Column
11
Frans de Rover
Berlin blif) t, ook na de val van
de muur, een stad van
turbulentie en wereldnieuws .
Maar hoe staat het eigenlil'k
met onze Nederlandse
culturele trots in de Berlil nse
slapgenkuil? Bestaat
Nederland daar nog?
Trans 26
Sinterklaas heeft altijd gelijk;
Esther jansma; De jazzversies
van Cortazar;
ecensies 45
A. . Gelderblom,• Siem Bakker
et. al .; W. van Anrooi)'),;
. Meder• Nico ScheePmaker •
Inhoud
Rilke voor beginners
2
Hans van Stralen
Wie eigende zich Rilke toe? En waarom, of : met hceveel recht? Het
veelzijdig meesterschap van een dichter, die tegelijk 'oud wijY en
barokkunstenaar' kon heten .
voe e
a om i rnet van mi n divan 1
Iris Pronk
Zor8vuldiSa rozenkweek en het universele merle8evoel voor al wat zie k
en ellendi8 is als conePten voor een nieuwe mensheid .
Over De baeken der kleine zielen van Louis Cou rus
Over Evgenij Onegin
22
Sophie Levie
De plot van Puskins bekende roman in verzen is er ~n van
dertien-in-een-dozijn . Wat Evgenij Onegin desondanks tot het
grootste meesterwerk van de Russische letterkunde maakt.
n
1
"Boeken uitgeven is het Publiek verleiden"
Charlotte Govaert en Francine Smink
De tweede bil'dra8
a over het 'literaire bedrifl' . In dit nummer 8aat
het over de uitgeveri)' .
Vertaling
34
Opdracht - Dedication
Maureen Peeck vertaalde voor Vooys een gedicht van J .C. Blcem .
Significa en letterkunde
36
Theorie en praktijk bij Van Eeden
Jan Nap
In zijn Redekunstige grondslag van uerstandhouding zette Frederik
van Eeden zijn opvattingen over werkelijkheid, kennis en taal
uiteen. Een verhelderend artikel over de ideeen van een bijzonder
auteur.
Enkele gedichten
56
Lucas Bastiaan
Wat ik niet wilde, maar bedcelde
59
De doelen van de kunst verklaard door Robert Anker
Andrea Visser
Over de literatuuropvatting van de essayist, recensent, redacteur
en dichter Anker.
Rilke voor beginners
Hares van Stralen
Dit is een bewerkte en
inSekorte versie van de lezin g
die op 19 aPril 1991 to
Antwe
voor hat
8enootschaP Dia8onaal werd
gehouden .
De dichter Rainer Maria Rilke werd op vele fronten tot een
meester uitgeroePen. Existentialisten, christenen, sYmbolisten, zij'
alien hebben hem in hun straa 'e getrokken en ook de literatuurwetenschaP
heeft aan verschillende indelingen bi>'gedragen . Ik
vrees dat met name existentialisten en christenen Rilke zich wat
Seforceerd °t~ eeigend hebben. De existentie-filosoof Otto
Bollnow, die ongeveer 127 werken over de dood ubliceerde heeft
Rilke onmiddellil'k tot existentialist gebombardeerd toen deze
dichter in 1926 stierf. Vo!gens Bollnow was Rilke de dichter van de
8rote existentiele thema's zoals de liefde de angst de ander en
natuurlil'k de dood . Het >a' ar 1926 vie! midden in de hausse van het
existentialisme waarvan Jaspers en Heidegger de belangril"kste
vertegenwoordigers waren. Zil' beriePen zich onder andere oP
Soren Kierke and 1813-1855 die zij als de vader n het
existentialisme beschouwden . Deze zwaarmoediga denker uit
Denemarken meende dat in de filosofie van Hegel de realiteit van
het individu to zeer miskend werd . Hegel zou immers God
wereld en mans in een abstract sYsteam van wetten en Processen
vastgareageld hebben. Kierke and Pleitte daarente8en onder
invloed van de Duitse romantiek, voor een individuele
stellingname ten oPzichte van de ~'ote thema's van het menseli'kl'k
bestaan : de dood de ander en met name de relatie tot God . Men is
geen christen, men wordt het, stelde Kierkegaard Polemisch tegen
H ~el. Men moat het zelf s elke dag oPnieuw worden .
De gedachte dat het Positivisme en de oPkomende techniek een
vervreemdin van hat individu bewerkstelligden zal rond de
eeuwwisseling de reden kunnen zil'n geweest dat men zich
behalve voor Nietzsche-ook voor Kierkeg
aard Z~'n
interesseren . Ook Rilke bewonderde deze Deense theol en
filosoof en het schil'nt dat zil'n romanPe
rsonaeg M taol een 'n~directe
homma a aan Kierke aard is .
Iedere inPassing leidt tot reduktie . Toen de existentialisten Rilke
in hun levensleer PPS richtte men zich nagenoe uitsluitend
op zil'n Neue Gediehte, op de Duineser EliSien de Sonette an 0~ hens
en o de zol'uist bedoelde roman Die Au zeichnun8en d es MaIte
Laurids Bri88e . De nadruk op Rilkes humanisme en zil'n modern
levensgevoel 8ing ten koste van strikt literaire kwesties ais sti1'i en
comPositie.
In Nederland werd Rilke om zeer dubieuze redenen vereerd en
verguisd. Bewonderd werd hi1 ' vooral door hat e theetome dat
op Rilkes halfzachte vroega gedichten die hil' helass ook
eschreven heef t vie!. Mil'ns inziens werd de in Praa geboren
dichter ten onrechte door de ote Nederlandse schri'vers uit de
jaargang 10, nummer 1
dertiger >'aren ofgemaakt omdat hi1' een'oud wil'f' de term is van
Marsman zou zi'~n. Behalve Vestdi'k wares Marsman Du Pe
~
rron
en Ter Braak unaniem van mening dat Rilkes slappa verzen v coral
voor >'°nge meisl'es bedoeld wares . Ik desk dat er een gezondere
houding ten opzichte van Rilke op gang kwam onder invloed van
Vestdi'~ks bekende essay 'Rilke als barokkunstenasr' uit 1938,
,
waarin nu l'uist de sti)'1, bet hoe van Rilkes ~Iz" I'e werd
gBanalYseerd en bewonderd . Ook Vestdil'ks poetica, De8lanzende
kiemcel die hil' in bet gevangenkamp to Michielsgestel in 1943
schreef, staat bol van verw~i'zingen naar Rilkeps oezie en men kan
met eniga reserve stellen dat zi'n werk de ~'ote inspitatiebron is
geweest voor Vestdil'ks literaire visie .
Rond 1950 gaat bet bergafwaarts met Rilkes roem . Men
beschouwt hem als de softe 1Yricus van de bourgeois-cultuur . Met
name in Duitsland ontstond onder invloed van de wederopbouw
in de vil'f tiger l'aren een ronduit vil'andiga houding ten oPzichte
van Rilke. In de >aren '60 zette deze tendens zich voort . Allerlei
maatschaPpil'-kritische beweS~'ngen bombardeerden Rilke tot de
Ivoren Toren-dichter, die in plaats van een linkse stellingname in
to semen zich liever op bet schril'ven van 'Dinggedichte' toelegde .
Van diepzinnig humanist existentialist tot zwetser dus dat is
de weg die Rilke na zil'n dood beef t ofgelegd . Vanaf ongeveer 1975
kan men echter eniga veranderingen aanwil'zen . Er verschil'nen
volop vertalingen brieven en studies . Rilke'ma weer> om bet
maar eens modern uit to drukken al bli'f t de interesse veelal
beperkt tot de Neue Gedichte en tot de Duineser Eli8ien .
Laten we eens net does alsof Rilke een symbolist was en vanuit
dit uitgangspunt Rilkes vers 'Spatherbst in Venedi gaan lezen
een bekend gedicht uit 1907 dat in de Neue Gedichte opgenomen is :
SPATHFRBST IN VF.NEoIG
Nun treibt die Stadt schon nicht mehr wie emn Kbder,
der alle au8etauchte Ta8a an8t .
Die 8laserne Palaste klin8en sPrbder
an deism Buck . Und aus den Garten ban8t
der Sommer wie emn Hau en Marionettes
ko "ber mude urn ebracht .
Aber vom Grund aus alten Waldskeletten
stei8t Willen au : als sollte fiber Nacht
der General des Meeres die Galeeren
nerdoppBin in dem wachen Arsenal
um schon die nachste Mor8enlu t zu teeren
mit einer Flotte weiche ruderschla8end
sick dran8t an 1'ah, mit alien Fla88en to8end
den 8ro n Wind hat strahlend and fatal.
Wat is bier zo sYmbob stisch aan. In bet sYmbohsme dat ziln
oo apunt had in bet Frankrl1k van 1880 en waaraan we namen
yyo~'$ 3
als Verlaine Rimbaud en met name Mallarme kunnen verbinden
zocht men naar relaties die achter de empirisch waarneembare
realiteit verborSen laSan, relaties die naar een esthetisch domein
verwil'zen . De dichter had volSens de sYmbolisten tot task dit
verborgen netwerk to ontcil'f eren en bloot to leSSen. Bekend in dit
verband is het Sedicht 'Correspondances' van Baudelaire waar
Rilke bil'zonder op Sesteld was dat door de sYmbolisten als een
snort manifest werd Sebruikt . De mans moat-zo wordt in dit
Sedicht betooSd -de hiero Yphen ontci' eren die de wereld
toont om dasrna een relatie tussen'boven' en 'beneden' to 1 en,
correspondenties dus . Woorden als ' eheim' 'sluier' en dergeli'ke
komen daarom reSelmatiS in de Sedichten van deze strominS voor .
Ik wil nu iets zeSSen over het fenomeen'bewustzil'n' in bet
sYmbolisme, omdat deze informatie ons straks ook noS van pas
zal komen. Bewustzi'~ n kan men omschri'ven ais bet present stellen
~
van een bepaalde realiteit . Dat kan een emPirisch waarneembare
een persoonlil'k ervaren, of een verzonnen werkelijkheid zil'n . Het
is Sebruikelil'k voor deze verschillende vormen van bewustzil'n de
termen perceptie, herinnerinS en imaSl'natie to reserveren . Mil'n
stellin luidt ten eerste dat in bet sYmbolisme vooral met de
imaginatie gewerkt werd, wat U niet verbazen zal als U bedenkt
dat de sYmbolisten de empirisch kenbare werkelijkheid met als de
waarachtiSa realiteit beschouwden . Naast een vervorminS van de
empirische werkelijkheid is er noS een tweede kenmerk, namelil'k
de neiS1'nS van een aantal sYmbolisten om 8een enkele realiteit meer
present to stellen. Dit stilleSSen van elke wilsakt kan men wel oP
de filosoof Schopenhauer ternSvoeren, die op zil'n beurt Seboeid
werd door het Oosterse concept van de 'Nirwana' . Een fraai
literait voorbeeld is Rimbauds'Bateau lyre', waarin een 1k in een
stuurloze boot op zee wordt beschreven. De romp van bet schi p
barst open in de oceaan waardoor er een absolute versmeltin S
tussen het 1k en zil'n omSevinS optreedt . Diezelfde Rimbaud Seeft
overiSens in een brief een fraai staal 'e van ima8'n~atie als hi'
l
schri'ft : "Ik zaS heel duidelil'k op de plaats van die fabriek een
moskee staan."
Dan nu teruS naar'Spatherbst in Venedi . Het SeSeven van de
imaSl'nah'e keert ternS in een brief van Rilke, waarin hi'
l
sprekend over het zo'uist genoemde g
l edicht- schri'f~ t dat hi'
l
Venetie wilde veranderen in een'stimmun svollen Traum' die
meer waarheid zou moeten bevatten dan de concreet
was
rneembare realiteit. Rilke li~ 'kt bier dus de gedachte to
koesteren dat de hoSere werkelijkheid zich asn de concrete
ailedassSe realiteit onttrekt . De isch sYmbolistische Seda chte
van de dichter-als-ziener komt bier duidelil'k naar voren . We
hoeven niet van Rilkes brieven gebruik to maken om bet moment
van de transformatie van de werkelijk~heid in 'Spatherbst` vast to
stellen : de stad wordt ontsloten door de verbeeldin van de
dichter-observator . In reg
el 7 wordt mi'~n visie bet meest axliciet
en ecom rimeerd uit esProken : onder de stod li een verbor en,
machtiSa wil die een diepere realiteit vertegenwoordi dan de
oSenschil'nlil'k waarneembare. De buitenkant van de stod wordt
beschreven in termen van schil'n en passiviteit • de slaPpe
4
\QO~$
jaargang 10, nummer 1
marionetten is bier het meest typerende beeld .
De symbolist Rimbaud sprak over de noodzaak van een
"ontregeling van alle zintuigen" om deze diepere realiteit to
kunnen onthullen . lets dergelijks zien we ook in rege13 en 4
gebeuren . Er is bier sprake van een zogenaamde synesthesie, een
samenwerking van verschillende zintuigen waardoor een nieuwe
realiteit ontsloten wordt: "Die glasernen Palaste klingen sproder
an deinen Buck." Niettemin kan men ook belangrijke verschillen
met het symbolisme vaststellen. De zogenaamde 'Wille' die in
regel 7 wordt gencemd, kan als een positief levensbeginsel geduid
worden. Hij kan namelijk de stad nieuw leven inblazen . Iedereen
die op de hoogte is van het werk van de filosoof Schopenhauer,
die door de Symbolisten met interesse gelezen wend, zal begrijpen
dat hier impliciet stelling wordt genomen tegen dims visie als zou
de mens of mceten zien van elke worm van intentionaliteit om de
wereld van de absolute rust, het Nirwana, to kunnen bereiken . De
symbolisten legden in navolging van Schopenhauer -althans in
hun poezie-de wil stil of ze veranderden de werkelijkheid in
een esthetisch paradijs, maar van een intensivering van het
levensprincipe mcesten zij niets weten. En iedereen die iets van
Nietzsche weet, die zijn loopbaan als leerling van Schopenhauer
startte, zal inzien dat de wijze waarop Rilke in Spatherbst' de
zogenaamde 'Wille' beschrijft goad in verband to brengen valt met
de filosofie van daze Duitse danker die zeven jaar voor de
publikatie van Rilkes vers stierf. De wil wordt namelijk als een
positief levensprincipe geduid, een scheppend vermogen
waarmee de dichter zich verbonden lijkt to vcelen . En met daze
vaststelling bin ik meteen bij een tweede verschilpunt terecht
gekomen: de stad Venetie is niet hit symbool van een
bovenwerelds esthetisch domain, maar van de innerlijke
gesteldheid van hit lyrisch Ik. De dichter/observator projekteert
een correspondentie tussen zichzelf en de stad die we bijna als hat
pralukt van die intentie kunnen duiden Venetie is niet hat
raakvlak tussen'boven' en 'beneded, maar een personificatie van
innerlijke gevoelens : de correspondentie tussen de observator en
de stad is hit gegeven dat beide hun ziel verloren hebben. Deze
waarnemer is niet langer een dienstbaar medium zoals in hat
symbolisme.
Met de kenmerken van hit existentialisme in de hand wil ik nu
verder op zoek gaan naar een aantal andere aspecten uit hat werk
van Rilke . Het werk dat bier hit eerste tar sprake mcet komen, is
hit prachtige Die Aufzeichnungen des Malts Laurids Brigge, een
roman over een man van 27 die uit een rijk milieu gevallen is en
nu eenzaam met een koffer vol boeken door Parijs zwerft . Zijn
familieleden zijn alien overladen en hit kasteel waar hij vroeger
gewoond heeft, is verkocht. In schril contrast tot daze voormalige
luxe en culturele verfijning staat de keiharde realiteit van Parijs
waar de mensen en masse onpersoonlijk sterven en waar Malta als
een twintigste-eeuwse verloren zoon arm en vooral angstig een
nieuw bestaan met nieuwe zekerheden tracht op to bouwen . "1ch
bin emn Anfanger in meinen eigenen Verhaltnissen" zegt Malta dan
ook ergens en "Ich sitze bier and bin nichts . Und dennoch, dieses
Nichts fangt an zu denken 1...]" .
We kunnen bier de term '~'enssituatie' loslaten, die regelmati
g
in bet existentialisme wordt gebruikt . Malte verkeert in een fase
van absoluut isolement en volstrekte eenzaamheid en dient zi'n
levee vandaaruit oPnieuw gestolte to geven . De antwoorden die
Hj op de aan zichzelf gestelde vra en geef t zullen van beslissend
belang blil'ken voor de rest van zil'n levee . Zil'n Problemen zil'n alle
gecentreerd rond de pisch existentialistische noties als de dood
de ander en met name de bilk. Zoals U weet is in bet denken van
Sartre de ontmoeting met de ander in eerste instantie een kwestie
van kruisende blikken .
Een andere sleutelterm in bet existentialisme is 'authenticiteit' .
Denkers als Heidegger, Jaspers en Sartre poneren alien in
navol 'ng van Kierkegaand een vervreemding binnen bet
menselil'k functioneren. Het gaat er uiteraard om dat de mens zich
uit deze oneigenlil'kheid bevril'dt, een Sedachte die dus sterk
ethisch geladen is en die niet geheel vreemd is aan bet
Christendom dat veel existentialisten nu l'uist achter zich booPten
to laten. Deze zoektocht naar authenticiteit wordt gecontrasteerd
met maar ook vergemakkelil'kt door Maltes observaties . Laat mi'l
U deze schil'nbare on eril'mdheid verduidelil'ken. Heideger en
andere existentie-filosofen beweren dat de massa, bet 'Men', bet
toonbeeld van oneigenlil'kheid is, daar bet in de sleur van alledag
opgaat. Dit'Men' de term is dus van Heidegger wordt door
Malte frequent waargenomen en gecontrasteerd met de zoektocht
naar zil'n eigen oorsPronkelil'kheid die ver van de massa
verwil'derd ligt . Het zal U niet verbazen dat deze modern
verloren zoon tenslotte bil' God terecht komt, zil' bet met de nodige
jaargang 1 0 , nummer 1
reserves en asrzelfingen die - ors 'neel gen
niet bil" het
schePsel maar bil' de schepper situeerd worden.
Tenslotte wi1 ik no jets over de dood in Die Au ichnun8en
opmerken omdat in Rilkes roman twee verschsllende vssies
binnen het existentsalisme op dit fenomeen uitgewerkt worden.
Hesdegegr beweert dat het ~menseli'k leven een Sein-zum-Tode is:
alles wat de mens beleef t moet hsl' in het licht van de tsl'deljl'kheid
en eindi heid zi en to vatte dasr het eind unt van elk begin d e
dood is. Sartre daarentegen beschouwt de dood als een volstrekt
zinloze masr bovena1 ais een buiten de existentse lgigend gegeve
n.
De dood overvaIt ons en maakt zonder reden een einde aan het
leven• het is een volstrekt contsngente gebeurtenis . Als we de dood
naar onze existentie verlegden dan zouden we ons bestaan
daarmee op een onesgenlil'ke en eenzi' ige wsl'ze fsxeren .
Malte flu start zil'n observatses in Paril's met een aan Heidegger
verwante visie op de dood maar ontdekt al gauw de waarheid
van Sartres vaststellingen daarover . Aanvankeli'~ k beschouwt hsj
het sterven als een Proces dat met het ontksemen van een vrucht
vergeleken kan worden . Dit beeld getui nog van de wens tot een
harmonische oPname van de dood in het leven . Tegelil'k wordt
deze vrediga gedachte wreed verstoord tsl'dens de waarnemingen
van stervende pe 1rsonen to Paris•, de mensheid valt bier en masse
voor de dood volstrekt onverwacht en zo to zien tamelil'k zinloos
ook.
Een ander concreet voorbeeld van een existentsalistssch etsnte
tekst ~ 's het bekendeg edicht'Archaischer Torso APollos' :
ARCHAISCHER Toi so ApoLws
Wir kannten nicht sein unerhbrtes Haupt,
darin die Au8en ' el rei ten. Aber
sein Torso 8lUht noch wie emn Kandelaber,-
in dem sein Schauen nur zuruckgeschraubt
sick hilt and 8lanzt. Sonst kbnnte nicht der Bug
der Brust dich blenden and im lessen Drehen
der Lenden kbnnte nicht emn Lacheln 8ehen
zu 1'ener Mitte, die die Zeu8un8 tru8 .
Sonst stunde dieser Stein entstellt and kurz
unter der Schultern durchsichti8em Sturz
and immerse nicht so wie Raubtier elle •
and brache nicht aus alien semen Rndern
aus wie emn Stern: denn da fist keine Stelle
die dich nicht sieht. Du musst dein Leben andern .
Allereerst wijs ik op de confrontatie tussen twee blikken, namelijk
dat van het beeld en dat van de beschouwer, waardoor een strikt
menselijke realiteit onthuld wordt . Het bijzondere in dit gedicht is
het gegeven dat de ogen met de torso van Apollo in verband
worden gebracht. Sartre beweert dat tijdens de wisseling van
blikken ~n van beiden zijn vrijheid aan de ander oplegt. lets
soortgelijks zien we ook in het vers van Rilke gebeuren Het
borstbeeld wordt een superieure status toegekend, met name
omdat deze Apollo nog in een authentieke relatie tot de
omringende realiteit staat . Hij is ~n met zijn natuurlijke
omgeving, een status die de afstandelijke beschouwer van bet
beeld met bereikt lijkt to hebben, gezien de laatste regel van bet
gedicht. Er wordt met deze zin opgeroepen tot een ommekeer uit
de vervreemding naar de authenticiteit van de lichamelijke
realiteit .
Tenslotte wijs ik in bet leader van bet thema Rilke en bet
existentialisme op bet bekende gedicht'Der Panther' uit de Neue
Gedichte:
D~x Pnrrrc-~c
Im ardin des Plantes, Paris
Sein Buck ist vom VorUber8ehn der Stkbe
So mUd 8eworden da er niehts meter halt.
Item ist als ob es tausend Stkbe gabe
and hinter tausend Stkben keine Welt .
Der weiche Gang 8eschmeidi8 starker Sehritte
der sick im allerkleinsten Kreise dreht
ist wie emn Tanz von Kraft urn eine Mitte
in der betaubt emn 8ro r Wiile steht .
Nur manehmal sehiebt der Vorhan8 der Pupille
sick lautlos au -. Dann 8eht emn Bild hinein
8eht durch der Glieder an8espannte Stille- and hbrt im Herzen au zu
sein.
opvallend is wear de eerste focalisatie op de blik van hat Bier door
de observator . Vanuit dit oogcontact ontvouwt hat lyrisch Ik een
visie op hit innerlijk van daze panter . Het roofdier is (evenals de
stad Venetie) van zijn oorsprong vervreemd geraakt, omdat de wil
als scheppend beginsel verloren is gegaan: "in der betaubt emn
grol3er Wille steht" Het beast zit gevangen in apathie en sleur .
Ook bier lijkt de beschrijving van de panter hit resultaat to aijn
van de projectie van hit lyrisch Ik: de emoties van de panter
worden in een antropocentrisch leader betrokken . De
vervreemding tussen hat hart en de wil van de panter lijkt dus in
een ethisch-existenHalistisch leader gesitueerd to worden . Het
lyrisch Ik spreekt zich via de panter uit over zijn eigen status, een
tendens die we ook in de verzen over Apollo en Venetie zagen .
Aldus rcept hit gedicht er toe op de natuurlijke relatie met de
wereld to herstellen.
Behalve met hit symbolisme en hit existentialisme zijn er ook
verbanden to leggen tussen Rilke en hat Modernisme, al is dat tot
nu toe nog niet uitvoerig gebeurd . Dat is niet verwonderlij7c,
8
~tjX5
/aargang 10, nummer 1
oandat de stroming 'modernisme' relatief kort in
literair-wetenschaPlyllike kringen besproken wordt en derhalve
nog votoP ter discussie staat. Mins inziens is er dankzil " hei' werk
van Fokkema en Ibsch een duideli)'ker beeld van deze s tromin
ontstaan en is het ook mogelil'k om aan de hand van hu n modellen
jets zinvois over Rilke en het modernisme vast to stellen . Al s
belan~ "lkste sleuteltermen noemen Fokkema en Ibsch met
betrekkjng tot het modernisme : onthechtinS, bewustzi)'n en
observatie. Zil' sjtueren deze stroming tussen 1910 en 1940 en ais
belanS
rj)'ke representanten wilzen zil' onder andere Gide, Joyce en
Proust aan .
Ik wees al op de onthechte status van Malte en op zil'n
uitvoeriga observatjes van stervende mensen in het anonieme
Parils. Men zou verder kunnen Saan en het kosmoPolitjsme van
Malte als een radicale vorm van onthechtjng kunnen beschouwen .
Maar meer no is het semantjsche veld 'onthechtjn van
toepassing op Rilkes zogenaamde 'Dinggedichte', die veelvuldi g
in de bundel Neue Gedichte opgenomen zi)'n. Wat zil'n
'Dinggedichte'? Verzen waarin op een zeer intensieve wi)'ze een
levenloos ob)'ekt of een deer wordt waargenomen met de bedoelin g
de essentje daarvan to onthullen. De intentjes van de observator
zil'n deels obl'ectjef, omdat hi)' ' afstandpoto neomen vlan zin
mentale bagage deels subl'ectjef, omdat getracht wordt via een
liefdevolle toenadering het object als het ware zelf to laten
spreken . Deze benaderin8 moSe wat idealistjsch klinken ze is
njettemin als reactje op positjvistjsche tendensen goed to
be l~i'l'pen . Rilke wenste waarschjl'nli)'k de ware realiteit die onder
de druk van pretentieuze rationele netwerken was platgewalst, to
achterhalen.
Ik wil nu een nieuwe w~inslaan en spreken over een zeer in
zwanS zi'nde methode in het begin van de 20e eeuw, die bi)'zonder
good met het semantjsche veld 'observatie' in verband to brengen
valt. Ik doel hier po de fenomenoloS'e~, die door E . Husserl
1859-1938 definjtjef vorm werd gageven . We moeten bil' deze
vergelil'king echter onthouden dat het modernisme een literaire
stromin de fanomenolo 'e dasrentegen allereerst een methode is .
Rond het fenomeen 'observatie' kan men deze stroming en deze
methoda en ook Rilke goed met elkaar vergelil'ken .
De fenomenologen za en of van een efixeerde wjl'ze van
waarnemen en wensten onbevooroordeeld het object zelf to laten
sPreken . Deza doelstelling werd angestreefd door middel van een
radicale reductje. Djt rocede kan men op een ander, want literair
njveau vaststellen in het modernisme en in Rilkes'Din edichte' .
Hierin s reekt een onbevan en waarnemer, die via het node e
aftasten en loslaten van bePaalde hYpothesen de essentie van een
bepald object
a "
ect tracht te achterhal
en. Bjl' Ri1ke wilzen s ifieke
zinne 'es als "Kann das so seen ?" die in Die Au zeichnungen
frequent voorkomen, op het yraende karakter van deze vorm van
waarnemeng.
Een ander kenmerk van de fenomenolo 'sche en de
modernistjsche observahe is de visie dat een totaaloverzicht van
yyO`~$ 9
bet geobserveerde ob>ekt niet mee r m~elil'k is ; we kunnen slechts
specifieke delen van de werkelil'kheid waarnemen . Een fraai
voorbeeld van deze opvatting zien we in de bekende passage over
de oenteman uit Die Au ichnun8en :
Er schrie: Chou- eur Chou- eur das eur mit ei entUmlich trUbem eu .
Neben ihm $in$ eine ecki$a- ha lithe Frau die ihn von Zeit zu Zeit
anstie . Und wenn sie ihn anstie so schrie er. Manchmal schrie er auch
von sick selbst aber darn war es umsonst $ewesen- and er mu to $leich
darau wieder schreien well man vor einem Hause war, welches kau e .
Habe ich schon $esa$t- daft er blind war? Nein? Also er war blind. Er war
blind and schrie. Ich alsche wenn ich das saga, ich unterschlaga den
Wagen den er schob, ich tue als hatte ich nicht bemerkt, da er
Blumenkohl ausrie . Aber ist das wesentlich? Und wenn es auch
wesenthch ware, kommt es nich darau an was die ante Sache ' r mich
$ewesen ist? Ich habe einen alter Mann $esehen- der blind war and schrie .
Das babe ich $esehen . Gesehen .
De beperkirig van de perteptie is bier sterk gethematiseerd . Na
een zorgvuldiga analyse van bet waargenomene wordt daaruit
een waardevol residubet wezen van bet schouwspel, gefiltreerd .
Fenomenologen ais Merleau-Pon beweren dat de wereld van
bet object feitelil'k door een samenwerking van alle zintuigen
ontsloten wordt . Deze samenwerking treedt heel duidelil'k op in
de be~'npassage van Die Au zeichnun8en . Terwil'1 Malte namelil'k
order bet raam de slas ptracht to vinden wordt hi' zeer
verschillende senstaies gewasr, zoals de reuk van patat frites en bet
8eluid van trams. Als de samenwerking van de zintuigen de
wereld kan o nen dan valt gemakkelil'k in to zie dat bet
wegvallen van intentionaliteit in Maltes woordenboek egl~i'k staat
aan dood-zi1'n . Daarom observeert hil' regelmatig nogal obsessief
lieden die met een coatig actief bewustzli'n bun omgevin
g
benaderen bi 1voorbeeld slapende lezende of stervende mensen .
In bet edicht'Der Tod des Dichters' toont Rilke een stervende
dichter die door bet verlies van intentionaliteit zich losmaakt van
de wereld en terngvalt in het'teilnahmslose ahr' . Het meest
fenomenolo8'~sche Dinggedicht van Rilke is wellicht'Der Ball'
waarm de vol
gende wezenskenmerken van de bal waar enomen
worden het rond-zi1'n, bet door even van warmte de
coogelil'kheid to vliegen en gevangen to worden en bet felt dat hi'l
in bet menselil'k s el kan functioneren .
Men kan Rilke met recht symbolist, existentialist modernist of
fenomenolo sch dichter noemen . Men kan zijn werk vanuit de
traditie begril'pan, maar men kan er ook literaire conventies, die
we nu a
is modern ervaren in vaststellen . Natuurli~'k kan een
dichter niet lets volmaakt nieuws schePpen . Maar als bet zinvol en
verbjnd samenbreng en van voorafgaande toner '
hes mnovafief is ,
dan kan men Rilke als een vernieuwend dichter beschouwen .
1 0 'JQpu
Jaargang 10, nummer 1
Met de bets adem van bet echte Spanl'e nog letterliJ'k
in mi)'n nek : hoe zal de Nederlandse literatuur
bet op de Frankfurter Buchmesse van 1993 doers?
SpanJ'e was dit J'aar 'Schwerpunkt' i wil' zil'n bet in
1993 . Volgend l'aar zou bet de Sovl'etunie zlin, maar
die bestaat na de wodka-koe van au stns l'ongstleden
niet geheel en al meer . Die slaat dus even een
beurt over . WiJ' zil'n nu bet volgends zwaartepunt
waarnaar ieder bier reikhalzend uitziet . Als dat
maar geen teleurstelling wordt -denk ik op een
regenachtiga zondag
namiddag in Berliln .
Het zonnige Espana trek maar lief st 375 mill'oen
Peseta's ruim zes mill'oen Deutschmarken uit de
staatskasr alleen al om in Frankfurt een futuristisch
Pavill'oen in to richten waarin men op zand langs
boekenrekken lieI' en dan spreek ik nog niet over
de overige tientallen mill'oenen voor talloze andere
manifestaties . Dat werkte wel: iedereen spreekt
bier nu over Spanle, -- uitzendingen over Spanl'e
op televisie discussies over de S aanse cultuur en
literatuur in de kranten, SPaanse schril'vers op alle
televisienetten . In kranteberichten die miJ bereikten
las ik dat de Nederlandse'scouts' enthousiast
waren dat zich nu reeds internationals belangstelling
voor de Nederlandstaliga literatuur manifesteerde.
Voor 1993 beef t La Mul'er de la Cultura Holandesa
Mevrouw d'Ancona na veel touwtrekken en
Politieke druk,
in haar oneindige wislheid bet fenomenale
bedrag van 2,5 mill'oen Hollandse Floril'-
nen toegezegd . "Holland spreekt een woordJ'e
mee" riepen ze, geloof ik, ver voor min ltil'd r teen ze
naar de OlYmPische spelen in Melbourne gingen.
Zegt u dat wel- -- en we doers bet flu dubbeloPr we
gaan samen met de Vlamingen want die spreken
en schril'ven ook een snort van Nederlands : dus
vi'f mill'oen! Kassa! Ongeveer de ril's van die
Spaanse zandbak . Maar dan meet dasr nog iets in!
Nu pleit ik niet voor de aanleg van een Nederlands-
Vlaamse zandverstuiving a la "Le plat pays
ui est le mien" van ac9ues Brel . Want die is ook al
deed. Zeker in ditgeval is bet weinigbeschikbare
geld zo veel zinvoller to besteden. En omdat ik iets
Na de muur
met dit apes to makers kri zal ik er apes aan doers
om een zinvollere besteding to bewerkstelligen.
Maar de vraag blif) t : waarom beef t Nederland zo
weinig financiele inspanning over voor de representatie
van zil'n eigen cultuur? Waarom gaat apes
altil'd zo knullig, zo weinig p rofessioneel?
Ik geef een ander voorbeeld. Vorige week was
bier in BerliJ n een zware industriele en intellectuele
Amsterdamse delegatie op bezoek onder aanvoervani
End gvan Tlhin. Bil' de ontvangst in de
Berlil'se Nederlandse ambassade-villa spreekt Van
ThinJ op zin eigen Duits betgeen een heel bil'zonl
der Duits is een reds uit waarin hi' vermeldt dat
de Berliner Notizen van Armando tech zo een voorbeeld
zil'n van wederzil'dse culturele vriendschap .
De aanweziga Duitsers kil'ken niet op : weten die
zakenlieden en Mercedesridlers bier veel van Armando
en ziJn moffenhaat . Hebben zil' ooit een
'Berliner Notiz' van Cees Nooteboom gelezen? De
aanweziga zakenlieden uit Nederland kil'ken uberhaupt
niet op : wi l verkopen "een goed produkt"
dit met gaprononceerde gutteraal uit to spreken
en literatuur zit denkelil'k niet in bun pakket .
De brochure die deze dele8atie begeleidde was
onthullend voor de wil ne waarop Nederland zich
'extra muros' presenteert . Het in zwart omslaggestokers
boekl'e met portretten en personalia van de
Amsterdamse VIP's deed me nog bet meest denken
aan een Interpol-handboekl'e voor "Azustandige
Polizei-Inspektoren" . Het prul was uitgageyen
door de "Stiftung Amsterdam Promotion"
vanuit bet World Trade Center Amsterdam
dan mag l'e tech een minimum aan professionaliteit
verwachten. Zakenleven; groot geld,; efficiency.
Maar Ed van Thiln werd daarin'Burgemeister
von Amsterdam" genoemd • dat betekent in Duitse
verhoudin en zoiets als : bur emeester in de deelradenrepuliek
Amsterdam - afdeling Rivierenbuurt
Oud Zuid of zoiets . Hier in Berlinl beef t
zo'n man de titel : "Oberburgemeister" of "Re 'erends
Burgemeister" . De voorzitter van bet College
van Bestuur van de Universiteit van Amsterdam
wordt in de brochure "Vorsitzenden"
ioo7,s , ,
g ~enoemd • zijn collega aan de Vril'e Universiteit
beet Plotseling "Vorsitzender des Verwaltungsausschusses".
En bier moeten die twee in Nederland
volkomen gelil'kwaardiga, hoge functionarissen
dan onderhandelen met de "Prasident" van de
Duitse universiteiten . Ik heb bet nu maar niet over
de andere koPstukken in de gemelde brochure varierend
van "Export manager" via "Teilhaber" en
"Gesellschaftender Geschaf tsf uhrer" tot "Management
Dirtektor "r Handel and Notierung von
Effekten" . Toen ik dat hele gezelschaP daar bil' elkaar
zag staan in de to 1ae ruimte want Nederland
heeft nooit werkeli'k ruime Berli'nse ruimten
-and wo itgendwo?-aangekocht met bun onderlinga,
oorverdovende gaPalaver over "bet goed
Produkt" actualiseer de gutteraal, toen dacht ik,
- en ik nam nog een camPari-soda : bier moet ik
wegwezen. En ik verdwaalde nog lang in de verre
buitenwi'k waarin de ambassade-villa li .
Maar weg is niet weS, zeker niet van bet thema
van deze column . Nederlandse rePresentatie . Nederlandsae
literatuur . De Buchmesse 1993 . Minstens
een schril'ver beef t er alles aan gedaan om zijn
werk, en daarmee toch de Nederlandse schri)fcultuur,
in Duitsland bekend to makers : Cees Nooteboom.
!k ken hem vanaf zijn erste verblil'f bier in
Berlil n, nog voor de muur gevallen was, voorl'aar
1989 . Maar toen vie! de verdomde muur, - en
Cees Nooteboom was daar letterlil'k bi' en 8'~ n o P
Pad. Vanuit een andere oPtiek dan Armando beschreef
hi' de verandering . Armando verloor zijn
thema; Cees Nooteboom won zijn thema want hi')
was opener, nieuws 'eriger naar de nieuwe wereld
die zich plotseling asndiende. Hi)' schreef als
oo etuiga over zijn ervaringen in Berlil'nse kranton,
hil' reisde van hot naar her in Duitsland voor lezingan,
hil' maakte kennis met alles en iedereen .
Wasr die man de ti)'d om to schri)'ven vandaan
haalde was mi' altil'd een raadsel . Maar hi) ' publiceerde
Berliner Notizen,• groot succes,' paS'~nabrede
advertenties met foto in Der Ta8esspie8el. Voor dat
versla van ervarin en krilg' t hi) ' de "LiteraturPrefs
zum 3.Oktober" . Die datum geldt vanaf 1990 als
de dag van de Duitse eenheid . Een Presti~ 'euze
Pri)'s . Voor een Nederlandse scbri)'ver. Ik ben trots
op Nooteboom .
En ik zou ook zo ~'asg trots willen zil'n op de Nederlandse
literatuur bier in Duitsland . We krilg' en
ais mogeli)'kheid die unieke sitie op de Frankfurter
Buchmessa 1993. Frau d'Ancona beef t een
"Zuschluss zugesa
niet veel meer dan dat,
maar bet gaat niet alleen om een financiele mani-
1 2
festatie. Het folder 'e van 'Holland Promotion' kan
nooit veel gekost hebben, en bet staat vol onzin .
Voor hetzelfde geld ... enfin - bet at ook, mil'ns
inziens zelf met name om de inzet van Nederlandse
schril'vers zelf in bet Duitse taalgebied . Nooteboom
is daar bet welsPrekend want bil' sPreekt
zeer wel voorbeeld van . Nederlandse schri'vers
zouden werkelil'k eens over de Duitse ~'ens moeten
durven kil'ken . Vertalingen van bun werk serieus
moeten nemen zich niet to beschissen moeten
voelen om in Duitsland op to treden. Wat die "Stiftung
Holland Promotion" vanuit bet 'World Trade
Center Amsterdam' in al haar knulli eid doet
dat zouden Nederlandse schriv)ers als werkelike
)
Promotors van Nederland zoveel beter moeten
kunnen doen.
En zo'n literaire kunstgreeP li)kt me dat nu ook
weer niet .
Frans de Rover
P.S. Om mil'n vori$a column over Axel en Andreas een
definitieve afrondin$ to geven : 0P 29 auSustns 1991
overleed Axel 0P 24-)ariSa leefti)d aan de gevolgen van
Aids . Er wird uns ehlen .
Bijzonder geschikt voor de
promotie of afstudeerborrei .
GeoPend : Zaterdag van 15 tot 3 uur, rondaK van
17 tot 2 uur en op werkdagen an 12 tot 3 uur .
t'trecht Trans 7 . Telefoon 31 13 18
jaargang 10, nummer 1
Ik voel het ook, al kom ik niet
van mijn divan
his Pronk
ledere tijd heeft zijn eigen geschiedschrijvers : auteurs die in
hun werken de tijd waarin zij leven beschrijven, analyseren
en van commentaar voorzien . A .F.Th. van der Heijden wend
onlangs nog in een televisie-interview gedoodvertd als de
`chroniqueur' van de jaren zeventig en tachtig 1 . Met zijn
romancyclus De tande/oze tijd zou hij de hedendaagse
lezer een spiegel voorhouden . Geen gewone spiegel
overigens, maar een spiegel die `de mens' op weinig
flatteuze wijze reflecteert ; ontdaan van make-up, kleding,
beleefdheid en maskerade, gevild en tot op het bot
uitgebeend, herkent men zich onwillig terug in Van der
Heijdens romanpersonages .
Zo zal het bepaalde lezers zo'n negentig jaar geleden
ook zijn vergaan met De boeken der kleine zie/en van Louis
Couperus.
1 . In een interview door Peter
Brusse, uitgezonden op 8 juni 1991, in
het AVRO-programme De oran8erie .
2. Zie: Fontijn, p.111 .
Deze meesterlil'ke roman clus verschenen in 1903, meet de lezer
van teen een ontluisterend spie elbeeld hebben getoond . Met
ra il'ne en beschreef Coup
l eras ziljn wereld-en-tijd, waarin de
"ziekelil'ke lelies van de nevroze" zo welig tierden . Daarmee werd
Cou rus de onovertroffen 'chroniqueur' van Nederland rond de
eeuwwisselinS. Een chroni9ueur echter met retenties die verder
reikten dan het'g
eschiedschri'~ven' : in De boeken der kleine zielen
worden tevens ideeen voor de toekomst gapresenteerd .
Deze ideeen ziljn niet eenduidi~g de tiljdgenoot van Cou rus
kree in De boeken een aantal to enstri' i e remedies voor de
ziekte van ziljn tl ijd voor eschreven. Arts en Ps chiater Add de
man der eeuw -zoals oors ronkelil'k het vierde deel van de c clus
zou gaan heten - kiest ziljn vrouw Mathilde omdat zil gezond
was met hasr tint van rozi8a melk, vooral niet lil'dend aan de
nevrose die al to veel ziekte tussen hen alien, .." a 'na 532) .
Mathilde zou hem gezonde kinderen kunnen even. Add doet dus
een bewuste 'teeltkeuze' : "In zulke enblikken za hil ' het zo : de
wereld de mensheid vernieuwd door zor ldiga selectie ; het
frisse bleed voor de toekomst bloeiend als met weelderi e
rozenbloei die de ziekeli'ke lelies van de nevroze zou
overweldigen ..." pa 'na 533 . T enover het ziekeli'k ewas der
lelies stoat bier het "frisse bleed" der rozen, gekweekt volSens een
zor uldig selectie recede .
Een ander idee voor de toekomst wordt in de roman door
Constance eventileerd . In esprek met Brauws - de 'socialist',
ioos 13
die zich het ellendig lot der minderbedeelden aantrekt
fantaseert zij ' over "vrouwen als zih' vrouwen van haar kaste
niet alleen ziy' die hun officiele weldadigheidl'es ofdoen-masr
ook andere vrouwen die tot zich nemen de nieuwe ideeen, de
nieuwe gevoelens vooral van het universele medegevoel-en ze
misschien hun toekomstiga kinderen zullen inprenten, in 1anten
al-kiem in kiem-zodat zij~ de wereld later, spoedig a1, een
nieuw eslacht baren, dat volgens het mede-gevoel zal
handelen..." pa 'na 307) .
Voor een nieuwe mensheid biedt De boeken twee conePten: een
zorgvuldiga rozenkweek waaruit de zieke lelies geelimineerd
worden en het gezonde zich ontwikkelt, en : een nieuw geslacht
dat handelt volgens het universele mede evoel voor al wat ziek en
ellendig is . Zo op het oog twee totaal toSenstril'diSa ideeen . Wat
was nu het standpunt van Couperus in deze? Hoe verhouden zich
de roten, de lelies en het medegevoel tot elkaar? In welke
gedaante verschil'nt'de nieuwe mens' in De boeken der kleine zielen?
Een kleine speurtocht naar oude en nieuwe mensen -
geportretteerd teen een dYnamische achter and een wereld in
bewe8'~n~waarin oude din egn voorbil' 'n en en nieuwe eluiden
8~ g
g
zich aankondigden .
De zor vu ie se ec ie
Ideeen over teeltkeuze en zorgvuldiga selectie worden in De boeken
uitsluitend door Add to berde ebracht . Add is arts, heeft
gestudeerd, en komt zodoende in aanraking met de positivistische
ideeen van zijn ti'd .
Gedurende de tweede helf t van de negentiende eeuw zien -
met name onder invloed van Darwins evolutietheorie -no gal
wat theorieen het licht over ontstaan degeneratie en vernieuwing
van het mensenras . In ziljn twee belanSnl"kste werken, Het ontstaan
der soorten 1859 en De a stammin8 van de mens en de 8eslaehteli1'ke
teeltkeuze 1874 Saat Darwin uit van de eentrale be8rippen
er eli1'kheid, natuurli1'ke selectie en doeimatiSheid : op een a even
moment in de geschiedenis ontstaat er een teveel aan
nakomelingen. Tussen deze nakomelingen ontbrandt'de stril'd om
het bestaan', die zal uitmonden in 'the survival of the fittest' . De
zwakken, 'onaan apasten' verliezen de stri)'d, kunnen zich niet
voortPlanten en sterven uit . De 'aanga asten', de doelmatiSen
blil'ven in leven, Planten zich voort en even hun eigenschaplyn
aan het naSeslacht door. Door deze natuurlil'ke selectie ontstaat
uiteindeli'k een nieuw, sterker ras .
Zoals reeds vermeld, is het alleen Addy die in De boeken der
kleine zielen Darwins theorie bil'na letterlil'k verkondi . Bil' nadere
beschouwing blil'kt de roman echter talloze elementen to bevatten
die naar dit gedachtengoed verwil'zen; de familie Van Lowe, die
langzaam maar zeker ten onder gaat, is een ~'o ep
'onaangepasten' . Opvallend in dit verband is de -door Darwin
beschreven -ondcelmatigheid van de verschillende familieleden:
Paul van Lowe slijt zijn dagen met nietsdcen ; Ernst van Lowe
verteert zijn vaderlijk erfdeel; Henri van der Welcke typeert zijn
14 '1JQQt~
Jaargang 1 0 , nummer 1
3. Zie ook: Fonfljn, p.127-128.
leven als "een bestaan van nutteloze voortsleping" (paging 155),
en de zonen van Gerrit (de enige 'dragers' van de familienaam!)
zijn aan levensmceheid onderhevig .
De voortplanting van de familie wordt in de latere generaties
steeds meer ~eblokkeerd door een bijna incestueuze liefde tussen
familieleden . Blijft dit in de tweede generatie nog op een vrij
'onderhuids niveau' (Gerrit dweept met zijn hesinnering aan het
mooie zusje Constance; Paul zcekt uiteindelijk zijn toevlucht bij
zijn lievelingszus Constance), in de derde generatie krijgt de liefde
tussen broer en zus, oom en nicht, neef en nicht een haast
onontkoombaar karakter . Emffie scheidt van haar man en vlucht
met broer Henri naar Parijs; Louise trekt bij haar brcer Otto en
diens vrouw in; Marianne wordt verliefd op haar oom Henri en
Marietje van Saetzema koestert een (platonische) liefde voor neef
Addy. De banden tussen de familie Van Lowe en de buitenwereld
worden zodcende steeds loser : de liefde voor een familielid staat
een huwelijk met een buitenstaander-en daardoor de
voortplanting - in de weg.
Kinderloosheid en ondcelmatigheid luiden in De baeken de
doodsklok: de familie Van Lowe is een uitstervend ras. Het is
slechts wachten op "het frisse bloed" der rozen, dat de rottende
levenssappen der lelies kan overspoelen en verdrinken . Terug
naar Addy-immers 'man der eeuw' .
Addy is Hjdens zijn studie niet alleen met Darwins ideeen in
aanraking gekomen -hij brengt ze ook in praktijk. Ofschoon zeer
van zijn studievrienden verschillend - zijn "fluide", zijn
"mystische zekerheid" van kunnen genezen staat lijnrecht
tegenover de positivistische, "done wijsbegeerte" van zijn
medestudenten (paging 531) -raakt ook Addy tijdelijk beneveld
door positivisme en materialisme: "Want hij had ze gekend, die
ogenblikken, waarin hij - mce van boekenstudie, of verhard in de
operatiekamer, in zich de mystiek had tijdelijk vcelen verwelken,
en vooral in die tijdelijkheden van materialisme van jonge dokter
had hij ondervonden de aantrekkelijkheid van Mathilde : die van
een rozigblanke gezonde vrouw, die hem gezonde kinderen zou
geven." (paging 533) . Addy kiest Mathilde, "als gedwongen tot die
keuze" (paging 532), in eerste en laatste instantie als moPder voor
zijn kinderen . Met haar, zo gezond en eenvoudig temidden van zijn
kwijnende familie, hoopt hij een sterk en 'aangepast' nageslacht
ter wereld to brengen .
Er gaat echter iets mis tussen Addy en zijn vrouw : hcewel
Mathilde 'eerste teeltkeuze' is, blijkt zij niet aan al zijn
verwachtingen to kunnen voldcen . Wat Addy mist in haar-en
wat hij bij voorbeeld wel vindt in Marietje van Saetzema -is de
zielsverwantschap, de diepere vriendschap op hoger, mysHek
niveau. Slechts met zijn positivistische leant lean hij haar
liefhebben; van zijn mystieke leant van 'heilig weten' lean hij haar
geen deelgenoot maken. Het huwelijk mislukt dan ook, ofschoon
de mogelijkheid van een hereniging aan het einde van de roman
met wordt uitgesloten.
Addy en Mathilde blijken -hcewel beide op een bepaalde
manier gezond en sterk-niet voor elkaar geschapen, they don't fit
4 . Fontijn, p.132.
1 6 \JQp)1f
together. Een personage i
n De boeken dat veel beter bil Mathi'lde hlkt
to passen is ohan Erzeele . Ook hi)' is ezond en eenvoudi van
eest ; van zielsvriendschap most hil' nets hebben: ''Vriendschap
tussen man en vrouw? Dat zi)jn ideeen, die l'e misschien hebt
oPgedaan ... to Driebergan, tussen zenuwzieke mensen. Tussen
man en vrouw is nets dan willen hebben ..." a'na 645) . ohan en
Mathilde li)ken samen een ideaal kopPel van 'aangaPasten'als
door natuurlil'ke selectie tot elkaar aangetrokken,
zouden zil" 'm 'de
stril'd om het bestaan' het hoofd boven water kunn en houden. Ook
de mo eli)'kheid van een huweli'lk tussen Matl u'lde en ohan wordt
aan het erode van de roman oPonSehouden.
Centrale fi ur in De boeken bli'ft echter tochAdd -en voor
hem is Darwins theorie in de raktil'k vooralsnog niet de enige
sleutel tot de toekomst . Het meest voelt hi)' zich thuis 'm het ote
oude huffs to Driebergan, waarin de stemmen weer almen van de
estorven Oude Man en oude vrouw' verte nwoordi ers van
reli 'e en mYstiek . Fontiljn noemt Addy in zi)jn tike
~ ar it
1 'Het zit in de
familie' de ver ersoonli)'king van de stril'd tussen reli 'e e n
wetenschap,4 ,in dit kader zou men kunnen zeggen dat Addy's
mYstieke, reli8ieuze zil'de niet in overeenstemming is to brengen
met de positivistische ideeen van bewuste teeltkeus . Nasst of in
plaats van) geslachteli)'ke selectie mcet er voor hem ook een snort
'm stieke zielsselectie' Plaatsvinden .
Dat Couperus grnot eloof hechtte aan de sitivistische ideee n
over ontstaan en degeneratie van de mens bli)'kt uit de oPzet van
zijn roman: met het verval van de familie Van Lowe beschreef hi'l
als het ware het heetst van de stril'd om het bes
taa ~ wasrin de
'onaanga aste', nerveuze Van Lowes onherroeepl)ik het onderspit
delven. Voor de toekomst echter heeft Cou rus de 'zor vuldige
selectie' gewogen en... to licht bevonden : in zijn concept van de
'nieuwe mens' hoort bok en misschien we! : bovenal een mYstiek
reliSieus element thuis . FYsiek gezonde mensen als Mathilde en
ohan bi)' wie een dergeli)'k element ontbreekt, zi)jn door CouPerus
zonder s mPathiek ofgeschilderd ; van deze rozen verwachtte hi')
weini heil. dus naar de tweeds remedie voor de ziekte van
ziljn ti'
Het universele medegevoel
De periode rond 1900 -het decor voor De boeken der kleine zielen
-was er een vol dynamische veranderingen: industrialisatie,
urbanisatie en het opkomend socialisme tornden stevig aan de
eeuwenoude hierarchie . De 'socials apartheid' van hogs, middenen
lags stand kwam langzaam maar zeker ter discussie to staan ; de
macht der aristocratie begon to tanen.
De sfeer van deze maatschappelijke veranderingen vindt men in
De boeken terug. Ofschoon het merendeel van de familieleden zich
van Been wereld bewust is (of het mcet de 'wereld' van de Haagse
coterietjes zijn), ontvangen enkele personages toch duidelijke
signalen van een maatschappij in beweging . Sommige laten het
hierbij (men denke hierbij aan Paul en -in zekere zin - Van der
jaargang 10, nummer 1
Welcke andere zetten deze signalee om in een nieuwe
levenswil'ze: die van hat madeSevoel of medeli)'den.
Paul bourgeois en 'oude mans' bi)' uitstek doch behe t met een
scher vermogen tot anal saran last zich enkele malen
bandeirend uit over de 'socia1a kwesh'e' en hat ellen
dige lot der
arbeiders. Hi)' beseft echter dat hat nieuwe madegevoel voor hem
niet is w aleS
d: "Wi~' mansen, zitten vol aPropt met oude
ideeen: we erfden ze over; ze zitten ons in hat bloed... En we levan
in aen maatscahppi~' waar de nieuwe ideeen al ontbloeien, de
heuse nieuwe ideeen de ware de mooie de drie, vier mooie die er
al zil'n . Maar ik, voor mi1'- zit zo vol oude ideeen in mijn bloed dat
ik niet mee kan... De nieuwe ideeen : ki)'k eens een nieuw idea een
hens mooi ni euw idea in onze ti' dat is hat medeli)'den ... Gerrit,
wat is er mooier en heerlil'ker en nieuwer dan hat medelil'den ... het
heuse Medeli)'den voor al hat menselil'k-ellendige ... lk ik voel hat
ook al kom ik niet van mijn divan ." ap ~'na 408) .
Ook Henri van der Welcke hoewel opgesloten in rookkamer 'e
en societeit, geef t blil'k van een zeker inzicht in de
maatschappelil'ke veranderinSen: "de toekomst behoort toch aan
hat plebs ..." PaS'~na 178 . Daze uitsP rack weet hem echter niet tot
een nieuw levee volgens hat universele madegevoel voor al hat
'menseli)'k-ellendige' to verleiden . Drie personages raken we!
onder invloed van hat - door Paul beschreven -nieuwe
Medeli)'den : Brauws, Constance en Addy.
Max Brauws zoon van een fabriekseigenaar, keert na zi)'n studie
hat ouderlil'k huffs de rug toe en Saat naar Amerika : "toen ik een
korte til'd gewoond had met mijn vader en mijn broers in ons ~'ote
huffs bi)' de fabriek .. . kon ik niet meer, en bee gagaan, om mijn
!even zo to levee.. . alsof ik geboren was tussen arbeiders ... Om hen
geheel to
il'Pan, begril"pt u...?" lagina 240 . Brauws vGelt met
alleen medeli' en voor de armen en ellendi en ; hi)' lil'dt ook
letterlil'k met hen mee . Ondanks alle goede bedoelingan, ondanks
Brauws' sterke "liefde-tot-velen" mislukt deze
'ng toch:
Brauws is een arbeider, en zal er ook geen worden "om mijn
bloed en geboorte ... maar vooral om mijn meerdere beschaving en
studies" P a8~'ns 281 . Na dit pogen predikt hi)' nog eniga ti)'d - in
boeken en redevoeringen-het'medegevoe!' . Door zil'n
gedwarsboomde liefde voor de ene - Constance - verzandt zi)'n
idealisme echter a1 s
ig in een 'betreuren voor zichzelf' in een
moedeloze melancholia. Bil' Brauws sta eert dus hat nieuwe
Medelil'den: lersoonlil'k lead komt in de plaats van hat mee-li)'den
met de velen . Brauws is daarmee een 'oude mans' : voor de
toekomst hoef t men met veal van hem to verwachten .
Blil'ven over Addy en Constance • de s mpathiekste personages
uit De b token met wie Couperus voor de toekomst ongetwil'feld de
Srootste Plannen had .
Constonce kril' t door haar liefde voor Brauws Sevoel voor de
"harmonie voor allen-in-alles de wereld-en-ti)'d, die hi)' haar zou
hebben leren kennen en liefhebben en steunen hat miserabele en
balsemen hat ellendi a ervan!" page'na 331 . Zi)'
'nt
geschiedenisboeken amfletten en roman to lezen, en leert
hierdoor heimelil'k de wereld buiten hasr stand kennen : "niemand
p s 1 7
1 8
wist dat zi)', aristocrato, voelde hat grote Medeli' en voor haar
wereld-en-ti)'d" pagina 330 . Zoais reeds beschreven is, fantaseert
zij' over vrouwen van hasr stand, die een nieuw, mee-li' end en
mee-voelend $eslacht ter wereld zouden bran$en ... zonder aan
daze fantosie oven$ens veal $aloof to hechten . Twi)'fels aan een
der$eli)'ke vernieuwin$ van de mensheid worden vooral Seuit
door Brauws die meant "dat geheel haar kaste was hat egoisme ,
bet $ehuichel vooral ofSoddelil'k ~"oot, bet $ehuichel no$ reuser
misschien dan bet e$oisme" pa$1'na 307) . Maar daarover straks
maar.
Ook Constance ondervindt persoonli)'k lead : de illusie van een
nieuw en waar levee aan de zil'de van Brauws wordt haar al
spoedi$ ontnomen. In to$enstellin tot Brauws last zij' zich
hierdoor echter niet ontmoedi$en : zij' weet bet nieuw verworven
mede$evoel in haar persoonli)'k levee op to nemen . Binnen de
nauwe $1'enzen van haar stand, binnen de mo$elil'kheden van
vrouw uit een buichele en a$oistische kaste, kril' bet $Tote
Medeli)'den toch $estalte -maar dan in bet klein. In de vorm van
liefdadi$heid - Constance $aat re$elmati$ op armenbezoek Het
iii a weten hoofdstuk 1818 - maar vooral in de vorm van
mededo$en en zor$zame liefde voor al haar verwanten. Te
Drieber en ver we$ van bet bekrom n egocentrische Den Haag,
ontfermt zij' zich als een moeder-overste over haar ziekelil'ke
familieleden.
Bi)' Addy is een snort$eli)'k 'toe$ePast made$evoel' to
herkennen. Nauweli)'ks betrokken bil' bet ~'ote wereld$ebeuren -
slechts eenmaal staat vermeld dat Addy bil'zondere belan$stellin$
heeft voor de Franse Revolutie Pa~$'na 29 - weet hil' als arts de
armen en ellendi$en intuitief to vinden . Met zil'n altruistisch
karakter en zi'n mYstieke gave tot $enzen lil'dt hil' mee met de
minderbedeelden -maar vooral ook met zil'n familie to
Drieber$en . Addy ontpopt zich tot pater familias steun en
beelmeester van zi)'n nerveuze verwanten, de ziekelil'ke lelies van
zi'n ti'
Couperus was zich bi)' bet schri)'ven van De boeken terdega bewust
van de veranderm$en in de mastshcappi) . Hil besef to ook dat de
ho$ere stand zich met haar a$oisme en $ehuichel - zoals bi)' bet
Brauws liet uitdrukken - op een dood spoor beyond. Maar hoe
dan verder? Als een snort uitwe$ bedacht hi)' bet Medelil'den bet
universele made$evoel: een tamelil'k abstract, slecht uit$ewerkt
be$gy'p. Dit medeli' en 8'~nS niet in de richtin$ van bet socialisme :
voor Couperus - immers zelf behorend tot de bourgeoisie! - was
dit onbekend terrain . Brauws de 'socialist' van de roman biedt
dan ook weini toekomstpers ectieven.
Van armoede had Cou erus ook weini kaas a eten• hi)' toont
er in De boeken in ieder eval nauweli)'ks affiniteit mee . Zo er a1
armen en ellendigen ten tonele worden gaward - tar illustratie
van bet made$evoel van Addy en Constance -dan ebeurt dit
toch vooral in termen van 'stank' : "Een zwoele walm van kleine
armoede" paS'n~a 608) .
Het made evoel in De boeken is dus weini universeel ; eerder is
jaargang 10, nummer 1
hier sprake van een medelil'den op kleine familie-schaal . Hiermee
lanceerde Cou erus een -weliswaar weinig uitgewerkt
concept voor de toekomst, zoals blil'kt uit een gesPrek tussen
Brauws en Constance : "A1s wil' klein ' sweg goed doen. ..is dat niet
al een begin ... - Een streven...
Voor later ...
a. Later ..."
p~ a 'na 588) .
De nieuwe mens?
Zoals vermeld hechtte Couperus ~'ote waarde aan de
positivistische theorieen over onstaan en degeneratie van de mens •
voor de toekomstiga mens bond deze 'dorre wil'sbegeerte' echter to
weiniS rsPectief . Addy, de enige 'grote ziel' in De boeken der
kieine zieIen loopt dan ook stuk op bet idee van de 'zorgvuldige
iopys 1 9
selectie' : hierin is immers geen ruimte voor de mYstieke reli 'euze
component van het menselil'k wezen . Ter aanvulling of ter
vervan 'n ? verschi'nt in de roman het Medeli'de vooral
uit edra en door Constance en Addy . Dit medegevoel li)'kt in
teens raa
k met Adds ti'd~eli'k ideaa1 van een exclusieve
rozenkweek • men zou het echter ook als een aanvulling kunnen
beschouwen. Adds medeli'den is in feite de manfifestotie van zijn
mYstieke kant, waarvoor in de P°sitivistische theorie geen laats
is. Vernieuwin van de mensheid door zor ldi a selectie '
maar dan aan evuld met een medeli' en voor die enen die bij
deze selectie uit de boot vallen . De rozen ontfermen zich over de
lelies. . .
Zo ziet men Addy en Constance heelmeester en
moeder-overste in Drieber en waken over de hunnen die zijn
'asng
~
ezweemd' door de nevroze van hun ti'd . Z~i'n Add en
Constance daarmee 'nieuwe mensen'? En is de samenlevin vorm
in het oude huffs to DrieberSen -gestoeld op het neuwe
Medeli'den -het ideaal voor de toekomst dat Cou erus voor
ogen had?
Oors ronkelil'k wilde Cou rus het 1astste boek van De boeken
der kIeine ziekn de titel De man der eeuw' m even . Deze titel is
uiteindelil'k vervangen door 'Het heiliga weten' onder andere
asnduiding voor Adds 'heiliga weten' waar het andermans ziel
en zaligheid betref t. Het schra pen van de oorsp
p ronkeli'~ke titel
kan uiteraand slechts een formele betrekkeli'lk a rbit~rai're in epe
zijn Seweest-er zijn echter indicaties om to veronderstellen dat
het leer om een belan "kere,
~l inhoudeli'~ke kwestie gaat .
Addy, weliswaar een' ote ziel' temidden van de kleine zielen ,
gezond van li'f, gezeSend met een mYstische, genezende gave. . .
lil'dt ook as
:"0 mocht hi'~ n en ziekte ook al weten voor anderen,
met die bi"lna m stische wetenschadie genas als door
suSgesh'eve kracht diep uit hemzelf, - mocht hil' ook voor hen al
weten wat goed was voor hun lickasm en ziel -voor zichzelf
wist hil' nets en vooral wist hil' het niet voor zijn ziel . .. Nu scheen
zijn ' n e levee zo ril'k gevuld met doe! naast doe!,
nu scheen zij~n
)°nge le venslil'n zo zeker to weten hasr slipgeringa~en toch was
dat alles de uiterlil'kheid en wist hi l' voor zichzelf nets! Zi1'n ei8en
ziekte was de onvoldaanheid en hil' voelde ze de a!lerlaatste )'ayen
zwellen in hem, volley en volley, kankeren in hem verder en
verder. . ." P a8 '~na 529, cursivering IP . Addy is geen
'ondoelmatige' ais zijn vader of Paul : zijn )'°nge levee is "ril'k
Sevuld met doe! naast doe!" . FY
siek mankeert hil' nets~• hil' is
e on
z d en brent ezonde kinderen voort . Zi'n karakter heef t een
m sheke reh eSu~ze i nslahet een hem tot een 'grote ziel'
maakt.. . "en toch was dat alles de uiterlil'kheid en wist hil' voor
zichzelf nets!"
Addy-oorspronkelil'k CouPerus' man der eeuw, mens voor
de toekoms t - west niet hoe hat verder moat ziet geen at in de
toekomst . Zil'n'heiliSa waters' richt zich vooral naar achtere naar
de zieken en onasng
e astep van zijn ti'ld . Planners voor de neuwe
eeuw heef t hi' net . .. omdat Cou1erus ze niet had .
Coup
erus zag has
rscherp wat de problemen waren van zijn~ t i~'d :
2 0 JO3
p`jaargang 10, nummer 1
Literatuur
L. Couperus, De boeken der kleine zielen .
Utrecht/Antwerpen 1988.
J. Fontijn, 'Hat zit in de familie (1)' en
'Hat zit in de familie (2)' . In: J .
Fontijn, Leven in extase. Amsterdam
1983, p.110-128 en 129-137 .
de ziekeh ke lelies van de nevrozede ondoelm
l ah hel'd bet
egoisme en ehuichel van de bekrom n bourgeoisie... maar echte
oPlossin en vond hil' niet. Wet had hi)' een idea v an de richtin
waarin deze oPlossingen moesten an : de richting van bet "frisse
bloed" der rozen gecombineerd met een nieuw madegevoe een
"harmom'
r llen-in-alles de wereld-en-ti)'d" . Echter: ''e vo a
Wi
mensen zitten volgapro t met oude ideeen : we erfden ze over ze
zitten ons i' n het bloed..."-zoais Paul in de reeds hierboven
aangahaslde passage ze . Oude ideeen -dat Seldt 66k voor
Addy, 66k voor Constonce, en wasrschil'nlil'k ook voor CouPerus
zelf. De mens voor de toekomst de nieuwe mans, lil'kt op Addymaar
dan toch net lets anders . Hoe anders wilt Cou rus niet • wel
wist hi)' dat er asn Addy nog hat een en ander ontbrak . Vandasr
hat schraPpen van de titel'De man der eeuw' .
Addy en Constance zi'n daarmee een 'nieuwe mensen' maar
ook geen'oude mensen' : zi' staan er tussen in. Het oude huffs to
Driebergen is een tussenoplossing: beter dan hat huichele
coteriewereldl'e to Den Haag -maar daarom nog geen ideale
samenlevingsvorm. Veeleer kan men de 'commune' zoals die in
Driebergen ontstaat, beschouwen als een noodhosPitaal voor de
slachtoffers van de 'stri'd om hat bestaan' . In afwachting van de
rozen verPlegen Addy en Constance bie.r bun lelies - en wat de
toekomst brangen zal blil'f t vooralsno een raadsel .
Couperus stelde een uitstekende diagnose voor de ziekte van zi)'n
ti)'d~; effectieve remedies bond hi)' echter niet. Meer een
'chroni9ueur' dan een toekomstvoors eller dus ; met De boeken der
kleine zielen leverde hil echter een onovertroffen meesterwerk
wasrin ook de lezer van nu zich nog dikwi)'ls -onwillig-za1
herkennen.
V~Qp521
Over Evgenij Onegin
ohie Levie
De kortste samenvatting van de plot van Puskins
roman in verzen Ev8eni1' One8inf heb ik aangetroffen
in een artikel van de Utrechtse hoogler aar Slavische
letterkunde an Meier), die reeds een aantal
J'aren geleden overleden is masr wians n aam de
ma8'~sche klank die hil' had in Slavistenkringen in
de ti1'd dat ik Russisch studeerde in Amsterdam ,
nog niet heef t verloren . Mei1'er beschri)'f t in een artikel
uit 1968, The Digressions in Evg
enil' One ~'n
de plot als vol : "boy meets g~irl" . Hil' corngeert
deze samenvatting direct omdat hiJ' zelf ook wel inziet
dat er nog enkele teksten in de were ldliteratuur
ziln waarvoor deze korte samenuatting ka n
gelden en waagt een tweede Pogi ng die meer toegesneden
is op de tekst die hil' analYseert : "the story
of Tatl'ana and Evgenil'" .
Met deze wel zeer schematische en minimale samenvatting
van het verhaal schaart Meil'er zich in
een langa rli' Puskin-onderzoekers . De kritiek is het
er eigenlil'k vanaf het verschil'nen van de definitieve
tekst 1832 over eens dat Puskin ze if de spot
heef t willen drliven met de tradihonele gof ixeerde
inhoud van de sentimentele roman en novelle zoals
die aan het eind van de achttiende eeuw in R usland
onder anderen werden geschreven door Karamzin
- hat schoolvoorbeeld is diens novella
Bedna1'a Liza Arme Liza uit 1791- en die kritiek
heeft Puskin -sours zeer afwize nd sours met instemming
- gevolgd door zi)'n gereduceerde plot
in analyse en interPratatie nog s tork er to reduceran.
De centrale li)'n van hat verbas1 is de liafde van
Ta 'ana voor Evgenil' en hoe die met beantwoord
wordt en, later, de lief de van Evgeni) voor Ta ana,
eveneens onbeantwoord, want hat is dan al to laat
Ta 'ana behoort asn een ande r . De sYmmetrie
van deze situatie is door de Sov'
etrussische crih' cus
Gukovskil' als volgt in twee l1inen samengevat .
I1
. ontmoeting
2. zij' wordt op hat eerste gezicht verliefd
3. zij' schriJft hem een brief
4. geen antwoord : zij' li1'dt
5. ontmoeting -geen ander in de buurt. Zi) beef t
22
en kan geen woord uitbrengen . Hil' sPreekt haar
toe hard en of standeli)'k,
en wislt hasr af.
Lijn I breekt bier af.
II
1. ontmoeting
2. hil' wordt op het eerste gezicht verliefd
3. Hil' schri)'f t haar een brief
4. geen antwoord : lil'dt hi'l
5. ontmoeting-geen ander in de buurt . Hil' beef t
en kan geen woord uitbrengen . Zil spreekt hem
toe vermanend en afstandeli)'k en wi)'st hem af.
Lil'n II breekt af: einde roman
Om u een wat comPletere indruk to geven van het
verhaal geef ik de volgende iets uitgebreidere, beschri)
ving.
Ev8eni1' One8in is zoals Puskins ondertitel zegt
een roman in verzen. De tekst is ingedeeld in 8
hoofdstukken, ieder hoofdstuk bestaat uit een variabel
aantal veertienregeliga strofen in viervoetige
1'amben, een)'ambische tetrameter, met een deels
vast deel varierend ril'mschema. In totaa1 ziJ'n er
370 strofen -5300 regels -iets meer dan 370 x 14 ,
want de strakke strofebouw wordt in de bneven
doorbroken. De tekst begi nt in medias res met de
overPeinzing van een niet-geintroduceerde 'hi'l'
een snort monologue interieur van Evgeni~' naar
even later bli1'kt .
"Mi1'n nom, die heel be8inselvast is,
li8t flu vPsterven - slim bedaeht:
dwrdat hi1' elk van ons tot last is
kri18'1'e respect. Ziekzi1'n geeft maeht .
Een les voor velen! Onbetaalbaar!
Maar 8oeie God! Dit is niet haalbaar,
dat da8 en nacht maar zitten bi'1
een zieke! Geen moment1'e vri1'!
0! wat een la8a streak van 't leven!
Attent zi1'n voor een bi1'na-li1'k!
e sehikt zi1'n kussens eens Selil'k -
1'e komt hem sip zil'n dran 'e 8even
1'e zucht en zucht, en denkt : wanneer
jaargang 10, nummer 1
haalt1'ou de duwel toch een keen?
Zo dacht een schelm die boos en bitter
per ~stkoets voortvloo8 door bet sto .
Door Zeus' wil was hi1 ' er ezitter
van veler land en huffs en ho f."
Dit is een citaat uit de in 1989 verschenen vertalin g
van W. onker, geen slavist zoals gebruikeli)'k is in
de Russische Bibliotheek van Van Oorschot maar
een gapensioneerd scheePsbouwkundig ingenieur
die geen Russisch kept . Hil' heeft zi)jn vertaling,
waarover unaniem de hoogsto lof is gezongen, Semaakt
met behulP van de onberil'mde vertalin g
van Vladimir Nabokov uit 1964 . Hoe dat in godsnaam
mogelil'k is is een volstrekt raadsel . Te meer
omdat die Nabokov-vertaling zeer omstreden is en
de editie vooral bekend is door het zeer erudiete en
diepgravende commentaar dat Nabokov aan ziljn
vertaling heef t toegevoegd . Erudiet, diepgravend
en omvangril'k want de Russische tekst waarvan
Nabokov Sebruik heeft gemaakt telt 187 bladzil'-
den. Nabokov voegt daar 770 bladzil'den commentaar
aan toe . De Nederlandse slavist Melchior de
Wolf f recenseerde onkers vertaling in >'anuari
1990 voor De Volkskrant en deed de vertaling van
Nabokov of met de bewering dat in die weergave
alles wat aan de brontekst opmerkelil'k is, gereduceerd
is tot een gedeSenereerd snort stofzuigen afwassen
en de bedden opmaken.
Terug naar de inhoud : wanner Evgenil''s nom
sterf t heef t de held zo'n 25 )'aar oud, een society-leyen
geleid in Petersburg vol vrouwen dapspartil'-
en drank en duels en voelt hil' wel voor wat of wisselinS
. Hil' besluit op het landgoed to blil'ven. Met
ziljn buurman en vriend Vladimir Lenskil ' bezoekt
hil' het landgoed van de Larins -de familie bestaat
uit moeder, weduwe dochter O1 a de verloofde
van Lenski)', en dochter Ta 'ana die en dat weet u
inmiddels hals over kop verliefd wordt op Evgenil'
. Dan volSt de brief-die scene is overigens zeer
ontroerend in de opera Ev8eni1' One8in van Tsl'aikovskil'
- en de tweede ontmoeting, gevolgd door
Evgenil''s 'nee' . Enkele maanden laten haalt Lenskil'
Evgenij' over oPnieuw een bezoek of to steken bi'l
de Larins ditmaal ter ele enheid van Ta' na's
naamda . Er wordt gedanst en Ev enil', die van
Tatljana nauwelil'ks notitie neemt, maakt ex res
roekeloos O1ga het hof . Lenskil' verliest zil' n kalmto
verlaat woedend het bal en daagt EvSenil' uit tot
een duel. Het loopt slecht voor hem af,• Ev eru"
schiet hem dood. Deze kan dan niet 1an e r o ziljn
landgoed blil'ven en vertrekt voor een lanSe refs .
Olga troost zich al snel met een huzaar, maar Tanl'a
maakt het slecht en haar moeder, vol zorg dat zi'l
zal overschieten neemt haar mee naar Moskou om
een geschikte man voor haar to zoeken . Dat lukt :
Ta 'ana trouwt met een dikke generaal . Een paar
l'aar later duikt Evgenij' op in Petersburg - hi'l
wordt flu verliefd op haar -, schril'ft brieven,
zoekt haar op in haar boudoir en wordt ofSewezen .
"Zi1' 8aat- ew8eni, als Sesla8en
door 't hemelvuur, bli1' t roerloos staan.
Emoties tuimelen en via8en
hem door de ziel als een orkaan .
Maar plotselin8 - daar klinken s1"ren
Ta 'ana's echt8enoot staat voor hem .
Dit wordt een moeili1'k o8enblik!
En, lezer, wat doen u en ik?
Wil' 8aan een til'd . . . voor8oed . . . pauzeren .
Ik heb mi1'n held nu lan88enoe8
8evol8d waarheen het lot hem droe8 .
Laat ons elkaar eliciteren
met 't einde van de refs . Hoera!
Maar t werd ook ti1'd, ze8t u mi1' na .
Er volgen dart nog 3 strofen waarin Puskin afscheid
neemt van de lezer en van zijn werk .
Langzamerhand bent u het waarschil'nlil'k wel met
de kritiek eens: de lot is er n van dertien in een
dozi l'n. Wat maakt Evgenij' One8in dan toch het
ootste meesterwerk van de Russische letterkunde?
Daaro ziljn vele antwoorden mo lil'k en de
omvangri)'ke literatuur over het werk heef t er al
vele gaSeven. Een van de antwoorden is in ieder
geval de taal . Evgenij' One8in is Seschreven in het
allermooiste soepelste, geraffineerdste en gevarieerdste
Russisch dat l'e )'e kunt voorstellen . En onker
heeft dat meesterli)'k toa1 ebruik zeer dicht benaderd
in ziljn vertaling. nieuw: hoe is het in
godsnaam moSelil'k?
Een eigen genre
Een tweede antwoord laat zich als volgt formuleren:
Evgenij Oriegin is to lezen als een classicistische
tekst en het spreekt vanzelf dat degenen die het
werk tot het Classicisme rekenen er vooral de
vormkenmerken die traditioneel tot de classicistische
code behoren in aanwijzen . De tekst hoort ook
tot de Romantiek of, zoals tevens wel wordt beweerd,
tot de Sturm and Drang-literatuur. Tatjana
',QpXf 2 3
last zich vergelil'ken met en is gemodelleerd naar
Richardson's Clarissa en Rousseau's ulie•en Byron's
Childe Harold en Don Juan hebben voor Puskin
zeker als inspiratiebron en voorbeeld gefungeerd.
De behandeling van het thema en de
karakterisering van de helden last er een twil'fel
over bestaan dat ook deze sleutel past . Ten slotte
wordt maar de stromingencatalogus is natuurli)'k
toch nog niet tot het eind toe doorgebladerd in talri'ke
passages, met name in de vele uitweidingen
in de tekst op realistische wil'ze een schets gageven
van de Russische maatschaPpil' uit die dagen . De
kritiek in de tweede helf t van de negentiende eeuw
en ook de socialistisch-realistische critici in deze
eeuw hebben de tekst goedkeurend het Predikaat
Realisme opgeplakt . Classicisme, Romantiek,
Sturm and Drang en Realisme: het kloPt allemaal
wel en niet- het klopt allemaal to8eli1'k wel en niet.
Derhalve ontsnapt de tekst aan allerlei strakke kaders
die de kritiek nu eenmas1 alti'd nodig heeft.
Het zelfde wel en niet en allebei t~ elil'k geldt eveneens
voor de genrebenaming : roman in verzen. De
tekst vertoont kenmerken van de roman en heef t
een niet to overschatten invloed uitgeoefend op de
~'ote prozaisten uit de tweede helf t van de eeuw,
vooroP Dostol'evskil' en Tolstol', die nu eenmaal een
stuk bekender ziljn bil' de lezer in het Westen dan de
arme Puski die het net zo hard verdient. De tekst
vertoont eveneens kenmerken van "zie niet alleen
door de vorm, onder andere ook door het taalgebruik-
het is werkeli)'k een roman in verzen en
laten we nu eens niet kiezen voor het een of het ander,
zoals de kritiek zo vaak heef t gedaan, maar
Puskins genre-aanduiding accepteren. Puskin
heeft zeer veel gedurfd door conventies met betrekking
tot vorm en inhoud en genre uit verschillende
in zijn tiljd vigerende codes to ebruiken en to
parodieren-nogmaals : hi)' heef t daarmee de we g
geopend voor heel veel dat daarna in de Russische
literatuur is gebeurd .
Uitweidingen
Het artikel van Jan Meijer waarnaar ik eerder verwees,
is getiteld : The Digressions in Evgenij Onegin'
. Die uitweidingen zijn het meest karakteristieke
element van de tekst en ook het element waardoor
de tekst het sterkst afwijkt van de literatuur v66r
en na Evgenij Onegin . Het is eveneens de reden dat
de negentiende-eeuwse criticus Belinskij het boek
een encyclopedie van het Russische leven kon noemen.
Er zijn 50 uitweidingen :l0 in hoofdstuk 1,2
in hoofdstuk 3 en in de overiga hoofdstukken een
getal daartussenin . Hun lento varieert van een
halve regel tot een asntol strofen. Er komen allerlei
thema's asn de orde: commentaar van de verteller
op de gebeurtenissen een uitgebreide beschril'ving
van allerlei ewoontes betreffende kledin en
voedsel herinneringen aan bals en reflectie over
de betekenis van dapspartil'en commentaar o romantische
edragscodes et cetera . Ik denk dat Mei'er
Snoot geli)'k heeft wanner hi)' stelt dat de uitweidingen
door Puskin zeer bewust zi)jn gekozen
ais middel om het formele raster van wat in essentie
toch een langromantischgedicht is open to breken.
Enerzi'ds blil'ft hi)' binnen het ekozen kader,
anderzil'ds rekt hil' het op, Parodieert hil' het zodat
het gekozen genre sterk onder druk komt to staan .
De allerberoemdste uitweiding is wel die van de
voe 'es . In hoofdstuk I, strofe 30 tot en met 34 staat
het verhas1 even stil--we zitten midden in een beschril'vin
van Evgeni)''s uit aansleven in Petersburg
en bais zi)jn aan de orde van de dag, maar in
een terzi'de mil'mert de verteller over het toPunt
van vrouweli)'k schoon: het voe ' . In razend tempo
passeren voe 'es in de sneeuw, voe 'es die lentebloemen
vertarp Pen voe 'es op spiegelend parket
,
voe 'es onder het tafelkleed, voe 'es bi) ' de haard,
een voe 'e in een sti' u el en zo voort. Allemaal
voe 'es die de verteller verlangt to kussen en to strelen.
"Nooit wend mi1'n ziel zo di~' verscheurd
-
Zo woest door passies mee 8esleurd ."
Toch eindi de uitweiding aldus :
"Maar stank, mi1'n babbelzieke snaren ,
1'e to ! Met heel hun trotse aard
zi1jn vrouwen niemands hartstocht waard
noeh 't lied dat aan de onervaren
loeet ontsti1'8t. Hun blik bed rie8t-•
elk woord1'e en elk voetje lie8t ."
Tot slot: ook de Russische Formalisten hebben zich
in hun arHkelen, die al lange tijd in het Westen bekend
zijn, allemaal over Evgenij Onegin gebogen .
Ejxenbaum in z'n Skaa-artikel, Sklovskij in het Tristram
Shandy-artikel, Tynjanov in het Literarisches
Faktum en de Literaire evolutie hebben de tekst gebruikt
om hun theorieen over fabula en sujet,
motiefconstructie, kunstgrepen en proc~d~'s et cetera
aan to demonstreren . Minder bekend zijn artikelen
van Ejxenbaum uit 1921 en Tynjanov uit 1921
Jaargang 10, nummer 1
en '22 over Puskin en deze tekst in het bil'zonder,
die pas zo'n 15 l'aar geleden in Rusland en het Westen
zijn o edoken . El'xenbaum stelt in zijn artikel
exPliciet de vraag wat Puskin nog kan betekenen
na alles wat er al over hem gezegd is en vooral na
alles wat Rusland in het recente verleden heef t
doorstaan en hil' doelt daarmee op de Oktober-revolutie
.
E'~ xenbaum geef t een asntal interessante antwoorden
op de vraag die hil ' zelf stelt. Zil'n artikel
betekent in zoverre een nieuwe opening in het onderzoek
dat hil' last zien dat het vooral de subjectstructuur
is in Ev8eni1' One81'n vele malen gecom-
Pliceerder dan in eerdere teksten die maakt dat het
keurslil'f van de )'ambische tetrameter, de metrische
structuur, bilna niet meer past en dat Puskin zijn
toevlucht heeft moeten nemen tot de on ebruikelil'ke
genre-aanduiding 'roman in verzen' .
Het artikel van Ei'xenbaum is niet alleen een antwoord
o zijn~ ei en vraa het is ook een antwoord
aan de Russische futuristen die in 1912 in hun vermrdae
manaifest Len o~orvi 'g aan de publieke smack
gedreigd hadden Puskin, met Dosto>'evskil' en Tolsto)',
van het schiP van de modern til'd to gooien .
Het is een geluk dat ze daarin niet zijn geslaagd .
Het is denk ik ook zeer terecht .
'Een leven zonder boeken
is onleefbaar' (Erasmus) .
Als u het daar ook mee
eens bent, kan onze boekhandel
wellicht veel voor u
betekenen!
BOEKHANDEL
VAiVDERGALIE
Choorsiraat 24-26, 3511 KN Utrecht (Viak bid
de Dom) . Tel . 030-312182
Literatuurli1'st
A.S. Puskin, Verzamelde werken, deel II: Jew8eni One8in,
roman in verzen . Vertaling: W . Jonker. Aantekeningen :
Charles B. Timmer. Amsterdam 1989 .
Charles B. Timmer, Poes1lcin en One8in. Een essay .
Amsterdam 1989 .
Melchior de Wolff,'Een liefdesverklarin8 aan de
literatuur' . In: De volkskrant,12 l'anuari 1990 .
Peter Zeeman, 'Hemelvuur en kometenwi1'n' . In NRC
Handelsblad, 9 februan 1990 .
Afgelopen jaar werden er aan de Rijksuniversiteit
Utrecht onder de titel Keyworks zesentwintig
lunchpauzelezingen gehouden over
belangrijke werken uit de wereldliteratuur .
Dit artikel over Puskins Evgenij Onegin is een
bewerking van ~n van die lezingen.
p3 2 5
Onderschrift
Lieve J'ongens- en meisJ'esbeestJ'es!
HiJ' was weer in het land en den weten
J'ullie natuurliJ'k allemaal wie ik
bedoel . Juist J'a, Sinterklaas! Wel
komt hiJ' ieder J'ear weer wat vroeger,
vinden J'ullie ook niet? Nu al in
oktober . Toch geat hiJ' altiJ'd pas na
5 december of als J'e kathohek
bent: 6 december weer terng near
ziJ'n flat in het zuiden van EuroPa.
Als dat zo doorSeat, J'ongens en
meisJ'es, zit hiJ' binnenkort het gehele
J'ear in ors koude kikkerlandJ'e!
Wat zou dat fiJ'n ziJ'n! Maar zover is
het nog niet .
Hebben J'ullie een tiJ'dJ'e geleden
toch ook ziJ'n feesteliJ'ke intocht gezien
op de televisie, of mochtenJ'ullie
niet kiJ'ken van PaPPa en mamma,
omdat het zo laat was? Flauw
hoor . Nou den zal ik J'ullie eens
even haarfiJ'n vertellen hoe dat ging .
Sinterklaas werd dit J'ear niet onthaald
door Wieteke maar door Karel
een reuze vriendeliJ'ke meneer
met een kcal hoofd en een mal brilletJ'e
. Meneer Karel was heel erg beleefd
te8en de Sint, hiJ' was zeker
bang dat hiJ' anders mee moest in de
zak helemaal near dat verve PariJs .
Of nog erger, dat Sinterklaas een
gemeen stukJ'e over hem zou schriJ'-
yen in dat grote versierde telefoonboek
dat ziJ'n oPPerPiet altiJ'd bi'J
zich draggt.
2 6 1~QO~f
Die oPPerPiet heb ik overiSens
nerSens gezien er waren trouwens
in Seen velden of wegen Pieten to
bekennen die waver zeker noS cadeautJ'es
can het inPakken of zoiets.
ZiJ'n schimmel, J'ullie weer wel dat
witte Pacrd, zaS ik evenmin . Het is
natuurliJ'k ook vermoeiend voor
zo'n oude man de hele refs op een
slome stoomboot en den ook no g
op een schimmel moeten zitten,
heen en weer wiebelend op het dek.
Dat schiet niet op enJ'e kriJ'gt er bovendien
nog een nave stekende PiJ'n
van ook in J'e blote biPsebeestJ'e .
Misschien was hiJ' wel met zo'n
hele mooie Slimmende sneltrein
ekomen dat ken ik me best voorstellen
de Trans EuroP Express bi'J
voorbeeld .
Sinterklaas zag er oud nit dit
J'ear. MaarJ'a, J'ullie moet bedenken
dat hiJ' natuurliJ'k gewoon ook heel
erg oud is . Zo oud, dat J'e het niet
meer kunt teller op de vingers van
alle kinderhandJ'es in heel Nederland
biJ' elkaar. En dat ziJ'n er heel
wet hoor, neem dat maar van mi'J
can! Oude mensen worden vaak
kcal en hoewel Sinterklaas nog altiJ'd
een mooie voile beard had en
een koP met veel dik wit hear, verdenk
ik hem er stiekem van dat het
gewoon cangaPlakt was. Ja ook
Sinterklaas is sours wel errs iJ'del!
Boven op ziJ'n koP was het flu
flinterdun en strak achterover gekamd
en ziJ'n messcherpe kin was
helemaal kcal . HiJ' droeg ook een
mal brilletJ'e, waardoor hiJ' sours wet
seniel als J'ullie dat woord niet
snaPPen, zoek J'e het maar op in een
woordenboek tuurde met kleine
Pn'emende oog1'es, maar dat ken
ook can de lichtval 8ele8en hebben
dat weer ik niet. En hiJ' droeg eengewoon
saai herenkostuum ziJ'n
mooie tabberd was zeker near de
stomeriJ' . Of hij was incognito .
err zo'n moeiliJ'k woord: in-cogni-
to zoek het maar op in het woordenboek
dat J'ullie flu toch nit de
kasthebben gaPaktenervermoedeliJ'k
niet in terng konden kriJ'gen
omdat het zo zwaar was .
Meneer Karel viel wel in de
smack biJ' Sinterklaas . De Sint
noemde hem zelfs - ik citeer-
"de 1 tste criticus van Nederland".
Weten J'ullie wet dat is een
cri-ti-cus? Neen? zoeken den
maar weer! Volgens miJ' wist Sinterklaas
het ook met of wilde hi'J
gewoon maar wet vriendeliJ'ks zeggen
tegen meneer Karel, omdat hi'J
zo beleefd was tegen de Sint en helemaal
8een vervelende vragen
stelde, zoals de mensen vroeger
torn de Sint no$ wet J'onger was
sours wel deden, biJ ' voorbeeld of
hiJ' wel eens hard sloeg met ziJ'n staf .
Meneer Karel en Sinterklaas hadden
volgens miJ' alles van A tot Z
gerepeteerd, want het gesPrek liep
gesmeerd, zoals dat heet . Er gin g
niks mis . Meneer Karel stelde een
ureag en gniffelde, omdat hiJ' bi'J
voorbaat al wist wet de Sint gin g
jaargang 10, nummer 1
ze$$en . EnJ'a hoes, de Sint $of, vats
$riJ'nzend als een oude hond achter
ziJ'n sPie$elende brille$laasJ'es,
het verwachte antwoord. Nou, J'ullie
be$riJ'Pcn wel dat de hele zaal
daar verschrikkeliJ'k om moest lachen
alsof het de eerste keer was
dat ze die antwoorden hoorden .
Maar dat was natuurliJ'k niet zo .
Want Sinterklaas flikt elke keer
hetzelfde trucJe. Het is ookmoeiliJ'k
om steeds weer iets nieuws to verzinnen,
bovendien lachen de mensen
er tech wel om . Waarom zou J'e
no$ moeite doen als de mensen J'e
ofgelebberde snoePJ'es bliJ'ven
eten? Daarom kiJ'ken ze naar televisicPro$
ramma's die als twee druPPeis
water op
elkaar lJiken en lezen
ze bladen als de Yes die elke week
weer over hetzelfde $aan of ze lezen
roman van schriJ'vers die ze$-
cn dat ze iedere keer weer hetzelf
de hock schriJ'ven .
Sinterklaas begins zo ei$enliJ'k
steeds meer to laiken onp iema-nd
dens die ook al erg oud is en rinds 's
mensenheu$enis mee$sat: de
volksschriJ'ver Gerard Reve . Als hi'J
op de buffs verschiJ'nt is het altiJ'd lachen,
$ieren, brullen $eblazen . De
Sins staat weliswaar no$ niet in
"een wit behan$errPak in Carre"
zoals hiJ' desUjds ietwat smalend
neerschreef in ziJ'n $roto telefoonhock
over de Liefdesauteur 'J' was
$ewoon J'aloers op diens succes
denken J'ullie ook niei2 mass dat
komt no$ wel als het zo door$sat.
Dan kunnen ze samen leuke oPtredens
8aan verzor$en voor alle kinderen
in het hele land.
Of tech maar niet?
Sinterklaas is een be$enadi$d
verteller en een grote kindervriend ,
mass het words tiJ'd dat hiJ' en vele
andere sinterklazen eens van het
scherm verdwiJ'nen want daar horen
ze niet thuis . Ze moeten weer
eens was nieuws $aan bereiden.
UiteindeliJ'k hebben J'ullie tech ook
liever kakelverse PePemeter in
Plasts van die taaie taai taxi, die J'e
te$en heu$ en meu$ voor zoete
koek slikken meet? Of ziJ'n J'ullie
van die snoePerds, die het met Ssat
om kwa-li-teit mass kwan-ti-teit?
In dat $eval zouden J'ullie er eens
flunk van moeten luster deugnieten.
Een $rote Portie billekoek dat
is waar J'ullie behoefte aan hebben!
Henk Hardeman
Een blauwdruk
voor de poezie
De bindende factor in de bundel
Stem order m1i'n bed van Esther
Jansma uit$everiJ' De Arbeiders-
Pers, 1988 is een levensverhaal .
Dit komt in de modern Nederlandse
Pn"zie ei$enliJ'k mass betrekkeliJ'k
weinig voor. Het is met eigen
aan Belan$riJ'ke Poezie dat een 'i~k'
rich direkt nit dat de indrukwekkende
momenten nit een leven worden
verwoord . lets dat op persoonliJ'ke
exPressie liJ'kt, is biJ' voorbaat
verdacht . Greensleeves klinkt op de
achter$rend . We ziJ'n inmiddels $ewend
aan dichtkunst van indirekte
aard. Zo vanzelfsPrekend is dat
voor ons dat we verontwaardigd
sea$eren wanner iemand $edichten
leest als betrekkin$ hebbend oP
levenservarin en van de dichter .
De affaire condom NeeltJ'e Maria
Min no$ niet zo lan$ $eleden, is
daar een voorbeeld van .
Het verhaal van Stem order miJ'n
bed last zich vertellen als dat van
een roman . Het eerste en belan$-
riJ'kste feit is de echtscheidin$ van
de ouders van de `ik'-Persoon . In
het $edicht `Scheidin$' vat ziJ' in afstandeliJ'ke
$rote-mensentaal de
kinderliJ'ke emetics van dit cruciaal
moment in haar 8eschiedenis :
Huizen waxen smalle ruimten
mensen kwaad, behalve1'i'J .
AJlJ was van miJ, een sPie8e , an
8
wanner de heersers sehreeuwden
Niet alleen de schreeuwende heersers
mass ook het meisJ'e meet
scheiden. "Dochters waxen we en
daarin samen" zegt ze, totdat "braze
lan$e daps apart" begon .
De eerste afdelin$ van de bundel
`Maar geen bemanning', beslant
de kundertiJ'd. In broze 8educhten
words van kinderan$step en
kinderliJ'ke verbeeldin8 verhaald .
De stem order het bed het onbe~'
iP omtrent de deed, het verlan$en
we$ to kruiPen, of$esloten to ziJ'n .
een al to eenvoudi$a wuJ'ze liJ'kt
Jansmahier$ewichti$heid--die al
snel met deze thematiek samen$sat
-to omzeilen: ze beschri'Jft de altuJ'd
wel ontroerende belevin$swereld
van een kind. Maar het PerjOOyS
z7
sPectief is dat van de volwassen
vrouw, en de `kinderliJ'kheid' verzandt
nergens in geforceerde vertedering,
in effect-beJ'ag.
Het tweede deel van de bundel
`SlagziJ' maken', gaat over de liefdes
van de zich inmiddels "vrouw"
noemende 'ik'-figuur . Stranden en
steden vormen bet decor van erotische
taferelen. Echo's uit de kindertiJ'd
ziJ'n hoorbaar. Het verlangen afwezig
to ziJ'n, de geest waarvoor bet
kind angstig was. Maar van de
scheiding, die toch gedurende de
"lange daps" haar stemPe1 op de
emoties drukt words niet gerePt .
Het is een deel van bet verleden
waarmee de vrouw zich met geconfronteerd
wil weten .
Anders words dit in de elf gedichten
van de derde afdeling`Portretten'
waarin de vrouw tekenen
van bet verleden net . BiJ ' voorbeeld
in een foto van haar vader. Maar of
ze deze confrontaties op PriJ's stelt
is met duideliJ'k . Boezemt de herinnering
haar angst in of zoekt ze
"bet blikveld van vroeger" zoals ze
dat in `Kom nou bier' omschri'fJ t?
Haar houding ten oPzichte van bet
verleden is onzeker en twiJ'felend .
De vrouw heeft in `Portretten'
was afstand genomen van de liefdesavonturen
uit de vorige afdelipg
. In `De reiziger' beschriJ'ft ze
biJ' voorbeeld in afstandeliJ'ke termen
van suPerioriteit hoe ze de taferelen
van de liefde observeert in
Phats van eraan deelneemt : "strakke
wine broeken slaan er oP het nitme
dat vrouwen verlangen" beet
bet sPottend, en "alle meisJ'esIkammen
bun haven" . Er is enig cYnisme
in bet leven van de vrouw gesl°pen .
In `Dienares' verhaalt ze van een
niJ'vere barvrouw met ~'ote oorbellen
die de koningin is voor weemoediga
vrienden aan de bar. Prachtig
ziJ'n de regels
Haar middel bee ze dicht8esnoerd
met leer zo breed als mannenhanden
.
Waar weemoed tussen vrienden
ban8t
weet ziJ ' zich konin8in - maar
koud;
haar hakken tikken achteloze lie -
desliedJes.
In het laatste dee `De voile vrouw',
is de J'eugd voorbiJ' . Haar niet onvoorwaardeliJ'k
welkome volwassenheid
ontleent de vrouw aan haar
zwangerschaP. "Maar Plotseling
ben ik zo groot", verzucht ziJ' . Ze
words zich bewust van haar levensverhaal
dat lapgzaam maar onafwendbaar
rond words . "Lapgzaam
words ik miJ'n geschiedenis en ldeiner"
staat er in bet titelgedicht van
de afdeling . De werkwoordsuitgangliJ'kt
de onmacht van de vrouw
to ver~ 'oten : ze ziet iets gebeuren
waaroP ze geen vat heeft . Jets dat
`ik' heet words geschiedenis. Of
hebben we bier to maken met een
Productief misverstand tussen autear
en zetter?
In bet laatste gedicht van de afdeling
`ZwangerschaP' moet de
vrouw onder ogen zien was haar
Phats is in de voortgang : ze is deel
geworden van de generaties voor
haar:
De 8eneraties voor me,
die waren loch niet meer dap
8 rondsto .
Die men8den zich toch met een
doel,
our mJi', deJ'on8ste god?
En ik zou loch een steep zJi 'n,
een vorm en de reden in een?
Gewoon, ik slolaccoord van de
tiJ'd?
Ze had gedacht dat de voriga genesties
er alleen voor haar, deJ'ongste
god, geweest waren maar nu overheerst
biJ' haar de twiJ'fel aan zichzelf
aan haar eigen betekenis . Zi'J
baart een kind en words daarmee
schakel in de ketting van de geschiedenis.
ZiJ' is onderdeel van de
cYclus omdat er rich in haarnieuw
leven vormt . Niet ziJ', maar haar
kind is bet eind van haar verhaal .
Sours ben ik bang . Ik be8riJ'P he:
pies 8oed. Hoe volmaakt is een god
die veranderen moel?
Na ditgedicht mdet in deePiloog de
wereld welhaast instorten. Maar de
geboorte van haar kind schenkt de
vrouw in dit slotaccoord vrede met
haar rol in de cYclische geschiedenis
. Deze8eschieden s last zich n et
beinvioeden door haar verhaal . Het
is Precies andersom . Haar verhaal is
een ofgeleide van de geschiedenis :
ieder verleden liJ'kt "op de grand
waarin het lag". En die grond niet
het PersoonliJ'ke verhaal is bet onderwenP
van de Pce"zie. Particuliere
emoties en Problemen hoe ~'oot en
belangriJ"k en waarachtig ook echtscheiding,
angst, liefde , ziJ'n niet
meer dap resten momenten in vergeliJ'king
met bet geheel waarin alle
gebeurtenissen ziJ'n oPgenomen .
Het is deze in zekere zip mYstieke
eenheidsgedachte, die ten grondslag
ligt aan de Poezie . Stem onder
miJ'n bed is daarom op thematisch
mveau een blauwdruk voor de Po -
ezie . De bundel eindigt met de Progl'ammatische
verklarin8
De dichter die ik zJi 'n wit,
de voddenman, verzamelaar van
resten, momenten, barsten
in din8en, brailleschri ,
onlci' ert uildrukkin8en
van steeds datzel de 8ezicht .
Ondanks deze Pce"ticale'conclusie'
schetst Stem onder miJ'n bed de geschiedenis
van een vrouw . De thematiek
die in de slotgedichten tot
algemeenheid en abstractie verheyen
wordt is ontleend aan bet leven
van "de voile vrouw". In Jansma's
jaargang 10, nummer 1
bundel Ssat het over echtscheidinS,
over angst, over oorloS, over Beiroes
. Het voile levee van een
vrouw, die langzaam haar geschiedens
wordt en kleiner .
Jansma is niet de eniga die beantwoordt
aan het aPPe' 1 dat alJ'arse
op de Nederlandse dichters words
Sedaan. Ook andere dichters een
Paar J'aar Seleden Presenteerden ze
zich zelfs als ~'oeP SinSen haar
voor. Jansma's bundel is toch biJ'-
zonder omdat `het voile levee' nergens
in haar debuut oPSeblazen
words tot de schreeuw van de `ex-
Pressie-om-de-exPressie' . Het is
geen moeiliJ'ke, maar wel echte Po
ezie. NerSens voeSt ze jets Semaakts
jets oPzetteliJ'ks -en dus
jets on-Poetisch -- toe aan was ze
zegSen wil . Jansma last zien hoe
krachtiSe, betekenisvolle Sedichten
die werkeliJ'ke wereldse Pro -
blemen aan de kaak stellen, zuivere
muzikale poezie kunnen ziJ'n.
Haar verzen hebben hebben het
aanSseams van de muziek zonder
dat ze zanSeriS en betekenisloos
zjJ'n. Het is zelfs steviSa kost die
net in de krachttaal van de clichematiSa
bombast vervalt .
De Sedichten ziJ'n stabiel. Dit bereikt
Jansma door de buitenSswoon
SelukkiSa formulerrnSen uitstekende
PraSnante sfeertekeninSen
en fraaie vondsten . Jammer dat
haar metaforen vaak was to weini S
kleur aan de kale observatie Seven.
Als de ochtend words voorSesteld
als "blauwe oceaan" of het gezicht
van een oude dame als "verschrompelde
ballon", dan mis ik in die
beelden de verrassinS die ik van
metaforen verwacht .
Stem order mqn bed kan bezwaarliJ'k
vernieuwend Senoemd
worden . Jansma heeft wat dat betreft
net de illusie de hemel te bestormen
. Haar fiJ'nzinnSa Poezie
SetuiSt echter van een PersoonliJ'k
vakmanschaP . die persoonliJ'kheid
most de bundel dan ook beoordeeld
worden . Ben aanSseams
lichtvoeti eid kenmerkt dit debuut.
En aanSezien het in de Poezie
om honderden milJ'oenen "uitdrukkinSen
van steeds datzelfde Sezicht"
Ssat, komt het er zeer op aan
dat de dichter die uitdrukkinS persoonlJi'k
doer ziJ'n. Haar soon most
De jazzversies van Julio
Gites is een door de France uitSever
Gallimard samenSestelde bloemlezinS
verhalen van Julio Cortazar .
Een samenraaPsel uit twee verschillende
bundels waarbiJ' de samenhanS
leliJ'k verloren Ssat. Echter
dat is slechts schiJ'n, zo ontdekte
criticus Julian Garavito. Het personage
Luis Funes bracht hem op het
spoor . In twee verhalen komt die
naam voor . In een van die twee verhalen
PleeSt het betreffende personage
zelfmoord. Die onhandiSe
France uitSever had uitSerekend dat
(later Seschreven verhaal voorin
• bundel Sezet. Niet Soed voor de
toSica maar daardoor lies Garavito
zich niet misleiden: de constants
•
rode draad was gevonden.
Hiervan kiJ'kt Cortazar op: hi'J
had zich niet Berealiseerd dezelfde
naam vaker Sebruikt to hebben
maar most Garavito SeliJ'k Seven:
• familie Funes in het andere verhaal
had wel deSeliJ'k een telS met
de naam Luis . De vondst zet hem
aan het denken: misschien was de
ene Luis inderdaad de andere misschien
is er een verband dat hiJ' niet
Sezien had. ik haardiS verbaasd
want miJ'n verhalen ziJ'n altiJ'd met
eniSa reSelmaat als kokosnoten oP
miJ'n hoofd Sevallen en ten slotte
verzameld in drie of vier manden
waar ze Soed op hue P
lasts lJiken to
ziJ'n behalve dat er nu volSens Garavito
nets minder dan een draad is
die ze heimeliJ'k verbindt en dat
eigen ziJ'n, zodat het oude lied als
neuw klinkt . Jansma belooft aan
het koor van Nederlandse dichters
een biJ'zondere stem toe to $aan
voegen .
Lambert Geytenbeek
stoort me want kokosnoten hebben
me altiJ'd hooSst onafhankeliJ'ke
vruchten geleken die afzanderliJ'k
aan Palmbomen Sroeien en valise
wanner ze daar zin in hebben."
Reis om de da8 in tachti8 werelden
is d~ vertalinS van een bloemlezinS
die Gallimard in 1980 maakte nit
twee verhalenbundels . Die wetenschaP
zal de lezer er niet van
weerhouden biJ' het lezen naar een
rode draad to zoeken . En terecht. Br
is van alles to vinden: jazz, reizen,
de relatie werkeliJ'kheid-kunst de
sPieSelfing tussen deel 1 en deel 2:
materie-antimaterie, de kat Thendor
W. Adomo variaties op de
naam Julio Jules Julian Juliet et
cetera en zelfs de illustraties . Maar
op bladziJ'de 187 words die niJ'veri-
Se en nauwkeuriSa lezer-in naam
van Julian Garavito - Secorri-
Seerd. Het boek is een mandJ'e vol
losse hooSst onafhankeliJ'ke kokosnoten
nets meer & nets minder .
Jazz
Voor de titel Reis om de da8 in
tachti8 werelden bedankt Cortazar
naast Jules Verne ook Lesser
Young, die hem met ziJ'n versie van
`Three little words' de vriJ'heid Sof
om op het bekende SaSeven to varieren.
Jazz was voor Cortazar de
insPiratie om to varieren oP een thema:
jazz-omwerkinSen Seven neuyW529
we invalshoeken aan bekende melodieen.
Zo is ook Rei's our de dag
geschreven. De verhalen ziJ'n jazzversies
van bekende ook eigen
verhalen of van een film Louis
Malle's documentaire Calcutta -
een broeierig stuk met de frame titel
`ToeristentiP' , van schilderiJ'en
`Land, genaamd AlechinksY' en
zelfs van J'azzmuziek `De refs our
de piano van Thelonious Monk') .
Toch is er een bindende factor . Een
rode draad tosses de kokosnoten
zo men wil maar Cortazar niet . De
cronopio. De cronoPio is een enthousiasteling
. an idioot sours die
zich met stoort aan de wereld of de
werkeliJ'kheid. Iemand die niet
voorzichtig is in ziJ'n of haar enthousiasme.
Een cronoPio sPaart
geen geestdrift voor een geslaagd
affiche nit vrees Bat er superlatieven
to kort schieten voor een Picasso
. Een cronoPio durft `overdreven'
to does over een sPinneweb in de
dauw, zonder lof in reserve to houden
voor de avond Bat King Lear
words oPgevoerd . De cronoPio
heeft het kinderliJ'k enthousiamse
behouden en words daarom beniJ'd
door de menses die de onvolwassenheid
`idiotic' noemen. Wat
moeten ze anders? ZiJ' kunnen niet
meet genieten van het geluid van
een eend omdat ze weten meet
niet Bat Dietrich-Fischer Dieskau
interessanter klinkt . ZiJ' ziJ'n ons
medeliJ'den nauweliJ'ks waard .
Met het enthousiasme van de cronoPio
worden de verhalen aaneengeregen.
SchiJ'nbaar losse verhalen
over materie en antimaterie over to
weimg 8elezen Zuid-Amerikaanse
schriJ'vers, over ziJ'n ei8en romans
Rayuela: een hinkelsPel en 62
bouwdoos over Louis Armstrong
"aartscronopio" Clifford Brown,
Charlie Parker Lesser Young, over
het restmateriaal van deJjazz de 'alternate
takes' onafgemaakte °Pna -
3 0 ioo3
mes onderbroken sessies eerdere
versies . En in ziJ'n enthousiamse
heeft hiJ' veel to vertellen er is ruim-
:e tekort voor ziJ'n ideeen . Een voorbeeldJ'e,
een van de mooiste : wie
zichzelf kan leren ontwaken in de
Broom our in die Broom weer in
slagP :e vanes to dromen en te ontwaken
overschriJ'dt biJ'zondere
enzen ; raakt - als een russisch
PoPPetJ'e - steeds vender weg van
de werkeliJ'kheid komt steeds dichten
biJ' volmaakte zelfkennis . Vooral
de titel van Bit hoofdstuk is een
Prachtiga vondst : `Voor een grotonderzoek
aan huffs' .
Zo vraa8t alles our aandacht : het
boek is overvol . De verteller struikelt
regelmatig over ziJ'n verhaal .
Sours biJ'na letterliJ'k: Ban haalt hi'J
het eind van de zin niet. Het bezorgt
de lezer ademnood maar grondige
lezing > eh nu J'a loon : . Ben verhaal
Bat uit halve zinnen bestaat is niet
steeds even begriJPeliJ'k maar wel
biJ'zonder suggestief:
"De eerste our miJ' te beschuldigen
was
zal hem hebben gebeten, biJten
in de liefde is niet
Nu weet ik Bat als de ochtend
komt waaroP ik
De cooed zal hem ontbreken our
de toort voor to beengen naar
Ik zal tot het erode naar Bat raam
kiJ'ken terwiJ'1
1k zal hem tot het einde biJ'ten
biJ'ten in de liefde is niet zo" (nit :
`De brandstaPel met een'
Krokodillen
Een fraai onlogisch artikel is `Over
de uitroeiing van krokodillen in
Auvergne' . Cortazar verhaalt o P
documentaire wiJ'ze over de Problemen
van de krokodillenJ'acht:
"men wee: van niemand die heeft
verklaard ooit een krokodil in Auvergne
to hebben gezien" . Er is
zelfs zo weinig spoor van de krokodil
Bat er wel van een comPlot sPrake
moet ziJ'n. Daarom is alles in
stellin8 gebracht. In feite kan men
stellen dat ergeen krokodillen meet
in Auvergne ziJ'n, zo grondig is de
J'acht voorbereid.
&n slim MontY Python-achtig
nieuwsbericht. Maar ik ben er niet
zeker van dat het bli'fJt biJ' dit snort
onschuldige', looter komieke
mYstificaties.1k begin een beetJ'e to
vrezen Bat de voornoemde Gallimard-
bloemlezing Gites met werkeliJ'k
bestaat zoo de uit8
even' J zoiets
does zbnder de toestemming
van de schriJ'ver to vragen - zoals
biJ' De refs our de da8 we! 8ebeurd
is?) . En misschien verschiJ'nt Luis
Fuses wel voor het eerst in Cortazar's
oeuvre op Pagina 187 van Bit
boek en is Julian Garavito let ook
op de voornaam Pore fictie . En Ban
is de verbazing van Cortazar ges
eld. Het zoo niet de eerste keen
ziJ'n Bat hiJ' mYstificerende uitsPraken
over ziJ'n werk doer .
Het moet alles eenvoudig nit to
zoeken ziJ'n, maar ik durf niet zo
goed meet. De refs our de da8 in
tachti8 werelden is weliswaar "een
hock waarvan alleen de werkeliJ'kheid
en de titel vaststaan" maar
moet de lezer rich daaraan stores?
Bertram Mounts
N.B . lk heb het toch maar uitgezocht
. Garavito Fuses de bundel
alles bestaat . Gelukkig maar .
jaargang 10, nummer 1
Charlotte Govaert en
Francine Smink
Literaire uit8everJi 'en hebben een
ei8en `nest8eur' zoals Theo Sontrop,
voormali8 directeur van De
ArbeidersPers, dat eens omschree .
Het verschil tussen uit8everiJ'en
words vooral bePaald door het
onds, het 8eheel van titels dat een
uit8everJ i ' uit8ee t . Maar wanner
en waarom worden bePaalde boeken
uit8a8even wie beslist daarover,
op welke 8ronden? Hoe werkt
een uit8ever?
In deze tweede a everin8 van de
serie `Het bedri ' vertellen twee
uit8evers over hun werk.
itgeveriJ uerido
uerido words wel omschreven als
een sJ'iek, oud uitgevershuis maar
van Els van Eeden directie-assistense
van uerido mag eat sJ'iek er
wel af. Met onder andere De ArbeidersPers
vormt uerido de uitgevers
~o'eP Singel 262, die zelf weer
onderdeel is van de WeekbladPers .
een aantal gezamenliJ'ke faciliteiten
na zoals de boekhouding en
de verkooP, werken de uitg
everiJ'en
van Singe! 262 zelfstandig, Brido
geeft voomameliJ'k Nederlandse
literaire werken en vertaalde
kinderboeken uit . Een graeP uit de
fondsliJ'st : Gerrit Achterberg, Hells
Haasse P .F. Thomese C .O. Jellema
Marisa Mathi'sen Gerrit Krol
Theun de Vries . De pockets van
uerido de Salamanders, ziJ'n de
oudste reeks in Nederland . In de se-
Het Bedrijf 2
De uitgeverij
`Boeken uitgeven is het publiek verleiden .
rie Moderne Klassieken worden
wel vertaalde boeken uitgageven
maar de nadruk liSt op Nederlandse
werken.
Directeur Ary Langbroek werkt
samen met twee hoofdredacteuren
waarvan er ddn de kinderboeken
voor ziJ'n rekening neemt en een
deel van het Prozafonds en de ander
de ezie secundaire literatuur
en de andere helft van het Proza-
Ponds. De tank van de hoofdredacteuren
bestaat uit het begeleiden
van auteurs en het lezen van manuscriPten.
Langbroek : "Wanner de
betreffende hoofdredacteur en ik
een boek 8oed vinden, dan geven
we het uit. De verwachting of iets
commercieel een succes words
sPeels daarbiJ ' 8een ml" . In een interview
in de NRC zei hiJ' : "Wanneer
ik een manuscript onder ogen
kriJg' , heb ik 8een idee of het verkooPt,
ik weet sheen: dit vind ik
mooi of dit vind ik niet mooi ."
Kenmerkend voor erido noemt
Langbroek de vertrouwensrelatie
met de auteurs. Alle auteurs kriJg' en
evenveel aandacht hoewel de den
daar meer behoefte aan heeft dan de
ander. Sommigen laten een manuscript
al in een vroe8 stadium lezen
anderen leveren het karat en klaar in.
Langbroek vindt het belangriJ'k eerliJ'k
to ziJ'n tegen ziJ'n auteurs ; als een
manuscript niet deugt zegt hiJ ' eat
hoe PiJ'nliJ'k eat - zeker voor gevesti8de
schriJ'vers - ook is. Twee
a drie keer per J'aar words werk van
een eigen schriJ'ver geweigere . "Je
moet J'e schriJ'vers een beetJ'e beschermen.
Sours hebben ze 8een
idee van de kwaliteit van hun laatste
werk, vinden ze het zwakker dan
was ze twee J'aar geleden gedaan
hebben. Maar de meesten vinden
hun meest recente boek het
monist."
De Wereldbibliotheek
Anders dan biJ ' uerido bestaat het
literaire fonds van de Wereldbibliotheek
voor het overgrote deel uit
vertaalde literatuur . Dit is niet van
oudsher het gevah het eerste boek
eat uitga8even were was Sara Bur-
8erhart . Behalve literatuur geeft de
Wereldbibliotheek non-fictie uit •
een geschiedenisserie een serie
over filosofie en de reeks WetenschaP.
Fictie neemt de gr ootste
Plasts in . Bekende auteurs van de
Wereldbibliotheek ziJ'n Isabel Allende
en Alberto Moravia.
Wat het eerst oPvalt aan de boeken
van de Wereldbibliotheek is de
uniforme vormgeving . Directeur en
eigenaar Joos Kat: "In 1984 heb ik
Joost van de WoestiJ'ne gevraagd
our met een stiJ'1 to komen waar ik
twintig J 'aar mee toe kon ." HiJ ' 8elooft
eat die uniforme vormgeving
den van de sterke Pomen van ziJ'n
uitgeef beleid is .
In de loop der J'aren verzamelde
Kat een
~P van lezers our zich
heen die buitenlandse boeken leest
die eventueel in aanmerking komen
voor vertaling . Hun bevindingen
noteren ziJ ' in een leesraPPort . Zelf
leest hiJ', indien voorhanden, een
Engelse of Duitse vertalin8, omdat
hiJ ' anders 8eheel afhankeliJ'k zou
)ooys 31
ziJ'n van het oordeel van andere
mensen. Kat geeft een boek uit
wanner de leesraPPorten Positief
ziJ'n en hiJ' een bevredigend antwoodd
kriJg' t op de vraag : `Was
words de Nederlandse cultuur er beter
van als dit boek vertaald w.ords'
De Plaats die een boek in de eigen
cultuur inneemt is voor Kat nooit
reden om uit to geven.
Wanner een uitltever een buitenlands
hock uit wil geven moet
hiJ' de rechten van dat boek koPen .
HiJ' doer daartoe een hod aan de autear
of diens versegenwoordiger, de
literaire agent . Slechts twee a drie
Procent van het totale aantal buitenlandse
boeken dat J'aarliJ'ks biJ ' de
Wereldbibliotheek gelezen en beoordeeld
words is interessant genoeg.
De bedragen die voor de rechten
betaald worden 1°Penuit-een van
3.000 .- tot 25 .000.- het hoogste
dat Kat ooit betaalde. "Maar " zegt
hiJ', "The sky is the limit ."
Kat wil de vertalinlt zo snel mogeliJ'k
na de oorsPronkeliJ'ke uitgave
laten verschiJ'nen maar dat lukt
zelden . "Het komt maar den keen
per J'aar voor dat een vertaling oP
tiJ'd binnen is . In het contract dat
met de vertaler gesloten words is
weliswaar een ontbindende voorwaarde
oPgenomen, maar als uitgever
heb J'e daar alleen J'ezelf mee.
Uitgeven is met mensen omgaan
die hun creatieve Potentie aan J'ou
lenen, J'e bent afhankeliJ'k van mensen
op een manier die J'e niet kunt
afdwingen." Kat Probeert zoveel
molteliJ'k PersoonliJ'k kennis to maken
met ziJ'n tentiele auteurs
hoewel dat gezien de afstand net
altiJ'd realiseerbaar is . Maar als het
even kan zoekt hiJ' ze op of nodigt
hiJ' ze uit. "WiJ' willen een auteur
uitgeven1 en net een boek . Als iemand
een goed boek geschreven
heeft en met de rest van ziJ'n oeuvre
kunnen we nets dan hangt hiJ' of zi'J
aan een ziJ'den draad ." Ook kiJ'kt hi'J
naar de Persoon van de eventueel
uit to geven auteur. "Je moet ontdekken
was J'e uit het leven of de
PersoonliJ'kheid van een auteur
kunt gebruiken om hem of haar in
Nederland Profiel to geven . Uitgeef-
en verkooPbeleid kunJ'e niet van
elkaar scheiden . Een boek uitgeven
is het Publiek verleiden tot kennisnemen
van een boek en van de autear.
Boeken horen tenslotte biJ ' de
mensen thuis ."
Bicehton bij d e duivel
Beide uitgevers hebben versegenwoordigers
die contacten met de
boekhandels onderhouden . Langbroek
noemt het een voordeel dat
uerido deel uitmaakt van Singe!
262, omdat J'e samen sterker staat
togenover inkooPcombinaties van
boekhandels. "De boekhandel is
aan het klonteren. De Librisboekhandels
De bi'enkorf V&D AKO
de Kluwerboekhandels ziJ'n hele
gr'oteklanten die als inkoPers een
sterke onderhandelingsPositie hebhen
. Als Libris zegt : `1k wil dat
boek wel hebben maar met viJ'ftig
Procent korting', dan is het buigen
of barsten ." Kat beaamt dat hiJ' het
op dit gebied als zelfstandiga uitgever
moeiliJ'k heeft . Voor hem ziJ'n
joist de kleine boekhandels van belang.
Beide uitgevers zeggen de
signalen uit de boekhandel zeer serieus
to nemen . Kat zelf begonnen
als boekverkoPer, gaat wel eens
met omslagontwerpen naar een
boekhandel . Zelfs `uitgeefPlannen'
wil hiJ' daar wel eens besPreken.
Ook de boekenclubs ziJ'n belangriJ'ke
afzetkanalen . Theo SontroP
omschreef het aanbieden van beeken
biJ' een boekenclub eens als `bi'J
de duivel to biecht gaan'. Wanner
een boekenclub een titel in het
foods oPneemt, kan de uitgever de
oPlaga vergroten. In roil daarvoor
bedingen de boekenclubs hoge kortingen,
die tot zeventig Procent
kunnen oP1oPen . Er ziJ'n uitgeveriJ'-
en die voortbestaan biJ' de gratie van
de boekenclubs maar dat is niet het
geval biJ' uerido en de Wereldbibliotheek.
Rampverhalen
Zowel Langbroek als Kat onderhouden
zor lnu'ldig de contacten
met literatuur-critici . Ze ziJ'n beide
van mening dat J'e als uitgever gerust
een criticus mag bellen om to
vragen waarom een bePaald boek
nog net gerecenseerd is. Maar of
Positieve recensies nu echt zorgen
voor een betere verkooP? Het laatste
boek van Van der HeiJ'den vloo g
de winkels nit maar Langbroek betwiJ'felt
of dat door de PaginaSrote
recensies kwam. "De mensen zaten
op dat boek to wachten. In dezelfde
tiJ'd verschenen Prachtiga besPrekingen
van Zuidland van P.F. Thomere
maar daar ziJ'n er weinig van
verkocht. Je komt er nooit achter
was de impact van recensies is ." Kat
benadrukt dat de uitgeveriJ'en ook
van belang ziJ'n voor de pers . "Hele
katemen bestaan biJ' de gratie van
boekuitgevers ." Ben uitsPraak van
Fens hangt biJ' hem aan de moor:
"Recensie-exemPlaren zouden of
g
eschaft moeten worden uit re~t
voor het boek. &n boek hoor J'e to
koPen!" Kat benadrukt dat moodtot-
mood reklame voor een boek altiJ'd
nog de beste reklame is . Hi'J
heeft de neiging to gcloven dat een
goed boek zichzelf verkoo'Pt . Maar
het heeft wetgoede begeleiding nodig,
zegt hiJ', en een uitgever kan
een goed boek zeker verpestep .
Over het Van Dis-effect auteurs
die biJ' Van Dis aan tafel schuiven
hebben hun kostJ'e gekocht heeft
Kat een uitgesProken memog: het
heeft alleen effect als er was `gebeurt'
op het scherm . HiJ' kept
ramPverhalen van uitgevers wier
auteur geen enkele indruk maakte,
terwiJ'1 de herdruk van het hock al
klaar lag .
jaargang 10, nummer 1
Uitgeven en uitgeven
Hoe zien beide uitgevers de toekomst?
Ary Langbroek vindt het
niet gemakkeliJ'k jets to zeggen over
de ontwikkelingen in uitgeversweread
. De ere uitgever words
zelfstandig, andere ujtgevers fuseren.
HiJ ' signaleert wet een Praces
van verschraling . "ViJ'ftien Jj aar geleden
verkochten we van een gewoon
aardig boek 3 .000 exemplaren
die gingen zo de wereld in, en
dat zjJ'n er flu 1 .500 of 1 .000 . Tegenwoordig
verkoPen we van mjn-
Ilglqll forum
Z der letteren
der titels veel meet exemPlater ;
bestsellers. Per saldo gaat het dus
goed." Maar: "Poezie had viJ'ftien
Jjaar geleden een oPlaga van 1 .500
en char verkochten we er dan 1 .200
van nu maker we een oplaga van
750 en daarvan gaan er on8eveer
400 de wereld in. Het is schandeliJ'k
en het is njet to doorbreken ." Ook
Kat signaleert de trend dat uitgeveriJ'en
de Produktie terngschroeven
en noemt Meulenhoff die van circa
140 tjtels terng is gagaannaarongeveer
80 titels per Jj aar. Zelf wit hi'J
Per Jj aar niet meet dan twintig titels
I IUi U I i tijdschrift voor taal- en letterkunde
Het decembernummer van Forum der Leneren zal een speciale aflevering zijn, gewijd
aan het thema oratuur en literatuur, schrift en gesproken woord . Het nummer bevat
artikelen over taalfilosofie (Ger Groot over Derrida), welsprekendheid en literaire stijl
(A.D . Leeman over Cicero), een honderd jaar oude controverse over de prioriteit van
spreektaal (Jan Noordegraaf over Taa1 en Letteren), en orate elementen in Caribisch-
Britse romans (Isabel Hoving over Collins en Nichols) .
Het themanummer kost f 25,- (incl . verzendkosten), en is rechtstreeks to bestellen door
overmaking van f 25,- op gironummer 68750, t .n.v . Smits B .V., Den Haag.
Wie met ingang van 1992 een abonnement neemt op Forum der Letteren krijgt het
decembernummer 1991 als welkomstgeschenk . Een abonnement (4 afleveringen per
jaar) kost in 1992 f 70,- (voor studenten f 65,-; voor instellingen f 100,-) . Voor een
abonnement kunt u zich wenden tot Uitgeverij Smits B.V., Postbus 276, 2501 CG
Den Haag, telefoon (070) 389 5390 .
uitgeven.
Van C. Buddingh' is de uitsPraak
dat een uitgever meet om
ziJj n inkomsten denkt dan om ziJjn
uit8aven. Joos Kat is het char oP
twee manieren niet mee eens . "Een
ujtgever denkt J'ujst heel veel aan
zjJ'n uitgaven omdat ze hem zorgen
barer . Een uitgever is een ujtgever
in twee oPzichten: hjJ' geeft geld uit
en hjJ' geeft boeken uit. Ads hij geld
verdient stoPt hjJ' het weer in zjJ'n
boeken. Uitgevers warden nooit
riJ'k "
Vertaling :
Opdracht
Dedication
3 4 1ioots
OPDRACHT
De heilloze euvelmoed van weer en wind ,
Het woedende verkeer, dood ziekte 't ei en
Bestel der wereld zelve - zil' bedrei8en
Het eni8a wat mi1' aan't leven bindt .
Hierdoor is 't dat het hart zi1'n maatsla8 mist
Bil' de 8edachte, in de oP8eschrikte nachten
Aan 't kind dat me elke dood zou doen veraehten
Wanneer ik hem daardoor 8ebor8en wist .
Wat zou het duister van verraad en Pi1'n
Te8en die onbeto8en ze8en we8en?
Als ik zi1'n hand1'e in mi1'n hand voel 8ele8en
Kan ik niets dan volmaakt 8elukki8 zi1'n .
O onmacht van het diePste, vote sPi1't -
Dat hem mi1'n lie de steeds niet kan omrin8en
En en8elen met onkerende klin8en
Tot li1' aeht stellen om zi1'n weerloosheid,
J.C. Bloem
jaargang 10, nummer 1
DEDICATION
The heathen boldness o the weather, rrife
With spite, raging traffic, death- disease even
The v nature o the world - they threaten
The only thing attaching me to lie .
Because o this my heart will miss a beat
When I begin to think, on startled wakenin8s ,
0 him the child or whom I'd scorn death's reckonings,
I knowin8 he were sae because o it .
How could the darkness o betrayal and pain
Equal the weight o that unbounded blessing?
When I feel my hand his small hand >xssessin
8,
No less than pa ect happiness is mine .
0 the sorrow, deepest powerlessness,
That my love cannot circle him forever,
J
Make swords o an8els glistening bright with fervour
Eternal guards of his defencelessness .
.C. Bloem
Vertalin8 Maureen Peeck.
Signitica en letterkunde
Theorie en praktijk bij Van Eeden
Jan Nap
* Dit artikel is een bewerkin$ van
de lazing die ik op 10 maart 1990 hield
voor de Nederlandse Verenigin$ van
Algemene LiteratuurwetenschaP to
Amsterdam . Ze kwam tot stand in bet
kader van bet door NWO
gesubsidieerde onderzoek'De Plasts
van de si ni fica in bet werk en de
poetics van Frederik van Eeden'
(Stichtin$ LiteratuurwetenschaP,
pro1'ekk nr. 301-179-059) .
1 Inleiding
"Een cursus in Sigru'fica had alle ellende van de fransche revolutie
voorkomen" schril'f t Frederik van Eeden op
7 l'uni 1908 in zlin
dag
boek. Wanner men weet dat si~'fica een taal- en
begriPskritiek is, dan kan men op ~'and van bovenstaande
aantekening slechts tot twee conclusies komen : ofwel bet betreft
bier een uitsPrack van een wereldvreemd iemand ofwel significa
is jets heel bil'zonders .
Hoewel ten aanzien van Van Eeden beide conclusies in zekere zin
eniga geldigheed hebben kan men zonder reserve stellen dat voor
Van Eeden signif ica bet antwoord leek to zi)'n op tal van
maatschapPel like, sociale, religeuze en Politieke Problemen. Men
dient to bedenken dat hi)' zi)'n da$boekaantekening maakte in een
til'd waarin wereldoorlogen nog onbekend warm en waarin bet
streven van velen gericht was op bet verbeteren van de
verstandhoudin tussen zowel volkeren onderling als tussen de
individuen van een yolk . De taal zou in dat proces van
"verbroedering" een fundamentele rol moeten sPelen .
In bet dagboek, de studies en in bet letterkundega werk van Van
Eeden treft men met 8rote regelmaat taalkritische oPmerkingen
aan in de trant van : de taal schiet to kort als uitdrukkengsmiddel
mensen be~l"P en elkaar niet omdat zil ' woorden hanteren in
wisselende betak
enissen taal en werkelil'kheid zil n verschillende
dingan, en tenslotte : met taal - vooral wetenschaPPelil'ke en
reli 'euze - kan men macht uitoefenen .
Het is uiteraard met verwonderlikl dat een auteur worstelt met bet
taalmateriaal . Voor Van Eeden sat bet echter niet om een
robleem dat op
zichzelf staat~• de m~elel'kheden en
onmogelil'kheden van de taal bangen nauw samen met zil'n
ontolo ~'sche en aPistemologische oPvatten$en . Andergs ezged:
Van Eedens opvatting l en over bet Zin, over hoe de were1d in
elkaar steekt en over de manier waaroP de mans van dat alles
kennis kan krilg' an, staan in direct verband met zi'n toalfilosofie .
Om to begril'Pen wat Precies de portee is van Van Eedens
dagboekaantekeneng uit 1908 is bet van belang om to weten w elke
lasts die significa in zi'n denken, in zil'n poeteca en in zi ln werk
inneemt. Daartoe wel ik allereerst ingaan op de belan~" elke s tudie
uit 1897 met de veelze ende titel Redekunstiga ondslag van
jaargang 10, nummer 1
verstandhouding' our vervolgens exemPlarisch aan de hand
romanPassages enkele taalkritische en si nifische asPecten aan de
orde to stellen .
2 Redekunstige grondslag van verstandhouding
In de periode 1893 tot 1897 schrijft Van Eeden de Redekunstige
grondslag van verstandhouding'. De studie vormt een synthese
van zijn opvattingen over werkelijkheid, kennis en taal, zoals hij
die in eerdere studies had uiteengezet en markeert tevens een
afsluiting (namelijk afscheid van de Beweging van Tachtig) en het
begin van een nieuwe periode in zijn schrijverschap . De
Redekunstige grondslag' is een poging om -zoals de titel al
aangeeft-een bijdrage to leveren tot het creeren van een betere
verstandhouding tussen mensen. Die wordt tot stand gebracht
door taalkritisch inzicht bij de massa ; een inzicht dat tevens mcet
leiden tot kennis van de hogere werkelijkheid - tot wijsheid dus .
De studie bestaat uit een inleidin zeven hoofdstukken en een
slotwoord . De vorm van de tekst doet denken aan 5Pinoza's
Ethics: het essay bestaat nameliljk vril'wel geheel uit stellinSen die
genummerd ziljn van 1 tot en met 156 . Sours ziljn aan de stellingen
toelichtingen t evoe d .
Van Eeden streeft met ziljn essay twee doelen na . Blil'kens ziljn
da$boek-aantekening van 21 maart 1896 beschouwt hil' de
'Redekunstiga Srondsla als voorbereiding en toelichting op zi)jn
letterkundi a werk en volgens de inleiding van de studie zelf is zi' l
bedoeld our een ~'ondslag van verstandhouding to creere~die tot
doel heeft misverstanden to elimineren . Uit de inleiding wordt
tevens duideli'k voor wie het essay in eerste instantie geschreven
is, namelil'k voor de gene "die in de vlottende aandoeningen van
"tische beelding en fantasie meant geen genoegzame
bevredi~ 'ng to kunnen vinden ." De 'Redekunstiga 8rondsla is
dus duideli'k bedoeld voor diegenen die weliswaar op zoek zi)jn
naar wiljsheid, maar met gedichten geen raad weten en dus
behoef to hebben as
n een to~ 'sch betoog .
Het "wi)'sgeerig essay", zoals Van Eeden zil'n'Redekunstige
ondsla weleens noemt bevat drie belan ri'ke thema's die ik
achtereenvolgens kort de revue wil laten Passeren, nameliljk
werkelijkheid taal en kennis .
Fundamenteel in de studie is de idee van de gradatie in alle
dingen . Hcewel de werkelijkheid volgens Van Eeden eon
samenhangend geheel vormt, verschillen de entiteiten (dingen) in
die werkelijkheid onderling onder andere door hun graad van
abstractheid . Het meest abstract zijn getallen en relaties (bij
voorbeeld gelijkheid, groter dan); het meest concreet zijn
zielsgewaarwordingen of gevoelens (bij voorbeeld pijn) . Alles in
de werkelijkheid neemt ergens tussen die twee extremen een
plaats in op de gradatie-schaal van abstract naar concreet .
Parallel aan de gradatie van abstract naar concreet loopt die van
VjQps 3 7
3 8
onwerkelil'k nasr reeel. Abstracte din en bestasn ei enlil'k niet, of
althans hoo8stens als ides . Zo bestaat volgens Van Eeden het getal
"drie" niet; er kunnen alleen "drie dingen" zil'n . Het meest reeel
zil'n dus de concrete dingen, dat wil zeggen de Sewaarwordingen
of gevoelens .
Het abstracte i n de werkeli'kheid a
t slechts schi~'nbaar in het
concrete over . Men zou kunnen zeggen : het abstracts kril'gt een
concrete vullinS . Abstract en concreet bli1'ven echter twee
fundamenteel verschillende werkelil'kheidsgebieden . Pil'n kan dan
ook o twee manieren worden waar enomen : direct als
Pil'n-ervaring, maar ook indirect via de zintuigen e bil' voorbeeld als
blauwe Plek o de huid . Omdat het concrete reeler is dan het
jaargang 10, nummer 1
abstracte is de pil'n-ervaring Sr'adueel Sezien werkelil'ker, d an de
blauwe plek.
Parallel aan de adatie in de werkelil'kheid loopt vol ens Van
Eeden de datie in de taal . De meest exacte taal is die van de
wiskunde . Deze sYmbolische taal drukt abstracts be
~Ppen en
relaties uit en kenmerkt zich dan ook door eenduidige
woordbetekenissen en eenvouad itgo ~'sche relaties . De minst
exacte taal is die van de concrete dingen, dus die van de innerlil'ke
Sewaarwordingen of gevoelens. De karakteristieken van die
beeldende taal zil~ behalve de opvallende klankwerking en
meerduidiga woordbetekenissen, het veelvuldig beeldgebruik en
de afwezig
heid van strikte to~ 'ca. In toSenstelling tot sYmbolische
taal lean beeldende taal dus niet gebruikt worden om een
voorstelling van of theorie over de werkelil'kheid to formuleren .
Beeldende taal geeft direct uitdrukking aan zielsgewaarwordingene
bil' voorbeeld door de uitroep "Au !!" wanneer
iemand pil'n voelt . Die pil'nervaring zou in sYmbolische taal slechts
indirect door middel van be
~pPen kunnen worden uitgedrukt
bil' voorbeeld door de uitsprack : "Ik heb Plin".
Tussen de sYmbolische taal en de beeldende taal zil'n oneindiS veel
taal~ 'adaties en overgangen. Bovendien : naarmate de taal
beeldender wordt neemt de leans op misverstanden toe .
Het dagelil'kse taa1gebruik is volgens Van Eeden meer sYmbolisch
dan beeldend omdat de woordbetekenissen door conventie
va
stgelegd zil'n . De dageli~'kse taal is dan ook ongeschikt om diepe
zielsgewasrwordingen zoals reli8ieuze, schoonheids- of
hefdesSavoe1ens tot uitdrukking to brengen. Van Eedens ze dan
ook dat de massa, die alleen de dagelil'kse s ymbolische taal bezi ,
slechts
>n'aat . DaarteSenover staat het s eken van hen die in staat
zil'n beeldende taa1 to gebruiken en dus de ho ere din en van het
bestaan tot uitdrukking kunnen brengen.
Na Vs
n Eedens uiteenzetting over werkeli'~kheid en taal volgt een
hoofdstuk over kennis en wetenschap. Hil ' betoo daarin dat er
twee soorten kennis bestaan nameli'k die welke via de zintui en
tot stand komt indirecte kennis en die welke door intros tie tot
stand komt directe kennis . Wetenschaplyl like kennis is indirecte
kennis; de wetenschapepr probeert op ~'and van de verzamelde
emPirische gagevens een voorstelling van of theorie over de
werkelil'kheid to m.aker. s'e voorste11m' verschiIt dus essentieel
van de werkelil'kheid zelf,
omdat zi l een produkt van de
menseli'~ke eest is . Aan gezien de zintui lil'k waarneembare
g
e evens relatief abstract zil'n, kunnen theorisers in sYmbolische
toa1 eformuleerd worden.
Indirecte-dus wetenschappelijke-kennis is minder zeker dan
directe, introspectieve kennis. Immers : als ik pijn noel, weet ik
zeker dat er pijn is, maar wanneer ik een blauwe plek zie, is dat
nog geen bewijs voor de aanwezigheid van pijn .
\j339
Omdat minder zekere kennis minder reeel is dan zekere kennis is
volgens Van Eeden wetenschappelil'ke kennis ondergeschikt aan
intuitieve . Wanner dit gegeven nu gekeppeld wordt aan Van
Eedens idee van de taalSradatie dan vol daaruit dat de meest
zekere en reele kennis de intuitieve alleen in de meest
"onzekere" want beeldende -taal kan worden weergageven .
Om het hoegste dat er in de mens leef t dus die intuitieve zekere
kennis die ei8enlil'k wil'sheid is to kunnen uitdrukkkeri, meet men
niet alleen beschikken over een fil'ngevoeliga, harmonische en dus
schone ziel maar bovendien over een bi'zonder ontwikkeld
taalgevoel . Volgens Van Eeden voldoen alleen de dichters aan
beide eisen' alleen zil ' zil'n dus tot sPreken in sta a t. De 'Redekunstige
grondsla van verstandhoudin blil'kt dus uiteindelil'k een
filosofische onderbouwing
van het dichterscha pto zil'n.
Waarom is Van Eedens essay nu "signifisch"? TYperend voor de
signifische taalfilosofie is het introspectief-psYcholo8'~sche
uitgangspunt dat nauw samenhang
t met het be~ 'nsel van de
taalgadatie . Voor de si ' icus zil'n alle
~' ippen in zekere zin
aan elkaar verwant; wiskundiSa en emotionele uitspraken
verschillen slechts ~'adueel van elkaar, aangezien aan beide
soorten uitspraken informatieve emotionele en veils-aspecten
onderscheiden kunnen wor en .
In ongeveer dezelfde periode als waarin Van Eeden aan zil'n
'Redekunstiga~ 'ondsla schril'f t, werkt hil' ook aan Het Lied van
Schi~ 'n en Wezen dat sis de poetische pendant van het
taalfilosofische essay beschouwd kan worden . Deel I en de eerste
twee Zangen van deel II bevatten dan ook tal van ideeen die sours
vril'wel letterlil'k in de 'Redekunstiga ~'ondsla terng to vinden
zil'n. In zekere zin heef t Van Eeden dus zelf uitvoering gageven
aan hetgeen hil' in de 'Redekunstiga grondslag' uiteenzet : voor de
wil'ze en taalgevoeliga medemens geeft hil' wil'sheid in poezie ; voor
de wat minder taalkritische en gevoeliga mens geef t hil' kennis via
het betoog .
Na deze summiere weergave van de belan i~l''kste elementen uit
de 'Redekunstiga grondsla ' veil ik op exemplarische wil'ze asn de
hand van De kieine ohannes III de verwerking van enkele
signifische ideeen van Van Eeden in ziln letterkundig werk
demonstreren.
i rn ica in
erne o annes III (1906)
Voor de nu volgende bespreking van de taalkritische elementen in
De kieine ohannes III zil'n de verwikkelingen in de roman
nauweli1'ks van belang . Ik volsta dan ook met opmerking dat
ohannes met Markus Vis een wat oudere scharensliep, door de
wereld trekt en tol van avonturen beleeft. Markus-in wie men
veel van de auteur Van Eeden kan herkennen -- is ohannes'
" eestelil'k leidsman" ~; hil' is een snort Christus-fi ur die o
P
4 0 \jOpru
jaargang 10, nummer 1
principiele wil'ze partil' kiest voor liefde rechtvaardigheid en
wijsheid en als gevolg daarvan in conflict komt met verschillende
instituties zoals de kerk, de politiek en het koningshuis .
Zo kritiseert deze Markus Vis in De kleine ohannes III verschillende
keren het katholicisme . Die kritiek sluit nauw aan bil' een idee uit
de 'Redekunstiga1 ~'ondsla , nameliJjk de opvatting dat zekerheid
en waarheid kenmerken van de intui'tieve kennis zil'n, niet van
wetenschappeliJ'ke theorieen . Markus stelt dat God alleen via de
intuitie direct gekend kan worden . Essentieel daarbil' is nu dat
ieder mens de vril'heid heeft om to handelen naar eigen eweten
voorzover die stem be1 ~'epen wordt als door God geinspireerd. De
katholieke kerk wil'st een dergelil'k intuitief geloof of en houdt de
mensheid haar wetten en leerstellingen voor . Daaraan kleven
volSens Markus twee fundamentele bezwaren : de mens kan met
ziJ'n beperkte verstand God niet be~l"pen en bovendien is het
onmogeliJ'k om Gods wijsheid in taal vast to 1 ~gen:
'Meent BiJ", onzinnigen, dat de wijsheid des Eeuwigen kan bevat
worden in een kerker van beschreven en bedrukt Papier? ... Als
stromend water is Gods wil'sheid, het is u gezegd . Eeuwi g
wisselend eeuwig dezelfde, kan geen vast woord zil'n vlottende
wijsheid beelden .'
Wil'sheid kan niet in de sYmbolische taal van een betoog tot
uitdrukking g
ebracht worden ~hoogstens in de beeldende taal van
de kunstenaar . Markus stelt dan ook dat in een schuchter
gestameld woord van een heidenkind weleens meer wijsheid van
God zou kunnen steken, dan in de decreten, bullen en concilies
van de Kerk .
Als Markus ter observatie wordt opgenomen in het krankzinnigengesticht
wordt hiJ' ondervraagd door dr. Ciljfer en prof.dr.
Bommeldoos. In dat gesprek heeft Van Eeden veel siSnifisch
gedachtenSoed verwerkt . Ook het probleem van de relatie tussen
de levende werkeliljkheid en de weerSave daarvan in taal keert
erin tern . Markus merkt in dit verband op, dat
ipsonderscheidin
en ontstasn door het denken, masr feitelil'k een deel
uitmaken van de werkeliJjkheid . HiJ' ze t:
'Masr 8i1"
maakt de vaste scheidingen in uw onverstond de dode
geschriften, de dode woorden, en meent er het levende mea to
kunnen vatten .'
Met andere woorden : de fiaal maakt een ondeelbare, eindeloos in
beweging zijnde en uit vloeiende gradaties bestaande
werkelijkheid fragmentarisch . Daarbij ontstaat het gevaar waarop
Van Eeden al in de Redekunstige grondslag' wees, namelijk dat
men de rigide voorstelling of theorie van de werkelijkheid verwart
met de bewegende werkelijkheid zelf. Dr. Cijfer en prof.dr .
Bommeldoos hebben daar patent op . Hun materialistische
theorieen hebben geen betrekking op de werkelijkheid, maar op
taliga voorstellingen van die werkelil'kheid . Niet leen dit inzicht
ontbreekt hun maar tevens het inzicht in de onvolkomenheden
van de taal .
Het is vooral Bommeldoos die door Van Eeden gaportretteerd
wordt als een specimen van de meest verachtelil'ke soon
wetenschaPpers die denkbaar is, namelil'k de materialistische .
Bommeldoos -zonder twil'fel geinspireerd op de Nederlandse
filosoof en H~el-aanhanger Bolland -is een arrogame
zelfingenomen en humorloze professor. Hil ' is "ontza il'k
geleerd", spreekt "Grieks als water" heef t alle denkbare
wil'sgeriga stelsels onder de knie, heeft het gehele werk van
Ph.A.P. Theophrastus Bombastus ab Hohenheim -ongetil'feld
Van Eedens eufemisme voor He$el -gelezen en hil' vertoont
bovendien de neiSing om alleen naar zichzelf to luisteren en om
mensen die hem t~enspreken voor "weet-niet" uit to makers of to
bombarderen met onbe il~''PeliJ'ke en indrukwekkende frasen . Taal
is voor hem -bewust of onbewust -een machtsmiddel.
TiJ'dens het gesprek in het krankzinnigengesticht komen behalve
de relatie "taal" - "werkelil'kheid" nog twee andere pisch
signifische thema's aan de order het verschil tussen Praten en
spreken en de relatie tussen vraag en antwoord . Wanner Markus
tiJ'dens het verhoor weigert to antwoorden neemt Bommeldoos
het gesprek over en zegt dat hil' geheel "rechtuit" met Markus zal
spreken. In de passage die volgt, wordt de verhoudin g
"praten-spreken" duidelil'k:
'Kan ik niet?' vroeg Bommeldoos . 'Wat kan ik niet?'
'Spreken,' zeide Markus.
'Kan ik niet spreken? Wel! Wel! kan ik niet spreken? Collega! wil J'e
misschien even noteren . Ik kan niet spreken, zeg je? En wat doe ik
dan nu?'
'Stamelen' zei Markus .
' uist! uist! alle mensen stamelen . De dokter stamelt en ik stamel
en Hegel stamelde en Kant stamelde . ..'
'Zo is het,' zeide Markus .
'Alleen de heer Vis, die kan spreken, is het zo niet?'
'Met u niet' zeide Markus . 'Om to kunnen spreken moet men een
hoorder hebben, die kan verstaan .'
Bommeldoos wordt in dubbel opzicht gediskwalificeerd . Dat hi'l
niet werkelil'k kan spreken, is niet verbazin8wekkend want om to
kunnen spreken is wil'sheid - dichterliJ'ke wil'sheid -nodig .
Bommeldoos weet weliswaar veel, maar -om Van Eeden to
citeren - "Veelheid van kennis is nog wi1'sheid niet" hetgeen
onder andere blil'kt uit het feit dat Bommeldoos zil'n ei en
theorieen over de werkelil'kheid voor de werkelil'kheid zelf houdt .
Een ernstiga verwarring van denken en zil'n . Bommeldoos kan niet
alleen "niet sp
~ reken"' hil ' kan zelf s niet eens praten; volgens
Markus stamelt hil' . Bovendien is de professor niet in staat
werkelil'k to luisteren .
4 2 'Qp)ts
jaargang 10, nummer 1
Het ontbreken van een taalkritische instellin het zich niet bewust
zil'n van de gebrekkigheden en de tekortkomingen in de
menselil'ke taal en communicatie maken Bommeldoos ongescluk' t
als gesprekspartner. Bommeldoos - geirriteerd door zoveel
vermeende arro ntie - vraa aan Markus wie hil' dan eiganh"lk
wel niet is: een profeet een koning -God zelf,
> misschien~. De
scharenslieP reageert niet.
'Waarom antwoord )'e flu niet?'
'Omdat ik niet gevraaSd wordt .'
'Word )'e niet gevraagd? En wat doe ik dan nu?'
'Raaskallen' zei Markus .
Markus geef t geen antwoord op de yrasg
wia hi"l eigenl il'k is.
Bommeldoos is verontwaardigd over de belediSing door Markus .
Ci'fer verzoekt de scharensliep wat meer respect to hebben voor de
wetenschap . Na Markus' opmerking dat wi)'sheid het leed
dragelil'k maakt, slaat de wetenschapper Bommeldoos tern g
'Alti)'d die beeldspraak!' zei Bommeldoos . 'Beelden bewil'zen nets .
Een zwak kinderlil'k verstand werkt altil'd met beelden. De
wetenschap vraagt zuivere rede en to ~'sche bewi)'s8ronden .'
De professor doet Markus' opmerkingen af sis onwetenschaPpeli)'
ke praat van een zwakbegaafde . Toch bli)'kt de troefkasrt van
Bommeldoos minder sterk dan hi)' vermoedt. Ongeveer acht )'aar
eerder had Van Eeden in de 'Redekunstiga ~'ondslag' al
opgemerkt :
'Beelden bewil'zen niet', zei mil' eens een filosoof. Hil' bedoelde niet
taalbeeldenf maar analo ~'een. Wil' kunnen ze 8een van beide missen.
Markus legt uit, dat de mens )'uist nets anders heef t dan beelden .
Die beelden zil'n een bericht van God. Kennis van die beelden is
dus echte wi)'sheid . Daarvoor heef t Markus zeker eerbied, zo
verzekert hil' de professor. Het wetenschappelil'ke werk van
Bommeldoos is echter onbevredigend, omdat de professor
onvolkomen vragen stelt die slechts onvolkomen of zelf s zinledige
antwoorden opleveren. Bommeldoos houdt zich immers alleen
met theorieen produkten van het denken bezig, in p1asis van met
de werkelil'kheid .
Zekere kennis kan niet gevonden wo
rden m woorden m bewil"zen>
in theorieen - kortom : in alles wat in sYmbohsche taal gesteld is .
Bommeldoos verweert zich opnieuw natuurhl
k weet hi jl da
zelf
ook we!, hi)' heef t tenslotte ze1f geschreven over "d
e to sch e
noodzaak ener onbegn)"pbare bestaans1 ~and der ware
werkeli'kheid"! M arkus' reache i s opnieuw dodeh)k .
'Ervan s reken is nog niet beseffen ... . En er zo van spreken is
bewil'zen niet to beseffen .'
Markus zegt dan ook, dat de beide wetenschappers z~lf de
enzen stellen en de dood creeren met bun zieke en rottende
woorden. De enige oplossin is vol ens hem een kritische
bezinninS o de taal die ze hanteren . Hiertoe moat een nieuwe
wetenschap in bet leven geroepen worden :
'Rein uw gedachten en uw woorden. Doet bet vuil weg, dat is :
bet overtollige . Maskt een wetenschap des woords zoais 8"i) een
wetenschap der sterren hebt gemaakt, zo nauwkeurig en
aandachtig. Gil' hebt door de samenwerking en de verbroedering
onder de wizl en een leer der verhoudingen emaakt die mathesis
beet. Maakt zo een leer der betekenssen, want 8il" war t met
woorden in 't wilde naar bet schoonste en tederste leven zoals
kinders vlinders willen van en met mutsen en tassen .'
Markus pleft bier voor een wetenschapPelil'ke beoefening van de
si$ru
'fica. Hieruit bli)'kt dat Van Eeden z)in aanvankeli)'ke
standPunt in de Redekunstiga ~'ondslag' dat alleen dichters bet
recht tot taalzuivering en -verbetering hebben beef t laten varen en
meant dat ook de wetenschaP wellicht een zinvolle bi)'draga zou
kunnen leveren aan een verbetering van de verstandhoudin g
tussen de mensen . De resultaten van die nieuwe wetenscha P
zullen overweldig
end zil n. Markus merkt daarover op :
'En door de verbroedering en de samenwerking zult gil" dan
vragen stellen, waaroP de antwoorden u zullen toeklinken als
openbaring en evanSelie. Helder, heugelil'k, wonderbaar.'
4 Slot
In bet licht van bet voorafSaande klinkt Van Eedens uitsprack
over de si 'fica en de Franse revolutie misschien wat minder
ridicuul. Zeker wanner men bedenkt dat Van Eeden zich na 1900
ontpopt als de propagandist van de "leer der verstandhoudingsmiddelen"
. Hil ' ziet zich dan Saplaatst voor bet dilemma dat hil' in
de 'Redekunstiga grondslaS' al had aangeduid: de hoogste
wil'sheid geven in poezie en wellicht niet
eIen worden, of
consessies doen aan de massa en de mindere wi)'sheid kennis,
dus-in be ~i')'peli)'ke betogen uiteen to zetten .
In ziln letterkundiga werk kiest Van Eeden uiteindelil'k in veal
gevallen voor een men vorm . Omdat die kunst to veal betoog en
idea bevat is er een waardering voor en omdat ze to veal pn"zie
in zich heeft wordt de intentie vaak misverstaan . Van Eeden voelt
zich als evol hiervan miskend als dichter en onbe~ 'epen als
danker ; hi)' trapt zelf in de val wra sh~i' zijn lezers in de
'Redekunsti a ondsla zo voor had gewaarschuwd name1i1'k
ni et to proberen om de ho08ste wil'sheid door midde1 van 1o8'~sche
s mbolische taal in voorstelling to brangen.
4 4 \iooyS
jaargang 10, nummer 1
r
e
c
e
Mannen en maagden
in Hollands tuin
Arie Jan Gelderblom, Mannen en maagden in Ho!-
!ands Win: interpretatieve studies van Nederlandse
letierkunde 1575-1781 . Amsterdam, Thesis
Publishers . Ook verschenen als proefschrift, Rijksuniversiteit
Utrecht, 1991 .
Mannen en maa8den in Hollands tuin . De titel is net
lets to moos our de mdruk to wekken dat hat hier
gaat our een bedenkehJke Nederlandse mzendm g
voor een mternationaal filmfestival : hat is de aanlokkeliJ'ke
titel van het proefschrift van Arie Jan
Gelderblom. Maar ook zil' die hopen op de analyse
van een dartel sPektakel tussen de geraniums en
de gladiolen, dienen zich to vergewissen van de
ondertitel : Int retatieve studies van Nederlandse letterkunde
1575-1781 .
Gelderblom is renaissancist en zil'n artikelen
ourspannen derhalve hat til'dpark van de renaissance.
Fen artikel is nieuw, de zeven andere ziJ'n
reeds eerder verschenen in de 1Jeriode 1979-1991 .
Ze behandelen verschillende onderwerPen . Gelderblom
schril'ft in zil'n inleiding : "Ze dienden zich
aan maar waarom ze me zo boeiden, kan ik niet altil'd
verklaren . Ik signaleer een paar onderlinge
overeenkomsten : hedboeken, gedichten over buitenleven
en polder, interessante auteurs, maar dat
1s niet afdoende. Misschien dit : de onderzochte
teksten wilden maar dan alleen gelezen of gezongen
worden. Ze wilden al uitbeeldend, de werkelilkheid
een beet)a veranderen maar kwamen daar
niet altiJ'd rond voor uit ." P.12
Mannen en maa8den is een bundel interpretatreve
studies . Deze studies willen tonen welke reacties
en ref lecties er op hun onderwerpen zil'n in de negentiende-
en twintigste-eeuwse literatuurgeschiedenis
. Daarnaast willen ze "door uitleg en
verduidelil'king laten zien dat hun onderwer1en
mear betekenissen mogelil'k maken dan men tot
dusver asnnam." p . 9 Gelderblom interPreteert
ze op and van,
~
~' zoals hi' schri'~ft, hun tekst en hun
context.
Hil' oPteert daarbil' doorgaans niet voor kleine
voorzichtiga stal'es voorwaarts . Dat wil echter
niet zeggen dat hil' er zomaar in hat wilde weg oP
los fantaseert: "In de volgende acht hoofdstukken
n
s
i
e
heb ik teksten in contexten gaplaatst me ervan bewust
dat de context niet bestaat en dat ik alle contexten
nooit kan kennen . ... Hierna confronteer ik
teksten our ze to kunnen roterpreteren, met een of
meer contexten; niet steeds met dezelfde meestal
met meer dan een togelil'k, maar altil'd is de gebruikte
context herkenbaar en benoembaar ." p.
10
En dat is ook zo . zoek naar een betekenis van
een tekst gooit Gelderblom hat roar sours 180 ~'aden
our ten opzichte van zil'n vo~o ange rs, malar hi'
zal nooit nalaten to vermelden op basis waarvan
hil' dit doet. Het gebeurt nu eens door middel van
een lang betoog 'De maagd en de mannen', p . 79-
93) dan wear kort en zeer expliciet . In 'De identiteit
van een~"ze duttler' P . 41- 46 verantwloordt hi'
bil' voorbeeld een interpretatie van een motief uit
ConstantiJ'n Huygens' Voorhout een oude man zit
aan de haard en richt zich in lovende bewoordingen
tot de dichter . Een interpretatie vanuit de
iconolo 'e : "De Nederlandse prent- en schilderkunst
van de zestiende en zeventiende eeuw
beeldt nogal eens een oude man of die met HuYgens'
"lze baas eniga verwantschaP vertoont en
dat niet alleen op hat eerste gezicht. Men constatere
zeif de gelil'kenis aan de hand van de illustraties
in een tentoonstellingscatalo8us uit 1977 : E. van
Strasten : Koud tot op het bot . De verbeelding van de
winter in de zestiende en zeventiende eeuw in de Nederlanden
. Van Straaten last duideli'k zien hoe een
oude man, ourgeven door leaf tocht, in hat barre
seizoen zich warmend aan een haardvuur, in de
iconolo 'e een bekende uitbeelding is van de winter
." p.42
Vervolgens neemt Gelderblom zil'n lezer mee op
de weg waar1angs zil'n roterpretotie zich ontwikkelt
. In hat eerste artikel 'Rust na lust' p .13-40 ,
hit enige dat specias1 voor ditProefschriftgeschreyen
is, levert dat een spannend betoog op . Coornharts
Lied-boeck 1575 wordt geconfronteerd met
de bio fische context en de context van de contem
rain artistieke produktie en raceptie die hat
moga1iJ'k maskt "literaire teksten to lezen tegen de
achter and van de systamen van literas're conventies
die vigeerden in de til'd dat de teksten warden
eschrevan " p1. 0 Gelderblom 1ast met behul
luervan zien dat in togenstelhn tot wa t Stuivelin g
en Boner beweren er s rake is van een samen-
45
r
e
c
e
hang en doelbewuste ordemng van de 55 liederen
waaruit bet Lied-boeck bestaat. De lezer 'wandelt'
met hem door bet Lied-boeck en vindt zo opeenvolgende
argumenten die pleiten voor Gelderbloms
zienswi'ze .
Toch zal de lezer zich misschien niet op alle momenten
kunnen verenigen met de context die Gelderblom
kiest of bet resultant daarvan . Dat is ook
niet zil'n bedoeling : "de beoefening van de literatuurhistorie
is sterk afhankelil'k van bet 'gesprek
met de vorigen' . Dat 'gesprek' moat steeds oPnieuw
worden gevoerd, omdat opvattingen over
literatuur voortdurend veranderen . Dit boek
streef t daarbil' niet in de eerste plaats naar een definitieve
f ixering van eigen conclusies, maar wil op
zil'n beurt nieuwe reaches en reflecties uitlokken."
p9 Gelderblom ziet dit gesprek als een serieuze
aangelegenheid, neat als een eerste mogelil'kheid
tot spuien van kritiek ter verheerlil'king van des onderzoekers
ik . Wanner hel' bil' voorbeeld een po-
~'ng doet tot "een observatie die de m he van
Constantel'n HuYgens als 'zoon van bet yolk van
Nederland' bil' haar wortels tetraPt" P. 50 last be'l
zich allerminst verleiden tot voor de hand liggende
cheap shots en een maleg onderuit halen van zil'n
'yoregen' .
Die totale of wezi eid van agocentrisme en van
een goforceerd populair toon 'e zorgt ervoor dat l'e
als lezer snel sYmpathie opvat voor Gelderbloms
visie en daarbil' is diezelfde ofwezigheed een van de
redenen dat Mannen en man8den in Hollands tuin
een bil'zonder prettig leesbaar boek is . Gelderbloms
sh'l vloeit als olie, zil'n uitleg is duedelil'k en
zil'n beweringen zil'n direct controleerbaar ondanks
de afwezigheed van het togenwoordig bil'na
obligate notenapparaat van monstrueuze omvang,
dat vask de indruk wekt to willen zegen:
'Kil'k eens hoe WAAR hat is wat er in dit boek
geschreven wordt!' . De onderwer en van de
artekelen vormen geen directe eenheid al duiken
de door de schrel'ver aangageven elementen inderdaad
diverse malen op en de lezer wordt een aantal
keren maar neat alto' van de hak op de tak gezet
.
Een dergelil'ke opzet van een proef schref t is
rueuw voor de letterenstudies . Wie naar een andere
eenheid zoekt dan bet tel'dpark dat door hat
proefschnf t wordt omvat vindt die bier in de
n
s
i
e
werkwi
lze en in de a1 genoemde reakties en reflecties
op de literatuurgeschiedenis . Ze geven samen
een goede en boeiende indruk hoe deze literatuurgeschiedenis
een aanvechtbaar of onvolledigbeeld
kan vormen van zil'n literatuur.
Een tweede verdienste van dit proefschrif t is dat
bet Gelderbloms interpretatieve studies eerst verspreed
over zes verschillende boeken en ti' schrifton,
in een band brengt, onder het toeziend oog van
de masgd ) op het omsalg. Want ofl'e ze nu allemaal
even goed vindt of niet het lezen van Mannen
en man8den leidt tot bet besef dat een literair werk
uit de Renaissance steeds met andere ogen bekeken
kan worden neat alleen als museumstuk, maar
a
is een kunstwerk dat ook in onze ti~'d nog even
goad kan ontroeren of de fantasia kan prikkelen als
een modern boek . Zoals men bil' voorbeeld gook de
zogenaamde 'gouda' muziek van ik doe maar een
~'eep Monteverdi Charpentier Bach en Sweelrock
telkens wear kan blil'ven uitvoeren in steeds
andere interpretaties en uitvoerengsPraktil'ken die
neat iedereen mooi hoeft to vinde maar die er wel
voor zorgen dat ze neat in de vergetelheid verdwil'nt.
Hemn van Eekert
Groeten uit Nijmegen
Hei plezier van de tekst. Vijf letterkundige bijdragen
Siem Bakker et . al. Uitgeverij Quine - Nijmeegse
reeks dl. 3. ,f 24,75. ISBN 90-73042-05-4 .
Het plezier van de tekst - door veer onderzoekers
van de Nil'meegse universiteit gekozen tot tetel
voor een bundel 'e letterkundiga tialragen voor
een Inoter publiek - is onlosmakelil'k verbonden
aan de naam van Roland Barthes . In 1973 ubliceerde
hel' Le plaisir du texte door de Nederlandse
vertaling terecht aangeduid als de "klassiek geworden
verdediSing van bet plezier van de tekst
tegen de onverschilliga bel'e ening door de wetenschap
en de liefdeloze ureteinse behandeling
door de ideolo8'~e ." 'Hat plezier van de tekst' is een
dubbelzinniga uitdrukking . Het brengt de geil'kte
betekenis van 'tekst' aan bet wankelen : de to kst
wordt een instantee die zowel Plezier bez orgt aan
46 Jaargang 10, nummer 1
r
e
c
e
degene die hem leest, a is plezier heeft in zichzelf
Plezl 'er produceert . Hil ' is actief en passief togeli)'-
kerti' subject en object. De tekst is niet langer
meer het willoze onderwerp van studie maar kept
en geef t genot verlangens en plezier (lust) . Dit is
on aveer wat Barthes voor ogen zweefde teen hi'
Le plaisir du texte schreef. Ik schri)'f: 'voor ogen
zweefde' omdat ook Barthes niet precies wist en
ook niet precies wilde def inieren wat dat plezier, de
lust het ge not het verlangen en niet to vergeten : de
tekst, zi)'n :
"Als ik met plezier deze zin dat verhaal of dit
woord lees dan komt dat doordat zi) ' in plezier geschreven
zil'n dit plezier is niet in togensprack met
het gesteun van de schril'ver . Maar het togendeel?
In het plezier schril'ven,
verzekert dat mil ' - mi'h de
schril'ver - van het plezier van mil'n lezer? Geenszips
. Die lezer meet ik zoeken 'versieren' zonder to
weten waar hi1 ' is . Een ruimte van genot wordt zo $ecreeerd.
Niet de 'persoon' van de ander heb ik nodig,
maar de ruimte : de mogelil'kheid van een dialectiek
van het verlangan, van een
onvoorspelbaarheid van het genot : o at de kaarten
niet geschud zil'n opdat het tot een spel komt" p .
89 .
Met deze betekenis' van Barthes in mil'n achterhoofd
en nieuws8'~erig naar hoe men het otere
publiek wilde bereiken, begon ik aan Het plezier
van de tekst . Een vil'f tal letterkundiga bil'dragen over
Vestdi1'k Krol Hermans Boon en Gerhardt . Ik verwachtte
spel, spanning, plezier, dialectiek, kortom
: een creatieve oorsPronkelil'ke omgang met
de tekst. Hoewel het woord 'omSan niet helemas1
l'uist gekozen is: het suggereert een eenzil'di e
om ng van de lezer met de tekst . De tekst at
ook met de lezer om. 'Uitwisselin is wellicht beter.
Ik vermoedde al dat het niet helemaal in de
tram van Barthes geschreven zou zil'n : Nil'megen is
geen Paril's en bovendien is het behoorlil'k vaa hoe
Barthes zich een tekst over een andere tekst voorstelt
waarin hat verlangen en de dialectiek tussen
alle betrokkenen de ruimte krilg' en . Er ward - o -
merkelil'k genoeg - ook nergens gerefereerd aan
Barthes. Maar waar ik in ieder geval o mocht rekenen
waren plezierig leesbare teksten : niet voor
ni ets stond er in het'Woord vooraf' dat de ondern
S i e
zoekers proberen "de lezer to 1aten delen in het piezier
van de tekst."
Ik on met het o stel van Siem Bakker . Niet
het eerste van de bundel maar over een onderwerp
dat mil'n voorkeur en interesse heef t : Hermans.
H et begin is niet veelbelovend en zeker niet
spannend. Na de eerste zin lezen we reeds : "Er
mag m di t snort romans bil ' wil'ze van spreken geen
mus van het dak vallen zonder dat het een gevolg
heeft . Het mg alleen geen gevolgen hebben wannee
r r het de bedoeling van de auteur is aaro'ma
azrosu Niekd evrelnadnedrs ckiatne riennv.u lDlee ne ewrastte hdaet bvaestrev oelegr svtaendeze
frase zal ziln geweest . Weinig oorspronkelil'k
van Bakker . Maar een nieuwe verwachting diem
zich aan : waarschil'nlil'k za1 Bakker na dit in alle oPzichten
clichematiga begin - zo lezen we even
verdarep dat de romanschril'ver volgens Hermans
een orde zil'n hoegst Persoonlil'ke orde" creeert
en dat in de bier to bes reken roman Een heili8a van
de horl0%aria het enspectief, de motieven de personages,
de ruim to en de til'd zeer functional zil'n !
47
r
e
c
e
-waarschi)'nli)'k zal Bakker op veryassende wil'ze
al het een al zo bekend is over Hermans m een
nieuw licht stellen. Het saaie en ov erbekende begin
zou dan slechts dienen om de togenstellinge n
des to scher er to doen uit komen. Nog niet uit het
veld gesla en lees ik verder : 'presP ech'vische misleidin
'twee soorten personages' ; 'ruimtehlke en
temp
~
orele sYmboliek' ; 'de titel'~• 'de omslaoto','
'het motto'; 'hoofdstuk 1'I' 'hoofdstuk 2'I • 'hoofdstuk
4' waar is hoofdstuk 3? 'hoofdstuk 5` awsr -
van de bespreking ais vol luidt: "flier in hoofdstuk
5 ziljn enkele
g~evens ondergebracht
behorende bilj de ontstaans eschiedenis van de roman,
die voor een deel to reconstrueren v alt met
behulp van Hermans' essabunde1 Door 8evaarli1'ke
8ekken omrin8d 1988 . Ik Bakker bedoe1 lue' r de
zelden bezochte musea en de koekoeksklok van
Hermans' ootvader" ? ; 'hoofdstuk 6' ....
Het oPstel van Bakker kabbelt op deze wil'ze door .
Hoofdstuk na hoofdstuk wordt onder de loep ge -
nomers, symbolen en metaforen worden asngewezen
en niet meer dan dat net zoals de herhaling
daarvan, er wordt af en toe wat gezegd over spieelfin
en verdubbelin en "de verdubbelin en
houden bli'kbaar nooit meer op") en watdies meer
zij maar ner ens vinden wil' een interessantbetoog
waarin al de aangeduide zaken voor de lezer an
leven, betekenis kri)'gen. Bakker universitoit docent
Modern Nederlandse letterkunde komt niet
verder dan: "Het is zoiets als het verschil tussen literatuur
of film aan de ene kant en de alledasse
werkeli)jkheid aan de andere kant" . Zo za1 bet Bakker
natuurli)'k nooit lukken de lezer to laten delen
in zijn onderzoekers-' lezierr, last staan de letterkunde
toegankeli)'k to maken voor een breder publiek.
Enigszins ontgoocheld blader ik naar het essay van
Ineke Bulte over Gerrit Krols kijk op vrouwen.
Wellicht biedt zij meer (intellectueel) plezier dan
Bakker. Maar ook bier volgt al snel de teleurstelling
. Als u ooit wat van Krol gelezen heeft, dan
weet u dat zijn werk niet al to eenvoudig geschreven
is . De lezer mcet zich mceizaam een weg banen
door compacte, door witregels gescheiden
stukken en stukjes tekst, waarbij de referenties
naar een (fictieve) werkelijkheid vaak moeilijk in to
schatten zijn. Daar komt bij dat Krol er niet voor ten
s
i
e
rugdeinst wiskundiga of anderszins to 'sche zaken
to verwerken waardoor de toe nkelil'kheid
niet bevorderd wordt . Bulte li)'kt van menin dat
de lezer van Krols werk nog niet genoeg ins annin
levert. In plaats van een verhelderend essay
over het vrouwbeeld in Krols werk - wasrover
mil'ns inziens inderdaad veel to zeggen is-biedt
zilj de lezer een aantal stellingen, ofgeleid uit het
werk van Krol, gevolgd door een hoeveelheid citaten
aangeduid als 'Bewil's vanuit de stilistiek' uit
datzelfde werk waarna de lezer bli)'kbasr geacht
wordt beide met elkaar in een zinvol verband to
brengen, want dat doet Bulte niet . Dit levert bijl
voorbeeld het volgende staa1 'e van onleesbaarheid
en onduidelil'kheid op : "Bewil's uit de stilistiek
voor de stelling dat 'men heeft een hoed o of men
heef teen hoed op' meerequivalent is dan bil'voorbeeld
'men heeft een broek aan of men heef teen
broek aan' hoed- en broekuitspraken ziljn van
Krol en togelil'k voor de stellingdat de term 'vrouw'
wordt vervangen door 'niet-man' en niet
'man' door 'niet-vrouw' in het werk van Krol ".
Begril'pt u wat bier staat? Weet u hoe iets meer
equivalent kan ziljn dan iets anders? Ik be l dit
niet . En het wordt mil' allemaal no veel onduidelil'ker
wanner ik de daarna ageven citaten lees
die dan het'bewi's vanuit de stilistiek' mceten vormen.
Een'bewil'splaats' zal ik u geven: "In Len Fries
built niet lezen we dat het mogeli)'k is dat'een mens ,
hetzi)' man of vrouw' een hoed drag p. 38 masr
'Toch heb ik in het da elil'kse leversgrasg een hoed
op, tenminste op papier' p . 24 , en 'Graag beschril'f
ik dat ik daarbil' een hoed drag p. 25). Zie
ook de allerlaatste zinnen." Dit verduidelil'kt alles
niet waar? Een dergelil'ke werkwi)'ze kan leuk ziljn
voor een avondl'e literair puzzelen hoewel ik me
of vraag wie er naar zo'n avond)'e zou komen masr
't meest voor de hand liSSende effect is toch echter
dat de lezer ofhaakt.
Bulte geef t een eigenaardiga verantwoordin
voor haar werkwi)'ze . Zi)' duidt deze aan, zoals gezegd,
met de naam'stilistiek' . Een benaderingswil'-
ze van literatuur die zo eind ' ren vi)'fti wel als afg
la
edaan kon worden beschouwd. a zou denken
dat het dan toch eniga uitleg verSt waarom zil j nu
'uist voor de stilistiek kiest. Bulte houdt het echter
hierbi' : "Krol in 1983: 'Ik hers een consistent lo-
8~'sch denker, ik ga vooral stilistisch to keer . De lo-
48 jaargang 10, nummer 1
r
e
c
e
'ca is niet van daze wereld en zil' sPreekt zich ook
niet uit over de betekenis van de woorden ... ' . Wil
ik Bulte de betekenis van Krols woorden achterhalen,
dan moat ik dus eveneens stilistisch to werk
8aan. Stilistiek is het wetenschaPlil'k onderzoek
naar wat taalvormen doen in een bePaalde situatie
en in hun betrokken ziljn op die situatie ." Dit is een
wel erg gammele rechtvaardi ~'ng . Ten eerste lil'kt
Krols uitsprack mil ' een Pisch schril'versstand-
Punt . De uitsPrack zou ook gedaan kunnen ziln
door Flaubert of Brakma of elke andere stilisticus
dan ook. Ten tweede geef t Bulte aan dat zil' de betekenis
van Krols woorden niet op een to8''sche
wil'ze wil achterhale maar door ze to beschouwen
in hun context . Noem mil' een literatuurbeschouwar
die anders to werk 8aat. .. Alleen zal die ook
daadwerkelil'k Proberen de context to betrekken in
ziljn of haar betekenisgeving .
Ook Bulte leverde mil' dus niet het plazier op dat
mil' beloofd was, maar slechts irritatie en ergernis .
De ovenga drie opstellen ziljn niet veal beter . Harry
Bekkering zwabbert in zi1jn bi' raga heen en wear
om uiteindeli'k tot daze veelz ende conclusie to
komen: "in wezen is bet essay net zo'autobio~ 'afisch'
als Vestdil'ks bekendste roman Terug tot ma
Damman ." Het o stel van Antoon Schmitz over
Ver8eten straat-een samenvatting van ziljn doctoraalscriPtie
- kan men welhaast beschouwen als
een Parafrase van Boons roman. Zelden zag ik een
~otere dicht'heid aan cit aten in een lgetterkundi
betoog. Aan hetzelfde euvel lil'dt de tweede bil'drage
van Bulte over een lang gedicht van Ida Gerhardt:
veal parafrase waardoor onduidelil'k is wat
uit bet edicht afkomstig is en wat uit bet hoofd
van Bulte.
In Nederland ziljn er niet veal uit8aven over bet letterkundiga
yak, waarmee gemikt wordt o een
breder Publiek. Publicaties van universitaire onderzoekers
vinden we meestal in vakti' schriften .
Dit is vanzelfs rekend noodkzelai~'k om de discussic
op wetenscha elil'k niveau to kunnen voere
masr de kloof met de literatuurliefhebbers buiten
de universiteit blilf t daardoor wel bestaan . En ook
nu is die kloof niet eslecht of versmald, er is eerder
een averechts effect bereikt . De verwardheid
n
s
i
e
van Bekkering, de saaiheid van Bakker, de onbe~'
il'Pelil'kheid van Bulte de braaf heid van Schmitz
en de miserabele manier van schri'ven hebben de
titel van bet hock een ear aangedaan. In Plaats
van de lezer to laten kennismaken met een sPel,
met de ruimte van Plazier die een tekst kan biede n,
ziet de lezer zich slechts geconf ronteerd met onderzoekers
die wellicht zelf nog eni8a stoffiga binnenPrat
beleven aan hun bezigheden, maar die o P
geen enkele wil'ze in staat ziljn dit 'Plazier' over to
brangen op de lezer. De dubbelzinni aid van bet
plazier van de tekst is gereduceerd tot bet e8oistische
Plazier van de onderzoeker .
Christine Brackmann
Heraut en sprookspreker
w. van Anrooij, Spiegel van ridderschap. Heraui
Gelre en zqn ereredes. Amsterdam, Prometheus
1990. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen
I . f 49,90
T. Meder, Sprookspreker in Holland. Leven en
werk van Willem van Hildegaersberch (ca. 1400) .
Amsterdam, Prometheus 1991 . Nederlandse literatuur
en cultuur in de middeleeuwen II . }' 95,-
WiIlem III
Wanneer tegenwoordig in onze contreien een
worst sterft berichten de kranten daarover, naar
verloop van tijd verschijnen er gedenkboeken en
historische studies, maar de worst zal niet snel het
onderwerp worden van literatuur. In de veertiende
eeuw lag dat anders. In 1337 stierf graaf Willem
III van Holland. Len halve eeuw later ward de lof
van daze graaf, met de bijnaam de Goede, onder andere
gezongen in hat werk van de sprookspreker
Willem van Hildegaersberch en de heraut Gelre .
Het gedicht Van tregiment van goeden heren van
Willem van Hildegaersberch handelt over hat
landsbestuur . Hildegaersberch zet uiteen dat een
machtig hear de slechten bestraft en de gceden beschermt
en zo zorgt voor rust in hat land. Een
machtig hear van goede zeden is daarom voor zijn
yolk een zegen . Volgens Hildegaersberch was er in
Holland een tijd geleden zo'n hear :
49
r
e
c e n
s
I
e
torisch functioneren." De toon is ezet door Van
Oostroms Het woord van eer. Literatuur aan bet Hoilandse
h omstreeks 1400 Amsterdam 198 . In dit
zeer leesbare boek beef t hi' aan elk van de bovenenoemde
literatoren een hoofdstuk gewi' , zich
daarbi be rkend tot bun literaire activiteiten aan
bet ofelil k hof in Den Haa$ . He~ut en sProokspreker
hadden echter meer noten op bun zan$ .
Willem van Hilde ersberch verdiende rondtrekkend
door bet land zijn brood met de voordracht
van zijn sproken : korte verhalende of beto$ende $edichten
met een belerend of opvoedend oo$mirk.
Het Hollandse hof was maar een van zijn pleisterp
laatsen'~ $ezien de inhoud is bet zeer waarschil'nlil'k
dat hil' Van tre8invent van 8oeden hirers bier ten
$ehore beeft $ebracht . Heraut Gelre stond aanvankelilk
als heraut in dienst van de herto$ van Gelre .
Uit deze riode dateert bet Wa nboek Geire waarin
zijn $edicht op Willem III is op$enomen . Pas later
trad hil' in dienst van de Hollandse 8raaf aan
wiens hof hil' de kronieken schreef die bil' Van Oostrom
centraal staan . Het zlin vooral de no$ onderbelichte
kanten van Gelre en Hilde aersberch die
nu de nodi$a aandacht hebben gekregen .
Heraut
Claes HeYnenzoon be$on zijn carriere eenvoudi $
als bode maar vanaf 1380 was hi' de heraut van
herto$ Willem I van Gelre,
zo blilkt uit de archiefstukken
die Van Anrooil' in zil n boek noemt . Als
heraut had hil ' vile taken, zoals bet overbren$en
van boodschappen en bet aankondigen van festiviteiten.
Daardoor was hil' to st aan vile adellil'ke
hovers. Daarnaast had hil' een belan " l
ke rol bil de
or nesatie van toernooien . Hi node de de deelnemers
uit trad ti'dens bet toernooi s ceremoniemeester
op en vertelde ondertussen aan bet ubliek
allerlei wetenswaardi$heden over de
deelnemende ridders .
Om zich optimaal van zijn taken to kunnen kwil'-
ton, le$de heraut Gelre vanaf circa 1395 bet Wa penboek
Geire aan. Dit handschrif t werd onder zijn l
handers een snort nasla erk waarin s stematisch
de heraldische wapins van vile ridders werden afebeeld.
Bovendien nam heraut Gelre literatuur
op en zijn wapenboe zoals ziln$edicht op Willem
III van Holland dat hierboven genoemd is . In to-
Dies 8heli1'c vet bier to voren
Van enen beer van ho8her waerde -
Die soe berechte mitten zwaerde
Si'n wick tiant die
man midi
Datter pays was ende vrede
Binnen sinen laude al omtrent.
Deze beer, boo$stwaarschil'nli1'k wordt op Willem
III $edoeld Meder, p . 221-223),
had dus door wils
en krachtdadi$ bestuur $ezor$d voor rust in Holland
. Maar na zin dood
l on de nari$heid : bet
land veranderde in een 'wont sonder made'.
Pas toen een l'on$e beer aan de macht kwam vermoedelilk
wordt Willem V 1349-1389 bedoeld
kon bet yolk weir veili$ over straat . Aldus Willem
van Hildegaersberch .
Heraut Gelre schril'f t over~ 'aaf Willem III in zijn
'erecYclus' . In deze $edichtencYclus heeft heraut
Gelre zogenaamd in opdracht van Vrou Ere, een
aantal beschril'vin$en van dappere ridders bil'een-
$ebracht. Zo vertelt Gelre hoe hil ' in een bos een
beeldschone vrouw to enkomt die hem een dadenbeschril'vin$
$eef t van een ~'oot ridder. Zi'l
roemt de grote cooed van deze ridder, dims vechtkunst
en ridderlil'k $edra$. Haar conclusie is :
Wair veil der hirers suns geliic,
Die werelt souts to biter sun.
Tenslotte beschril'ft zil' nauwkeuri$ bet heraldische
wapen van deze ridder zie afbeeldin$ , dat in$ewidl
en herkend zullen hebben als bet waPen van
Willem III . Gelre ze$t dat hil' daarna of scheid nam
van deze lieflil'ke dame . In de rest van de erecYclus
vol$en no meer bio of ieen van navol$inswaardi
a ridders .
Het werk van de aangehaalde s rooksPreker en
heraut staat centraal in de onlan$s verschenen
proef schriften van T. Meder en W. va
n Anrooi~. De
studies zi~n verschenen als de eerste twee delin in
de reeks 'Nederlandse literatuur en cultuur in de
middeleeuwen' die is opgezet in bet kader van bet
$elil'knami a Pionier- ro' ct dat in 1989 in Leiden
is $estart . Dit onderzoeks rol'ect onder leidin van
prof. dr. F.P. van Oostrom is ericht o de " laatsin$
en inter retatie van Middelnederlandse letterkunde
in haar oorsp
ronkeli'~ k verband van his-
50 jaargang 10, nummer 1
r
e
c
e
taal staan in het handschrift twaalf van dergelil'ke
ereredes korte gedichten waarin een ridder wordt
geroemd en dims heraldische wapen wordt beschreven
. De vraag naar publiek en functie van
deze ereredes staat centraal in de studie van Van
Anrooi .
Heraut Gelre schreef zijn gedichten voor een
adellilk Publiek aan het hof of in de stad . Afgaande
op de herkomst van de geeerde ridders en de taalkleuring
van de teksten kan men dat zelf s preciseren
en zeggen da
t heraut Geire met zij~ n ereredes
mlkte op een publiek uit de streek tussen Maas en
Ril'n . Gelre lag in het noorden van dit gebied waar
desti'ds een bloeiende riddercultuur heerste .
Van Anrooil' verbindt de publiekskeuze van heraut
Gelre asn dims benoeming tot 'walenkonin g
van de Ruwieren . Daarmee was hil de belan~lkste
hera ut in de streek tussen Maas en Ri~'n geworden
en had hil de toak contacten to onderhouden
met de ridders die in dit gebied woonden . Dit wapenkoningschap
is in de ogen van Van Anrooil' een
belani~l"ke factor bil het ontstaan van het frame
handschnf t en de ereredes die er in staan . Of zoals
Van Anrooil' list ze : "Hil' maakte van list Wa nboek
Gelre een preshgieus ambtsdocument, met
teksten en illustraties wasrmee hil' als wapenkorung
voor de dag kon komen zowel bi1'collega's als
bs
l ziln adel1il'k publiek" p.114 . Misschien is de aldus
geconstrueerde historische ontstaanssituatie
to coooi om was
r to zi~'n . Immers, p
as tien ~'aar nadat
Claes HeYnenzoon asn zijn waPenboek beg
on hi'~
was toen a
1 in Hollandse dienst wordt hi' ~in bepaslde
bronnen daadwerkelilk als wa enkonmg
genoemd. Bovendien last hil' nergens in zijn walenboek
de term 'Ruwieren' vallen .
De ereredes functioneerden voor list adellil'k pubhek
van heraut Ge1re ais sea's ie el van ridderschaP':
hieruit kon men leren hoe men zich volgens
de heraut als ridder diende to gedragen .
Ridderli kheid is voor heraut Gelre bovenal dapperheid
: een ridder moest zoveel coogelil'k vechten
en dan het 1iefst tegen heidenen . In veel ereredes
wordt vermeld dat de geeerde adder naar Pruisen
was geweest, our van dasrust to vechten tegen de
heidenen in Litouwen . Het blil'kt dat dit een geliefde
bezigheid was bil' de veertiende-eeuwse adel :
over de udder Rutger Raitz schri'ftl haer ut Geire
dat die masr liefst 32 van zulke kruistochten had
n
s
I
e
ondernomen . De heraut had overigens ze if o0k
meerdere Pruisenreizen meegemaakt zodat hi'1
wist waa
rover hi'~ dichtte.
De ereredes van heraut Gelre behoren tot een hter
ait genre da t werd beoefend in grote delen van
het Duitse Ril'k, waar onze streken deel van ui tmaakten.
Van Anrooi' heeft met zijn studie de cultuurhistonsche
achter and van deze teksten geschetst.
Zonder kennis van deze achter and
hebben de to ksten weinig to ze en en dat zal er
ook de oorzaak van zijn dat dit genre , aithans in
Nederland zo goed als ononderzocht is gebleven .
Helaas worden de teksten zelf niet erg duideli'kl'k
behandeld door Van AnrooiJ', waardoor de lezer
zich moeilil'k een beeld vormt van dit genre . Dat is
voora1 )'acomer, omdat de teksten slechts in zeer
ontoegnakelil'ke edifies voorhanden zi'n .
~
Van Anrooil' neemt de lezer van zijn boek mee
op een drukwekkende refs door vele vakgebiedenzoai
ms de kunstgeschiedenis, de mentaliteitsgeschiedenis
de codicolo 'e en de heraldiek. De
reis is ni et zonder gevaren, want de kans dat de lezer
verstrikt zal raken in de vele namen en noten is
niet denkbeeldig . Als men daaraan echter west to
ontsnappen za1 men op deze refs zeer veel nieuws
op zi ln weg vr'nden en heef t men na of loop een indruk
van een klein stukl'e van de veelzi' i8e laatmiddeleeuwse
riddercultuur .
roo s re er
1VIoge deze studie een bil'drga leveren tot kennis
a
van en mzicht m list werk van W'illem
van Hilde-
8aersberch tot herontdekking en herwaarderin g
van zi
e~ en tot voortezet onderzoek" .
ln s rok g
3) . Nie t zonder reden spreekt Meder deze wens uit
m de mleidm' g van zijn boek. Surds onckbloet als
eerste een Geschiedenis der middennederiandsche
dichtkunst 1852-1854 schreef en dasrin de sproken
van Willem nu een s ofdeed ais "gerekt en
droo dan weer als "hoogstlangdradi ' heef t
list rust eboterd tussen de s rooks reker en de literatuur
es
chiedschrilvers. De miskenru'n die
Willem ten deel is gevallen, is voor Meder een belan8"
ke dril'fveer geweest our een lil'viga mono-
8ra
~l
fie aan hem to tinjden wasrin een ' n wordt
gedaan Willems werk van alle blaam to zuiveren .
'Het kan niet langer 0pportuun worden geacht
51
r
e
c
e
een letterkundi$ oeuvre to toetsen aan hterair-esthetische
maatstoven die in de be treffende irenode
niet aan de ordewen. ... Zo$auw we bil' Hildega
~'
ersberch de wasrderin in zil'n ei$e n til'd 1aten
gelden - en wa
t is bill~i'ker dan dst? -- en we bi'l
hem niet meer in eerste instantie schone "zie
willen lezen dan is hi~' onze a andachtp volo
waard." p.10-11 Met een overgeleverd repertoire
van maar lief st 120 $edichten vormt de sprookspreker
een unieke en ril'ke bron voor literair-historisch
en cultuur-historisch onderzoek.
De cultuur$eschiedenis komt bil' Meder ruimschoots
aan bod in twee hoofdstukken waarin antwoord
$a$even wordt op de vraa$: hoe dacht Willem
over...? Uit$esplitst naar wereldse en
$eestelil'ke zaken, is de oPzet min of meer encYclopedisch:
aan de hand van lemma's als 'bet eerbe-
8np', 'de schalk', maar ook'de priester' 'de sacramenten'
'bet credo' enzovoort wordt de lezer in
200 pa$ina's binnen$evoerd in de denkwereld van
deze veertiende-eeuwer .
Ge$evens over de levensloop van Willem zil'n
schaars. In de grofelil'ke rekenin$en van bet Hollandse
hof te's-Gravenhaga is een derti 1 oPtredens
geregi streerd waaruit kan worden af eleid
dat hil' als sprookspreker tussen 1380 en 1408 actief
is $eweest en 8ras$ oPtrad op bet Binnenhof. Elders
duikt de naam van de sprooksPreker no$ enkele
malen op . In de E$mondse abdi' de steden
Middelbur$ en Utrecht en voor bet reizende Gelderse
hof in Leiden f t hil' scte de presence gagey.
en Zi'n naam very adt bovendien zil'n $eboorte-
Plaats : Hille$ersbe $ bil' Rotterdam . Over de
verdere invullin$ v n zil'n bio~ 'afie kan men, bi'l
voorbeeld aan de nd van zil'n werk slechts s eculeren
: bet oord lkundi a ebruik van scheepvaarttermen
en zil,n bezor$dheid om bet wet en
wee van koo lui v rmen echter- zoals Meder opmerkt
- "geen ndubbelzinniga as nwi'~zin en
waaruit we zouden kunnen besluiten dat Willem
yroeger zeeman of koopman is $eweest" (p .44).
In bet hoofdstuk waarin zil'n iersoon aan de
orde komt wordt ook de inventoris op$emaskt
van "Willems'$eestelil'ke ba$a$e" . Het is boeiend
om to zien dat Willem in de uitoefening
van zi'~n beroep
no$ stark afhankelil'k was van mondelin$a informatie.
Het blil'kt zelfs niet zo eenvoudi$ om
overtui$end aan to toner dat hil' $eletterd is $en
s
I
e
weest. Voor het vergaren van zi'n stof leunde Hi!-
de aersberch in ieder $eval no$ zwaar op zil'n $eboor
en $eheu$en: hil' ontleende weliswaar aan
teksten onder meer werk van Boendale en Maerlant>
Reinaerts Historie de Bil'bel , maar 8~'n$ daarbil'
vaak of op ziln $ehoor - )'e zou bier met een
nieuwe term kunnen spreken van 'auditieve intertextualiteit'
. In bet hoofdstuk over 'Sproken en
spreken', waarin ook nader wordt in$a$aan op de
voordrachtsituatie komt nog een orate dimensie
van bet sprooksprekersbestaan omstreeks 1400
aan de orde . Willem was dichter en voordra er, en
daarom is een onderscheid tussen 'ei en werk' en
'ei$en repertoire' tenminste in theorie op zil'n
plaats: niet alle $edichten die hil' ten $ehore bracht
hoeven van ei$en vindin$ to zil'n $eweest en andersom
is bet niet noodzakelikl dat hil' al zin ei$en
l
sproken zelf heeft voor$edra$en . In de Praktil'k
blil'kt bet echter lasti$om de bewaarde 120 sProken
in dit opzicht to schiften.
Willem beef t veelvuldi$ aan adellil'ke hoven oP-
$etreden zoveel is wet met zekerheid of to leiden
uit rekenin en en de inhoud van zil'n over$eleverde
werk . Meder benadrukt echter dat aan bet na$enoe$
ontbreken veavenn s$ dai$e wlizen op een
stedelil'k ubliek een overhaaste conclusies moen
worden verbonden: er zil'n wet de$elil'k enkele
sProken die duiden op een doe! oep uit bet stedelil'k
milieu-een mooi en overtui$end voorbeeld is
de sProke Vanden bo8he die door Meder met een
stedelil'ke schutteril' in verband wordt $ebracht'
verder tekent Meder aan dat voordrachten voor
patriciers in de re$el niet in rekenin$en warden oP-
$etekend . Bovendien is bet heel $oed mo$elil'k dat
de bewasrde s roken slechts een op een adellil'ke
opdracht ever de Hollandse aaf Willem VI
e
af-
$
~'
estemde selectie vormen uit Willems complete
oeuvre of liever, rrepertoire .
Meder onderkent - niet als eerste overi$ens -
in de sProken van Willem een kritische houdin $
ten opzichte van de maatschappelil'ke status quo,
waarbil' ook zil'n adellil'ke publiek bet moest ont elden.
Maar toegl~i'kerti' $etui zil'n werk van een
8Tote dosis werkelil'kheidszin en staat Willem
ideolo$'~sch gezien in feite "restauratie" van de $evesti$
de orde voor. Het was l'uist deze "horzelfunctie"
de term is van Van Oostrom die vol$ens
Meder $arant stond voor de ~o'te wasrderm' $bl~
52 jaargang 10, nummer 1
r
e
c
e
ziJ'n Publiek. Met die conclusie wordt Knuvelders
mispri)'zende betiteling van Willem als "broodschriJ'ver"
rechtgezet.
Wat de verdienste is van het boek kan ook als het
bezwaar ervan gelders . De biJ ' herhaling uitgesproken
"moderne wetenschapepllike behoef to tot ordening
en hanteerbaar makers van feitenmateriaal"
P.151, vgl . p .170 kril' gestalte in een
encYclopedische taakopvatting . De keuze voor
slechts een visie is doelbewust vermeden . De auteur
spiegelt zich in dit oPzicht aan Hildegaersberch
die "in staat was om een bepaalde kwestie
vanuit diverse invalshoeken to belichten daarbi'l
vaak varierend op een aantal vaste thema's en motieven"
p . 524) . Of zoals Meder zelf opmerkt: "wie
metpek omgaat, wordt ermee besmet" p . 524 . Dit
volledigheidsstreven verdient natuurliJ'k waardering
en maakt de studie tot een bruikbaar naslag-
'', erk dat onmisbaar zal bliJ'ken bil ' verder onderzoek
. Daar staat togm over dat deze aanpak het boek
voor de lezer onaantrekkelil k maakt . Sommige
hoof dstukken zl in erg opsommend : er zit geen
duideliJ'ke lil'n en veel herhaling in. En in wezen
gsat de hele mono8Tafie daar enigszins onder gebukt
. Bepaalde onderwerpen keren tot vervelens
toe terng, zil ' bet meestal net uit een lets ander
standp
unt benaderd . Voorbeelden hiervan ziln de
fil'nzinniga wil'ze waaroP Willem zi1'n kritiek ventileert
en de essentiele rol die de waarheid in zil'n
werk speelt .
De winst van SProoksPreker in Holland zit vooral
in de meer gedetailleerde uitwerking van al door
Van Oostrom geschetste contouren . Want wie het
reeds genoemde Woord van eer gelezen beef t zal
Meders visie op de sprookspreker weinig verrassend
voorkomen. Deze doublure op de hoofdlil
nen is een nadelig gevolg van de gekozen werkwil'ze
waarbil ' de sY
~ nthese vooraf 'ng aan de
mono of ie .
erau versus s roo s re er
Teru naar de beide gedichten over Willem III . Het
is boeiend om to zien hoe de twee dichters in sproke
en ererede bil ' bun tekening van dezelfde pistorische
lersoon verschillende nuances aanbrengen.
Maar er is ook geliJ'kenis . Om to be 'nnen kan ewezen
worden o een retonsche overeenkomst
n
s
i
e
tussen de ererede en sProke over Willem III : de
naam van de persoon op wie in het gedicht gedoeld
wordt blil'ft in beide gevallen in het vage .
Het gaat bier om een vaker
apaste kunst~ 'e ep
die verband lil'kt to houden met de beoogde voordrachtsituatie
- Van Anrooil ' sPreekt zelf s van het
sPelkarakter van ereredes : de naam van de geeerde
ridder wordt pas aan het eind genoemd zodat
de luisteraars til'dens de voordracht kunnen raden
naar zinJ identiteit. Zo worden in de ererede o
p
Willem III eerst zil'n daden beschreven,
daarna ziJ n
wapen en voor wie het dan nog niet weet, ook no g
het g ebied waarover Nj heerste :
Hene8ouwen inde Zeelant
Hollant Vrieslant dat is sun .
Inhoudelil'ke overeenkomst vertonen beide dichters
in de Prol'ectie van bun ideaal in het verleden .
Heraut Geire roemt in zil'n ereredes slechts overleden
ridders lauds post mortem de meeste, zoals
Willem III zil'n zelfs al tientallen)'aren dood . Hildegaersberch
verzucht in het gedicht Een disPutacie :
By ouden den bier to wren,
Doe die went beter was
Karakteristiek voor de verschillende functies die
de heraut en de sProokspreker voor bun publiek
vervulden is de of wikl ende invulling die zil ' geven
aan de voorbeeldi eid van Willem III .
Hildegaersberch le de nadruk op de bestuurlil'ke
kwaliteiten van de graaf, die daarmee voor'pais en
vree' in zlin gebieden zorgde . Heraut Gelre geef t
de ridderlilke zil'de van Willem III relief, onder
meer door dims heldhaf tiga daden en zil'n heraldische
wap
en to beschril ven . Het is zeer wel denkbaar
dat beide dichters met bun gedichten over
Willem III aan hetzelfde Hollandse hof hebben opgetreden
en daar een complementaire visie hebben
uitgedragan, zonder elkaar flu meteen tegen to
spreken. In dat geval werd dezelfde'mecenas' met
verschillende zienswil'zen geconf ronteerd die elkaar
aanvulden.
Herauten sprookspreker
Volgens de moderne (door de romantiek gekleurde)
literaire norm is bet werk van Willem van
53
r
e
c
e
Hildegaersberch en heraut Gelre weinig appetil'teli~
'k, wat heef t geleid tot de mgarnaliiserignn van
beide dichters in de literatuurgeschiedschril'ving .
Dat het werk van deze onbeminde dichters nu bedeeld
is met twee dissertaties vloeit voort uit de
betrekkelil'k nieuwe opvatting dat moderne esthetische
maatstaven niet richtinggevend mogen zil'n
voor literairhistorisch onderzoek. Overeenkomstig
de inzichten van het modern mecenaatsonderzoek
en in de lil'n van het Leidse onderzoeksrop'~
t,besteden beide boeken veel aandacht
aan de historische ontstaanssituatie van de literatuur
. Daarbil' wordt duideli)'k dat deze inhaalmanoeuvreed
eeglt el~i'k ten koste gaat van de aandacht
voor strikt literaire asPecten .
Tot slot een opmerking over de presentatie van
de studies . De leek die Eco's De naam van de rocs
heeft gelezen, zal op ~'and van de veelbelovende
flapteksten en de vlotte vormgeving snel geneigd
zil'n beide boeken aan to schaffen. Deze argeloze lezer
zal echter door de wetenschapPelil'ke benadering,
de overvloed aan noten en bil'lagen gemakkelil'k
het spoor bil'ster raken . Wil' vrezen dat de
uitsprack in de tiende stelling bil' Van Anrooil's
proef schrif t met deze twee boeken moeilil'k weerlegd
kan worden . Deze stelling luidde :
"De uitsprack dat 'dikke boeken over de middeleeuwen'
wel gekocht, maar niet gelezen worden
berust niet op onderzoek en is dus van intuItieve
aard ."
Ondertussen boekt de studie van de Middelnederlandse
letterkunde vooruitgang met deze 'dikke
boeken' .
Erwin Mantingh en Remco Sleiderink
De zangberg en de Ajax-tribune
Nico Scheepmaker, De gedichien . Bezorgd door
No de Wijs. Uitgeverij Bert Bakker, f49,50 (69,50) .
"Een kruising tussen Lodeizen en Piet Paal 'ens"
zo noemde recensent Paul Rodenko de debuterende
dichter Nico Scheepmaker, in een bespreking
van de bundel Poetisch 'etsen uit 1955 .
n
s
i
e
Het was een tamelil'k mild oordeel van Rodenko.
En daarmee stond de criticus vril'wel alleen
want anderen reageerden negatief op Poetisch tsen
. Men kon Scheepmakers speelse "zie niet
waarderen, en schrok van zil'n gen. In poezie
hoort zoiets nou eenmaal niet . De debutant trok
zich de kritiek aan en begon aan een tweede bundel
De kip van Egypte . Ernst had in deze gedichten
de overhand ook al doet de olia'ke titel anders vermoeden.
No de Wil's beschril'f t in zil'n inleiding van De8edichten
de door hem samengestelde bloemlezin g
uit Scheepmakers poezie hoe de tweede bundel in
de pers ontvangen werd . "Nico S. slaggde met De
kip van E8ypto voor het diploma 'Nederlands dichter'
. Hil' werd toegelaten tot de Zan rg, maar hi'l
ontdekte dat hil' eigenlijkliever op de Ajax-tribune
zat." En in deze ene zin is Scheepmaker aardig gepeerd.
Ik denk niet dat hil' zich - wanner hi'l
nog zou hebben geleefd - door De Wil's tekortgedaan
zou hebben gevoeld . En daar zou hil' dan volkomen
gelil'k in gehad hebben.
Scheepmakers~"zie is licht van toon . Hil' wilde
zil'n gedichten een van de 8ewone dingen laten zil'n .
Dat betekent ook : gewone woorden, gewone beelden
gewone onderwerpen . Masr achterde gewone
dingen en achter de gewone woorden daar is het to
halen . En dat geldt natuurlil'k niet alleen voor de
poezie, maar voor alle gewone dingen.. Magic is in
simple things; in de vogels, bil' voorbeeld. Het gedicht'Roodbors
'e' be 'nt met de r el "Sours tikt
een gedicht op het raam" . De hele wereld is een gedicht.
En dat is heel 8ewoon.
Betrekkelil'ke eenvoud dus . Geen verzen over
de taa1 in De8edichten, of over het dichtproces. Ben
>e egk~• het gebruik van de taal is een vermakelil'k
sPel. Literaire tradities worden gebruikt en geparodieerd.
Bloem en Nil'hoff worden in de latere
Schee maker- oezie our beurten en togelil'k helemaal
of halfgeciteerd . In de vroega gedichten worden
Hanlo en Kloos er noga1 eens bil'gehaald . Maar
dan niet in halfverholen allusies die op de trots
van de geletterde insPelen maar op een manier die
op de lackspieren werkt.
Zo laat hil' een journalist in extase uitroepen dat
hi' zo blil' is met de overwinning, die hem immers
"Kopi)'-
ko i'h o en voorgoed kopil'" levert . Dezeif-
54 jaargang 10, nummer 1
r
e
c
e
de regel - maar flu wel geheel volgens Bloem -
komt terng in het gedicht'Sonnet', waarin Nil'hoff
in het keurslil'f van het sonnet wordt gaProPt .
SONNET
Hoe kan ik Ni1'ho beter eren dan
door 't Kind en Ik in een sonnet to 8ieten?
De dichter van warande tuin en suite
vindt on8etwi1' eld dat zoiets wel kan.
Ook ik wil we! eens van de natuur 8enieten
en mask dan met mi/n hen8el, en passant,
een wak in 't kroos en zie die 1'on8eman
daar bezi8 op zi1'n lei met Ni1'ho s mythe.
De woorden die hi1' schri1' t zi1'n ook van mi'1
(u kept de naam) ik zeg het vender schromen
omdat ik ze intussen wel kan dromen .
Maar wat is dat? Ik zie dat de lei
mi/n wwrden worden uit8ewist, 8oddome!
Voorbi1'- voorbi1', o, en voor8oed vwrbi1'!
Het aardigst vind ik ScheePmakers latere 1~"zie
die gekenmerkt wordt door een strakke versvorm
en ritme . uist door het 'klassieke' krilg' en de gedichten
iets sPeels, hoe Paradoxaal dat misschien
ook klinkt . De lezer kan de dichter zien sPelen met
zil'n taal, met zil'n cliche's, met zil'n verwil'zingen en
aanhalingen. Dit sPel resulteert in een volstrekt
niet-pretentieuze poezie die vaak humoristisc
sours flauw en gekunsteld is . Maar altil'd straalt het
besef van betrekkelil'kheid PrettiS Prominent van
de verzen af. Een innemende bescheidenheid is de
dichter ScheePmaker eigen . Een edicht is de
n
s
I
e
weergave van een Semoedstoestand van de dichter
of de verwoording van een 'dichterlil'ke' gedachte.
En dat is toch eigenlil'k maar heel betrekkelil'k.
Heel exPliciet komt dit besef tot uitdrukking in
het Sedicht lYiek, dat in de bundel Het ri1'mt dat
scheelt werd gapubliceerd .
LnuEx
Ik ben 8een Iyrische dichter die zich men8t
in het bestaan van heuvels en
essen
o in een verre horizon die wenkt
want dat hee t niet mi/n eerste interesse.
Ik zie ze heus we!, als ik in Toscane
op we8 ben naar Siena voor een kraut :
die riJ'zi8a cipressen Ian8s de lanen
die voeren naar een stren8 en stati8 pand
en als ik dan eens twee salamanders
al remmend voor mi/n autobanden zie
dan voel ik miJ' beslist een beetJ'e anders
dan ri1'dend op het Weterin8circuit .
Maar toch is dat voor mi1' een rand8ebeuren
en dit de harde kern van mi/n bestaan :
wie zal men nu weer het 8evan8 in sleuren
en hoe zal het vandaa8 met Ajax gaan?
En dat laatste s reekt mi' wel aan . Want als we
vandaag verliezen, dan is het voorbi1'-
voorbi'~ o en
voorgoed voorbil'.
Soren Lerby
55
Enkele gedichten
Lucas Bastiaan
lazarus s .
l'il' kan veroordeeld toSenwicht
van dit papier l'e wegen Saan
?e schuif t met een li'nl'n
een baan naar l'ou getrokken
door wat ik dacht het punt
Het vlak heeft weinig van l'ou nodi g
l'e hebt al snel een moord gapleegd
een armoedig schepsel
l'e staat op de raststatte
door l'ou ongezocht gevonden
waar letters mil ' op schotels binnendragen
honSeri a reiziSer
sta op
abstractie
altil'd zi'l
die in de kilte van ontwakend licht
van abstractie en van slapen spreekt
hoe wit is de voorstellin S
die ik concreet van onze stemming mask
zil' ziet er niet de bloemen in
die oen en eel
even zi'n
l'il' denkt en ziet en sugSereert
en spreekt met iemand over liefde
jaargang 10, nummer 1
verwezen
achter het besla$en raam
werPt lantaarnlicht straks een va$a krin$
als in de centrale van de
electriciteitsmaatschappi'l
de $eknakte da$ zil'n doodskus $eef t
een klik die breekt wat mij' naar het venster rie p
wat flu no$ as is
sni)'dt in een ruimte
door vlakken van mil of$eschermd
waarin $een boom $een vo$el $een
klaprooszaad
de verbeeldin$ prikkelt van wat in stenen leef t
ik hoef mij al niet meer om to draaien
het licht is achter mijl
ik zie in min huffs
de bossen
ver we$ van de stad
ma$ het bier donkey worden
ik kom een hags te$en
wurm
voor dr . .
minuten al stond zil' to ki)'ken
hoe ik $ebo en miln trom et
een traditie tot fantomen blies
zi1' daar$'~ nds door mij ' $edra$en
trok in extase haar $edachten uit
mil'n uit lucht ontsnapto toon
heef t noot na noot een beeld $eschetst
naaktheid $eef t aan koele )jazz
een zweem van eile tederheid
archimedes
archimedes was1 a'baarrss
maar maakte zi)'n liefde lichter
nacht
mil'n blik zweeft
op de duisternis
zoals liefde drlift op de angst overda
$
wanner het to donkey is om van kleur to
kunnen spreken
vermen$en zich de tinten liefde en angst
)'i) ' schetst mil'n leed op doeken
het toestel oreert het spectrum van wat weten
wi)
de wereld houdt van bonte kleuren
ik schilder mil'n verlan$en
in vederlichte penseelstreken
en de anderen amuseren zich dood
het ultieme eureka
levenslied
het kan een woord ziJ'n
een wikkel uit de autom ast
waardoor ik val
de bodem kept zil'n eigen zelfde tekens
die jets eenders vatten
fragmenten die miJ' slePend doden
reizen verder dan de eerste val
met mil'n njeuwe weke eelt
beland ik die avond
bil' een gat dat diePer nog masr zonder verte
naar mil'n zelfde liefde leidt
pil'nlil'k kort daaroP ben 1'i1' er weer
5 8 'JOO)3
gevecht
bloed druiPt langs de beelden
waaruit zweet mil'n wezen destilleert
als ik miln roes w~steek
is toeslaan miln ontwaken
handelen is stilstaan mil'n redding
sommigen hebben nog maar een hand
to verdedigen
verdomme wat duurt dit lang
geen tild to vertwilfelen
bet erode nadert
jaargang 10, nummer 1
"Wat ik niet wilde, maar
bedoelde"
De doelen van de kunst verklaard door Robert Anker
Andrea Visser
Waarom Saat iemand schri)'ven? Wat wil een
schri)'ver ei8enlil'k bereiken? Robert Anker
vraagt zich datr in zijn hoedaniSheid van essayist,
meer dan eens af. Die vragen komen niet alleen
voort uit een al8emene belan8stelling die
hi' als essayist, recensentr redacteur van een literair
ti)'dschrift of als leraar Nederlands voor de
letteren heeft. Zi) ' zijn ook een aanleiding tot zelfonderzoekr
want Anker is ook dichter r, schri)'ver
van korte verhalen en (ongaPubliceerde) toneelstukken
. De doelen die hi)' voor zijn schri)'verschaP
formuleert in zijn essays en de functies die
hi) ' aan kunst toekentr staan in dit artikel centraal.
Maar eerst volSt een kort overzicht van Ankers
looPbaan.
Het l'aar 1979 moet voor Robert Anker een belangril'k
J'aar geweest zi1'n . Hi)' werd toen aanSesteld als
proza-recensent bil' Het Paroof en debuteerde als
dichter met Waar ik no8 ben . Deze bundel was weinig
opvallend, maar werd door de pers welwillend
ontvangen . De volgende bundels brachten Anker
officiele erkenning . Voor zijn tweede bundel Van
het balkon 1983 kreeg hiJ' in hetzelfde l'aar dean
CampertPril's voor de poezie . De bundel Nieuwetietens,
die in 1987 volgde, werd bekroond met de
Herman Gorte r~il's 1989 . Het J'urYrap~rt maakt
melding van een "veelzil'diga en inhoudril'ke
vernieuwinS van de Nederlandse Poezie" . Ook de
critici zijn lovend over de eigen vorm en inhoud
die Anker gevonden heef t . De natuurSedichten
met sYmbolische betekenislagen uit het eerste
werk hebben langzamerhand plaatsgemaakt voor
flarden van het stadsleven in haperende taal gevangen
. Inmiddels had Anker in 1982 zijn debuut
als essayist emaakt in De revisor. De meeste essays
die hil' daarna publiceerde verschenen in Tirade . In
1988 trad hiJ' toe tot de redactie van dit tiJ'dschrif t . In
dat J'aar verschenen zijn essays ook gebundeld, onder
de titel Oii ant achter blok . Ankers meest recente
dichtwerk is Goede manieren 1989 . In dit geval kan
volgens de dichter beter van een 'ePisodisch gedicht'
dan van een dichtbundel gesproken worden.
Allerlei figuren in dit gedicht blil'ken deel uit
to maken van een personage. De snel wisselende
scenes en identiteiten laten de lezer in verwarrin g
achter. Het gedicht toont ellende, mislukking en
misleidin maar neemt aan het erode een verrassende
wending: geluk blil'kt niet onbereikbaar to
zijn.
Na het poetische avontuur van Goede manieren
heef t Anker tot nu toe slechts een paar verspreide
gedichten gapubliceerd . Hil ' is begonnen met het
schril'ven van korte verhalen . De ~'ote stad is ook
hiervan een wezenlil'k bestanddeel. Veel motieven
en scenes uit de gedichten keren terng . De sfeer
van onzekerheid en uitzichtsloosheid combineert
Anker in de verhalen met een snort avontuurlil'kheid
en spanning . Vaak is het onduideli'kl'k waar de
belevingen van het personage overga
an in ziln
verbeelding .
es ro en ieeen
Een felle betogende stiJ'1 kenmerkt de essays van
Anker. De stukken maken duidelil'k hoe Anker
denkt over kunst in het alSemeen en literatuur in
het bil'zonder. Hil' heeft uitgesproken ideeen over
het wezen van kunst, het ontstaan van pn"zie, literaire
kritiek en de uitwerking die een kunstwerk
heeft op haar publiek . De besliste bewoordingen
li) ken weinig twifl el to laten bestaan over de standpunten
van Robert Anker . Maar wanner mast
zo'n stelliga uitspraak een andere gaplaatst wordt ,
blil'kt dat we toch op onze hoede moeten zijn voor
overhaaste conclusies. Zo benadrukt Anker in '0p
zoek naar de olifant' de onJ'uistheid van het romantische
beeld van de dichter die in zil n werk zijn gep)
L$ 5 9
mead uitstort . Hil ' onderstreePt hat belang van de
ratio in hat dichtproces . Aan een gedicht wordt gewerkt
; de dichter is een ingenieur, zoals de Franse
s bolisten hem afschilderden. In een ander artikel
dat uit aantekenin en bil' het ontstaan van een
gedicht bestaat komt echter een genuanceerder
beeld naar voren . Met hat verstand alleen zou een
dichter ook niet ver komen. VakmanschaP wordt
gevormd door intellect en intuitie . Extreme stellin
en van Anker hebben meestal een strate-
~'sch karakter. Zi makers duidelil'k waar hil' in elk
l
g
eval niet bil wil horen .
vallend is wat Anker beweert over deal en
functie van literatuur. Ook deze uitsPraken moeten
met omzichtigheid geinterPreteerd worden . In
eerste instantie lilken ze sours zelf s stril'dig met elkaar
. De vraag 'waarom gaat iemand schril'ven?'
wordt door hem niet eenduidig beantwoord .
"Het gedicht heef t geen bedoelin ', schril'ft Anker
in Bil' het makers van een gedicht' . "Misschien wel
als het er eenmaal is, maar niet van tevoren ." Het
antwoord dat hil' in eerste instantie geef t op de
vraag waarom hi slch rilft, is dan ook: "Er is jets in
mil' dat to veal is to groot voor mezelf, dat eruit
meet' P .106 . Het lets is nog onSesPecificeerd
en zal de dichter gaandeweS wel duidelil'k worden.
In het geval dat Anker beschril'f t, is de eerste
regel die in hem oPkomt :
Hi1' houdt een taxi aan . 'Taxi!', roept hi1' met zijn
hand .
Wat hil daarbil aantekent lilkt de bovenstaande uitsPraak
teen to spreken : "Ik bars me ervan bewust
dat hat een clichebeeld is . Een van die aan film,
beak of mondeling verteld verhaal ontleende beelden
die de essentje bevatten van een manier van leven.
Daarover wit ik njet voor hat eerst een gedjcht
makers. Dus tech een bedoelin ?" P.10 .
De bedoeling die Anker Her baspeurt, is niet gelil'k
aan 'het deal van het gedicht' . Het 8aat maar
our een vaaS plan dat de dichter met hat edicht
heef t een onderwer dat hem interesseert . Het zou
een deal kunnen zijn our de leegto van deze manier
van levers to laten zie of de essentje to toners van
het bestaan . Van tevoren duidelil'k omlil'nde dealers
willt Anker in elk geval af. Djt houdt verband met
de opvattjn dat dichten nooit het verwoorden van
1 . Tussen haakl'es vermelde Pa8inanummers verwi1'zen
naar de essaYbundel Oli nt achter blok, Amsterdam, 1988.
60
reeds bestaande ideeen kan zil'n . uist til'dens het
creatieve proces kan de dichter nieuwe inzichten
op het spoor komen. Het resultaat wordt niet allean
bePasld door wat de dichter wilmaar ook
door de materie en de vormgevin zelf . Anker
ondersteunt zijn visie met Nil'hoffs'theorie' van de
eerste 'mhoud namelil'k de bioa
twee uthouden . De
fische aanleiding tot een gedicht of een levens-
Sevoel dat de dichter wil uiten, komt in een dialectische
relatie to staan met de vorm . Hierdoor
ontstaat een nieuwe tweede inhoud, die de lezer in
hat gedicht aantreft.
Reeds bestaande ideeen die in kunst uit edrukt
worderyzil'n vaak van religl'euze, filosofische of
politieke yard. Als het de kunstenaar at om hat
uitdraSen daarvan, wil'st Anker hat deal als
buitenartistiek van de hand . Het staat de beschouwer
of beluisterasr van dergelil'ke kunst dan
ook vri'~ our asn de bedoelingen van de kunstenaar
voorbil' to 8uan. Als voorbeeld g
eeft hil zijn reactie
op een uitvoering van een stuk van Brecht :
"Gears seconde heb ik overwogen dat hat stuk
betrekking zou kunnen hebben o een actualiteit
buiten de zaal een voormaliga fabriekshal nota
b.ane!) Als de re~ 'sseur mi zou toeroePen: 'Wat
l
kan het mil' schelen, mil'nheer, of u hat mooi vend ;
de avasn wordt mishandeld!', dan zou ik hem antwoorden
dat hjl' zijn intenties maar in hat programmaboekl'e
meet zetten en dat die dan nog nooit een
rechtvaardi 'ng kunnen vormen voor de voorstelting
. Dat Hj dan liever een Pamflet schrjl've, een actie8roeP
oPricht, sPreekbeurten houdt ." P . 54
Een buitenartjstjek deal heef t een 'artjstjek zuivere
wil'ze' van vorm even njet uit to sluiten . En de
vormgev in8 blil'kt ujteindellik de doorsla to gevan
hat ga ta our de 'kwaliteit van de verbeeldin .
Een stuk van Bach overstjt' de Christelil'ke intenties
van de com njst, geef t Anker als voorbeeld .
Dat kunst en ideol 'e volgens hem niet samen-
Sayn, blil'kt ook in een artikel van latere datum :
"Als kunstenayrs en intellectuelen al een maatschappelil'ke
functje hebben, is dat hat aangeven
n inzichte
n m eli'ke reactjes o de werkelil
kheid en mani eren van laven, waar de massy van
de toekomst ook wat asn heef t en dasr hoort de
ontmaskering bil' van iedere vorm van ideolo 'sch
denken dat altild een 'Wille zur Macht' camoufleert"
P .89 .
Toch een bedoeling
Anker geeft in 'Op zcek naar de olifanY aan dat de
jaargang 10, nummer 1
sYmbolisten als eersten een kunst verdedi den
"die alleen zichzelf diem dat wil ze a wat uitsluitend
in en door haar zichtbaar kan worden ".
De 'artistieke' doelen bli'venl'ven dan ook niet beperkt
tot "het veroorzaken van een esthetische ervaring"
. Dat laatste is wel het bil ' uitstek artistieke
doel . Het werk van Krol ontlokt Anker de volgende
omschril'ving van literatuur : "een tekst waar
niemand op zit to wachten die in eerste en laatste
instantie-dasrtussen zit de inhoud, de filosofie
behgaen schept in zi)jn eigen manifestotie en,
onmiskenbaar, een esthetisch effect heeft op de lezer
die deze tekst daarom dan ook leest" p .188 .
Wasneer echter alleen een esthetisch effect beoo d
wordt zij~n voor Anker de grenzen van de kunst
bereikt, er bli)'f t dan niet meer over dan amusement.
Bil' sommiga postmoderne ldende
kunstenaars bespeurt hil' deze meest def initieve
vorm van het fart pour fart .
Naast de esthetische functie beschouwt Anker
het verwerven van nieuwe inzichten in de werkelil'kheid
als een functie van kunst f zoals hierboven
al bleek. Hil' is er echter niet van overtui d dat
kunst een wil'zi ~'ng in werkelil'kheidsopvattin
kan bewerkstelligen . Als menses zeggen dat een
boek hun leven heeft veranderd was die verandering
waarschil'nlil'k zonder dat beak wel op een andare
manier ontstaan. Om dezelfde reden betwil'-
felt Anker of een maatschapil'kritische
kunstenaar ziljn deal zal bereiken: het veranderen
van het bewustzil'n van ziljn Publiek en daardoor
het teweeg brengen van veranderingen in
maatschappelil'ke structures .
Hoewel Anker het verwerven van nieuwe inzichten
als functie van kunst aanmerkt vraagt hi'l
zich togelil'kertil'd of of de modern mess niet tot
de conclusie meet komen, dat de werkelil'kheid ondoordringbaar
is. Het lil'kt onmogelil'k geworden
om de zin van het laves to ontdekken. De edichten
van Anker wearsPiegales in hun meerduidigheid
en comPlexiteit de verwarring in het leven .
Tech geef t hi)' in ziljn essays aan dat hi)' wilproberen
zicht to Seven op de werkelil'kheid door de chaos
daarvan in de ordening van het edicht onder to
bren en. Met die poi'ng
wil hi~' nu het bieden van
inzicht nauwelil'ks meer tot de mogelil'kheden van
het kunstwerk behoort een andere functie van
kunst bewares . Die functie is dat zi' troost biedt
aan de mess die li'dt onder de onvolkomenheid en
zinloosheid van het bestaan .
In het essaY 'Kunst als troost' beschril'f t Anker de
manier waarop soelaas gabodes wordt :
"In een kunstwerk worden de onderdelen die ons
bekend zijn uit de zinloze en verwarrende werkelijkheid,
waar dus hun toevalligheid geldt, functioneel
en zinvol gerangschikt, omdat ze een eenheid
bewerkstelligen en daar tevens door worden bepaald.
We herkennen ze wel, maar zijn tevens van
ze vervreemd geraakt . Wat toevallig en voorbijgaand
was, heeft plotseling een zin gekregen" (p .
54) .
In vroegere tijden konden kunstenaars troost
geven door to verwijzen naar het zinvolle verband
dat God in de schepping heeft aangebracht, al is
dat niet altijd duidelijk zichtbaar . Marxistische
kunst wijst op een toekomstige heilstaat van een
klassenloze samenleving. Anker vraagt zich naar
aanleiding hiervan af, of er in een ideale maatschappij
nog plaats is voor kunst. Ook dan meet er
nog getroost worden, denkt hij, "want het blote feit
van de eindigheid van onze existentie, stelt onverminderd
de vraag naar de zin ervan" . Het stellen
van deze vraag, bereft Anker, is een van de primaire
flinches van kunst. Het lijden dat, in welke worm
ook, in kunst verbeeld wordt, meet geinterpreteerd
worden als metafoor van de zinloosheid
van het bestaan (p. 4b).
De troostende orde die in het kunstwerk eldt bestaat
daarbuiten niet kunst geeft slechts een illusie
van zinvolle verbanden in de werkelil'kheid .
Vreemd genoe keert Anker zich in ziljn dankrede
voor de an Cam ril's, 'Lave de stomelasr!'
l'uist tegen de illusie, de suggestie van orde die
door de volzin en de schone vorm Sewekt wordt.
Hierarchische ordeningen wi)jst hil' van de hand .
Zowel in 'Lave de stamelaar!' als in het essay
Bru en' geef t hil' aan dat hil' de volzin als verraad
van de chaotische emotionele werkeli)'kheid ervaart.
Hil ' vervalt in gemompe1, omdat hil' merkt
dat "de wasrheid intussen uit de taal gevallen is"
P.179 .
Aan het einde van Bruggen' bekritiseert Anker
het overzichtelil'ke wereldbeeld dat Maarten 't
Hart in zi)jn boeken naar voren bren . Een kunstear
meet een serieuze 'n does om de com-
Plexiteit van het laves to doorgronden. De orderingin
hat kunstwerk kan dus geen rimPele
ordening ziljn, die de chaos ontkent . In Pollock
versus broert)'e', dat onder andere over literatuuronderwil's
aat, schril'f t Anker: "Enerzil'ds meet de
leerhnSen uitzicht geboden worden op de chaos
mas
~
r het li'kt m~i' niet de bedoelin dat die chaos zo
doorzichtig wordt gemaakt dat er de su estie van
\jpp~S 61
een oPlossing wordt gewekt . Weg met iedere ideoto~
'sche betutteling" p . 144 . In dit essay bena-
.
drukt hi1' dat kunst last zien dat de werkelil'kheid
niet eenduidig en ongecompliceerd is ; dat onderscheidt
haar l'uist van sub- cultuurvormen als 'lectuur'
. Kunst heef t daardoor ook een kritische functie.
6 2 ~Qp to
Ideolo ~'een zil'n het voorwerP van kritiek omdat
ze de werkelil'kheid vereenvoudigen tot een
overzichtelil'k sYsteem . Kritiek is voor Anker niet
zozeer een doel van de kunst als wel een wezenskenmerk.
Niet alle kunstwerken vallen gevestigde
normen en waarden aan,• hi'~ stelt dan ook "dat
uitingen van modern kunst zich minstens ofzetjaargang
10, nummer 1
ten tegen de esthetische verwachtingen die het e1'-
gen genre wekt" p . 50). De kunstenasr moet
steeds nieuwe vormen vinden en zich ontwikkelen
om niet zi'n eigen epigeon to worden .
De ordenende taal
Ook in zil'n poezie komt Ankers ambivalente houding
ten opzichte van de troostende ordening naar
voren. Een goed voorbeeld is bet gedicht'Voor de
ramp' dat een scharnierfunctie heef t in de ontwikkeling
in bet werk van Anker. De eerste strofe
luidt :
De muren staan als koeien aan elkaar .
Wordt 8ras tot zwi1'8end zil'n vermalen .
Wordt leven recht8etrokken tot 8edroomd carne.
Een landschaP op de wand, een vi7'ver binnenin .
En in het oo8 het dak uit: de oneindi8heid.
Het onderschrift van bet gedicht geeft aan dat een
woonhuis in Pompel'i beschreven wordt . Het huffs
kan ook als metafoor voor bet gedicht rePen
worden. Vooral regel 3 maakt duidelil'k dat er een
irreele orde heerst in dit huffs . Het tweede gedeelte
van 'Veer de ramp' last een of wil'zinS van deze
orde zien en lil'kt direct contact met de dagelil'kse
werkelil'kheid to bePleiten :
Dit is natuurli7'k maar een beeld .
Het is een beeld om to verbouwen.
Dat is: een raam erin en stemmen in het licht .
Daarom: het dak dicht deuren om to gaan .
De straat op. Na de ramp een ander beeld .
Wat ik niet wilde. Maar bedoelde . Om to zi1'n .
De chaos van de werkeli)'kheid mag niet ontkend
worden in volzinnen en mooie vormen betooSt
Anker in 'Leve de stamelaar!'. Daarom moeten
dichters de vormen waarin zil' de werkelil'kheid
vastgelegd hebben steeds weer bekritiseren en afwizen,
l om daarna een nieuwe ~'nS to doen om
de werkeli)'kheid to laten zien zoals ze is . In 'Veer
de ramp' is die kritiek op de vast ele de vorm
zelf s in bet gedicht uitgedrukt. Ook de hierarchie
in de taal zet Anker over boord . Het verscbil tussen
bil'zinnen en boofdzinnen li)'kt in de laatste regel
van 'Veer de ramp' to vervallen .
merkeli'~k is dat Anker de functie van troost
li'kt to willen behouden voor bet gedicht ook al
wi)'st hil' de irreele orde in bet edicht af . Het verbouwde
huffs in 'Veer de ramp' meet oIenutgen
hebben naar de straat maar ook een dak dat bescherming
biedt voor bedreigende elementen uit
de werkelil'kheid.
In Nieuwe veters en Goede manieren probeert de
dichter zi)'n gedicbten o de verwarrende werkeli'kheid
to laten aansluiten . Hi' meet ecbter constateren
dat bet onmogeli)'k is om de vervearrende
werkelil'kheid in poezie to verbeelden zonder dat
een suggestie van orde wordt gewekt . Veelzeggend
zil'n de volgende regels uit bet gedicht 'No
fun' :
Okee-1'e hebt hem neerSezet, hi1' zit er net, een junk.
(. . .]
0 hi1' flu ontmanteld is want we8 is nu hi1' binnen is .
01'e hem tern8vindt in bet park van deze re8els
want 8een a 8etraPto sehoenen in een kraa and
zonder bed
dunne armen uit een 1'as en roodomrande o8en .
De dichter veil een junk in zi)'n gedicht hebben
maar zodra die daar zit is bet niet meer de junk die
hil' op straat toSenkwam . Het gedicht kan niet samenvallen
met de ruwe werkelikheid die bet dag
~
elil'kse leven van een junk bePaalt . Naast "bet
park van deze re$els" gebruikt Anker in 'No fun'
de metafoor "rosarium" voor bet gedicht . Dit
beeld vormt een erg ~'ote togenstelling tot de wereld
van een druSsverslaafde . Een park en een rosarium
zil'n geordende, rustiga Plaatseri, waar de
stad eigenlil'k geen stad is . De ordening in boofden
bi~zinnen heef t Anker bier achterwega gelaten.
Het bli)'kt echter, zelf s in een gedicht wasrin geen
taalhierarchie bestaat onmoSelil'k to zil'n aan de ordenende
werking van de taal to ontkomen.
e ieuze won s
Herhaaldeli)'k wi)'st Anker in zil'n essays op de reli-
~'euze eonsPnong van de kunst. In de geseculariseerde
samenleving is een aantal functies en doelen
van de reliSie overgenomen door de kunst.
Troosten is daar een van . Van oorspnon reli 'euze
doelen zil'n bet aan even van wat wezenlil'k is in
bet bestaan bet benaderen van bet ho ere in de
moderne kunst be e~'pen als een 'le8e transcendentie'
en bet uitdrukken van wat in de ziel is .
Vooral in zil'n eerste essay, '0p zoek naar de olifant'
komen deze doelen naar voren. Anker is van
meninSdat de dichter zich nog steeds op bet ideele
ricbt.
Joos 6 3
Het ideele most echter niet meet opgevat worden
als het bovennatuurli)'ke want de modern
mens besef t dat hil ' zich niet los kan maken van de
aardse realiteit . Anker voelt veel voor de omschril'-
ving die Ni)'hof fg
eef t van~ " ie als een uiting van
"een profane, wereldlil'ke mYstiek" . Dit leidt hem
ook west terng naar bet sYmbolismer dat bet fundament
van de modern poezie vormt:
.".]E de laatste internationals stroming waarin
men nog onverbloemd bet ideele zoektr maar ook
de eerste waarin men besef t dat de kosmische
harmonie verloren is gegaan, dat bet Raadsel dat
alle dichters zoeken to omschril'ven in de eigen ziel
ligt opgeslotenr en voor allesr dat de kunst als
substituut van de reli~ 'e als eniga dat Raadsel kan
benaderen vol ens Mulisch : vet oten wat een
krachtig vormbewustzi)'n met zich meebrengt" p.
18).
Het doel dat de sYmbolisten zich stelden was bet
verwoorden van het onuitsPrekelil'ke . De moderns
l"zie wordt noS steeds gekenmerkt door een derg~
elil'k streven. In de woorden van Kouwenaar : de
dichter wil dichtend het vlies van het onmo eli)'ke
verbreken. Anker haalt deze uitsprack met instemming
aan. Zelf specificeert hil ' dit zo : "We zouden
geen mensen zi)'n, als we bli)'vend onthecht zouden
taken van het stoffeli'ke maar engelenwe zouden
weinig meet zijn dan de dieren als we niet telkens
zouden streven naar onthechting . Deze paradox is
de basis van de moderns poezie" P . 36).
Een onmogelil'kheid waar de hedendaagse dichter
zich niet meet voor insPant volgens Anker, is
het verkondigen van de waarheid . Hil ' benadrukt
dit vooral in zijn latere essays. In bet gedicht Bi')
een !even' uit Van het balkon staat ironisch : "Het
li)'kt wel of de foto kunst is : zoveel waars." Een
bovenPersoonlil'ke en buitenti)'deli)'ke waarheid
bestaat met; er is alti)'d "een togengestelde waarheid
die evenmin waar is" p .141 . Hi) ' geeft aan
dat de waarheid we! "til'deli)'k, voor de dour van
het kunstwerk benaderd kan worden" . 113),
wat impliceert dat er toch een waarheid bestaat .
Misschien bedoelt hi' Her een beperkter snort
waarheid waar hi' ook in bet essay 'LeSe beelden'
over schri'f t: "een sub)'ectief inzicht in de werkeli'kheid
dat door velen wordt edeeld" 170 . Hil ' besluit
zijn beschouwing over een relief van Robert
Lon o met de vol ends conclusie : "Een kunstwerk
kan dus niet-mooi zijn en niet-goedr maar bet most
minstens waar zijn wil bet recht hebben op kwaliteit"
. Hoe vaag de ~e'ns tussen waar en niet waar
6 4 \J~p~f
echter kan zil'nr wordt duidelil'k in episode XIV van
Goede manieren :
Alles rilmt en lie8t en Icxpt beduidend in de mast
met dat wat bet Seval is L .. J .
Paradox
De doelen die Robert Anker voor de literaire
kunst formuleert bli en in hoge mate paradoxaa!
to zil'n. De kunstenaar wil inzichten verwerven in
de werkelil'kheid. In de discussie over bet nut van
kunst vormt deze inzicht8evende functie een belanl
~il'k argument. De werkelil'kheid toont zich
echter steeds nadrukkelil'ker als ondoordringbaar:
het is met mogelil'k om in de wereld een zinvolle ordeninS
to ontdekken. Doordat bet kunstwerk de
chaos in een ti' eli'ke ordening bedwingt, kan
kunst troost bieden aan de mens die onder het besef
van deze chaos li' t .
Het kunstwerk Plaatst onderdelen van bet !even
in bet zinvolle verband van de taal . Anker onderstreept
in zijn essays dat dit geen vereenvoudi 8'~n g
van de werkeli'kheid ma inhouden . De kritiekr
die een wezenskenmerk is van kunstr richt zich
joist op ~ de 'n en om het !even overzichtelil'k to
maken. Want die doen de werkelil'kheid geweld
aan en moeten daarom bestreden worden. De
waarheid most gezegd worden dat is ook een be-
!angri)'ke task voor de kunst . Tegelil'kertil'd besef t
Anker, dat de waarheid, l 'uist doordat hi) ' chaotisch
is, niet in woorden gevat kan worden. Het is onmo-
Seli'lk voor de dichter om aan de ordenende werkin
van de taal to ontkomen . In bet gedicht 'No
fun' komt deze constatering duidelil'k tot uitdrukking
. De dichter wil niet alleen een waarheid benaderenr
die uiteindeli)'k vervan en zoo kunnen
worden door een togen estelde waarheid. Hi) ' wil
zich bovendien losmaken van het aardse terwi'1
hil ' west dat een mens dat niet kan . Zi)'n streven is
het onmogeli)'ke to realiseren in zijn werk . Het lil'kt
de tra 'ek van de moderns kunst to zi' dat baar
doelen zo paradoxaal zijn eworden.
jaargang 10, nummer 1
'~QO S
Jaar8an8 10, nummer 2 :
maart/aPril1992 .
VooYs verschi)'nt vier maal per 1'aar.
Redactie . Christine Brackmann,
Kees-Jan BackhuYs, Bertram
Mounts (hoofdred .), Iris Pronk,
Thomas Vaessens, Bas Verhoeven .
Redactie-adres : Traps 10, 3512 JK
Utrecht. Telefoon (030) - 89 03 78 .
Bi1dra8en : in tweevoud zenden
naar het redactie-adres. Indien
mogelil'k aanleveren in re8uliere
tekstverwerkings-ProSraroma's.
Abonnementen : f 21,- Per l'aarSang .
Men abonneert zich door
overmakin8 van f 21 ; oP
Sirorekening 2595369 t .n.v . Vo~s,
Utrecht. Abonnementen worden
zonder toSenbericht automatisch
verlengd.
Redactiecommissie : Fops van
Buuren, Wilbert Smulders .
Public relations en advertenties :
Mariet Hamer
telefoon (030) - 7124 00 .
De redactie heeft 8eProbeerd het
copyright van de in dit nummer
oPgenomen afbeeldingen to
regelen vol8ens de wetteli'kelke
bePalingen . Indien de redactie
hierin niet 8eslaaSd is, verzoeken
wil' de houders van het copyright
contact op to nemen met de
redactie.
Gra ische vorm8evinS: Michiel
Goosen
Logo : Richard Annaars
Druk : KriPs RePro MePPel
O Vovys, Utrecht, maart 1992
ISSN 0921-3961 .
De foto's van . Bernlef zi>'n van
SteYa Raviez en van Theo
Jennissen
Inhoud
raa
...zo wnahoPg isubfi'e1 dat ze asn zichzelf to onde gaat. . .
Leon Muilwi1'k
De stall wiaarvian ik hoorde is onver8eh 1kbaar men zeSt dat de wont eis
van paIeizen en huizen hun levenssaPl'an onttrekken aan de eiSen
bladerankroon om door deze inteeit van verhevenheid het8 ouden s rma
van de duizenden forens to redden van promiscuiteit met mindere steden
Na de muur
74
column
Frans de Rover
ussen banaan en drama
76
Ontmoeting met F. SPripger
Iris Pronk
Het is mi1 wel eens kwal1k8enomen dat ik to a standeli1k over ailerlei
Sruweli1'kheden schree . Dat is nu eenmaal mi1'n karakter en mi1'n
benaderin8
van het sehri1'ven ; zo onderkoeld- a standeii1'ken kort mo8eli1'k
het een en ander peer zetten . Ik ben erg te8en bombast en zware woorden .
Before she met me
80
AantekeninSen bi1' een motto
Leonore Kneepkens en Bas Verhaeven
Before she met me van Julian Barnes is een roman over een geval
van verwoestende loezie . Een PsYcholo8ische kilk op
hoofdPersonaga Graham Hendrick .
Trans
84
Onderschrift: Stockhausen • Brief van een lezer; Schouten en Bude •
Schaaked-igch~t' Zwagerman .
t
n
Charlotte Govaert en Franeine Smink
De derde bil'drage in de serie'Het bedril'f' . In dit nummer komt de
auteur aan het woord .
e esc a en runes
94
Onthechting en geldingsdrang in De tranen der acacia's
Paul van Vliet
Is Hermans' eerste ote roman een'voorstudie' van zijn magnum
opus De donkere kamer van Damocles? Paul van Vliet over het
Prachtiga, maar raadselachtiga verhaal van Arthur Muttah .
Poetry an a
jazz
1
Bernlef op zoek naar de gecomPoneerda imProvisatie
Bertram Mounts
Bernlefs Poezie in het kader van de jazz-muziek .
67
Joxs
6 5
s s
\jocis
Recensies
107
Bogman over Van Ostaijen ; C .B .F. Singeling over Gezellige
schrijvers; Tom Lanoye ; Lucebert .
Een muzikale Faust
116
Paul Op de Coul
Over Doctor Faustus van Thomas Mann
Die orte es
rec ens
121
Ratio en irratio bi' Musil en Broch
Paul Oomens
Een artikel over twee verwante geesten met een volstrekt ander
karakter: Robert Musil en Hermann Broch .
Chaos
Oorlog
Ellende
En wat schreven de schrijvers?
Vooys 10-4 words een themanummer. De `chaos', de `oorlog' en de `ellende' zullen in
dit nummer cenvaal staan . De redactie streeft naar diversiteit en originaliteit.
De artikelen die de redactie voor dit nummer zcekt, hebben een omvang van maximaal
3500 woorden . Konere, polemische of `joumalistieke' stukken voor de rubriek Traps
zijn ook welkom . De deadline verstrijkt 1 mei 1992 . (Kopij indien mogelijk aanleveren
in gangbare tekstverwerkingsprogramma's .)
Vooys, je leest 't, je schrijft 't
jaargang 10, nummer 2
Praag
... zo wanhopig subtiel dat ze aan zichzelf to gronde gaat . ..
Leon Mu
ilwi k Er schi~'nt een stad to bestaan - bericht de in een trayg schommelende
hangmat 8elegan, machtiga heerser de in zil'n naam reizende
gezant - die door velen "de gouden stad" genoemd wordt een
stad waarvan de straten geen doel of richting hebben maar zich
slechts rondwentelen in hun eigen Pyacht en fonkeling . Zelfs van
de geringste steegl 'es wordt beweerd dat ze zich sPiegelen in
zichzelf zoals aaneengeregen yingen elkaar raken dankzi1 ' de
volmaaktheid van hun eigen kronkeling, tot in d1e~ ngen van
huizen tot in het diepste geheim van het aloude alchemistische
wonder. Alle materie van de ruwste steep tot de subliemste
muurschildering, schil'nt zich to hebben samengevcegd tot die
uitmuntende gouden eenheid .
De waarde van de door )'°u tot nu toe aanschouwde plaatsen
lil'kt me, na deze berichten dusdanig inflatoir, en het woord
waarmee l'e ze beschreef zo'n van mond tot mond en van voet tot
voet vergaand cliche, dat de werkelil'kheid die erdoor uitgedrukt
wordt niet meer bestaat in mil'n ogen. De stad waarvan ik hoorde
is onvergelil'kbaar, men zegt dat de wortels van Paleizen en huizen
hun levenssaPPen onttrekken aan de eigen bladerenkroon, om
door deze inteelt van verhevenheid het gouden sPerma van de
duizenden torens to redden van Promiscuiteit met mindere steden .
Bestaat deze stad zoals de g
~ oudmi'nen van Eldorado bestaan, en
zil'n de straten de schachten van dezelfde mil'nen waar de
goudzoekers doorworstelden in een duistere
Pogi ng to vinden wat
zich onoPhoudelil'k terngtrekt in de onbestaanbare en
onaantastbare schittering van bet verlangen . Als l'e deze stad
gevonden hebt, dit Praha dat oorsPronkelil'k 'dremPel' schil'nt to
betekenen, last haar dap intact, zoais een onbetekenend
bloedlichaamPl 'e in een onbekende omlooP gedoemd tot
oppervlakkigheid omdat de buitenzil'de onzichtbasr blil'ft .
Enkele belan8ri1'ke data in de 8eschiedenis van Praa8
5e eeuw: aankomst van de Slaven op bet huidiga terratonum .
9e eeuw : een fort op de heuvel wordt oPgetrokken met dasnn de
basis voor de St. Vitus-kathedraal in de Prasgse burcht .
In deze burcht onder de 'groene kamer' waar Karel IV de gangbare
rechtshandelingen redigeerde onder bet toeziend oog van
koning Salomo's dialectische rechtsprack op de P1afondschildering
, onder de Wladislav zaa1 van waaruit dezelfde vorst
Praag tot een van de grootste Middeleeuwse steden van EuroPa
maakte 1340-1380 onder de burcht als geheel dat bet enige
ommuurde en meest in zichzelf gekeerde stodsdeel van Pras8 is
bevinden zich de zogenaamde cryPten . Terwil'1 we de sPiraal-
6 7
vormi$a traPPen afdaalden, stuitten we op een doodloPende trap,
die botste op aarde en onzichtbaar die per leek door to drip an, aIs
een Peillood in het inwendi$a van de stad een onderaards
equivalent van de kathedraal .
Lan s de muur waren de diverse aardla$en zichtbaar waar de
treden van deze neerwaartse bew 'nS zich doorheen $edron$en
hadden . De steeen, het Puin van de ofSravin lag oP$ehooPt in de
andere hoek, bi1'na onzichtbaar onder het plateau van waaraf we
de trap mochten beki1'ken . Het wend niet duideli1'k emaakt waar
deze ofSravin$ voor diende, en vooral de schi1'nbare doelloosheid
maakt het tot een van de meest raadselachti a en rePresentatieve
beelden van de stad : achter de ingan$ ligt weer een in$an een
reeks in anSen die zich steeds verder tern ekken in zichzelf en
diePer op zichzelf in$aan : deur achter deur, dremPe1 na dremPe1 ,
traPtreden diePer dan de 9e eeuw, 5e eeuw, diePer dan het
nulPant van de stad .
In de zaal ernaast die to bereiken is door een smalle
booSvormi$e opening, liS$en de wortels van de stad uit$estald :
Sedetailleere ma9uettes van een SroeiP roces. Het archetype van de
stad: een muur, vier toren 'es en wat huis1'es op een heuvel ,
terzil'de van een rivierbeddin$ . GePlaatst op oPeenvoi$ende
stenen tafels ontwikkelt de stad zich in miniatuur, aan$epast aan
onze blik en looPsnelheid . Het hedendaaSse Praa$ is met
aanwezi$ in deze ruimte, waar de la$en van de til'd de yr 0e$ere
vormen omzwachtelen met steeds meer details en toevoe ~'n$en .
Het heden is dus no$ niet in beeld $ebracht, het is ontsnaPt aan de
modellen in deze kelders van de burcht waar de steden die Praa g
ooit was be8raven li$Sen .
0P een van de tafels, rond 1350, li$t een steep : een eerste steep
die uitSroeide tot een van de beroemdste kathedralen ter wereld.
Door de gotische ramen keek ik naar binnen en za alleen een
oude vrouw> die in een warme doek gewikkeld, geknield 1a voor
een madonnabeeld en ernaar keek . In de verte za$ ik te$en een
zuil vri1'wel $i'enzend aan de banken van het altaarkoor no$ een
kleine Preekstoel, heel simPe1 van kale, witte steep . Hi1' was zo
klein dat hi1' uit de verte een nis leek bestemd voor p1astsing van
nog een heiligenbeeld . Deze levende lee a, of invulbaarheid ,
nodi$
t de voorbi1San$er uit zich to scharen in de beelden$a leri1' •~
even een oneiSenlil'ke relikwie to zi1'n van zichzelf, even dood maar
heiliS .
Met de andere, plechtig fluisterende toeristen in de St . Vitas
kathedraal dwalen we rond in wat als het h
epant beschouwd
kan worden van Praags ontembare drang naar het ho$e, naar een
on$i~'l'Pbare verhevenheid. Zelf s de meest teneergeslaen blik
wordt mee$esleeP
t in een vormen- en li1 nensPe1 van ar abesken,
vrolil'ke verbeeldinSen en hetero$ene heili$en die de ogen
oP
trekken tot in het Pi1'nlil'k onzichtbare verd1winPant van de
sPitsen boven het hooSaltaar neo-$otisch to dateren rond 1870) .
De maquette van de hemel is hier met nadruk het meest abstracte ,
afweziSa moment in de ruimte . De blik daalt, kil'kt in de brochure
die aanwizlinSen Seef t over wie wie is, wat waar is, en wie of wat
waar voor staat. En wil' volSen de refs8ids versterkt in ons
jaargang 10, nummer 2
Kafka, veerti8 laar
vertrouwen door het telkens oPlichtende
identieke boekl'e in de handen van anderen.
Niemand wil meer weten dap de korte
karakteristiek van dit uitstulpende zich in alle
bochten wringende ebouw- dat worstelt met
die kale witte steep tot bet een god voorstelt .
Na verlooP van til'd 8a l'e in Praag zoeken naar
de vergeten eerste steep naar de zo
veelbetekenend overwoekerde oorsPronkeli)'kheid
. Als ik de architectuur van mi)'n blik
ontrafel zie ik overvolle kerken leinen strato
gevels van huizen deuren en daarachter, tot in
de opbouw, verbouw, de of wisselende
bewoning, en tenslotte de lee8stand: de verlaten
eerste steep in een lee to tussen vier muren
zonder een enkele toevoe ' ng.
In de galerie met moderne Tsl'echoslowaakse
kunst wares schilderil'en to zien met
afbeeldingen van mineralen : homogene
bestanddelen uit de aardkorst anorganische
versteende stukl'es leven gaPresenteerd als
kunst. Maar enkele staPPen terngwil'kend met
half dichtgeknePen ogen zag ik Plotseling dat de
inhoudsloze kronkels en vaga structures
herkenbare vormen en figuren in zich sloten.
Deze stenen hebben gezichten de hoofden van
manses vrouwen en kinderen schreeuwend uitbundi e
ineenkrimPend gebogen Sestalten, oPeenSa erste lip pen alsof de
stenen imPloderen door bun zwil'8Plicht, g~a' oefde houdinSen
alsof ze zo oud zi'n als de mineralen zelf, mast de illi e
imProvisaties van een sPeelse aardkorst . Het lil'kt alsof de
ingePoPto gezichten zich vanuit deze versteende embrYonale sfeer
een weg willen banen door de Semummificeerde wereld van bet
huidige Praag . Waar de menses op straat zich vermommen en
zich verschuilen in de verniste werkeli'kheid waar deze wereld zo
bovenmenseli)'k ongril'Pbaar is, wordt de als oneindi g
gePresenteerde illusie otesk. Ik word biJ'na vanzelf edwon en
mast de uiterli)'ke vormen van de stad to ki)'ken, alsof de scheu 'es
in het Perfecte stadsbeeld voorzichtige oPepingen worden naar
een verborgen broedPlaats van emotionele anarchie . Achter de
schil'n ligt de schil'n en de waarheid bestaat bier fusses aardlaag en
aardlaag en de korst aan de oppervlakte die alles bedekt. Van
straat tot straat van steep tot steep binnen deze uitbundiga en
voor mi)' onovertroffen mooie wereld dreunt de onhoorbare stem
bet onzichtbare beeld in die mineralen waar bet menseli)'ke
gevangen zit in de eigen vorm en steensoort. Het bewustzil'n van
de Praagse kunst wankelt op de dremPe1, van bet vorm geven aan
de ingehouden schreeuw om bevril'ding uit de isolatie naar bet
ironisch krabbelen aan de korsten van een zichtbare leugen die de
stad vooral is .
'ioos
6 9
7 0
'JpoiS
1923: Franz Kafka Publiceert'Het hol' waarin de andere verborgen
zil'de van de stad gaPresenteerd wordt : bet personage is een
mol die architectuur en diePte-PsYchol°gie Probeert to vereni en
in bet volmaakt onder~'8ondse bouwwerk . Hil ' vergenoe zich in
de labYrinthische structuur van zi)'n huisvesting die bet indringers
onmoSelil'k maakt de 8'angen en Pleinen van zil'n stad to bereiken .
De toerist wordt door een blinde muur op afstand gehouden : "van
buiten is er eigenlil'k een oot t to zien maar dat leidt in werkeg
root nergens been, na een Paar sta en stoot l'e al op massieve
natuursteen ."
De eerste avond in Praag zien we een theaterbewerking van dit
verhaal van Kafka . Het stuk wordt oPgevoerd in een le8e ruimte
waar in molachti a vermommin een stuk of tien ' n ens
oPsPringen tegen een fictieve muur, en ternggewo en worden .
Ze willen naar binnen maar worden togengehouden door een
bestemde kracht. Wat is bier eigenlil'k binnen'? Als de muur niet
werkeli)'k bestaat, is er ook $een werkeli)'k verschil tussen buitenstaander
en ingewil'de . De acteurs voelen zich buitengesloten en
sPringen net zo lang tot de scheiding allesoverheersend is . Door to
bewegen en vervolgens terng to vallen op
~ die b1e~w 'n last elke
mislukte Po8'~ng een spoor na, een onmogelil'ke ingang : een muur .
Deze dans is zo wanhoPig subtiel dat ze aan zichzelf to gronde
gaat, en de toeschouwer alleen de gefossiliseerde vormen ziet
waaruit de holen en steden ontstaan : 'Der Bau', een toneel vol
muren een ondoordingbaar labYrint als l'e maar lang genoeg danst
en denkt togelil'k .
Als l'e maar lang genoeg looPt en leest togelil'k en struikelt over
de suPerlatieven waarin de eigenschaPPen van Praag doorgaans
gePresenteerd worden . Alsof we in een verhaal rondloPen waar
elk woord een hernieuwde Poi'ng is bet verband waarin bet
gePlaatst moet worden uit bet oog to verliezen : uitweiding,
uitvlucht uitagngen. S~romestske namesti Staromestska radnice
,
Staromestski brana . Stare mesto : de oude stad bet oude centrum.
Terwil'1 we denken de kern van de stad gevonden to hebben, bli)'kt
de monumentale volzin die to verwachten is, een ha erende
verzameling flarden uit een vergeten gesPrek. De namesti bet
yr oe~re stadshuis, is bil ' nadere beschouwing : een vroeg-gotisch
huffs met een kaPel, waarbil ' door de snel groeiende stadstaken al
snel enkele midden-gotische burgerwonin en betrokken werde n,
de namesti bet meest getekende gebouw van de stad, zwartgeblakerd
gelaten na bet bombardement in 1945, de namesti, een
torso zonder benen zonder hoofd, zwarte toren, rote lichaam en
glazen uitbouw, de namesti, een gebouw dat langzaam uiteenviel
of uiteensPatte en zich samenhoudt door baar naam namesti .
Daartegenover de vleermuisachtig getande schaduw van de
TYnkerk, daarnaast de St. Nicolaaskerk, wit als een lee bladzil'de.
3 augUstns 1991 : vandaag dezelfde straten doorloPen als de
ofgeloPen dagen, de stad be8'~ nt zich to ontvouwen zodat we de
Platte~ 'and voor bet eerst in bet aPPartement hebben
achtergelaten. De drang die ik de eerste dagen voelde om achter
elke opening een nieuw stuk)'e stad to zien dat nog in kaart
jaargang 10, nummer 2
Sebracht moest worden, is gelukkig verminderd . We hebben foto's
Senomen drie rolle 'es vol met deuren, door ngen, weggli' ende
gevels,
doorgeefluik'~es van binnen naar buiten . Het was alsof we
de aderen van het meest inwendiga van de stad voelden bewegen
achter de deuren met daarin deur 'es met daarin ki)'kgas 'es en
daarin de PuPillen van bewoners de aderen van het netvlies in
mil'n lens . De behoefte om alles vast to le en om me in zekere zin
to verantwoorden voor mil'n aanwezi heid hier, is vervan en door
een lichtheid h) "dens het toPen, alsof PraaS een willekeuriga Plaats
is zonder betekenis .
6 juni 1912 : "Gewichtlos, knochenlos, korperlos zwei Stunden lang
durch die Gassen gegangen and uberlegt, was ich nachmittag
beim Schreiben uberstanden habe :" (Franz K .)
4 augustus 1991 : Waarom zou De ondraaglijke lichtheid van het
bestaan zich afspelen in Praag? Omdat elke stap van elke dag zich
oneindig herhaalt, en elke slap tegelijk de zware last voor al de
daarop volgende herhalingen draagt? Deze last breekt je, laat je
struikelen, drukt je tegen de grond, en je wilt lichter zijn dan lucht,
omhoog vliegen, boven de aarde, boven deze stad? Zoals jij met je
fototoestel in de hand de stad in stukken knipt, doe je me aan
Tereza denken, die zich door dezelfde straten heenworstelde en
het later berouwde de stad en het bestaan to hebben vastgegrepen
in een handoindraai, een loodzware vingerafdruk .
een vinger aan de Pols de vreemde slagaderen ,
het koortsiSa kloPn
bi)' de steiSers rond een kaartenhuis
das grauenhafte des bloss schematischen
raster over de tra 'sche
route van het richtinSlone bloed
25 februari 1915 : "Ware ich emn Fremder, der mich and den
Verlauf meines Lebens beobachtet musste ich sagen, dass alles in
Nutzlosigkeit enden muss verbraucht in unaufhorlichem Zweifel,
schoPferisch nur in Selbst9ualerei . Als beteitigter aber hoffe ich ."
Franz K .
Praha Franze KafkY: op alle muren in de binnenstad, op de folders
die versPreid worden op doeken gesPannen tussen huizenril'en :
IMAGINACE
causa: FRANZ KAFKA slgnalement : felle ogen loodzware, zwarte
wenkbrauwen, sPitse oren in een wit gezicht . Een gezicht uit een
ander verhaal, een vreemde die zichzelf en het verloo van zi)jn
dood beobachtet vanuit talloze rs ectieven : het bone oog dat de
straten sPlil't en de mensen die onder hem door en langs hem heen
toPen ondervraagt als een verheven wachter in een
gesubsidieerde kooi. Alle deuren, alle Poorten naar ziljn wereld
staan open voor de toerist, voor mil' . Achter de deur onderscheid
ik in het donkey een ondoofbaar licht en koop van de man die o P
een kruk'e naast de deur zit een to~angskaar 'e voor het Black
Jotxs
7 1
7 2
\jOoiS
Light theater. Naast het podium sPeelt iemand op een elektrische
8itaar, de schil'nwerPer verschuif t nasr het madden. Het is even
doodstil als een Seknielde l'on8en o PSencht wordt door twee
Seuniformeerde figuranten dan bega'nt de muziek ... das
auenhafte des bloss monotonischen .. . de daps. .. Het ma sche
van dit theater is het in duisternis gehulde podium; alleen die
fragmenten zil'n zichtbaar die door de schilnwerPers verhcht
worden : een gezicht, de beweginge n van de dansers, de
voor ond . De kunstgrePen de stei ers de mensen m zwart e
Pakken die alies oPb ouwen ziln onzichtbaar we emoffeld achter
het licht . Als de danser o de vo0r and door de ruimte zweeft
jaargang 10, nummer 2
zien wil' met de tientallen zwarte figurep die hem dragen oPti
lien
en vleugels geven. Als ik ofga op de posters en doeken met de
beeltenis van Kafka zi'~n de kwellingen en twi1'fels de zwart
e
fi urtl'es van zil'n KoPfschmerzen zo duidelil'k overge
~' t
Plak dat de
helderwitte heldenrol die men hem last sPelen, de gehele
binnenstad van Praag tot zo'n theater maakt . En toch ben l'e
gezien, wordt l'e oPgemerkt door deze vreemden die voorbill'gaan
n rondwandelen in het kaartenhuis van deze tentoongestelde
wereld . Zo angstig en gesPannen l'e meekil'kt meelooPt, steeds
an8stiger in wat l'e neerschreef . Het is begril'Pelil'k: elk woord
gewogen, omgekeerd in 1'°uw hand, onder 1'°uw P°is -wordt tot
een dolk die zich tegen de hand keert . En zo tot in het oneindige .
En elke steen, gewogen, omgekeerd, keert zich tegen zichzelf,
doorbreekt de muur met de foto's stemgt de stad die hasr
aanPril'st en inmetselt in een wederoPbouw .
Rehabilisatie Rehabitat?
Slot : van de berg waarop het slot stond was niets to zien, we
warm omgeven door mist en duisternis zelfs niet het zwakste
schil'nsel duidde aan waar het ~o'te slot lag . Lange til'd stonden we
stil op de Karlsbri cke 1 van de 19 bruggen over de Vtlavaen
keken omhoog in de schil'nbare lee e . Onder het beeld van de
toewil'ding 1 van de 31 beelden waarmee de brug bevolkt is zong
een 8oeP vrolil'ke Tsl'echen hun volksliederen . Onder St. ~'
Christoffel en het kind vertolkte een eenzame zanger gedichten
van Rimbaud en Edgar Allan Poe, onoPgemerkte dienstverlening
in de schaduw. Na een Paar halveliterflessen goedkooP bier
vertelde hil' in eigen woorden over Praag : wat ik van de beelden
op deze brug vind? Zoeken l'ullie beelden schoonheid? Daar
skinheads mil'n kaPotte Skoda, zigeuners die wegkruiPen tanks ,
rote tanks als een artistieke Penisnil'd met het westen kafka : de
eeuwige l'ood kaf t kaf t .
Slot: de dag voor ons vertrek bekiommen we voor het eerst en in
chronoloPische volgorde de torens van Pras gom tenslotte toc h
nog een overzicht to kri>'gen van de stad . SPiraalvormiga tarPPen .
KoePels, glil'dende en hoekiga daken de blik van Dedalus. Vanaf
deze hoogto is er tussen de stenen huizen een oPv allend klem
stuk'~e groen to zien : het oodse kerkhof wasr we ankele da gen
tevoren nog doorheen warm geloPen tussen de duizenden
gY'of stenen door, die ais duizenden loo es van een vreemde stam
over elkaar heen buitelden . Al de boodschaPPen op de graven :
"het gaat zo of zo", "wat denk l'e hiervan Rabbi Low?" SniPPer 'es
PaPier op de stenen, vastgehouden door kleiner steep'es Pra tend
met de nog kleinere stofdeeltl'es onder d e 8rond .
Wat denkt u Rabbi Low? Wat is klei en stof zonder de ma sche
formule onder de tong van de Gole m zonder de woorden m de
mond van uw maaksel? Blil'f t het zich voortbewegen straat na
straat laag na laag, zoals de stad voortbestaat in a1 hasr stenen
geledingen in kelders waaruit we oPdu iken en torens wasroP we
staan en bedenken dat de stad versnippert v oor onze ogen, zo van
bovenaf, tot op de lastste eerste steep .
1'Qp~$
7 3
Het wordt zo eentoni$ met die Duitse eenheid
wie interesseert bet in de La$a Landen no$? Maar
'$eschiedenis' is bier Plotselin$ weer zo actueel
mediaberichten rollen over elkaar been . Der S~'e8el
heeft deze week eind )'anuari een omsla$artikel :
'DIE HORRORAKTEN: Stasi-Archive offnen sich' .
En nu die archieven oPen$aan barst de perfide
waanzin van bet voormali$ arbeidersParadi1's
eerst $oed naar buiten . Als stinkend pus uit een
zwerende wend . Dit laatste is wat over$ebleven is
van dat deel van Duitsland dat '$oed'- want antifascistisch
en anti-kaPitalistisch was : een ecolo-
8'~ sch verwoest ramPenlandschaP, verrotte steden
$emankeerde mensen . Alles stinkt daar, no g
steeds en met alleen omdat bet nu winter is en men
brumkool stookt . Der Spiegel bencht : een echtPaar
waarvan de man de vrouw -een vredesactiviste
'besPitzelte' ; een dominee inmiddels minister
van een deelstaat de eschiedenis kept haar ei$en
rechtvaardi$held , die met behulP van Pharmsceutica
door Stasi-arisen 'kalt$estellt' werd • een
open brief van Wolf Biermann de door de Stasi
vervol$de'aus$ebur$erte' dichter-zap$er, die literair-$
rimmi$ antwoordt op bet verwil't dat hil' flu
- want dat doet hil' - voormali$a Oostduitse
schril'vers van bun 'Pro~ 'essieve' troop stoot door
hen to ontmaskeren als Stasi-medewerkers of als
meeloPers . Door de 'ProSes~'sieve' schril'vers in
West-Duitsland wordt hem dat niet in dank of$enomen
worden hem verwilten $emaakt als zou hi j
een beul en een schererechter ziln . Hil slaat op formidabele
wil'ze met alle retoriek een dichter eigen ,
tern$ . Ik booP maar, dat zi1n stuk ook in Nederland
in een kraut of h schrift verschilnt . Want ook bi l
ens ik ze$ no$ immer : bil' ens' wanner ik Nederland
bedoel waren tech heel wat heden in pohhek
en aa
~
nverwante liederlikheden - ook schri'~vers
en andere door ho$a $eesten $einsPireerden-$echarmeerd
van de leu$ens van dat Oostduitse arbeidersParadils
.
Ver$eef me. $odallemachhg, wat ziln dat een
leu$ens $eweest! De nude Honecker beef t veer mi'l
met per se aan de $a1$; die man beef t no$ onder de
nazi's-en dat waren ook Duitsers, hoewel ze bier
in West vaak deep alsof de nazi's van 'outer space'
74 'ioos
Na de muur
kwamen ik vraa$ albld. Ze sPraken tech Duits?'
- m ' bet $evan$ $ezeten. Maar desalniettemin :
font was hi j,
>, en dan dat. Wanneer ik hem dan
zie rondloPen op een krantefoto in de tuin van de
Chi1eeuse ambassade in Moskou met een bontmuts
o en een snort vril'eti)'dsbroek aan, met no g
immer die zelfin enomen imlach op zip huichelsmoel
en ik
l
lees in diezelfde kraut dat een inmiddels
29-' ri$a ex-DDR-$r
1a enssoldaat in Berliln
tot 3 1 2 las r $evan$enisstraf veroordeeld wordt
omdat hi j
l m 1989 een 1 la ri$a vluchtelin$ beef t
deed eschoten... on ens die elkaar doodschieten.
Damals . In welke til'den leven we nu ei$enlil'k, in
welk Duitsland?
Ik kan mi1' voorstellen, wanner 1'e l'e realiseert
il' voorbeeld omdatl'e nu1'e ei$en'Stasi-Akten' inz
iet of $ewoon omdat l'e tot~ 'e verstand gekomen
bent dat )'e veertig l'aar, nee: dat is inmiddels to
veel ze$$en we : twinti ~' ar van1'e leven verprutst
verpest en vergooid hebt aan zo'n absoluut mensen-
minachtend rotregi me dat slechts afval va-
1aat. .. wil l'e dan tech $een $a1$ zien veer bet symbeef
van deze Perfiditeit . Ik hennner mil een
studente uit Oost die zei dat ze Blokken van Bordewil'k
niet verder ken lezen want dat dat boek Mar
wereld beschreef. Zi1' woonde woont in zo'n
menskleinerend $ebouw aan zo'n kilometerslange
Allee met zo'n Russische schurkennaam -Lenin
of Stalip nasr keuze. Met gastep-uitsluitend met
ga
step ri~'d ik rend in Oost - reed ik er wel eens
over of 1an$s en dan zeiden wi' ~steevast : dat lil'kt
wel Bordewil'k .
Ik heb veer alles be$riP, vooral veer mil'n ei$en
standPu nten . Dasrom kan ik ook bekennen, dat ik
zelf een bee 'e'fout' $eweest ben.
Ik herinner mil' een winterda$ tussen kerst en
rueuwlaar m Berlil'n,
-we schri') ven 1971 . Alle daen
' m die gezegende periode was de hemel zwaarbewolkt
en woei een il skoude vrieswind maar
luist op die bewusto d$a was bet zonni$ en vril'wel
wmdshl. In bet $ezelschaP van mil'n levens$ezel
stond ik op bet Marx-Lenin Plein in Berlin-Ost. Ik
vand bet wel mooi ruim van opzet, gI'ote hotels ,
veel winke1s allure . Mi'n levens ezel on te fulmineren
te$en 'bet communisme' : die leuzen oP
jaargang 10, nummer 2
borden over de wereldvrede waren leu ens in die
winkels was nets to koop, in die hotels nets to
drinken en op dat plain tochtte hat . Het deficiet
van het communisme dat kon 1'e daar wel zien en
aan den lilve ondervinden . Want hat bleef koud .
WiJ' raakten in groot zelfs ideoloS's~ch c onfl,ict
midden o hat lain. Ik rieP noS jets over Oostduitse
verworvenheden op allerlei $ebied wist ik veal
en hi1' n°$
jets over communistische schandelilkheden
kon hil' op dat moment ook net allemaal weten),-
een uiterst moeizaam hoo$oPtoPend discours
. En daaroverheen scheen die dag dan toch de
winterzon en le de zo'n mooi zachtrood licht over
dat Oost-Berli'nse deal van hat boeren- en arbeidersParadis.
Pen bil'na mYthisch tafereel .
Om een lan$ verhaal kort to maken en daarom
$aat hat immers in een column, die 'ehemahli$e'
communistenvreter en ik wil ' leven noS altil'd samen.
En de DDR bestaat niet meer . Er moat een
God zijn .
Maar dan toch en ook no : zoals de Duitsers nu
ze wear een ziJjn, blil'kbaar willen afrekenen en hat
kost mil' honderden marken per maand maar
ahbon) met hun deeis-communistisch verleden
hadden ze op $ePaste wil'ze dan niet ~'ondi$er
kunnen afrekenen met hun 8rotendeels-fascistisch
en nazistisch verleden in 1945 en de )'aran daarna?
Hadden ze misschien in 1933 niet jets verstandi$er
kunnen stemmen? Ach hat ziljn enkele vra$en aan
de $eschiedenis . Frans Kellendonk schreef hat al
in Namen en 8ezichten, 1983 : "Hat $aloof is starker
dan de rede. Clio kan net zonder mYthen . Het zi)jn
haar valiezen op haar refs door de til'd ." Zo $aan de
din$en- dus .1k Peins daarover, op een vrieskoude
nacht in BerliJ n . We schril'ven J'anuari 1992 .
Frans de Rover
op de weg
die Ieidt
naar
kennis
en
creativiteit
zijn wij
graag
uwgids
broeso ~emin
Stadhuisbrug 5
3511 KP Utrecht
tel . 030 - 313804
Heidelberglaan 2
Trans. II, 1 e verd .
tel . 030 - 518518
uwgids in
boekenland
jOois
7 5
Tussen banaan en drama
ontmoeting met F . Springer
his Pronk
Den Haa8 schril'ft 8eschiedenis door bet raam
van de tram: stati8a huizen en brede 1ahen trekken
voorbil' als dia's uit een onuitwisbaar verleden.
Stad 'boordevol Bordewil'k en van Coupeus
overal een vleu$' - maar ik koers aan op bet
heden op een ontmoetinS met F. SPrinSer. De
tram houdt stil to Schevenin8en: stad apart, en
thuishaven voor veel personages uit zijn romans .
De auteur zelf koos bet -na tal van omzwervin-
8en en zaken over zee -als vourloPi8e eindbestemmin8.
Ik hen aan8eland bil' F. SPrinSer,
standPlasts Schevenin8en .
Schoorvoetend had de schril'ver eni$e weken tevoren
toegestemd in een gesPrek : "Ik vind bet altil'd
heel moeili1'k om over mil'n werkl'es to Praten ."
Sinds SPrin$er in 1990 de boekenweek met Sterremeer
oPluisterde is de betrekkelil'ke stilte rend zijn
werk doorbroken . Sterremeer kree$ niteraand veel
aandacht en ook bet onlangs verschenen Teheran ,
een zwanezan8 werd nit$ebreid $erecenseerd .'Literaire
Poeha' en ewichti doeneril ' is echter niet aan
hem besteed : "verwacht vary mil ' $een 'sweeping
statements' over schril'verschaP enzo ," luidde zijn
waarschuwin$ vooraf.
Madurodam
Vanuit zijn raam ziet SPrin$er neer op Madurodam
- Holland op z'n kleinst in schril contrast
met de exotische 'setting' van zijn verhalen . "Een
der$elil`k uitzicht is $oed voor l'e relativerin$svermo$
en," $1'innikt hil'. Madurodam of de Baliemvallei
Scheveningen of Teheran : als diplomaat
beef t SPrin$er veel van de wereld $ezien -en ook
veel van de wereld leren relativeren .
"In bet yak van diPlomaat kun l'e niet $eemotionerd
zil'n : >'e meet analYtisch, vooral Praktisch to
werk gaan . Pra$matisch : wat kan ik doers? Wat
meet mil'n re$erin$ weten? Hoe kril' ik land enoten
bier we$? Ik ben in mil'n werk van ellendePlasts
naar ellendePlasts $a$aan en moest daar wel oP
een nuchtere of standelil'ke manier to$mover
76
\Jpo`.S
stann . Een snort overleefhoudin$ ; emetics voel l'e
wel maar 'e~ kunt ze niet laten meesP elen ."
In Bougainville de roman waarvoor SPrin$er i n
1981 de F. Bordewi1'kPril's ontvin$, noteert Tommie
Vaulant in zi~jn daghock: "Afstand nemen relativeren,
l'ezelf bi1'na weg relativeren, dat is de e nia mapier
om er iets va .~ to maken op papier en ook elders."
"Het is mil' wel eens kwalil'k $enomen dat ik to
afstandeli1'k over allerlei Sruwelil'kheden schreef .
Dat is nu eenmaal mil'n karakter en mil'n benaderin$
van bet schri1'ven : zo onderkoeld, of standelil'k
en kort mo$elil'k bet een en ander neer zetten . Ik
ben erg te$en bombast en zware woorden . Ik wi 1
iemand of iets niet meteen omhclzen, masr voorzichti$,
ironisch benaderen . Met ironic kun l'e een
heleboel uitdrukken -ook $evoel ."
"Als schril'ver in Nederland meet >'e ontzettend
uitki~ jken met bet ten teen sPreiden van humor .
Dat is ei$enlil'k 'not done', en helemaal niet als l'e
over tra$'~sche $ebeurtenissen schril'f t . In de An$elsaksische
literatuur is die lichte toots veel meer in-
$
ebakken•~ ik voel me daar dan ook erg aan verwant.
Hier is bet moeilil'k: vreselil'ke din$en
be-schril'ven op een teen 'e alsof er een kerel met
een fiets over een banaan nit$li' t. .."
Tussen de reels door, tussen banaan en drama
weerklinkt in SPrin$ors werk een omitsPrekeli1'ke
wFemoed: "Die voel 1'e de one keer sterker dan de
andere keer. In mi'n werk komen personages voor
die in exotische $ebieden op zichzelf zijn aan$ewe-
Zen en daardoor meer aan mil'meren toekomen.
Dan kan de weemoed wel toeslaan : bet is allemaal
niet $eworden wat ik $ehooPt had dat bet zou worden.
Driekwart is illusie $ebleken .. . Als 'e dat
weemoed wilt noem en dan spe
elt dat in mi~'n werk
wel een belan$ril'ke rol ."
Don Duichot
Met mensen die illusies en idealen nal'a$er loopt
bet in de romans van SPrin$er slecht af . a De
Leeuw in Bou8ainville - een Multatuli-vereerder
1'aar9an9 10, nummer 2
die prat gaat op het onbewezen feit dat hil ' 'met
Mata Hari ter kooi is ga8aan' -eindigt zil'n stril'd
t~en de onderdrukking van de avaan in een kale
cel: naakt dronken en voor gek versleten. Gerard
Dubbade hatverroverende zeedelm' in Schimmen
rond de Parula 1966 wordt o Bloedzuigerei-
1and geconfronteerd met een cultuur die no lang
niet ril' P is voor de blil'de boodschaP. Zil'n onderricht
aan Zefo's krilg' ers mondt uit in een wel erg
letterlilke interPretatie van de bilbel : Dubba wordt
gekruisi d .
"Aan een fi ur als Dubba bee ik zelf erg gehecht:
ik vond het heel erg dat het zo met hem aflieP
. Het zou de uiterste copsequentie kunnen ziln
van een Plastische boodschaP als de kruisiging
door het kruislgen heef t de heve Heer onze zonden
op zich genomen en kunnen wil het Paradlls in . Als
'e dan heel praktisch bent in esteld dan denk>'e : latteenn
wil hem eens even een stukkie helPen . Hoe
vlugger hoe beter . .."
"Dubba is een snort Don ichot : iemand die
heel ideahstisch bezig is . Ideahsten worden echter
vaak onderuit gehaald, het bhlft vechten tegen
wmdmolens. Ik hou erg van dit snort mensen
maar bil mil krilgt toch de Pragmatische reahstische
benadermg de overhand. Ik denk dan: dat
kan nooit iets worden in deze rotte wereld ."
SPringer looPt naar zi)'n boekenkast om even later
met een roodgekaft boek terng to keren : "En
weet)'e wat het ekke is : die Dubba's bestaan!" Het
rode boek blil'kt een bil'bel, vertaald in het 'Lower
Grand Valley ni', de taa1 die wordt es roken
door zo'n 50 .000 mensen in het benedengebied van
de Baliem-vallei Nieuw-Guinea . Het is het
levenswerk van een zendeling die SPringer 28 >'aar
geleden in de bergen van Irisn, Nieuw Guinea ontmoette.
b en al was deze'Don ichot sinds )'aren
in de weer met taal boodschaP en bevolking- nu
een half mensenleven later, is zi'n werk voltooid .
Met de Da ~ ~ ni-bi`bel in zi'n handen verzucht Springer:
"Ik heb enorme bewondering voor de Ausdauer
en het geloof van zo iemand : 35 )'aar lang aan
het einde van de wereld aan zoiets werken - en
dan niet voor een mil1'oenenpubliek maar voor 2 of
3 stammen. .. Het heef t iets tra 'sch : zo'n man is een
idioot een freak een bezetene van een boodschap .
Het is in elk geval een fascinerend verschi'nsel
waarover ik ook met Plezier heb geschreven ."
ne s
SPringer raakt op dreef; enthousiast verhaalt hi'l
van zil'n ambtsPeriode in Nieuw-Guinea : "Die til'd
in Nieuw-Guinea is een heel belangnu" k deel van
mi1'n levee . Door de confrontotie met een totaal andere
cultuur kom >'e tot de ontdekking dat l'e zelf
geen sodemieter voorstelt met al 1'e geweldiga verworvenheden
en technieken . a staat machteloos
togenover yolk en land, het maakt >'e heel klein ."
Als argeloze bestuursambtenaar kwam hil ' in aanraking
met de mYthen van de Primitieve bevolking:
"Zil' geloofden dat er andere wezens waren
-in de hemel ofzo-en die waren wit. Deze witte
wezens werden beschouwd als ho ere schePsels
onschendbaar, engelen zouden wil ze en. De eerste
blanken die in deze gebieden kwamen- in een
zilveren vogel! --vervulden zonder dat zil' het wisten
de Profetieen van de medicilnmannen. Zil kregen
een rol toebedeeld die helemaal niet van de
aarde was ."
0P verzoek van VPRO-radio zil'n S ripger en
zil'n vrouw onlangs naar de Baliemvallei ternggekeerd
- voor hen een zeer emotioneel weerzien :
"Het '~ng als een topend vuu 'e door de vallei dat
wil terug waren dus allerlei nude knakkers kwamen
van hemde en verre toPen . Roerende ontmoetinegn~;
wil werden binnengehaald als Mama en
BaPa." In de ofgeloPen decennia bleek de Holland-
7 7
se til'd in Nieuw-Guinea een heel eigen leven to zijn
an leiden . SPringer en zijn vrouw werden onthaald
op ePossen en gezangen "waarin anderen en
ik heldenrollen spelen die we helemaal nooit vervuld
hebben . We bleken oPeens in de geschiedenis
en legendevorming van stammen to zijn oPgenomen."
Geschiedschril'ving ofgeschiedsvervalsing rode
Baliem-vallei?
Teheran
In Teheran- een zwanezan8 is de geschiedschril'ving
een belangri)"ke rol toebedeeld . De roman s eelt
zich of in bet Iran van 1979 : de val van de SJ'ah, de
machtsovername door Khomeini de enorme omwenteling
van redeliJ'k modern land tot middeleeuws
schrikbewind vormen bet decor voor de belevenissen
van kitsch-schril'ver TobY Harrison .
Consul Turf' er zegt op een gageven moment teg
Jag
en TobY Harrison: "Verder verwacht ik ..] dat 'i'l
als beroePsscribent de sPannende gebeurtenissen
bier ter stede waarvan wil ' ooggetui$en mogen
zil'n, nauwkeurig voor bet nageslacht zult vastleggen."
Even later voe t hil' daarasn toe: "Wat mil' betref
t hoef l'e bet met de exacte feiten niet zo nauw to
nemen, l'e kunt 8erust allerlei saPPige bil'komstigheden
uit l'e duim zuigen, ik zal 1'e daarover
nooit lastig vallen want volgens miJ' bestaat geschiedschril'ving
voor vil'fenzeventigP rocent uit bi'l
knaPPend haardvuur Poegtekende indianenverhalen."
Springer beef t de revolutie in Iran zelf van
nabil' meegemaakt: Teheran- een zwanezan8 is hiervan
de weerslag . "De Penode in Teheran beef t nogal
indruk op me gemaakt ik moest bet van me afschril'ven.
Ik ben echter geen journalist, mil'n
verslag hoeft niet met de feiten to kloPPen . Ieder
maakt zijn eigen geschiedenis, verhaal, zijn eigen
waarheid• daar verwi)'st die opmerkin van TurfJ'aer
ook naar . Wel heb ik mil'n best gedaan our de
sfeer to akken die op dat moment heerste : ik witde
in fictie-vorm illusteren hoe een stel buitenstaanders
oPeens'caught in the middle' is . Middenn
een revolutie en totaal geen benul van hoe de
zaken verloPen . a moest van de BBC in Londen of
van een trouwe bediende die op straat of in de bazaar
bet een en ander oPving, horen wat er biJ' l'ou
our de hoek gebeurde . Die elementen zijn vri'l
waarheidsgetrouw - ik wilde ze gebruiken ais
achtergrond ."
Teheran een zwanezang werd door sommige recensenten
bekritiseerd wat betref t de omvang : 374
7s
\1eoYc
Pag''na's, bil'na vier maal zoveel als bil ' voorbeeld
Tabee New York. Waarom is SPrin er af eweken
van de bondigheid die zijn oeuvre tot nu toe kenmerkte?
"Ik had nu eenmaal zoveel PaBina's nodi g
our mil'n verhaal to doen -bet is l'ammer als men
dat niet met me eens isea wordt ingedeeld door lezers
en critici : dat is een vent die korte baan schri'f t
-- een novelle een roman van 150 pa8'n~ a's, meer
net. En nu gaat hil' er eens voor zitten en maakt een
boek van bil'na 400 a8'~na's -maar dat kan toch
helemaal niet! Met zo'n boek zondig ik tegen de
beeldvormin8, bet etiket kloPt dan niet meer . Ik
heb allerlei etiketten gekregen : novellist Indische
schril'ver, di lomaat-schriJ'ver ..."
riven an s e even
SPringer kril'gt regelmatig vragen over bet waarheidsgehalte
van zijn romans : "Dat is natuurlil'k
ook mi)'n eigen schuld : ik heb altiJ'd vlak 1angs mi)'n
leven beengeschreven." Al zijn romans en verhalen
sPelen zich of in de verre oorden, waar SPringer
heeft gewerkt~• dikwil'ls zijn de hoofdPersonen
werkzaam als diPlomaat of bestuursambtenaar .
"Vooral wat betreft de atmosfeer, bet decor van
een verhaal vind ik dat >'e moet schril'ven over wat
1e zelf geroken, gezien hebt . Dat is voor mil' -door
mil'n yak - onherroePelil'k buiten de deur geweest.
Het toeval in dit geval de minister van Buitenlandse
Zaken heeft bePaald waar ik terecht
kwam - en indirekt dus ook waaraan ik elementen
voor mil'n romans ontleen . Din en moeten
voor mil' een bee 'e S' ijnJPbaar zil'n, dicht tegen mi)'n
eigen werkelil'kheid aan liggen ."
Vice versa betekende schriJ'ven voor SPringer :
til'delil'k aan zijn eigen werkelil'kheid ontvluchten .
Sours was hil' gestationeerd in van god verlaten uithoeken
waar buiten bet dageliJ'ks werk en de fles
whiskey nets to doen was: "Vlak na de onafhankelil'kheid
heb ik twee 1'aar in Bangladesh ewerkt.
Ik zat daar helemaal alleen miJ'n gezin kon
er niet bi' ziJ'n. Toen dacht ik: ik moet schril'ven our
mil'n gedachten of to leiden van waar ik de hele da g
mee bezig ben geweest. Die functie heeft bet voor
mil' altil'd gehad. Geen hogere roePing ofzo • ik heb
bet gewoon nooit kunnen laten ."
Zil'n romans en verhalen associeert hi)' sterk met
de Periodes waarin hi'l ze geschreven beef t "waarin
ik me echt moest vastklampen aan iets anders
dan bet werk . In de eenzaamheid werden miJ'n herinneringen
ook veel scherPer ." Dolly uit Tabee
New York geboren til'dens de verbannn in Baniaargang
10, nummer 2
adesh heef t een sPeciaal plekl'e in zijn hart : "Ze
8~'n$ steeds meer voor me betekenen ik werd echt
helemaal verliefd op haar ." Andere werken zijn
hem minder dierbaar, zoais Bericht uit Hollandia :
"Die verhalen heb ik aus einem Cuss $eschreven,
we$$estuurd, die zijn verschenen en weer verdwenen.
Ook De8ladde~1 van macht staat heel ver
van me of1 daar heb ik absoluut $een herinnerin-
$en aan ." Deze politieke le$ende1 waarin een Primitief
yolk nu eens niet zwart is maar wit, kenschetst
hi' ruim 20 1'aar na date als "te thematisch to
veel in elkaar $ezet."
Sweeping statements
In het werk van SPringer to1en nogal wat mislukte
schril'vers rond, als PaPieren bewil'sstukken voor
de relativerende houdin$ van hun scheplyr. TobY
Harrison verPakt zijn leu$ens in bombastische
weg"'erPfrazen ; Felix Sterremeer weet-ondanks
hef tig Po$en " niet veel meer dan holle verzen o P
paPier to zetten. "In Sterremeer last ik zien dat het
met iemand voor wie schril'ven eten drinken en
ademen is, ook wet eens verkeerd kan gaan . SchriJ'-
yen kun l'e niet forceren ."
Sweeping of met, SPringer doet wet degelil'k uitspraken
over 'schril'verschap enzo' : "De eerste oPdracht
van een auteur is dat hil' niet saai mag zil'n .
Het leven is al kort $enoeg, l'e meet de mensen niet
aan hat hoofd zeuren. Ze nemen mi' ook wet -
verhalenverteller; dat vied ik een eretitel . Als mensen
dan naar dubbele bodems zoeken1 moeten ze
dat zelf weten1 die heb ik er met zo ingalegd. Er is
mats zo moeiliJ'k als een goed verbas1 vertellen dat
niet al to saai is en dat een aantal mensen tot hat emde
toe uit wit lezen ."
de vraag wat zijn literaire inspiratiebronnen
zil'nl antwoordt S rin er voorzichh 'g.' "Ais >'e namen
noemt dan blil'ven die 1'e altil' d achtervofgen.
Bovendien verandert dat steeds: boeken en schri)'-
vers 8s'oeien met >e urea . Ik heb bePaalde werken
altsld overal mee naar t esleept. Sours keek ik er
vier 'Ja ar niet in, sours dacht ik : gelukkig heb ik mil'n
Thomas Mann our de hoek staan ." SPringer heef t
vooral bewonderin voor de rasechte vertellers :
Tsl'echov1 De Maupassant1 Somerset Maugham .
' e leert van bepaalde schri)'vers. Ik ban wat de
techniek betref t een bee 'e schatplichtig asn De
MauPassant. Het korte het tekenen van karakters
in een aar woorden r;eels de lots zoais hi)' die
oPbouwt- puur technisch ezien is zijn werk bilna
perfect ."
Over zijn ei$en schril'f techniek ze$t SPrin$er :
1k schril'f tangzaam, ik ben misschien wet vi)'f versies
verder voordat ik het iemand lezen last . Het
handwerk gaat-nu ik uit de diplouratieke dienst
ben-to$enwoordig wet sneller . Vroeger schreef
ik in de weekends, de vakanties1 onder- of tussen
mil'n werk door . Als ik eenmaal met een verhaal
ben onnen, dan bli)'f t het me tech bezighouden."
"Zo'n verhaal wordt alti'd anders dan ik in mil'n
hoofd had : personages nemen bepaalde beslissingen
voeren aches uit die ik tech niet helem as1
voorzien had . Ik ga uit van een bepaald thema, personage
of anecdote en $a dan nadenken over een
plot : wie zal ik daarin laten meespelen . Personages
komen vaak heel anders uit de verf ."
Met een blik naar buiten waar de lucht grauwt
over Schevenin$en, verklaart Springer nog niet
aan een 'Haagse roman' to denken . Vooraleerst
staat er een werk op stapel waarin herinneringen
aan zijn )'eu$d to Java en de aPanse bezettin$ centraal
staan . In Tabee New York gaf hi)' hiertoe al een
aanzet1; een recente refs naar Java leverde nieuwe
insPiratie . "Ik vroeg mil' of: wat heb ik verdrongen,
wat komt er terug nu ik weer in datzelfde milieu
rondlooP . Die dingen zullen in mil'n vol$ende beak
een rot sPeten ."
En met de goedmoediSa zelfspof de relativerende
ironie die schril'ver en werk zozeer kenmerken
voegt hil' hieraan toe : "Maar vrees met : hat
wordt niet zo dik als Teheran een zwanezan8!"
Caret Jan Schneider werd 8eboren op 15 1anuari
1932 to Batavia . Als diPlomaat was hi'1
achteeenvol8ens werkzaam in Nieuw-Guinea, New
York, Bangkok, Brussel, Bangladesh, Den Haag, Iran,
Angola, Straatsburg en de DDRIn 1989 zette hi) ' een
punt achter zijn diPlomatieke carnere .
Onder het Pseudoniem F . SPrin8er debuteerde hi j
in 1962 met de verhalenbundel Bericht uit Hollandia .
Overige werken :
Schimmen rond de Parula (7966)
De gladde pazaann macht (1969)
Taba, New York (1974)
Zaken overzee (1977)
Bougainville (7981)
Quissama (1985)
Sterremeer (Boekenweekgeschenk 1990)
Teheran, een zwanezang (1991)
\j3
7 9
Before she met me
Aantekeningen bij een motto
Leonore Knee kens en Bas Verhoeven
Julian Barnes is in Nederland vooral bekend 8eworden
met zi1'n romans Flaubert's Parrot (1984)
en The History o the World in 101/2 Chapters
(1989) . In 1982 verscheen van zil'n hand Before She
Met Me een oPmerkelil'ke roman over een 8eval
van verwoestende 'aloezie. Het hoofdPersona8e
uit deze roman is 'aloerser dan Othello • zelfs het
erotische verleden van zil'n Grote Liefde, de til'd
'before she met me' blil'kt in zil'n visie een 8root
oversPel.
Een artikel over een tra8i-komisch boek over
liefde, 1'aloezie de tranen van de krokodil en de
hulPeloze staat van de mens.
Before he met her
Het hoofdpersonage Graham Hendrick huisvader
en historicus ontmoet de aantrekkeli'ke filmactrice
Ann op een fees 'e en last prompt zil'n eerste
vrouw Barbara in de steek om Ann to kunnen
trouwen . Het heef t er alle schil'n van dat hil' in Ann
de ware gevonden heef t . Graham zou iedereen
willen vertellen, zo zetg ~hi', dat "Ann had made
the spectrum wider for him had restored for him
those lost colors everyone had the right to see ."
Al snel bli1'kt echter dat Grahams verering voor
Ann obsessieve vormen aanneemt. Hil ' houdt in
zil'n dagboek bil' welke kleding Ann aan heeft, hi'l
smelt we bi1' het wc-papier dat zil ' per ongeluk
mast de pot achterlaat en eet de res 'es van haar
bord om zich dichter bi1' haar to voelen. Graham
wordt als volgt beschreven :
"He envied the things she Ann touched . He was
contemptuous o the years he had spent without her .
He felt frustrated at not being allowed to be her, not
even r a day" .
Zodra Graham Ann op het f ilmdoek heef t gezien
in een van haar vele vroegere rolletl'es als overspelige
vrouw, slaat zil'n obsessie om in l'aloezie met
een 'retrospectief' karakter : hil ' wordt l'aloers o p
alle mannen waarmee Ann vroeger - before he
80 \jOO~S
met her - een sexuele relatie heeft gehad . Het
waarnemen van het overspel van Ann in de film is in
dit verband van cruciaa1 be1ang . De film werkt
door zil'n visuele karakter als een snort katalYsator
op Graham. Pas met de uitbeelding komt het verleden
en daarmee zi1'n retrospectieve l'aloezie tot leyen.
Het is wellicht veelbetekenend dat Graham
ais man van het verleden retrospectief >'aloers
moet worden .
Het gevolg van deze )'aloezie is dat Graham uitgebreide
raP porten aanlegt over Arms geliefden
van toen . Hil' deelt ze in naar het snort overspel -
'on-screen' en of 'off-screen' - en verzamelt
nauwgezet alle mogelil'ke informatie over hen zoals
een goed historicus betaamt. Hi1' bezoekt alle
films waar Ann in s1eelt-wordt als het ware naar
de bioscooP toegezogen -en steeds weer raakt hi'l
hevig geemotioneerd door het zien van Ann en
haar togensPelers. Overdag ondervraagt hil' Ann
over zil'n zogenaamde concurrenten 's nachts
droomt hil ' dat hil ' ze togenkomt. Zo doordrin
Grahams sexuele >'a loezie zi~'n hel e leve~n : zi'n gedrag,
zil'n gedachten, zil'n emoties .
Machteloos togenover zil'n emoties, vraagt Graham
ras
d aan zi'~ n vriend Jack Lup
ton een schri'~-
ver van dubieus allooi uiteraard een schril'ver,
want wie kan er beter orde in de chaos schePpen
dan een schri'~ver, al is bet dan een slechte . Jack beschouwt
Grahams l'aloezie in de eerste Plaats als
een mastschaPpeli1'k Probleem, als een probleem
dat in de aard van bet huwelil'k besloten ligt. Aan
ieder huwelil'k mankeert immers wel iets meent
Jack. Elk huweli1'k heef t zi1'n 'cross -eyeedd bbeeaarr'' ;; l'aloezie
is de 'cross-eyed bear' van Grahams huwehlk.
"It's a design fault . ... identifYit, isolate it and
always make a particular response to it when it occurs",
merkt Jack op . Hi1' opert diverse manieren
van ha
ndelen die hem zouden kunnen hel n zi~'n
primaire lichamelil'ke reaches en emoties in bedwang
to houden. Zo adviseert hi' Graham niet
meer naar de film to ga
an eens to vri~'en met een ander
en minder van Ann to houden . Graham vol
zil"n rasd in zoverre op dat hil' inderdaad een pojaargang
1 0 , nummer 2
8~'n$ onderneemt zichzelf andere sociale ewoonten
aan to leren. Echter zonder veel succes . De bioscooP
blil'f t een ma$netische aantrekkin$skracht oP
hem uitoefenen en het herstellen van een oude $ewoonte
-masturberen $estimuleerd door Porno-
Plaa 'es, een oPlossin$ die strookt met Grahams
$erichtheid op het visuele- $eeft niet de afleidin $
die hil zoekt .
Graham onderneemt ook Po8~'n$en om het verschil'nsel
>'aloezie intellectueel onder controle to
krit$' en : hi)' Probeert het to be$"nJPen. Waarom bestaat
er >'aloezie en waarom werkt het met tern -
werkende kracht vraa$t hil' zichaf. Waarom sPeelt
het nu aan het einde van de twinti$ste eeuw? En
niet in de laatste Plaats : waarom meet het hem
Graham overkomen? Vra$en waaroP hiJ' het antwoord
echter schuldi$ meet bliJ'ven . Hil' kom t tot
de slotsom dat l'aloezie mo$eliJ'k in de aard van de
liefde besloten lit- niet in de aard van het huwelil'k
zoals ack beweerde -en dat het als een onvermil'delil'k
verschiJ'nsel beschouwd meet worden
een verschil'nsel waar de rede $een controle over
heeft . Een onaan$ename $edachte vindt Graham :
"That was a much less pleasant thought : that the
thing love everyone pursued always went
wrong, automatically, inevitably, chemically ."
Haar erotische verleden ver eten zou de beste oPlossin$
zil'n, besluit hii'f maar de vraa$ is hoe hiJ' delen
van zil'n $eheu$en kan uitvlakken .
In dat verband biedt Anns aanPak uitkomst .
Terwill Graham haar verleden niet van zich of kan
zetten heef t Ann de mo$elil'kheid dat verleden to
veranderen door delen ervan to herschril'ven : door
to ontkennen dat zij' bePaalde sexuele relaties $ehad
heef t of dat bepaalde gebeurtenissen ooit hebben
Plaats$evonden . Zo sPreekt zij' met Jack of dat
hun kortstondi$a relatie, J'aren $eleden nooit bestaan
heeft. Aan Graham stelt zij' voor met kunstmats$
a middelen als kiPPebloed en kaarsvet haar
maa$delil'kheid to herstellen. Ann ziet Grahams
obsessie namelil'k in de eerste Plaats als een enrotioneel
Probleem dat niet lan$s rationele we$benaderd
meet worden. Zil' koestert de hoop dat wanneer
Graham het ritueel van de ontmaa$din$
emotioneel zou kunnen doormaken, hiJ' misschien
van ziJ'n robleem bevril'd zou zil'n.
Alle sociaal intellectueel en emotioneel georienteerde
oPlossin$en ten sPil'ty bliJ'ft Graham in de
ban van zil'n obsessie . Jack voelt zich inmiddels on-
$emakkelil'k onder de situatie, terwil'l Ann de hoop
op betere til'den heef t oP$e$even en besloten heef t
alles 'te laten komen zoals het komt' . Graham die
ondertussen Seheel $ereg
eerd wordt door zi'~n verbeeldin$
svermo$en- weet met behulP van de romans
die Jack $eschreven heef t het verbor$en verleden
van Ann en Jack boven taf el to kril'$en.
Bovendien verzint hi1' er talloze $ebeurtenissen bil' .
Graham weet namelil'k Precies dat$ene in Jacks romans
to lezen wat zil'n theorie bevesti : dat Jack
en Ann a1 >'aren een relatie hebben die zelfs nu no g
voortduurt . De roman eindi$t met een 'crime Passionnel',
zij' het dat die op een uiterst koelbloedi$e
wil'ze wordt uit$evoerd . Het slachtoffer van de
door Graham begane liefdesmisdaad is Jack, de
mislukte schril'ver en ex-minnaar van Ann . Tenslotta
slaat Graham ook de hand aan zichzelf .
Zo op het eerste $ezicht lil'kt het )'aloezie-thema
in Before she met me het centrale thema van de roman.
aloezie beheerst in toenemende mate het leven
van de protagonist . Graham Hendrick Probeert
zich van deze destructieve kracht in zil'n
leven to ontdoen maar slaggt hierin slechts door
het Ple$en van zelfmoord . Men kan stellen dat l'aloezie
de romanwereld domineert -niet verwonderlil'k,
aan$ezien we hoofdzakelil'k de $edachten
en handelin$en van Graham voor$eschoteld kriJ'-
$en. Before she met me kan dan ook $elezen worden
als het versla$ van een literair-PsYcholo$'sche exp
~
fora
tie van het fenomeen '~aloezie . Maar is biermee
alles $eze$d?
Brains within a brain
Er zil'n aanwil'zin$en in het boek die op het $edra $
van Graham en daarmee op de strekkin$ van de
roman een ander licht werPen . Barnes $eef t aan de
roman twee motto's mee : een citaat uit Molieres
Les Pourberies de Scapin ("Ii vaut mieux encore etre
mane qu'etre mort"-' en daarnaast een fragment
uit Journal o Nervous and Mental Diseases van de
Amerikaanse neurofYsioloo$ Paul D. MacLean :
Man finds himself in the predicament that nature has
endowed him essentially with three brains which,
despite great differences in structure- must
function
together and communicate with one another. The
oldest o these brains is basically reptilian. The second
has been inherited from the lower mammals and the
third is a late mammalian development, which. . . has
made man peculiary man . Speaking allegorically of
these brains within a brain we might imagine that
when the psychiatrist bids the patient to lie on the
couch he is asking him to stretch out alongside a
horse and a crocodile .
81
Dit laatste citaat zal de niet-PsYcholo en of de niet
in PsYcholoSie $einteresseerden onder ons een
duister stukl'e tekst blil'ven . Het ideeen$oed van
MacLean vormt echter een relevant interPretatiekader
zodat een uitwil'din$ over ons 'rePHelen-'
'zoo$dieren-' en 'mensenbrein' bier op zijn Plaats
is .
In zijn boeiende boek Tranen van de krokodil
1989 behandelt Piet Vroon onder andere de
ideeen van MacLean . Vol$ens Vroon zijn MacLeass
oPvattin$en omtrent bovenstaande driedelin$
overi$ens 'heel oud' . Wie als eerste der$elil'ke
denkbeelden ontvouwde kan Vroon niet vermelden
maar zeker is dat MacLean niet de 'ontdekker'
van de driedelin$ $enoemd kan worden. Aan$ezien
in dit verband niet zozeer MacLean alswel de
door hem aan$ehan$en denkbeelden van belan$
zi1'n, $aan wil' hieronder in op bet $enoemde boek
van Vroon.
Tranen van de krokodil
Na bet werk van Lamarck en Darwin huldi$de
elke bioloo$ de oPvattin$ dat de mens als boo $
eevolueerd dier beschouwd moet worden . Sommi$
en kwamen op basis van deze aanname op de
$edachte dat onze hersenen mast een 'menselil'k
deel' ook structures bezitten die overeenkomsten
vertonen met de bouw en bet functioneren van bet
dierllike brein. Aan$ezien de mens evolutionair
$ezien l'on$ $enoemd kan worden, vol$de hieruit
dat onze hersenen zouden bestaan uit onderdelen
van verschillende fYto$enetische ouderdom .
NeurofYsioloo$ Paul MacLean heef t er in zijn
werk de of$eloPen derti$ l'aar blil'k van $e$even
deze visie op de hersenen to onderschril'ven. Maclean
benadrukt dat de verschillende onderdelen
die binnen ons brein to onderscheiden zijn in zeer
$ebrekki$e zin samenwerken .
In bet brein vallen drie sYstemen to si$naleren .
De kleine hersenen en de hersenstam re elen otendeels
de ademhalin$, bon$er, dorst, sexueel $edrag
en de sPil'sverterin$ . Dit hersenonderdeel
vertoont overeenkomsten met bet rePtielenbrein
en is fYto$enetiseh $ezien bet oudst : 500 mill'oen
l'aar. Fen tweede onderdeel binnen de hersenstructuur
is bet limbische sYsteem . Dit sYsteem is verantwoordelil'k
voor bet bestaan van emoties en $evoelens
. Het is eveneens van niet $erin$e
ouderdom 200 mill'oen )'aar en komt voor bi'~ mens
en zoo$dier. Het meest recente en tYPisch menselilke
onderdeel onderdeel dat de evolutie de herse-
8 2
nen heef t oP$eleverd is de neo-cortex of nieuwe
hersenschors . De neo-cortex re$elt Processen oP
bet $ebied van taal, denken, $eheu$en en $edifferentieerd
waarnemen. Sommi$en waaronder
MacLean en Vroon mens dat de nieuwe hersenschors
zo'n 100 .000 1'a ar $eleden een exPlosieve
~'oei heef t door$emaakt .
De sPectaculaire ~'oei van de neo-cortex is reeds
beschreven door de ne entiende-eeuwse biol
E. Hackel . In zijn visie vormt de em onale ontwikkelin$
van mensenhersens een afsPie$elfin $
van de evolutionaire ontwikkelin van de soon
zie de tekenin$ .
cortex
limbisch
systeem
hersenstam
en kleine
hersenen
ruggemerg
a b c
Figuur 3. Een schematische voorstellieg van de ontrsikkeling van hetcentrale
zenussstelstel(Oakleye .a.,1979).
De winle waaroP de evolutie met betrekkin$ tot
de hersenstructuur to werk is $a$aan kan vol$ens
Vroon beschreven worden in teemen van 'staPelen'
. De betrekkeli1'k 1'on$e neo-cortex is om Vroons
metaf oor to $ebruiken, bovenoP de oudere hersendelen
$estaPeld en heef t een exPansieve 8roei
door$emaakt. Resultant is dat de mens $er eerd
wordt door PsYchische mechanismen waarvan de
aard en ouderdom sterk uiteenloPen . Als illustratie
van de bovenstaande ideeen $eef t Vroon -alweer
met behulP van analo$ieen - aan wat er tildens
bet huilen in ons brein $ebeurt :
De tranen stammers uit de to8enetiseh zeer oude
hersenstam . Zi1' zijn als bet ware een ~'odukt van de
krokodil in ons . Het cornsl"nderende 8evoel
daarenteSen stamt 8rotendeels uit bet zo8enaamde
limbische systeem, dat wi1' met zoo8dieren Semeen
hebben . Het paard in ons beet bi1' wi1'ze van spreken
verdriet . Tenslotte hebben de nieuwste delen van de
hersenschors (de mens) een idee over de aard en
herkomst van bet verdriet .
De verschillende hersenonderdelen werken niet
altil'd oPtimaal samen . Sterker no$, de verschillende
sYstemen die binnen onze hersenen functionejaargang
10, nummer 2
ren leven veelal in staat van eerieg . Zo bestaan er
vaak 8rote verschillen tussen de attitudes en gedra
~'ngen van mensen . Hoewel de meerderheid
van het mensdom zal beweren Seen medemens to
zullen martelen, bli1'kt uit talloze PsYcholo8'~sche
ex rimenten en helaas ook uit de realiteit buiten
het laboratorium dat mensen onder druk zonder
al to veel wroe ~'nS een snortgenoot Pil'nigen. Om
in de hierboven gebruikte metaf oriek to blil'ven :
vaak wint de krokodil in ons instinct blinde gehoorzaamheid
het van de op ethisch Sebied goed
g ui eerde mens .
o
a o im isc ss teem
Wi1' vroegen ons voor de bovenstaande uitwi1'din g
over de menselil'ke hersenstructuur of of Before she
met me Selezen kan worden als een literair-PsYchoto~
'sche uitdiePing van het fenomeen l'aloezie . Dat
kan zo luidt het antwoord maar er valt meer over
Barnes' roman op to merken . Wanneer het citaat
van MacLean als interPretatieve sleutel beschouwd
wordt kan het obsessieve Sedrag van
protagonist Graham Hendrick 'verklaard' worden.
Vanuit deze oPtiek beschouwd is het onvolledig
to stellen dat het boek in hoofdzaak over 1'aloezie
handelt; Before she met me bericht over iets veel
al emeners: de machteloze staat van het menseliJ'k
brein. Aan de hand van MacLeans metaforen kan
men Grahams gedrag
beschrilven als resulterend
uit de in zil'n hersenP
an stril dende krachten: het
rePtiel, het zoogdier en de mens . Ondanks intellectuele
overPeinzinSen over de aard en functie van
zil'n verwoestende l'aloezie regeren uiteindelil'k instinctieve
en emotionele krachten . Daze krachten
blil'ken niet of nauwelil'ks door de lil'dende mens
Graham to controleren . Evenmin leveren door derden
aangedragen oPlossingen voor het 1'aloezierobleem
iets op : noch Jacks voorstellen tot gedragsveranderingnoch
Arms Pleidooi voor een
emotionele benadering l liken een uitkomst to bieden.
Het gedrag dat het hoofdPersonaga vertoont
schil'nt to zil'n ingageven door diePgewortelde instinctieve
neigingen die zich otendeels aan intellectuele
sturing onttrekken . Het is allerminst
toevallig dat we in het hoofdstuk waarin Graham
de moord op Jack Pleegt, het laatste hoofdstuk,
nauwelil'ks meer iets vernemen van de gedachten
die de hoofdPersoon teisteren . Als in een trance
Puur instinctmatig, volbrengt hil ' de 'crime Passionnel'
.
Evenmin toevallig is Grahams laatste intellectuele
reflectie op zil'n Sedrag voordat hi') op weg Saat
om to doden:
What was the latest theory which Jack -Jack o all
people - had explained to him? That there were two
or three layers o the brain constantly at war with one
another .
De hoofdPersoon stelt hierbil ' gelaten vast dat de
theorie van de driedeling weinig nieuws toevoe
aan de visie op de mens die men in de middeleeuwen
reeds had ontwikkeld .
It hadn't changed much since the Middle Ages, . .]
since the time they believed literary in offal : in blood,
liver, bile and so on .
Men zou hiertegen in kunnen brengen -- voor zover
het zinvol is met romanPersonages to twisten
dat deze oPvatting van Graham slechts stoelt oP
een uiterst getrivialiseerde versie van de driedeling-
theorie en dat men tech moeilil'k vol kan houden
dat wetenschaPPelil'ke kennis over ons brein
sinds de middeleeuwen niet noemenswaardig ge~'
oeid is . Dit kennistheoretische Probleem is in
Barnes' roman echter niet essentieel . Wezenlil'ker
lil'kt het volgende. Barnes evoceert in Before she met
me een wereld waarin de mens ho eloos over eleverd
is aan duistere krachten die zil'n innerlil'k regeren.
Niettemin suggereren het aan neurofYsinloog
MacLean ontleende citaat en de in de roman
- in getrivialiseerde vorm - terngkerende driedeling-
theorie dat deze krachten wel gedeeltelil'k
to beschril'ven zil'n . Dit betekent echter geenszins
zo schi1'nt Barnes ons voor to houden dat inzicht in
het functioneren van het brein de mens ook meester
maakt van zil'n eiSen mentale functioneren. De
vraag of we de krachten die de mens in hun gree P
houden nu bleed- gal of limbisch sYsteem moeten
noemen is dan ook van onderSeschikt belang.
Julian Barnes biedt - op literair niveau - ondersteuning
voor eon moderne theorie uit de PsY -
chologie,
maar toont de schril nende ontoereikendheid
ervan eveneens overtuigend aan .
1iOOYS
8 3
Onderschrift
Het eerste was ik hoor is een onaangenaam
gekraak. Haastig loop ik
naar miJ'n draaitafel om de naald to
redden . Onderweg bedenk ik bet
volgende : brilJ'ante vondst van
Stockhausen. Een stuk beginnen
met het gekraak van een defecte
ammofoonPlast : een ideale maflier
om de luisteraar te confronteren
met de gebreken van hetmediu.
m as dit geen live uitvoering?
NatuurliJ'k hoort muziek in de concertzaal,
das begriJ'Pt Stockhausen
als geen ander . HiJ' doer toch ook
zelf de techniek? Dat gekraak, das
hoort zo .
Maar als ik de Plast heb schoongemaakt,
klinkt het een stuk beter.
Ik herinner me das ik Stockhausen
voor het eerst hoorde . Dat was tiJ'-
dens eon muziekles op de middelbare
school . Muziekgeschiedenis
zal er gageven ziJ'n. In den les .1k
herinner me nog das we stil moesten
ziJ'n en luisteren om John Cage to
begI'iJ'Pen - buiten sPeelde een radio,
ik begreeP Cage prima, tot de
lerares zei : `nee dit tell net' . 1k
herinner me das de les begon met
Henry PurcellsDido andAeneaseen
stuk das ik mindergoed begree P
dan John Cage . En ik herinner me
das de les eindigde biJ' Karl-Heinz
Stockhausen: een stuk voor vier koren-
das zei de lerares ik hoorde
84
\ieoYc
flu en dan een flard van een melodie,
gezongen door een flard van
een stem . Waren daar vier count
em, our ) koren voor nodig? Het
klonk naar niks, maar ik vond het
interessant . Pas veel later realiseerde
ik me das `interessant' zo ongeveer
het meest negatieve etiket is
das op muziek gePlakt kan worden .
De hoogste regionen van een kerkorgel,
maar geen melodic of akkoord
; alsof iemand met de vlakke
hand op de toetsen drukt . Dit geluid
words langzaam harder . Dan een
geluid das zich er8ens tussen het
dichtslaan van een autoPortier en
het laden van een dubbellooPs
J'achtgeweer bevindt . Finn zwaar en
donkey Kli-klik.
Ha! Instrumenten. Dwarsfluiten
sPelen een melodic. Ja, dit kan best
een melodic genoemd worden . Vobels,
vergeefs strevend naar den hemeltrans?
Lag ee strikers vallen in,
dan een trombone . Dan neemt de
elektronica het weer over en kost
het moeite de biJ'dra8e van het
Rundfunk SYnfonie Orchester
Saarbri cken to horen .
1k heb nooit muziek van Peter Schat
$ehoord maar das hoef ik miJ'zelf
niet kwaliJ'k to nemen : een recent
interview begon met de sombere
vaststelling das er nets van hem o P
cd verkriJg' baar was . Toch vind ik
Peter Schat een gce de comPonist .
In een artikel in NRC-Ilandelsblad
,
waarin hiJ' ziJ'n `toonklok' Pig t to
verklaren nit hiJ' z'n bewonderin8
voor een `volkslied van de welvaartsstaat'
Rene Frogers `Allen
kan een mens gelukkig maken' en
vergeliJ'kt das met een `boeiend'
stuk van Donatoni, het verschil tunsen
muziek van lichaam en gcent :
"het bovenliJ'f kan moeiliJ'k anders
dan op het onderliJ'f neerkiJ'ken
maar doer het das ook met oPgetrokken
news?" Die toonklok is vast
heel `interessant' maar Peter Schat
is duideliJ'k meer dan das .
In 1988 ging in Milaan de opera
Monta8 aus Licht van Karl-Heinz
Stockhausen in premiere . Peter
Schat was erbiJ', als journalist van
NRC-Handelsblad: het Holland
Festival zou verbliJ'd worden met
een concertante uitvoering van hetzelfde
stuk en Schat berichtte vast
vooruit. ZiJ'n stuk in de vorm van
een brief aan Nietzsche die zich
honderd J'aar eerder over Wagner
had boosgemaakt is een van de
zeldzame muziekbesPrekin8en
waarbiJ' ik me iets kan voorstellen .
Bovendien is het leak op de meest
effectieve manier: gemeen leak .
Een beschriJ'ving van het decor: "-
Het onthult zich al gauw als zandstrand-
`dahinter das Meer liegt'
voor het geval iemand het blubberende
blauwe plastic op de achtergrond
verkeerd mocht begriJ'Pen .
`Es riecht stark nach salzigem
Meerwasser' . Gelukki8 is ook dit
jaargang 1 0 , nummer 2
detail alleen in het libretto waarneembaar,
maar de bedoeling is
duideliJ'k : een beetJ'e Gesamtkunstwerk
dient de toeschouwer ook bi'J
de news to nemen . "
No$ steeds dwarsfluiten. Eerst
speelder ze allemaal hetzelfde, nu
klinkt het alsof elk van de fluitisten
imProviseert, alsof Stockhausen na
al dat 8ecomP~eer plots dacht :
zoeken J'ullie het nu zelf maar uit' .
Om beurten mo$en de verschillende
secties van het orkest op de voor-
Srand treden : na het koPer, de houtblazers
de striJkers . Vooral de
cellist(e) valt op : die m/v speelt
Prachti$ . Ik doe miJ'n uiterste best
alle elektronica niet to horen . Vooral
dat dubbellooPs J'acht$eweer
Kli-klik be$ins op miJ'n zenuwen
to werken. Welke stroming is dit ei-
$enliJ'k?
Na dat artikel van Schat was ik
overtui$d : ik hield niet van de muziek
van Karl-Heinz Stockhausen.
Die Plast van Trans bevalt me ook
steeds minder . Waarom twee
count 'em two uitvoerin en? Kon
er niet $ewacht worden met bet uitbren$
en van een P1 aat tot er no$ een
comPositie was? Waarom staat op
de hoes zo nadrukkeliJ'k waar de
Partituur to kriJ'$en is? Bang dat het
nooit meer uit$evoerd words? De
live uitvoerin$ sevens Erst-auffuhrun$
duurt drie count 'em . .)
minuten lan$er dan de studio-oPname
maar waar het verschil in zit?
Van die va$a ve$en op de hoes zie
ik nu pas dat het de $elaatstrekken
van Stoekhausen ziJ'n, die bliJ'kbaar
overal aanwezi$ wil ziJ'n . Peter
Schat : "HiJ' maakt niet alleen alle
onderdelen van ziJ'n shows, hi'J
maakt zelfs een aantal uitvoerders
ervan : ziJ'n zes kinderen weet hiJ' re-
$elmati$ in to schakelen ."
Het is al zeker tier seconden stilt is
het nu of$elopen ? Kli-klik. Dan
sPeelt alles was er in Saarbrucken is
een `melodie' die bestaat uit last ik
het `disharmonierende akkoorden'
noemen. Het is alsof ik naar de
soundtrack van een low-budget
horror-film luister. Het duurt niet
lan$ meer. Was zeker een toe$ifs .
Ik deu$ niet als muziekliefhebber,
zoveel is zeker : door een artikel last
ik me overtui$en van de kwaliteit
van een comPonist die ik nooit
hoorde en een polemisch artikel
van diezelfde com
P~ist overtui$t
me ervan dat een Belan$riJ'k Modernist
als Stockhausen onaanhoorbaar
is .
Wie vindt het mooi, Trans? Ik met.
Overi$eras : ook aan Rene Fro$er
heb ik een hekel .
Bertram Mounts
Brief van een
lezer
Utrecht, 6 januari 1992
Geachte redactie
Graa$ uw aandacht voor het vol-
$ ende .
MiJ'n vriendin studeert al$emene
letteren en heeft een abonnement
op uw blad . lk zit zelf oP de Versfelt
MTS en heb ei$enliJ'k $een tiJ'd
om het to lezer . Het meeste interesseert
me ook niet zo en dan heb ik
$ewoon het $eduld met om het nit
to lezer.
Toen wiJ' teru$ kwamen van vakantie
lag er een nieuw rummer oP
haar kamer, over postmodernisme .
Ik maakte no$ een $I'aPJ'e over massa-
ontsla$en biJ' de PTT waar ze
wel om moest lachen maar toen ik
me in de douche stood of to dro$en
rieP ze dat er een brief van Marco
van B aster in stood! Nou daar was
ik wel benieuwd naar! heb nameliJ'k
op dezelfde middelbare
school als Marco $ezeten. Ik moet
u eerliJ'k bekennen dat ik er niet veel
van begreeP. Marco is natuurliJ'k
een slimme J'on$en die daarom ook
veel geld verdient maar dit had ik
met achter hem $ezocht . Misschien
heeft hiJ' veel $elezen toen hiJ' zo
lan$ $eblesseerd $eweest is of zo .
Of heeft hiJ' ook een vriendin die
studeert of $estudeerd heeft?
Eind vori$ Jaar was en weer een
nieuwe Vooys . MiJ'n vriendin zei te-
$en me : nu staat er een stuk van Soren
LerbY in! Dat stuk vond ik al
veel beter! LerbY kept de Nederlandse
taal vast met $oed $enoe$
om net zo moeiliJ'k als Marco to
kunnen schriJ'ven, moest ik biJ' mezelf
denken . Het scheelt ook dat ik
die Nico ScheePmaker ken van ziJ'n
stukJ'es in het Utrechts Nieuwsblad
en van dat taalsPelletJ'e op de televisie
. Leuke man wel .
Nu vraa$ ik miJ' af: $aat u vaker
voetballers vra$en om in uw blad to
schriJ'ven? Dit vind ik nameliJ'k een
heel $oed idee. Zo leer J'e ze eens
van een heel andere karat kennen .
Een heel onverwachte karat ma$ J'e
wel ze$$en!
1k heb een verzoek aan u. Zelf
ben ik FeYenoord-fan, altiJ'd al $eweest
ook . Daar kiJ'kt u misschien
van op daar uw keuze voor Marco
en LerbY op een lichte voorkeur
voor Ajax wiJ'st. Gelukki$ kun J'e
weer voor J'e FeYenoord-hart uitkomen
zonderJ'e in een hoekJ'e to $aan
zitten schamen . En dat komt vooral
door een man en die man heel: John
de Wolf . Jk vind John de Wolf een
van de beste voetballers die en op de
Nederlandse velden rondlopen . Hi'J
is hard maar altiJ'd fair. ZiJ'n tomeloze
inzet is een voorbeeld voor anderen
en team$eest $aat biJ' hem altiJ'd
hover ei$enbelan$ . En als hiJ' eens
scoort dan kun J'e zien dat hiJ' echt
Js
8 5
bliJ' is heel anders dan die verwende
J'ochies van Ajax . Bovendien
vied ik John de Wolf mooi : fang
haar kan een man best mooi staan,
als J'e het maar verzorgt . Ik hou van
John de Wolf, dat mag u geruct weten
. HiJ' doer me iets was ik no g
nooit biJ ' een man gehad heb en ik
wil me daar niet voor schamen . Ik
Broom ook regelmatig van hem.
MiJ'n vriendin vindt Bit allemaal een
beetJ'e raar, maar ze does haar best
om het to begriJ'Pen.
Wat me nu zo leak liJ'kt is Bat u
John de Wolf eens zou vragen was
to schriJ'ven voor uw blad . Ik weet
wel Bat John de Wolf een gewone
J'ongen is die een normaal safaris
verdient op de Nederfandse velden
heel anders Ban Marco en LerbY en
daarom misschien niet zo interessant
voor u maar schiJ'n kan bedriegen!
U zult nog oPkiJ'ken waar zogenaamd
`eenvoudige' mensen niet
mee voor de dag kunnen komen als
De tank van de criticus is in eerste
instantie een leestaak. In zit'n recensie
mag hiJ' vragen stellen aan een
gedicht . Een Polemische attitude is
daarbiJ' echter ongaPact . Prikkelen
mag, maar de lezer heeft recht oP
nuances . TenziJ' er sPrake is van een
`noodtoestand' van literatuur
tiek in een dictatuur . Dat is op het
moment in Nederland echter niet
aan de orde .
Toch bezondigen zich sommige
critici ten koste van dichtbundels
herhaaldeliJ'k aan ongewenste intimiteiten
. VriJ' Nederland-criticus
Rob Schouten biJ' voorbeeld. HiJ' is
in `De RePubliek der Letteren' beschermeling
van Carel Peeters en
liJ'kt zijn machtsPositie als criticus
voor een Polemiek to gebruiken.
8 6
1~Qp~S
ze voor een nieuwe uitdaging komen
to stann. En vergeet niet dat
John de Wolf ook humor heeft zoals
iedereen biJ' Barend en Van
D
~'P heeft kunnen zien! Het liJ'kt
me fantastisch een blik to kriJg' en op
de lezende mens achter de
~'Pvoetballer
John de Wolf. Ik weet zeker
dat hiJ ' zijn simPele en agressieve
image niet verdient!
MiJ'n vriendin zegt Bat er nooit
ingezonden brieven in uw blad
stann. Misschien Bat u eens een uitzondering
zou kunnen maken : was
zal ze oPkiJ'ken. Maar het belangriJ'kste
is natuurliJ'k miJ'n verzoek :
geef John de Wolf een Plaats in uw
blad die ruimte en eer verdient hiJ' .
JOHN DE WOLF FOREVER!
Met vnendeliJ'ke groeten
Jeroen de Vos
ik kan er ook niets aan doen
Zuurkool en schrijfmachine
Randstad-criticus versus Bude
Schouten vond met betrekking tot
Franc Budes De onderwaterwind
Meulenhoff 1991 gebruikers- en
citaatvriendeliJ'k de haPklare kreet
"Poezie buiten de bebouwde kom"
6-7-91 nit . Daarmee Plaatste hi'J
de Maastrichtenaar buiten de vertrouwde
Randstad where it all happens)
en las hiJ' hem in een kader
van mYstieke natu
"zie : een uiting
van onbe~ 'iP. Daardoor words
het gebouw van het gedicht niet betreden
en words ook de moeite om
intertekstuele knoPen to ontwarren
gesPaard . In was nu volgt wil ik de
gI'ens tussen literaire kritiek en Polemiek
tot heilig verklaren .
Poezie volgens Randstad-criticus
Rob Schouten is bruisend . Ironie en
sPeelsheid voeren de boventoon en
de documentatie en anekdotes van
modern leven stann centraal . De
dingen van alledag, vooral geen bezield
verband . Poezie van de straat
niet van de traditie die Brecht de
`
P~tificale liJ'n' noemde.
BesPreeks Schouten de tweede
bundel van Marc Reugebrink VrJi'
Nederland 21-9-91 dan benut hi'J
deze gelegenheid om van "een ePi -
demie onder de dichters" to sPreken
. HiJ' betrekt "de dichters van
elementaire Pce"zie": "Wiel Kustens
Huub Beurskens en Franc
Bude" in zijn vonnis .
Mag een criticus, die zich met
betrekking tot het werk van Paul
Celan als "een volstrekte outsider"
VN 16-3-91 omschreef, een dishter
ude "stilstanddichter" noemen
hem van "eentoni eid" betichten?
Ondanks zijn bekentenis
vooraf: "Zo word ik al J'arenlan8
met geraakt doorPce"zie waarin stilstand
centraal staat een bedachtzame
hang naar rust en ingetogenheid,
gedichten met minimale
PersPectiefverschuivingen als
voornaamste sPanningsvelden .
Kwestie van karakter ." VN 6-7-
91?
Mag hiJ' zich achter zijn `eerliJ'kheid'
verschuilen om zijn mening
nit to Bragen? Dat Bit een groot dilemma
voor critici is verzacht de
gevolgen voor het besProkene
geenszms .
Rolluiken
Schoutens chef biJ ' VriJ' Nederland
Carel Peeters huldigt, zoals Franc
Ruiter in Bit blad 199114: P . 42
aanstiPto, in wezen het Pr~incipe van
de VENT die J'e vanachter de ruit
van zijn werk togemoet SriJ"nst .
Schouten liJ'kt deze hang naar de
gear van zweet en nicotine-vingers
met Peelers to delen . Zowel Schouten
als Peelers gluren biJ' voorkeur
door de gordiJ'nen vande dichter die
jaargang 10, nummer 2
aan tafel zit tussen zuurkool en
schriJ'fmachine . . Heeft de dichter
echter 8een gordiJ'nen maar rolluiken
den is de homo criticus geiefd
.
Frans Bude weet dear a11es van :
regelmatig words zijn Pce"zie 8eslotenheid
verweten . HiJ ' heeft to maken
met een vertroebelde kiJ'k op
Pce"zie sinds de conflicten tussen de
zo8enaamde `maximale' en de
`hermetische' Pce"zie .
Peeters geat het bliJ'kens zijn
inau ele rede 1989 te Amsterdam
our "het teal- en vicesgeworden
idee dat nieuwe ideeen oP -
roePt". Met andere woorden : "Elke
`ziel van ware aard' in de 8edaante
van een . .) dichter . .) is het daarom
waard grondig to worden bestudeerd
in zijn specifieke en onverwisselbare
literaire karakter ." Wat
is den dat "sP~ifieke", dat "onverwisselbare"
van Bude de man achter
rolluiken? En waarom tracht
Schouten dear niet achter to komen?
Eind oktober was Bude nog in de
Randstad. HiJ' was 'Dichteraanhuis'
in Den Haag. In zijn Pce"zie 8eat
het inderdaad met zoals Schouten
as wil over de verworven- en
bedorvenheden van de modern
maatschaPPiJ' .1 Modeme techniek
en geneugten van het uitgaansleven
zijn tot nu toe uit Budes gedichten
8eweerd. Die behoren eenvoudigweg
niet tot zijn thematiek en dat is
een dead van verzet. KlaarbliJ'keliJ'k
laakt Schouten de oPvatting van
Bude zich door teal en thematiek to
willen afzonderen van de emPirische
realiteit. 2 In die miskenning
li8t het onbegnP van de criticus .
Niet in de Randstad wonend ken
Bude zichzelf in zijn sours ele8ische
8edichten in de levende en fossiele
natuur van het Limbergse
grensgebied Plaatsen. Dear zi'Jn
leemliJ'ken, resten van oude tiJ'den .
de beheerste abstractie van 'minimalisme'
en metrisch manierisme
van Eenleem-1986-gingen
deze thema's schuil. Stilte is echter
eerder onheils llend den contem-
Platief. Zo vesti8t Budes klankriJ'ke
en ritmische teal de aandacht op de
ondraagliJ'kheid van suite zoals die
in het modern leven sPreekwoordeliJ'k
is 8eworden . De schreeuwende
stilte is een synecdoche voor
het bestaan. Alleen stilstand geeft
inzicht in de storm maakt er zelf
deel van uit. Vandaar ook het chiffre
"onderwaterwind" . Slechts door
de loodzware last van de dood in
een talig sPel in to bedden verkriJ'gt
Bude houvast . Semen met de Seliefde
duikt de dichter onder in zijn
wereld • die van het gedicht en die
van het landschaP. DaarbiJ' is de rivier
in concreto de Maas, gemodelleerd
near de Lethe, de rivier die
vergetelheid ken bieden .
Bude werd in diverse talen vertaald.
Uitgebreid staat hiJ' o .a. in een
Chinese anthologie van Moderne
Nederlandse Poezie ed . Machiel
van Crevel en Magou Min8, BeiJ'ng
1988 in het SPaanse tiJ'dschrift
Barcarole, revista de creacion literaria
Albacete mei 1990 en in het
Duitse tiJ'dsehrift die horen Hannover
voorJ'aar 1991 . Een 8edicht
verscheen op de v
~Pa8ina van de
Brusselse kraut De Mor8en (30-8-
91) . De samenwerkingsverbanden
met beeldend kunstenaars, die decemberJ'l
. in de 'Euro-CitY' nog resulteerde
in een exPositie met 20
kunstenaars
D Jap ., GB NL ,
en het uiken van schaduwen
van Rimbaud Rilke Trakl Celan
tenslotte zijn aanwiJ'zingen 8enoe g
voor aanknoPingsPunten van Budes
P~"zie. `SPecifieke en onverwisselbare'
kenmerken to over,
kortom .
MniPIatia u e
In zijn beschouwing in Maatsta
over Pn"zie van de of8el°pen viJ'f
J'ear 199118-9 : `Nieuwe 8eluiden
en andere ouwe koek' haalt Schouten
weer uit near Kusters, Beerskens
en Bude . Daarmee veegt hiJ' ze
op een h
~'P~ wist de verschillen uit .
Bode noemt hiJ ' Plotseling een
"Nieuweling" . En dat terwiJ'1 hi'J
eerder in hetzelfde bled 199013 na
de oPmerking: "Sommiga Pce"zie is
met aan miJ' besteed ." had toegageyen
dat Bude "vakmanschaP"bezit
maar het bezwaarliJ'k vindt dat het
"steeds hetzelfde vakmanschaP" is .
Hinderli)'k vindt hiJ' nameliJ'k overeenkomsten
tussen Bude en diverse
dichters . Bovendien hanteert hiJ ' de
merkwaardiga oPvatting dat Bude
to snel
uceert . Zei hiJ ' in Vri'1
Nederland nog dat de dichter "in
korte tiJ'd liefst viJ'f dichtbundels oP
zijn geweten" had in Maatst
1991 verfoeit hiJ' anders rekenend
: "in de gauwi eid 8oed voor
vier bundels". an grote Produktiviteit
zegt uiteraard mess over de
Pce
"tische riJ'Pheid . Bovendien
schri'J ft Bude `in voltiJ'd' en zijn 5
bundels van een late debutant in een
tiJ'dsbestek van 7 J'ear niet per se bedenkeliJ'k
.
Als kroniekschriJ'ver van de hedendaagse
Pce"zie Probeert Schouten
verbanden to leg8en en zwaarte-
Punten to ontdekken . Het heeft er
echter alle schiJ'n van dat Schouten
vastzit in eigen denkbeelden en niet
voor andere ideeen openstaat, er
niet ade9uaat op ken reageren . Ook
de homo criticus liJ'kt aan het criterium
van VENT to willen voldoen.
Guus Middag Plaatst in zijn
NRC-recensie 12-7-91 over De
onderwaterwind den ook terecht
een kanttekening biJ ' Schoutens eerdere
negatieve oPmerking in Maatsta
ude zou "als em pier" schriJ'-
yen . Men zou "over, zeg, viJ'ftien
J'ear . .) hevi8 terng kunnen gaan
verlangen near die mooie in zichzelf
8ekeerde, gesloten Pce"zie zoals
die aan het eind van de vori8e
eeuw geschreven werd met Bude
'Js
8 7
als meest monomane verseSenwoordiSer".
Daaraan zou ik willen
toevoeSen dat `de tank van de criticus'
met het maniPuleren van de canonisatie
en de literatuurSeschiedenis
is . Schouten redeneert volSens
het demaSoSische stramien : later
wiJ' de loftromPet afsteken over de
anekdotische P"~zie en die van de
meer contemPlatieve soon verSuizen
dan komt het allemaal wel
Soed.
Schoutens Sebrek aan arSumentatie
bliJ'kt ook uit de Sedichten die
hiJ' als voorbeeld stelt . Zo ram hiJ' in
het Senoemde overzicht in Maatsta
uit Nachtdroom 1989 willekeuriS
het tweede Sedicht en Sof hi'J
Seen enkele aanzet tot iraterPretatie .
Dat Sedicht oPerat echter een cYclus
en verlanSt dus een andere leeshoudinS
.
Waar de Positivistisch lezende
Schouten in VN een Semis aan
"PsYcholoSie en filosofie de voorkeur
voor anonimiteit" hekelt, daar
zou de daadwerkeliJ'ke iraterP1' etatie
moeten b.eginner De zeker niet onkritische
maar slordiS routineuze
Ad Zuiderent leest biJ' voorbeeld
Trouw 13-6-91 noS wel "heldere
Sedachten en scherpe beelden" . Zo
Het
onbegrijpelijke
gedicht
Er ziJ'n altiJ'd onbeSriJ'PeliJ'ke Sedichten
Seweest . Aan dit feit hebben
de dichters hun rePutatie to
darken Srote Seesten to ziJ'n vender
kiJ'kend dan hun tiJ'dSenoten• ondarks
hoop en onbe8riP eiSenzinniS
: met de zekerheid dat de Seschiedenis
ze SeliJ'k zal Seven . En
dat Sebeurt: onbeSriJ'PeliJ'ke Sedichten
worden op mast Sesneden
Secanoniseerd en beSraPen?
8 8
Jooy3
is het aPische, deels autobioSrafische
°~inSsSedicht `ReiziSer'
van De onderwaterwind eerder
apart verschenen, een odYssee die
niet in bet mYthische bliJ'ft steken .
Tevens likJen uitinSen als "WiJ ' ziJ'n
een schiP" en vooral "WiJ' ziJ'n Seluid"
miJ' eerder filosofsch dan ik-
Sericht . En belichaamt volSend Sedicht
in een context SaPlaatst van
kemzinnen als "We zouden moeten
sterven . Nu." en "de woede / waaraan
wiJ' sterven Saan" oorzaak en
SevolS van stilstand . Ook de VENT
is aan sterven onderheviS .
In het lieht van strePen, torens,
rekt de muur zieh uit het water op,
bewee8t de stem van wie hier
hoorde
zieh moeizaam langs de stadsrand
weg.
KiJ'k, voordat wJi ' achter glas
onaanraakbaar
staren naar onze gele hand,
voorgoed
8evouwen over onze zomerJ'as-
J'e hebt vandaag weer kinderen
gebaard.
Niets dan lie de, nieuwe PJi'nen .
an voorbeeldJ'e, van een Soede
honderd J'aar Seleden . Willem
Kloos leest neuwe Sedichten van
Herman Gorier, enkele verzen : "Ik
beSriJ' P er zeer weiniS van" en "ik
sta voor een dilemma `Ben ik zo
stom en ouderwetsch of is Gorter
van de wiJ's" . Kloos' onbe ~'iP is
voor de Nieuwe 8ids-redactie Seen
belemmerinS : uiteindeliJ'k worden
de Sedichten natuurliJ'k $ewoon Se-
Plaatst .
Mans dan de reactie van een `Sezond-
verstand-kraut' het A1gemeen
handelsblad. De soon is voorsPelbaar,
maar de vorm waarin het
onbeSriP SeSoten wend, vraaSt letterliJ'k
om reactie :
Een ogenblik
also er niets 8ebeurd is, telJ'e
J'e lever , blikJ'e
ezig
boven de glaps van de rivier uit
in een vat van stilstaand licht .
Noten
1 . Eventuele 'maximale' elementen in Dc
onderwaterwind zoals'Chefarine Chefarine!'
en 'Brylcreem' last ik dan buiten beschouwing.
2. Dit gelds alleen voor Budes poezie. Met
anderen riep de dichten in een advertentie op
tot beeindiging van de vemietiging in Kroatie .
(de Volkskrant 15-11-1991)
Naschri
Dit artikel ontstond oktober 1991 .
Inmiddels laakte ook Remco Ekkers
over Marc ReuSebnnk schriJvende
Schoutens doorSrondeliJ'ke
weS en De8ids 1991/11) .
Ewout van den KnaaP
"In het AuSustus-nummer van De
Nieuwe Gids komen wederom eeniSe
Nieuwe-Gidsverzen voor van
den heer Gorter .
WiJ' nemen het eerste Sedicht
over, met de nederiga bekentenis
dat we er Seen woord van be SnJ
Pen. EiSenliJ'k schiJ'nt het ors zelfs
radicale onzin toe.
Is er order ooze lezers iemand
die verklaren kan eeniSen zin in
deze verzen to vinden en in staat to
ziJ'n onSeveer aan to duiden was de
dichten zeSSen wil? ZiJ'n er leestekens
en werkwoorden weSSevallen?
Wat is het inzwevend kameren
van de reSen?"VolSt het Sedicht
'.Lever')
jaargang 1 0 , nummer 2
Het gedicht wordt door een
`Schoolmeester' herschreven zodat
het voldoet aan ziJ'n eigen roterPretatie
. Goiter wordt verdedi8d door
een lezer die "het 8edicht met in
ziJ'n Seheel Selezen" heeft. En, toppunt
van leukigheid, de oPlossing
van een Leidse student die het gedicht
niet alleen denkt op to lossen
maar ook to verbeteren door het
woodd voor woodd achterstevoren
to lezen.
Toch lost die laatste graPPenmaker
het gedicht op . Want qua begri'JPe
liJ'kheid en sfeer ontloPen de versies
elkaar niet eens zo heel veel -een
conclusie die met to8enzin getrokken
moet worden . Maar het gedicht
klinkt natuurliJ'k niet meer, het stottert
steekt en harkt het is zo hourerig
als A18emeen Handelsblad-
Proza. En zo wordt duideliJ'k wat de
waarde van Goiters gedicht uitmaakt.
Er is wel jets veranderd aan de status
van de dichters . Het is njet meer
SebrujkeliJ'k Soede sier to maken
met onbegriP . De criticus die er
mess van be8riJ'Pt, is ~'asg bereid
een tweede en derde keer to lezen
om het werk ten slotte `hermetisch'
of in het slechtste geval `ontoegankeliJ'k'
to noemen . Maar er ziJ'n
natuurliJ'k nog steeds onbegriJ'PeliJ'-
ke gedichten . Die gedichten kunnen
vernieuwend ziJ'n ;~ associatief
en dan liefst op een onfatsoenliJ'k
PersoonliJ'ke manjer, of irritant emdiet.
Er ziJ'n altiJ'd gedichten die zich
na een grondiga lezing niet bloot8eyen
.
Wat volt is de eerste van een reeks
Pogingen gedichten to roterPreteren
die met traditionele methoden van
roterpretatie ontoegankeliJ'k bliJ'-
yen:
K. SchiPPers `Zwart wint in 39 zetten'
.
Dne leesverslagen.
I .
Wit : Koot, ELO : -
Zwart : Mounts, ELO :
Utrecht 1991
1 . d2-d4 d7-d5 2 . Pbl-c3 Pg8-f6 3 .
g2-g3 Pb8-d7 4 . Lcl-g5 e7-e6 5 .
Lfl-g2 Lt-e7 6 . Lg5-f4 0-0 7 .
Pc3-b5 c7-c6 8 . Pb5-c7 Zwart
mcet doorbijten. Fr dreigen reeds
allerlei onaangenaamheden. Tu8-
b8 9. Pc7*e6 t7*e6 10 . Lf4*b8
Pd7*b8 11 . e2-e3 b7-b6 Oei . 12 .
Pgl-f3 Wit kiest hiervoor een langzame
dood . Pf6-e4 13.0 .0 Lc8-a6
14 . Tfl-el Le7-d6 15 . c2-c3 Pb8-
d7 16. Tal-cl c6-c5 17 . a2-a3 c5-
c4 18 . Ddl-a4 Dd8-c8 19. Da4-dl
e6-e5 20. Tcl-c2 Dc8-d8 21 . Pf3-
h4 Ddb-g5 22 . Lg2*e4 d5*e4 23 .
d4•e5 Dg5*e5 24 . Tc2-d2 Tf8-f6
25. Td2-d5 De5-e7 26 . Ph4-f5
Tf6*f5 27 . Td5*f5 g7-g6 28 . Tf5-
d5 Pd7-e5 Na de achtentwintigste
zet had Mounts nog 6 minuten voor
12 zetten en Koot slechts 1 minuut
voor ditzelfde aantal . Het tempo
wordt moorddadig . 29. Kgl-g2
Pe5-f3 30 . Tel-fl Ld6-c7 31 . Td5-
d7 De7-c5 32 . Ddl-d5+ Dc5*d5
33 . Td7*d5 La6-c8 34 . Tfl-dl a7-
a5 35 . a3-a4 Men kan niet zien,
maar slechts horen, dat er zetten
werden gedaan . Lc8-g4 36. h2-h3
Lg4-d6 37 . Td5-b5 h7-h6 38 . g3-
g4 f3-h4 + 39 . Kg2-fl remise
II .
Wit : Barlov, ELO : 2430
Zwarr. Piket, E1.0 : 2380
Wijk aan Zee 1985
1 . d2-d4 Pg8-f6 2. c2-c4 g7-g6 3 .
Pgl-f3 Lf8-g7 4. g2-g3 QO 5 . Lflg2
d7-d6 6. 0-0 Pb8-c6 7 . Pbl-c3
a7-a6 8 . h2-h3 Tab-b8 9. e2-e4 b7-
b5 10. e4-e5 Pf6-d7 11 . c4•b5
a6*b5 12 . e5-e6 t7*e6 13. d4-d5
Pc6-b4 14 . P13-g5 Pd7-c5 15 .
d5*e6 Lc8-b716 . Lg2"b7 Tb8*b7
17. Lcl-e3 Pb4-d3 18 . Ddl-g4
Pd3-e519 . Dg4-e2 b5-b4 20 . Pc3-
d5 c7-c6 21 . Pd5-f4 Dd8-a5 22 .
Tal-cl Tb7-b5 23 . h3-h4 Lg7-f6
24. Lea-d4 Da5*a2 25. Tcl-al
Dal-b3 26. Ld4*c5 Tb5*c5 27 .
Pg5-e4 Tc5-c2 28 . Pe4*f6 Tf8*f6
29. Tal-a8+ Kg8-g7 30. De2-a6
Tf6*f4 31 . g3*f4 Pe5-f3+ [32 .
Kgl-hl Pf3*h4 33 . fl-f3 Tc2-h2+
34. Khl*h2 Db3*b2+ 35 . Kh2-h3
Db2-g2+ 36 . Kh3*h4 Dg2-h2+ 37 .
Kh4-g4 h7-h5+ 38 . Kg4-g5 Dh2-
g3 mat]
1~Qp`/S
8 9
Veelbelovend maar niet sluitend.
Wit: Agdestein, ELO : 2500
Zwart: Ostenstad, ELO : 2330
Gausdal 1985
1 . d2-d4 c7-c5 2 . d4-d5 d7-d6 3.
e2-e4 Pg8-f6 4. Pbl-c3 g7-g6 5 .
Lcl-f4 Lt&g7 6. Ddl-d2 0-07 .0-
0-0 a7-a6 8 . Lf4-h6 b7-b5 9. f2- 13
Ddb-a5 10 . Kci-bl Pb8-d7 11 .
h2-h4 Tab-b8 12 . h4-h5 Pd7-e5
13. Lh6*g7 Kg8*g7 14 . h5*g6
t7*g6 15 . Kbl-al b5-b4 16 . Pc3-
bl e7-e617 . Dd2-h6+ Kg7-g818.
Pgl-h3 e6*d5 19 . Phi-g5 Pe5-f7
20. Pg5*f7'ff8*t7 21 . g2-g4 b4-63
22. c2*63 Tb8*b3 23 . g4-g5 Pf6-
e8 24 . Tdl*d5 Tb3*b2 25 .
Kal"b2 Tf7-67+ 26. Kb2-c2
Day*a2+ 27 . Kc2-d3 Da2*bl+ 28 .
Kd3-e3 Dbl-cl+ 29 . Ke3-f2 Lc8-
e6 30 . Lfl'a6 Dci-b2+ 31 . K12-g3
Tb7-a7 32 . La6-c4 D62-c3 33 .
Td5*c5 Le6*c4 34 . Tc5-c8 Dc3-
9 0
1~QpYS
e5+ 35 . f3-f4 Des-c3+ 36 . Kg3-h4
Lc4-b5 37 . Tc8*e8+ Lb5*e8 38 .
Thl-dl Ta7-a3 39. Tdl-hl Dc3-
g3 mat
G. Sosonko en P. van der Sterren (red),
New in Chess ; periodical analysis of
current opening practice . Yearbook
1985A . Amsterdam 1985 .
Dr . M. Euwe, AVRO wereldsehaaktoernooi
1938 . Amsterdam 1979 .
A. Milnninghoff, Max Euwe ; biografie
van een wereldkampioen. Amsterdam/
Antwerpen 1976 .
E. Ends, Herman Gorier documentatie
1864-1897. Amsterdam 1986.
Een olijke
presentator in
vats licht
`The torture never stops . . .'
Frank ZaPPa
Dat isp aass nieuws
Eons een gimmick altiJ'd gelazer . Ik
vraag me of of Joost Zwagerman er
ooit nog vanaf komt . Het is zelfs de
vraag of hiJ' dat wil!
an rel rond nieuw werk van
Zwa erman words zo lan zamerhand
traditie . In oktober vorig Jaar
verscheen ziJ'n nieuwe roman Vals
licht en vriJ'wel onmiddelliJ'k was
hot weer rank ; net als in Gimmick!
word in Vals licht een bekende Nederlander
herkend . Een heel bekende
dit keer.
Vals licht sPeelt zich of in de wetold
van de Prostitutie . De hoofd-
Personen ziJ'n Lizzie Rosenfeld,
prostituee, en Simon Pries, student
Nederlands annex hoerenloPer. Simon
en Lizzie ontmoeten elkaar in
de eskamer. Simon is door een
book van W .F . Hermans in Lizzies
raam nieuwsgierig geraakt . Het
bliJ'ft echter niet biJj 'viJ'ftig, met
condoom, nummertJ'e naakt',• Lizzie
en Simon worden, ziJ ' hot voorzichti8,
verliefd . Na een aanvankeliJke
weigering, geeft Lizzie haar
werk eraan en moeizaam doen beiden
hue best hot verleden to vergeten
. "0, hot begon zowaar op een
idY
lle to Jliken amelodrama or the
millions, met Simon in de gedaante
van edelmoediga redder en Lizzie
glorierend in haar glansrol van eertiJds
gevallen vrouw, op zoek naar
en vechtend voor ai ai ai - voor
Puur Beluk" . Over de aflooP zo
dadeliJ'k .
Via Lizzie komt Simon een heleboel
over hot hoerenbestaan to weten,
dus ook over de klandizie. Over
ZuurtJ'e biJ' voorbeeld of over KoffertJ'e,
Zweetsok en StomPJ'e . De
economie van hot vlees" bliJ'kt biJ'-
zonder wiJ'dvertakt overal krioelt
hot hoerenloPerslegloon . Simon
words er Paranoide van. Zelfs de televisie
kan eiSenliJ'k niet moor aan
want ook de "oliJjke Presentator"
van de "Aalsmeerse show waarin
Pas8etrouwde PaartJ'es zichzelf
vreugdevol debiliseren" bliJ'kt een
van Lizzies vaste klanten . Een detail
maar natuurliJ'k Pikten de media,
de Pret- en PraatProgramma's
vooroP, hot er ogenblikkeliJ'k uit ;
dat is pas nieuws die Ron . . . Hot is
met waar! Dat hadden we nou nooit
achter hem gezocht!
Ondanks dat de oliJjke Presentatot-
in-hot-echt reaSeerde met de
mededeling dat hot hem allemaal
koud lief bleef men er bliJ'kbaar
over bezi8 . Dat zinde Zwagerman
met . Na alle commotie rond Gimmick'
wil Zwa erman zo li'kt hot
weer of : eindeliJ'k als schriJ'ver serieus
genomen worden. HiJ' ergerde
zich aan hot felt dat alle aandacht
uitging naar die one alinea, op een
book van 276 bladziJ'den . ZwaSerman
sPrak van een `hetze' die afbreak
deed aan hot book . Het lie p
zelfs zo hoo8 op dat Zwagerman
besloot de Sewraakte passage te
herzien. Vanaf de tweede druk zal
er niemand meet worden herkend.
jaargang 10, nummer 2
De televisiepresentator bli'ft maar
dat zal dan even goed Hans van der
Togt of JooP K~Pmans kunnen
zlJn.
2 D at is pas htoratuur
Helaas. Mi'J ns inziens doer het camoufleren
van de oliJ'ke passage afbreuk
aan het hock. De passage is,
in zekere zin zelfs onmisbaar in het
leugenlabYrins van de hoereriJ' en de
literatuur .
Het hoerenbestaan zo bliJ'kt uit
Vals licht hangt aan elkaar van de
leugens . Zowel hoeren als hoeren-
1 rs vertellen zelden de waarheid
. Lizzies leugens ziJ'n veruit het
sPectaculairst, de roman is eigenliJ'k
een afdaling, kring voor krin g,
in de hel van Lizzies verzinsels .
Minder in het oog sPringend ziJ'n
Simons ficties . Toch begins de roman
daarmee: "Alles moest geheim
bliJ'ven. Simon bog tegen familie
en vrienden." No8 op eerste bladziJ'de
words verteld dat Simon toch
een vingerwiJ'zing naar de waarheid
in ziJ'n leugens stoPt : "Het detail
over het hock van Hermans had hi'J
er later in verwerkt . BliJ'kbaar gin g
het liegen hem gemakkeliJ'ker of
wanner de leugen een voor derden
niet to achterhalen vingerwiJ'zin g
naar de waarheid bevatte."
Het liJ'kt wel een Pn"ticale uitsPraak:
fictie gaat beter met een
beetJ'e waarheid . Maar dan wel voor
derden niet to achterhalen! Is Zwagerman
inzake de voor derden niet
to missen oliJke Presentator over de
schreef Sagaan? Het liJ'kt er op.
MaarJ'e kuntJ'e ook afvragen was de
waarde is van een waarheid die niet
door derden valt to achterhalen .
"Okee niets is was het liJ'kt, dat
wist Simon ook wel-maar dit was
was hiJ' leerde: zelfs het zuiverste
gent was met het voertuig naar de
waarheid . Lust hoe seder en °precht
ook beleden onttrekt zich niet
nooit aan schiJ'n ."
StaPeis leugens zelfs de lust
bliJ'kt besmet met schiJ'n . Vals licht
sluit oP deze wiJ'ze vriJ'wel naadloos
aan biJ' Zwagermans eerdere werk ;
oPnieuw draait het om de vraag of
een ware onschuldiga liefde no g
mogeliJ'k is in een door en door verziekte
wergild. Verziekt door opportunisme
genotzucht hypocrisie ,
Promiscuiteit, nouJ'a alles waarmee
Gimmick! al zo'n beetJ'e vol staat .
NatuurliJ'k is dit alles ook in Vals
hcht terng to vinden maar veel
minder wrapg dan in Gimmick! .
Het hoerenmilieu words liefdevol
beschreven • zelfs de immer zwiJ'-
gende
P~ierachtiga man van TanJ'a
Lizzies wilega words aandoenliJ'k
als hiJ' tiJ'dens een etentJ'e Plotselin g
Lee Towers imiteert en na afloo P
een van ziJ'n zegelringen van ziJ'n
vingers wurmt en deze Simon, zonder
verder een woord to zeggen, in
de hand drukt . Vals licht is een veel
minder navrant hock dan Gimmick!
. Weliswaar is de idYlle net
als in Gimmick, ten dode oPgeschreven
maar het is veel moeiliJ'-
ker om een bone buitenwacht am to
wizJen die daarvan - mede-de
oorzaak is .
Het IrJks er meer op dat de idYlle
en de bone buitenwacht elkaar nodig
hebben: "Misschien kon hiJ' met
van haar houden zonder de gedachto
am een viJ'andiga instantie die
haar en hem en hen beiden bedrei8-
de. Misschien - en de rversiteit
van het idee vervulde hem met afgriJ'zen
- was hiJ' alleen maar van
haar gaan houden omdat er een vi J
and, een veelkoPPige rivaal in het
sPe1 was geweest ."
Gedachten van Simon die oPnieuw
ook voor Zwagerman oP
kunnen gaan . Niet in het minst omdat
deze regels onmiddelliJ'k doer
denken aan uitsPraken van Zwagerman
in een interview met Hervormd
Nederland (1/7/89): "Tegenstand
jut me op. Order druk
functioneer ik het beste .1k moet die
agitatie en verkramPtheid omzetten
in schriJ'ven. Paniek is miJ'n motor ."
De teboze wergild : voorSimon
het immense hoerenloperslegioen
voor Zwageoman de werkeli eid .
En op het moment dat de dreiging Simon
hover het hoofd dreigt to groeien
kniJP' t Zwageoman er een druPPe1
waarheid in nit: de olikeP'
J tator.
Even hapereii fiche en werkeli eid ,
dat is pas literatuur: het leugenlabYrint
en vooral de tot paranoia leidende
wiJ'dvertaktheid hiervan maker
zich voelbaar . Het gaat er met om of
de vingerwiJ'zing naar de waarheid
waar is; het gaat erom dat die vingerwiJ'zing
er is, en met ziJ'n aanwezigheid
de boel nog eens extra overh oop
gooit. Zo vertelt een goede leugenaar
het liefst ook de waarheid .
3 AIIemasI i eugens
NatuurliJ'k er is nog een andere
theorie voor de cynici : allemaal
leugens! Het is gewoon weer een
geslaagde Zwagerman-gimmick.
Je stoPt op weinig flatteuze wiJ'ze
een bekende populaire televisie-
Nederlander in J'e boek: geheid een
schandaal, altiJ'd goed voor de verkooPciJ'fers
. En werkt het niet dan
verkondig J'e met de nodiga omhaal
dat J'e het personage in godsnaam
maar schraPt : hoPeliJ'k alsnog een
schandaal hoPeliJ'k alsnog goede
verkooPciJ'fers . Maar sPreekt deze
theorie de bovenstaande tegen?
4
n Publiek geheim
Het is een Publiek geheim dat er
vanuit Japan een zware delegatie o P
weg is naar Nederland om te onderhandelen
over het schraPPen van de
passage over "vier JaPanners" door
Zwagerman nogal indiscreet in verband
gebracht met huize Society,
B accara en club LaLuna .
Koen Vergeer
Charlotte Govaert en
Francine Smink
In deze derde biJ'dra8a over `Het
bedraf staat de auteur centraal, de
8rondsto everancier' van het literaire
bedri' . Twee auteurs, Tonnes
Oosterho en Maarten 't Hart vertellen
over hen yak . Hoe is de relatie
met hen wt8ever en hoe ervaien
ze de aandacht van de Pers?
Maarten 't Hart succesvol schriJ'-
vex en 'bekende Nederlander', is
een van de weiniSa Nederlandse
schriJ'vers die van hen pen kunnen
leven . an deel van ziJ'n werk is vertaald
en verfilmd.
Tonnes Oosterhoff heeft den
dichtbundel en den Prozabundel o P
ziJ'n naam staan . HiJ' kreeS in 1989
de C.BuddinSh'-PriJ's. Om in ziJ'n
onderhoud to voorzien is hiJ' freelance
tekstschrjver en schriJ'ft hi'J
voor `damesbladen' als Mi'ln Gehelm
Intiem en Anoniem . HiJ' leest
liever Sedichten voor dan dat hi'J
een interview Seeft.
Tonnus osterhoff en
Bezige Bij
In 1989 werd Oosterhof f tiJdens
Poetry International Senomineerd
voor de C .BuddinSh'-PrisJ een
PnJs die bestemd is voor een dichter
die in de twee taar daarvoor debuteerde
. Die nommatie op zich
bracht a1 Pubhciteit met zich mee
dit werd alleen maar meer toen
Oosterhoff de PriJs ook won. ZiJn
dichtbundel BoerentiJ8er, die in
9 2
Het bedrijf 3
De auteur
`Publiciteit kan een monster worden dat je eet
1989 uitkwam, kreeS veel aandacht
• de recensies waxen overwe-
Send Positief . Geen slechte start
voor een dichter die ziJ'n eerste
schreden in de literaire wereld zet .
Wat Sing eraan vooraf?
In 1986 stuurde Oosterhoff ziJ'n
eerste Sedichten naar het tiJ'dschrift
Hollands Maandblad; niet vanwe-
8e het redactionele beleid maar om
de mooie letter . Het duurde maanden
voor hiJ' een briefJ a met een afwiJ'zinS
kreeS . VervolSens stuurde
hiJ' Sedichten naar Maatsta • ook in
dit Seval kreeS hiJ' Pas na maanden
een afwiJ'zende reactie. an andere
weS bleek succesvoller. Een
vriend van Oosterhoff werkte als
redacteur voor enkele J'euSdtiJ'dschriften
waar ook Guus MiddaS
Poeziecriticus van de NRC voor
schreef. MiddaS zaS wel lets in de
Sedichten van Oosterhoff en leSde
contact met Robert Anker, die vervolSens
enkele Sedichten van Oosterhoff
in Raster Plaatste. Ook
bracht Guus MiddaS Oosterhoff in
contact met uitSeveriJ' De BeziSe
Bi'J •
BiJ' Oosterhoffs eerste SesPrek
biJ' De BeziSa BiJ' vroeS de desbetreffende
redacteur of hiJ' meer
werk had . Sindsdien stuurde hiJ' Se -
dichten naar die redacteur, tot er
voldoende was voor een bundel .
Met die redacteur had Oosterhoff
veel contact ; samen bespraken ze
hoe de bundel inSedeeld moest
worden. Ook deed de redacteur
suSSesties voor veranderinSen in
de Sedichten zelf, die Oosterhoff
van hem overnam. Voor hem was
dat Seen Prnbleem : "Ik weet zeker
dat het zonder miJ'n redacteur een
minder Soed boekJ'e was Seworden."
Zelf hield hiJ ' zich ook beziS
met de tYPoBrafie en de bladindelinSi
en hiJ' deed suSSesties voor het
omslaS . AanvankeliJ'k wilde Oosterhoff
een andere titel maar daar
wilde de redacteur nets van weten.
Achteraf denkt Oosterhoff dat deze
titel toch wel Soed was .
De nominatie voor de C . BuddinSh'-
PrisJen het Srote aantal recensies
verrasten Oosterhoff. Alle
aandacht die hiJ' kree8 vond hiJ' niet
onverdeeld PlezieriS : "Met Publiceren
zoek J'e net echt aandacht, J'e
wilt Selezen worden . Dat is iets andens
dan dat er mensen inJ'e huffs komen
om J'e to fotoSraferen ."
Van BoerentJ8 i' er ziJ'n onSeveer
1 .000 bundels Sedrukt. Heeft hiJ' er
eniS idee van hoeveel er over de
toonbank ziJ'n SaSaan? Oosterhoff :
"Dichters vra8en dat net nit Pieteit
met de uitSever, en uitSevers vertellen
dat niet uit Pieteit met de dichters
." EiSenliJ'k vindt hiJ' het literaire
bedriJjf maar een vreemde
bedriJ'fstak;~ als schriJ'ver lever J'e
a11e Srondstoffen, maar in Plasts
van dat Je daar naar betaald wordt
bliJ'fJ'e heel lanS afhankeliJ'k van a1-
lerlei subsidies en beurzen .
In 1991 verscheen Oosterhoffs
verhalenbundel Vo8elzaken ook
weer biJ' De BeziSa BiJ' . Het is een
snort erecode dat J'e als schriJ'ver bi'J
J'e uitSever bliJ'ft . De fmanciele conse9uenties
voor de BeziSa BiJ' bi'J
een eventueel vertrek van Oosterhoff
zouden echter niet zo Srnot
Jaargang 1 0 , nummer 2
ziJ'n als een vertrek van een succesvoile
bekende oedverk ende
schriJ'ver.
Maarten't Hart en
De Arbeidersrs
Vanaf ziJ'n allereerste boek zit 't
Hart biJ de ArbeidersPers . EruSe
tiJ'd Seleden werd hiJj 'via via' door
Mai SPiJ'ker uitSenodiSd om bi'J
diens uitSeveri'J ' Prometheus to komen.
`t Hart : "Ze zouden de royalties
van miJ'n boeken in Zwitserland
uitbetalen zodat er geen belasting
over betaald hoeft to worden . Het
zou aardiS was schelen maar ik ben
met op het aanbod mSeSaan. Ik
vind het unfair om uit fmanciele
overweSinSen biJ' De Arbeiders-
Pers weS to Saan ." Voor de uitSeveriJ'
zou het een SevoeliS verlies ziJ'n
als 't Hart weS zou Saan ; ze zouden
dan alleen noS diens oude titels -
de backlist - moSen herdrukken.
BiJ' De ArbeidersPers words
Maarten 't Hart dan ook in de watten
SeleSd, iedereen rent voor hem.
HiJ' net echter ook het nadeel van
ziJ'n winstSevendheid voor het bedriJ'f•~
ze willen SrasS ziJ'n boeken
uitSeven omdat dat veel geld oPlevert
en ze zullen niet Sauw eerliJ'k
zeSSen dat een bePaald boek misschien
minder Soed is . Voor Het
uur tussen hoed en wolf had 't Hart
achterafSezien ~'asS het advies SekreSen
om het niet uit to Seven. De
uitSever was dan echter twee ton
misSeloPen .
In het alSemeen is de invloed
van de uitSever op ziJ'n manuscriPten
heel klein; ze worden eiSenliJ'k
alleen naSelezen op stiJ'l- en andere
foutJ'es waarna eventuele veranderinSen
worden voorSesteld . BiJ' andere
auteurs kunnen de wiJ'ziSinSen
noSal eens mSriJPend ziJn. Koos
van Zomeren kreeS een manuscript
eens drie keer ternS en Tessa de Loo
kreeS ooit het hele manuscript defintief
ternS . Maarten 't Hart echter
words achter ziJ'n broek Sezeten ; zo
nu en dan kriJS' t hiJ' een vriendeliJ'k
telefoontJ'e waarin en passant Seinformeerd
words naar ziJ'n vorderingen
.
Publiciteit
In toSenstellinS tot Oosterhoff heeft
't Hart Seen moeite met alle aandacht
die hiJ' kriJ'S~t; hiJ' zoekt deze
trouwens zelf ook SrasS op. "Een
kans om op de televisie to verschiJ'nen
moet J'e nooit laten Saan
ook al is het nos zo'n suf programma.
"
Oosterhoff ervaart de aandacht
van critici als beklemmend . Van
ziJ'n eerste bundel had hiJ' zelf eiSenliJ'k
weiniS verwachtinSen en hi'J
dacht dat hiJ' zich van slechte kritieken
niet veel zou aantrekken. Na
ziJ'n Soede start welt hiJ' zich onder
druk Sezet . Zelf zou hiJ ' wel kritieken
willen schriJ'ven, biJ'voorbeeld
in het PlaatseliJ'ke daSblad, waarbi'J
vooral de fmanciele karat ervan hem
net onaantrekkeliJ'k liJ'kt. De belanSriJ'kste
functie van de Pers vindt
Oosterhoff de nbaarheid er
moet verteld worden `was er to
kooP is' . Ook't Hart is van meninS
dat kritieken informatief moeten
ziJ'n~ ' ze ziJ'n voor de lezer bestemd
en net voor de schriJ'ver . HiJ ' vindt
dat de schriJ'ver en de criticus
scherP van elkaar Sescheiden moeten
ziJ'n een criticus moet volkomen
onafhankeliJ'k ziJ'n . Zelf wil hi'J
niet meer over recente Nederlandse
literatuur schriJ'ven maar niet om
deze reden. HiJ' werd er to vaak op
aanSesPToken en is zelfs ooit "omverSekeSeld"
door Bob den UY1 ,
was hiJ ' niet echt PlezieriS vond.
Kritieken over ziJ'n eiSen werk leest
hiJ' nooit, omdat hiJ' aan de aardiSe
dinSen nets heeft en de vervelende
dinSen onthoudt. Lachend : "Maar
J'e vrienden houden J'e wel op de
hooSte ."
Oosterhoff vreest al to veel Publiciteit:
"Publiciteit kan een monster
words datJ'e eet". GelukkiS ver-
Plichtte De BeziSa BiJ' hem net oP
alle verzoeken tot interviews en uitnodiSinSen
voor lezinSen in to
Saan. Oosterhoff: "Ik wil eerst een
Soed dichter worden en misschien
daarna, na een J'aar of twinti$, een
beroemdheid ." TeSen buitenstaanders
ze8t hiJ' nooit dat hiJ' een dichter
is . "Daar schaam ik me Seloof ik
wel een beetJ'e voor. Je bent dan
meteen een beetJ'e zo'n vaSa fi-
Suur ." VolSeras 't Hart Seeft de
bekendheid status het schriJ'verziJ'n
op zich Seen enkele . SchriJ'ven
ziet hiJ' zelf niet als een yak meer
als een biJ'baantJ'e, dat hiJ' het liefst
naast andere activiteiten zou doen .
Nadat hiJ' oPSehouden is met doceren
is hiJ' full time schriJ'ver. De eenzaamheid
daarvan vindt hiJ' zeer on-
PlezieriS en het Seven van een
interview is dan een welkome afleidinS
. Per daS ontvanSt hiJ' onSeveer
twee a drie brieven van lezers . Hi'J
reaSeert niet op alles . Er ziJ'n noSal
was mensen die hem het evanSelie
willen uitleSSen, "dat zie J'e al aan
de dikte van de brief" .
de vraaS of Oosterhoff wel
eens `fan mail' ontvanSt, kan hi'J
een nauwkeuriS antwoord Seven .
Twee keer een brief van studenten
waarin hiJ' om een interview SevraaSd
werd en een keen een brief
van een oude kennis van school die
Sezien had dat er een boekJ'e van
Oosterhoff in de winkels lag . Dit
snort PersoonliJ'ke reacties vindt hi'J
erg leuk, kleine verrassinkJ'es
noemt hiJ ' ze. "Je weet nooit wanneer
zo'n rare brief komt tussen de
post door.
\)os
9 3
Zeltgeschapen rulnes
Onthechting en geldingsdrang in De tranen deracacia's
Paul van Vliet
"Er is 8een vorm van sexuele ontaardin8, die hi'1
niet uit behoefte om bur8argevoelens te kwetsen
nauwkeuri8 beschril'ft ..."
"Het is een hoo8st onfatsoenli)'k boek ..."
Dit zijn woorden die niet zouden misstaan in een
besPrekin8 van het omstreden werk American
psycho van het enfant terrible van de Amenkaanse
literatuur Bret Easton Ellis . Ze zijn echter
afkomsti8 uit een recensie van De tranen der acacia's,
de eerste Srote roman van Willem Frederik
Hermans.
Het verhaal van de onaangaPaste Arthur Muttahdie
de mensen tegen zich in het harms l'aa , zijn
zuster tot het uiterste tergt en dol8Tasg een actieve
I
rol in de oorlog zou willen sPelen om zijn agressie
to kunnen kanaliseren leidde inderdaad niet be-
Paald tot verheffing van de lezer. "Kunst adelt"
wist C .J.E . Dinaux in zijn besPreking van De tranen
in het Haariems Da8blad . En voor een personage,
"willoos en bandeloos, bezeten door rancune, van
woede haat kwelzucht, wreedheid en c ynisme
.., een zichzelf geestelil'k en lichameli)'k vernietigend,
zich tot nietswaardigheid demoraliserend
mens" kon de lezer zi1'ns inziens be8riP noch medeleven
oPbrengen .
Meer dan veertig )'aar na het verschil'nen van de
roman is een dergeli)'ke oPwinding bil'na ondenkbaar
Seworden. "Het is nauwelil'ks meer voor to
stellen wat een kabaal erover is geweest. ledereen
zei: dat is ornografie" klaade Hermans dan ook
in een interview met H . . Meier .
Twee 'par na de Publicatie van De tranen was de
weerstand tegen 1k heb alti1d 8eli1'k zo mogelil'k no g
8roter en diende Hermans zijn creatie voor de
rechtbank to verdedigen . Zil'n rePutatie ais controversieel
auteur was inmiddels gevestig
d, mar ahil'
stond nog niet to boek als 8root schril'ver . Want ook
de critici die oog hadden voor zijn kwaliteiten zagen
in hem het talent dat zich nog moest bewil'zen .
Zoals bekend kwam eind >'aren vi)'ftig met De
donkere kamer van DamokIes de gote doorbraak .
94
ioos
Sindsdien is de literaire gI'ootmeester 8eeerd met
vele artikelen, proefschrif ten en een goot lezers-
Publiek. De aandacht vanuit wetenschaPPeli)'ke
hock is echter ongelil'k verdeeld : de hoeveelheid
secundaire literatuur over De tranen is uiterst klein.
Genoeg waardering van de kant van de lezersonlangs
beleefde de roman zijn eenentwinti$ste
druk -, maar de onderzoekers hebben het enigszips
laten afweten. Afgezien van twee artikelen
van anssen en Oversteegen waarin de vertelsituatie
wordt besProken, bestaat er vri1'wel geen secundaire
literatuur over De tranen . DieP~'avend onderzoek
naar de bouw van de roman is tot oP
heden niet verricht . De oorzaken hiervan zijn niet
moeilil'k to achterhalen .
en ras seac tia roman
Hermans' eigen reserve ten oPzichte van zijn werk
sPeelt een rol in de hierboven geschetste lacune .
"1k vind mi'n latere boeken technisch beter economischer
geschreven" last hil ' in een interview weten
. anssen maakt dankbaar gebruik van deze oPmerking
in zijn artikel 'Het gelil'k van P~Y'hon'
wanner hil' concludeert dat De tranen een 'voorstudie'
van De donkere kamer van Damokles is: verhaal
en thema zijn identiek . Waar in De donkere kamer
de mogelil'kheid tot verificatie van de
gebeurtenissen ontbreekt omdat Osewoudt de enige
is die het gezichtsveld bePaalt bekleedt de lezer
in De tranen een suPerieure sitie dankzi1' de rsPech'ef
wisselin en die hem meer kennis verschaffen
dan hoofdpersoon Arthur. Het hoofdthema in
het oeuvre van Hermans formuleert anssen als'de
onkenbaarheid van het bestaan' een thema dat
reeds in dit vroega werk valt to si
leren.
Ook bi1' Oversteegen steekt de roman minder
nstig of tegen later werk als De donkere kamer en
Nooit meer siapen . In zijn essay over De tranen
Plaatst hil' wel enkele kanttekeningen bi1' anssens
analyse van het PersPectief . Daarnaast meent hi'l
dat de werkeli)'kheid in De tranen niet per se onkenjaargang
10, nummer 2
baar is voor de lezer bestaat de mogehlkheid de
waarheid to achterhalen, een uitweg die in De donkere
kamer voorgoed geblokkeerd is. De roman De
tranen die vaak 'raadselachtiger aandoet' vormt
een staP in de ontwikkeling van de auteur .
Anbeek inventanseert i n ziln boek over de roman
in de na-oorlogsa Jraen de oogst van literatuur
over De tranen : eind ren vi1f tig lag de nadruk op
de protagonist van het verhaal, terwil'l "de latere
onderzoekers" - hiermee bedoelt hi' waarschi'nlilk
anssen en Overstee8en - zich bezighielden
met de filosofische lading van de roman . Hil besluit
ziJ'n betoog als volgt : "De conclusie die bier uit
volSt is dat De tranen der acacia's lang niet zo'n strak
gecomP°n erd, op een thema gebouwd boek is als
bi voorbeeld Nooit meer slaPen ea kan de roman om
die reden minder volmaakt noeme maar er is ook
een andere reactie mogeliJk. De Tranen bhlft mmder
Si~'l' baar, 'raadselachtiger' dan bet latere werk
van Hermans."
Samenvattend : De tranen der acacia's is qua structuur
de mindere van zil'n illustere 'oPvolgerr uit
1958 maar bevat al wel bet hoofdthema uit Hermans'
werk in al dan niet volledig uitgewerkte
vorm. Het is aan de lezer om uit to maken of hil de
roman op ~'and hiervan onvolmaakt dan wel
raadselachtiS vindt. Beide kwalificaties doen in
miln ogen geen recht aan de roman .
Is de roman nu zo 'raadselachti in de zin van
moeilil'ker to duiden voor de lezerr? In zekere zin
wel. Reeds in bet eerste hoofdstuk waarin Arthur
oPtreedt wordt de lezer econfronteerd met de
duistere voors ellingen van Arthurs oma . Dat bet
slecht met hem zal afloPen' liJ'edenti tgw' i'lfell .l
bent verrot tot in l'e geheimste ingewanden" bil't ze
hasr kleinzoon toe . Arthur is onzeker over de ernst
van de voorsPellingan, die vaak een kern van
waarheid hebben maar meestal met precies uitkomen.
Oma voors It de dood van riJ'wielhandelaar
Zwikker, maar zit er naast met de datum . Met Arthur
looPt bet inderdaad slecht of, zij' bet met op de
wi'ze die oma had geschetst. Raadselachti zil'n
ook de scenes met een surrealistisch of droomachtig
karakter. Zo wordt Arthurs bezoek aan Maritza
gekenmerkt door een mYsterieuze sfeer : voordat
hi1' bil' het hoerenhuis waarin zij' verbli1'f t kan aanbellen
zwaait de deur als vanzelf open . Het meis1'e
in het zwart dat hem oPwacht, beantwoordt zil'n
vraag niet en sPreekt slechts over de vervallen
staat van de woning . Ook de namen van de verschillende
kamers Sneeeuwwi 'e RoodkapJ'e, en
de aanwezigheid van een oPgezette herdershond
naast bet bed dat Arthur met Maritza deelt dragen
biJ' tot het onwerkelil'ke karakter van de gebeurtenissen
.
Dit snort scenes is echter in de minderheid; de
roman is overwegend realistisch . De personages
met hun uitgediePto psyche komen 'levensecht'
over . Daarnaast ziJ'n er Si'ote overeenkomsten hissea
de ruimtelilke ordening in de roman en die in
de werkelil'kheid, zoals de gedetailleerde beschril'-
ving van looProutes door Amsterdam en door
Brussel last zien .
De tranen versus De donkere kamer
Voordat ik op de structuur van de roman ingay wil
ik eerst nog eniS
a woorden wideJ n aan de stellin S
dat De tranen een snort generale rePetitie zou zil'n
van de uiteindelil'ke oPvoering, De donkere kamer.
Ik ben van mening dat De tranen een minstens zo
interessante roman is als De donkere kamer, en in ieder
geval op ziJ'n eigen merites dient to worden beoordeeld
. In een coherent oeuvre als dat van Hermans
dat een aantal vast terngkerende thema's
heeft is bet natuurlil'k niet moeilil'k overeenkomstep
tussen personages en motieven uit verschillende
werken aan to wilzen . Arthur heeft de rancune
van Lodewikl Stegman, de geldingsdrang van
Alfred Issendorf en de vernielzucht van Roderik'Je,
ongetwil'feld een variant van AfschuweliJ'ke Baby .
Even in bet oog sPringend zil'n echter de verschillea
met De donkere kamer.
Waar De donkere kamer bol staat van de actie en
zich gemakkelil'k last lezen als een sPannende oortogsroman,
valt er in De tranen relatief weinig voor.
Arthurs deelname aan de krilg' shandelingen blil'ft
voornamelil'k bePerkt tot zijn gedachtenwereld .
Zi'n eniga waPenfeit is de moord op een Duitse deserteur
nog per ongeluk gaPleegd ook . A8ressie
uit zich bil' hem, enkele uitzonderingen daargelaten
vooral verbaal . Met name zijn zuster moet het
ontgelden.
Daarnaast ontbreekt de uitgebreide beschril'-
ving van uiterlil'ke kenmerken die in De donkere kamet
1'uist zo belan~l"k is . Osewoudts minderwaardigheidscomPlex
wordt voor een ~o'ot deel
bePaald door lichamelil'ke gebreken en de auteur
last geen gelegenheid voorbil'gaan om Osewoudts
gebrekkige fYsionomie to benadrukken . Om de
personages van De tranen voor zich to kunnen'zien~
heeft de lezer heel wat meet verbeeldingskracht
nodig. De auteur last nets los over het uiterliJ'k van
bil' voorbeeld Arthur, diens Inootmoeder en Oskar
,
Arthurs vriend .
Het derde en belangril'kste verschil is gelegen in
de intensiteit van het 'waarheidsProbleem' . De
fundamentele onoPlosbaarheid van de vraag of
Dorbeck een Prol'ectie van Osewoudt of een bestaande
romanfiguur is, vormt de spit van De donkere
kamer . W. Smulders heef t in De literaire misleidin8
in De donkere kamer van Damocles Utrecht
1983 aangetoond dat de lezer in ~'ote Problemen
komt wanner hil' ondervindt dat de roman-werkeliJ'kheid
in botsing komt met zijn lees-werkeli)'kheid
. Wil hi1' in de personages blil'ven geloven dan
moet hil' controleerbare en oncontroleerbare gage -
vens voor 'waar' houden, en raakt zo verstrikt in
het web dat de auteur voor hem heef t gesPonnen .
Ook De tranen wordt in zekere zin beheerst door
de vraag: wat is er Precies voorgevallen? Deze
vraag heef t betrekking op de verwikkelingen rond
het verzetswerk van Oskar . Heef t Arthurs beste
vriend een Duitseofficier om het leven gebracht of
heef t hil' slechts voor koerier gesPeeld? Hoewel de
lezer iets meet weet dan de hoofdPersoon moet
ook hil' het antwoord schuldig blil'ven . Deze Problematiek
verschuif t echter naar de achtergrond
op het moment dat Arthur zijn woonPlaats verlaat
en koers zet naar Brussel .
Daarbil' is, vetgeleken met De donkere kamer, de
vraag naar de ware toedracht in De tranen van ondergeschikt
belang . Arthur heef t meerdere zaken
die zijn aandacht opeisen. Zal het hem conform de
voorsPellingen van zijn oma slecht vetgaan? Stamt
9 6
ioy3
zijn vader werkelil'k van een ~8' oot heerser of en
heef t hil' de dood van zijn moeder op zijn geweten?
Dit zijn vragen die Arthur niet beantwoord kril'gt .
Hil' heeft to kamPen met togenstri' ige informatie
mensen die tegen hem liegen en verwachtingen
die gecorrumPeerd worden . Zo beschouwd lil'kt
anssen gelil'k to hebben wanner hil' 'de onkenbaarheid
van het bestaan' als hoofdthema aanwil'st
. De vaststelling van dit thema leidtechter niet
tot geweldig interessante analyses . De 'onkenbaarheid
van de werkelil'kheid' is zo langzamerhand
tot een versleten cliche verworden een ready-made
etiket dat op elk boek van W.F. Hermans n worden
gaPlakt. Een voorbeeld hiervan is Tom van
Deels besPreking van de roman Au pair . Na een samenvatting
van de inhoud stelde hil ' vast: "De roman
'Au Pair' is een imposant boek over de onkenbaarheid
van de werkelil'kheid ." Dit is in Principe
geen onl'uiste constatering, men kan er alleen weinig
mee . No8maals, het be grip
~P is
zonder meet eveneens van toepassing o De tranen
zoals op vele andere romans van Hermans .
Het accent ligt in deze roman echter op andere zaken.
Hieronder zal ik laten zien dat de oorzaken
van Arthurs ondergang voor een Sroot deel zijn terug
to voeren op zijn onverenigbare verlangens .
Arthur ervaart een continue spanning tussen inertie
en bedriJ'vigheid het aantrekken en of stoten
van de mensen uit zijn omgeving, haatdragendheid
en genegenheid .
Held en s ac to ar t uisoze en e o r ene
Al in een vroeg stadium maakt de lezer kennis met
een van Arthurs meest kenmerkende eigenschap-
Pen: een onlesbare dorst naar wraak . "Al zou de
hele wereld hem ten deel vallen dan zou hil' no g
net gewroken zil'n- j a, misschien was zelfs de eeuwigheid
nog to kortstondig om de schade in to halen"
.
Tegelil'kertil'd besef t Arthur dat de vervullin g
van zijn wrack een dilemma met zich meebren t :
" e wreekt J'e altil'd in het leven, alleen meestal net
op de Personen die schuldig zil'n. Schuldig is iedereen.
De wereld streeft naar harmonie tussen
schuld en wrack."
Hoewel niet ondubbelzinniS, is dit een belangril'ke
passage, omdat hierin de basis wordt gelegd
voor Arthurs ondergang . De eniga manier om een
sYnthese tussen wrack en schuld to bereiken is de
wrask op zichzelf to richten,; iedereen is immers
schuldig . Arthur denkt aan de Duitsers die zeer
jaargang 10, nummer 2
bevreesd zil'n voor een pas uitSebroken kinderverlammin
Pidemie. "Als mi)' dat overkomt mask
ik mi lvan kant, dacht hil' . Dan bee ikeindeli1'k8ewroken
." Een dergelil'k doodsverlangen staat haaks o P
Arthurs hang naar geborgenheid, zil'n wens een
Plaats to vinden "waar hil' desnoods eenzaam zonder
wanhooP zou kunnen wezen". De botsing tussee
deze elkaar togengestelde drif ten vomit de
dril'vende kracht van de roman .
Reeds bil' oPPervlakkiga lezing wordt het duidelil'k
dat de roman in twee delen uiteenvalt het 'Amsterdamse'
en het Brusselse' deel die elkaar sPie-
Selen maar ook met elkaar contrasteren . Deze
tweedeling in de macrostructuur is op tal van
Plaatsen terng to vinden in de microstructuur : vele
antithetisch geordende be
~PPen versterken het
innerlil'ke conflict van de hoofdPersoon. TeSenstellinSen
als donkey-licht, open-gesloten activiteit-
Passiviteit, bewe ~'ng-stilstand duiken herhaaldelil'k
op. Een belan~l"k motief is in dit oPzicht
identi 'catie. Arthur sPiegalt zich aan towel helden
als slachtoffers aan partici amen en aan buitenstaanders
. Enerzil'ds ziet hil' zichzelf als de zegevierende
veldheer, anderzi)'ds als de grote verliezer
die overal buiten heeft gestaan.
In de sPi el die de Duitsers Arthur voorhouden
zil'n beide elementen verenigd : aan de ene kant
staat de bezetter voor Arthurs hartewens aan de
oorlog deal to nemen en zil'n a essie de vril'e loop
to latent "De kwintessens van zil'n gedachtenwereld
was altil'd alleen al moord geweest ." De oorto&,
sYmbool van zil'n doodsverlangen is aan Arthur
voorbil' gaSaan, hatgeen hi)' als een Semiste
kans beschouwt. Hi)' klamPt zich vast aan de vermeende
afstamming van Napoleon, en hooPt vurig
alsnog een heldenrol to mogen vervullen. Eenmaal
op hat slagveld zal hat net uitmaken of hi'1
sneuvelt : "De oorlog is de eniga leerschool voor hat
levee" zo heef t zi'n vader hem voor ehouden . De
ultieme contradictio in terminis : om to weten to komen
hoe l'e moat levee diem l'e to sterven .
RePresenteren de Duitsers de mogeliJ'kheid de
a essie de vri'e loop to laten aan de andere kant
zil'n zil' tevens de 8rote verliezers van de oorlog, de
verstotenen. Ze hebben zich >'arenlanS op iedereen
kunnen'wreken' maar nu de oorlog is ofgelopen
zi'n ze nets maar dan'schuldigen' .
Een andere rePresentant van de actieve deelname
aan de oorlog vormt Oskar Ossegal . De identificatie
met dit personage verlooPt op maar indirecto
wiJ'ze . Oskar en Arthur slaPen bil' voorbeeld met
hetzelfde meisl'e zonder dit van elkaar to weten . De
trein waarmee Oskar in het begin van de roman arn'veert
is de 1astste . En hiJ' is de laatste die uitsta t.
Viak voor de slotscene zit Arthur in de laatste tram ,
als eniga Passag''er .
Door de Duitse deserteur Ernst dood to steke
'evenasrt' Arthur ziJ'n vriend, over wie het erucht
de ronde doet dat hi' een Duitse officier heeft vermoord.
In de s iegel die hem wordt voorgehouden door
Andrea de vrouw van Oskar, ziet Arthur een geheel
ander g
ezicht : dat van een onvolwassen '~on-
Sen die een schuilPlaats zoekt waar hil' zich beschermd
weet tegen de vi>'andi a buitenwereld .
Zi)'n verlangen maar geweld kan in haar aanweziSheid
o een zil'sPoor worden gezet . BiJ'na een J'aar,,
een ponode van totale r~'essie waarover nets
wordt verhaald in de roman verbli'ft Arthur in
Andrea's wormg. Dan wordt zi)'n Plaats wear ingenomen
door Oskar . De onthechtinS van de actuele
werkeli)'kheid is voorbil' en zil'n oude frustraties
keren ternS. Ook in Brussel weet Arthur zich ti)'delil'k
veilig, en zi)'n oorloSsP
lannen lilken uit hat Sezichtsveld
to verdwil'nen . MaandenlanS doet hi'1
nets dan in de tuin zitten, ontplooit geen enkel iiitiatief
.
Maar zil'n 'actieve' kant last hem niet met rust :
"Hi llieP op slaPend e voeten en inw1endi8 ruiste hi'
als een waterval" cursivering van m.il'] Arthur weet
dat er iets diem to gebeuren : als hiJ' nets onderneemt
is hil' verloren en wordt hil ' uit zil'n schuil-
Plasts verdreven net als in Amsterdam .
en iso amen een wien an
Arthur krilg' t, zoals zovele personages in hat universum
van Hermans- de nodige t~ensla8en to
verwerken . Een verschil tussen hem en andere personages
nit Hermans' oeuvre is echter dat hi' ondanks
de slachtof fey-rol die hil' zichzelf heef t toebedeeld
zil'n misere voor een
oot deal zelf
veroorzaakt. Als hat om hat achterhalee van de
waarheid gsat vergeat hil' de meestbelanSn)"ke dingen
to vragen en realiseert zich dat dan achteraf .
"Imams wist Arthur wat hil' nog ver8eten had tegen
Oskar to ze gen iets heel belangel"ks ."
"Alti'd als ik eindelil'k Precies to weten kan komen
wat er is gebeurd mask ik een font verSeat ik iets ."
Anderzi'd~ s denkt hi)' ')uist to veal na . Dit breekt
hem bi)' voorbeeld o in zil'n relatie met GabY, een
meis>'e dat hi)' in Brussel heeft leren kennen . Wannear
zil' hem vertelt dat hil' eruit ziet alsof hi' altil'd
nadenkt geef t hil' haar geli)'k en stelt vast : "Ik dank
to veel . Het interesseert niemand . Mil'n gedachten
zitten in mil' als sardines in een blik . Een blik waaroP
een verkeerd etiket is gaPlakt zodat niemand de
inhoud kan raden." Staande in de tram ziet hi'l
voorbil'marcherende soldaten en besef t dat zil'n
voortdurende nadenken de vervulling van zil'n
wensen dwarsboomt : "Hier gaat de vi>'and voorbi'>-
er is alleen een stuk sPiegelglas tussen ons in en hi'l
zin hardo wat ik inwendi zing... als ik niet nadenk.
.. als ik nadenk zing ik niet dan ben ik het
liefste dood ... als ik niet nadenk geef ik nergens
meer om als ik niet nadenk kan ik iedereen paten
en voel ik mil' elukki dat ik iedereen haat ... als ik
nadenk is ook dat de moeite niet waard ."
Maar de wens zil'n denkvermogen uit te schakelen
is een ontkenning van de realiteit. De momenten
waaro Arthur 'redeloos' handelt zich overgeeft
aan een snort acte gratuft - als hil' zil'n
"inwendig gezan ', zoals hil' dat hierboven bil' de
Duitse soldaten herkent in daden kan omzetten
- worden veelal gevolgd door momenten van bezinning.
Het kortstondiga gevoel van euforie dat
pet doden van Ernst hem bezorgt, slaat al snel om
in angst voor de gevolgen . Arthur verkeert in een
impasse: als hil ' niet nadenkt voelt hil' zich gelukkig,
in de wetenschaP dat dit gevoel slechts van
korte duur kan zil'n. Tegelil'kertil'd betekent de uit-
9 8
schakeling van zil'n g
edachten dat hi'~ elke controle
op zil'n omgeving verliest .
Hierboven heb ik beweerd dat Arthurs verlangen
naar geborgenheid haaks staat op zil'n doodsverlangen.
Deze verlangens zil'n echter tevens
comPlementair: Arthurs perioden van regressie
worden gekenmerkt door stilstand afwezigheld
van leven. Vlak voor zil'n bezoek aan Andrea had
Arthur no gedacht: "als ik haar zie was het mi'
alsof zil' et 1reef ide."l Eena >'ar 1ang verblil'f t hil' zonder
lets to ondernemen bi' Andrea, in de hoop dat
Oskar niet terngkeert . "Ik besta niet meer. De hele
wereld voert oorlog, maar ik poor er niet bi'." Na
een node van kortstondi geluk bi'~ Gab y, die ekenmerkt
wordt door eenzelfde inertie is pet Arthur
zel die de illusie verstoort . Hier heef tl'uist zil'n
nadenken Srote gevolgen: een film die zil' samen
zien za1 hil' roterPreteren als een voorspellende
boodschaP, waaroP hil ' besluit dat hil' GabY nooit
meer wil zien.
Arthur negeert de uitgestoken hand van Oskar,
die hem zil'n huffs aanbiedt . In Plaats van pet aanbod
asn to nemen verliest hi~' zich in ongefundeerde
beschuldi8~'ngen aan pet adres van ziln beste
vriend. Ook de huishoudster van zil'n vader Rose
neemt hi1' teen zich in : Arthur wreekt zich o de
verkeerden en creeert zo zil'n eigen isolement .
jaargang 10, nummer 2
Er zi1'n wel degelil'k kansen voor Arthur zich aan
de misere to onttrekken, maar hil' last deze stelselmati
onbenut . Vervuld van zelfmedelil'den denkt
hil' in Brussel terng aan Carola: "Had l'e mil'n Parti'1
gekozen in lasts van die van onze ootmoeder,
dan hadden wil' ons samen tegen haar kunnen verzetten
." Toen hil ' nog in Amsterdam verbleef liet
Arthur echter geen gel~enheid voorbil'gaan haar
bet bloed onder de na8eis vandaan to Pestep . Met
de sloop van zil'n zolderverblil'f verbrandde hil' definitief
de sche n achter zich.
Ervan overtuigd dat hil' in Amsterdam nets
meer to zoeken beef t vertrekt hil' naar Brussel . Het
idee van de wereld vervreemd to zil'n ti' ens zil'n
verbli1'f bil' Andrea, gaf Arthur een gevoel van geborgenheid,
dat hil' in bet huffs van zil'n vader Probeert
to hervinden . Ook bier beoordeelt Arthur de
situatie verkeerd : door interPretatiefouten verliest
hil' zil'n aanvankelil'k goede Positie . Hil' gokt op de
steun van Alice en denkt Lucien bet familielid dat
hem bet huffs uit wil hebben, to kunnen weerstaan .
Alice overlil'dt echter en Lucien is machoger dan
hil' had vermoed . Tegen Rose die bet beste met
hem voor beef t treedt hil' meedogenloos op. Zil'n
vader is bet die bet laatste res 'e hoop de grand in
boort door hem net bet felbe eerde document to
geven dat hem tot een afstammeling van Napoleon
maakt. In Plasts daarvan kriJ'gt hil' de naam van een
overleden ' se man, "iemand die helemaal niet
bestaat ."
BeSIUIt
"Al weet Arthur de belan i~l''kste dingen van zil'n
eigen levee niet dat betekent nog net dat zil' PrinciPieel
onkenbaar zil'n. ... InDe tranen denkt de lezer
nog dat 'de waarheid' gekend zou kunnen
worde in De donkere kamer is de weg daarheen
voorgoed geblokkeerd" aldus Overstee en . Maar
wat voor de tweede roman geldt gaat ook op voor
de eerste : de lezer moet bet doers met de inf ormatie
die hil' van de auteur kril'gt . Wanneer hil' bet boek
dichtslaat blil'f t hil' met vragen zitten. Heef t Arthur
een erfelil'k bePaalde ziekte of niet? Stamt hi1' van
Napoleon af? Wat is er nu Precies met Oskar gebeurd?
Bil' een reconstructie van wat er gebeurd
moet' zil'n eeft men zich op glad isl, aangezien
er dan gegevens taegevoegd worden om de roman
to verklaren . Een dergelil'ke font maken Van Hoek
en Wingan, die zich in bun interPretatie van De
donkere kamer verliezen in de wildste sPeculaties
omtrent de rol van Dorbeck . De yrasg of de ware
toedracht in Principe kan worden achterhaald is in
De tranen van 8eringer belang. Ook bier is de werkelil'kheid
tot o zekere boo to onkenbasr, getuige
de bovengenoemde vragen waar Arthur en de lezer
meo blil'ven zitten .
Het hoofdthema van de roman vormt echter bet
innerli1'ke conflict waaraan de hoofdPersoon ten
Proof valt. Zil'n verlangen naar "een lasts ter wereld
.., waar hil' desnoods eenzaam zonder wanhoop
zou kunnen wezen" botst voortdurend met
zil'n geldin8'sdrang . Deelname aan een oorlog ziet
hil' als bet middel om zil'n isolement to verbreken .
Aan de andere kant is hil' 'luist op zoek naar dat isolenient
naar een toevluchtsoord waar hil' zich kan
losmaken van de dreigende buitenwereld . Telkens
wanneer hil' een vluchthaven denkt to hebben gevonden
wordt hil' er echter uit verl'aagd . Door toedoers
van anderen maar vooral door toedoen van
zichzelf. ExPansiedrif t en r~e'8essie vormen twee
elkaar in de weg zittende elementen die hem bet leyen
onmogelil'k makers . Ondanks zil'n vertroebelde
kil'k op de werkelil'kheid ziet Arthur zi1'n onoPlosbare
dilemma:
"Hil' had nets kunnen doers met zil'n wrok dan alles
wat hil' ondernam of begon, beschadigen en uitboren
tot er een sPonsachtiga massa overbleef . Hoe
zou hi~' die in een zelfgeschaPen rune woonde
thuis kunnen borers bil' de lieve vrouw en de brave
kinderen in bet villas 'e van de chemicus aan een
zeePfabriek of il'zerS''eteril' ergens op bet Platteland?"
\j5
9 9
Poetry and all that jazz
J. Bernlef op zoek naar de gecomponeerde improvisatie
Bertram Mounts ImProvisatie is comPoneren zonder gom
os van Immerseel
In 1964 sPeelde Eric DolPhY in de Hilversumse VARA-studio met
Han Bennink Misha Mengelberg en ac9ues Schols. Korte ti)'d later
overleed DolPhY
in Berliln : de Hilversumse sessie bleek Plotseling
zijn laatste to zijn en er werd een Plast van gemaakt : Last Date.
Aan het slot van die Plast zegt DolPhY jets dat veel met Po~zie to
maken heeft: "After the music is over, it is all gone in the air . You
can never capture it again" . Deze woorden, met eniga goede wil
en het nodiga gevoel voor dramatiek DolPhY's famous last words to
noemen hebben voor Bernlef een bil'zondere betekenis : hil' heef t ze
meerdere malen geciteerd wanneer hil ' over P°ezie en jazz schreef .
II.
J . Bernlef heef t veel over muziek g
eschreven. In de tlid van
Barbarber interesseerde hjl' zich met name voor de muziek en de
uitgangsPunten van twee Amerikaanse comP°nisten : Charles Ives
en John Cage. Eerstgenoemde kon vooral op zijn belangstellin g
rekenen vanwega de in het oo sPringende Parallellen in
uit8an8sPunten met de dichter William Carlos Williams een van
Bernlef s eeuwiga helden . Evenals Bernlef streef t Williams naar
vanzelf s rekendheid in zijn P°ezie : een sPreektaal-achtige
imProvisatie vol met citaten uit ongelil'ksoorti a bronnen . Dit is
een Procede waarmee Williams exP
erimenteerde en dat bi )Ives tot
vaak geslaagde methode is geworden : "Evenals Williams zocht
Ives naar manieren om de ritmes van de stem direkt weer to
geven.,rl Die ,sPreektaal-achtiga improvisatie, is een kenmerk van
jazz geworden . John Cage was vooral interessant vanes~al zin
'toevalsmuziek' : muziek waaruit al het verhevene van de
kunstenaar was verdwenen . Cage is geen comP°nist die als een
almachtiga het eluid be aalt maar eerder een boekhouder die de
grillen van het toeval noteert . Een consument - geli)'kwasrdig as n
de luisteraar . Voor Bernlef kon'alles' materias1 voor " z'ie zi n .
voor Cage was alien muziek. Dat ideaal heef t Bernlef inmiddels
weggerelativeerd . Zo zei hil' in 1987 in een esPrek met Louis
1 . 1. B
ernlef/ Rembert de Leeuw, Andriessen en Misha Mengelberg inderdaad, de pianist bi) de
Charles Ives . Amsterdam 1969, P.37 .
Hilversumse DolPhY-sessie : "Cage zou .., gezegd hebbsn', zet die
100
1j jaargang 10, nummer 2
2. J . Bernlef, Op het noorden.
Amsterdam 7987, p . 219.
3. J. Bemlef, Tussen min en is' . In :
Raster 15 (1980), p. 74 .
4. J. Bernlef, 'Poezie : notifies' . In : Dc
girls 1970 I, p. 321 .
grammofoon dan uit en ga naar buiten . Nou, ik kan me nu niet zo
goad meer voorstellen dat ik vroeger, in de l'aren zestig, dacht: >a ,
)oh,wat goad ze$ . ... Onzin vind ik dat nu .„ 2 En in een klein
Raster-essay uit 1980: "Terreur van het toeval . Cage verzamelt
Paddestoelen ... . Een leuke til'd was het wel . Veal gezien, veal
buitengesPeeld veal door elkaar gehaald" .3 Het waxen vooral de
theorieen van Cage, meer dan zil'n muziek, die goad bil' Barbarber
Pastep. Pas in 1970 na meerdere enthousiaste essays)
beschri'f~ t
Bernlef voor het eerst hoe hil' naar de muziek van Cage luistert :
"Een Plast gekocht . Variations IV van John Cage. Mengelfing van
radioklanken elektronische geluiden, live-geluiden kerkklokke n,
gepraat . Na lien minuten doodmoe. Plaat in de hoes . Hoef ik niet
meer to horen . ... Toch is Cage's werk fascinerend omdat het de
Sl'ens tussen wat wel en wat niet meer gestructureerd kan worden
verkent." . Bernlef verwacht meer hail van een "goad doseren" van
"het afbreken van de verwachting" 4. De belangstelling voor de
veal minder radicale Charles Ives en vooral de belangstelling voor
de jazz zil'n dan gook altil'd gebleven .
"After the music is over, it is all gone in the air. You can never
capture it again" : DolPhY 8af aan het slot van zil'n laatste sessie
nog een definitie van jazz : imProvisatie die de muziek eenmali g
maakt vol spanning van de talloze mogeli)'kheden, de sPontaniteit
en vooral de onherhaalbaarheid . Maar de muziek die hil ' sPeelde is
vastgelegd: captured! Eeuwig herhaalbaar . De oPname verleent aan
de uitsPrack een Paradoxaal karakter. Wat DolPhY sPeelde is
'Senoteerd', maar er is wel degelil'k iets verdwenen : dat wat
DolPhY had kunnen sPelen .
IV .
In het gedicht'Charles Ives' uit : Bermtoerisme 1968 is mooi to
zien hoezeer muziek in Poezie verweven kan worden :
V iolen op de daken
trombones de loran
Atta boy!.
om to trainen
rte
de sT'ieren van het oor om de hoek al
klinkt het anders
En dat'Atta boy'? Het komt rechtstreeks uit Williams' Patersonen
indirect natuurlil'k uit de Amerikaanse sPreektaal het betekent
iets als 'goad gedaan' maar dan enthousiaster :
To Greet a Letter-Carrier
Why'n't you bring me
a good letter? One with
lots o mon in it.
\Joo .5
101
102
I could make use of that .
Atta boy! Atta boy!
Charles Ives citeerde Amerikaanse folk-songs en vervormde ze, bi' 1
voorbeeld door ze o merkwaardiga wil'ze to arranSeren, of door
ze in een atonale context to plaatsen 'Central Park in the Dark' en
'The Unanswered Question') . Williams kon jets dergelil'ks ook
doen met teksten en uitdrukkingan, maar dat had al met hetzelfde
effect: muzieklziach vesel matkkeli'ker citeren into eren : een
geciteerde tekst bli' t altil'd los van de omgevin8 stann . Voor Bernlef
word hot nog lashger om muzikale inspiratiebronnen direct to
verwerken : de belan$n)"kste jazz-muziek in de 1'aren 50 en 60 was
instrumentaal : letterlil'k citeren is onmogelil'k -en hoe breng l'e de
kracht van een saxofoonsolo over naar papier?
V.
In de laatste afdeling van Morene de tweede dichtbundel van .
Bernlef uit 1961, staat de cYclus'Wat is er poezie' . Uit'2' :
Tranen willen wij' in de etala8a le88en
een 8limlach oto8ra eren
8een net beperkt hot water
en toch ze88en wij' 'lee8te'
omdat wij' een zv8el zien vlie8en: Poezie?
T
ranen en een limlach : voor
belden van staniteit Detalg
pon .
age
en de foto : middelen om die spontaruteit vast to leggen. Dat
zouden wij' wel willen: maar tranen in de etalaga zil'n geen token
van verdriet en een gefoto afeerde limlach is zelden anders dan
flets. De spanning is verdwenen : de mo el1l" kheid dat de
glimlachende in huilen zal uitbarsten . Even onmachtig als de foto
en de etalaSa is de taal : we gebruiken woorden die niet voldoen
aan wat we zien in dit goval : 'lee e' voor een wegvliegende
voSel . Het klopt bil'na er is ondanks de vogel toch vooral leegto
maar de essentie ontbreekt. De leeSto is perfect, maar saai . De
vogel onderbreekt de leegto op een onvoorspelbare maar ook
onbeschril'felil'ke manier . Wat blil'ft er nog over voor 1'0e"zie als
daarvoor alleen hot woord 'lee e' beschikbaar is?
Bernlef zoekt in zil'n poezie jets onmogelil'ks : "De paradox : een
gedicht schril'ven waarvan iedere r~el onvervangbaar en dus
onverwisselbaar is en togelil'k hot gedicht de schi1'nbaar moeiteloze
stil'1 to laten behouden van hot terloops gesprokene de lotselinge
inval de improvisatie . Perfektie met een gaa ' , dat zoek ik.„ 5
Bernlef lil'kt dus eigenlil'k Poezie to willen schril'ven op een manier
alsof hil' jazz speelt. Nu, wat let hem? Waarom maakt hil' een
'automatisch' geschreven gedichten? Schril'f op wat )'e binnenvalt
denk niet na woes sPontaan en publiceer hot resultant . Het is de
manier waarop sommiga vi)'ftjgors wilden doen geloven dat ze
schreven: zoals hun jazz-helden sPeelden : lichamelil'k direct
emotioneel fel bebop . Voorbil' de gestructureerde muziek van de
5. 1. Bernlef Perfektie met eena a8t~'e .
big-bands met uitgeschreven arrangementen maar spontaan . Maar
Utrecht 1980, p.12. wat hot instrument misscluen kan ziln _ verlengstuk van hot
jaargang 10, nummer 2
6 . Ibidem, p. ll .
7 . J . Bernlef, Hd ontplo(tegrdicht .
Amsterdam 1978, p. 93-95 .
8. J . Bernlef, Op het noorden .
Amsterdam 1987, p. 237.
9. H. Romijn Meijer, 'Bernlefs jazz' .
In : Bzzlldin 19 (1990), 176-177, p . 78.
hchaam kan schrilfgerei onmogeli1'k zil'n . De afstand tussen
mval en PaPper is to 8root om improviser end dichten moSelil'k to
piano
makers . Bernlef beef t nog wel SaProbeerd de schril'fmachine als ears
to benaderen maar dat leverde geen goede p0e"zie o :
sPeelde slecht piano . Nu schreef ik nog slechte gedichten ook„ 6,. de
al to sPontane vilf hgers schreven bli1'kbaar niet zulke goede
gedichten.
VI .
William Carlos Williams was natuurlil'k niet de eniga dichter die
zocht naar s ntaniteit vanzel s ekendheid in "zie . Marianne
Moo a, bi
r 1 voorbeeld had een ver eli~'kbasr doel. Ze ebruikte een
heel ander, masr bepaald niet minder effectief beeld :
... Writing is exciting
and baseball is like writing .
You can never tell with either
how it will 8o
or what you will do
En Ezra Pound formuleerde als belangril'k kenmerk van zijn
rueuwa Poe"zie het "schril'ven op de manier van muzikale
exPressie . Al deza poe"ticale uitgngsP
a unten lilken nauwelil'ks in
Poezie
verwezenli"l kbasr : dasr is sPontaniteit nu eenmaal niet
direct mogehlk . In he t uit ngs unt van Pound zat "de paradox
als een h1 dbom ..1 ingebouwd" . En ook Williams beseft dat hi1'
gofas
ld heel t: "In een interview in de Paris Review, kort voor zij~ n
dood 8af hil' toe het Probleem dat zijn hale levers had beheerst : een
vorm te vinden voor sPontane creatie, niet to hebben kunnen
oPlossen„7. De dichters zochten naar het onmogelilke: naar hun
equivalent voor spreektaal honkbal, muziek .
In Bernlefs essay 'Prandole tegen de leeSto -Julio Cortazar en de
sPee 1regel s van de jazz' wordt duidelil'k waarom gaimProviseerd
geschreven gedichten zouden kunnen mislukken. Bernlef weet dit
duide1il'k to maken dankzil' een parallel met muziek : wie
imPro viserend' sPeelt en het verstand zoveel moegl~i'k uitschakelt,
komt met bet meest voor de hand li ende. En dat is niet bet
diePste zelf van de imProvisatie maar bet cliche : "hoe speller men
sPeelt des to vlu er zal bet muzikale denken van de imProvisator
zijn toevlucbt nemen tot bekende wendingen, muzikale
herinneringen die 'in de vinSers' zitten . Wat 1'e sPeelt wordt
letterlil'k automatisch, reProduktief„ s. ImProvisatie is in eerste
instantie toch voora1 onoriginele reproduktie, "een voortdurend
ohPenreSmreone Pvearne nw aetn b rlueigkgbeans rv ains nriuieluhwaen dveelr bdainedfe nstal, een .. „9 Henk Romli n
Meil'er . Blil'kbaar heef t de sPontaniteit achteraf bet verstand nods S
om niet tot clichematigheid to vervallen . Een aardi voorbeeld is
een van de '9 studies in verliefdheid' uit Kokkels, Bernlefs
debUU
tbundel . Bi~' verliefdheid hoort associatie, cliche - een
\joos
1 03
Prips op een wit Paard, maar die is in dit gedicht tot een dichter o P
een sPeelgoedPaardl'e verworden:
ik will 1'e besmetten
mi1'n verlan8en op woorden zetten
als een oud stuk sYeel8oed (een wit 8esehilderd
~'eel8oedPaard op wielen) .
De Prips is een dichter, de dichter geen Prips... Hier wordt een
cliche intelligent 8ebruikt- maar de sPontaniteit is door de
achterdeur verdwenen . De `Perfektie met een gaat)'e' wordt dus zo
ook niet bereikt.
Bernief zoekt zil'n voorbeelden niet bi)' de bebop-musici masr in de
stroming die op bebop een reactie was : de 'cool'-jazz . De blinde
pianist Lennie Tristano is een van de belangril'kste
vertegenwoordigers van het genre. Bovendien heeft hil' zil'n ideeen
met alleen op Plast, maar ook in een tweetal artikelen vastSelegd
'What's wrong with the beboPPers' en toch ook 'What's right
with the beboPPers' . Zil'n muziek is veel meer gestructureerd
maar niet op de manier van de big-bands. De ruimte voor
imProvisatie is kleiner- of beter : meer geconcentreerd . Bernlef :
" Tristano nam het imProviseren als kunst zeer serieus zo serieus
dat hil ' het ~'ootste deel van zil'n leven besteedde aan het
jaargang 10, nummer 2
lo . J . Bernlef, Perfektie met een 8aat1'e .
Utrecht 1980, p .12 (cursiverm$ van mi1) .
11 . Ibidem, p.11 .
12. Ibidem, p. 22-23 (cursivering van
n j) .
13. Bernlef geeft dit aan in een noot
aan het slot van de bundel Bermtoerisme.
14 . J . Bernlef, Het ontpiofte gedicht .
Amsterdam 1978, p . 99.
voorbereiden van die schaarse momenten wasrin vorm en
spontaniteit een eenheid vormden.„ lo Daarbil' $ebruikte Tristano
middelen die tot dan toe 'on eoorloofd' waren -bandrecorders
waarop hil ' zil'n Pianomuziek versneld afdraaide- bil' voorbeeld.
Daar S'~n$ de 'heili$e sPontaniteit' van de jazz . Tristano maakte zil'n
muziek, gedicteerd door het verstand en niet door "een ritme dat
er ens van bmnen zit„ 11 . Bernlef concludeert dan ook :
"Tristano-muziek is geen muziek van het lichaam masr van de
geest. De een is al net zo n
erking als de antler" .iz Met dat 1astste
zinne 'e geeft Bernlef al aan dat ook een navol$in$ van d e
'cool'-jazz het volmaakte $edicht de ideale balans tussen
improvisatie en comPositie niet zal opleveren.
IX .
Pound Williams en Bernlef zoeken meestal vergeefs naar de
balans tussen structuur en sPontaniteit . Ives Dol h en Tnstano
liken eenvoudi$er succesvol to zi1'n . Wat in de jaazz steeds bereikt
wordt daarnaar streven de dichters vergeefs . Williams en Tnstano
zi1'n naar hetzelfde op zoek en formuleren dat doel zelfs o P
ver$elil'kbare wil'ze : een structuur wasrbinnen het structuurloze
een kans kril$' t . In het artikel 'Poezie en al die jazz . ..' $aat Bernlef
op zoek naar de oorzaken voor het falen van de Poezie . Hil wilst
daarbil ' op de traditie die de jazz ondanks alle vernieuwin$en alhld
is bli1'ven $ebruiken : de il'zeren wetten van de bluesschema' s en de
ri~'ke song-traditie. Bernlef last in de eerste strofe van 'Sonny
Rollins in London' zien hoe dat werkt darbsi~' overi$ens
formuleren$en van jazz-recensent BennY Green lenend .,13
Sonny Rollins in Londen
be8on met een blues
die 8een blues bleek to zi1'n
maar zich onts n tot Melancholy Baby
rook8ordi1•n slechts tot de vol8ende song
Skylark verbleekt via Polkadots and Moonbeams
als een sehaduw verdwil'nend in 8las
The song is you
bet publiek wordt zichtbaar
apl'laudiseert .
Vernieuwende dichters maken veel minder gebruik van de tradine
dan vernieuwende muzikanten . Be$t'il'Pelil'k: een sonnet le$t aan
de dichter veel meer beperkin$en op dan een blues-schema aan de
muzikant. Het zoeken naar nieuwe vormen is in de Io~zee deze
eeuw vaak samen$agaan met het afbreken van de oude v ormen
niet met het $ebruikmaken ervan . Toen jazz vril'h eid zocht kon
dat binnen hetzelfde idioom : ook Charlie Parker speelt no$ songs
van George Gershwin . In de poezie had men "de af$elo
nvil"f h'
laar alleen maar $eleerd hoe men het niet wilde doen„ .1
Bernlef en Tristano zoeken naar hetzelfde : nasr de structuur die
spontaan klinkt een grammofoonplast voor het onherhaalbsre. En
Jooi.s
1 0 5
106
daarmee wil'kt Lennie Tristano of van Charlie Parker op dezelfde
manier als poezie van jazz verschilt .
Er ontstaat een beeld van twee 'kam n' 'zie en jazz, die noon
kunnen samenvallen en elkaar alleen op P aradoxale wilze kunnen
ontmoeten. Maar er is "zie die zich onvoorwasrdelil'k bil' de jazz
wil aansluiten en er is jazz die van methoden $ebruik maakt die
aan poezie voorbehouden leken. De jazz is sPontaan, wordt
imProviserend $emaakt : de beboPmuziek die hiervan het resultaat
is looPt het risico in cliches to vervallen . Sommi8e di'chters van
Vi)'ftig sluiten zich hierbiJ' aan maar vol$en dasrmee ee n
onmo8eli1'ke we$ - tenminste vol$ens Bernlef .
Te8
enover die jazz : ~"zie . Die ontstaat niet uit imProvisatie
maar wordt als Partituur $eschreven. De invallen worden eerst
verwerkt en dan pas vast$ele8d . De bi1'behorende muziek is 'cool'
en overdacht. Het is de muziek van de $eest, waarbi)' cliches
vermeden worden behalve als ze op intelli8ente wil'ze ebruikt
ziJn .
Bernlef zoekt het ideaal er8ens tussen de twee in want hi "j
realiseert zich de beperkingen van zowel muziek van het lickasm
als van muziek van de eest . De asrd van ezie dwin$t hem
echter in het tweede kamP : een navol$er van Lennie Tristano niet
van Charlie Parker . Hil' kan niet imProviserend maar moet
comPonerend dichten . Dichten is een Paradoxaal zoeken naar
sPontaniteit, met als hoo$ste doel : "die paradox de $ekom Poneerde
imProvisatie in stand to houden„ .is
azzmusici hebben een eenvoudi$er manier om imProvisatie vast
to le$8en : de oPnameaPParatuur . De Hilversumse solo's van
DolPhY uit 1964 waren onherhaalbaar maar ziJ'n to$elil'kertiJ'd
steeds oPnieuw to beluisteren . ZiJ'n jazz is $ecomPoneerde muziek
8eworden: $ecomPoneerd zonder $om . In die paradox, er8ens
tussen eeuwi8 en onherhaalbaar, Partituur en sP°ntaniteit : er8ens
in de paradox van de $ecomPoneerde imProvisatie zoekt Bernlef
Poezie .
15. J. Bernlef, Tussen min en is' . In:
Raster 15 (1980), p. 74.
* Met dank aan Famke Sinnin8he Damste
jaargang 10, nummer 2
r
e
c
e
Over Paul van Ostaijen .
Een reactie op De shad als tekst .
Jef Bogman, De stad als teksi. Over de compositie
van Paul van Ostaijens Bezette stad. Uitgeverij
Van Hezik-Fonds 90. Rotterdam 1991 . Prijs
}'39,50 . ISBN 90 73260 05 1 .
De visie op Paul van Ostailjens werk die Paul Hadermann
in een tweetal studies heeft ontwikkeld
is door de literatuurwetenschaP -lang niet altil'd
met bronvermelding - zonder veel kritiek overgenomen.
De beide boeken zi)'n al meer dan twintigJ'aar
oud. In 1965 verscheen De krin8en naar binnen
en vil'f )'aar later Het vuur in de verte .
Doordat Hadermann het oeuvre besPreekt in
termen van Van Ostailjens eigen P°ezie-theorie -
termen van 'vorm' en 'techniek' is er een verwrongen
beeld van de poetica van de dichter ontstasn .
Hil' geldt als uitgesProken vertegenwoordiger van
een hyper-autonomistische literatuur-oPvattin S,
waarin voor maatschaPPelil'k engagement geen
Plaats is. Na het verschil'nen van zil'n bundels Music
hall en Het sien1aal zou Van Ostaijen zi)'n'naleve'
idealisme'overwonnen' hebben, waardoor hil' ziJ'n
esthetische theorie van de 'zuivere 1Yriek' ontwikkelen
kon. Het is echter maar de yraag of Van Ostai)'
ens werk en diens bio8afie dit beeld bevestig
~'
en. Gedurende zi)'n hele leven, in zil'n hele oeuvre
geeft Van Ostailjen mi . blil'k van een geheel eigen
idealistische levens- en kunstoPvatting. Het is to
betwil'felen of Hadermanns boeken nog steeds
kunnen gelders ais basis van het onderzoek n aar
Van Ostailjens oPvattingen en werk .
Sinds het verschil'nen van Hadermanns studies
heeft de literatuurwetenschap niet stilgestaan . Zo
heeft het Po~tics-onderzoek zich ontwikkeld . Dit
heef t geresulteerd in studies naar de poe"tics van
verschillende auteurs van Van Ostailjens generatie .
Nooit is Van Ostailjens Poetica echter oPnieuw onder
de loeP genomen . Auteurs hebben zich bePerkt
tot kleinere Publicaties waarin men Hadermanns
axiomata voor het Van Ostaijen-onderzoek misschien
wel onbewust overgenomen heeft : de dichter
wordt nog steeds gezien ais de vertegenwoordiger
biJ' uitstek van een on-maatschaPPehlke
kunstvorm de nihilist. Vreemd genoeg is het Han
s
I
e
dermann zelf, die als eerste dit beeld genuanceerd
heeft. In een artikel uit 1976 'Paul van Ostai"jen and
Der Sturm' stelt hi l' dat in de Na8elaten 8edichten
een glimP van Van Ostailjens vroegere humanitoire
idealen terngkeert . Deze vruchtbare suggestie
zou nadere uitwerkmg verdienen .
Camera
In het onlangs verschenen Proef schnf t De stad als
tekst van of Bogman wordt de comPositie van de
bundel Bezette stad uit 1921 geanalYseerd . Door bestudenng
van de typo~'afie van de bundel en het
mtertextuele karakter van de tekst, Probeert Bogman
Van Ostai)ens schn)f-strategia to achterhalen .
Hil doet onderzoek naar de bronnen die de dichter
gebruikte en naar de manier waarop htl ze gebruikte
.
Bogman wilst in de bundel zeer veel gevallen
van intertextualiteit aan . In hoofdstuk 3 doet hi'J
verslag van ziln zoektocht naar de bronteksten
waarin hil Bezette stad-citaten tern8vond . Daardoor
wordt op overtuigende wilze een vermoeden
bevestigd, dat in de Van Ostai>'en-literatuur a1 enkele
malen uitgesProken is : Bezette stad staat stiJ'f
van de citaten . De bundel blil'kt als het ware biJ' elkaar
gerasPt to ziln uit reclames lied~ s > Progr'amma-
boekles van cirkussen, boekomsiagen, films et
cetera . De tekst is oPgebouwd uit kleme stukles
van het door de Duitsers bezette AntwerPen . Bogman
heeft Bezette stad gelezen zoals de contem Po -
ralne lezer dat deed . Dat wil z en: met kennis
van de context, waardoor allusies en citoten herkend
worden.
Daarnaast leest Bogman de bundel vanuit het
iPnerhsiPsetcotnisecfh eva nv edreb ahneddeenn.d aHsisgJe tlreazcehtr ompe td emzzei cmhatnier
verbanden to leggen tussen Van Ostai lens
schnlf-strategia en diens poetica . De stadsstemmen
die Van Ostaijen in Bezette stad aanhaalt zorgen
ervoor dat het moderne hech sche stadsleven
in de P0ezie weersPiegeld wordt. Voor de dichter
diende de dYnamiek die het kenme rk is van de
stad ook eigen to ziJ'n aan de kunst namiek' is
hetbegnp dat Bogman centraa1 stelt in Van Ostai'-l
ens poe"tics. Om to verduidelil'ken wat hi"l met 'dYnamiek'
recies bedoelt, geb ruikt
man termen
uit Bachtins romantheone . Tegenover de monolo-
1o7
r
e
c
e
'sche tekst waarin een stem de boventoon voert
staat in Bachtins terminol°g1'e de dialo 'sche tekst .
Daarin zil'n verschillende, min of meer8eii1'kwaardi-
8e stemmen to onderscheiden . Bezette stall is volgens
Bogman een dialo8~'sche d Ynamische tekst .
Er is geen vertellend 'personage' aan het woord
maar er worden verschillende gelil'kwaardige
stalls stemmen weergageven. Bogman wiJ'st eroP
dat Van Ostail'ens schri1'fstratogi e leidt tot een aantastinS
van de traditionele orde. Zo wordt in de
mengelmoes van citaten het bil' de clerus niet geliefde
medium film in het register van de bi bel mg
l
evoerd doordat de dichter flarden filmtekst i n
een context van bil'belallusies Plaatst .
Dit liJ'kt mil' een uiterst belan8~i'l'ke constatering .
In de dialogi sche tekst van Bezette stall worden
oude hierarchieen aangetost . De dichter heef t bli1kbaar
geen vrede met de mastsc haPP1l zoals ze is .
Hierdoor wordt Van OstaiJ'ens mastschappeliJ'k
engagement benadrukt. En dat is stril'dig met het
beeld van de na-oorlogse Van Ostaijen ais hyperautonomist
als wereldvreemde estheet . "In Bezette
stall krilg' en de sYmbolen en vertegenwoordigers
van de traditionele macht het zwasr to verduren" ,
schril'f t man (p .53-54) . Helaas laat hil het bil
deze constatering. In het vervolg van zil'n betooS
over 'dYnamiek' sPeeIt ze eigenlil'k geen rol .
De rol die Bogman toekent aan het be~ 'i P 'dYnamiek'
in Van OstaiJ'ens poe"tica is een andere . "Pon
s
i
e
1Yfonie" en "decentraliserin " ziJ'n termen die hi'l
hanteert als sYnoniemen voor 'dYnamiek' . Het
komt er in zil'n oPtiek op neer dat in Van Ostail'ens
werk "de eigenheid van het materiaal waarmee gewerkt
wordt niet ondergeschikt mag worden 8emaakt
aan n centrale idee" Bogman P .109 . Het
ontbreken van die "centrale idee" is eigen aan de
'dYnamiek' van de stall, die in de Pce"zie terecht
moet komen.
Van Ostaijen zou volgens an de dYnamiek
die een wezenskenmerk is van de modern
stall in de kunst willen vatten . Als dit luist zou
ziJ'n, dan beschri1' de dichter de stall : hiJ' schePt een
geliJ'kend equivalent. Ik denk dat dit niet de dYnamiek
is die Van Ostaijen voor ogen heef t gestaan .
Tot twee maal toe (op P .22 en op P .59 wiJst Bogman
eroP dat Van Ostaijen Marinetti's 'moderniteit'
verwierP, omdat de Italiaanse futurist niet
veel verder kwam dan het beschril'ven van moderniteiten
. Van Ostaijen achtte dit Procede -in feite
nets anders dan een 'modern' onderwerPkeuze
van de kunstenaar - net voldoende. Om een
werk 'modern' to doen ziJ'n, was volgens Van Ostail'en
meer nodig dan beschri1'vin8, an die
Van Ostallens bezwaar tegen Manneth kept laat
de dichter echter toch beschril'ven . "Het is alsof de
'ik' een camera met zich mee voert die biJ'na zelfstandig
tekst beelden verzamelt" schri'f t hil ' op
Pagina 61 .
Bo an su ereert daarmee dat de dichter in
Bezette stall voornamelil'k kamPt met een esthetisch
p
robleem. Hi'~ at na hoe de camera van Van Ostail'en
werkt•~ hoe togenstellin gen in de tekst bil' elkaar
worden gebracht . Bogman maakt daarbil gebruik
van ook door Van Ostaijen gebezigde termen
van Kant : Poezie komt niet voort uit beleving das
Erlebns maar uit ervaring die Erlebnis . Hi'l
schriJ'ft dan dat voor Van Ostaijen "de 1it eraire
tekst geen directe reactie is op bepaalde wasrnemingen
maar een ver bewerking van die waarnemingen"
BoSman P.151 . En : "In de edichten
worden gewaarwordingen of emotiess u'et m of eronde
beelden beschreven, masr v eeleer uitgedrukt
in een associatieve o enstaPleing van afzonderliJ'ke
elementen" Bo8n'an p .143) .
En daarmee zitten we weer midde nm de s ecifieke
Pn"zie-reflectie van Van Ostal an, die des
dichters eigenlil'ke intenties enigszms verbloemt .
6f!) e .II' us `'all (!;
. ~!'es
1` heden avond oPtreden van
RIo
i
nf &
Voiil & Staat I !
o f bet wereldberoemde
T lB. I0 I 11uimige Knock-abouts!!! .
Sukses . Sukses . Lachsukses . .
1 Dus het wachtwoord voor Oud & JonG!! . `:
: O P G E P A S T . Allen oPPost in
de Zirkus van de h. Ge~est .. Alto allo n..
OPtredea ran hd wereldberoemd TRIO
;
v .s
Godsd eIIM orst t ! c . as
r
108
I'.
G
jaargang 10, nummer 2
r
e
c
e n
s
i
e
die veelstemmi$held is de sPreekbuis van de dichter
die zich te$en de maatschaPPil' heef t Sekeerd
met als veel to hoo$ SeSr'ePen doel haar to veranderen.
Er hebben zich nu de Eerste Wereld OorloS veel
hoop verwoest heeft, nieuwe idealen aanSediend .
De tekst van Bezette stad Seef t aan wat het karakter
van deze idealen is. De kunst de "zie de maSie
van het woord, die meer is dan esthetisch allee n,
bemvloedt de wereld en de manier waaroP de wereld
door de mensen bekeken wordt . Achter de
werkeli'kheid van het stadsdecor is door het
woord een andere werkeli1'kheid waar to semen.
Een tweede derde stem . Van Ostaij~ en suggereert
en soort'tabula rasa', dat voor een nieuwe, "vanzelf-
sPrekende schoonheid zuiver onSeweten"
Plaats moet makes .
Natuurlil'k, het zil'n allemaal slechts aanzetten :
Pas in de Na8elates 8ediehten zal Van Ostaijen ziln
dichterli1'ke utoPieen nader uitwerken . loch toont
de bundel Bezette stad het stadium van een ontwikkelin$
in Van Ostail'ens oeuvre, waaraan Bo$man
voorbi1$' aat . De oorzaak hiervan is dat BoSmass
conePtie van Van Ostail'ens'dYnamiek' to bePerkt
is. Hoewel Bo$man Bachtins terminolo8'~e aandraa$
t als verduidelikling, valt hil' in dezelfde valkuil
als Hadermann : 'dYnamiek' is een term uit
Van Ostai1'ens Poezie-theorie . In het to interPreteren
Po~tics-s Ysteem van de dichter heeft 'dYnamiek'
een betekenis die breder is dan de betekenis
die Bo$man aan de term toekent.
Net als Hadermann $aat BoSman voorbil' aan
het idealistische maatschaPPil'-$erichte karakter
van Van Osta~lens p
oezie. Hi~' citeert een brief van
Van Ostaijen aan Geo van Tichelen : "De natuurlike
wereld interesseert me niet meer zo, ook met in aktivistiese
zin" Bo$man p.26). BoSman had nbg
wel een handvol brief fraSmenten gunmen noeme n,
wasrim Van Ostaij~en zich op ver$elil'kbare wil'ze
over de 'natuurlike wereld' uitlaat . Maar er is even
weini$ moeite nodi$ om in dezelfde brieven de nodi$
e citaten to vinden waarin de dichter zich over
kunst uitlaat in termen van zil'n maatschaP
lilke
e.ngageHiml' beesnchrti'f t de ontwikkelin$en in
zi'n denken over kunst veel minder ona
~ fhankeli'~k
van zi~'n levensbeschouweli'ke ideeen dan vask, en
~
ook door Bogman wordt verondersteld . Maar aanhalin$
en waaruit dit blil'kt zil'n in de Van Ostail'en-
BOEM
PAUKESLAG
PLAT
0
.n, '.u . .)Ok cdi basses koperen trian e
tromme s PAUKEN
renncn mien rennen razes RENNEN
slopI
drama in voile slag huercn slangen werpen zich op cerlike
manses het gezin wankelt de fabriek
;'ankelt
e cer wan e t
i t er
a e
egrlppen b
VALLEN
Van Van Ostai)ens bemoeienis met de mensen en
met de stad heef t BoSman de aandacht verle$d
naar de esthetische Problematiek van de wee r8ave
ervan. Hierdoor wordt er in De stad als tekst nauwelil'ks
een PoBin$ $edaan het inmiddels traditionele
Van Ostai en-beeld to veranderen .
name
Bo$man constateert dat het dialogische karakter
van de tekst in overeenstemmin$ is met Van Ostailens
Poeticale ideeen . Die overeenkomstbestaat
maar ze $aat verder dan BoSman veronderstelt .
Hil' vat de term 'dialo$'~sch' zeer nauw op, namelil'k
als . $een uitsluitsel of antwoord $evend . Het is
Van Ostaijen vol$ens BoSman in eerste instantie
om de esthetiek van de associatie to does,; om de
dYnamiek van de dialooS in de stad . "In Bezette stad
Plaatst Van Ostaijen twee ideologieen toSenover
elkaar : een katholiek-nationalistische . .] en een
nihilistische ... . Gees van beide knl de $ele-
$enheid de ander to overheersen" BoSman p .156),
schri1f t hi1 . Kortom . meerdere stemmen van dezei de
status bePales de aard van de tekst .
Dit $eloof ik met. Er is wel deSelllk een voorkeur
van de dichter . Het is detoe$ev0e$de stem, die ziln
antwoord Seeft. De oude stem de traditionele
orde last zich weliswaar niet verdrin$en, maar ze
ziet zichzelf Seconfronteerd met een to$enstem . En
109
r
e
c
e
literatuur maar mondl'esmaat terng to vinden . De
axiomato van Hadermann creeeren bliJ'kbaar andere
zoeklichten.
Bo ans lezing van het essay Dyer dynamiek',
waaroP hiJ' zi'n dYnamiek-conePtie baseert, is op
dezelfde wil'ze selectief .' namiek", zo leest Bogman
in dat essay, is "een al de huidiga kunst richtingen
..] koncretiserende" term . De nadruk
wordt hiermee gelegd op de dYnamiek als kenmerk
van 'het modern' . Hil' citeert uit'Over dYnamiek'
echter niet de passage waarin Van Ostaijen
schril'f t dat de kunst slechts equivalent van het cooderne,
dYnamische levee kan zil'n, wanner zil' niet
nabootst maar "een scheppend wezen naast de natuur"
wordt . Dat schePPende wezen voegt iets toe
aan de realiteit namelil'k de concretiseringen van
de Premissen, de idealen van de dichter . De togenstem
.
Van Ostaijen blil'ft de term 'dYnamiek' gedurende
zil'n hele schril 'versleven op deze wiJ'ze gebruiken:
als Productieve copse9uentie van het wordinSsProces
van het gedicht. In 1926, wanner hi'l
zil'n 'zuivere 1Yriek' al heef t uitgevonden, koPPelf
Van Ostaijen dit type Poezie aan de dYnamiek
waarover hil ' in 1917 al sPrak . Zuivere lYriek zo
schril'f t hiJ' in een essay over Hubert Dubois is de
kunst van het wordende. Ze is niet statisch het zi'nde
maar dYnamisch : het is schePPende kunst. En
in de toekenning van schePPend vermogen aan de
kunst is de idealist Van Ostaijen to herkennen . Het
ziJ'n weldegelil'k de idealen van de dichter, die aan
wat wil' noemen de 'hyper-autonomistische' kunst
van Van Ostaijen ten Srondslagliggen . Van Ostai1'-
ens esthetics staat in dienst van zi1'n maatschaPPeli1
ke oPvatinSen . Het S~'ng de dichter in Bezette stad
niet alleen om de confrontatie van stemmen, maar
vooral om de tegenstem die een nieuwe utopische
orde verteSenwoordiSde . Die stem moest hoorbaar
gemaakt worden . Da't was Van Ostail'ens ethische
dril'f veer .
Toverlantaarn
Van Ostaijen Probeerde in Bezette stad niet om de
veelstemmiga modern stad to tekenen of weer to
geven. Hil' droeg geen observerende camera met
zich mee maar een Prol'ecterende toverlantaarn :
het textuele filmmaterial dat hiJ' biJ' elkaar brengt,
n
s
I
e
levert een scenario op. Dit scenario voert wanner
het eenmaal op aP ier staat niet terng naar de
werkeliJ'kheidwasruit de shots afkomstig ziJ'n,
maar naar een andere utopische werkeliJ'kheid.
Van Ostaijen suSSereert een nieuwe stad,• een alternatieve
orde, die nauwelil'ks geliJ'kenis vertoont
met het AntwerPen van 1914-1918 . Van Ostail'ens
u1'tgangsPunt is zeker niet realistisch • het is daarentegen
idealistisch .
In ziJ'n omschril'ving van het P dYnamiek
maakt Bo8man gebruik van Bachtins romantheone.
Het is l'acomer dat de auteur niet wat meer nadruk
heef t Selegd op de ideolog''sche asPecten van
die theorie . uist de koPPelieg tussen het woord en
de mastschaPPiJ' 'het maatscha PeliJ'ke levee van
het woord buiten de werkPlasts van de kunstenaar'
die deze theone zo interessant maakt is voor de
Poetica van Van Ostaijen van belanS .
Evenals de Van Ostai'en-vorsers die hem voor-
8~'ngen doet Bo gman Van Ostail'ens houdin ten
g
oPzichte van de maatschaPPil' of met "nihilisme" .
Hil' suSSereert dat de dichter togmover de heersende
moraal slechts ne fief nihilisme stelt -en
dan flog: zonder to kiezen . Hiermee gsat man
voorbil' asn een duideli'~ ke positieve ontwikkeling in
Van Ostail'ens oeuvre. Hil' stelt zich afkeurend en
misschien nihilistisch op togmover "Godsdienst &
vorst & staat",
maar hi'~ bouwt daarnaast aan iets
nieuws, aan de verwezenliJ'king van de idealen die
asn zil'n dYnamische poe"zie ten grondslag liggen .
Net als Bo an schri'f ik 'd namische' oezie
want dYnamiek is een belangri'J ke term in Van Osto
il'en Poetica . Maar dap moet de term wel nader
omschreven worden . Het dYnamische gedicht
diem in sta at to z~i'n to bewegen en todoen bewegen .
Het vervoert . Geen nihilisme, dus, want nihilismeis
afbrekend ; het vertegenwoordigt de stilstand. -
namisch is slechts de beweg''ng van Van Ostail'ens
utoPisch denken . Van Ostailens dYnamiek is de
dYnamiek van het idealisme .
man besehri'fl t hoe Van Ostaijen Bezette stad geschreven
heef t maar niet waarom de dichter het zo
deed. BoSman geef t - niet als eerste! - een beschril'ving
van het'ambacht' • de esthetics van Van
Ostaijen is zil'n onderwerP . Hoewel dit onderzoek
naar Van OstaiJ'ens werk de uiterst interessante relatie
tussen de dichter en de maatschaPilP ' zoals ge-
110 jaargang 10, nummer 2
r
e
c
e
zed niet helemaal links li$$an, vol$t Bogman -
'uist op bet punt waar Hadermanns werk bet
meest tekortschiet - de traditie van De krin8en
naar binnen .
Bo$n'an bren$t in zijn boek bet nodi$a interessante
materiaal aan het licht . De resultaten van zijn
zoektocht in Van Ostail'ens bronteksten vce$en
veel toe aan bet beeld dat er bestond van de culturele
context waarin bet werk ontstond . Desondanks
bevesti$en Bo$mans conclusies een on)'uist
beeld van de dichter . Ze zijn tezeer exclusief toegesPitst
op Van Ostail'ens esthetics . En die is al vaak
beschreven in dezelfde misleidende termen . Voor
de zoveelste keer haalt Bo$man op P .149 bet vol-
$ende Van Ostail'en-citaat aan : "Bezette stall was
een verSif, als te$en$if$ebruikt . Het nihilisme van
Bezette stall kureerde mil ' van een oneerlikheid die
ik eerlikheid waande en van buitenl~ 'iese hogeborst-
zetteril'" . Ik meen dat Van Ostai)'en zijn lezers
bier niet l'uist inlicht. Bezette stall sPeelt een constructieve
rol in zijn oeuvre . Het is niet louter
homeoPatie, hoe aardi$ dat ook lil'kt to kloPPen.
Het heili$ ontza$ van de auteurs voor Van Ostail'-
ens Poezie-theoretische woorden beef t bet onderzoek
naar zijn werk en Poetica niet alleen maar
$oed $edaan.
Poetics-onderzoek is interPretatie . Waarom
durf t men niet eens een keer een uitsPrack van Van
Ostai1'en in twil'fel to trekken?
Thomas Vaessens
In 1990 verscheen een Prachtiga uit8ave van Bezette stall
bi1' uit8everi1 ' Van Hezik-Fonds 90. Dit is een zowel naar
tYP°grafie als bmdwi1ze nauwgezette heruitgave van de
Bezette stall-uit8ave uit 1921 . Te bestellen bi1' de uitgever in
Rotterdam ; fax; 010 - 4 77 37 41 . ISBN 90 73260 019
Gezellige schrijvers
C.B .F . Singeling, Gezelligeschrijvers-Aspecten
van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland,
1750-1800. Uitgeverij Rodopi, Amsterdam,
1991 .
"Zoo za$ ik meni$"'erv' een aantal waanPoi ten
ril'm en mast es itst ten rechterstoel $ezeten
Als Rhadamanten met $enmPeld aan$ezicht
n
s
i
e
Hun hart verschansen voor den indruk van 't
$edicht
F . . .
Die da$
en zijn voorbi' hdie vil'1 is of$esleten!
De vri'e Dichtkunst wrong haar leden uit die keten
Met deze woorden nam Willem Bilderdi'k in 1811
afstand van de dicht$enootschaPPan, uit wier verstikkende
~'eeP de Nederlandse Dichtkunst zich
eindelil'k had weten to bevri)'den . Zedenmeesters
en 'waanPoeeten', $ewaPend met metrum en moraal
schraPPend en schavend totdat ieder spoor
van oorsPronkelil'kheid was we$$evi1'ld ... On$emsPireerde
versles, $ecreeerd door stoffi$a heren in
duffe $ezelschaPPen : Bilderdil'ks vernieti$ende
oordeel zette de toon voor wat al sPoedi$ bet standaardrefrein
over de $ehele achttiende-eeuwse letterkunde
zou zil'n . Binnen de muren van bet dicht-
$enootschaP staarde men zich blind op ril'm en
mast terwil'l buiten de storm der vernieuwin $
reeds woedde .
Het is dit traditionele eenzil'di$a beeld waarin
C.B.F . Sin$elfin$ met zijn Proefschrif t Gezelli8e
schri1jvers - Aspecten van Ietterkundi8a 8enootschap-
Peiil'kheid in Nederiand 1750-1800 nuances wil aanbren$
en. In een chronolo8'~sch overzichtbeschril'ft
Sin$elfin$ oPkomst, bloei en onder$an$ van de letterkundi$
a $enootschaPPeli1'kheid die, zo blil'kt
meer omvatte dan dicht$enootschaPPen alleen .
VertrekPunt van Sin$elfin$s onderzoek is bet
l'aar 1750 -Pas vanaf dat moment 'nt de letterkundi$
a $enootschaPPelil'kheid $~' otere vormen
aan to nemen . Anders dan de rederi)'kers mersrelicten
uit vroe$er eeuwen die no$ tot bet midden
van de achttiende eeuw op bet platteland floreerden
- was bet letterkundi$a $enootschaP een
stallsasngelegenheid en een Verlichtingsprodukt
bi' uitstek. Ontstaan vanuit de sociabiliteits edachte,
waarvan de achttiende-eeuwse mastschaPPil'
zozeer doordron$en was sloot bet letterkundi$
a $enootschaP naadloos aan o de
heersende Poeticale oPvattin$en : "Literatuur was
een kwestie van mdwiduele scheP Pm&, bet ware
dichterschaP was $ebaseerd op individueel uniek
en aan$eboren talent maar dat talent kon enkel leiden
tot $oede literaire schePPin$en indien bet
werd ontwikkeld door middel van studie oefe-
111
r
e
c
e
nin$ en il'ver . Het ruwe talent moest worden $ePoli1st.
Ei$enzinni$heed en individualisme konden
alleen maar een ne$atieve uitwerkin$ hebben . Bestuderin$
van bet werk van andere dichters luisteten
naar de raad$even$en van meet ervaren colle-
$a's, zelfs eerste versies van $edichten op advies
van anderen wil'zi$en -het waren onmisbare zaken
voor de ontPlooiin$ van bet ei$en talent ."
Pa$. 215
De $enootschaPPen die werden oP$ericht in de
~'ten vi1'fti$ en zesti$ hadden een kretesch-beschouwend
karakter. In deze $enootschaPPen stond
$eenszins de creatie van literatuur centraal ; veeleer
le$de men zich toe op een $rondi$e studee van
de letterkunde . De tetels van de verhandelin$en
die in deze Periode bet licht za$en, $even een indruk
van bet terrein waaroP de kritesch-beschouwende
$enootschaPPen zich be$aven . Zo wil'dden
leden van de MaatschaPPil ' der Nederlandsche
Letterkunde - belan$ri)"kste exponent van deze
vorm van letterkunde$a $enootschaPPelil'kheid
zich ondermeer aan " ... 't woord MYn, zoals bet
voorkomt bi' Clais ColYn en Boeteus a' Bolswert"
" . .. verbasterde sPreekwYzee en ..] verminkte
Plaatsen in oude schrYvets" en de vraa$ "Of entovicus
anders $enaamd WicuPortur, Wil'k bi')
Duurstede, gelegen in bet Stecht van Utrecht geweest
is" Pa$ . 66/67) . Gescheedenis literatuur en
filolo$'e: de kritesch-beschouwende $enootschaPP
~
en exPloreerden de letterkunde in de ruimste betekenis
des woords .
Pas in 1772 werd, in Den Haag, het eerste letterkundi8-
creatieve $enootschaP oP$ericht : Kunstlie de
sPaart 8een vii1't . Hiermee werd een neeuwe buiten-
$ewoon succesvolle we$ in$esla$en : al sPoedi $
zouden velen bet Haa$se voorbeeld vol$en . GenootsehaPPen
als Kunstiie de s~rt 8een vlijt en bet
Leidse Kunst wordt door arbeid verkree8en hadden
een $oed-$eoliede or$anisatie en een vermo$ende
achterban : met re elmaat konden 'Proeven' van
$enootschaPSPOe
"zee in druk versch1inen.
Echter: reeds in bet laatste decennium van de
achtteende eeuw be$onnen de letterkunde$-createeve
$enootschaPPen aan belan$ in to boeten . Als
eindPunt van zil'n studee koos Sin$elfin$ bet )'aar
1800 : " ... in dat l'aar fuseren drie van de $rootste
$enootschaPPen uit vooraf$aande )'aren -een teken
dat de bloeitil'd van der$eliJ'ke $enootschaPPen
112 '1jQQ~
n
s
i
e
voorbil' was . Slechts enkele van hen overleven de
eeuwwisseling." Pa$.14 Al met al volgden opkomst
bloei en onder$an$ van de zo$enaamde
dicht$enootschaPPen -die bet latere beeld van de
ehele achttiende-eeuwse letterkunde in zo'n belan$
ril"ke mate zouden kleuren - elkaar relatief
snel op : in een Periode van n°$ $een 3 decennia .
Het achttiende-eeuwse $enootschaPsleven
werd tot nu toe vooral onderzocht door historici
als Mil'nhardt: in hun-al$emenere-studies komen
de s Pecifieke kenmerken van de letterkunde8e
$enootschaPPen slechts zi' elfin$s aan de orde.
Met GezelIi8e schri1'vets beef t Sin$elfin$de deur naar
de letterkunde$a $enootschaPPelil'kheid voor$oed
ontsloten. Het doel van zi)'n onderzoek-bet chronolo$
1'sch in kaart bren$en van de verschillende
vormen van letterkunde$a $enootschaPPelil'kheid
alsmede bet analYseren van or$anesatie ledenbestandee
en acteviteiten - bren$t met name inventaresatie
van $a$evens met zich mee .
Bronnen voor deze $a$evens waren onder andere
literatuur$eschiedenessen, letterkunde$a en
historische mono$rafieen en contemP°raine ti)'dschriften
. Belan$ri1'ke leveranciers van feiten waten
ook de handschrif t- en archeefcollectees van bibliotheken
en Provincies. Hieruit heeft Sin$elfin $
een schat aan-veelal tot no$ toe onbekende-informatee
oP$e$raven : ook letterkunde$a $enootschaPPen
die weini$ of $een sPoren in druk hebbee
achter$elaten konden zo door hem $etraceerd
worden . In totaal trof Sin$elfin$ 38 zuiver letterkundi$
a $enootschaPPen aan-; 25 heervan lieten
voldoende materiaal na voor vender onderzoek .
Deze 25 $enootschaPPen verschilden onderlin$
van aard van $t'ootte van or$anesateevorm . De
kritisch-beschouwende $enootschaPPen recruteerden
hun leden voornameli1'k uit universitaire
krin$en en concentreerden zich op theoretesche
verhandelin$en . De dicht$enootschaPPen werden
bevolkt door leden van de ho$ere bur$erstand
beer stond de creatie van poezee h°°$ in bet vaandel.
Er waren kleinschali$a, $esloten $enootschaPPen
en ~'otere, meet op bet Publiek $erichte
or$anisaties . Somme$a $enootschaPPen werkten
nauw met elkaar samen (Sin$elfin$ wi)'st in dit verband
op de netwerken van meervoudi a lidmaatschaPPen
andere ontPlooiden bun actevitei ten
vril'wel in stilte .
1'aar9an9 10, nummer 2
r
e
c
e
Singelfing heeft dit comPlexe geheel inzichtelil'k
en toegankelil'k gemaakt . BiJ'zondere vennelding
verdienen de bil'lagen. Bil'lag
e I betref t een llist van
de onderzochte letterkundiga genootschaPPen en
hun al dan niet in druk verschenen rodukten .
De tweede bil'laga biedt een overzicht van alle 1487
bil' naam bekende leden en hun Persoonlil'ke gage -
vens . eenvoudiga wil'ze komt men zo bil' voorbeeld
to weten dat BellamY van 2g enootscha PPen
lid was ; dat Bilderdil'k tot 1789 in 4 letterkundige
gezelschaPPen actief was en dat Feith maar liefst 6
genootschaPPen met zijn lidmaatschaP vereerde.
Voor eventueel nader onderzoek treft men in GezeiliSe
schri1'vers veel waardevolle informatie aan .
Zo'n mogelil'k vervolgonderzoek zou zich kunnen
richten op de produkten van de letterkundige
genootschaPPen - deze komen er in Gezelli8e
schrt1vers enigsuns bekaaid vanaf . In een of sluitend
hoofdstuk geeft Singelmg een samenvattende
analyse van de diverse activiteiten die de
gezelschaPPen tentoonsPreidden: PriJ'svragen
werden uitgeschreven, vergaderingen belegd, verhandelingen
en gedichten gaProduceerd en bilgeschaafd.
De Po~zie die de dichtgenootschaPPen
voortbrachten had een moraliserend karakter : de
inhoud was belangnJk, de vorm traditioneel, vaderland,
deugd en godsdienst het favonete trio . In
verhandelingen werd hteratuur zonder uitzondenng
filologisch benaderd . Vanaf 1780 signaleert
Singelmg echter een verandering in de Poeticale
oPvattingen -zowel binnen als buiten de genootschaPen.
Belan8stelling voor hterair-esthetische
theorie en de toenemende kritiek op het nonnatieve
oPtreden van de dichtg
enootschaPPen, zouden
langzaam maar zeker de onder 1n~g van de letterkundiga
genootschaPPeli1'kheid bewerkstelligen .
Een en ander is door Singelfing nogal globaal
weergageven - Primaire werken van genootschaPsleden
komen weinig aan bod . Een uitgebreide
analyse van de literaire genootschaPsProdukten
valt echter ook buiten het trader van zijn
Proef schrif t.
Dat Gezelii8e schri1'vers andanks het inventariserende
karakter van bet onderzoek zo'n uitstekend
leesbaar en t ankelil'k boek is komt otendeeis
op conto van Singelfings voortreffelil'ke stiJ'l . Mooie,
soePele fonnuleringen blil'ven de lezer 234 Pa8ina-
's lang Prikkelen tot verder lezen -de auteur len
s
i
e
vent hiermee een bewonderenswaardiga Prestatie .
Singelfing heef t met zijn Proefschrif t het traditionele
beeld van dichtgenootschaP n, zedenmeesters
en 'waan ten' zeker niet geheel en al willen
wil'zigen . Duidelil'k is echter wel dat het standaardrefrein
aan vervan l'~ng toe is : de gezellige schril'-
vers uit de tweede helf t van de achttiende eeuw geyen
een melodieuzer, meerstemmig lied ten beste .
Iris Pronk.
Een lege doos
Tom Lanoye, Kartonnen dozen . Uitgeverij Prometheus,
prijs f 27,90 .
Kartonnen dozen is een autobiogi.afische roman van
Tom LanoYe over "een banale liefde en haar verterende
kracht" . Het boek beslaat vier hoofdstukken
vier vrouwen en een liefde . De liefde voor Z .
die oPgedaan wordt in het Plaatsl'e A*** wordt van
A tot Z aan de hand van vier verschillende dozen
uitgewerkt.
De eerste doos is een kartonnen reiskoffe 'e . LanoYa
gaat met een 8roeP leeftil'dgenoten naar het
Plaatsl'e A*** . Deze rein is georganiseerd door de
'Christelil ke Mutualiteiten' . Ter stimulerin8 van
de collectiviteit krilg' t iedereen dezelfde kartonnen
reiskoffer.
LanoYa neemt afscheid van zijn vier vrouwen :
de moeder, de zuster, de tame en de Plaatselil'ke
huffsgek. Weg uit zijn beschermde omgeving van
vrouwen wordt Lano a zich enigszips bewust
van zijn liefde en aantrekkingskracht voor mannen.
De liefde 'nt bil' de pyjama van Z ., die veel
artistieker is dan de zil'ne . De brief die LanoYa vanuit
het kamP aan zijn broer schril'ft, in Plaats van
aan zijn zuster, ziet LanoYa zelf later als bewil's
voor zijn innende homosexualiteit . Thuisgekomen
vergeet LanoYa zijn liefde voor Z . eni8szips .
Zoals de reiskoffer al aangeef t : deze doos wordt na
gebruik al wegg
aSooid ;~ de Pubertil'd breekt aan.
De tweede doos is een schoenen doos waarin
herinneringen bewaart. Lano a at naar de middelbare
school en belandt in de klas biJ' Z. en vanaf
de derde klas zit hil' zelf s naast hem . De liefde voor
z wordt sterker, vooral als Z . onderste boven in de
\joos
1 1 3
r
e
c
e
rin$en ban . In deze Periode overheerst masturbabe.
De lezer wordt op de hoo$to $esteld van bet
da$- en nachtwerk lokaties en standen . Dit apes
wordt op zeer ironische wil'ze beschreven : "Vies .
Als niemand thuis is twee plakken kalfslever uit
de 8rote koelkamer halen, wachten tot ze op kamertem
ratuur ziln, ze op elkaar le$$en en verkrachten
. Daarna overwe$en ze of to sPoelen en terug
to le$$en zodat ze no$ verkocht kunnen
worden in de winkel . loch maar besluiten dat dat
niet kan ze afspoelen bakken en zelf opeten ."
Sours slaat de ironie over in een ver$ezochte lolli$-
heid die wat achterhaald overkomt : "Iedere
avond keek ik met mil'n coarsePeinen afstandsbedienin$
in mi)'n snelle vuis ' ..." .
Deze dons is duidelil'k bestemd voor bet oPslaan
van beelden . In bet derde $edeelte wordt de schoenendoos
our ezet in een archiefdoos met herinnerin$
en van de schoolti)'d .
De derde door is een archiefdons waar)a belan$-
ril'ke din$en in oPslaat . Schoolschriften- maar
vooral de kostbaarste herinnerin$ : de herinnerin $
aan de liefdesnacht van Lanoye met Z . til'dens een
reisl'e door Griekenland . Kostbaar ook door bet afbreken
van de vriendschaP met Z. na deze liefdesnacht.
De liefde voor Z . neemt bil' Lanoye toe maar
z. komt tot een ander besef . De vriendschaP tussen
de twee >'°n$ens neemt af. Lanoye waa$t no$ een
laatste P°$'~ n$ door in een sProokl'e indirect zil'n
liefde voor Z . to tonen .
Tevens wordt er uit$ebreid op de verschillende
leraren in$a$aan . weini$boeiende wil'ze maakt
de lezer kennis met De aP, De Mof en Mussolini .
Het hele verhaal is bewust fra$mentarisch weer$e-
$even, maar met name als bet our Mussolini $aat
boet bet fra mentarische teveel aan kracht in . De
liefde voor Z. eindi$t met een brief vele )aren later,
waarin Lanoye uitle$t nu elukki$ to zi)'n, maar
n°$ vaak aan Z . to denken. Het hele boek dat $evuld
is met over bet al$emeen $eslaa$de zelfsPof
wordt in de brief our$ezet tot bet $oedkooPste van
bet $oedkooPste of tewel een truth$e cliche : "Geluk
is een ramp . e wordt er zo lui van . Als )'e niet
oPPant $a >'e no$ van bet leven houden ook . Sours
dank ik wel eens: misschien moat ik R, mi)'n steun
en toeverlaat er eindelil'k maar eens uittraPPen . Of
hil' mil. Kan ik lekker wanhoPi$ $aan ronddwalen
en o nieuw hermetische $edichten schri)'ven ." Als
n
s
I
e
lezer wordt 1'e voortdurend in de malin nomen,
maar $edichten van LanoYa bewil'zen dat dit toch
wel tameli'k serieus bedoeld is, vooral omdat zi)'n
edichten een 8rote flop zi)'n .
De lezer wordt niet alleen met betrekkin tot de
ironie op Proef $esteld . De lezer wordt in bet laatnto
boofdstuk $evras$d our in de archiefdoos oftewel
in bet boek dat in de vorm van een kartonnen
archiefdoos is uit$ageven, to zoeken naar eigen
herinnerin en : "Denk bier en nu aan apes wat al
1an$ voorbi)' is maar u dierbaar is gebleven . Haak
bet vast aan wat ik heb $eschreven, sluit lan$zaam
mi'n kartonnen dons en schuif haar in uw boekenkast.
Als u dat doet lezer, hemel 'e weet dan dat ik
u van harte dank ." Het boek is dan de vierde dons .
Alle fragmenten van hetboek moet de lezer zelf ordenen
tot een $eheel zoals dat in de westerse liceratuur
de gewoonte is. Om dan uiteindeli)'k to kunnen
ze$$en : 'Verduiveld dat is knaP $evonden.'
De framentorische wee$rvae van een 8rote liefde
is zeker knaP weer$a$even. De herinnerin$en komen
zo wat overtui$
ender over dan bi1voorbeeld
de $eexalteerde liefdes die . Brouwers ons voorhoudt
. Vernieuwend is bet boek van Lano a echter
niet . Gerard Reve Suske en Wiske zi)'n Lanoye niet
apeen voor geweest met de themakeuze, maar
overtreffen hem ook no$ in een hoop . In Suske en
Wiske komen de $eluiden die bil' bePaalde beelden
horen minder storend over. Lanoye wil namelil'k
soms wat teveel kracht bi)' bet fragmentarische
beeld zetten: "KriiiiieP!Auto remt. ... Takatakatakatak!
RePeteer$eweer of schril'fmachine. ...
Knots! erom slaat deur uit hen els . ... Flits! De
teleti1'dmachine. " Dit apes in een alinea werkt oP
l'e zenuwen . In een interview met Arl'an Peters z
LanoYe: "ledereen beef t wel een banale )'eu dliefde
Sehad. Ik wilde de milne op een niet-banale manier
beschri)'ven. Ook in de sti)'l. ... Literatuur als
middel our de misleidende edachte dat die banale
iiefde zin heeft $ehad, to koesteren . Zil ' heeft een
zin maar bet oPschri)'ven ervan is mooi ."
LanoYe oPPert dat bet lezen van bet boek zin
beef t our tot ei$en inzichten to komen . Het is een
wat arro$ame $edachte . Want uiteindeli)'k is bet
banale overheersend en dat is hoPeli)'k niet de baste
manier our tot inzicht to komen.
Tcef Jaeger
114 jaargang 10, nummer 2
r
e
c
e
Het realisme van de speeltuin
Een monografie over schilder/dichter Lucebert
Lucebert schilder-dichter. Met bijdragen van Jan
G. Elburg e.a., Meulenhoff/Frans Halsmuseum,
Haarlem, prijs f 49,50 .
Een schilderende dichter, dat kan niks wezen . Zo
heef t men 1ang over Lucebert gedacht . En nog altil'd
wordt bet beeldend werk van de alom gaPrezen
dichter door een veel kleiner Publiek bewonderd
. Toch ontving Lucebert ofgeloPen sePtember
de acobus van LooY-Pril's voor zil'n oeuvre als
dichter en beeldend kunstenaar . Tegeli)'k werd in
Haarlem een overzichtstentoonstelling georganiseerd
waar onder andere veel recent werk van Lucebert
to zien was . Wie die tentoonstelling gemist
heeft kan als troost nog bladeren in de onlangs bij1
Meulenhoff verschenen mono afie over Lucebert.
In Lucebert schilder-dichter zil'n veel van de tentoongestelde
werken oPgenomen . Fraaie reProdukties
al gaat in bet adde oPPervlak van bet
PaPier de textuur, een belan l~l"ke dimensie van
Luceberts schilderi)'en, onvermi' eli1'k verloren .
Rondom de Prachtiga Plaa 'es is een zestal essays
$e8~'oeP~rd, waarin wordt ingagaan op Luceberts
dubbeltalent. Het leukste aandeze essays is
bun verscheidenheid en de volstrekte wil'ze waaroP
zi)' elkaar sours togensP
reken. Alti)'d en overal
stelt Luceberts werk de talloze Problemen van de
interPretatie to kil'k. FraPPant bij' voorbeeld is bet
verschil tussen de bi' ragen van K . ScbiPPers en
Willemil'n Stokvis . Stokvis Pigt Lucebert in een
raamwerk van kunsthistorische 'ismen' to Plaatsen.
Het laatste waar )'e dan met Lucebert uitkomt
is natuurli)'k bet realisme . K . ScbiPPers echter gaat
bij bet bekliken van Luceberts werk uit van de beleving
van de wereld our hem been . Zil'n conclusie
is onvermi eli1'k: Lucebert is een realist!
Ondanks alle degelil'kheid van de benaderingswi'ze
van Stokvis geef ik de voorkeur aan die van
K. Scbi ers . Lucebert zetg hhi' "is de verslaggever
van bet netwerk van ippen dat van de sim-
Pelste gebeurtenis deel uitmaakt. Wat wil' allen
zien zonder dat we erover sPreken kri)'gt bij' hem
een vorm. Hil' oPent bet leven van alledag en toont
aan hoe dat steeds weer verschillend gedompeld
wordt in beweegl likheid en angst, kleur en stiln
s
i
e
stand licht en verrotting, in de glinstering en de
duisternis, in bet barde en bet zachte, alsof die begriPPen
elk enblik in een nooit to voorsPellen
uitrusting langs kunnen komen our de din8en to
bezoeken."
Wie vervolgens de reProdukties beki)'kt, vraa
zich bezorgd of of onze ruffs van dagelil'ksheid werkeli1'
k is gevuld met maskers monsters en mutaties
die Luceberts schilderwerk zo uitzinnig bevolken
. M~eli)'k . Maar er is meer aan de hand . In
een documentaire (op de tentoonstelling to zien
zegt Lucebert dat hil' weet, van mensen die zil'n
werk aan de muur hebben bangen dat bet monsterlil'ke
geleidelil'k uit de schilderil'en verdwil'nt :
bet worden vanzelf heve, gekke wezen, kmderen...
Wie lang genoeg naar Luceberts werk kilkt
raakt mderdaad bevangen door de kleuren, de
comPoside en de textuur, en door de vluchtiga geheimen,
sProngelyes en intimiteiten daarin die ongemerkt
misschien, aansluiten bij de nog ongefixeerde
alledaagsheid waaraan K. SchiPPers hlkt
to refereren . Dit geldt zowel voor Luceberts beeldende
werk als voor zi1'n Poezie. Zil'n schilderil'en
en gedichten ziln, zoals hi) zelf eens heeft 8ezegd,
"gelukkig makende sPeelPlaatsen waar geen wiPPon
schommels verdringen, waar in zandbakken
sahara's en ote oceanen samenvallen ."
Hoe verschillend er in Luceberts sPeeltuin gewiPt
en geschommeld kan worden blilkt no eens
uit de bil'dragen van de dichter Elburg en de neerlandicus
Van de Watering. Elburg maakt er een
aPekooi van . Hi1 sPn n van de hak op de tak zodat
l'e als lezer na weer een nieuwe, gmPPige
vondst denkt:> az,o lust ik er nog wel een Paar ga
uw gang, zal Elburg ze8gen . Van de Watering
dasrentegen bli)'ft uiterst voorzichtig binnen de
academische lil'n 'es . Onvoorstelbaar wat bij' zo
toch nog boven tafel knlgt . Wat is die man een
shmme lezer, en wat weet hi veel over Lucebert .
Waa
rom schudt hi)' die wetenscha li)ke zelfbe-
Perking niet eens van zich af? Wat hi) ' ons dan allemaal
over Lucebert zou kunnen vertellen! Waarom
blil'ven zoeken naar 'argumenten' en
'bewizen'? Net als de werkeli'kheid zelf hebben
Luceberts sPeeltuinen g
een bewizl en nodi : er is
lmmers alles in de wereld bet is alles. Reahstischer
kan bet niet.
Koen Vergeer
';oos
115
Thomas Mann, Doktor Faustus
Paul op de Coul
of de historische Faust nu ter belle of ten hemel is
gevaren-zeker is in elk geval datdeze omstreeks
1540 Sestorven alchemist wasrzegger en kwakzalver
na zil'n dood telkens oPnieuw tot levee is Sewekt:
in de literatuur, op het toneel in de muziek,
in de beeldende kunst en in de film . Aan het begin
van deze nu al vier eeuwen durende carriers staat
de door een anonieme auteur Seschreven Historic
von D. ohann Fausten uit 1587 . Kort na bet verschi'-
nee van dit zoSenaamde volksboek werd bet door
Christopher Marlowe gedramatiseerd . Marlowe's
toneelstuk The Tra8icaII HistorJ o the Lie and Death
o DoctorFaustus werd in vril'e bewerkinS door En-
Selse komedianten naar Duitsland Sebracht het-
Seen weer bet ontstaan van een aantal in de zevenbends
en achttiende eeuw veelvuldiS oPSevoerde
toneel- en PoPPensPel-versies tot SevolS had . Van
de namen die sinds de tweeds helf t van de achttiende
eeuw met de artistieke looPbaan van Faust
zi1'n verbonden, worden er bier maar enkele Senoemd:
Berlioz Delacroix Heine Liszt Gounod
Busoni Murnau Valer y, Mann, Butor Pousseur
en Pessoa.
De roman Doktor Faustus van Thomas Mann
markeert een bil'zonder punt in de literaire Fausttraditie
en in de interPretatie van de Faust-Sestalte .
In Duitsland met name sinds de in 1871 tot stand
Sekomen nationals eenheid werd de figuur van
Faust SrasS als ideaal voorbeeld beschouwd van
de daadkracht van bet nieuwe keizerril'k . Faust
werd tot nationals m the verheven . De leSitimatie
daartoe meende men in Goethe's drama to kunnen
vinden . Doktor Faustus betekende echter een radicals
koerswi)'zi8inS . Thomas Mann gaf een kritische
interpretatie van de Seliefde identificatiefi-
Suur van de Duitsers . Hem was bet niet to doers om
een Seideahseerde en triomferende maar om een
door de duivel Sehaalde Faust. En die was in bet
volksboek to vinden niet bi)' Goethe. Daarom
vormde bet volksboek een van de belanSnl" kste
bronnen voor Thomas Manes Faust-roman .
In bet werk van Thomas Mann neemt de muziek
een bil'zonder belanSn)"ke Plasts in . Er zil' slechts
herinnerd aan de muzikale beSaafdheid van de
kleine Hanno in Buddenbrooks asn de scene van de
naar ammofoonplaten luisterende Hans Casto
m Der Zauberber8, aan de novellen Tristan en
Das Wunderkind aan de bladzi)'den over de opera
Paiestina van Hans Pfitzner in de Betrachtun8en eines
Unpoiitischen en aan de beide Srote voordrachten
over Wagner uit de >'aren dertiS . In Doktor Faustus
sPeeIt de muziek wel een heel oPmerkeliJ'ke rol
want de hoofdpersoon van bet boek is componist.
DoktorFaustus . Das Leben desdeutschen Tonsetzers
Adrian Leverkiihn erzahit von einem Freunde zo luidt
de vollediSa titel van de in 1947 verschenen roman .
De in de ondertitel Senoemde vriend is de classicus
en SYm nasiumleras r Serenus Zeitblom . Hi'~ schriJ'f t
de bioSrof ie van de Seniale, in 1940 gestorven com-
Ponist til'dens de laatste l'aren van de Tweeds WereldoorloS.
Zeitblom is een evenwichtiSa humanistisch
Sezinde Seest die zich niet door de
ideolo ~'e van het nationaal-socialisme heeft laten
inPalmen. Toen de invloed ervan zich op zil'n gymnasium
deed Selders, $af hi'1 zil'n leraarsP°sibs
Pri')s. Met Adrian Leverkuhn was hil ' van kindsaf
bevriend Seweest . Hil' had zil'n intellectuele en artistieke
ontwikkelinS van bet begin tot bet bitters
sinds SevolSd, voorvoelend dat hil' sees de bio-
Sraaf van dit levee zou moeten worden . "Ik heb
van hem Sehouden met ontzetting en tederheid,
met erbarmen en opofferende bewonderin "
Mann 1985, P.10 , bekent hil' als hil' beSl'nt met de
task die hil' op zich beef t Senomen.
Adrian Leverki hn wordt in 1885 Seboren o P
een boerenhoeve niet ver van bet stadl'e Kaisersaschern.
De booSst intelliSente '~ nSen bezoekt bet
gymnasium aldaar en woont dan bil' zi)'n oom die
een muziekinstrumentenhandel beef t en zelf ook
violen bouwt. In die ti'd ontwikkelt zich bi)' de overiSens
zo koele en af stondelil'ke Adrian een Passie
voor muziek of liever Seze$d voor de kunstSre n
van de harmonieleer. Hi)' kree er'verhitte wan en'
van, merkt zi)'n vriend op . De laatselil'ke organist
Wendell Kretschmar Seeft hem muzieklessen .
Na ziJ'n eindexamen kiest hil' niet voor de muziek
zoals Kretschmar hem aanraadt maar voor de
theolo ~'e. Het blil'kt een omw to zil'n . Na twee
J'car besluit hi'l in Leipzig comPoside to Saan stude-
Jaargang 10, nummer 2
ren. Die beslissin$ neemt hil' niet zonder angst en
twil'fel, want hil' vreest dat zil'n'snel verzadi$ de intelli
entie' zil'n creativiteit in de we zal staan . Hi j
zal zich generen voor de nai " v a toePassetvan de
conventionele compositorische procedes . "Wasrour
moat ik het $evoel hebben alsof bil'nc alle nee,
alle middelen en betamelil'kheden van de kunst nu
alleen no8 maa r bruikbaar
zi1n voor de rodr'e7." P
148 Kretschmar, die nu oPnieuw zil'n muzikale
mentor wordt houdt hem voor dat de totstandkomin
van het nieuwe in de kunst is aan$ewezen oP
een "zeer stark sub>'ectief $evoel voor de verschraaldheid
hat mats-meer-te-zeggen-hebben,
het onm°$elil'k-$eworden-zil'n van de noS in
zwan$ zil'nde middelen F ...]" P .149
de da$ van zil'n aankomst in Leipzig w ordt
Leverkuhn door een gi ds in p1asis van naar een
restaurant naar een bordeel geleid . Als een van de
Prostituees met haar arm zil'n wanS streelt slaat hi'l
in Paniek op de vlucht. Hil' noemt naar Esmeralda
want in haar doorzichti$e kledin$ d oet zil hem
denken aan de tare en ra$fil'ne vlinder die ziln vader
hem vroe$er dikwil'ls li et zien de Hetaera Esmeralda.
Na biJ'na een l'aar keert hil' teru$ naar hat
bordeel. Het meisl'e is er niet meer. Hil sPoort haar
op en hoewel zil' hem waarschuwt voor haar $eslachtsziekte
gata hil' met h
aar naar bed . De $evol-
$en blil'ven niet uit . De beide door
hem $econsulteerde
sPecialisten worden voor dat de
behandeling succes kan hebbenoP bizarre, duivelse
wil'ze uit$eschakeld .
In de zomer van 1911 of 1912 wordt Lev erk'uhn
door de duivel in ei$en Persoon bezocht . Plaats
van handelin$ is hat Italicanse stodl'e Pa1 estrina .
Daar wordt hat pact beze$eld dat al eerder, door
zil'n omhelzin$ van Esmeralda was $eslot en De
duivel biedt hem een leven vol van extatische crea
tiviteit maar zonder liefde: " e leven za1 ko ud ziln
daarom ma$ >e van $een me ns houden. ..
Koud willen we l'e, zo koud dat de vl ammen van
het Produceren nauwelil'ks heat $e noe$ zullen ziln
our >'e erin to verwarmen. In hen
zul le vluc~'lten uit
l'e levenskoude ..." p. 275 Als ziln tild our is, za1 de
ziekte die hil' bil' Esmeralda beef t oP $eloPen volledi
uitbreken en hem in de armen van de duivel
werpen.
Leverkuhn trekt zich tern$ op een of$ale$en
boerderil' in Beieren . Manse l"i1k verkeer mildt hil in
toenemende mate . Aanvallen van migraine, w car
aan hiJ' van l'on$s of can al lead herba1en zich
steeds vaker. DePressies maken hem het co mPoneren
sours maandenlan$ onmo$elil'k . Kort na de
Eerste Wereldoorlo$ breekt er echter een Penode
van ongebreidelde muzikale produktiviteit aan . In
deze van 1919 tot 1930 durende tild van creatieve
hoo panning ontstaan onder andere het oratonum
AP°callpsis cum 'Suris het vioolconcert verschillende
comP°sities voor kamermuziek-bezettin$
en de sYmfonische cantata Dr. Fausti Wehekla8 .
De keren dat hil' hat liefde-verbod robeert to ontduiken
leidt dat tot de dood van de beminde. Ziln
vil'f>'ari$ nee 'e NeP°muk een betovere nd kind
waar zelf s de koala Leverkuhn voor smelt, is he t
laatste slachtoffer . Leverkuhn weet dat hil' schu1-
di$ is.
In mei 1930 nodi$t hi'l een ~'oot $ezelschaP van
vrienden en kennissen uit our hen over zil' n laatste
werk Dr. Fausti Wehekiag, to vertellen en er $edee1-
tes uit voor to sPelen. Hil' houdt een verwarde redevoerin$
waarin hi'l de nietsvermoedende step
zil'n pact met de duivel bekent . Hil' slaat enkele
stark dissonerende akkoorden op de piano aan en
wordt dan $etroffen door een P ara1Ytische shock .
De met de duivel overeen$ekomen til'd is voorbi'l•
No$ lien J'aar leeft hii'f dement als hat "uit ebrande
omhulsel van zil'n ersoonlil'kheid", verzor d door
ziln moeder . Hil sterft in au$ustus 1940.
Thomas Mann last Serenus Zeitblom op 23 mei
1943 de pen opnemen our met het levensverhas1
van ziJ'n gestorven vriend een aanvan$ to maken .
Het is de da$ waaroP ook hil'zelf be 'nt to schrilyen.
Zeitblom beeindi$t zil'n manuscript in mei
1945, Thomas Mann pas begin 1947 . Keneterkend
voor de structuur van de roman is een tweevoudi
ti1'dsniveau: de til'd waarin Zeitblom zil'n relass oP
schnf t stelt en die waarin het vertelde zis h of sPeelt.
Zeitblom refereert voortdurend can de schokkende
$ebeurtenissen van de 1aatste oorlo8slaren . Dat
ziJ'n schril'vende hand sours beeft komt m'et alleen
door wat hil beschrilf t, masr ook door de tot in ziln
werkkamer doordringende trillin$en van verre
bominsla$en. 0Pmerkelilk is verder dat hil een relatie
le$t tussen de levensloo van Adrian Leverkuhn
en de historische ontwikkelin$ van Duitsland
tot en met de barbaril van hat
nationaal-socialisme. HiJ Presenteert die $e schiedams
als de $eschiedenis van de a-P°litieke 'innerlil'kheid'
van de mentaliteit die zich of zildi$ houdt
van de maatscbaPPelil'ke en P°liti eke asPecten van
de menseliJke samenlevin$ . Dezel fde innerlilkheid
is ook karakteristiek voor de bio $rafie van ziln
vriend die van de samenleving vervreem dt en uitsluitend
voor ziln kunst leeft . Die $eestelilke instellin$
maakt Leverkuhn ten tonele $award ais de
'Joos
1 1 7
'Studierzimmer . Faust von Geistern einSesungen .' Scene uit Faust
belichamin van de Duitse kunstenaar, en ook
Duitsland extreem vatbaar voor demonische
machten. Beiden sluiten een pact met de duivel
beiden worden uiteindelil'k door de duivel gehaald.
Thomas Mann had het altiJ'd een grote f out gevonden
van zowel bet volksboek als van Goethe's
drama, dat Faust daarin niet met muziek in verband
wordt gebracht . Muziek beschouwde hil' als
een 'demonische' kunst een kunst waarin een extreme
rationaliteit en ma 'e hand in hand an.
Muziek is volgens Thomas Mann bovendien een
bi' uitstek Duitse kunstvorm . In haar wereldvreemdheid
is zi)' aradigma van de Duitse innerlil'kheid.
Hoewel een groot muziekkenner, ontbrak bet
Thomas Mann aan voldoende muzikaal-technische
vakkennis om een gefingeerd compositorisch
oeuvre zo to beschril'ven da
t bet zou lil ken alsof bet
werkelil'k bestond . HiJ' was er zich van bewust dat
hil' dasrvoor een muzikaal raadsman nodig had .
Deze vond hiJ' in de Persoon van Theodor W . Adorno,
die behalve filosofie en sociolo~$'e ook muziek
had gestudeerd en comPositieleerling van Alban
Berg was eweest. Adorno was in 1934 uit Duitsland
gevlucht en naar de Verenigde Staten geemi~'
eerd. Sinds 1941 woonde hil' vlak bil ' Thomas
Mann in Pacific Palisades, bil' Los Angeles . De invloed
van Adorno op Doktor Faustus is overweldigend
geweest en reikt veel verder dan de schril'ver
118
zelf in zil'n in 1949 verschenen
boek Die Entstehun8 des Doktor
Faustus . Roman eines Romans heeft
aangageven. Dat bliJ'kt overduideliJ'k
uit de dagboeken van Thomas
Mann uit de Periode 1946-
1948 . Het is niet overdreven om to
stellen dat Adorno als Adrian Leverkuhns
muzikale ghost-writer
fun eerde . Met een verbluffend
muzikaal voorstellin8svermo8en
ontwierP hiJ' beschril'vinSen van
comPosides die Thomas Mann
zonder wezenlil'ke veranderingen
in de tekst van de roman kon inte-
Sreren. Beschouwt men de fascinerende
creatieve samenwerkin g
van de schril'ver en zil'n raadsman
vanuit een PsYcholo1 ~'sch gezichtsPunt
dan ontstaat er een
gedifferentieerder beeld. Want
Adorno stelde zi'n com sitorische
verbeelding zo volledig in dienst van de eest
van de roman, dat het in laatste instantie toch Thomas
Mann is van wie Leverkuhns comP°sides
stammen.
In de yroega werken van Leverkuhn is de invloed
van vooral Debussy en Mabier duideliJ'k
merkbaar. Dan bevril'dt zil'n muzikale taal zich
meer en meer van de traditie en van de conventioneer
uitdrukkingsmiddelen . Leverkuhn is zich
echter terdega bewust van de keerziJ'de van een absolute
comPositorische vril'heid. HiJ' voorziet een
dreigende verlammin van de creativiteit een uiteindeliJ'k
verstommen van de muziek. Het eni e
middel om die impasse to kunnen doorbreken is
volgens hem een comP°sitietechniek die zich rigoureus
aan regels bindt . "De vril'heid" zo formuleert
hil' in een ges rek met Zeitblom, "is altiJ'd tot
de dialectische omslag geneig
d. Zi~' herkent zich al
heel vlug in de gebondenheid, verwezenlil'kt zich
in de onderwerPing aan wetten, regels dwan g,
sYsteem F...]" P. 209 Het door Leverkuhn bedoelde
sYsteem komt er op neer dat in een com side
zowel melodie als harmonie be aald worden door
een enkele van tevoren vastgestelde toonreeks .
Hil' past deze techniek voor bet eerst toe in bet lied
'4 lieb Madel wie schlecht bist du' uit de cYclus oP
gedicbten van Clemens Brentano. Aan dit volgens
Zeitblom 'hartverscheurende' lied ligt de toonreeks
h oftewel b in bet Nederlands e a e es ten
~'ondslag . De toonnamen zil'n ontleend aan de
1'aargan9 10, nummer 2
woorden Hetoera Esmeralda en zi n derhalve verbonden
met het meisl'e dat hil' in het bordeel in
Leipzig ontmoette en dat aan het begin staat van
zil'n pact met de duivel . Dezelfde toonreeks keert
als een maS'~sche formule in vele van zil'n sindsdien
gecomPoneerde werken terng .
Voor de beschril'ving van de genoemde comPo
sitietechniek baseerde Thomas Mann zich geheel
en a1 o Adorno's Philosophie der neuen Musik, waarin
een kritische analyse wordt a even van de
door Arnold Schonberg omstreeks 1920 ontwikkelde
twaalftoonstechniek . In de ideeenstructuur
van de roman fungeert deze techniek als muzikale
code van een dialectiek waardoor vril'heid in
dwanl~ maar ook - als het ware in togenovergestelde
richting -rigoureuze constructie in exPressiviteit
kan overgaan. Het laatste geschiedt in LeverkUhns
zwanezanS, de sYmfonische cantate Dr.
Fausti Wehekla8 . Titel en tekst van het werk zi)'n ontleend
aan episodes uit het volksboek van Faust.
Zeitblom schri)'vend in het voor>'aar van 1945, karakteriseert
het als een "monsterwerk van de
klacht" als een "rtegatief" een "herroePing" van
de 'ubelende finale van Beethovens N~e ndeY sm
forte. In het uur van Duitslands ondergang "kan
alleen dit ons baten en alleen dit zal ons naar het
hart gezongen zil'n: de klacht van de hellezoon de
vreselil'ke aanklacht tegen de mensen en God die
..J ooit op aarde is aangeheven ." (p . 531) In dit
werk waaraan een reeks van twaalf tone ten
~'ondslag ligt die bePalend is voor alles wat er
klinkt, voltrekt zich de "omslag van de alleystrengste
gebondenheid in de vri)'e taal van het affect,
de geboorte van de vril'heid uit de gebondenheid
." P.532
Aan het slot van zi1'n beschouwing over Dr.
Fausti Wehekia8 suggereert Zeitblom voorzichtig
een mogeli)'ke overeenkomst tussen de door hem
beschreven muzikale paradox en een religieuze :
'Maar hoe zou het zi'n wannneer de artistieke Paradoxie
dat de totale constructie de uitdrukkin g
de uitdrukking als klacht - doet ontstaan overeenkwam
met de reliSieuze paradox dat aan de
diePste heilloosheid de hoop, al was het maar als
een heel voorzichtig vragen ontkiemt? Dit zou de
hoop zi)'n aan gene zil'de van de hoPeloosheid- de
transcendentie van de wanhooP- niet het verraad
daaraan maar het wonder dat het geloof to
boven 8aat. Hoort het slot maar, hoort het met mi)' :
de ene instrumenten ~o'eP na de andere trekt zich
naar de achter la~'nd tern&, en wat overblil'f t en
wasrmee het werk verklinkt is de hoga van een
cello, h et1 as tste woord de laatste w zwevende
klank langzaam in pianissimo fermaten wegebbend.
Daarna is er nets meer, -zwil'gen en nacht.
Maar de natrillende teen die in dat zwi)g' en hartgt
die niet meer is waar alleen de ziel nog naar luistert
en die een afsluiting van de droefheid was is
dat met meer, verandert van betekenis, staat als
een licht in de nacht ." . 537-538
Thomas Mann neigde ertoe Doktor Faustus te beschouwen
als een roman die 8een roman meer is.
Het boek is evenzeer een bio afie en bovendien
heef t het een sterk essaYistische inslag door de muziekfilosofische
en cultuurhistorische besPi eling
~
en die het bevat. De scePsis van de schri)'ver ten
oPzichte van de genre-aanduiding roman is echter
vooral ingageven door de voor het boek zo karakteristieke
vermen Z'~ng van historische werkelil'kheid
en fictie van citaat en eigen tekst . Hil' gebruikto
daarvoor het be
~P 'montage'. Er zil ' volstaan
met slechts enkele voorbeelden van deze werkwi'-
ze. Voor de figuur van Adrian Leverkuhn steed
Friedrich Nietzsche model . Leverkuhns bio afie
bevat vele details uit de leveesgeschiedenis van de
filosoof, bil'voorbeeld de belevenis in het bordeel
de sYfilis-infectie in het eenentwintigste, de geestesziekte
in het vil'fenveertigste en de deed in het
vi1'fenvi)'ftigste leveesl'aar. De insPiratie die de duivel
aan Leverki hn belooft "waarbil' alles als zali S
dictaat wordt ontvangen" P . 262 wordt beschreyen
in dezelfde bewoordingen als waarmee
Nietzsche in zi)'n autobioSo~'f ische Ecce home over
zil'n ervaringbil' het schril'ven van Also sprach Zarathustra
bericht . Een ander voorbeeld: het fictieve
oratorium ApocaliPsis cum '8uris wordt in de zomer
van 1926 in Frankfurt uitgevoerd in het kader
van een festival van eigenti' se muziek dat teen
werkelil'k Plaats vend, onder leiding van de al even
reele dirigent Otto KlemPerer . Ook wordt melding
gemaakt van een zeer lovend artikel over dit werk
in de Musikbiktter des Anbruch een van de belangril'kste
til'dschrif ten voor modern muziek in de l'ayen
twintig.
De veelvuldig voorkomende tekstontleningen
- uit het volksboek van Faust uit toneelstukken
van Shakespeare, uit geschriften en brieven van
Nietzsche uit Adorno's Philos hie der neuen Musik
en uit vele andere bronnen - beschouwde Thomas
Mann als werkelil'kheidsfra8menten. Deze
ontleningen zil'n meestal volstrekt onoPvallend in
het weef sel van de tekst verwerkt. Zil' zil'n met an-
1 1 9
dere woorden als fictie vermomd . Want hoewel
hil' gebruikt maakte van het Procede van de montage
overigens niet alleen in Doktor Faustus maar
ook in zijn andere romans en vooral in zijn essays),
streefde Thomas Mann naar de schil'n van organische
eslotenheid . Herkennin van de ontlenin8en
is voor de lezer dan ook van onderSeschikt belang
en levert hoogstens een bi1'komend genoe8en op.
Het is overigens merkwaardigdatl'uist het aangril'-
Pendste vaak citaat blil'kt to zi)'n . Zo is de indrukwekkende
formulering waarmee aan het slot van
de roman het beeld van Duitslands ondergang
wordt o eroe en, een citaat : "Nu stort het, door
demonen omstrengeld een hand voor het ene oo g
en met het andere in uwelen starend van de ene
wanhooP in de andere." Zelfs de veel geciteerde
laatste zin van het boe Zeitbloms gebed berust
op een ontlenin8: "God zi1' 1'ullie arme ziel genadi g,
mil'n vriend mil'n vaderland ." p. 558
Hoe nadrukkelil'k Doktor Faustus ook in het teken
staat van de ondergan , een loodzwaar en
somber boek is het met. Dat ligt onder meer aan het
feit dat de schril'ver een geschiedenis die zo van het
demonische doortrokken is als deze, nu 1'uist last
vertellen door de goede Serenus Zeitblom aan wie
het demonische absoluut vreemd is . Bovendien
blil'kt Zeitbiom een even goed verteller to zijn als
Thomas Mann ook al moet hil zich of en toe bi1 de
lezer verontschuldigen wanner een hoofdstuk to
zeer is uitgedil'd . Doktor Faustus is een fascinerend
ontroerend en vaak adembenemend boek. Het last
zich weliswaar niet gemakkelil'k veroveren -
daarvoor is het to complex - maar elke PoS ing
wordt ri'keli'k beloond .
120 lĽjOoS
Bibliografie
Carl Dahlhaus,'Fiktive Zwolftonmusik' . In : Musica 37
(1983), P.245-252 .
Herman Kurzke, Thomas Mann, EPoche-Werk-Wirkun8 .
Munchen 1985.
Thomas Mann, Die Entstehun8 des Doktor Faustus ; Roman
eines Romans . Amsterdam 1949 .
Thomas Mann, Doctor Faustus: Het leven van de Duitse
toondichter Adrian Leverkuhn, verteld door een vriend .
Vertaald door Thomas Graftdi'k . Amsterdam 1985
(1947).
Thomas Mann, Ta8ebiicher:1946-1948 . Frankfurt am Main
1989 .
AfgeloPen >'aar werden er aan de Ril'ksuniversiteit
Utrecht onder de titel orks zesentwintig
lunchPauzelezingen gehouden over belan~
l"ke werken uit de wereldliteratuur . Dit
artikel over Thomas Mann Doktor Faustus, is
een bewerking van een van die lezingen .
Jaargang 10, nummer 2
Die Ptorte des Schreckens
Ratio en irratio bij Musil en Broth
Paul Oomens
16 juni 1935 : " . .. juist zij die boeken kopen, juist zij zullen
zich gevleid voelen door de geestrijke formuleringen zoals
die bij Musil in iedere repel voorkomen, ik heb daarvoor in
mijn burgerlijke kennissenkring verbazingwekkende
voorbeelden, en omdat dat een laag is die in Amerika
ongetwijfeld veel sterker vertegenwoordigd is dan hier, is
het vermoeden dat Musil daar zijn publiek zou kunnen
vinden zo gek nog niet . [...] Wel zou het werk ingekort
moeten worden" (Broth aan Ruth Norden) .
De foto's bi1j dit artikel zijn van Luaano
Benedetti
Met enig 'leedvermaak' komt Franz Blei in 1932 in een brief aan
Hermann Broth tot de conclusie dat het "twee Oostenri1'kers ziljn ,
l'il ' en Musil, die de hedendaaSse roman zil~j'n ootste vorm hebben
gegeven" . Blei is niet de eniga die een verwantschaP tussen beide
auteurs constateert. Vroege critici van Die Schla ndler 1931-32
en de eerste twee delen van Der Mann ohne Ei8enscha en 1930 en
1932 rePPen van begin of aan over filosofische Parallellen en
verSelil'kbare literaire uitSangsPunten, tot 8root on80e~n en
overiSens van zowel Musil als Broth. Nu deze twee 'tro odieten'
uit de modernistische literatuur al weer een ti1'd1'e in een
Nederlandse vertaling beschikbaar ziljn, li1'kt het moment ri1'P om
eens stil to staan bil j de SesPannen verhouding tussen Musil en
Broth .
Zowel Musil als Broth stellen de Positie van de kritische burger
in de moderne samenleving ter discussie op een manier die in
zekere zin perend is voor de Duitse romantraditie . In
toSenstelling namelil'k tot de Pische 'vertellers' uit de Engelse en
Franse traditie steken noch Musil noch Broth hun metaf sische
en filosofische ositie onder stoelen of bankers.
Til'd en samenleving hebben intellect en ethiek uit elkaar doers
drilven . Dit heef t aandeweg tot een scheiding geleid tussen wat
de mens be8ijn1Pt en wat hil ' kan doers . Musil benadrukt dat voor
een beter begriP van de wereld ratio en irratio elkaar moeten
aanvullen. Ook Broth hecht veel waarde aan een zeker evenwicht
tussen ratio en irratio . Zi1'n interesse gaat echter niet uit naar
ontoloS'~ sche overwe inSen die Musil bezi8 l liken to houde~maar
~
is gericht op een moreel aanvaardbare levenswandel .
Musils literaire landschaP simPelweS als ontoloS'~ sch en dat van
Broth als ethisch-utilistisch of to doers zou echter onaanvaardbaar
zi1jn. Een derSelil'k hard onderscheid doet 8een recht aan de
'ioos
121
1 . In dezelfde 1'aren schri' t hi'
overigens de essays Zur Erkenntnis
dieser Zeit (1917-19) en Zur Philasophie
der Werte and der Geisti8keit (1917), die
reeds de grove omtrekken van zi')n
cultuurfilosofie omvatten . Zur
Erkenntnis dieser Zeit is later in
gereviseerde en beknoPto vorm tern8 to
lezen als Zerfall der Werte in Der
Schla fwandler.
122 \joos
overeenkomsten tussen de werken van beide auteurs . Bovendien
zou dit a1 to gemakkeli)'k voorbi)'gaan aan de waarderende, maar
ambiva
lente houdin die zi)' l'egens elkaar aannemen . Zo
Sebruiken Musil en Broth af wisselend de termen 'colle a' en
'concurrent' ais ze in brieven of notifies over elkaar s reken. Het
onderscheid is a1 met a1 relafief, komt hat baste tot uitdrukking in
ears ver8elil'kin8 en wordt wat flats wanner de aandacht expliciet
naar of Musil of Broth uit8aat.
Twee verwante geesteri, echter, met een volstrekt aader
karakter : dat het slechts een keer tot een drif ti8e woordenstril'd
komt vaIt no8
mee. Pal8~ast, roept Musil . Ik heb hat over jets heel
anders verweert Broth zich. Hieronder wordt de biografische en
literaire achter8rand 8eschetst van de Problematische verhoudin g
tussen de 'ontol
Musil en de 'ethicus' Broth. Dat bio afie en
literatuur daartoe vaak leers 'ebuur zullen sPelen komt voort uit de
aard van het Proza van de auteurs : beide dimensies zi)'n daarin als
het ware op ears hoger, filosofisch plan gebracht en nauw met
elkaar verweven .
II.
Temidden van een groeP van )'°nge Weense kunstenaars en
bohemians ontmoetten Musil en Broth elkaar tussen 1916 en 1920
regelmatig in Cafe Herrenhof . Ze zil'n in die til'd nog nauweli)'ks
colleSa's van elkaar to noemen. Musil heeft al belanSn)"ke werken
voltooid zoals Die Verwirrun8 des Zo8lin8s Torless 1906 . Broeh
heeft vanaf 1908 als onderdirecteur in de Teesdorfer textielfabriek
van zil'n vader Sewerkt. Hil' maakt een cruciale overgan fase mee :
de directie moderniseert de Produktiehal en bouwt to8
elil'kertil'd
een duidelil'k sociaal beleid op . "Zo was ik betrokken bil' de
herzieninS van het arbeidsrecht en niet in de laatste Plaats bi'l
P°'ngen om de werkeloosheid terng to dripgen" : ervarin en die
Broth later als uiterst'leerzaam aanmerkt .1 In Cafe Herrenhof zi ~~n
de rollers noS duidelil'k verdeeld en heef t de horse en moeilil'k
t°~ankelil'ke Musil weinig met de wereldse textielfabrikant Broth
uit to staan .
Musil en Broth verdiepen zich dan ook niet in elkaar maar in de
hYPnotiserende Ea von Allesch een bleke schoonheid die wel wat
wegheeft van de dichteres Else Lasker-Schuler . Broth is verrukt
van haar en langzaam maar zeker bloeit er jets moois tussen hen
op. De verhouding tussen Broth en Ea zal standhouden : in 1923
verlaat Broth zil'n eerste vrouw en woont hi)' ti' eli1'k bil' Ea in .
In hetzelfde l'aar let Musil herinneringen aan Ea en de
Herrenhof-ti'd vast in zi'n komedie Vineenz and die Freundin
bedeutender Manner. Daarin stelt hat bur armanszoon 'e Marek de
)°nge Broth voor : "Ik studeer, zoals u weet technie met de
bedoelinS om straks in het concern van mil'n vader to an
werken".
In 1927 doet Broth de Teesdorfer textlelfabriek van d e hand .
Geruggesteund door Ea wi)'dt hil' zich voortaan volledi aan hat
schri'ven . Pasenow oiler die Romantik en Esch oiler die Anarchte zi )n 1n
1929 gereed en worden samen met Hu8uenau oiler die Sachlichkeit in
jaargang 10, nummer 2
1932 als Die Schia anther gapubliceerd . De kritieken zil'n lovend
maar verkocht wordt het werk nauwelil'ks . Wat dat betreft lliken
de eerste twee delen van Der Mann ohne Eigenscha n meer aftrek
to vinden . Der Mann ohne Ei8enscha en en Die Schia ndl~' zil'n
romans die moeizaam totstandkomen en pas na vele >'aren arbeid
door hun auteurs naar buiten worden gebracht . Het is daarom des
to o vallender dat de werken vril'wel elil'ktil'dig worden
gepubliceerd .
Van Franz Blei kri1' Musil in >'anuari 1930 het Methodol~'sche
Prospekt dat Broch kort daarvoor met de concept-versies van
Pasenow en Esch aan Fischer Verlag heef t ezonden. Het ProsPekt
beschril'ft kort de intenties en opzet van beide romandelen . 0
basis hiervan vermoedt Musil al dat het om een "interessant boek"
gaat en dat er "tussen de bedoelingen van Broch en die van mi'l
rackpunten zil'n" . Wat Musil in dit stadium al opgevallen kan zil'n,
is de sterke overeenkomst tussen Brochs Protsgonisten Esch en
Bertrand en zil'n eigen Ulrich . Vooral met Esch deelt Ulrich het
besef dat "religieuze vormen nog slechts rudimentair voorhanden
zil'n" en feitelil'k ofgedaan hebben . Deze wetenschap zet bil' beiden
een rusteloos 'slagpwandelen' in gang naar nets meer of minder
dan een nieuw levensinzicht en een even neuwe moraal .
Ulrich en Esch zil'n geboren verliezers zouden we kunnen
zegSen . Niet omdat ze dom zil'n, geen $eluk hebben of dat net
kunnen ervaren> maar omdat ze tussen twee generaties in, half
bewust half onbewust, leven in een til'd waarin volgens Antonio
Gramsci "het oude nog niet gestorven en het neuwe nog niet
geboren is" . Een til'd waarin verschrikkingen en terreur zich
aankondigen en de mens loskomt van wat hem daarvoor no g
verankert .
Tegen het einde van 1930 leest Broch het eerste deel van Der
Mann ohne Ei8enscha en . Hil' slast het werk hoog aan: "12 par werk
en bilvil'len hebben het boek tot een geweldiga prestotie gemaa kt
,
het is torenhoog
verheven boven alle snelschrivleril'" . Omdat
uitgever Rowohlt Verlag op dat moment in een financieel moeili1'k
parket verkeert, beveelt hil' de roman onder meer bil' En else en
Amerikaanse uitgevers aan . "Het is een zeer belangwekkend boek
en ik denk dat het uw interesse zal wekken. Ik zou nets liever
willen dan dat Musil meer bekendheid in Engeland kril'g t vcoral
omdat hil ' het echt verdient" schril'f t Broch asn het
vertalers-echtpaar Edwin en Willa Muir .
De irone wil dat terzelfder til'd Martha Musil in een menge lin g
van l'aloezie en bezorgdheid, Toni Cassirer bericht : "Hil' Musil
zou er zeer bil' gebaat zil'n om in Engeland terrein to verovere n,
waar hil' zo slecht bekend is dat ze daar Broch de diepzi nnige en
~'ote Oostenril'kse schril'ver noemen" . Ze denkt da srbil' aan de
enthousiaste kritiek die Aldous HuxleY kort daarvoor aan Die
Schia andler heef t gewil'd . Robert en Martha Mus11 zien m Broch
vooral een lastiga concurrent .
"1k moet daaraan toevoegen", stelt Broch op zil'n beurt, "dat ik
jQps~ 1 2 3
2. Ulrichs verlangen naar zijn zuster
is net zo concreet of conceptueel als de
'orewoet' van de middeleeuwse
mystics Hadewijch naar God .
Eenwording is het doel en pennen
verpulveren ala hat zover is.
3. Cf. R. Willemsen, Robert Musil .
Vom intdlektuellen Eras . Munchen 1985,
p. 34: "Die Einheit von Eros and Verbot
bestimmt bis in die anamnetischen
Prozess hinein das Bild der Lithe in
Musils Werk" .
124
Musils methode ais buitensporig abseitig ervaar-als het ware
de rationele togenhan er van Joyce en ziljn methode -en dat ik
weini
rs ectieven zie voor de dichterli'ke uitdrukkin -
mogelil'kheden in het verlengde van deze methode"
De 'buitensPongheid' van Musil bestaat er volgens Broch in dat
hi'~ zich overgeef t as ~ n zijn eigen ratio en zich daarmee, net zoals
Esc 'abseiti van de werkeli'kheid opstelt . "Daze methode van
Musil is een vlucht voor hat irrationele een streven om hat
irra
tionele onschadeli'~ k to maken door hat in een rational net
Proberen to van en" .
Broch wil'st op een Probleem dat Musil ook voor zichzelf erkent:
"Gevaar voor mil': to blil'ven steken in theorie . Keer steeds wear
terng tot wat me tot deze theoretische hulP-onderzoeken heeft
aangezet+." Wat voor conse9uenties dit voor Der Mann ohne
Ei8enscha en heeft gehad blil'kt onder andere uit de verschillende
versies die Musil van Atemzu8a eines Sommerta8a voor o en staan.
In de l'aren twintig bedeelt Musil ziljn Ulrich nog met een
archaische en mYstieke Reise ins Paradies . Het nauwelil'ks
bedwingbare verlangen van Ulrich naar ziljn zuster zou op deze
manier ziljn ultieme bevredi 'n kri'l gen .2 Zover komt het echter
niet . Musil twil'felt stelt uit herformuleert en schrapt . Al wear
bi~'na met beide benen oP de grand vraagt Ulrich zich in de
uiteindelil'ke versie of of bet 'zinnelil'ke' verlangen naar ziljn zuster
niet slechts een tussenstadium is slechts hat voorspel vormt van
een andere toestand . Als verklaard togenstander echter van alles
dat masr enigszins met psychoanal yse to maken heef t, "deed deze
oPlossing hem verstomd stoan nee, beledigde hem zelfs" .
In Atemzu8a eines Sommerta8s vlucht Musil definitief voor de no g
steeds irrationele en verkaPt erotische oPlossing: Ulrichs
zinderende verlangen wordt gekanaliseerd tot de vertrouwde
'inductieve bezinning' . Ulrich bewoont wederom bet vertrouwde
1andschaP van de 'm~elil'kheidsmens', hat ril'k van een forse kluit
hypotheses van het menselil'ke bestaan .3
De ratio to beschouwen als veiliga terp is iets dat Broch niet kan
accePteren . In Hu8uenau zal hil' laten zien waarom niet.
IV .
In sePtember 1931 recenseert Franz Blei in de Prager Presse Der
Mann ohne Ei8enscha en en Die Schla ndler in een enkel artikel :
yragen om roblemen dus . Musil constateert dat Blei drie regels
minder voor ziljn werk uittrekt dan voor Die Schla ndier . Hi'
verwi'~t 'der Franz' dan ook : "voor de niet-ienwgi~'de lezer komt
het zo over dat ik zelf s een ltike onder Broch geschoven wordt .
Ook later verdenkt Musil Blei er nog van meer aandacht aan Broch
to besteden dan aan Der Mann ohne Ei8enscha en .
Musil duldt Broch niet in ziljn geestelil'ke nabil'heid . Twee la' ar
later, in een brief die helaas verloren is gagaan slaat de vlam in de
an als Musil Broch ervan beschuldigt denkbeelden uit Literat and
Literatur 1931 in bet essay Das Bose im Wartsystem der Kunst 1933
to hebben gebruikt .
Broch diem hem fel van rePliek: "Het nauwelil'ks verholen
jaargang 10, nummer 2
verwil't dat ik uw naam heb verzw~en om de overdracht van mi1'n
gedachten to wasrborgen of to versterken is - laten we eerli'k
zijn -ronduit schandali . Wat er nog aan ontbreekt is een
verdenking van lap ~'aat. Hield ik mil' aan conventies en
zogenaamde 'waardiSheid', dan zou ik deze blamaSa stilzwil'gend
opbergen en het daarbi1' laten. Ik heb echter de eer uw militante
aard a
1 l'aren to kennen . Musil biedt schoorvoetend zij~n excuses
aan maar noteert intussen in zijn dagboek : "Broch : aanleunen .
Leun 1'e tegen een muur, dan zit l'e hele mastPak onder de witte
vlekken . Zonder dat het plagiaat zou zil'n" .
Onda
nks deze harde aanvarin bli'~ft Broch zich inspannen om
het werk van Musil elders bekendheid to geven . In 1935 houdt hi'l
zijn vriendin Ruth Norden voor dat het "een eervolle plicht van
iedere uitSever is om Musil uit to brengen" . Om daaraan
betekenisvol toe to voegen : "Dat is ob)'ectief gesproken want
subl'ectief gezien zijn Musil en ik zulke antiPoden dat we elkaar
nooit bil'zonder goed gelegen hebben" .
'Joos
1 2 5
V.
Broch chargeert . Broch en Musil zil'n geen antipoden . Ze kennen
wel een andere rol toe aan ratio en irratio .
Eerder is al eze d dat Musil irratio robeert to beheersen door
rede . Musil ontleedt Problemen in deelProblemen en Plaatst deze
in til'd- en ruimteloze dimensies. Musil verwerPt verzuiling en
vergaande sPecialisatie, maar erkent tog
elil'kertli'd dat het alleen
van de deelProblemen denkbaar is dat ze ooit oPgelost kunnen
worden.
Wat de modern roman betreft stelt Musil een alomvattende
fusie veer, een auralgaam van natuurwetenscha PPen,
psychoanalyse en sociolo8'~e . Wit de romanvorm zich in dit licht
bezien niet belachelil'k maken, dan meet het oude onderscheid
tussen fictie en realiteit Plaats makers veer een massief van
'contingente werkelil'kheden' . "God 8eef t er zelf misschien wel de
voorkeur aan our over Zil'n wereld to Praten in de conl'unctivus
Potentialis .. . want Hil' maakte deze wereld in bet besef dat bet net
zo goed anders bad kunnen zil'n" .
Wat is Brochs houding ten aanzien van ratio en irratio? Om to
be8'~nnen vindt Broch Musils'con)'unctivus P°tentialis' weliswaar
van belang,
maar tech altil'd nog slechts een onderdeel van de
totaliteit van ervaringsfeiten waar de mens dagelil'ks mee
geconfronteerd wordt . Het besef van de continue wisselwerking
tussen bet reele en bet irreele, gevoelens en ratio, het 1Yrische en
bet essa Y istische in de mensf zo denkt Broch, besPaart de
samenleving optsPoringen en dient dus een ethiscb doel .
De of brokkeling van bet oude sYsteem van waarden in Pasenow
en Esch imPliceert bet verlies van deze 'totaliteitswaarde' . Tot 1938
gelooft Broch dat alleen de roman in staat is our de waardevolle
herinnering aan deze verloren totatiteit levend to houden .
Een'buitensPon beroeP op de ratio is daarbil ' niet gewenst.
Dit is of to tezen aan de Persoon van Huguenau de waardevnl'e
sociaal en reli 'eus volmaakt on ebonden mens . Zi1'n 1ogica is van
steep, zil'n vorm van redeneren SPartaans en vril' van ieder
ornament. Ronduit shockerend is bet moment dat Broch de lezer
duidetil'k maakt dat de menselil'ke rede in blinde irratio kan
omslaan op bet moment dat de ratio ternggedrongen is op zil'n
laatste terP, bet individu . Shockerend want hoe kan ik als lezer
nog staven dat mil'n redelil'kheid redelil'k is? Ik kan dat alleen maar
doers door mil' oPnieuw o mi1'n veronderstelde redelil'kheid to
beroePen. Men kan verwachten dat dit nog goed Saat zolang de
'maatstaf' van redelil'kheid maatscha Pelil'k bePaald is . Maar,
eenmaal gesub)'ectiveerd, zal zil' iedere redelil'kheid verliezen . Dit
is dan ook Brocbs voornaamste waPenfeit in Hu8uenau oder die
Sachlichkeit : hil' ontmaskert bet P°tentieel onredelil'ke van de rede
en waarschuwt veer de gevaarlil'ke imPlicaties hiervan .
Hu8uenau als activum en de late Ulrich als assivum zil'n als
bet ware de archetYPen die een consequent gedegenereerde
samenleving naar revolutie en crisis leiden . Het on 'nele
PorsPectief dat met name Broch bier biedt op de Duitse
samenleving in bet interbellum beeft nooit de aandacht gekre en
1 2 6
'JQp:z$
jaargang 10, nummer 2
4 . In een brief aan Daniel Brody van
5 augustus 1931 geeft Broch duidelijk
aan wat volgens hem de positie van bet
essay Zerfall der Werte is ten opzichte
van andere P
te$en (Gide, Musil,
Thomas Mann, Joyce) om wetenschap,
filosofie en literatuur to integreren . "Bij
de meeste van deze schrijvers staat de
wetenschaP [. ..] als een kristallen blok
mast datgene waar ze het eigenlijk om
to doen is en ze breken er nu eens bier
een stuk1e, dan weer daar een stukje
van of om er bun verhaal mee op to
dirken." Van zi) nei$en proza stelt
Broch dat "bet wetenschaPPe)like
[element] zeker niet als sPraakvulsel
wordt gebruikt, maar als bovenste
rationele laag meezwemt en meedeint .
[. . .] [Dit] sluit uit dat bet
'wetenschaPPSilke' als een kristallen
blok mast de roman staat ; bet ontstaat
veeleer in de loop van de roman zelf."
Mijns inziens is dit aanvechtbaar, alleen
al om bio$rafische en t}'Po$rafsche
redenen (v81. noot 1).
5 . NRC, Cultureel Supplement
27-1-89.
die het naar mi)'n idee verdient .
Dat HuSuenau als roman desondanks faalt ban samen met bet
felt dat Broch aan zinl doel voorbil ' schiet . Broch kiest in Hu8uenau
voor een "sche a scheiding tussen het rationele en bet
irrationele" . De hoofdhandeling wordt oPgesPannen tussen bet
essay Ze all der Werte en Die Geschichte des Heilsarmeemadchens in
Berlin de 1Yrische togenhanger van bet essay. Broch atomiseert dit
spectrum echter zo ondig dat de parallellen tussen de
verschillende verhaalli'nen en tekstsoorten alleen door inferentie
en associatie tot stand kunnen komen .4 Beschikt de lezer echter al
net over de 'totaliteitswaarde' waar Broch hem l'uist aan wil
herinneren, da
~ n zal hi' zich geen raad weten met Brochs
uiteenzettingen en slechts bet hoofdgageven volgen .
Hu8uenau ontsPoort waar Broch zich onbedoeld dus tot bet
verkeerde Publiek richt . Zo bil' voorbeeld Anneke Brassinga in een
NRC-artikel die de rationele bedoelingen van de verleider
Broch maar weg stree P to en Hu8uenau oder die Sachlichkeit voor
Hu8uenau liet met de woorden'en wat de boer niet lust kan hi')
overslaan' .
En dan to bedenken dat kort voor de publicatie, Broch aan
BrodY voorstelt om het essay Zer all der Werte "in een Paar
exemPlaren seParaat to drukken" en aan recensenten als
introductie tot Die Schla ndler to doen toekomen. ..
VI.
Wat gebeurt er na 1935? Onmiddelli)'k na de Anschluss van
Oostenril'k in 1938 wordt Broch gearresteerd. James Joyce en het
echtPaar Muir slagen erin om hem vril ' to kri>'gen en naar Engeland
to doen komen' in hetzelfde '~ar nog reist Broch door naar de
Verenigde Staten, waar hi)' tot aan zil'n dood in 1951 van research
ants zal leven . Hi' voltooit er de roman Der Tod des Ver 'l over
het niet-kunnen van een `Poezie na Auschwitz' en de studie
Massenwahntheorie over bet wel-kunnen van bet Derde Ril'k .
Eenmaal in de Verenigde Staten stellen Broch Thomas Mann en
een aantal andere emi anten alles in bet werk om collega's no g
op til'd de oceaan over to help eenn.. Van verschillende ziden wordt
geProbeerd om ook Musil in veiligheid to brengen, die zelf tot dan
toe nets heeft ondernomen . In november 1939 slibt de route via
Engeland dicht . "Robert Musil is er miserabel aan toe wat voor
zil'n ronduit miserabele karakter gezond kan zi)'n, maar
desondanks voorkomen moet worden" . Broch schri)'ft een
aanbevelingsbrief en vraagt Ruth Norden om Albert Einstein voor
Musils emi atie to winnen .
Er komt geen schot in de zaak . Ofschoon hi)' niet zeker weet of
Musil sowieso wel emi eren wil beveelt Broch hem in se tember
1940 aan bil' bet inderhaast oPgerichte Emergency Rescue
Committee en stelt Musil daarvan op de ho e. Musil is geroerd
door de S'~ngen van Broch maar vindt zich,zelf "langzaam
donker gestemd en al he1emas1 niet door mil'n lot eesterd" .
Bovendien ziet hi' voor zichzelf geen Plaats in de "~'ote toekomst
van bet intellectuele Amerika" . 0P Brochs verzoek zich vooral
1'QpX$
1 2 7
1 2 8
toch m to spannen naar bet buiteeland uit to wi'k len stelt Musil
"de fatale to envraag hoe ik mi)'n levee daar in zou moeten
nchten . En: "Ik
be n, zoals u weet, helemaa1 niet Seschikt om aan
lets anders dan de Mann o.E. to schri'ven ... • hoe moet ik me nou
mtroduceren? Ik yrasg bet zonder in de hoop to verkeren dat u
bier een antwoord op weet" .
Musil berust m zi
ln tot . "Moet ik naar Amerika komen? OnlanSs
beef t Hermann Broth, mi'n concurrent wiens naam u zich
welhcht herinnert bet bil'na binnen mi)'n handbereik Sebracht. Hil'
leeft in Princeton en schil'nt bet in Amerika Prachti8 to vinden.
Mas
r hi)' stamt uit een ri')ke textielfamilie ..] en bet is zeker een
leuSddroom van hem om ooit noS sees geen geld meer to hoeven
hebben en louter als genie door de wereld onderhouden to
worden . ... Misschien heeft hi)' ook wel d~elil'k een functie aan
de universiteit verworven als filosoof,
want hi'~ is begaafd en west
meer dan ik die steeds weer opnieuw belemmerd wordt om to
weten. Ik heb hem geantwoord dat ik wel zou willen komen bet
echter pas zou kunnen als er een ear zou zi)'n to vinden die mi' )
accepteert zoals ik bee . Het was echter zeer fatsoenli)'k en zonder
concurrentieni'd door hem gevoeld ." Musil sterft in 1942 in
Zwitserland aan een plotselinga beroerte .
Musil en Broch betaalden beiden de tol van de inte 'lte~it die zi'
)
boog in bet vaandel hielden . Broch vond asiel in de VereniSde
Staten en besef to middels Der Tod des Ver8ii dat de taal die hem tot
dan toe trouw had gediend, niet in staat is om lil'den en tirannie
bet hoofd to bieden . Musi vond asiel buiten de aardse
Sebondenheid van zil'n lokalisering
in til'd en ruimte•~ verbanning
betekende voor hem een vlucht naar zil'n eigen vaderland naar de
rationele geest van de humaniteit' .
Broch maakte met Hu8uenau echter duidelil'k dat de neutraliteit
van de reds niet onder alle omstandigheden een Pantser te8en
terreur kan vormen sterker nog, haar zelf s kan veroorzaken .
Uiterst consequent doorgevoerd slaat ratio om in irratio . De
scepsis van Broch zou weldra gagrand blil'ken .
Vraa t iemand mi' daarom naar de overeenkomst tussen Musil
en Broch, dan antwoord ik: Esch en Ulrich. En naar bet verschil,
dan zeg ik HuSuenau . Hu8'uenau vor der Pforte des Schreckens.
jaargang 10, nummer 2
4otiys
aar8an8 10, nummer 3: luni/1uh
1992 .
Vooys verschi)'nt vier maal per 1'aar .
Redactie: Desiree van Hattum,
Bertram Mounts (hoofdred .), Iris
Pronk (eindred .), Lizanne
SchiPPer Thomas Vaessens .
Redactie-adres Trans 10, 3512 JK
Utrecht. Telef oon (030) 43 2411 of
7107 75.
Bi1'dra8en : in tweevoud zenden
naar hat redactieadres. Indian
moSelil'k aanleveren in reguliere
tekstverwerkinSs-Pro ~'aroma's .
Abonnementen : 21 ; Per )'aar .
Men abonneert zich door
overmakin8 van 21,- oP
girorekening 2595369 t .n .v . Vooys,
Utrecht. Abonnementen worden
zonder togenbericht ieder heel )'aar
na in8anS automatisch verlengd.
Redactiecommissie Fons van
Buuren, Wilbert Smulders
Public relations en advert enties:
Mariet Hamer
telefoon (030) 7124 00
Indian de redactie er niet in is
Seslaag d hat copyright van de in
dit nummer gaPubliceerde
afbeeldingen to reSelen volgens de
wetteli)'ke bePalingen, verzoeken
wil' de houders van het copyright
contact op to nemen met de
redactie .
Gra ische vorm8evin8M1chiel
Loosen
Logo : Richard Annaars .
Druk: KriPs RePro MePPel
O Vooys, Utrecht, juni 1992 .
ISSN 0921-3961
Inhoud
Literatuur en filosofie in Latijns Amerika
Ricardo Cuadros Mercado
Een commentaar naar aanleiding van Robert Lemm, Borges, de
literator als filosoof
er oren rca i
Interview met oost Zwa8erman
Bertram Mounts en Iris Pronk
"Ik was even in de rouw toen S Channel verdween.
Na de muur
Column Frans de Rover
I am snXI
ous to deal with that shadow myself aalone.
eroen Steenbakkers
Hoofdpersoon en schaduw in Conrads Heart o darkness Celines
Voyage au bout de la nuit en Hermans' De donkere kamer van
Damokles.
Trans
Onderschrift ; Vladimir Nabokov • Smakeli1'ke ) racePten .
PIaiaat
Desiree van Hattum
Over een witte raaf Orestes in Deense outfit en de nieuwste
vinding van Hewlett-Packard .
Adams Reis
Lou HeynensTekeningen
oItrane's Cosmic Music
ochem C. van Oortmerssen
Over Indiase elementen in de muziek die van continent
verwisselden . Hoe John Coltrane de westerse jazz- en rockmuziek
beinvloedde .
H eett varhasI
een sta
Lizanne Schipper
"Panl's is een boek- maar evengoed een film ." Van ranziSe
catacomben en hat Belang van Literatuur.
Racensies
Ronald GiPhart • Ido Wei1'ers ;an FontiI'n,• Nico ScheePmaker K.
SchiPPers.
Van amusement naar cabaret in de jaren '30
Marieke Thissen
"Ze schelden allemaal op patroon en kapitaal . En wie is wear de
dupe van dat vrijheidsideaal?"
iJ 05
1 2 9
Literatuur en filosofie in
Latijns Amerika
Een commentaar naar aanleiding van Robert Lemm, Borges, de literatorals filosoof
R car o uadros Mercad
i Toen ik twasif l'asr geleden in Nederland aankwam, herinner ik
o
mil ' nog, waren mil'n eerste vrienden verbaasd dat ik het werk van
Jorge Luis BorSes kende en zelfs bewonderde .1k kwam hier als
banneling van het dictatoriale regime van Pinochet en het was to
verwachten dat mi'n belangstelling zou uitgaan naar de Poezie
van Neruda of de romans van Garcia Mar9uez of Arguedas maar
Borges, wat deed een schrijver als hil ' in mil'n bibliotheek? Het
werd me al snel duidelil'k dat mil'n vrienden op ideoloSische
gronden Borges niet in verband konden of wilden brenSen met de
Latil'nsamerikaanse cultuur . De ArSentil'nse schrijver behoorde tot
deSenen die niet geloofden in het ideaal van democratic en
socialisme terwil'1 dat ideaal l'uist de reden van onze verbannin g
was geweest . Dat een schrijver ofgewezen wordt op ideoloSische
gronden is iets dat in alle culturen voorkomt maar daarom niet
minder ramPzalig is .
OnlanSs had ik het $eluk een bil'zonder boek to lezen dat me
oPnieuw deed denken aan die afwil'zing van Borges en aan het
verband tussen filosofie en literatuur in Latil'ns Amerika, lk heb
het over De literator ais iiosoo de innerli1'ke bio8ra 'e van Jorge Luis
Bor%es van Robert Lemm . De eerste vraag die bil ' mi) ' oPkwam
namelil'k: Borges, een filosoof, deel ik naar ik aanneem met alle
lezers die iets van deze Argentil'nse schrijver afweten .
De Sedachte dat de filosofie beschouwd als een liefdevol
zoeken naar de waarheidf haar oorsPronkelil'ke terrein verlaten
heeft ten gunste van de Poezie en andere vormen van literatuur,
heeft mil ' altil'd zeer aangetrokken zeker als ik denk aan de
Latinl samerikasnse cultuur, die geen belangri)'ke filosofen k ent
maar wel goede Poeten en romanciers die in hun werk een
complete filosofische interPretatie geven van de werkelil'kheid .
Maar men kan aan het eind van de twintigste eeuw nog maar
moeilil'k van filosofen sPreken . Een van de laatsten van dit
geslacht in EuroPa was Sartre en er zullen zelfs velen zi'n die in
hem eerder een schrijver en dramaturg willen zien dan een
filosoof . Vandaag de dag lil'kt het niet l'uist om denkers als urSen
Habermas en Julia Kristeva als filosofen to betitelen ofschoon zi'
degenen zil'n die zich, net als Descartes en Kant in hun til'd, op dit
moment over de onderwerPen buigen die uit de westerse
filosofische traditie voortkomen . Ik denk dat het Probleem
Seworteld is in het feit dat de filosofie als discipline onherroepelijk
versniPPerd is geraakt . De liefde voor de waarheid blil'ft omdat zi'l
130
1j 1'aargang 10, nummer 3
$e$raveerd is in de $enen van de mens/ maar de manieren om
deze liefde tot uitdrukkin$ to bren$en zi1'n ontelbaar .
Hedentenda$a is filosofie zeer sterk verweven met lin$uistiek ,
sociolo$ie- antro to$ie, historio$rafie en $a zo maar door.
Mensen als Bor$es, Bahktin of ChomskY filosofen to noemen
han$t naar mi'n idee dus of van ieders rsoonli'ke smack. In
feite is het ook een tautolo$ie, immers elke zichzelf resPecterende
schril'ver Lemm verwoordt hetzelfde wanneer hil' over 'de
heterodoxen' schril'ft in de aPiloo$ van zi1'n boek wordt hoe dan
ook achtervol d door het droombeeld van de waarheid en is dus
in een woord een filosoof .
Ik heb net al $eze$d dat de Sedachte dat de filosofie in het
$eval van de Latil'nsamerikaanse cultuur, to vinden is in het werk
van dichters en schri1'vers mil zeer cansPreekt . Vanaf de
onafhankeli1'kheidminder dan twee eeuwen $eleden heeft het
Latil'nsamerikaanse $edachten$oed in een afhankelil'ke Positie
$estaan ten oPzichte van het EuroPese $edachten$oed . In de loop
der 'aren hebben de Lati'nsamerikaanse intellectuelen als
$ehoorzame of nieuws$ieri$a eunuchen / ideeen naar hun land
$ebracht die $eboren en $a$roeid waren in samenlevin$en die
duideli1'k van de hunne verschilden . Het $evol$ hiervan was dat
deze ideeen romantische liberale, positivistische, marxistische
niet zil'n oPgenomen in het cultureel erf$oed ; het zi1'n modellen die
oP$evuld of $elee$d worden al naar $elan$ wie er net can de
macht is /• de dichters daarentegen hebben de gave ontwikkeld om
'van binnenuit to sPreken', vanuit hun Lati1'nsamerikaanse
achter$rond die in elk van hen tot uitdrukkin$ komt . Hierdoor
bren$en zil' boeken voort die vertellen over mensen die in
sPecifieke situaties verkeren / en daarmee doe! ik natuurli1'k niet o P
de $eo$rafische situatie . Ik denk dan can de diePa christelil'ke
$evoelens van de in ballin$schaP levende Gabriela Mistral can de
eruditie $ekenmerkt door haar Caribische grondslag van Jose
Lezama Lima can de innerlil'ke tweestri)'d van Jose Maria
Ar uedas die zich verscheurd voelde tussen de uechuaanse en
de Peruaanse cultuur/ ik denk natuurli)'k ook can Bor$es, can zi)'n
bibliotheek in Buenos Aires waar hil' zil'n oeuvre creeerde dat het
midden houdt tussen het onbewee$1like beeld dat Plato
$econciPieerd had en het beeld van de eeuwi$e bewe$in$ van
Heraclitus .
Ik zou het niet aandurven ook maar een van de $enoemde
literatoren filosoof to noemen ook Octavio Paz of Ernesto Sabato
niet . Toch biedt elk van hen ons een interPretatie can van de
werkeli)'kheid en de mensI een ethiek/ een metafYsica1 een
esthetics / die noodzakeli)'kerwil's $ebaseerd is op de universele
kennis van de filosofie en de literatuur, maar dan wel ezien
vanuit een sPecifieke manier van zil'n/•
die van de Latil'nsamerikaan .
Bor es en a o~I'tiek
Jorge Luis Bor$es bekommerde zich in zi)'n werk niet om de
hedendaa$se $eschiedenis van zi1'n continent/ maar als
staatsbur$er nam hil' er natuurli)'k onvermi)'deli1'k can deel . In
'ĽjOoS
1 3 1
1 3 2
VppY$
werkeli)'kheid was de houding van Bores
togenover de mensen die aan de macht waren
Argenti)'nser en Lati)'nsamerikaanser dan men
wel zou denken in dit oPzicht is het hoofdstuk
'Borges en de ontkenning van de staat' in Lemurs
boek verhelderend . Zi'n houdin wordt
gekenmerkt door wantrouwen la ens de macht
die wordt vertegenwoordigd door de ministeries
de politie de gemeentebesturen de president, et
cetera . Dit wantrouwen vindt zi)'n oorsProng in
het feit dat de staat vanaf de ontdekking van
Amerika en haar kolonisatie een instrument is
geweest voor de elite our de natuur en de mensen
in haar eigen voordeel uit to buiten . Vanaf de
geboorte van de Latil'nsamerikaanse samenlevin g
hebben noch de klassieke oPvatting van een staat
ten dienste van een yolk noch de democratische
mechanismen die de staatsburgers in staat stellen
deze diensten op to eisen, hierin een Plaats
gehad. En nog alti' moeten zi)' verworven
worden door de nieuwe generaties van Politici en
regeerders op basis van een dageli)'kse
mspannmg.
Welnu de afwi'zende en ontkennende
houding )'egens de staat ofgezien van het
overigens gerechtvaardigde besluit helemaal of ezonderd van de
wereld in een klooster to levee is de slechtste waarvoor men kan
kiezen; die veronderstelt immers dat men de heersende orde
stilzwi)g' end goedkeurt en derhalve ook accePteert dat de
onrechtvaardigheid en uitbuiting voortduren . Het is nog erger
wanneer- zoals bi)' Borges het geval is, deze afwi)'zing en
ontkenning geen absolute vorm aannemen . We weten dat Borges
het communisme en het eronisme verafschuwde . Maar toen het
moment was aangebroken, gof hi)' to kennen dat hil' de militaire
regimes gunstig gezind was en hil' accePteerde zelfs een officiele
onderscheiding van de Chileense generaal Augusto Pinochet in
1977 . Die houding van stilzwi)'gende goedkeurinS ten aanzien van
de neo-fascistische Plannen van de militairen die hem vele
vi'anden zou bezorgen en waardoor zil'n werk verwil'derd raakte
van mil'> °enen lezers, moet in mil'n ogen begrePon worden als het
gebaar van een man die- buiten de werkelil'kheid van de straat our,
leefde in een universum dat gebouwd was op een klein aantal
mYthen, waarvan er een vertelt over de zuiverheid en de moed
van de soldaat . Borges lief vaak zi)'n bewonderin voor zil'n
militaristische voorouders blil'ken . Hi)' was gefascineerd door de
Chileense generaal de overwinnaar van de communistische
invloeden in zil'n land . Gefascineerd door die mYthische figuur
wiens misdaden hil ' vanwega hue kril'gshaftiga karakter
rechtvaardigde . Een vreselil'ke Borgiaanse vergissinS: hil' lief na
zi'n ideeen over de togica van de oorlo to toetsen in de zuideli'ke
punt van Latil'ns Amerika alvorens het huldebetoon to
aanvaarden . Dan zou hil ' namelil'k hebben vastSesteld dat de
1'aargan9 10, nummer 3
mYthe van de goede soldaat al lang en breed was doorbroken en
dat er een misdaad werd begaan tegen de mensheid. De
minachting die Borges had voor de Politiek was dus niet geheel
consequueenntt;; zijn bi)'draga aan de cultuur echter is ondanks de
ideologische kritiek-
onbetwistbaar~; men denke aan het feit dat hi')
ons als eerste heeft bi)g' ebracht 'het universele' to lezen en to
schril'ven in het SPaans . Zi)'n grootheid loochenen op grond van
zijn Politieke voorkeur zou togischerwil's betekenen dat ook Pablo
Neruda ontkend zou moeten worden op basis van zijn
communistische activiteiten en Ezra Pound niet meer gelezen zou
mogen worden vanwega zijn zwak voor de Italiaanse duce .
ores a s osoo
Fioosofie in de Lati'nsamerikaanse literatuur? Nee als we de
klassieke modellen in ons hoofd hebben . a als we in de werken
van de schri'vers en dichters evenzo van sommiga schilders en
musici het wezen herkennen van de Zuidamerikaan met zijn
mooie en lelil'ke kanten, zijn zekerheden en zijn twil'fels . Het li)'kt
eroP dat Latil'ns Amerika altil'd verschillend zal zijn van EuroPa en
de Verenigde Staten, zelfs wanneer in de toekomst een behoorlil'ke
economische ontwikkeling bereikt wordt ; het is dit verschil dat
verscholen ligt in het werk van zijn dichters en schri)'vers . Iedereen
kan het daarin lezen . Iedereen kan daaruit zijn kennis halen over
de Latil'nsamerikaanse filosofie.
In De iiterator ais ilosoo sPreidt Robert Lemm een diePgaande
kennis van het werk van Borges ten toon- maar deze Argenti)'nse
schri'ver is voor hem denk ik meer een aanleiding dan een
onderwerP . Hi) ' neemt het in zijn boek op voor een van de door het
modernisme en Postmodernisme meest verguisde onderwerPen
van het EuroPese gedachtengoed, ik bedoel de metafYsica en met
name haar christeli'k-idealistische versie . Robert Lemm maakt een
keuze uit de lievelingsschril'vers van Borges, waaronder SPinoza
Swedenborg, SchoPenhauer, Unamuno die hi) ' besPreekt als
vertegenwoordigers van een verwaarloosde stromin verloren in
de mare magnum van de moderne wereld- die wordt gedomineerd
door het Pragmatisme dat eigen is aan de technologie . Via het
idealisme en de metalysica van Borges biedt Lemm zijn e'gi en
visie op de wereld aan . Het is zeker de moeite wasrd het them a
van de aan- of afwezigheid van de metafysica in het modernisme
en het Postmodernisme in een of twee boeken to besPreken maar
het was misschien toePa sseli)'ker gewe est het miln visie op Bor ges'
to noemen in Plaats van de innerii1'ke bio8ra 'e. Robert Lemm is to
nadrukkeli)'k aanwezi om de titel zo nauw to betrekken o
Borges . Deze verwarring is l'ammer, omdat Lemm goed op de
hoogto is van de westerse filosofie en zeker in staat is om te
zegen wat hil' wil, zonder zijn toevlucht to nemen tot een
voorwendsel .
Vertaiin8 uit het 5paans : Madeieine Verhoeven
'ioos 133
Verloren Arcadie
Een interview met Joost Zwagerman
Bertram Mounts en Iris Pronk
Een nieuwe Publikatie van oost
Zwa8erman stond herhaaldeli)'k bor$ voor
onrust en commotie. Na zi'n debuutroman
De houd8reep - verschenen in 1986 -
Pleitte hi)' met de Maximalen voor
straatrumoer in de Poezie . Tever$eefs
overi ens : "Ik vied de Nederlandse
dichtkunst no$ steeds een in$eslaPen
bedoenin . De Maximalen hebben daar
niet veel aan kunnen doen ." Zil'n tweede
roman Gimmick, werd be'ubeld en
ver$uisd: Zwa$ermans schets van de
seksistische en corruPto kunstenaarswereld
waarin hoofdPersoon Walter Raam zich
bewee$t, werd door sommi$en als
'verontrustend' ervaren . Gimmick! werd in
eerste instantie beoordeeld op de
l'ournalistieke merites : wat kloPt er en wat
klop
t er niet . Ook de verschi'~ ning van V a 1 s
licht Zwagermans laatste roman, werd
eni$a ti1'd overschaduwd door een relleri$e
deinin$: "Maar dat snort belan$stellin$
verwaait en verPulvert ."
Straatrumoer heeft inderdaad voor
serieuze erkennin$ Plasts $emaakt : de
AKO-jury rieP - met instemmin van de
critici - Vals licht uit tot een van de beste
literaire werken van 1991 . In een $esPrek
vertelde oost Zwa$erman over Gimmick!
en Vals licht over zi'n schatPlicht aan d e
low culture en de raal van de verloren
onschuld: "Ik li)'k wel een vorser van mi)n
ei en werk."
In zi)'n Amsterdamse woning schenkt
Zwagerman 'tPiysch-'ar~ee-nnegePntige' eer' -
soonsfilterkoffie . Een doelmatiga uitvinding van
de commercie vindt Zwaerman : "Zo word ik er
til'dens het schril'ven niet toe verleid om een h ele
pot koffie leeg to drinken."
Gimmick! zit vol met vergelil'kbare 'tPischl
Y
'aren-tachtig' verschil'nselen .• naast film muziek
1 3 4
en videocliPs zetten ook veel merknamen de
toon. Hoofdstukken varen onder titels als 'Peter
StuYv esant' en 'La isla bonita' ~• Personages
worden getYPeerd door hue kleding en
consumPties - zil' wassen zich met Lady's Own
dragen Keith Haring-sokken en staren urenlan g
naar S Channel .
"Ik was even in de rouw toen Sky Channel
verdween,; ik dacht oef, mi'~ n boek is alweer
ouderwets . Al die namen van televisiekanalen
mode-merken en video-artiesten moet l'e echter
lezen als artefacten : het zil'n geen sPecifieke
aanduidingen- maar soortnamen die aangeven
in wat voor een universum Walter Raam zich
bevindt. Ik heb de hoop dat ik het zo gedoseerd
heb dat het verhaal ook in de toekomst overeind
blil'ft . Voor mil' gaat het boek uiteindelil'k over de
onvermil'delil'ke neergang van Walter Raam met
als indirecte oorzaak zi'n ongelukkige liefde voor
Sammie. A1 het andere is franl'e en die franl'e
hoef l'e - als lezer in toekomstiga l'aren - niet
Precies to kunnen thuisbrengen ."
"Raam Groen en Eckardt representeren de
wereld van kunstyuppies . De vorm van de roman
moest de mhoud dekken ik heb er echt voor
gewerkt om me een toon eigen to maken die net
zo snel kortademig en hYPerventilerend was als
het levee van de hoofdpersonen . Gimmick! i s
een incident; Vals licht is een heel ander snort
boek. De tone van Vals licht verbood het om
weer zo'n spervuur van merknamen asn to
leggen ."
Herman Goiter en Gerard Cox
Gimmick! mag
dan een incident zi' ln ,
Zwa ermans voorliefde voor 'namen e n slogans'
is dat zeker niet : "1k wil in de romans die i k
geschreven heb en nog ga schril'ven de low
culture een even belangril'ke en liefdevolle Plast s
geven als de high culture. Daar heb ik ta1 van
motieven voor. Ten eerste bee ik net zo goed
1'aar9an9 10, nummer 3
door de low als door de high culture beinvloed .
Misschien door de eerste nog wel meer. Voor
high culture kun l'e l'e ogen sluiten ; het is heel
oed mogeliJ'k om een aantal dagen cultuurloos
to leven . De low culture kun 'e niet uitbannen •
het dagelil'ks leven is ervan doordesemd . Ik vind
het een uitdaging om de low culture een
dYnamische, natuurlil'ke Plasts to geven in mi)'n
boeken."
"Gimmick! moest een document zi'n van de
l'aren '80 . Om een goed til'dsbeeld to schetsen
most l'e niet alleen de high culture noemen -
die is van alle til'den - maar ben 1'e 1'uist ook
schatPliehtig aan de low culture."
"1k ben ook zeer gefascineerd door het
zogenaamde Blokker-effect : high culture wordt
verlaa d er is een snort verticals refs . De
videocliP zit nu in de lift- terwi)'1 Mondriaan
massacultuur is geworden: er zil'n schort)'es met
Mondriaan-motief, kaftpa ier, in Japan zelfs
automobielen . Met Keith Haring is het het
snelste agaan : die was op een gageven moment
high en low togelil'k. Hil' exPoseerde in muses,
maar maakte ook graffiti op New Yorkse metro's
en op de Berli)'nse muur . Als ik van dat moeilil'k
to traceren tral'ect iets kan weersPiegelen in mil'n
romans dan last ik dat natuurlil'k niet na ."
"Sommiga videocli s zil'n swoon kunst : Peter
Gabriels 'Sledgehammer' bil' voorbeeld- of de
animatievideo's van Prince 'Sign of the times' .
Enkele videocliPs van Madonna zullen absoluut
beklil'ven : 'Like a Prayer', maar ook 'Cherish' de
clip van Herb Ritts. 'Cherish' is bil' wil'ze van
sPreken de video-variant van het glossy
magazine uit de l'aren '70- dat is natuurli)'k een en
al verwil'zing. Daarnaast zi)'n er ook videocli s
waarin verwezen wordt naar de recente
kunstgeschiedenis ~; er zil'n ontzettend veel
dadaistische en surrealistische PrinciPes in
videocliPs terng to vinden . Michael acksons
'Leave me alone' zou )'e een dadaIstische collage
kunnen noemen."
"Het leidt nog al eens tot verwarring dat ik in
mil'n werk zowel de hoge als de laga kunst
omarm. Het meest hilarische wat mi' overkwam
is de kritiek o De ziekte van 1'i1' . In een interview,
een half l'aar voor verschil'ning van de bundelhad
ik verkondigd dat )'e in ezie naar van alles
kunt verwil'zen : naar de liefdeslYriek van Gorter
en naar de hedendaagse telefoonseks- naar
Martine BiJ'1 en naar Emily Dickinson . Toen D e
ziekte van 1'i1' uitkwam verscheen er een kritiek in
de Volkskrant waarin voorbeelden werden
gegeven van mil'n tranentrekkende Poezie en
mil'n uiterst belabberde Um eld. Bil' een citaat uit
een van mil'n gedichten vroeg de criticus zich
retorisch af: 'Is dit niet de stem van Gerard Cox?'
En pats, dat was dus een zin die ik letterlil'k had
geciteerd van Herman Gorter. a zet critici o P
een bePaald spoor als l'e zegt dat l'e zowel door de
hoge als door de laga cultuur bent beinvloed .
Critici van een zekere generatie met een zeker
waardePatroon heffen de vinger en zoeken
alleen maar naar de laga cultuur ."
"De ziekte van I'i 1' is ook een reeks
dankbetuigen- een reverence aan voorgangers in
de poezie : Hugo Claus Gerard Reve P .C. Hooft,
Lucebert en Gorter . Dat is geen vril'blil'vende
sPielerei- maar een statement dat liefdeslYriek
alleen kan resoneren door andere liefdeslYriek .
Een Poeticaal standPunt- maar togelil'kertil'd een
liefdevolle en devote etuigenis van wie mi'l
hebben beinvloed."
Brat ack
Na De ziekte van I'i1 ' heeft Zwagerman zi l'n
gedichten vooralsnog naar de bureaula
verbannen: "Ik voel me toch meer Proz, aschriJ'ver-
en ik wil de Poezie er niet halfslachti g
bil' doen." Wel schril'ft hil' zo of en toe - onder
andere in V ri1' Nederland - kritieken en
artikelen : "1k heb de luxe dat ik sours een boek
1 3 5
ma$ recenseren waar ik warm voor loop.
Godzi'dank hoef ik niet stelselmati alle
Nederlandse romans to lezen zoals een full-prof
criticus moet doen . Het is heel merkwaardi$ dat
ik in het collectieve eheu en - als er zoiets
bestaat - ben blil'ven han$en als iemand die
atta ueert . lk schril'f l'uist artikelen waarin ik mijn
enthousiasme over een boek of auteur kwil't kan .
Mil'n stuk over de hedendaa se Poezie, 'Het l'uk
van het grote niets' is misschien een van de drie ,
vier Polemische stukken die ik $eschreven heb ."
Van ' leiten voor ei en werk' diem een
schril'ver zich in recensies to onthouden •
ersoonlil'ke lansen mo en niet o de rug van
een to besPreken boek $ebroken worden . "Aan
de andere kant kan l'e dat ook niet vermiJ'den :
waarom schri'f ik niet over Genesis en wel over
Madonna waarom schri'f ik niet over Norman
Mailer en wel over Henry Miller- waarom schril'f
ik niet een stuk over Philip Roth en wel over .D .
Salin er? De onderwerPskeuze verraadt al heel
veel van 'e ei$en voor- en afkeuren . Sommi$e
kritiek is dan inderdaad een snort verkaPto
autobio rafie ."
Zwa erman stelt o dit moment de bundel
Colle8a's van God samen, waarin ondermeer zil'n
opstellen over Salin er Madonna, Gerard Reve
en Andy Warhol zullen worden oP$enomen .
Colle%a's van God zal waarschijnlijk begin
vol$end l'aar verschil'nen . "1k ontdekte dat dit
ei$enlil'k mijn incest autobio$rafische boek tot
flu toe is : het is de autobio$rafie van mijn smack
het is mijn vormin$ . Het feit dat ik Madonna en
Prince een Plaats $eef tussen SchoPenhauer,,
Salin er Gerard Reve is bepalend voor de
manier waaroP ik literatuur bedril'f ."
oost Zwa erman is vooral na Gimmick! wel
ver eleken met Amerikaanse Bratpack-auteurs
als Brett Easton Ellis Tama anowitz en Jay
M.cInerney Voor deze auteurs kan Zwa erman
ook wel waarderin$ o bren$en, maar : "de echt
bil'zondere 'one schril'vers vallen daarbuiten ."
"1k vind David Leavitt erg $oed en met
Michael Cunningham heb ik ook veel op . Martin
Amis is van een andere orde. lk las Money pas
nadat ik Gimmick! $eschreven had, en toen ben
ik wel even een P aar blokl es om$a$aan . Als ik
Money elezen had voordat ik can Gimmick! was
be onnen dan was het er waarschi)'nliJ'k nooit
ekomen dart was ik erg ontmoedigd geraakt .
Voor Martin Amis mask ik een diePe bui$in$ ."
Verloren onschuld
Voordat Zwa$erman met de schril'farbeid be int
wordt een roman door hem eerst $rotendeels
'uit$edacht' :
"Voor het oo van de buitenwereld doe ik niets :
ik mil'mer en ik soes . Dan ben ik dus een roman
aan het uitdenken -hoofdstuks$ewil's sla ik dat
op.,,
"De passages in Vals licht die mil' het
dierbaarst zil'n, zil'n die van het kortstondi$ $eluk:
het moment waaroP Lizzie eindelil'k haar
ontslotenheid verliest en de da en van het
kindersPel . Ambachtelil'k $eze$d : ik beschril'f
liever een $elukki$a liefde dan een tram die
komt aanril'den . De passages over $elukweldaad
en natuurli'k de onvermil'deli)'ke
melancholic heb ik echt met hartekloP en
devotie $eschreven ."
"1k moet $eemotioneerd zil'n, een staat van
a$itatie hebben om $oed to kunnen schril'ven . lk
schril'f emPatisch . Als Walter Raam met zil'n
hoofd op het mariner van het Stedelil'k Museum
klaPt, dan voel ik mijn maa$ om$aan- dan heb ik
zelf ook hoofdPil'n . Ik doe mee- ik leef het leven
van mijn personages . Toen ik bezi$ was met Vals
licht warm Simon en Lizzie mijn coinPanen • als
een van hen verdriet had huilde ik mee. lk vond
ook dat ik moest weten hoe het voelde om
heroine to hebben $ebruikt . Bil' wil'ze van
experiment heb ik dat twee keer $edaan op de
manier van de $emiddelde junk, inhaleren met
zo'n zilverPaPiertl'e . lk ben misschien no niet bi'J
machte om een roman to schril'ven met een
medische encYcloPedie op mijn bureau - zoals
A.F.Th . van der Heil'den toen hil' De slag om de
Blauwbru% schreef. Niet dat ik vind dat l'e alles
moet doen wat l'e personages doen, maar bi'l
sommi$a personages moet l'e $eheel en al
mee$aan. De last van de wereld die zil' voelen is
til'dens het schri>'ven )'ouw last . Dat zou Pathetisch
kunnen klinken maar zo werkt het wel voor mi' ."
Zwa$erman heeft tot nu toe drie romans op zil'n
naam staan . 0P zi)'n debuut kil'kt hil' tern$ als
een hele s Peelse roman' : "De houd8reep staat
nu het verst van me of • ik heb het onlangs pas
weer herlezen." Van De houd%reep zal
bin nenkort een herziene Pocketuit$ave
verschil'nen. Vals licht en Gimmick! werden door
sommi a critici over een kam $eschoren : in
1'aargan9 10, nummer 3
beide romans worden immers 'subcultures'
beschreven - in Gimmick! d e wereld van de
kunstYuPPies en in Vats ticht die van de
Prostitutees . Een nogal merkwaardiga reactie
vindt Zwagerman :
"Gimmick! en Vats licht sPelen zich of in scenes
die absoluut niets van elkaar weg hebben . Het
zil'n twee totaal verschillende boeken . De
leefwereld die ik in Gimmick! Portretteerde staat
ver van mijn eigen 8emoed en aard : ik ben veel
1Yrischer aan ele d dan de Personen in de
roman. Gimmick! is geen afrekening met de
kunstwereld zoals wel eens geopPerd werd
last dat voor eens en voor alti'd duidelil'k zil'n . Ik
had net zo goed de zonzil'de van die hele
kunstwereld kunnen beschril'ven maar ik heb
en dat ligt wel meer in mijn aard - gekozen voor
de nachtzil'de- de tragische kant . Ik ben ook
helemaal niet de Persoon om ergens mee of to
rekenen . Gimmick! is natuurli'k wel een kritisch
boek - het zet vraagtekens bil' het seksisme, bi'l
de corruPtie in de kunstwereld - maar het is
minder Pamflettistisch dan werd aangenomen ."
"1k eloof dat ik veel meer mijn hart en ziel
ten dienste heb gesteld van de hoerenwereld dan
van de kunstwereld . Vats licht heeft jets van een
solidariteitsverklaring aan de Prostitutie ."
Toch is er een overeenkomst tussen de
hoerenwereld en de kunstwereld - maar die
heeft niets met yuppies of hoeren to makes: "Ik
ben er van overtuigd dat troebele motieven - in
elk segment van de maatschaPPil' - altil'd de
boventoon voeren dat onoPrechtheid altil'd
zegeviert- dat het Arcadie verloren is, hoe l'e l'e
best ook doet ."
Zwagermans personages streven terng naar
het verloren Arcadie zelfs al weten zil' dat hun
o ingen vergeefs zil'n : "Mil'n credo is terng to
vinden in Vats ticht : als l'e maar genoe l'e
onschuld ensceneert, dan houdt het ensceneren
als vanzelf op . Herwinnen kun l'e l'e onschuld
nooit maar als l'e het met toewil'dinS en devotie
ensceneert - zoals Lizzie en Simon does - dan
heb l'e een glimP van de ooit verloren onschuld
terng. Daar gaat het in mijn boeken om : de
geliefde wordt gezien als de ersoon die de
verloren onschuld terng kan brengen die
toegang kan geven tot het verloren Arcadie ."
De Poging om het Arcadie to herwinnen kril'gt in
Zwag
ermans werk o verschillende wilzen
gestalte : van het ogenschil'nlil'k onschuldige
kindersPel uit Vats ticht tot Freudiaanse
'com lexen' zoals in het verhaal 'Fen elukkige
Poging' . Hierin creeert een kunstenaar een
enorme baarmoeder waarin hil' wil verdwi)'nen •
"BePaalde personages in mijn boeken zil'n toch
ook tameli'k oediPaal verminkt . In 'Een
gelukkige Poging'- mijn meest groteske verhaal
is dat in het extreme gesteld : de hoofdPersoon
Saat letterlil'k terng naar de baarmoeder . In
Gimmick! komt dat bi1' voorbeeld op een meer
omfloerste manier terng ."
Aan het begin van de roman raakt Walter
Raam in een New Yorkse peepshow verzeild .
Door een luikl'e aanschouwt hil' een op Whitney
Houston lil'kend negermeisl'e : "Ik zou willen dat
ik klein was veel kleiner dan het negermeisl'e- ik
zou willen dat ik zo klein was dat ik door het luikl'e
kon klimmen dat ik net zo klein was als dat kutl'e
van haar. Dan zou ik mezelf kunnen oProllen
mijn hele kleine knieen oPgetrokken tegen mijn
hele kleine borstkas ik zou het negermeisl'e
vragen of ze mil j na haar werk in haar l'aszak of in
haar handtas zou willen meenemen naar haar
a artement naar haar slagpkamer . .. . Nooit
meer wakker- alti)'d thuis ." (Pagina 16
)
"Dat hasgt weer samen met het hele ideaal van
zielsverhuizing : Walter Raam wil zo klein
worden omdat hi' een onderdeel van haar wil
zil'n . In de 9ueeste van Simon Prins zit dat ook
een beetl'e : uiteindelil'k wil hil' in een snort
continue halfslaaP Seraken die oPtreedt als hi'l
zichzelf onbestaand waant als hi' zich een
mutant waant van Lizzie Rosenfeld . Dat is zil'n
oPtiek van de liefdevolle begeerte : niet de ander
willen hebben maar de ander willen worden .
Doodsdrift is mijn personages vreemd ze
hebben alleen 'het verlangen om er niet to zil'n',
zoals eroen Brouwers zegt - en die heeft het
weer van Willem Brakman ."
"In De houd8reep schrikken Adrienne en
Ingmar van de sensatie dat ze voor een ogenblik
de ander worden . Dat is jets anders dan de
romantische ineenvloeing uit vroeger til'den het
heeft to makes met androgYnie . Het hart van het
meisl'e in mil' gaat sneller kloPPen als ik het
l'ongetl'e kan ontwaren in het meisl'e van mijn
dromen."
Verliefdheid als 'het verlangen om er niet to
zil'n', als middel om in de ander to verdwil'nen .
Het 'object' van die verliefdheid komt hierdoor
weinig tot zil'n recht
Zwagermans personages
'Q0)r$
1 3 7
hebben hun "begeerte lief en niet het begeerde"
(Vals licht, pagina 198) .
"Daar geloof ik ook sterk in : Simon cultiveert
uiteindelijk zijn begeerte. Dat heeft iets feodaals,
dictatoriaals : om jouw begeefte en verliefdheid
to projecteren op de ander . De ander komt zo
helemaal niet uit de verf ; Lizzie wordt bedolven
onder Simons obsessionele liefde ."
"Connie Palmen ze$t er$ens in De wetten dat
het een misvattin$ is dat l'e van )'ezelf moet
houden om van een ander to houden . Dat ben ik
helemaal met haar eens: )'e kunt een heel laa
zelfbeeld hebben en toch hartstochteli'k verliefd
ziln o een ander . Ik hou helemaal niet van
mezelf en dat vind ik ook een van mil'n weini$e
$oede ei$enschappen. Van mensen die van
zichzelf houden kril' $ ik rilline$n~; l'e hebt veel
meer aan mensen die verscheurd worden door
be aalde din en .
In Vals licht wordt Simon verscheurd door ziljn
Problematische liefde voor Lizzie - en deze
misere heeft hi)' aan zichzelf to wi)'ten :
"Verliefdheid rust op het roekeloze bes lu i t
verliefd to worden ." Pa$ina 40
"Simon maakt zich willens en wetens een
kwellin$ ei$en~; hil' heeft het inzicht dat hil' naar
de of$rond $aat . Waarom aat hil ' dan door?
Destructie is het niet: Simon is helemaal $een
destructief personage. Het heeft to maken met
het feit dat inzichten helemaal niet alti'd er ens
toe leiden . Dat is een worst die ons wordt
voor$ehouden: als l'e maar inzicht in l'ezelf hebt
dan komt het allemaal wel oed - de hele
$eestelil'ke hulpverlenin$ draait om dit
onzinar$ument. Door inzichten rack l'e alleen
maar meer bedreven in het omzeilen van de
din$en die l'e zou moeten doen in het maskeren
van de zwakheden die ziljn bloot$ele$d door die
inzichten ."
"Inzicht leidt uiteindeliljk alleen maar tot no g
meer twil'fels, no meer onzekerheden . a l'aa$t in
het leven toch altil'd die din$en na die helemaal
buiten de sfeer li en van rationele
overPeinzine$n~• wat dat betreft hang ik een
wereldbeeld aan dat een snort kruisin$ is van
SchoPenhauer en Freud . De mens wordt niet
$ere$eerd door ziljn verstand maar is volkomen
slaaf van de wil die in hem gist . Diezelfde
levenswil stort hem in de of rond ."
138 ~QO~ff
op de weg
die Ieidt
naar
kennis
en
creativiteit
zijn wij
graag
uwgids
brooso sCf"11Ir 1
Stadhuisbrug 5
3511 KP Utrecht
tel . 030 - 313804
Heidelberglaan 2
Trans. II, 1 e verd .
tel . 030 - 518518
uwgids in
boekenland
1aar9ang 10, nummer 3
Ik wilds dit keer- bil' wil'za van uitzonderin $
eens NIET over de Duitse ellende-$eschiedenis
schriN en, maar $ewoon een $ezelli$ kletsverhaal
overzoeits heerlil'ksals'Fruhlin$ in Berlin' uit mi1'n
duim zui$en . Zoals: de honderdduizenden BerliJ'nse
bomen in alle schakeringen van type en
roen aan hun voeten een overdonderende bloemenPracht,
de honderden terrassen vol van vroli1'k
klinkende $lazen, de tientallen $odzil'dank voor
honden verboden'Lie$ewiesen' dus $een Duitse
endant van de Nederlandse door hondedrollen
verPeste weidetl'es bele$en door vaak bloedmooie
half- of heelblote zonaanbidders halfblote auto's
$enaamd 'cabriolets' van beroemde merken en
ontwerPen overal in het straatbeeld . De warms zomer
in het verschiet . De heerlil'ke luxe & overdaad
van het Duitse'Wirtschaftswunder' met de sterke
D-Mark. Toen ik een Paar maanden $eleden in de
lounge van een of ander Grand-Hotel-International
in een Aziatisch land bi' het zien van de wisselkoersentabel
op de balie mil'n Amsterdamse reisenoot
met onverhuld leedvermaak attent maakte
op de zoveel $unsti Ser koers voor de D-Mark dan
voor de Hollandse Florin, lbeet hil ' miJ' op snerPende
toon toe : "Waarom sPreek lij niet $ewoon de
hele da$ Duits Mann!" Internationaal loun$e-Publiek
keek $eschrokken op. - en ik be$reeP : l'e
most toch voorzichti$ zil'n met dat snort Duitse
din$en die bi)' anderen buiten Duitsland de rest
van de wereld $evoeli$ li$$en . Duitse $eschiedenis
.
Dit alles terzi)'de, - ik wilds schri)'ven over de
monists til'd van het l'aar om in Berlin )to zil'n .
Echter, ik heb miJ'n BerliJ'nse voorJ'aarsimPressies
no$ nauweli)'ks in kladversie aan het PaPier
toevertrouwd, of daar gebeurt het : 'Weltstar Marlens
Dietrich' overli)'dt in Paril's, zoals Radio Oran)'e
d.i. onze nationals trots : de Nederlandse WereldomroeP
op donderda$mor$en 14 mei $evoelvol
meldt "omstreeks cursiverin$
van mitl achti$)'ari-
$e leeftiJ'd". Maar het werkelil'k $rote nieuws voor
Berlin is dan : in haar letterlil'k ultieme w"iJsheid
heeft ze besloten in haar $eboortestad- in deze stad
dus begraven to worden . Na de 'Wends' in 1989
had ze, op een vraa$ van een )journalist of ze nu
Na de muur
naar Berlin zou tern$kerenf $eantwoord met die
omineuze son$titel : "Ich hab' noch einen Koffer in
Berlin" . Daar li$t ze nu voor$oed in, op een kilometer
afstand van mi'n woonadres . Dat is in Berlill'nse
afstandsbe riPPen : om de hoek. En was zi'
l
iet "die Koni$in der Schwule"? Ik heb haar Por -
tret vaak in kamers zien han$en waarvan ik de bewoners
ernsti$ van de to$ennatuurliJ'ke herenliefde
verdacht. Zi' masturbeerde de eikel van de
microfoon wanneer ze over 'Johnny' zon$ . Wat
deed ze ei$enliJ'k niet op dat $ebied? Schwulen
wierPen dan ook Pathetisch bloemen naar haar
kist op de open Cadillac . Terecht . Daarom most ik
nu maar iets over dat li'k schriJ'ven- en dat betekent
toch weer : over de Duitse eschiedenis .
"Marlenes Heimkehr" -dat is het hoofdartikel
op de front a $ina van Der TaSess p ie%ei. Een oed
stuk dat exact voor de zoveelste keer de problematiek
verwoordt : Duitsland heeft een Probleem met
zi1'n $eschiedenis . In verband met Marlenes Heimkehr
is in de $ele Pers het woord "Verraterin" al
weer $evallen : "Die Bilder ihrer Auftritte vor den
GIs an der Front in Frankreich scheinen in der alteren
Generation wie seelische Verletzun$en zu haften.
Ihre Heimkehr zei$t dass der ersten deutschen
SPaltun$ in diesem ahrhundert der von
Exil and Da$ebliebensein- nosh nicht $eheilt
sind" . Over de tweeds Duitse "SPaltun$", die tussen
oost en west inmiddels eografisch o gsheyen
maar economisch verscherPt- zal ik nu maar
even zwiJ$' en ;~ dat lil'kt me ook no$ lan$ to kunnen
duren voor van eni$a 'Heilun$' sPrake is . Vori$e
week had ik in miJ'n college 'Die aktuelle Presseschau'
over bericht$evin$ in Nederlandse kranten
toch weer zo'n scherP smoelt)e, 25 )'aar schat ik- die
beweerde dat dat buitenlandse $ezeurover Duitsland
en het verleden nu maar eens moest oPhouden
. HiJ' had daar toch niets mee to makers . Het ws
toch duidelil'k dat de)'oodse lobby onder andere in
Amerika daar achter zat . Ik ki'k dan naar zo'n
vent)'s- zet in $edachten een $rote t o dat smoeltle--
en dan zil'n we weer tern$ waar het allemaal
be$on. Maar ik dwaal af.
De benen van Marlene . Ich stehe nicht so auf sie .
Ik bedoel : ik ben nooit zo'n schwarmer van La Dietrick
$eweest . 0P mil'n l'on$enskamer king nooit
haar foto . Haar films dat snort films vind ikeigenli)'
k vreseli)'k. Zin$en kon ze sowieso niet masr als
'diseuse' heeft ze aan$ril'Pende teksten $apresenteerd
die mil ' anno nu, enfin: aan$ril'Pen: "Man hat
uns nicht efra$t, als wir noch kein Gesicht ob wir
leben wollen oder lieber nicht ... wenn ich mir was
wunschen durfte kam' ich in Verlegenheit, was
ich mir dann wunschen sollte eine schlimme and
em' $ute Zeit ..." Ik moet bekennen dat ik deze
wunderschone tekst ooit door Dietrich gediseerd ,
nu citeer van de CD Mehr verliebte Lieder van Georgette
Dee. Ik ben een Schwarmer, maar als ik nu
een gersoon m v hier ontdekt heb, is dat : Georgette
Dee . Fen student nodi de mi1' twee l'aar $eleden
uit met hem mee to $aan naar een optreden -
toen in een tent er$ens in Kreuzber$. Inmiddels
staat Georgette Dee in de $rote theaters van Berlin .
En dat is het m v dus voor mil' : dat is mi1'n Dietrick.
Een rommeli$e ~' ngen slordi$e kledin$
,
$ekke l'urken, 'klamotten', nauwelil'ks make-up,
maar dan daarbil' die doorrookte stem die duitse
chansons die act . Mi'n idool.
De dood van La Dietrich haar zogeheten thuiskomst
in Berliln, de duitse$eschiedenis ik sta er
140 V W~LS
ook maar een beetl'e als een rommeli a l'on en
hoewel . .) to$enaan to kil'ken . "Berlin nimmt Abschied
von dem Weltstar Marlene Dietrich"
ko artikel in Der Ta8esspieSeI.
Ik ben $een Berliner en ik zal het ook nooit worden
maar ik voel iets mee want zil' is toch het sYm
bool van de vrouw die 'nein' zei teSen de nazi's en
daar de absolute conse9uenties uit trok . Ze $i n$
we$ in 1930, ze komt tern$ in 1992-als dode voor
een laatste rustplaats op het kerkhof naast het of
van haar moeder. Dat lil'kt mil' zo sYmbolisch voor
de tra$iek van de Duitse eschiedenis : de Duitsers
hebben in deze eeuw alles font $edaan maar sommi$
a Duitsers hebben toch sommi a din en minder
font $edaan dan andere Duitsers . Marlene Dietrick,
begraven hier om de hoek, is een vrouw die
tot dat andere Duitsland behoort. Vanmidda$ ben
ik eens rond dat $raf $ewandeld . a, zil ' hoort hier,
bil' die "te$en$eschiedenis" zou Harry Mulisch
ze$$en - zi1' lit hier $oed . Waarmee ik niet wil
ze$$en dat het met 'Duitsland' ooit no$ $oed
komt. Ach Deutschland! Maar het voor' ar in Berlin
is 'wunderschon' .
Frans de Rover
1'aar9an9 10, nummer 3
I am anxious to deal with
that shadow by myself alone
Hoofdpersoon en schaduw in romans van Joseph Conrad, L.-F. Celine en W .F. Hermans.
Jeroen Steenbakkers
Heart o Darkness 1902) Voyage au bout de la
nuit (1932) en De donkere kamer van Damocles
1958 behoren tot de top van de twmti8steeeuwse
letterkunde en de teksten zijn als zodani8
8ecanoniseerd . In deze drie teksten ziet de
hoofdPersoon zich 8econfronteerd met een
'schaduw-ik'. De'schaduw-ik' is PsYchisch en/of
fYsiek aan de hoofdPersoon verwant maar er
zijn ook verschillen. Vooral die verschillen zijn
van beslissende invloed op de loop van de 8ebeurtenissen.
Marlow Heart voelt zich sterk aangetrokken tot
Mr. Kurtz een Europeaan die zich ophoudt in de
rimboe van Belgisch-Congo . Bardamu (Voyage)
ontmoet zil'n'schaduw-ik' in Robinson . De twee to-
Pen elkaar op de meest vreemde Plekken tegen het
lil'f. In De donkere kamer lil ken Osewoudt en DorbeckoP
elkaar "zoals een neSatief van een foto til'kt
op een Positief" PaSina 22) .
De 'schaduw-ik' zet de hoofdPersoon aan tot aktie
: reizen of het Pte8en van verzetsdaden . Zodoende
komt de hoofdPersoon in aanraking met
de duistere karat van de menselil'ke psyche . Het element
'donkerte' s tt niet voor niets een o vallende
rot in de titets van deze boeken .
De donkere kamer is een aantal keren in verband gebracht
met de traditie van de dubbelSanger- die
immers vanaf de Romantiek regelmatig in titerair
Proza oPduikt.
M. DuPuis constateert dat er verwantschaP is
tussen de 'PsYchomachische' fi8uur Dorbecken de
hoofdPersonen van enkete twintiSste-eeuwse Nedertandse
romans: Van Oudhoorns Bastardier
Laatste dagen , Vestdil'ks Caroli Fen moderne Antonius
of LamPo's Stiller De komst van oachim Stiller
.2 Het oors ronketil'ke van De donkere kamer li8t,
aldus DuPuis- "vooral in het heel bi1'zondere romantPYa
dat Hermans hier - uitgaande van de
hem volkomen eigen aranoia-thematiek heeft
weten uit to werken."
Terecht constateert DuPuis dat Hermans'
hoogst ei en thematiek verschilt van die van de
andere door hem genoemde schril'vers . Het verschil
tussen zijn thematiek en bil'behorende leveesvisie
en die van Conrad en Celine is veel gerin er .
Het verschit is eerder 8radueet dan structureel van
aard . Vanuit dat rs ctief is het boeiend teksten
van deze drie auteurs met elkaar to vergelil'ken.
In dit artikel wit ik de confrontatie 'hoofd ersoon
schaduw-ik nader belichten bi de voornoemde
boeken . De teksten vertonen uitgaande
van$l eliksoortigefilosofischegrondSedachte- versc
'tlen die corresPonderen met de verschillende
ti vakken wasrin de teksten 8eschreven zil'n . Ik
wit aantonen dat overeenkomsten en verschillen in
thematiek zich weersPi eld zien in overeenkomstep
en verschillen in de confrontatie van de hoofd-
Persoon met diens schaduw .
w. Smulders merkt bi ztiln interPretatie van De
donkere kamer terecht op dat kennis van het dubbelgangersmotief
niet de steutel tot de interPretatie
van die tekst kan zil'n .5 Het is eerder andersom :
kennis van de interPretaties van verschillende tekstep
kan leiden tot inzicht in het functioneren van
het dubbel8angersmotief.
De hoofdpersoon
De belevenissen en gedachten van de hoofd ersoon
worden in deze teksten nauwkeuri wear sgeven.
De lezer kril'gt regelmati inzicht in onuitgesProken
Sedachten van de hoofdPersoon maar
nooit in die van diens schaduw.
Aan boord van een schiP dat stilligt o de Thames
vertelt Marlow aan vier madePassa iers over
zijn belevenissen in Belgisch-Congo en zijn ont-
1 4 1
moeting daar met Kurtz . Het verhaal is oPgetekend
door een van de toehoorders maar de anecdote
zelf - de refs door de wildernis en de confrontatie-
is sterk gekleurd door Marlows eigen
onconventionele visie. Een voorbeeld daarvan is
zijn invulling van de termen 'dark' en 'light', die
zich al uit bi)' zijn eerste oPmerkinS wanneer hi')
over London en omgeving zegt : "And this also ..]
has been one of the dark places on the earth" Pagi -
na 7) . Re elmati worden observaties ondergebracht
in dat begriPPenPaar, dat onder andere corresPondeert
met de inlandse cultuur van Afrika
versus valse civilisatie.
Voyage houdt het midden tussen een levensbiecht
en een scheldkanonnade . Vanaf de eerste regel
is Bardamu zelf aan het woord : "Zo is het begonnen.
Ik had tevoren nooit jets gezegd . Nooit"
Pagina 9) . De hoofdPersoon zal ruim 600 Pagina's
lan aan het woord bli'ven . Het verhaal van zijn
belevenissen is doorsPekt met aforismen over de
miserabele staat van de mensheid in het algemeen
en die van hemzelf in het bi'zonder .
In De donkere kamer volSt een vertelinstantie het
doen en laten van Osewoudt en niemand anders
dan hem . De lezer weet dus niet meer over diens
raadselachtiSa dubbelganger dan Osewoudt zelf .
W.F . Hermans
142
DehoofdPersonenbevindenzichindebeginPeriode
van hue volwassen levee . Ze zijn of voelen zich
niet gebonden door maatschaPPeli)'ke en sociale
banden . Het eerste gaat op voor Marlow en Bardamu;
het laatste voor Osewoudt die niet erg verantwoordeli'k
omgaat met vrouw- moeder en sigarettenzaak
. De PsYchen komen in zoverre overeen dat
ze oPenstaan voor avontuur, zoals ze ook openstaan
voor een 'schaduw-ik' met een beslissende
invloed op hue levees . Er is echter wel verschil in
de manier waaroP de hoofdPersonen tot hue
avonturen komen .
Heart is daarover eenduidi : Marlow is een
avontuurlil'ke matrons die bewust kiest voor een
tocht naar Belgisch-Congo : "At that time there
were many blank spaces on the earth, and when I
saw one that looked particularly inventing on a
map but they all look like that I would point m Y
finger at it and say: 'When I grow up I will go there"
agina 5) .
Bardamu's keuze verlooPt op een andere- voor
hem karakteristieke wil'ze . Aan het begin van de
roman bevindt hil' zich met een vriend op een Pari)'s
terras . De Eerste Wereldoorlog is uitSebroken en
de vrienden discussieren over oorlog en vaderlandsliefde
. De vriend komt daarbi' heel wat Patriottistischer
over dan Bardamu . " uist op dat moment
kwam de oorloS 0P ons of zonder dat we het
merkten en mil'n hoofd was niet erg helder meer"
Pagina 12) . De vrienden kletsen nog wat over de
waanzin van oorlog en vaderlandsliefde wanneer
het volgende gebeurt :
"Maar last me daar net voor het cafe waar wil' zaten
een regiment voorbi)' trekken met vooroP de koloeel
op zijn Paard, en hil' zag er zelfs erg aardig uit
en heel flunk die kolonel! Ik sproegenthousiast op .
- Ik ga eens kil'ken of het echt zo is! schreeuwde ik
Arthur toe, en weg was ik om me to melden, in
looPPas nog wel.
- e bent belazerd Ferdinand Bardamu ! rieP Arthur
terng- geergerd denk ik, omdat die heldhaftigheid
op alle mensen die daar naar ons keken f zo'n
indruk maakte" Pa ina 12) .
Wat de hoofdPersoon doet contrasteert met wat
hil' zeSt. Bardamu's werkeli)'ke bewee redenen
bli'ven duister daar ze bedekt liggen onder een
Sroteske situatie . Waarschi)'nli)'k is het Bardamu
zelf ook onmogeli)'k zijn beweegredenen to doorgronden
.
De donkere kamer toont een nog ondoorzichtiger
beeld . De eerste verzetsaktie van Osewoudt woodt
ingeleid door een oPdracht van Dorbeck- een fY-
1'aar9ang 10, nummer 3
sick sterk op hem lil'kende Nederlandse officier .
Til'dens de korte woordenwisselin$ in Osewoudts
winkel regent, stormt en bliksemt het terwil'1 de
stroom is uit$evallen :
"Ik heb weini til'd . Ik heb Jje nodi . e moet zor$en
dat )'e dinsdagmiddyg our kwart voor drie in de
stationswachtkamer van het station Haarlem bent .
Hier ... . Dorbeck Pakte Osewoudt s hand en drukto
er een zwaar voorwerP in hier heb l'e een Pistool .
Dat neem l'e mee" Pa$ina 30) .
Osewoudt accePteert de o rachten van Dorbeck
blindelin$s als de bevelen van een suPerieur .
De verschillen in wil'ze van handelin$ illustreren
het verschil tussen de hoofdPersonen . Marlow
maakt een bewuste keuze . Hi' zal dat het hele verhaal
door blil'ven doen . HiJ ' be$eeft zich naar het
donkerste hart van Afrikal symbool voor de donkere
kant van de psyche, maar hiJ ' keert wi)'zer van
de tocht tern$ .
Bardamu's imPulsieve, onlo$ische reakties vormen
een leidmotief in het boek . ZiJ'n daden hebben
to maken met een PersoonliJ'ke oPvattin$ van het
noodlot . Slechts een keer vindt hiJ ' zijn $elukf bi'J
zijn relatie met de hoer Molly in Amerika maar
ook daarvan doet hil ' afstand overi$ens pas nadat
hiJ ' zijn schaduw Robinson weer te$en het liJ'f is $etoPen
: "De natuur is sterker dan l'ezelf, dat is 't . We
kriJ$' en een rol toebedeeld die we moeten Proberen
to sPelee en daar kom 1'e dan niet meer onderuit"
Pa$ina 383) .
Osewoudt heeft volstrekt $een zicht op zijn verzetsdaden
. HiJ ' verricht ze in o racht van Dorbeck
1hi) ' wordt $emaniPuleerd door de Duitsers of
Probeert zo nu en dan iets op ei$en houtl'e to ondernemen.
Dat laatste resulteert steevast in onzinni -
heden of mislukkin$en.
De situatie
De hoofd ersonen van deze teksten bevinden zich
het $rootste deel van de til'd in 'dwan situaties' situaties
dus die een enorme druk op de Personen uitoefenen
. Dat heeft to$ischerwil's copse9uenties
voor de handelin$en en $edachten van die Personen.
Marlow daalt of naar 'the heart of darkness'
niet toevalli$ vol$t Bardamu - na zijn oorlo servarin$
en - dezelfde we$ . In een vroe$a recensie
van Voyage wi)'st Levi-Strauss op overeenkomsten
en verschillen tussen beide situaties: "De Afrikaanse
beProevin$en kunnen tot de betere - eerste
klas passage's $erekend worden . Hoeveel namen
komen op biJ ' het lezen van deze evocatie van
kolonialisme? Conrad komt in gedachten, maar
een Conrad wiens Poetische mysterieuze schaduwen
zijn verhard1 estold met scherpe kanten ,
wasr avonturiers eenvoudi$weg exploiteurs en
oPlichters zil'n, de diefachti$a allochtonen eenvoudi$
we$ imbecielen het verstand van de Europeanen
vervormd is door klimaat en exotische lucht
door een verrottende massy alcohol, syfilis en
koorts .116 Het belan van de oorlo voor De donkere
kamer is onder andere dat communicatie moeizaam
verlooPt1 zodat Osewoudt en anderen geen
al eheel overzicht hebben op de situatie .
Dwan situaties lenen zich voor eweld . Sours is
dit $econtroleerd 'noodzakeli)'k' geweld,• in deze
teksten is het meestal zinloos $eweld . In de drie
boeken staan beklemmende voorbeelden van onheroische
wreedheden . Het schokkende aan de visic
van deze teksten is dat de barbaarsheden die
aan het licht komen in dwan situaties1 niet als inherent
aan de situatie, maar als inherent aan de
menselil'ke natuur zelf $ezien worden . Vandaar
dat oorlo$ 'de normale staat van de mens is' .
Marlow weet dat "since he had peeped over the
edge himself" a$ina 65) . Zi1'n waarheid is die van
een elouterde : "They anderen were intruders
whose knowledge of life was to me an irritating
Pretense because I felt so sure they could not possibly
know the things I knew" Pa$ina 66) .
Bardamu formuleert een radicaal nihilisme :
"Hoe lan$er J'e op dezelfde P 1 lek blift han$en- des
te meer zie l'e de din$en en de mensen in al hue
naaktheid • ze rotten we$ en be$innen sPeciaal
voor 1'ouw to stinken" a$ina 338) .
Osewoudt komt niet tot uit$esProken conclusies.
Zi1'n reoccuPatie met Dorbeck maakt hem
dat onmo$eliJ'k op het moment dat het verlooP van
zijn levee en ziln situatie in de cel wel daartoe aanleiding
$af. Niettemin stuurt de roman de lezer in
de richtin van een no radicaler nihilisme : niet alleen
is de mens zijn medemens een wolf; doeltreffende
communicatie tussen mensen is PrinciPieel
onmo$elil'k .
De schaduw-ik
De handelin$en van Marlow komen rationed en
to isch over. De handelin en van Bardamu en
vooral van Osewoudt, J liken niet meer $estuurd
door conventioneel to$ische bewee redenen.
Deze oPtoPende $raad van vervreemdin corres-
~/{IOY$
1 4 3
Pondeert met een oPtoPende $raad van abstraktie
van de schaduw-fi$uur en een toenemende onmo-
$elil'kheid van de hoofdPersoon zich to handhaven
in de wereld .
Marlow hoort in Afrika voor het eerst van Mr .
Kurtz. Til'dens de refs naar diens nederzettin$ in
het donkere hart van Bel$isch-Congo neemt zijn
fascinatie voor Kurtz toe. Bil' aankomst blil'kt de
door iedereen bril>'ant $eachte Kurtz to zil'n door$edraaid.
Hi1' sPeelt dictator over de inlandse bevolkin$.
Na eni$a comPlicaties words Kurtz in de boot
mee tern$ $enomen en sterft til'dens de refs . Marlow
is bil' hem wanneer hi)' sterft . Hil' beleeft het failliet
van diens levenswi)'za, $esYmboliseerd door
zijn laatste woorden : "The horror! The horror!"
Pa$ina 64 Hoewel Marlows fascinatie voor de
krachti$a Persoonli)'kheid Kurtz niet voorbi)' is,
weet hi)' toch afstand to nemen van hem. Hil' komt
tot een evenwichti$- zelfbewust oordeel : "This is
the reason why I affirm that Kurtz was a remarkable
man. He had something to say . He said it" Paina
65) . "I was anxious to deal with that shadow
by myself alone" PaSina 59 kan in het kort de samenvattin$
van deze initiatietocht heten . Na die
tocht is Marlow iemand die zijn medemens scher-
Per beziet, maar tot sociaal verkeer in staat bli)'ft .
Dat toont de laatste anekdote wanneer hi) ' Kurtz'
vriendin in beschermin$ neemt . Hi1 ' beantwoordt
haar vraa$ naar Kurtz' laatste woorden met : "The
last word he pronounced was -Your name" Pa-
$ina 71) . "I could not tell her . It would have been
too dark too dark altogether" Pa$ina 72) .
De aandacht die Robinson voor zich oPeist in Voyage
is $erin$er dan die van de twee andere schaduw-
fi$uren . Er zijn vele kritieken beschouwinen
over de roman verschenen waar de naam
Robinson niet of incidenteel valt. Mi)'ns inziens is
dat ten onrechte . De tekst kan bil' eerste lezin$ overkomen
als een on$estructureerde uitbarstin$ van
belevenissen en $edachten van Bardamu nadere
beschouwin$ toont dat de roman zeer intelligent
$estructureerd is .$
Een structurerend element is bi)' voorbeeld dat
Bardamu overal dezelfde soon menseli'ke ellende
ontmoet in de oorlog, in Afrika Amerika en Pari)'s
en dat hil' daarte$enover steeds dezelfde houdin $
aanneemt . Hi) 'toont zich in elke situatie die vorm
kri' t door een nieuwe locatie9 weer o timistisch .
Maar het is een oPtimisme te$en beter weten in
een oPtimisme dat vanwe$a de omstandi heden
144 'Jooxs
- en vooral door toedoen van de medemens -
steeds weer omslaat in misanthroPie. Bardamu
verhoudt zich tot de Ander als een soldaat tot een
meerdere. De eeuwi$a verliezer komt dan ook tot
de conclusie : "een mens is nooit bang genoeg" .
Kurtz beyond zich onbewee li1'k in het oerwoud
Robinson duikt op de meest uiteenloPende
locaties op . In de oorlo$ voor het eerst daarna in
Afrika Amerika en Pari)'s zonder dat dit to$isch
verklaarbaar is. Bardamu's ontmoetin en met Robinson
zijn zuiver PsYchomachisch van aard . Als
Bardamu zich kort in Amerika bevindt ze hi' te-
$en zichzelf: " e moet eruit ... , weer de straat op .
Misschien kom )'e Robinson wel te$en" a$ina
245 . De lezer zal niet verbaasd zijn als de ontmoetin
tussen de twee Fransen in Amerika daadwerkelil'k
Plaatsvindt.
Robinson de eenzame? Crusoe is een leermeester
voor Bardamu: Pessimistischer, doortrapter,
crimineler; maar evengoed een geboren verliezer
en no$ minder dan de hoofdPersoon in staat een
sociaal aan$ePast leven to leiden . Zi'n invloed op
Bardamu is een andere dan die van de andere twee
1'aar9an9 10, nummer 3
schaduw-figuren : Robinson veroorzaakt niet de
reizen en het levenslot van Bardamu ~• hi) ' is er de
verPersoonli)'king van . Evenals de dood van Kurtz
leidt de dood van Robinson tot besPiegelfingen bi')
de hoofd rsoon. Bardamu is niet als overwinnaar
uit het gevecht met zijn schaduw to voorschi)'n gekomen
en de besPiegelfingen zijn heel wat somberder
van aard . De bril)'ante slotmonoloog waarmee
het boek eindigt is er een van een personage dat
niet meer in staat is bevredigend met zichzelf of
zijn medemens om to gaan .
Het oPduiken van Robinson is niet togisch verklaarbaar
•Osewoudts dubbelganger Dorbeck stelt
de lezervoor nog grotere Problemen . In oorlogsti)'d
is Dorbeck voor Osewoudt een concreet Persoon .
Na de bezettingstil'd - in de til'd dat Osewoudt
zich moet verdedigen tegen de beschuldiging van
landverraad - bli'kt Dorbeck in het niets to zijn
oPgelost . Het Probleem waarvoor Osewoudt zich
gePlaatst ziet is een ken-theoretisch Probleem .
Voor hem verwil'st Dorbeck naar een Nederlandse
officier die hem in de oorlog verzetsoPdrachten
heeft gageven . Maar zijn verhoorder Selderhorst
trekt het bestaan van Dorbeck in twil'fel . Voor de
PsYchiaterLichtenau is Dorbeck een hersensPinsel
van Osewoudt zelf: "Het kan zijn dat )'e toen, o P
ogenblikken van grote vermoeidheid, gedacht
hebt dat Dorbeck bestond dat hi) ' )'e boodschaPPen
stuurde achteroP foto's geschreven enzovoorts
enzovoorts" Pagina 317) .
Concrete ob'ecten zoals het militaire Pak van
Dorbeck dat achterin Osewoudts twin begraven
lag en een fotorol met daaroP een foto van Osewoudt
en Dorbeck samen laten de hoofdpersoon
in de steek op het moment dat hil ' ze als bewi)'s wil
aanvoeren . Dupuis heeft gewezen op het psychomachische
karakter van die gebeurtenissen .
Aan het eind van De donkere kamer sterft niet de
schaduwfiguur Dorbeck- maar hoofdPersoon Osewoudt.
Ti)dens een wanhooPsPoging aan zijn internering
to ontsnaPPen wordt hil ' neergeschoten .
De problematische status van Robinson verdween
bil diens dood . Van Dorbeck weet de lezer aan het
eind van de roman niet of hil dood of levend is .
Mede daardoor is het de lezer onmogeli)k gemaakt
te beslissen of Dorbeck al dan niet bestaan heeft .
Besluit
Wanneer de teksten worden ofgezet tegen de modernistische
canon zoals die door Fokkema en
Ibsch beschreven is, sPringen overeenkomsten in
het oog.
De dwangsituatie die dominant is in de hier beschreven
teksten f rustreert de idee van vril'e keuzemogelil'kheid
een element dat Fokkema en Ibsch
ais essentieel zien voor het modernistische personage.
Van onthechting, bewustzi1'n en observatie
kan in dit snort situaties geen sPrake zil'n . Karakteristiek
voor het modernistische personage is "de
losmaking uit het netwerk van materiele krachten
en andere door omgeving bePaalde faktoren" .
Fokkema en Ibsch belichten deze'losmaking' in relatie
tot het naturalistische personage dat beheerst
wordt door wetten van ras 'moment' en milieu .
Ccline 1936 door Gen Paul . Le Cri du 1our, 16 mei 1936
Deze losmaking vereist een vri'e wereld waarin
de hoofdPersoon bi) ' voorbeeld zonder belemmering
kan discussieren en reizen . Andere
dwangsituaties zijn hiermee uitgesloten vandaar
dat de verwi >izngen naar het o0 rlogsgeweld
in modernistische teksten over het algemeen summeer
en g
ering in as 11
)n„ ntal zi
. De thematische
'verruimingvan het modernisme heeft dus ook
zi
ln bePerkingen . Ik zou dan ook liever s reken
tĽj~t5
1 4 5
van een'thematische verschuivin ' .
De reizen die voorkomen in deze teksten wi1'ken
of van de reizen in modernistische roman doordat
deze reizen in minder vri1'heid verloPen . Ook is het
karakteristiek voor deze reizen dat ze op metaforisch
niveau sYmbool staan voor de psyche van de
hoofdPersoon. Deze personages ontdekten de
duistere kant van het menseli'k bestaan . Sociale
verhoudin en hebben in deze teksten vaak een
hierarchisch karakter : vri>'e discussie wordt hierdoor
onmo$elil'k . De$ene die laa$ in de hierarchic
staat zal zich daar door aans eerder van bewust
zi'~ n . Bardamu en Osewoudt bevinden zich vril'wel
altil'd in zo'n situatie. Dit $eldt minder voor Marlow,
maar zil'n confrontatie met Kurtz zor$t voor
eenzelfde bewustzi'n .
De hier beschreven teksten zin niet modernistisch
in engere zin . Ze zi)'n wel modern, in die zin
dat filosofische en PsYcholo$ische ideeen uit eindne$
entiende en begin-twinti$ste eeuw hier een illustratie
vinden in teksten die uitblinken door een
hechte vorm$evin$ en een verrassende comPositie
.
146 1
Noten
1 . Hierna zi1'n de titels of$ekort met Heart, Voyage en De
donkere kamer.
Voor het artikel zi1n de vol$ende edities $ebruikt .
1 . Conrad, Heart o Darkness . London 1990.
L : F . Celine, Reis near het erode van de nacht (vertalin$: E.M.
Kummer). Amsterdam 1984.
W. F. Herman, De donkere kamer van Damokles .
Amsterdam 1984.
Heart dearkness is oorsPronkeli1'k als novelle verschenen
in de bundel Youth, A Narrative and Two Other Stories
(1902) .
2. Zie : Michel DuPuis,'De donkere kamer van
Damokles als P5Ychomachie' . In: Verboden Toe8an8 . Essays
over het werk van Willem Frederik Herman 8evol8d door een
vraa88esPrek met de schri1'ver. Bezor $d door Wilbert
Smulders . Amsterdam 1988, pagina 153 .
3 . Idem .
4 . Ik heb $ekozen voor de kleurloze benamin$
'schaduw' omdat de verschillende uitwerkin$en van de
constructie in de teksten $een sPecif.i. ekere term toelaat
(zoals antagonist, dubbel$an$er of Uber-ich) .
5 . W .H .M . Smulders, De literaire misleidin8 in De
donkere kamer van Damokles . Amsterdam/Utrecht 1983,
Pa$ina 133 .
6 . C . Levi-Strauss,'Revue of Journey to the end of the
night' . Vertaald en oP$enomen in: L. Luce, Celine and his
critics . Sarato$a 1986, Pa$ina 40 (de vertalin$ uit het En$els
is van mi1') .
7. Zie W .H .M . Smulders, De literaire misleidin8 in De
donkere kamer van Damokles, Pa$ina 162 en verder .
8 . Ver$eli J'k W .F. Herman : "Bovendien is Voyage een
roman van een snort als Multatuli er nooit een eschreven
heeft. Het verhaal bezit een hechte, zeer vernufti e
structuur en veel'susPense" . In: 'Celine' . Verschenen in:
Ik draa8 8een helm met verderbos . Amsterdam 1979, Pa$ina
115.9. Veel locaties moeten mi'n inziens sYmbolisch
$einterPreteerd worden. Zo $aat Bardamu als roeislaaf
van een $alei van Afrika naar Amerika! Daar werkt hil' een
ti' in de Ford-fabrieken to Detroit . In die ti' het sYmbool
van vooruit$an$, mechanisatie en arbeidsvervreemdin$ .
10. Zie M . DuPuis,'De donkere kamer van Damokles
als PsYchomachie', Pa$ina 148.
11 . Zie hoofdstuk N van : W .H .M . Smulders, De literaire
misleidin8 in De donkere kamer van Damokles .
12 . Idem, Pa$ina 33 .
1'aar9ang 10, nummer 3
Amalia
Een levenscYclus
1
Vo8els en verlie den vinden mekaar
in de armho8e opening van wolken -
in de trechers van de aarde
schuiven onder hun Parende lichamen
de dorPen over hun dorPels door .
In vleu8els en harden houden ziJ' er
8 eschenken aan over. Boven de hoo den
uit licht en lucht bliJ'vende aureolen .
z
Hoe he : zaad in de lende zacht
de nachtzJi ' van het 1 ichaam zoekt
om to landen en 8eland lan8zaam
to 8lanzen tot een 8ebaar dat
uit8ebaard8eboorte words en
8eboorte van het woord 8eboortehoo8
in het 8eboomte zit de vo8el
toeziende vanuit ziJ'n nest to zin8en .
3
Uit de vouw van wolken komt
het lan8 vertolkte ; tederheid
herlcchaamd aan de tcJd8ewiJd.
De krin8en uite%diJ'd, verbeid
door beiden words de aarde
van weeromstuit een waarde
voor wie dran8 aan dromen Paarde .
Tuin en thuis voor8oed ontsluit.
4
In de 8rote %ebaren van de 8eboorte
zal een lichaam lan8zaam bJ8i' ekleurdvolte,
vallend cut het water van de warmte
en verlan8en vleesverzadi8d. Net landschaP,
in8aPakt in de lakens van de wolken,
words haar lee tocht . Daarin het 8ras
haar beide voetJ'es 8roent, zJi' %roeit .
5
UitJ'e a's bloeit de nachtschade en
de nachte8aal, blauwdruk van het lied
dat binst de da8 8ezon8en words want
wortelt in het bestaande . Bestand
met dit bestaan esloten en lot
in het lever levende 8eworPen . Kind,
en lichaam, lan8 en lan8zaamaan
ver roeid van vlees naar naam .
6
De avondadem aanJ'e naam verwant
wiJ'I kalm de kleur van het behan 8
bloemen weelde spins waarinJ'e
beschermcn8 vindt. Het water was
het raam besProeit vloeit buiten
J'e bereik en binnen het beginner
van de moederhand, die bevende
vredi8 Ja ronde omtrek tekent .
7
Het mariner in J'e naam is voor
de vader in hoe de vader sPeels
'Joos 1 4 7
J'e lichaam in de lucht tot beeld
verhe t en beitelende veredelt.
Zo benJ'e biJ' momenten eeuwi8
en bli' tJ'e lee tiJ'd weelde
8 eweven uit buitenwereldse
8ewelven waarin eeen leven .
8
JiJP' iukt de zachtste letters uit
ons al abet, zwellend lichaam
in het vlees dat omJ'e 8roeit .
Daaruit klanken raPen beiJ'e handen
en roePsAier wordsJ'e teals die reikt
in het rJi 'k vanJ'e klaterende kamer.
Een eeuwi8held houJ'e hem stevi8 vast,
J'e sAeel8
oedbeer een i J'n uwelen last.
9
•
de lei vanJ'e lichaam li8t de letter
licht als de 1 uit het licht van lente
die tussen wie8 en wand 8eboren
buitenshuis ziJ'n bloem begins en
aan de stain herboren takken words
uit het werkwoord sneeuwen stort-
• boom8aard in ziJ'n vroe8ste 8roen
vraa8t om de snoeihand die verzoent .
10
Een lichtvoeti8 verPlaatsen
van voeten lichttoevend : en8elen
zo noemen wi1' de en8elen
met en8elennamen als 8abriel
en ra ael en de en8el al abet
ziJ' liJ'sten het meisJ'e Amalia
in hun milde vlerk8eruis in.
De handJ'es bids ziJ' vleu8eldicht.
•
enkele centimeters na
liJ'kt ziJ' ten hemel oP8elicht .
11
De en8el wordt vrouw met in het midden
tees meisJ'e, ziJ'sArin8t in het touw
van de toekomst en vlecht haar vlechten
1 4 8
\AoYt
en als ze scherP toeziet ziet ze God,
een door mensen messcherP 8ekwetste
8ebaarde man met 8ebarsten mond en
met een blik van blinkend traankristal
in de t1i'd dat de en8el een vrouw words,
een meisJ'e dat no8 in het touw sPrin8t
met de vlek van haar vlecht in de wind.
12
Metamo oren -- het la8a landschaP
om8evormd en van den be8inne a
herboren . De dorPstoren, de hoeven
gayer in de ochtend dan tevoren
en de kinderen die keien rotten
uit de aardkorst daarin onder8ronds
het kiemen Plaats vindt, het kiemen
van het komend winterkoren. En ik,
•
darwinman, loop in mist verloren .
13
Een traan op het 8las en 8etaand
•
step8el van de roos die ster t -
maar het bloeien 8in8 voora ,
• verwonderin8 voor ziJ' zich
aan de tiJ'd verwondt. Salon,
temAel onder een verlichtA1 on.
Een vrouw op vertraa8de voet
bloeit in schaduwbeeld . En bloedt .
14
0P8e8ooid, van traps naar torenals
bast in de tromPetten schalt,
her st koren klanken in de voren
zamelt en kennelhonden op de sPoren
van de ree dan is de flood bekend:
borstschot, 8eschrei van ver to horen
en de nek halsrekkende en transcendent .
Hedwig Speliers
Uit : Dietsche warande en belfort 137 (1992), 1 .
jaargang 10, nummer 3
De engel alfabet
Amalia van Hedwig SPeTiers 8sat
over Amalia : over de geboorte en
dood van Amalia dus over haar leven
en over haar naam . Er ziJ'n
veertien strofen allemaal ongeveer
even Tang en even breed en genummerd.
In de laatste strofe sterft
Amalia en met het gedicht is het tan
ook ofgelo
P~~ maar omdat de ondertitel
Een levenscyclus luidt en
omdat het een beetJ'e een mistig zo
niet mYstiek gedicht is en omdat het
een mooi gedicht is kunnen we na
elke lezing het beste maar weer
vooraan beginner .
In de eerst strofe is er sPrake van
verliefden die elkaar vinden en in
de tweede strofe words Amalia al
verwekt en meteen ook maar geboren
. Maar niet alleen Amalia worth
geboren, er is ook "een 8ebaar da tl
uitgebaard geboorte words a geboorte
van het woord geboorte" .
Hier liJ'kt een snort atYmologie van
het woord geboorte gageven to
worden. Bovendien ontwikkelt
`geboorte' zich een regel later tot
`geboomte' waarin een vogel zit to
zingen. Met Amaliagsat hetPreties
zo . Weliswaar heeft de tweede strofe
het heel biologisch over zaad tat
"zacht de nachtziJ ' van het lichaam
zoekt" mast in strofe 5 worden de
eerste letters of klanken gageven
die biJ'dragen aan het ontstaan van
Amalia : de a's . Amalia words
om het mast eens ondichterliJ'k to
ze8gen-oP8ebouwd uit twee verschillende
sooner grondstoffen of
bouwstenen: uit letters met hun
biJ'behorende klanken en uit vlees
en bloed . ZiJ' komt pas tot lever
vol8ens de laatste regel van de viJ'fde
strofe als haar lichaam en haar
naam aanelkaargagroeid ziJ'n .
"Het mariner in J'e naam" uit de
eerste regel van de zevende strofe is
natuurliJ'k de letter m . De naam
heeft nu jets meet vorm en ook van
het lichaam worden de contouren
zichtbaarder : het words "beitelende
veredelt".
Amalia"Plukt de zachtste letters
uit/ ons alfabet" vol8ens strofe 8 .
De a en de m heeft ze inmiddels ge-
Plukt en in de volgende strofe komt
daarnogdelbiJ'. deleivanJ'elichasm
ligt de letter licht als de 1
uithet licht van lente". Alleen de i is
onvmdbaar in tit gedicht, tenzi'J
misschien in het "lichtvoetig ver-
Plaatsen/ van voeten lichttoevend" .
Amalia worth oPgebouwd uit
een sands element v lees en een hemels
element naam . De verleiding
is natuurliJ'k groot om voor
vlees en naam resPectieveliJ'k lichasm
en geest of zelfs ziel in to
vullen maar misschien is tat wel
helemaal niet de bedoeling van
SPeliens . Methet aardse ziJ'n we no g
steeds wel min of meet bekend
mast onze kennis over de hemel is
sinds de dertiende eeuw een beetJ'e
weggezakt en words hier door SPe-
Tiers weer oPgefrist. In de middeleeuwen
bestonden er nameliJ'k
naast God drie soorten wezens :
dieter mensen en engelen. Dieren
hadden alleen een lichaam engelen
alleen een ziel en mensen hadden
zowel een lichaam als een ziel .
Twee engelen uit strofe 10 kenren
we wel : "metergelennamen als
g abriel en rafael" . Maar hier words
ook nog een dente engel geintroduceerd
: `de engel alfabet' . Met z'n
drieen aliJ'sten ziJ' het meisJ'e Amali
in hun milde vlerkgeruis in" .
Amalia is daarmee ddn van hen, althans
in het eerste stadium van haar
bestaan . In de elide strofe ondergaat
ze een metamorfose . Ze verandent
van een engel in een vrouw
met in het mitten/ het meisJ'e" .
In de twaalde strofe is Amalia
debnitief op aarde beland en zo to
zien in een landeli)'k Vlaams landschaP.
Het `laga landschaP' uit de
eerste regel begins vlak na de `metamorforen'
. In `metamorforen' zit
natuurliJ'k de metamorfose van zonet,
maar ook de metaforen waar de
engel alfabet nu wellicht niet meet
bij' kan omdat de scene verPlaatst is
van de hemel naar de aarde .
Daarna is het snel of8eloPen met
Amalia. ZiJ' verwondt zich aan de
tiJ'd en bloedt en sterft in de laatste
strofe als een aangeschoten nee .
Amalia gsat behalve over de geboorte
van Amalia misschien ook
wel over de geboorte van een 8edicht
. Het gedicht ontstaat uit klanken
tat wil zeggen, uit "de zachtste
letters uit ons alfabet" in combinatie
met veel beginriJ'm en binnenriJ'm.
Er ziJ'n verschillende groePJ'es
woorden die op deze manier min of
meet op elkaar riJ'men en omdat ze
riJ'men lJiken ze uit elkaar to ontstaan
. In de vierde strofe komt bijJ
voorbeeld gras voor tat "haar beide
voetJ'es groent, ziJ' groeit" en was er
in de negende strofe "uit het werkwoord
sneeuwen stort" vraagt er
even later om gesnoeid to worden .
Maar niet alleen worden de woorden
uit elkaar geboren ook de
beeldsPrank van het geboren worden
en oPgroeien zelf ontstaat uit
die riJ'mgroePJ'es .
Net zoals de naam Amalia eerst
nog in de hemel is, bij' de engelen
en naar de aarde komt om ddn geheel
to vormen met het lichaam en
zo Amalia to maker is ook het gedicht
eerst in de hemel bij' de engel
alfabet en komt op PaPier terecht
om daar den geheel to vormen met
de letters . En SPeTiers is de engel alfabet.
Ddsirde van Hattum
VQO~$ 1 4 9
De betovering van twaalfjarige
meisjes en het bedrog van
een oude schrijver
Over de stijl van Vladimir Nabokovs Lolita
1 can speak English, I learn it nom a book
`Manuel' in Fawl Towers
I
Vladimir Nabokov last zich met indelen.
HiJ' is een Russische schriJ'-
ver, maar niet minder een Amerikaanse
schriJjver . HiJ' kan tot de
modernisten gerekend worden
maar is een van de voorloPers van
het Postmodemisme. Nabokovs
werk vertoont sours oveneenkomsten
met existentialistische literatuur,
maar op die aantiJ'gingen reageert
hiJ ' zelfverzekerd : hiJ' was
eerder en beter . In het voorwoord
van `Terror' `Urzhas' melds hi'J
dat bet verhaal "preceded Sartre's
La Nausee with which it shares
certain shades of thought, and none
of thatnovel's fatal defects, by at leass
a dozen years" .
Het is bet medium dat hiJ' bi'J
voorkeur gebruikt our de Pogingen
tot canonisering tegen to sPreken :
bet Pinniga voor- of nawoord .
Vooral tegen PsYchologisch-analYtische
interPretaties van ziJ'n werk
streed hiJ' onvermoeid . Freud is
roi "the Viennese witch-doctor"
die hem zelfs een hekel doer kriJg' en
aan iets onvermiJ'deliJ'ks als sYmboliek
uit bet nawoord biJ' Lolita : "I
detest symbols and allegories
which is partly due to my old feud
with Freudian voodooism and partly
to my loathing of generalizations
devised by literary mYthists and sociologists"
: iedereen die generaliseers
kan op niets minder dan Nabokovs
afschuw rekenen. En daarom
words tegen elke vergeliJ'king ge-
1 5 0
Protesteerd. Zelfs een vergeliJ'king
met de werkeliJ'kheid is hem niet
welgevallig: "I am no more guilty
of imitating `real life' than `real
life' is responsible for plagiarizing
me" uit het nawoord biJ ' Nabokov's
dozen) . Hoe weinig Nabokov met
de werkeliJ'kheid to maker wil hebben
bliJ'kt wel uit het feit dat twee
van de `venhalen' uit de bundel Nabokov's
dozen identiek ziJ'n aan
twee hoofdstukken uit zi)'n `autobiognafie'
Speak, memory .
Daarmee kan de literaire wetenschaPPer
het doer . Wie durft nog?
Er ziJ'n wel twee buiten-literaire kadens
waarin Nabokov gePlaatst kan
worden, en tegen welke hiJ' niet Protesteert,
maar die liken maar heel
weinig over ziJ'n werk to verhelderen
. Nabokov is een Politiek vluchteling,
maar (op uitzondeningen als
Invitation to a beheading en Tyrants
destroyed na daarvan ziJ'n
maar weinig sPoren in ziJ'n werk terug
to vinden. Nabokov is niet als
Politiek schriJj ver to lezen . Ook is
Nabokov een emig
re-schriJjver iemand
die uit ziJ'n eigen taal en cultuur
is verdwenen en die veel moeite
heeft zich een andere taal en
cultuur eigen to maker . Veel Nabokov-
hoofdpersonen ziJ'n emigre's
hebben dus dezelfde Problematiek :
bet ziJ'n mensen ontheemd van hun
taal en cultuur .
En dan? We weten waar Humbert
Humert en Charles Kinbote
vandaan komen maar maakt dat
Lolita of Pale Fire begri'JPeliJ'ker?
Het heeft een oPvallend nadeel dat
gebrek aan een handzaam kader:
wie Nabokov wil lezen moet gewoon
beginner zonder dat ziJ' weet
was haar to wachten staat . Het heeft
ook een belangriJ'k voordeel: wie
Nabokov gaat'lezen, mag gewoon
beginner, zonder dat ziJ' weet was
haar to wachten staat.
II
Lolita wend gePubliceerd in 1955
en is Nabokovs meest succesvolle
roman. Het was geen eenvoudig
boek our to schriJjver: "a painful
birth a difficult baby". Dit liJ'kt
merkbaar . Niet dat bet Engels
moeizaam of incorrect is - in tegendeel,
en wie zou ik ziJ'n our dat to
beoordelen . Het taalgebruik is J'uist
zeer correct degeliJ'k, fraai netJ'es .
En zorgvuldig, zeer zorgvuldig . Dit
is de manier waaroP Humbert
Humbert de hoofdPersoon en verteller
mededeelt dat hiJj 'ook niet
weet hoe bet allemaal is gekomen' :
When 1 try to analyse my own cravings,
motives actions and soforth,
1 surrender to a sort o retrospective
imagination which feeds the
analytic faculty with boundless alternatives
and which causes each
visualized route to fork and re-fork
without end in the maddeningly
complex prospect o my past.
Zo dat staat . lk zie voor me hoe de
oude vlindervanger op bet resultant
neerkiJ'kt . Goed gedaan, mooi geschreven
- in een Engels dat niet
van mensen komt, maar uit boeken .
En H. Humbert schri'J niet alleen
op deze manier, hiJ' Prant ook zeer
zorgvuldig, tot ergernis van Lolita :
"You talk like a book Dad' .
Vladimir Nabokov last Humbert
het kokette Engels sPreken van ie-
1'aargan9 10, rummer 3
mand die zichzelf EnSels heeft Seleer
en trots is op het resultant. I
can write English, 1 learn it tom a
book.
Dit was miJ'n eerste indruk. Maar
ik moet ruiterliJ'k toeSeven misleid
to ziJ'n. De oude vlindervanSer kan
tevreden ziJ'n. Want er ziJ'n enkele
Plaatsen waar Humbert Humbert
ziJ'nPersPectief even afstaat . Endan
verandert de stiJ'1 .
Humbert is Saan inwonen bi'J
Charlotte Haze vanwega haar
dochter Lolita. Charlotte J'aaSt oP
Humbert Humbert op Lolita en de
beide obJ'ecten van affectie staan
Seheel onverschilliS ten oPzichte
van hun bewonderaars . Humbert is
to wanhoPiS om dat op to merken
maar "the Haze-woman" bereikt
uiteindeliJ'k de Stens van haar Seduld
en schriJ'fteen brief . Deze brief
is Sesteld in een slordiS, `halsoverdekoP-
EnSels' dat wemelt van de
cliche's "I am a passionate and lonely
woman and you are the love of
my life"; "Let me rave and ramble
on for an teeny while more") . Humbert
is SerSerd, maar niet verrast .
HiJ' trouwt haar - dat is immers de
eniSa manier om Lohta to kunnen
bliJ'ven zien. HiJ' sleePt zich met Sesloten
oSen door de huweliJ'kse
Plichten, de erotiek bestaat uit de
Sedachte dat ziJ'n vrouw ooit op Lolira
Seleken zal hebben . HiJ' maakt
Plannen de moeder to vermoorden
om de dochter voor zichzelf to kunnen
hebben maar durft niet. Het
hoeft ook niet : de vrouw ontdekt
Humberts anders dan vaderliJ'ke belanSstellinS
voor haar dochter en
looPt Seschokt en dodeliJ'k verdrietiS
onder een auto . De afscheidsbrief
vernietiSt hiJ', in de sniPPers
leest hiJ' noS : " . . .oh, my dearest, oh
my. . ."; ". . .or maybe, I shall die . . .".
Nabokov kan dus ook slecht EnSels
schriJ'ven en er zal dus noS wel een
andere reden ziJ'n voor het beheerste
taalSebruik dan Nabokovs ver-
Vlinders, gevanSen door
Nabokov
onderstelde arroSan tie. En die liSt
-vanzelfsPrekend-biJ'devertellet
.
Humbert Humbert vertelt over
ziJ'n Pedofilie, over ziJ'n liefde voor
'nymphets' -sommiSa uitzonderliJ'kemeisJ'es
tussen 9 en 13J'aar. Hi'J
vertelt van leuSens, bedroS, verkrachtinS,
moord . ZiJ'n verhaal is
Seschreven als een Pleidooi voor de
rechtbank "Ladies and gentleman
of the jury"). En het is noSal een
verhaal dathiJ ' to vertellen heeft. Iedereen
zal op voorhand teSen hem
ziJ'n en wil hiJ' ziJ'n verhaal kunnen
vertellen dan zal hiJ' zorSvuldi S
moeten ziJ'n . De inleider van het
boek "John Ray, Jr . Ph .D." merkt
ook al verbaasd op dat het verhaal
naSenoeS vriJ' is van onwelvoeSliJ'k
taalSebruik . Humbert moet ziJ'n
verhaal onder controle houden . En
dat is hem wel toe to vertrouwen :
wanner er iemand is die zichzelf
onder controle heeft moeten houden
dan is hiJ' het we! .
Wanner moeder Haze dood is
heeft Humbert Lolita in feite voor
zichzelf. HiJ' neemt haar mee op een
lanSe refs van motel lanSs motel en
dan words Lolita een tYPisch Amerikaans
`on the road'-verhaal . Dat
Humbert een buitenstaander is
evenals Nabokov een EuroPese immigrant
- maakt dat het tYPisch
Amerikaanse met meet afstand ,
verbazinS, en daarom duideliJ'ker,
beschreven kan worden . Humbert
Sant niet down south maar "dipped
deep in ce 4u' on aPelle Dixieland" .
HiJ' kriJ'St er zelfs Plezier in : "I derived
a not exclusively economical
kick from such roadsiSnes as TIMBER
HOTEL Children under 14
Free."
LeuSens, bedroS, verkrachtinS,
moor het ziJ'n redenen tot voorzichtiSheid,
maar de belanSriJ'kste
reden dat Humbert zo voorzichtiS
vertelt heb ik noS niet Senoemd: de
kern van ziJ'n oratioPro domo is de
bewerinS dat Lolita hem heeft verleid
. Vanuit ziJ'n PersPectief:
"Hardly had the car come to a
standstill than Lohta positively fibwed
into my arms" . Bovendien, zIjJ
lacht verleideliJ'k, ziJ' maakt toesPelmSen
en daarom - aan het slot
van het eerste dee) wanner `vader'
en `dochter' "were technically lovers"-
Probeert Humbert de lezer
to overtuiSen van "something very
strange : it was she who seduced
me".
Dit Sebeurt aan het eind van het eerste
dee). Wat het moment van tnomf
en totale bevrediSinS had moeten
ziJ'n, is meteen het begin van de
mislukkinS : Humbert bliJ'kt "not
even her first lover" to ziJ'n. En dat
verleidinSsverhaal? Lolita barst in
tranen uit wanner ze hoort dat ze
haar moeder noon meet zal zien. De
ruzie words biJSeleSd maar dat
moestnatuurliJ'k we! : "You see she
had absolutely nowhere else to go" .
ĽJOoS 1 5 1
III
In het eerste deel van Lolita had
Humbert zil'n verhaal onder controle
. HiJ' schreef ziJ'n verhaal zorgvuldig,
corrigeerde zelfs ziJ'n dagboek
en stileerde daarmee ook het verlies
van controle : wanner hiJ' Lolita
voor het eerst ziet, kan hiJ' ook in
ziJ'n da8boek niet uit ziJ'n woorden
komen. Ook na correctie `stottert'
hiJ' : "Never in my life-not even
when fondling my children in France
-never- ". HiJ' doer dit omdat
hiJ' weet dat ziJ'n arts over ziJ'n
schouder meeleest : "(I am writing
under observation)" . Bovendien
schri'Jft hiJ' alsof uiltY die al dood
is Rita de vrouw die de ondankbare
tank heeft Lolita to vervangen
en Lolita zelf die in een ingeslaPen
dorPJ'e ver buiten Humberts bereik
woont met hem kunnen meelezen .
Humberts geestesgesteldheid
words al vroeg in het verhaal duideliJ'k,
zeker wanner de lezer beseft
dat Humbert het is die uilry zal
gaan vermoorden . Wanner hi'J
Who's who in the limelight leest,
maakt hiJ' een fictief lemma over
zichzelf:
Born 1935 . Appeared 1 notice the
slip o the pen in the preceding
Para8raPhe Humbert sehre . 'disappeared'],
butPlease do not correct
it, Clarence in The Murdered
Playwright. uine the Swine . Guilty
of killing uiltY . Oh, my Lolita
I have only words to play with .
And so he plays with words . Sours
was kinderachtig natuurliJ'k is de
naam van Humberts remPla~ant
`Dick' natuurliJ'k woont hiJ' in 'Killer
Street' maar daarvoor verontschuldigt
Humbert zich : "I am not
going very far for my pseudonyms
."
Zo Probeert Humbert zich to redden,
met woorden spelend our het
152
verhaal to beheersen. Maar hiJ' gaat
elke controle over het verhaal verliezen
. Deel II is kort samen to vatten
: Met Lolita langs motels Lolita
8aat naar school en doer daar mee
met een toneelstuk. Later bliJ'kt dat
dit een fatale four van Humbert
was : met acteren begins het bedrog
"it was really a matter of learning
how to betray me" . Bovendien leers
Lolita hier de toneelschriJ'ver Clarence
uilty kennen. Humbert
neemt haar weer mee voor het tweede
deel van de tour langs motels .
Lolita belandt in een ziekenhuis
words daaruit ontvoerd en is voorgoed
verdwenen : hi'J zal haar pas terugvinden
als ze de dertienJ'aar lan g
voorbiJ' is .
Humbert trouwt bliJ'ft zoekenmet
behulP van de meest onwaarschiJ'nliJ'ke
sleutels, hiJ' vindt uiteindeliJ'k
Lolita ook getrouwd , hoort
dat het Clarence uil ry was die
haar ontvoerde, gaat op zoek naar
hem en vermoordt hem .
Humbert words slordiger . De in het
begin van het verhaal extreem
nauwkeuriga tiJ'dsaanduidingen
worden steeds vager, de overwegingen
van de oPgeJ'aagde man
worden absurder, ziJ'n paranoia
groeit . HiJ' words achtervolgd door
iemand die op een zekere oom
`TraPP' liJ'kt en die na elk motel een
andere auto heeft . De lezer is snel
geneigd to concluderen dat Humbert
nu werkeliJ'k de grevs van ziJ'n
verstand heeft bereikt maarJ'uist o P
het ogenblik dat Humbert zelf tot
die conclusie komt "I told myself
that we were not and never have
been followed" words Lolita ontvoerd
. Humberts maniakale sPeurtocht
is moeiliJ'ker to reconstrueren
dan de "grotesque journey" die hi'J
met Lolita had ondernomen . Hi'J
raakt het spoor biJ'ster . En de lezer
met hem .
Humberts houding is dan ook
veranderd . In het eerste deel merkt
hiJ' nog op : "I am not a poet. I am
only a very conscientious recorder"
. Aan het slot van het tweede
deel is hiJj 'poet' en wil dat ook
ziJ'n. In de biJ'zonder fraaie en theatrale
scene waarin Humbert iltY
vermoordt, moet de dronken toneelschriJ'ver
eerst nog een Sedicht
van de op hol geslagen Humbert
voorlezen. Het is geen best 8edicht
een vileine persiflage van T .S . Eliot's
'Ash-Wednesday'), en ondarks
ziJ'n machtsPositie slaggt
Humbert er nog in zichzelf voor
g ek to zetten. De situatie is bereikt
waarin ziJ'n Engels niet meer verzorgd
is, waarin hiJ' net zulke onzin
schri'ft als z'n vrouw "The Hazewoman")
deed . Het is Humberts
uiteindeliJ'ke verlies maar het is het
geliJ'k van de vlindervanger.
Dat was miJ'n tweede indruk . Nabokov
gaat zorgvuldig met stiJ'1 our
hiJ' weet hoe en wanner hiJ' welke
registers kan gebruiken en doer dat
met een beheersing een moedertaalsPreker
waardig . HiJ' bewiJ'st
een biJ'zonder bekwaamschriJ'ver to
ziJ'n . Good zo .
Maar er is nog een aspect aan het
boek het emigre-kader. Humbert is
geboren in PariJ's uit Zwitserse en
1'aar9an9 10, rummer 3
Frans OostenriJ'kse ouders, ging in
PariJ's naar school in Londen naar
college . Een emigre! Engels is -
evenmin als van Nabokov - ziJ'n
eerste taal . Daarom verontschuldigt
hiJ' zich nu en dan voor ziJ'n stiJ'l . Dit
verklaart waarom Lolita moPPert
op Humberts "horribly careful English".
Na een zorgvuldig dubbelzinnig
geformuleerde tirade merkt
Miss Pratt Lolita's lerares op : "I
am always fascinated[ . . .] by the ad -
mirable way foreigners -or at least
naturalized Americans - use
our rich language" . Wanneer hiJ' in
gesPrek is met Charlotte Haze
merkt hiJ' niet zonder iJ'delheid oP
dat hun bekentenissen be~nvloed
ziJ'n door hetzelfde materiaal : "soap
operas, psycho-analysis and cheap
novelettes upon which I drew for
my characters and she for her mode
of expression" .
Dit is ook nog wel verklaarbaar
uit bet verhaal het PersPectief en de
benodigde soon . Bekwame beheersing
vaneenGrootSchriJ'ver erzou
niets mis mee ziJ'n als Nabokov er
niet zo nadrukkeliJ'k bliJ'k van geeft
dit to weten. In het nawoord `On a
bookentitledLolita' geefthiJ' exPliciet
toe was hiJ' wil : "I am trying to
be an American writer" en Lolita is
geschreven als een "love affair"
met de Engelse taal . HiJ' betreurt het
dat hiJ' ziJ'n moedertaal in de steek
heeft moeten laten en dat hiJ' geen
andere keus heeft dan zich to `behelPen'
in het Engels . Het is ziJ'n
"private tragedy", maar veel medeliJ'den
mogen we niet hebben : "it
should not be anybody's concern" .
Nou dat is het wel . Weer misleid .
Nabokov zou vermoedeliJ'k genoegen
schePPen in een beeld van
de schriJ'ver als frivole, ongriJ'Pbare
vlinder en van de literatuurhistoricus
als sukkelende oude man die
daar met een netJ'e achteraan hobbelt
.
IV
De lezer is waar de schriJ'ver haar
wil hebben . De lezer weetniet waar
ze is : constant misleid, heen geleid ,
terng gestuurd. Wie zich verdiensteliJ'k
wil maken, gaat hetNabokovisme
definieren en bespaart volg
ende lezers de reeks van
misleidingen.
Maar helaas . Nabokov wil ook
niet met zichzelf vergeleken wor-
Recepten
Uit : Reis om de dag in taehtig werelden
van Julio Cortazar een recePt
voor een pastel van Edward
Lear
Men nerve een zwiJ'n, binds het vast
aan een Paal en slaat het heftig, terwiJ'
1 men elders een massa van diverse
ingredienten bereidt waarvan
het koken slechts words onderbroken
om vender to gaan met het of
ranselen van het zwiJ'n . Als men er
na drie dagen nog met in is geslaagd
de massa en het zwiJ'n tot een homogeen
geheel om to vormen kan men
ervan uitgaan dat de Pastei mislukt
is waarna men het zwiJ'n zal losmaken
en de massa op de vuilnis zal
g ooien .
Uit diezelfde Reis een recePt afkomsti
g uitDeWonderlJi'kegeheimen
van Albertus Magnus :
Hoe kriJ8J' a een meis1'e zover dat ze
in haar hemd danst
Men nerve wilde marJ'olein, zuivere
oregano, wilde tiJ'm, verbena,
mYrteblaadJ'es samen met drie
blaadJ'es van de noteboom en drie
kleine scheuten venkel een en ander
gaPlukt in de Sint-Jansnacht, in
de maand J'uni, voor zonsoPgang .
Droog alles in de schaduw, vermaal
den . Amerikaanse Nabokov besPreeks
Russische Nabokov : "A rather
artificial affair, composed a
little hastily, with more concern for
the tricky Plot than for imagery and
good taste" voorwoord `A Nursery
Tale') . De lezer rest alleen een volgend
verhaal.
B ertram Mounts
het en haal het door een fJine zeef
en wil men dit aangename sPe1 sPelen
blaas dan de pulver in de lucht
waar het meisJ'e zich bevindt zodat
ze het oPsnuift of last het haar inhaleren
als tabak effect zal onmiddelliJ'k
volgen. Een beroemde
schriJ'ver voegt er aan toe dat het effect
des to zekerder zal ziJ'n alsJ'e dit
ondeugendeexPerimentuitvoertoP
een Plek waar lamPen branden die
worden gevoed met het vet van hazen
ofJ'onge bokJ'es .
Uit : Moskou op sterk water van
Venedikt Jerofe of enkele cocktails
:
Balsem van Kanaan
Gewoon maar wodka drinken ook
al doe J'e 't uit de fles dat is niks, dat
levers alleen maar een kwiJ'nende
geest en veel overbodiga drukte op .
Wodka mengen met eau de cologne,
dat getuigt al van een zekere
grilliga fantasie maar er is helemaal
niets Pathetisch aan. Nee
maar sla nou eens een glas `Balsem
van Kanaan' achterover - daarin
vind J'e en 8rilliga fantasie en
ideeen en pathos, en bovendien
nog een vleu ~'e van het metalYsische
.
Gedenatureerde alcohol -100 gr.
Fluwelig bier -200 gr .
Gezuiverde Politoer -loogr .
1 5 3
En J'awel, dan het J'e `Balsem van
Kaman' in de volksmond heel het
`bruintJ'e' - de vloeistof is ook
werkeliJ'k zwartbruin van kleur, het
drankJ'e is van een gemiddelde
sterkte en het heeft een koPPig aroma.
Nee dat is geen aroma meer,
dat is een hYmne . De hYmne van de
democratische J'eugd . Het is echt
zo want in het binnenste van iemand
die deze cocktail heeft gedronken,
gaan zich allerlei vulgafire
eigenschaPPen en duistere krachten
ontwikkelen .
Tranen van een KomsomolmeisJ'e
Iemand die gewoon maar wodka
drinkt, behoudt en ziJ'n gezonde
verstand en ziJ'n iJ'zeren geheugen
of het omgekeerde gebeurt, hi'J
raakt in een keer allebei kwiJ't . M aar
met de `Tranen van een KomsomolmeisJ'e'
kriJ'8J'e gewoon iets idioots
: als J'e geheugen daar honderd
gram van zuiPt, van die tranen -
hou J'e een geheugen als een iJ'zeren
pot, maar J'e gezonde verstand is
foetsie. DrinkJ'enoghonderd gram
dan staJ'e vanJ'ezelf to kiJ'ken : waar
komt al dat gezonde verstand zo
ineens vandaan? En waar is dat iJ'-
zeren geheugen gebleven? . . .
154 'ĽJOOXS
Lavendel -15 gr.
Verbena-15 gr.
Berkelhaarwater -30 gr .
Nagellak 2 gr .
Mondspoelmiddel -150 gr .
Limonade -150 gr .
Het aldus toebereide mengsel dient
men twintig minuten to laten stann
of en toe even omroeren met een
takJe kamPerfoelie.
Kattepies
Dat is geen drank meer - dat is
muziek der sferen. Wat is het allerschoonst
op de wereld? -de striJ'd
om de bevriJ'ding van de mensheid .
Maarnog schonerisdit schriJ'foP
ZJ'igoelJ'evski bier -100 gr .
Sham
P~ `KooPmansgenot' -30 gr .
Lotion tegen roos -70 gr .
Middel tegen zweetvoeten -30 gr .
Insectenverdelgingsmiddel -20 gr .
Dit alles een week laten trekken in
sigarentabak - en dan maar serveten
. . .
Drink hem als de eerste stet aan
de hemel verschiJ'unt, en met grote
slokken . Na twee bokalen van deze
cocktail voelt een mens al zo veel
bezieling, dat iemand anders rusti g
naar hem toe kan toPen en hem een
half uur lang van anderhalve meter
ofstand in z'n smoel kan sPugen ~h i'J
zal geen kik geven.
proep
De redactie van Vooys roePt haar
lezers op voorTransrecePten uit literaire
werken in to zenden . Echt
mooie recePten worden gePlasts t,
interessante recePten worden bovendien
door de redactie op `haalbaarheid'
getoetst. Voor dit nummer
vond Marie-Jose De
Vries-Blase uit Antwerpen viJ'f recepten
.
De drie Moskouse cocktails wilden
we we! uitProberen mast omdat
de meeste ingredienten hier niet
verkriJg' baar ziJ'n vielen die af. Het
recePt van Albertus Magnus kon
pas in J'uni uitgevoerd worden . De
deadline voor dit nummer was echter
ergens in mei dus dat ging ook
niet door. Bovendien konden we
het belangriJ'kste ingredient mast
niet to Pakken kriJ'gen . De keuze
vie! noodgedwongen op de Pastei
van Edward Lear . Met Pasen too g
de redactie naar NatuurPark De
Hoge Veluwe . Het zwiJ'n vingen we
met Prei, lieve woordJ'es en een lasso.
Drie dagen sloegen we het
beest . Drie van ons waxen om vegetarische
redenen van ranselen vriJ'-
gesteld . Een van deze drie kookte
een ander notuleerde . De derde legde
alles vast op video . De video is
inmiddels in het bezit van Marie-
Jose . Na drie dagen maakten we
het zwiJ'n los en lieten we het in een
droga sloot !open. Daarna gingen
we naar het Kroller MU!!er museum.
de terngweg hebben we
nog Pannekoeken gageten. We
hebben veel Plezier gehad.
1'aar9an9 10, nummer 3
Plagiaat
Over een witte raaf, Orestes in Deense outfit en de nieuwste vinding van Hewlett-Packard
Desire van Hattum
Schilderia'en kunnen vervalst worden : men zet de
naam van een ander onder zij~ n ei$en werk. Literatuur
kan $aPla$ieerd worden: men zet zijn ei-
8en naam onder het werk van een ander . Maar is
literairPla$iaat wel mo$elil'k? In technische zin?
De vraa8 hoe vexPla$iaat verwil'derd is van intertekstualiteit
is een vraa$ naar of het wel ma$.
Maar los van de vraa$ of het ma8, kan het ei$enli'k
wel?
Plagiaat is vol$ens Van Dale sYnoniem met 'gedachtenroof'
en 'letterdieveril''- dat wil zeggen
met "1 . het overnemen van stukken, gedachten, redenerin$
en van anderen en deze laten doorgaan
voor ei$en werk" en "2 . van anderen overgenomen
deel van een $eschrift" . Als we even het Probleem
terzi' a schuiven wat Precies'stukken' zil'n ,
zien we in ieder eval dat het woordenboek een
materieel en een immaterieel Plagiaat kept . 0P het
eerste $ezicht lil'kt dat l'uist . Maar een woordenboek
neemt zijn betekenissen ook maar over uit de
om$an$staalenvraa zich-terechtnatuurliJ'k
niet of of die betekenisvolle woorden ook naar
werkelil'k bestaande dingen of taken verwiJ'zen .
Om de vraa to kunnen beantwoorden of het
mogeliJ'k is een literair werk to Plagieren is het
noodzakeliJ'k to weten wat de identiteit van een literair
werk uitmaakt . Wat maakt een werk nu J'uist
tot dit werk? Er moet ook iets $eze$d worden over
vorm & inhoud . Als er $aPlaSieerd wordt wat
wordt er dan $aPla$ieerd? En als blil'kt dat er inderdaad
zoiets als Pla iaat bestaat welke rechten
kan de maker van een werk dan laten elden?
Heeft een schril'ver $enoe$ aan de wet op het copyright
of heeft hil' meer beschermin$ nodig?
De identiteit van een literair werk
'Emn Ding ist mit sich selbst identisch.' Es 8ibt
kein sehoneres BeisPiel eines nutzlosen Satzes der
abet dock mit einem Spiel der Vorstellun8 verbunden
1St .
Ludwi$ Wittgenstein
In de schilderkunst zijn kunstwerken heel $oed
van hun vervalsin en to onderscheiden . 'Heel
$oed' wil niet ze g$en dat ze praktisch $oed uit elkaar
to houden ziJ'n, dat iedereen onmiddellil'k kan
zien of hil' met een Vermeer of met een Van Meegeren
to maken heeft maar dat men theoretisch een
verschil kan maken tussen werk van de een en van
de ander . Van Mee eren was nu eenmaal niet Vermeer
en dat verschil telt bliJ'kbaar voor ons .
Volgens de Amerikaanse filosoof Nelson Goodman
bestaat er in de muziek anders dan in de
schilderkunst niet zoiets als een vervalsing van
een bekend werk. Het onderscheid tussen schilderkunst
en muziek wat betreft de mo$elil'kheid
tot vervalsing- geeft Goodman aan met de termen
auto8ra isch en allo8ra 'sch. Een kunstwerk is auto-
$rafisch als het mogelil'k(en belangril'k) is to onderscheiden
tussen ongineel en vervalsin$ . Een werk
is allo raf isch als dat niet kan en het er ook niet toe
doet . Deze termen verklaren overi ens niets . Ze
dienen slechts om de estheticus in staat to stellen
verschillende kunsten in twee $roePen onder to
brenSen: vervalsbaar en onvervalsbaar .
Schilderkunst is vol$ens die indelin$ auto raf
isch . Het echt of niet-echt zijn van een schilderil'zit
hem in de naam op het doek . Zelfs een exacte du-
Plicatie van het ongineel geldt als niet-echt . Muziek
is allo rafisch . NatuurliJ'k doet het er toe oP
wiens naam een werk staat . Maar het manuscript
van de comPonist is niet'echter' dan een edrukte
versie ervan met de door de drukker edrukte
naam van de comPonist ero . Ook literatuur is altografisch
en dat heeft to maken met wat de identiteit
van een literair werk uitmaskt en dat is dus
niet volgens Goodman, de naam op de kaft . Wat is
dan wel de identiteit van een literair kunstwerk? Is
dat elke )'uiste of misschien wel de eniJ'uiste inter-
Pretatie van dat werk? Dat wat constant bliJ'ft bi'l
een correcte vertalin$? ZiJ'n het de ideeen 'achter'
het werk? Of gewoon de letters op het PaPier?
sJoos 1 5 5
Interpretaties
De stellin$ dat een literair kunstwerk identiek is
met een of de interPretatie ervan houdt voor, bi' )
voorbeeld Ulysses in dat er net zo veel Ulysses' zijn
als er interPretaties van Ulysses zi)'n . Iedere lezer
maakt zijn ei$en Ulysses . Te$en deze oPvattin$
heeft Goodman twee ar$umenten . Ten eerste als
iedere 'uiste interPretatie als een afzonderli)'k
kunstwerk moet worden beschouwd wat is dan
no$ het verschil tussen interPretaties die we normaal
$esProken als interPretaties van een werk beschouwen
en interPretaties die we als interPretaties
van verschillende werken oPvatten? Twee
Ulysses-interPretaties zouden dan net zoveel van
elkaar verschillen als een Ulysses-interPretatie van
een Hamlet-interPretatie . 0P de tweede Plasts is
het 'uist kenmerkend voor literatuur dat het zo
veel interPretaties toelaat. Maar als iedere inter-
Pretatie een op zichzelf staand literair werk zou
zil'n, is die ei$enschaP van literatuur daarmee verloren
.
Vertolin en
De vraa$ of een literair werk $eidentificeerd zou
moeten worden met een interPretatie is, bil' nader
inzien- de vraa$ of er bi1' een tekst de Hamlet-tekst
bil'voorbeeld meer werken Hamlet-interPretaties
horen . Bil' vertalin$en is het net andersom . Daar is
het de vraa$ of er bil' een werk meer teksten horen .
Als bil' een vertalin$ van het En$els naar het Frans
de identiteit van een werk is $ehandhaafd als het
in het Frans no$ steeds hetzelfde werk is dan horen
er bi' dat ene werk twee teksten een En$else en
een Franse . Hier $elders ei$enlil'k na$enoe$ dezelfde
ar$umenten . Er moet onderscheid $emaakt
kunnen worden tussen verschillende vertalin en
van een werk bil' voorbeeld $oede en slechte vertalin$
en en verschillende vertalin$en van verschillende
werken . Daarnaast zijn vertalin$en, net zoals
interPretaties interPretaties zijn van een werk -
vertalin$en van een werk . InterPretaties en vertalin$
en zijn zelf werken eventueel zelfs literaire
werken naar ze zijn niet identiek met de werken
waar ze interPretaties of vertalin$en van zil'n .
Letters
De vra$a ri)'st nu waarvan die interpretaties en vertalin$
en dan interPretaties en vertalin$en zi)'n.
Goodman's sinPele antwoord luidt : van een tekst .
156
1j
Maar dat roePt weer de vraa$ op wat dan de identiteit
van een tekst uitmaakt . Wat maakt dat een
tekst dew tekst is en niet een andere? Vol ens
Goodman is "that identity ..1 a matter pertaining
solely to the syntax of a language-to the permissible
configurations of letters spaces, and punctuation
marks - quite aapart from what the text
says or otherwise refers to" (Goodman 1988, p .58 .
Wat wordt $enterPreteerd en vertaald zijn literaire
werken of wat bi)' Goodman hetzelfde is, tekstep.
Het eni e wat dan ook nodi$ is om een literair
werk to identificeren is "to verify the spellinga en
oom een literair werk to makers "to spell correctly"
Goodman 1976 , p.116 .
Een tekst is een inscriPtie in taal . De identiteit
van een tekst van een literair werk hangt dus ook
van de taal af . Eenzelfde configuratie van letters,
spaties en interpunctie is in een andere taal een andere
tekst . Goodman illustreert dat met het woord-
)'e chat . In het En$els heeft chat niet alleen een andere
betekenis dan in het Frans, het heeft daarin ook
een andere sYntactische rol . De identiteit van een
literait werk heeft dus twee conponenten : de identiteit
van de taal en de sYntactische identiteit binnen
die taal .
Een literair werk is vol$ens Goodman dus niet
identiek met zijn interPretatie en ook niet met 'jets'
dat constant blil'ft onder verschillende vertalin$en .
Een literair werk kan alleen $eidentificeerd worden
door to ki'ken naar de vol$orde van letters
sPsties en leestekens . Dat die letters woorden vormen
en die woorden zinnen en dat die zinnen iets
to betekenen hebben, dat wil zeggen, voor inter-
Pretatie en vertalin$ vatbaar zi'nl , is niet van belan
$
bi)' het vaststellen om welk werk het $sat .
Idee~n
De esthetics-filosoof Peter Karlen is het niet met
Goodman eens . Karlen vindt de letters die met elkaar
een literair werk constitueren wel belan$ril'k
voor de identificatie van dat werk naar belanSril'-
ker zijn vol$ens hem de ideeen 'achter' het werk.
Aan een literair kunstwerk zi n drie as ten to
onderscheiden : de ideeen ideas hun conpositie
(patterning) en de uitdrukkin$ (expression) van de
ideeen en de conPositie. Onder ideas worden de
thema's de emoties en de morele principes in het
werk verstaan . Met patterning wordt bedoeld : de
structuur en ontwikkeling van deze ideeen in termen
van plot en personages. In de expression tenslotte
words het skelet van de structuur van vlees
'aar9ang 10, nummer 3
en bloed dat wil zeggen, van zinnen en woorden
en letters voorzien .
Een literair werk heeft volgens Karlen dus een
materieleen een immateriele kant . De expression levert
'letterli'k' materiaal aan om de ideeen to laten
klinken terwi)'1 die ideeen zelf alleen 'in het
hoofd'van de schril'ver of de lezer zitten . Patterning
bevmdt zich een beet'e tussen het materiele en het
immateriele in. De structuur en de ontwikkelin g
van een verhaal zijn aan de ene kant materieel : de
personages zijn die en die- zien er zus of zo nit en
doen dit of dat en de plot verlooPt zo en niet anders.
Maar er zit ook een immateriele kant aan een
verhaal en die wordt bil'voorbeeld zichtbaar bi')
verfilmingen. Een verhaal dat nit een boek op een
doek is overgebracht is door de regisseur oPnieuw
gematerialiseerd- maar wat gemeenschaPPeli)'k is
op pa pier en film is immaterieel .
Copyright
Het is nutteloos om to zeggen dat een ding met
zichzelf identiek is zegt Wittgenstein . Inderdaad .
Maar het is natuurlil'k niet nutteloos om na to gaan
wat dan Precies dat ding is dat identiek is met zichzelf
. Welk ding is een bePaald literair werk? (Let
wel de vraag is niet: wat is een literair werk voor
een ding?
Waar Goodman de identiteit van een literair
werk ziet in slechts de materiele asPecten van dat
werk heeft Karlen ook ooS voor de immateriele
kanten van kunst . Kunstwerken moeten volgens
Karlen geidentificeerd kunnen worden om nit to
kunnen maken wie de ei8enaar ervan is . Onder eigenaar
wordt dan uiteraard niet de Persoon verstaan
die recht heeft op het kunstwerk omdat hi')
het rechtmatig heeft verworven bil' voorbeeld gekocht
of Sekregen maar degene die er recht o P
heeft omdat hi' het heeft bedacht of gemaakt . De
laatste is ook de houder van het copyright . De houder
van het copyright heeft een bePaald recht ten
oPzichte van andere Personen- maar - en dit is
vol ens Karlen de hamvrasg 197 in verband met
welkding? Het ding waar de copyri8hth onder zijn
rec
hten o kan laten gelden '~s vo 1Sens Karlen m leder
eval niet het manuscript of bi)' voorbeeld, ee n
exemP
laar van de eerste druk . De kunstenaar bli'lft
ook eigenaar van zijn werk als het manuscript of de
hele gedrukte o laga verloren Sas n .
De wet o het copyright biedt d e schnlver volens
Karlen onvoldoende beschermen~ g tog
en diefstal.
Het copyright beschermt alleen de letterlil'ke
tekst . Daarom pleft Karlen voor de erkennin van
een zogenaamd property right dat het stelen van
ideeen zou moeten togengaan . Filmrechten moeten
tenslotte ookgekocht worden . En hoewel hil' de
Praktische en theoretische bezwaren ervan onderkent
zou Karlen dat Propertyri8ht het liefst wettelil'k
erkend zien naar voorbeeld van het octrooirecht.
Elk identificeerbaar idee kan in een octrooi
vastSelegd en beschermd worden . En met wetenschaPPeli)'
ke ideeen, uitvindingen lukt dat ook
wel want die kunnen oPgeschreven worden . Maar
identificeer maar eens een literair idee . Karlen zegt
dan ook dat een korte schets van Hamlet het idee er
achter niet zal beschermen . "More is needed than
Orestes in Danish garb" Karlen- P.189 .
En hier komt Karlen in de Problemen . Ideeen
zijn volSens Karlen een wezenlil'k bestanddeel van
literatuur. Maar wat is een idee voor een ding? En
ook al is een idee seen ding, waaraan is het to herkennen?
En is een idee zonder 'as aan Deens of
niet Deens) to identificeren? Orestes in Deense outfit
is volgens Karlen niet genoeg om het Hamletidee
to identificeren last staan to beschermen . De
volledige Hamlet-tekst is weer to veel . Al die bomen
maken het bos onzichtbaar. Karlen wil idea en
expression inhoud en vorm, in een literair werk
kunnen onder scheiden om het eerste to kunnen
beschermen. De vraag is of dat mogelil'k en wenseli'k
is. Misschien helPt het als we kil'ken naar hoe in
een roman of novelle of kort verhaal en hoe in een
gedicht vorm en inhoud zich tot elkaar verhouden .
Het verhaal in de roman
Het verschil tussen Proza en Poezie een stil'lverschil
of tussen romans en gedichten een genreverschil
is het eerst zichtbaar aan de bladsPiegel .
Proza is oPgebouwd nit zinnen en Poezie nit re8els.
Er zijn natuurlil'k ook mengvormen . Baudelaire
schreef enkele proza8edichten waarvan na lezin
wel duidelik1 is dat het Prozagedichten zi)'n, maar
niet waar hem dat nu Precies in zit . Venedikt erofe'ev
schreef een gedicht Moskou op sterk water, dat
ingedeeld is in hoofdstukken diatogen bevat en
zelfs een grafiek)'e maar dat toch echt een gedicht
is .
Maar er is nog een verschil . Een kenmerk van
een roman novelle kort verhaal is dat het verhaal
ervan kan worden naverteld verfilmd of voor toneel
bewerkt en dan toch als verhaal herkenbaar
bli)'ft. In literatuurwetenscahPPelike termen : de
)
story, abula of histoire blil'ft constant terwil'1 het me-
1jOOZ$ 1 5 7
dium varieert . Onder story wordt in de literatuurwetenschaP
verstaan : "a chronologically-ordered
deep structure representation of all the primary
and essential information concerning characters
events and settings, without which the narrative
would not be well formed" oolan, p .12-13 . Deze
deep structure komt sterk overeen met Karlens patterning.
Bovendien lil'kt Karlens wens dat het immateriele
ideeen, plot, personages van het materiele
zinnen alinea's hoofdstukken losgemaakt
zou moeten kunnen worden our beschermd to
worden literatuurwetenschaPPeli1'k vervuld to
worden . De literatuurwetenschaPIEr Michael Toolan
die zich daarbil' beroePt op een van de grondleggers
van de theorie over narrativiteit f Vladimir
ProPP, beweert namelil'k dat "the basic stuf f of narrative
is medium-independent" oolan, P.12 .
De ProSramma's van Karlen en Toolan toPen
parallel . Beiden Proberen in een literair werk constanten
idea resPectieveli1'k story) en variabelen
(expression resPectievelil'k medium aan to wizen .
Orestes in verschillende ' sl'es. Hun theorieen mog
>a
en er dan anders uitzien, de diePa overeenkomst
tussen Karlen en Toolan is natuurlil'k dat beiden
Proberen to voorkomen dat iemand er achter komt
dat literatuur een hooPl'e kleren is zonder keizer
erm.
De raafin et eicht
Er zil'n gedichten waarvan het verhaal naverteld
kan worden. Sours is dat een sPannend verhaal zoals
dat van The Raven van Edgar Allan Poe dat uit
achttien strofen bestaat en waarvan de eerste en de
vierde hieronder volgen :
"Once upon a midnight dreary- while 1 pondered
weak and weary,
Over many a quaint and curious volume of forgotten
lore-
While 1 nodded nearly napping, suddenly there came
a tapping,
As o some one gently rapping, rapping at m y
chamber door -
"t is some visiter ' I muttered 'tapping at my
chamber door -
Only this and nothing more .
Presently my soul grew stronger ; er; hesitating then no
longer,
158
'Sir' said 1 'or Mdam truly your forgiveness I
implore;
But the act is 1 was napping, and so gently you came
rapping,
And so faintly you came tapping, tapping at my
chamber door;-
That I scarce was sure 1 heard you' here I opened
wide the door -
Darkness there and nothing more . „
Het verhaal gaat zo: er wordt geklo . De 'I' is in
gePeins verzonken (over 'the lost Lenore' en reageert
daarom niet meteen . Uiteindelil'k doet hi'l
toch de deur open . Eerst ziet hil' niemand en hoort
hil' alleen een snort gefluister : 'Lenore!' ("Merely
this and nothing more") . Dan ziet hil' de raaf en
vraagt naar diens naam waaroP deze antwoordt :
'Nevermore' . En dat antwoord geeft hi1' verder oP
alle vragen die de 'I' hem stelt tot die er radeloos
van wordt .
Dit verhaal is een sProokl'e . De raaf van deze
tekst is geen'echte' raaf maar een sProok>'esraaf en
de werkelil'kheid van dit verhaal is niet de sieke
werkelil'kheid maar een sProok)'eswerkelil'kheid .
Het woord raven in de tekst verwil'st naar een raaf
buiten de tekst naar een werkelil'ke raaf, een heuse
fictieve raaf. Omdat deze raaf onafhankeli'k van
deze tekst kan bestaan kon dit gedicht ook verfilmd
worden . Het verhaal bleef hetzelfde maar
het medium werd anders .
Een heel andere raaf komen we tegen in het gedicht'Een
witte raaf' van Hans FavereY
Een witte raa
op een witte walvis •
,
een waarnemend subject,
8ep
ostuleerd'~ 8een water,
last staan zout water- . Elkaar
voortdurend bi1'sturend feedback,
moeten ziJ' maar zien
hoe zich uit deze tekst
to verwi1'deren .
De raaf van deze tekst is ook niet 'echt' maar ook
weer niet fictief. Het is een tekstuele rasf . Net als de
walvis is hil' gaPostuleerd door de dichter . De walvis
in het gedicht is minder verwant asn een'echte'
fysieke walvis dan aan een walvisP1aatl'e in een
1'aar9an9 10, nummer 3
encYcloPedie. Zo'n walvis in een encYclopedie ligt
ook niet in het water last staan in zout water maar
op PaPier. Raaf en walvis zil'n voor hun bestaan oP
elkaar aangewezen alleen al omdat ze samen in
deze tekst Sevangen zitten . En ze moeten maar
zien hoe ze daar uit komen . Dit edicht kan onmogelil'k
in een ander medium gagoten worden . Hier
geldt dat the medium is the message .
a aat
Aber wie kann ich denn nicht sagen 'Mit
'abrakadabra' meine ich Zahnschmerzen'? Freilich
aber das ist eine Definition ; nicht eine Beschreibung
dessen was in mir beim AussPrechen des Wortes
vor8eht."
Ludwig Wittgenstein
Nu weer terng naar de vraaS of literaire werken
gePlagieerd kunnen worden . Volgens Goodman
die overigens geen rechtstreekse uitsprack doet
over Plagiaat maar alleen zegt dat literatuur nietalthans
niet op de manier van schilderil'en -te vervalsen
is is een literair werk alleen materieel identificeerbaar
. Dan is ook wat daaruit gestolen wordt
hooSsteps materieel identificeerbaar. Plagieren is
niets meer of minder dan koPieren . Literaire
ideeen kunnen niet los van de zinnen waarin ze
huizen worden overgaPlaatst . Goodman's opvatting
wordt in ieder geval geruggesteund door de
uitvinders van de pla8iaatdetector. In de wetenschaPsbil'lage
van NRC-Handelsblad stond een bericht
dat was overgenomen uit Science van 6 december
:
"[ ...J DebekendewetenschaPPelil'kefraude-onderzoekers
Walter Stewart en Ned Feder van de National
Institutes of Health in Washington hebben
een instrument ontwikkeld om plagiaat op to sPorep:
een comPuterProgramma dat teksten scant en
o kwantitatieve basis ver elil'kt, ofwel een pto8iaatdetector.
Het principa van de detector is eenvoudiS.
De pagina's van de to vergelil'ken teksten
wetenschapPel like artikelen leerboeken enz)
worden een voor een in Hewlett-Packard scanners
ingevoerd waarna het rogramma het percentage
identieke strenSen van 30 letters uitrekent. Dit
overlaPin s ercentaga wordt door Stewart en
Feder uitSedrukt in een door hen nieuw geintroduceerde
eenheid de freeman, enoemd naar een
arts die recenteli'k van Plagiaat werd beschuldigd .
Een waarde van 1 freeman betekent dat de twee
verg
elil'ken teksten 100 % identiek zi1p . Stemt
slechts een tiende van de teksten overeen dan bedraggt
de overlap 100 midi reeman."NRC- 6 februari
1992) .
Materieel plagiaat is dus mogelil'k en schril'vers
kunnen daar nu nog beter) tegen beschermd worden.
Maar volgens Karlen kunnen ook ideeen
plots, personages, structuren, principes en thema's
van een roman of 'verhalend' gedicht- en dat zondereen
deel van de tekst to koPieren 8estolen
worden. En Karlen heeft Van Dale achter zich .
Schril'vers moeten vol8ens Karlen teen deze diefstal
van het immateriele beschermd worden . Maar
geen enkele verzekerin smaatscha Pil verzekert
teen dief stal van dingen die pas na de diefstal omschreven
kunnen worden en die de verzekerde
bovendien niet eens kwil't is! En wat is er trouwens
immaterieel aan gedichten zoals dat van FavereY?
Hebben ze een plot? Zit er een idee achter? Stel dat
we de eerste drie regels van FavereY's Een witte raa
vervangen door :
Een rote raa
op een dode walvis
of door :
Een verlegen flamingo
op een verkouden dol1" n-
Hebben we dan het idee to pakken of hebben we
ĽjOoS
1 5 9
een la iaat gaPleegd van Pakweg, 787,88 miiiireeman?
Het is duidelil'k:dit %edicht is een ding, dus
Puur materieel .
De bewering dat er ideeen ten grondslag liggen
aan romans novellen verhalen en gedichten is geli1k
aan de stellmg dat er recePten zijn voor romans -
novellen verhalen en gedichten . Net zoals een wetenschaPPelil'k
idee waarvoor octrooi is verleend
een race t is voor een Produkt zou een literair idee
in staat zijn literatuur to genereren! Maar zo werkt
kunst niet . Kunst verdraagt zich niet met seriewerk.
Over materieelPlagiaat lil'kt iedereen hat eens to
zi1'n: dat bestaat en hat is niet net)'es . Over immaterieel
la iaat zijn er verschillende intuities : of dat
bestaat lil'kt of to hangen van de vraag of er ideeen
achter een literair werk zitten . Zil ' die willen verdedigen
dat er ideeen achter een literair werk zitten
moeten kunnen exPliciteren wat ideeen zil'n . Een
definitie verzinnen of een sYnoniem bedenken volstaat
niet . Dat is alleen maar woorden voor woorden
ruilen - dat levert een winst op .
Tot nu toe wend steeds door Karlen gedaan of
alleen de inhoud van een literair werk voor Plagiaat
in aanmerking komt . De vraag of ook de stil'1
van een werk nageaaPt kan worden kril'gt van hem
nauweli'k~s aandacht en dat is natuurli1'k een ernstieomissie
.Weliswaarvermommenschril'verszich
niet zo vaak als een collega, maar als de schri1'ver zo
nodig wettelil'k beschermd moat worden moat
misschien in Plaats van de vraag naar de identiteit
van een literair werk eerder de vraag naar de identitan
van de schril'ver $esteld worden .
160 'Joo .s
literatuur
Hans FavereY,'Een witte raaf', in: Gedichten . Amsterdam
1980, p . 55 .
Nelson Goodman, Languages o Art . An Approach to a Theory
o Symbols . Indianapolis, 1976, ch. III.
Nelson Goodman, & Catherine Z . El8''n, Reconc ~tions in
Philos hy & Other Arts & Sciences . London 1988 .
Peter H . Karlen,'Worldmakin8 : Property Rights in
Aesthetic Creations' . In Journal o Aesthetics and Art
Criticism (1986), P.183-190.
Edgar Allan Poe,'The Raven' . In: The Fall the House o
Usher and Other Writings. New York 1985, p . 77-81 .
Michael1. Toolan, Narrative: A Critical Linguistic
Introduction. New York 1988, ch . 2 .
1'aar9ang 10, nummer 3
1JQOZ$
1 6 1
162 ĽjOS 1' aar9an9 10, nummer 3

Coltrane's Cosmic Music
jochem C. van Oortmerssen
De invloed van John Coltrane (1926-1967) op de
Seneraties jazz- en rockmusici die na hem kwamen
is moeili1'k to overschatten . Een essay over
hoe deze fameuze saxofonist de westerse jazz- en
rockmuziek beinvloedde .
Jose Orte$a di Gasset stelde in zil'n essay 'The Dehumanisation
of Art' 1925 dat de kunst na 1900
leed aan een geleidelil'ke verdwil'ningvan het menselil'ke
element . Hi1' dacht net als andere denkers
die na de eeuwwisseling opgang deden dat de
opkomst van de technologie esthetische implicaties
kon hebben . Deze tendens zou zich onder meer
uiten in het vermi'den van 'levende vormen' in de
kunst,• de opvatting dat een kunstwerk niets meer
is dan een kunstwerk, dat geen transcedente conse9uenties
heeft . Over de vroeg twintigste-eeuwse
muziek schreef Gasset dat deze ontdaan was van
Persoonlil'ke $evoelens. De kunstenaars hadden
haar tot een'ob'> ectiviteit' $evormd .
De overweldigende invloed van het minimalisme
in de Pulaire muziek en de oPkomst van de
verschillende soorten achtergrondmuziek -in de
lift en bil' de tandarts - last zien dat deze tendens
niet alleen bestaat bil' serieuze componisten . Het is
een uiting van de totaal veranderde esthetische gevoeli$
held in de twintigste eeuw .
In het licht van de door Gasset waargenomen tendens
lil'kt de oPkomst van de jazz wat reactionair.
Sinds Louis Armstrong laPatst vril'wel ieder aspect
van de jazz het menselil'ke element naar de voorgrond.
Het sterkst blil'kt dit wel uit de verwerping
van het verschil tussen comPositie en uitvoerin gf
zoals dat bestaat in de westerse muziektraditie, op
enkele uitzonderingen na . De comPonist schri1 ' de
muziek die vervolgens door de uitvoerend musieus
wordt Senterpreteerd. De l'azzmusicus is daarent~
en to$elil'kertil'd schePer en inte retator
P
~
solist en begeleider .
Er is al vaak gaprobeerd een definitie of tenminste
een omschril'ving van het begrip jazz to geven .
Maar omdat de l'azzmuziek steeds boogt op een
zeer uitgebreide traditie en kiest uit een enorm arsenaal
aan stil'len, blil'kt zulks onmogelil'k . Wie toch
164 'ioos
een definitiegeven wil kan in de ontwikkelin van
de jazz eenbottom line' vinden. Rond de eeuwwisseling
ontwikkelde de jazz zich uit de ontmoetin$
tussen het muzikale8evoel van zwart Afrika en
de muzikale techniekvan Europa . In deze sYmbiose
nam het Euro ese element een steeds belan ri1'kere
P1as
is in . Vernieuwende '~azzmusici zochten
steeds naar voorbeelden uit de westerse muziekgeschiedenis
om hun harmonische conpositorische
en pofYfone inzichten to vergro ten. De ra ime-
Pianisten, bil' voorbeeld, waren goed op de
hoogto van de negentiende-eeuwse Europese pianomuziek.
Musici uit New Orleans stonden bloot
aan Franse oPreamuziek Spaanse muziek en ko-
Perensembles . In de twintiger )'aren ontdekten Bix
Beiderbecke en zil'n medemusici van de Chicagosti1'
1 de muziek van Debusst . Sommi$a $rote arrangeurs
van de swinsgt~i'1 bestudeerden de orkestratie
van symfonische muziek uit de late romantiek .
Ook blil'ken er overeenkomsten to zi'n tussen bi -
ba
~
nd-arran$ementen en de concerto $rosso-sti'1
uit de barok . StravinskY merkte dit al open hi'1
maakte er artistiek $ebruik van in zil'n com sitie
Ebony Concerto- die op 25 maart 1946 door de
Woody Herman big-band in Carne$ie Hall $espeeld
werd .
Dit werk is een van de voorbeelden van )'a zzrecePtie
in westerse comPosities van deze eeuw .
Toen de l'azzgeschiedenis bil' de cool jazz was aangeland
- die werd beinvloed door Bach en contra-
Punt -, hadden de l'azzmusici bi1na alle EuroPese
muziek van barok tot en met Stockhausen gebruikt.
De free jazz moest verder om zich heen ki'r
ken om zich met nieuwe muzikale indrukken en
opvattingen to voeden. De ml van de EuroPese
muziek als eniga voedin$sbodem was uit espeeld.
Vanaf dat moment werden zwarte l'azzmicisi
zich meer en meer bewust van hun Afrikaanse
afkomst . In de Afrikaanse cultuur, zo beseften zi'1,
was ook hun muziek geworteld . Deze musici begonnen
de exclusiviteit van de westerse muzikale
beinvloeding to zien als een 'overbli'fsel van een
koloniaal denken' .
De muzikale ontdekking van de Derde Wereld
vond P1a
ats in een t~i'd dat de musici steeds sociaal-
I'aar9an9 10, nummer 3
"John felt that music was like the universe . . . You look
up and see the stars but beyond them are many other
stars . He was looking for the stars you can't see ."
McCoy TYner. Foto;ldzard de on 8
bewuster werden en een culturele solidariteit voelden
met de Derde Wereld . De wereldmuziek die
hieruit in de l'aren zesti voortgekomen is is in de
laatste l'aren ook in de poPmuziek een belangril'ke
factor Seworden . Men neemt dan ook aan dat het
'J°°:s
1 6 5
hier om een bli)'vende ontwikkeling gaat die inherent
is aan een nieuw bewustzil'n in de hedendaagse
wereld.
Gedurende de laatste decennia heeft het westen
ook de Indiase muziek ontdekt . De Duitse musicoloo
Gerhard Nestler schreef over deze "eenstemmiga
muziek met een onbegre nsde toonhoogto
en met haar grote reeks tussenli ende tonen en
boventonen" dat zil' "een bredere basis voor ex-
Pressie heeft dan de PofYfone muziek met haar
begrensde toonhoogto en intervalstructuur, zoals
die van de traditionele muziek."
"In de slotanalYse is zulke muziek onhoorbaar „
schreefNestler, "wat we horen is het symbool . Het
sYmbool wordt gevormd door de noten die men
koos uit de weelde van tonen die worden verschaft
door het universum . Dergelil'ke muziek
groeit uit de Polaire spanning tussen het hoorbare
en het onhoorbare ." Het Indiasetoonstelsel is bi)'na
tweemaal zo uitgebreid als dat van onze gstemPereerde
muziek en er wordt door de musici algemeen
uit agaan van 22 shrutis microtonen .
De toename van de belangstelling voor Indiase
muziek kwam tot uiting in het feit dat musici als
Ravi Shankar en Aui Akbar Khan 'sterren' werden
op de internationals concertP°dia maar vooral in
het feit dat verschillende westerse musici de Indiase
muziek begonnen to bestuderen en verschillende
asPecten ervan integreerden in hun eigen musikale
'taal'. De belangril'kste aanzet tot deze
ontwikkeling werd gageven door de grote)'azzmusicus
de tenor- en sopraansaxofonist John Coltrane
1926-196 . Coltrane's invloed oPde generaties
jazz- en rockmusici die na hem kwamen is moeili)'k
to overschatten . Volgens de Amerikaanse muziekcriticus
Ralph Gleason verPlaatste Coltrane het
muzikale bewustzi)'n van de l'onge mensen uit de
westerse wereld van Amerika naar Azie .
Een kenmerkend verschil tussen de Indiase muziek
een groot deel van de Coltrane's muziek en
veel jazz van na 1960 enerzi)'ds en de traditionele
westerse muziek anderzi)'ds, bestaat in het modale
karakter van de Indiase muziek en de daaraan verwante
muzieksoorten. Het begriP modaliteit zorgt
no8al eens voor verwarring . Modals muziek heeft
als basis een of enkele modale toonreeksen 'moden'
die de melodische en harmonische inhoud
bePalen. De westerse muziekgeschiedenis is tot en
met de renaissance bePaalddoor de-klassiekemoden
zoals bi' voorbeeld de dorische frYgische
en mixolYdische mode, die uit dezelfde onderlinge
toonsafstanden zil'n oPSebouwd als de ma)'eurladder
maar resPectieveli)'k de tweeds derde en vi)'fde
toon van deze ladder als tooncentrum hebben
zodat de twee diatonische halve tonen -in C ma-
)'eur tussen a-f en b-c-o een andere Plaats vallen
in relatie tot dit tooncentrum . Evenals de comPonisten
van westerse kunstmuziek in deze eeuw
waren l'azzmusici niet zozeer geinteresseerd in het
historische gebruik van deze moden maar in de
mogelil'kheden die ze boden als alternatief voor de
functionele ma)'eur-mineur harmonie . In Secom-
Poneerde kunstmuziek leidde dit tot onconventionele
accoordProgressies en melodische atronen
StravinskY en in )jazz werden modale reeksen
vooral gebruikt om een statische harmonische situatie
to creeren waarbi' het tonale centrum werd
bePaald door een liggende basnoot- oftewel een orgelPunt
dal point) . Hiervoor werd niet alleen
gebruik gemaakt van diatonische maar ook van
niet-diatonische moden zoals Indiase en Spaanse
toonreeksen . Leidtonen dominant-tonicaverbindingen
en andere tYPische cliche's van de traditionele
harmonie werden vermeden . Met de intrede
van de modale jazz stonden accoordverlooP en
structuur niet meer per definitie vast : de verticals
harmonie was het gevolg van imProvisatie en de
structuur van een stuk de opbouw en duur van
soli en het eventueel overgaan in en andere
mode was onbePaald wat een parallel to zien
geeft met de zogenaamde'oPen vormen' van com-
Ponisten als Cage en Stockhausen .
De Franse etnomusicoloog Alain Danielou- een
van de westerse experts op het 8ebied van de Indiase
muziek zei eens : "Twee basisskenmerken
zi)'n karskteristiek voor de muziek in India . Ten
eersteis ongeachtdeverschi)'ningworm hetbasisconcept
vocaal ; dus zelfs Puur instrumentals muziek
toont dat de menseli'ke stem - haar klankkleur
en haar ademhalingstechniek - als model
dienden. Ten tweeds is Indiase muziek modale
muziek in de werkeli)'ke zin ;~ ze kept Seen verandering
van toonsoort, hetgeen betekent dat ze o een
onveranderlil'ke grondtoon blil'ft staan . Fen be alends
rol wordt gesPeeld door de versieringen ,
klankkleuren en wat het belangri'kste is door de
intervallen die in de westerse gstempereerde muziek
niet bestaan . Muziek, geschaPen vanuit dit
gunstiga uitgangsPunt- vindt haar muzikale ex-
Pressie alleen in imProvisatie ."
Het aantal overeenkomsten tussen de jazz en de
Indiase muziekis fraPPant .0okvoor)'azz 8eldt dat
er een vocaal denken aan ten grondsla li zelfs in
1'aargang 10, nummer 3
zijn instrumentals vormen . Ook )jazz bePerkt zich
niet tot de westerse $stemPereerde stemming . Dit
sYsteem is dan ook steeds ver to buiten $a$aan
door zan ers en instrumentalisten - de Pianisten
uit$ezonderd, die vanwe$a de bePerkin$en van
hun instrumenthiertoe niet in staat ziJ'n . Dit is o P
verschillende manieren $edaan : door blues-zan-
$
ers-deblue-notes-~• in de freeJ'azz • door Albert
AYler met zijn oneindi$a hoeveelheid klanken en
fre9uenties . Een ander voorbeeld van deze van het
twaalf-deli$a octaaf afwil'kende intonaties en toonhoo$
ten, is het album Satan van Sonny Stitt . Stitt's
altsaxofonist intoneert voortdurend een fractie ho-
$er dan de andere musici- waardoor hiJ ' als het
ware boven de andere blazers en boven de ritmesectie'zweeft'
zonder dat de luisteraar dit als een
Pil'nlil'ke dissonant ervaart .
De eerste >'a zzmusicus die de nadruk op de Parallellen
tussen jazz en Indiase muziek le$de towel
in zijn muziekals in zijn theorie was tromPettist en
bandleider Don Ellis . Ellis schreef tussen 1965 en
1976 diverse artikelen in het inmiddels oP$eheven
Amerikaanse blad Jazz . Hil ' was bil'zonder $elntri-
$eerd door de ri1'kdom aan ritmische mo eli)'kheden
in de Indiase muziek . De sterke interesse van
l'azzmusici voor ritme maakt met name hen ontvankeli'k
voor Indiase muziek omdat de musici
beseffen dat de studie van deze muziek hun ritmische
vocabulaire en dat van de hele jazz, kan verruimen.
Ellis was ook de$ene die eroP wees dat Indiase
muziek $esPeeld wordt met een anderf niet-westers
besef van ti)'d . In India kan een enkel muziekstuk
uren duren . In extreme evallen beslaat het
sPelen van een stuk zelfs de hele nacht . Sinds de
vroe$e )'aren zesti$ zijn onder invloed van Coltrane
ook westersel'azzstukken steeds lan$er $eworden .
Daarbil ' werden vooral in de free)'azz de metrische
ti' sverdeling en formeleP taronen steeds on$ri)'Pbaarder
zodat de stukken flog langer leken,• vol-
$ens de PsYcholo$ie wordt niet-onderverdeelde
til'd altil'd subl'ectief als lan$er ervaren dan verdeelde
til'd.
De len$to van muziekstukken is slechts een o 1}
Pervlakkiga indicatie van het feit dat het Indiase
ti' concePt verschilt van het westerse . Ook in de
westerse jazz heeft een ander, niet-westers $evoel
van ti)'d zijn intrede $edaan . Het sPeelt zelfs
een doorsla$$evende rol . Het fenomeen swing, bi'1
voorbeeld komt tot stand omdat jazz gespeeld
wordt met twee $elil'ktiJ•d i$ oPtredende tiJ•d sbe-
$riPPen een westers en een niet-westers : een
strakke metrische puls in de 'walking bass' en de
hi-hat en daarboven een vriJ', melodisch ritme. In
het s annin sveld tussen die twee li t on i'
baar het wezen van de jazz-swing en -motoriek .
Dat on$ril'Pbare is er ook de reden van dat technisch-
academische analyses van swing onbevredi-
$end ziJ'n . Daarom beschouwen musici deze analyses
als ontoereikend zodra ze toegepast worden
op het Praktische muziek maken . Ook hier is het
sPirituele aspect belan$ril'ker dan het technische.
Andere Paralellen tussen de l•azzmuziek en de Indiase
muziekwereld zijn het sterke accent op het
PersoonliJ'ke $eluid en het Principe van vraa$ en
antwoord dat in de Afrikaanse muziek een belan$
ri)'ke Plaats heeft, net als in de '$esPrekken'
tussen de secties in een big-band, maar ook in de
Indiase muziek waarin het J'awab-sawad $enoemd
word t .
Evenals de muzikale'stri'd'van de te$en elkaar
oPsPelende solisten die het $ehalte van de muziek
daardoor omhoo$ stuwen en elkaar Proberen to
overtroeven in inventiviteit en ze$$in$skracht of
de J'acht in de jazz: chase wanneer de musici elkaar
achtervol$en eerst om de acht maten wisselend,
daarna steeds meer nek aan nek - na vier
maten na twee maten na een mast en uiteindeli'k
om de noot wisselend . Deze techniek wordt in India
'larant' $enoemd . Larant betekent striJ'd . In de
jazz is deze vorm van samensPel $aPerfectioneerd
door saxofonisten als Johnnie Griffin Eddie
'Lockjaw' Davis en door Sonny Stitt Gene Ammops,•
in de Indiase muziek door Ravi Shankar en
Alla Rakha . Ook de zangers van beide culturen
hebben een $emeenschaPPelil'ke uitin$svorm. In
het Westen kept men de jazz-scat of bop-vocals, en
daar staat de Indiase'tarana'te$enover: het imProviserend
uitroePen van letter$rePen en klanken .
De ener$ie waarmee de l'azzmusici zich op de
Indiase muziek richtten en hun ontvankelil'kheid
voor deze'vreemde' invloeden heeft dus een brede
basis . Verbindin$en van beide culturen vonden
Plaats in de $roeP 'Shakti' van itarist John
McLau$hlin en in 'Rainbow' van Ali Akbar Kahn
en John Handy . Ook Producenten hebben zich net
als de musici, ingezet voor de kruisbestuivin$ van
de twee culturen . Zo bracht het platenlabel 'World
Pacific' veel westers-Indiase Producties op de
markt . Maar niet alleen in de 'azzmuziek is de Indiase
cultuur tot de westerse door$edron en . Bekend
is ook de invloed van de Zen-f losofie o het
werk van John Cage.
\)po~S 1 6 7
Het aat echter to ver to veronderstellen dat
l'azzmusici zich wilden voe en naar Indiase muziektheoretische
concteePn~;er was sPrake van specifieke
elementen zoals bePaalde ra$a-toonreeksen
het ides van de constants liggends bastoon ,
en het toePassen van karakteristieke melodische
en ritmische Patronen. Deze elementen werden
echter verwerkt in sen jazz-context zoals in Coltranes
Pro ammatische stuk India op het album
Impressions uit 1961 . Deze beinvloedin$ kan niet
op$evat worden als immitatie . In het $eval van
van Don Ellis en fluitist Paul Horn werd echter $ezocht
naar versmeltin$ van de twee tradities .
Coltrane sloe$ sen bru$ tussen de jazz en India .
In 1965 vertelde de saxofonist aan comPonist Dave
Amram dat hil' het imProvisatie-PrinciPa van de
Indiase raga's 'ideaal' achtte voor de jazz . Vil'f l'aar
eerder had Coltrane zil'n eerste succes bil' sen $root
Publiek met de LP Myavorite Things (Atlantic) . De
toonvormin$ die Coltrane in dit nummer op so-
Praansax bewerkstelli$de- werd door critici $eassocieerd
met het nasals en 'Prekende' $eluid van
oosterse rietinstrumenten de Indiase shenais of de
Arabische zoukras . Er vol$den belan$ril'ke albums,
met sen steeds dieP$ravender- sPirituele $eladenheid
: in 1961 verscheen India in 1964 A Love
Supreme en in 1965 Om en Meditations alle op Im-
Puls . Dat de saxofonist zich in eerste instantie o P
de Indiase sPiritualiteit, en pas daarna op de Indiase
muziek richtte blil'kt wel uit zi)'n ei$en woorden .
In het l'aar waarin hil' India uitbracht, zei Coltrane :
"Ik most werkelil'k hard werken en verscheidene
benaderin$
en van het schriN' en leren . Ik heb me in
verschillende benaderin$en van de muziek verdiePt-
zoals in de Indiase, waarin bePaalde $eluiden
en toonladders bedoeld zi'n om sen sPecif ieke
emotionele betekenis vorm to $even ."
De verschuivin van het bewustzi l'nr waarover
Coltrane hier spreekt, gaat veel verder dan alleen
jazz~; strekt zich niet alleen uit tot rock-en PoPmuziek,
maar beinvloedt ook de manier waarop mensen
denken en leven .
Naast Coltrane wees ook Miles Davis de 'azzwereld
op de techniek van de modaliteit. Of beter : Davis
wees de musici opnieuw daaroP, want in zekere
zin was modaliteit van meet of aan inherent aan
jazz. Alle blues, de rilke voorraad zwarte folkmuziek
is modaal, zowel in Amerika als in Afrika . In
het a1$emeen kan gezegd worden dat alle muzikale
culturen -overal ter wereld en in elks Periode
- modaa1 zil'n geweest . Er is echter sen uitzonde-
1 6 8
1
ring, en dat is de Europese muziek van na de Renaissance.
De componist Peter Michael Hamel
schreef dat de $emeenschaPPeli1'kheid van de
'wortel' van de modaliteit in alle niet-Europese en
Europese culturen leiden kan tot sen wereldmuziek
• sen fusie van de verschillende muziekculturen.
Zonder verlies van identiteit kan sen emeenschaPelil'ke'taal'
ontstaan .
Miles Davis was waarschil'nlil'k de eerste die modale
reeksen doelbewust als stil'lkenmerk be$on
toe to Passen- maar Coltrane wierP sen bru$ naar
de Indiase muziekcultuur. Coltrane vond niet alleen
in muziek-technischezin aansluitin$bil' Indiase
Patronen . De saxofonist heeft ookde Indiase spiritualiteit
in zil'n levenswi)'ze $emte$reerd .
Doordat hil' dit uitdroe$- werd Coltrane in del'aren
zesti$, toen de modals techniek de jazz en de rock
veroverde meer en meer het centrum van deze
omsla$ . Coltrane maakte deel uit van het Miles Davis
sextet dat met het oPnemen van Kind o Blue
1959 de modals jazz introduceerde . Coltrane ontwikkelde
de modals jazz daarna verder . In sterkere
mate dan Davis - die alleen strikt muzikaaltechnisch
over$in$ op modaliteit - was Coltrane
in de l'aren zesti$ de verte$enwoordi$er van deze
wending in de muziekgeschiedenis .
In Coltranes uitsPraken bli)'kt duideli)'k de sYm -
biose tussen zi1'n muziek en zil'n sPiritualiteit . Veel
van deze uitsPraken zouden letterli)'k uit de mond
van Indiase musici kunnen komen . In 1962 zei Coltrane
bi' voorbeeld :
"Ik denk dat het belan$ri)'kste doel van de musicus
is dat hil' zil'n luisteraar sen beeld wil $even van
alle mooie din$en die hil' kept en voelt in het universum
. Dat betekent muziek voor mil' . Het is sen
andere manier om to ze$$en : het is sen $root mooi
universum waarin wil' leven, dat ons $a$even is ."
Geraadpleegdeliteratuur
Joaehim-Ernst Berendt, Nada Brahma: de wereid is 8eiuid. Een
sPeurtocht door muziek, wording en bewustzijn .
's-Gravenha e,1988.
Jeff Gioia, The imperfect Art. New York, 1986.
John Litweiler, The freedom principle. New York 1984.
Len Lyons, Don Perlo, Jazz Portraits. The Lives and Music o
the JazzMasters . New York, 1989 .
1'aargan9 10, nummer 3
Het verhaal van een stad
Lizanne ch1 er Afkomstig uit een hock is wat ik zie
Tot werkli)'kheid eworden fantasie
verandert in een dwingend del'a-vu .
Gerrit Achterberg, 'Del'a-vu'
Overmatig
literatuurgebruik doet bet verlangen riz) en zelf ook
eens als een personage rond to sta en in een literair universum .
Welnu- welke pick is daarvoor beter g
eschikt dan Parils? De dran g
om romanesk door steegl'es to dwalen heeft zich echter ras
uitgebreid tot een wat post-moderner oog
merk: mil in een cafe to
Posteren- middag na midda$, vel na vel vol to krabbelen met
1Yrische ingevingen, Poetische imP
ressies ~• mil'n literaire borelingen
ingebed in bet verhaai van mil'n onwaarschil'nlil'k verblil'f in bet
Franse ka itool ...! Meer dan eens heb ik ho elil'k gemtrigeerd naar
die types zitten schouwen die zich, verschanst achter bet
karakteristieke ronde tafelblad bogen over duimdikke bloknotes ,
de inkt razendsnel over 't Papier verspreidden nu en dan, met
verre ingekeerde blik- oPkeken, de welgevormde hand boven bet
vel lieten zweven en na eniga momenten lots weer neerdoken
om halen- krullen en uitroePtekens oPnieuw in een
indrukwekkend tempo op to laten volgen . In mi)'n verbeeldin g
althans- betrof bet bier boodschaPP enlisl t noch belastin bill'et
maar meesterwerken in wording
. Niet als bl i Carmigelt zou de
authentieke omgeving mil'n pen straatanecdotes cafeconversatieen
en burleske fY
~ sionomien ontlo;ken veeleer zou bet gemomPel en
geroezemoes, dat niets betekent als >'e er niet naar luistert, ook mi'l
stimuleren tot bet schriftelil'k oPdiePen van universele
zieleroerselen...
Is er zo immers niet nauweli'ks iets aangenamer dan last o de
avond, bil' voorkeur met een glas whisky in de rechterhand eens to
luisteren naar bet omringend geluid van betekenisloos
feestgedruis? Er kan weinig zil'n wat dit genot beter illustreert dan
een heuse Franse verl'aarsP
artil' ;~ de vreemde taal die bet
Paradoxale gevoel van afstand en to eli)'kertil'd oPname no eens
extra verhoogt . Ik beyond me er in een ono vallend hoekl'e ,
zweeg. De kleine ruimte- de intieme vriendenschaarr-i kle llik
vloeiende drank bet geruststellend en weldadi momPelen om
me been ...f;
ook zonder de wetenschaP van de inhoud der
conversatie, spoof ik glashelder de sfeer op van Les mandarins van
Simone de Beauvoir, waande me in haar meeslePend geschetste
wereld van bet na-oorlogse- links-intellectueel georienteerde
1 6 9
Paris . En daarbil' het genoegen om til'dens de SaPassioneerde
discussies over internationals kwesties het oPrecht belangstellend
vragenvuur over Nederlandse structures en cultuurgoederenfluks
een streeP to kunnen trekken door het geil'kte beeld van de
geborneerd chauvinistische stokbroodconsument!
Een sPoediga teleurstelling vormde echter de universiteit die
ternauwernood buiten de landsgrenzen blikt : de internationals
gerichtheid bli)'kt hier weinig ontwikkeld .
de aanzienlil'ke
boekenlil'st van het eerste )'aar figureert slechts een hand l'evol
buitenlandse auteurs : Goethe Dosto)'evski Joyce, Ma uez . Gees
geringa verbazing als op mil'n voorzichti a suggestie dat lezinS in
oorsPronkeli1'ke taal wellicht tot voordeel strekt- een snibbige
afwil'zing volgt . Uitsluitend, veelal miserabele, vertalingen
bevolken de kleine boekwinkels die zich in grote gstale over de
Pittoreske straatl'es versPreiden . Verbazend- omdat de
meerderheid van de Fransen hoewel met een grotesk accent, met
name toch een aardiS mond)'e Engels sPreekt.
Werkeli'k stores doet dit merkwaardig fenomeen me echter
1 70
'Jot:,s
1'aar9an9 10
summer 3
toch niet : het vormt een buitenkans om me op eenvoudi8a wil'ze
van top tot teen Francaise to voelen . In de metro verdie to ziJ'n in
een pocket, zonder een moment ofgeleid to schil'nen, biJ' voorkeur
staande en tussen de dicht oPeengaPakte menigto ingeklemd, is
uberhauPt al het waarmerk van de Franse intellectueel want dit
yolk schroomt nog immer niet zich luidkeels met dit aPitheton to
definieren . Toen het in mi1'n geval dan ook nog L'amant de Lady
Chatterly betrof, ik Lawrence in het Frans verorberde was het
nagestreefde Plast)'e af. Zelfs door de onderaardse gangen
verPlaatste ik miJ' nog koPPig met mil'n news in de beduimelde
paperback . Dat ik biJ' gebrek aan oPlettendheid prompt van een
trap tuimelde behoort tot een ander chaPiter- dat miJ'n overigens
geslaagde pose in een wat minder gunstig daglicht stelde .
De gemiddelde Paril'zenaar trouwens, brengt naar miJ'n
schatting ruim een kwart van zil'n wakend bestaan in het
ondergrondse gangenstelsel door, waarvan de smeriga armoe en
de holle kilheid flu en dan gelukkig oPgeluisterd worden door en
die tevens een uitstekende akoestiek biedt voor mondharmonica
saxofoon of viool . Naarmate het avonduur vordert wordt verbliJ'f
in de ranzige catecomben niettemin steeds minder aangenaam, dat
sPreekt voor zich . Toch ben ik nauweli1'ks huiverig wanneer ik ze
na cafebezoek met doelgerichte pas doorkruis . Het zal wat to
maken hebben met miJ'n voor Franse begriPPen imPosante lengte~;
in navolging van Hermans' Pauline in Au pair toren ik boven het
overgrote deel van 't luguber volk1'e uit en verbeeld me dat ik een
onverbiddeli1'k overwicht uitstraal .
De aardigste fragmenten overigens van genoemde laatste en in
mil'n oPinie ril'keliJ'k onderschatte roman van Hermans vormen de
beschril'vingen van de verbliJ'fPlaats die de heroine in een s1'ofele
mansarde vindt, ingeklemd tussen riJ'en al even vervallen hokJ'es ,
bevolkt door de meest onwaarschil'nliJ'ke randfiguren . Zolder na
zolder aaneengeregen door een keten van misere zou men de
bovenverdiePing van PariJ's als een overkoePelend labYrint van
verPauPering, alsde ruimteliJ'ke pendant van het
duizelingwekkend doolhof onder de stad kunnen kenschetsen .
Krioelende kronkeling- onttrokken aan het oog van de frisse
bovengro ndse wandelaar. Tussen twee haakJ'es, het betreft hier
misschien een PersoonliJ'ke voorkeur : ik herinner me dat het enig
aantrekkelil'k moment van Mulisch' De hoo8ste til'd een dergelil'k
visioen bond . Hoe het ook ziJ', op een verbli1'fPlaats van dergeli1'k
geheimzinni a romantiek vermeend ideale broedP1asis van de
ware eet kan ik niet bogen . MiJ'n keurig Pa rketgevloerd
kamertl'e bevindt zich temidden van tientallen snortgelil'ke, in een
vanzelfsPrekend ongemengde foyer op de Boulevard
Saint-Michel . Voora1's avonds kil'k ik uit op een overt uigende
ansichtkaart : de verlichte Eiffeltoren die dan Parman tig boven de
winterse ardin du Luxembourg uitsPitst . 0ok niet kwaad .
Als ik miJ' van dit schouwsPel losscheur om me 's morgens to
voet naar het instituut to begeven, Pa
sseer ~'k het in nevelen
gehulde Pantheon de machtig oPri>'zende Romeinse ilaren o p
het front de trotse tekst in goud : Hulde Helden Vaderland! Een
droom van Glorieuze Dagen van Weleer . En op een al even vroeg
'ioos
171
uur schetst een docent met grote gebaren het Belang- de
Levensnoodzaak van Literatuur, zegeviert met een niet aflatend
vuur de 1Yriek over Frankri)'k over de Cultuur . Die
hoofdlettermentaliteit zo taboe in Nederland tiert hier weli .
Groots en meeslePend zul 'e leven schalt het devies onaflatend .
En is dit gebrek aan distantie verbazingwekkend als de afstand
tussen de omringende werkelil'kheid en het onderwezen en
gelezen goed zo to verwaarlozen is? Bewandel l'e niet de Olympus
als op elke straathoek de deuren van de voormaliga woonoorden
der grote schri)'vers open staan en als op Pere Lachaise hun zerken
verrilzen . Evenzeer staP la door een boek wanneer de
straatnamen die )'e Passeert identiek zil'n aan zil' die in Proust
fi8ureren, in HuYsmans . Wanneer >'e routes volgt van personages
en boulevards kruist waarover eens de meesters der literatoren
flaneerden . Traceer op een lege namiddag sans de socials
geografie die Proust schetst- Passeer de aristocratische hotels
waarin de soirees warden gefre9uenteerd die zi1'n Recherche zo
kwistig bevolken . Spring halverwege A rebours op om de
gelauwerde doeken van Moreau met eigen ogen to aanschouwen .
Wat kan zo mil'n verrukking evenaren als ik in mil'n trouwe
Michelin het thermenmuseum waarvan Des Esseintes
8echarmeerd is, oPsPoor en ...het zich op mi)'n ei8en'Boul Mich'
bli'kt to bevinden! Het is niet noodzakeli)'k manuscriPten in
brasserieen to bereiden om in literatuur to leven ; ik hoef slecht een
staP buiten de deur to wagen om me in een romaneske wereld to
wanen. Enkele dagen 8eleden no8 zag ik Ovidius' Metamor osen
gevisualiseerd : de exPositie Les amours des Dieux in hat Grand
Palais . De Champs-E1Ysees- oneindiga ri1'en bomen waarin
guirlandes van gouden licht>'es bevesti8d, vddr mil ' de mal'estueuze
traPen van hat imPosant gebouw .
trap pen weg naar de oude doeken
ik kort een duchesse, even voor hat feastgedruis, hat bal .
Paril's is een boek- maar evengoed een film . Het ene moment
vergasP l'e l'e vanuit een comfortabele bioscooPstoel aan de
onwaarschil'nlil'ke liefdesSeschiedenis van twee zwervers Les
amants du Pont Neu - het volgende ogenblik kruis l'e de Seine via
de indrukwekkende brug zelf- en beki)'kt clochards met een ander,
belangstellender 00g . 1k lees gecorrumPeerd : in 't Frans op een
mistiga morSen Thomas Manns Mort a Venice en een
onafwendbaar verlangen naar Visconti's verfilming overvalt me .
Een haastig bladeren in een til'dschrift)'e is voldoende om me een
moment later in een intiem zaalt)'e to zetelen : een Publiek van drie
heert'es en een wenende dame dat ban ik . En als ik na uren
verslinSering in hat da licht treed, wacht mil' geen ontnuchtering.
Hoe kan Paril's nu detoneren-; herfst en triestiga lichtval de
tragische heldin sleePt zich naar een bar . De laatste Pa8~'na's der
novella plus een croissant worden verslonden, terwi)'1 ik mi'l
bovendien hat onderwer van insPiratie mean van een artistiek
ogende )'° ~ ngeman• golvende manen, de al eerder togengekomen
dichtbeschreven vellen voor zich . Zou mi)'n il'nli1'k verwron en
rofiel hem een Laura verschaffen? Mi'n kreu ale an die val
van de metrotraP doet zich nog immer gelden een intrige?
Tussendoor vormt het afschuimen van boekwinkelt'es een
172
'JQps
iaargang 10, nummer 3
favoriet ti' verdriJ'f, ondanks de eeuwiS teleurgestelde hoop op
een vondst. Bladeren in ver eelde boekwerkJ'es behoudt zijn
charme maar voor de aankoop van een meesterwerk zou ik me
tern moeten s oeden naar Nederland : rote namen in fraai
ebonden boeken zijn daar no voorradiS dankziJ' de erin e
FranstaliSa leeshonSer die er heerst . Hier echter, en dat is niet
meer dan vanzelfsPrekend is het terrein reeds grondi S
ofSaSraasd . Ook de bou9ueniers die met hun koo waar de Seine
flankeren bereiden een ontgoocheling . Ze vormen weliswaar een
fraai traditioneel rentJa, maar de inhoud van hun uitstalkast)'es is
onbetaalbaar en zonder uitzonderinS beschermd teen weini S
kooplustiSa- maar beSeri a vinSers : onverbiddeliJ'k cellofaan
omsluit de schatten. Weini romantiek dus hier . Wel zwol even
miJ'n vaderlands hart toen ik onze oude meester Beets er sans in
France vertalinS, ontwaarde . Mil'n eniSa hoop is dat niemand hat
lezen zal! .
Onze andere Sroten, helaas, bli1'ven hier in een hen onwaardi S
duister Sehuld . 0 het verl'aarsfeest waarvan ik zoeven al rePto,
ward van een verbil'sterende literaire belanSstellinS en karmic bliJ'k
SeSeven, verrassend daar het bil'na uitsluitend 'PolYtechnicians'
Sold . Toen ik echter op aandranS der aanweziSen eniSa auteurs
Poneerde: Multatuli- Couperus- Hermans- bewoSen ze weliswaar
nadenkend en twil'felend hat Seleerde hoofd- waarbiJ' echter hat
'misschien' zichtbaar slechts de wetten van wellevendheid
resPecteerde .
Tenslotte toe aSeven : zelf s in Paril's loert hat Sevaar dat o hat
moment dat het als verbliJ'fPlaats dienst doet- de stad tot louter
woonoord wordt ternS Sebracht tot stad onder zovele steden . Het
mYsterieus aureool dat na een weekend van omzwervinSen de
mYthische metroPool omSeeft en de vluchtiSa bezoeker biJ'blilft ,
houdt dan slechts maar dan ook overtuiSend) stand als J'e de stad
ziet in de til'd, door de literatuur en als verhaal . Wanneer J'e, bi'J
voorbeeld in hat oude Care d'OrsaY plots ooS in ooS staat met een
Seliefd personage : Montes9uiou die model stond voor Des
Esseintes hautain zijn blik richtend op de fraai bewerkte knoP van
zijn rotting. .. De dromeril'en die derSelil'ke en andere ontmoetinSen
onweerstaanbaar onketenen maken een in zichzelf vlakke ,
on rsoonliJ'ke stad, ril'k en Slorieus in een overvloed van leven en
mYsterie .
En zo Puzzel ik niet op FranstaliSa Poemen- wat de
belanSstellende, mil' omrinSends cafebezoekers ook moSen
vermoeden maar vee ik een stapeltJ'e imPressies biJ'een voor hat
thuisfront. In een stad die alle boeken in zich barSt en vereniSt
leaf ik het verhaal van miJ'n verblil'f en fabriceer in dat verhaal een
historie over dat verhaal . Een postmodern non-plus-ultra .
1jQ0s 173
r
e
c
e
Vlagen van onverwachte
schoonheid
Ronald Giphart, Ik ook van jou. Nijgh en Van Ditmar,
f 29,90
Minder arSeloos en aanmatiSend dan de personages
in Bi1' nader inzien misschien maar toch : ook
wi)',eerstel'aarsstudenten Nederlands en voor niets
ter wereld bang, hadden monden vol van Literatuur
en harten vol van Schril'ven . Verle$en ontboezemin$
en na werkcolle$es, of in de kroe$ luid uit-
Seschreeuwde poetica's - wi)' droomden ons
romans terwi)'1 we leerden voor tentamens . Het
aloude cliche van 'de kunst afkil'ken om zelf to
doen' wordt in iedere $eneratie Neerlandici-in-spe
onSetwiJ'feld weer opnieuw bewaarheid . Maar
tussen droom en daad staat studie in de weS -studenten
Nederlands worden Neerlandici en door-
Saans echt Seen schril'vers . Of toch? Bil' uitSeveri'l
NilS~ h en Van Ditmar verscheen onlan$s Ik ook van
1'ou- de debuutroman van Ronald Giphart .
En verdomd het is prachtig .
In Ikook van t'ou brenSen twee J'onSe schriJ'vers Ronald
en Fraser, hun vakantie door in Frankri'k :
"Dordogne 1990. Grote ueeste Naar Literatuur en
Seks" . Ronald en Fraser zit'n een tikeJ blase en 'totaal
verliteratuurd' : de zin van hun leven is "de
functie die het leven heeft voor literatuur" . Alleen
door to leven is het mo$elil'k om iets van literatuur
to be$ril'pen, "van emoties, van beschriJ'vin$en
van al die klotemetaforen" - aan een studie heeft
een )'°nSe schriJ'ver niets . "Eruditie, brrr . Al die
plaatsbepalinSen en dat Setheoretiseer . Al dat in
voetnoten $aSoten diffuse $elul over stromin$en
en kenmerken" : van uitspraken over literatuur
moet Fraser niets hebben tenzil' hil' ze zelf doet . En
Fraser doet er vele .
Fraser is een sYmpathieke blaaskaak hil' is ad
rem en arrogant als Paul ult de verfilmmS van Bt 1
nader inzien luidruchtig en pedant als Paul de
Leeuw. Hil' is het die in Ik ook van 1'ou de mond van
SchriJ'ven vol heeft: "Ik wil Sewoon louter just and
only for the goddamned fuckin' fun of it met piemie
in de palm van mijn bezwete hand wat tekstl'es
masturberen, erbil ' denkend : Soddomme wat
ben ik een fantastische J'on$en, zeS."
174 Jo .s
n S i e
Fraser is fantastisch maar Ronald is de schri)'ver
hil' heeft iets mee$emaakt waardoor'al die klotemetaforen'
betekenis kreSen : zil'n relatie met
Reza. "Ik kan tenminste noS over Reza schril'ven .
Dat ik voor ik haar ontmoette een vroli)'k onbekommerd
l'onSet)'e was . Dat ik met Reza een hoop 'beschril'venswaardi$
s' heb mee$emaakt maar dat
het me zo moeilil'k lukt dat in een boek to persen
omdat ik dan zo $odver$eten serieus word . Dat de
maalmolen van mijn $eheuSen mijn relatie met
haar versnipperd heeft in een hand)'evol'momenten'.
Mooie momenten . Unieke momenten . Dramatische
situaties. Vla en van onverwachte
schoonheid . Dat Reza heeft u Seen kussentl'es o p
deze sofa obey) mijn eerste en mijn eniSa echte-
Srote-liefde is Seweest en dat ze het alleen al om
die reden waard is om Seeerd to worden ."
Het verslaS van de '9ueeste naar literatuur en
1'aargan9 10, nummer 3
r
e
c
e
seks' wordt in Ik ook van jou onderbroken door Ronalds
eerbetoon aan Reza . Het is de liefde het oud
verhaal- $aProl'ecteerd te$en een decor dat voor
Utrechtse studenten Nederlands heel herkenbaar
is. Ronald en Reza leren elkaar kennen in hun
'$roeP)'e' van eerstel'aarsf hun liefde $roeit til'dens
'de breekweek' en $ant lan$zaamaan - via kamers
in Utrecht Astaire en Fellini -weer voorbil' .
Wat rest is de weemoedi$a herinnerin$ aan 'momenten'
aan een voor$oed vervlo$en til'd . "Wat
deden we in godsnaam wat deden we, voordat we
de nostal ie ontdekten?"
Gedurende zil'n relatie met Reza hield Ronald een
to$boek van hun liefde bil' :het boek ik ook van1'ou . De
hoofdstukken van deze liefde worden alien$s $ecomPliceerder
: Reza is een'fataal meisl'e`, $ekweld
door eenbuitensPon$e l'aloezie-de'onschuldi$e
kinderliefde' van Ronald en Reza wordt door dramatische
scenes meer en meer vertroebeld . Reza is
een mooie maar tra ische heldin : haar verwordin$,
an$step en obsessies worden in Ik ook van jou
overtui end en ontroerend beschreven .
Voor Reza is Ronald finaal en onherroePelil'k $evallen:
ook nadat hil' zil'n to$boek in het boek ik ook
niet meer zo heel erg veei van jou kon omdoPen is het
Reza die zil'n leven bePaalt. Zil'n ontmoetin$ met
'de allermooiste negerin van de hele wereld' asn
de Dordogne, wordt door herinnerin$en aan Reza
overschaduwd - iedere $ebeurtenis leidt tern $
naar haar, naar de til'd van voor de nostal$ie . Pas
aan het slot van Ik ook van jou lil'kt Ronald zich van
Reza bevril'd to hebben . "Ik snap
het ook niet dat 'il'l
en iki lil' en ik, dat het tussen jou en mil'" - al o P
we$ naar Nederland omdat er'iets' met Reza is $ebeurd,
gooit Ronald resoluut het stuur om . Niet
naar Reza maar naar zil'n zwarte Duitse schone
keert hil' tern$ . Het boek ik ook van jou is daarmee uit
en over - of zal misschien oPnieuw be$innen :
"Ze buff haar hoofd naar me toe zoent me en
vraa t lief : 'Hoe ze$l'e in het Nederlands Ik hou van
1'ou?'
Ik zucht .
Ik zucht heel dieP .
Ik ze :'Ik ook van l'ou."
Ronalds zoektocht in de Dordogne heeft dus uiteindelil'k
resultant : zil'n zwarte schone bren$t hem
n
s
I
e
literatuur het boek voor Reza is immers ten einde
en seks. Deze twee be$ri n han$en in Ik ook van
1'ou nauw met elkaar: Ronald en Fraser streven -
als ieder mens- naar liefde en $eluk en 'liefde en
$eluk is samen seks' zo beweert Fraser . seks heeft
voor hen een functie voor de literatuur : het $eeft
inzicht in die literatuuren levert bovendien stof tot
schril'ven . In Ik ook van jou komen dan ook heel wat
erotische scenes voor-en GiPhart wist deze scenes
op een fraaie manier vorm to $even . Seks kan
echter ook de aandacht van literatuur afleiden:"
Het zil'n $een leuke momenten als l'eerachter
komt datl'e lulla $eleidehond is en dat )'e wil om ti1'd
to besteden aan Belan$ri1'ke Zaken schril'verschaP,
kunst '$oede boeken' het of moet le$$en te$en de
dran$ l'e kloten to le$en ."
Ik ook van jou is een roman over seks en 'Belan$ril'ke
Zaken' over ontrouw en literatuur, over schril'ven
en schril'vers . Ik ook van jou is echter bovenal een
monument voor 'de eni$a echte-$rote-liefde' . GiPhart
is erin $eslaa$d om niet'$odver$eten serieus'
en Pathetisch to worden : hil' vond de l'uiste lichtvoeti$
a toon om loodzware emoties to beschril'ven .
Ik ook van jou is mooi $eschreven. GiPharts stil'1 is
zuiver, trefzeker en gespeend van sentimentaliteit
GiPhart relativeert waar nodi$, zil'n roman is
niet in 'slaPPa liefderatuur' ontaard . De dialo$en
in Ik ook van jou zil'n soePe1 en r;ack de observaties
$lashelder-• 1Yrische passages worden of$ewisseld
met snedi e'statements' . Ik ook van jou is ook bil'-
zonder $eesti$ : GiPhart sPeelt met bekendecitaten
van literaire meesters, hil' verluchti$t de weemoed
met scherts .
GiPhart kan dus schril'ven . Met Ik ook van jou bleef
hil' no$ dicht bil' huffs-ik ben benieuwd waar een
vol$ende 9ueeste hem bren$t.
Iris Pronk
\joos 1 7 5
r
e
c
e
Het is maar literatuur ...
Ido Weijers, Terug naar het behouden huffs; Ra
manschrijvers en weienschappers in de jaren vi] Jtig.
Uitgeverij SUA, prijs f 45,-
Het mooie van boeken is dat )'e )'e er ei$enli)'k niets
van aan hoeft to trekken . Als iemand na het lezen
van een zeer aan$i'i)'Pend boek in tranen uitbarst
kun )' el'e er no$ altil'd afmaken met : 'Ach kind)'e, het
is toch maar literatuur' . De auteur werkt natuurlil'k
net zo hard aan die schi'nwereld mee . De harde levenswaarheden
die hi)' Poneert zi)'n, als hil' er oP
aan$esProken wordt niet van hemzelf maar van
zil'n personages . 0P zo'n moment wordt de literatuur
weer een sPel en van elke verantwoordeli)'kheid
heeft iedereen zi'n handers of etrokken . In elk
$eval zal $een wetenschaPPer $eloofwaardi$
overkomen als hi1' ze$t:'zo is het flueenmaal want
ik heb het in een roman $elezen' .
Of toch?Ido Weijers Probeert het in zil'n boek Teru8
naar het behouden huffs het resultant van het onderzoek
dat hil ' als aio deed bil ' de vak$roeP sociale
wetenschaPPen van de l'uridische faculteit in Rotterdam
. In dit boek onderzoekt hi)' de eerste tiers
l'aar na de oorlo$ door het Positieve wedero 1}
bouwverhaal van de Utrechtse School en het sce I}
tischeverhaalvandezo enaamde'landeri en' de
auteurs Blaman Hermans en Van het Reve naast
elkaar to le$$en . Het archief wordt ver$eleken met
de straat .
Weiljers verdedi$t de oPzet van zi)'n onderzoek
het betrekken van romans in een wetenschaPPe -
lil'k betoo$ - door to benadrukken dat hil ' de Paradoxale
ti'd van vlak na de oorlo$ in een cultuurhistorisch
PersPectief wil Plaatsen . Die ti)'d was er aan
de ene kant sterk een van vernieuwin$ en verbeterin$,
bi)' voorbeeld van werkomstandi$heden, socialevoorzieningen
behuizin$et cetera masr asn
de andere kant ook van een voortzetting van het
oude verzuilde conservatieve Nederland . Wei'r
ers is er niet alleen van overtui d dat de romans
van de $enoemde auteurs het beeld van deze Periode
verri)'ken- maar ook dat er sPrake is van een
wisseiwerkin$ tussen de 'landeri$en' en de Utrechtse
School . De uitzichtloosheid van de schri'r
vers zou een reactie zi'n op het $eweldi$a en voor
hen hYPocriete o timisme van de leden van de U-
176 'Joos
n
s
i
e
trechtse School die zich op hun beurt $eroePen
voelden die uitzichtloosheid to overschreeuwen
met no$ meer oPtimisme . Daarom is het zaak beide
eneraties to onderzoeken .
De Utrechtse School bestaat uit een $roeP wetenschaPPers
- PsYcholo$ena$
o$en, PsYchiaters
criminolo$en en l'uristen- die na de oorto$
toonaan$evend op hun vak$ebied zi)'n . Deze
fenomenolo$isch $eonenteerde intellectuelen willen
de mens 'als Persoon in zi)'n situatie' benaderen
en die mens in deze flu zo losgeslagen wereld,
de kans $even volkomen zichzelf to zil'n . Ze zi)'n fel
$ekant te$en het Positivisme- dat de mens ziet als
een object, onderhevi$ aan wetmati$heden los
van de verhoudin$ tot ziln om$evin$ . Voor de fenomenolo$
en zil'n )'uist de intuitie en het voelen de
bron van kennis waarmee zij tot het wezen van de
mens kunnen doordrin$en . Zi) willen de Persoonin-
ziln-wereld beschouwen, en Persoon en wereld
zi)n slechts to be$rilPen in hun onderlin$ verband .
Dat verklaart ook de nauwe samenwerkin$ tussen
de verschillende disciplines van de school . Daarnaast
zi'n ze op zoek naar een wetenschaP die inzicht
in het tyPisch menseli)ke Probeert to vereni-
$en met oPvattin$en over het ideate menseli)ke, en
zo $aan ze dus niet alleen zuiver wetenschaPPeli)
kf maar ook vormend to werk . Hun ideaal is een
$emeenschaP die zich op al$emeen christelil'ke
waarden baseert het$een wordt in$ePast in hun
wetenschaPPeli)ke ondervindin$en . Deze $elovi-
$e deskundi$en ontwikkelen zo een Pastoraal project,
$ericht op de $eestelilke wederoPbouw van
ons land .
Daarte$enover staan dan de schrilvers Blaman
Hermans en Van het Reve die in hun werk van zo
weini$ uitzicht $etui$en dat de kritiek sPreekt van
'de landeri$en'. In Praktil'k raken de twee werelden
elkaar nauweli)'ks . De $evesti$de intellectuelen
zien literatuur eerder als een morele en esthetische
oppepper, en Hermans, Blaman en Van het
Reve doers daar niet echt aan mee . Van hun kant
$even zij ook weini$ blilk van belan$stellin$ voor
de nieuwe volksoPvoeders . De twee $eneraties
blilken aan een volsla$en communicatiestoornis to
li)den, en het is de enorme to$enstellin$ tussen hun
wereldvisies die Wei )ers wil Inters zien .
De Utrechtenaren bekleden $eza$hebbende Poshies
al is dat dan niet in direct P°litiek oPzicht . De
1'aargang 10, nummer 3
r
e
c
e
heren zien de zor$ voor de $eestelil'ke yolks ezondheid
als een verantwoordelil'kheid van de
staat,; in feite moet het yolk opevoed worden, en
wel naar hun model . Het is niet voor niets dat zij in
tal van-vaak katholieke -instanties en organisaties
actief en vooraanstaand zi)'n,; op vele maatschaPP
elil'ke terreinen oefenen zih' vooral tussen
1949 en 1955, hun niet geringa invloed uit . Die erkennin$
is niet we$$ele$d voor de debuterende
Hermans Blaman en Van het Reve . Terwi)'1 de leden
van de Utrechtse School overal met open armen
ontvan en worden en er een welwillend oor
vinden moeten de auteurs opboksen tegen ne$a -
tieve kritieken en la$e oPla$eciJ'fers . Pas aan het
eind van del'aren vil'f ti$ kri)'$en ze een beet)'e erkennin$,
hoewel Eenzaam avontuur het ondanks - of
dankzi-alles $oed doet.
Zo is de intellectueel het eweten van de wereld
- waarvan hi)' een duidelil'k ideaalbeeld heeft
en de schril'ver de $etui$a van een ei$en niet zo
ideale wereld .
Wei'ers zet allereerst het wereldbeeld van de Forum-
man Vestdi)'k naast dat van de PsYchiater
Rumke. Hi)' doet dit om de culturele breuk tussen
de Utrechtse kris en de auteurs in het )'uiste PersPectief
to Plaatsen . Vestdi)'k zou noch tot de ene
noch tot de andere generatie behoren hi)' stast ais
het ware tussen het pessimisme van Hermans, de
ironie van Van het Reve de scepsis van Blaman en
het niet stuk to kriJ$' en oPtimisme van de fenomesolo$
en in. Hil' verwerP
t in De toekomst der reli ~'e
de drukkende waarden van de christeliJ'ke traditie
maar ziet wel uitkomst namelil'k in de zelfont-
Plooiin door het intellect .
Het eerste $edeelte van het boek is oP$ebouwd
rond 'het Probleem van de man'- namelil'k het feit
dat hiJ' moet striJ'den met zil'n zuivere liefde evoelens
en zi)'n botte lust . Dit pro bleem wordt asn$ekaart
door Rumke en Vestdil'k, en zij' ziJ'n het er
over eens dat dit een flink Probleem is . Voor Vestdil'k
zit er niets anders op dan stren$a ascese om zo
de roblemen uit de we aan maar dat is geheel
te$en de overtui$in$ van de fenomenolo en . Net
als Rumke ziet ook BuYtendil'k de oPlossin$ in de
vrouw. Deze sYcholoo zet in zil'n boek De vrouw -
Haar natuur, verschi1'nin8 en bestaan . Een existentieeipsycholo8ische
studie ziJ'n inzishtan over hasr en
haar ositie ten opzichte van de man uiteen . Wei)'-
n
s
i
e
ers $eeft een aardi$a samenvattin van de ideeen
die BuYtendi)'k hierin to berde bren . Het lichamelilke
en het $eesteliJ'ke mo$en niet $escheiden worden,
maar de vrouw moet omdat ze de genoemde
mannelil'ke Problemen niet kept- de man helPen
om een evenwicht to vinden tussen zil'n twee uiterstep.
De vrouw kan dat omdat ze een rustpunt in
het universum is stabiel en onverstoorbaar .
Wei)'ers last nu aan de hand van Anna Blamans
Eenzaam avontuur zien dat Blaman dit helemaal
niet zo'n tYPisch manneliJ'k Probleem vindt als de
heren het voorstellen . Vrouwen worstelen met
Preties hetzelfde conflict- de Eva en de Maria in
hun Persoonlil'kheid en kunnen dus ook nooit een
oPlossin$ voor de man zi)'n .
De vol$ende to$enstellin$ die $aPoneerd wordt
is die tussen de Peda$oo$ Lan$eveld en de schri)'-
vers Hermans en Van het Reve . Lan eveld schreef
in 1948 eenraovper dpe onomaatsrchaPtPelike
J'eu$d, nadat daar door verschillende institutes onderzoek
naar $edaan was . De massa)'eu$d manifesteert
zich als een ernsti$ Probleem in de l'aren
vi'fti$ . Het is zaak, ze$t Lan$eveld, dat de l'eu$d
oP$roeit in de $ebor$en om$evin$ van het $ezin
en een normale ontwikkelin$ tot een volwassen,
onafhankeli'ke Persoonlil'kheid doormaakt . Het
kind moet daartoe kunnen beschikken over zo$enaamde'verbor$
en Plaatsen' in huffs Plaatsen die
voor het kind een ei$en fantasie-betekenis kril' en .
Die Plaatsen zi)'n ook tern to vinden in de wereldliteratuur
stelt hiJ' . Lan$eveld $aat hier dan wel
voorbiJ' aan het boek van Van het Reve Wert her
Nieland. Niet zo verwonderliJ'k, want Van het Reve
last een heel andere kant van die bekende verbor-
$en Plaatsen zien, een kant die Lan$eveld dan
weer niet zo noodzakeliJ'k zal vinden . De ik-fi$uur
in dit boek richt de zolder van ziJ'n ouderli'k huffs in
tot 'Het Betoverde Kasteel' . Hil' doetdat niet slechts
om er alleen to zi1'n en tussentiJ'ds zi)'n lid to hanteren-
maar ook om er samen met leeftil'ds$enoten to
zil'n, en met hen een club to vormen . De eheime
Plaats wordt ebruikt om er offerrituelen en eheime
seances to laten Plaatsvinden en staat in het teken
van angst en vervelin . Al1erminst het veili e
idee waar Lan$eveld o uit is dus.
Het laatste hoofdstuk handelt over de )jurist
PomPeg die de ei en verantwoordeliJ'kheid van de
mess benadrukt en Hermans die )'uist volledi $
'Joos 1 7 7
r
e
c
e
aan die verantwoordeli)'kheid voorbil' aat . PomPe
$aat er van uit dat de mans door een misdaad to
Ple$en inbreuk doet op hat in hem $estelde vertrouwen.
Straf stelt hem in de $ale$enheid dit vertrouwen
wear tern to winners . De meest ideale situatie
zou zijn als ears delinquent zich vril'willi $
zou aanmelden voor ears straf. In dit $edeelte
maakt Weil'ers een rare $edachtenkronkel over de
motivatie van PomPa om to Pleiten voor $ratie van
de 'vier van Breda' . Hi' wil uitzoeken of dit flu ook
stoelt op de $edachte van verantwoordelil'kheid en
$oedmaken of niet . De situatie wordt voor$esteld
als een vraa$ die lan$zaamaan beantwoord moat
worden maar dat komt de duideli'kheid niet ten
$oede, en ook de functionaliteit bli1'ft wat han$en .
Waarschil'nlil'k wil Weil'ers hat Patriarchale karaktar
van de )jurist benadrukken want hat zou Pom-
Pe to doers zijn $eweest Nederland to leren wat hat
is om 'uw naaste lief to hebben en uw vil'anden to
vet even'.
Die $edachte over Persoonlil'ke verantwoordeli)'
kheid wordt in elk$eval$eheel onderuit $ehaald
door Hermans diede wereld alleen als ordeloos en
chaotisch ziet en verantwoordeli)'kheid in zijn tomans
voorstelt als een absurditeit . Zijn personages
waters en be$ril'Pen niet waarbi)' ze betrokken zil'n ,
en zijn tever$eels op zoek naar de waarheid zoals
bi' voorbeeld Osewoudt in De donkere kamer van
Damokies .
In zijn besluit concludeert Wei)'ers dat de romanschri'h
'ers uit de l'aren vil'fti de to$entoon zijn $eweest
van de toonaan$evende fenomenolo$en . De
twee $eneraties staan haaks op elkaar- jets wat vol-
$ens Weil'ers to vaak uit hat oo$ wordt verloren .
Duidelil'ke, vlot $eschreven uiteenzettin$en over
de fenomenolo$en en hun oPvattin$en $even een
$
~ oed en oPvallend beeld van de 'aren vil'fti$ . Weir'
ers ma$ zijn uit$ebreide verdedi$in$ voor de o Pzet
van hat boek achterwe$a laten .
Christian Bok
n
s
i
e
Leven(sbeschrijving) in de
brouwerij
Jan Fontijn, De Nederlandse schrijversbiografie.
Uitgeverij HES (HES Literatuur), Utrecht 1992 .
f 19.95
Willem Brakman hat op de kaft van Pop op de bank
drukken dat deze roman 'een autobio rafie' is . De
toekomsti a Brakman-bio$raaf-- die door de pers
was mgelicht -- heeft de nacht voordat dit boek
verscheen op de stoeP van uit$everil' uerido
door ebracht. Groot was om tiers over ne en 's
ochtends echter zijn teleurstellin$ toen hil ' er$ens
in de buurt van Pa$ina zeventien las hoe de Noormannen
die net op sPectaculaire wi)ze Den Haa g
en Schevenin en waren binnen$evallen, op hat
schoolPlean van de kleine Brakman een enorm
vreu$devuur aanle den ...
ProIemen voor e io rasf
Wanneer de Brakman-bio raaf in zijn wanhoo P
voor oed advies naar hat onlan$s verschenen De
Nederiandse schri1'versbio8ra 'e van an Fontiljn
$rilPt, za1 hil markers dat de auteur hem niet helPen
kan. Masr dat was dan ook niet Fonti)'ns bedoeling .
Hil' $eeft $een 'adviezen' en ook $een blauwdruk
voor de bio rafie. Het zal zijn bedoelin$ zijn $eweest
de Problemen rondom hat werken met biorafisch
feitenmateriaal in literatuuronderzoekop
een rli to zetten .
Fontiljn heeft op deze wil'ze een zeer ins irerend
en motiverend boekla $eschreven . Nadat hil uitvoeri$
aandacht besteedt aan de eschiedenis van
de schri)'versbio$rafief $eeft Fontiljn een overzicht
van de Problemen die er zich zoal voordoen bi) bio-
$rafisch onderzoek .
Allereerst komen de bronnen aan de orde . Wat
zijn deze bronnen, waar zijn ze to vinden hoe into
rPreteert men hat evonden materiaal? De meest
in' terassam ea Pragraaf van dit hoofdstuk over de
bronnen van de biograaf is getiteld 'Visie' . Hierin
komt de vraa$ aan de orde in hoeverre de visie van
de bio rasf op hat )even en o hat werk van 'zil'n'
auteur de tekst van zijn biografie be alen ma g .
Fontiljn lil'kt to Pleiten voor wat meet visie meet intorPratatie
van de bio raaf : hi)' haalt Anbeek aan,
178
1 1'aar9an9 10, nummer 3
r
e
c
e
die het gebrek aan sYnthese een van de 'kinderziektes'
van de Nederlandse schril'versbio8rafie
heeft Senoemd . Teveel sYnthese kan echter ook ongewenst
zil'n . "Tot op de dag van vandaag"-
schri'Jft
Fontil'n in dat verband, "blil'ft het voor de bioSraaf
moeiliJ'k zich los to maken van de hardnekkige mythe
in zijn genre: die van de coherente PersoonliJ'kheid
." Dit heeft als ongewenst 8evolS dat sommige
biografen op geforceerde wil'za een mooi'rond' levensverhaal
construeren waarin nauweli'ks inconse9uenties
voorkomen als mocht er in een biografie
geen mus van het dak vallen zonder dat dat
voor het'verhaal' een funktie heeft .
In zijn volgende hoofdstuk behandelt Fonti1'n
het Pro bleem van het 'verklaren' in de schriJ'versbiografie.
Hoe verklaart een biograaf allerlei tragische
of bliJ'de levensfeiten van de gebiografeerde?
Een Probleem dat zich daarbil' kan voordoen is de
niet sPecifieke deskundigheid van de bioSraaf. Zo
g
eeft Ed .A. Serrarens in zJin studie over de dichter-
Predikant en zelfmoordenaar Francois Haverschmidt
toe dat het niet tot zijn 'bevoegdheden' behoort
een verklarenS to vinden voor de traSische
dood van zijn onderzoeksobJ'ect . Dat moet voorbehouden
bliJ'ven aan de Psycheater, zo oordeelt de
neerlandicus Serrarens .
Een ander soort'verklaren' dat tot de taken van
de biograaf behoort is het verklaren van kenmerken
van het werk van de auteur uit omstandigheden
uit diens leven . Dat is het onderwerP van Fontilns
vierde hoofdstuk 'De relatie tussen leven en
werk'. Voorzichtigheid istroef in dit hoofdstuk . Zo
haalt Fonti'n deze waarschuwende woorden van
CouPerus aan: "Vertrouw zelfs niet mil'n Prozawoord
ook al klinkt het mat en bleek van waarheid
: miJ'n Prozawoord is een leugen ." De betekenis
van de begri 'leven' in de relatie leven-werk
wordt door FontiJ'n bePerkt tot de oPeenvolging
van Particuliere- Persoonlil'ke gebeurtenissen die
de auteur onder8aat . Helaas Saat FontiJ'n niet in o P
de relatie tussen het werk en de bredere maatscha
elike context waarvan het leven van de
auteur deel uitmaakt . Want ook dat lil'kt mi l bio8raisch
onderzoek: wee deze relatie onderzoekt
kamPt in veal oPzichten met dezelfde Problemen
als de onderzoeker die zich bePerkt tot Particuliere
levensgeschiedenis.
Ook de de Positie van de Persoonii1'kheid van de
n
s
i
e
auteur in de maatschaPPiJ' komt nauweliJ'ks aan
bod. Van een schrilversleven schil'nt Fontin toch in
J
eerste instantie de oPeenvolging van feiten belan8-
ri)'k to vinden .
In het slothoofdstuk komt de vormgevenS van
de biografie aan de orde . De biograaf zal streven
naar leesbaarheid en ziet zich daarom bi ) het
schri1'ven van zijn tekst gaPlaatst voor tal van esthetische
Problemen . In dit vil'fde hoofdstuk zet
FontiJ'n een aantal esthetische bioSrafen-overwe-
Singen op een r1i'. Welk PersPectief kiest de biograaf?
Houdt hiJ' zich strikt aan de chronologie?
oerswiziin
FontiJ'ns boekJ'e is niet alleen voor biografen en biografieenlezers
van belanS . De manier van literatuurstudie-
die FontiJ'n op zeer stimulerende wiJ'ze
beschril'ft, kan en moet deel uit maken van het
werkterrein van iedere literatuur-historicus . De tiJ'-
den waarin Wellek Warren en tal van andere literatuurwetenschaPPers
hun vakgenoten met smalende
gebaren voor biografisme waarschuwden
zijn voorgoed voorbiJ' . Konden colle8ezalen met
zich in de tekstanalYse bedril'vende studenten enige
til'd geleden nog verbaasd rea8eren op de mededeling
dat nota bene oud-Mereynredacteur Oversteegen
aan een biografie -haha - een bio rafie
van Cola Debrot werkte die til'den zijn voorbiJ.
Men lil'kt het er aan de letterenfaculteiten over eens
to worden dat een visie op het werk van de auteur
niet Sevormd kan worden zonder dat dat werk in
de maatschaPPeJ likef sociale en internationaal literaire
context wordt gaPlaatst . Niet alleen de winselwerking
tussen de literaire tekst en die verschillende
contexten maar ook de positie van de auteur
daarin worden van belang eacht .
De tekenen van deze koerswil'ziging zijn al een
til'dlangzichtbaar . In een recent artikel in De nieuwe
taaI8ids Seven twee hoo8leraren Moderne Nederlandse
Letterkunde Van den Akker en Dorlei'nnota
bene uit de 'strenge' Utrechtse school to kennen
dat we voor "een reconstructie van het literaire
verleden ..] niet genoeS hebben aan een Poeticaal
en literair-sociaal PersPectief, maar dat we ook hat
werk zelf dienen to beschouwen en alles in een breder,
maatschapeli)'k, litiek, levensbeschouwelil'k
verband moeten Plaatsen" . Ik veroorloof me
1 7 9
r
e
c
e
hierbil' op to merken dat het zoeken naar het "breder
maatschappeli)'k, politiek, levensbeschouwelil'k
verband" waarover de auteurs sPreken een
vorm van bioSra 'sch onderzoek ver$t, en niets anders.
Nu zal Fontil'n in De Nederlandse sehri1'versbio8ra-
' niet in eerste instantie daze bredere' manier van
literatuurstudie hebben willen stimuleren . Zil'n
boek Saat over hat sPecifieke genre van de bioSrafie.
Hil' refereert aan boeken als dat van Bastet over
CouPerus, van . Meil'er over PaaP, van Serrarens
over Piet Paaltl'ens een ver$eten dock lezenswaardi$
a bio$rafische studie) of van Van der Plas
over Gezelle. Natuurlil'k put hil' uit zil'n ei$en ervarinS
bil' het schril'ven van Tweespalt, dat over hat leyen
van Frederik van Eeden tot 1901 handelt .
Zetten we echter de $ebio$rafeerde en dubbel-
SebioSrafeerde Srote Nederlandse auteurs eens o P
en ril'tl'e, dan ril'st de vraaS: "wie nu?" Aan Nil'hoff
wordt al l'aren Sewerkt- Bordewil'k heeft - als we
de kranteberichten mo$en Seloven-zo'n 7 Potentiele
bioS
rafen'~ de meeste noS levende schril'vers
even $een toestemmin$. Resten no$ Ter Braak
Marsman Kellendonk• enfin laten het er vi'ftien
zi)n .
En dan : wie is er in de $ale$enheid de $i$antische
klus van het schril'ven van een bio$rafie to volbranSen?
Nee- Fonti)'ns boek is voor veal meer
Neerlandici van belanS . Zoals hil' schril'ft- is de documentatie
over de verschillende Nederlandse auteurs
in de looP der)'aren toeSankelil'ker$eworden .
Er is niet alleen het LetterkundiS Museum in Den
HaaS, waar veal schril'vers-nalatenschaPPen verzameld
zi1'n, maar de literatuurwetenscha Per kan
ook hoe lanSer hoe beter $ebruik maken van f ilmmateriaal,
eluidso namen, microfiches van alle
mo$elil'ke Publicaties et cetera . De techniek maakt
het moSelil'k om van niet al to lan$ $eleden overleden
auteurs de beschikbare documentatie zonder
veal moeite to overzien .
De reconstructie van de houdm$ van de auteur
to enover zil'n literaire- maatschaPIE) like en sociale
context is een beziSheid die niet alleen voor de
bioSraaf-de enkelinS die in de $aleSenheid is na
1'arenlanS onderzoek een boek als TweesPalt to Pubhceren
-, maar voor elke onderzoeker tot de vasto
onderdelen van zil'n studie behoren . Het kan
wear, het ma wear, dus laten we hat vooral doen!
n
s
i
e
Auteurs als Ni'hoff en Van Ostai'en zullen blil'ken
Persoonlil'kheden to zil'n van wie de meest interessante
as Pecten door de literatuurwetenscha
'oude stil'1' -de stil'1 van Wellek en Warren en hun
strenSa volSelfinSen -verwaarloosd zi)'n . Er komt
letterlil'k wear leven in de brouweril' . Het is nu aan
hen die over literatuur schri'ven daze ontwikkelin$
verder uit to werken. Publicaties zoals Fonti'ns
De Nederlandse sehri1'versbio8ra 'e kunnen daarbi'l
stimulerend werken .
OveriSens zi)'n de ontwikkelin$en niet alleen
vanuit wetenschaPPelil'k o$oPunt verheuSend. LiteratuurwetenschaPPers,
die P
l ubliekeli'k versla $
doen van hun onderzoek, is vaak verweten dat
hun werk de afstand tussen de literatuur en de lezers
verSroot . Door in hat literatuur-onderzoek to
refereren aan Seschiedenis aan de maatschaPPi'l
waaruit het kunstwerk voortkomt kunnen de resultaten
van de literatuurwetenschaP wellicht fiats
van hun voor velen steriele imago afschudden .
Ondertussen is de toekomstiSa bioSraaf van Brak
man natuurli)'k Seen stap verder. In veal extremere
mate dan de meeste andere schri)'vers fantaseert
Brakman zi)'n eiSen mythe bi)' elkaar. Of de bio-
$raaf zil'n missie ooit voltooien zal is dus maar de
yras$ . Fonti)'ns De Nederlandse schri'~versbiogra
helPt hem niet uit de Pro blemen . Daar is hat boekl'e
ook niet voor . Het belan$ ervan is alSemener : hat
kan bi)'dragen aan hat ontwikkelen van een hernieuwde
volwassen Seworden belanSstellinS onder
neerlandici voor bio rafische feiten in de
breedste zin van hat woord .
Thomas Vaessens
Een alleseter
Nico Scheepmaker, Overalles. Samengesteld en
ingeleid door Tim Krabbe . Uitgeverij Querido . Prijs
f49,50.
Er wordt to voorzichti$ $evoetbald-to enwoordiS .
Te vaak is er de angst voor hat to8endoel unt- met
merkbaar de $edachte : verlies is noodlottiS . Wat
een onzin. Alsof er $een vol ende week is. Vol-
$end seizoen- desnoods? Als zil' er een maken
1'aar9an9 10, nummer 3
r
e
c
e
moeten wi' er gewoon een meer in schoPPen . Zo
ligt hot en niet anders . Een voetballer moot risico
durven nemen .
Er wordt to voorzichtig geschreven- togenwoordig.
Te vaak is er de angst voor de rePutatie alsof
elke publicatie de laatste en de definitieve is en een
mislukking noodlottig . Wat een onzin . a kan toch
nog
een stuk schril ven . Een boek desnoods? Er
moot moor geschreven worden alsof er de volgende
dag weer ruimte is . Een schri1'ver moot risico
durven nemen .
Nico ScheePmaker had elke week {en vanaf
1975 zelfs elke dag}
ruimte. Hil' kon schrilven zoals
hil' wilde, en dat leverde mast veel gebabbel door
Daan Cartons 'anekdotiek van iedere dag' genoemd
- regelmatig een onverwacht succes op .
Wat voor ieder weldenkend risicoloos mens een
kwestie van een voetnoot zou zil'n, namelil'k de
vraag : was hot wel Heine die zei : "als de zondvloed
uitbreekt ga ik naar Nederland, daargebeurt
alles vil'ftig )'aar later?" is voor hem een Kwestie
die hil' niet kan oPlossen, maar die een sPannende
speurtocht oplevert.'Heine heeft hot nooit gezegd'
is een Prachtig stuk van 11 Pagina's dat ScheePmaker
mogeli)'k nooit $eschreven zou hebben als
hil' wist dat hot in een boek vereeuwigd zou worden.
uist hot ti' eli'ke karakter van zijn medium
veroorloofde hem nu en dan ding eenn to schriven
die niemand schreef- omdat hot eigenlil'k helemaal
niet nuttig is our die ding eenn to schriven . En als zo'n
kleine kwestie slechts gezeur oplevert de vraag of
de achternaam van ohan flu CruYff of Cruil'ff is, is
oneindig minder relevant dan de vraag welke club
hi' traint is er mots verloren : vooral omdat samensteller
Tim Krabbe dat stuk niet heeft oPgenomen .
Nico ScheePmaker heeft to veel geschreven .
Volgens de berekeningen van een in zijn inleidin g
driftig tellende Tim Krabbe hil' rekent bil' voorbeeld
uit dat alles wat Nico ScheePmaker heeft geschreven
"in alle exemplaren waarin hot is ofgedrukt"
achter elkaar gaPlakt een zin zou oPleveren
die 2000 keer rond de aarde gewikkeld kan worden.
In dat goval weet ik er ook nog wel eon Pas r :
twee van die zinnen zouden tot aan de zon reiken
de zin kan 100 keer heen en terng naar de masn geschreven
worden • en wie een lamp aandoet bi)' d e
hoofdletter, zal ruim viereneenhalve minuut moon
s
I
e
ten wachten tot hot licht bi)' de punt zichtbaar is
zou hot complete oeuvre van Schee maker bi)'na
100 boeken tellen van hot formaat dat nu voor me
ligt. Dat zou betekenen: 44.000 Pagina's Over alles .
En van dat boek is de tekst dan nog voor een belangri)'
k deel in twee kolommen ezet met een to
kleine letter God weet waarom Tim Krabbe in elk
goval niet: "Aan de verschillen in zetwi)'ze moot
weinig inhoudeli)'ke betekenis worden toegekend"
en zijn de pagina's regelmatig zo vol, dat
hot Paginanummer sneuvelt .
ntvoerin
Voor hot overige moot Tim Krabbe natuurli)'k ge-
Prezen worden voor zijn work aan Over alles. Hi'1
heeft van een enorme staPel krantekniPels een
mooi boek gemaakt . Bovendien verzon hil'een oede
titel. ScheePmaker interesseerde zich werkelil'k
voor alles . Met een onvermoeibare en onveranderli1'
ke energie schri)'ft hi)' over de bekromIrenheid
van de zwembond die een getalenteerde maar gehandicaPto
zwemster diskwalificeert omdat ze tegen
de regels met slechts een hand haar enige
aantikt; over hot kwartl'e van de orgelman dat hi'l
van drie hoog wil g eevveenn ;over de interpretaties van
H. essurun d'Oliveira in Meriyn • over een anti-semitisch
sPandoek bi)' FC Utrecht - Ajax : 'over van
alles en nog wat' zou to bescheiden geformuleerd
zil'n. Nico ScheePmaker kende de "angst voor hot
witte vel" niet: zijn overwegingen worden vaak
onmiddelli)'k naar paPier overgeheveld . Dit 'bardoP
denken' is sours absurd en Woody Allen-achtig
leuk . Naar aanleiding van de ontvoering van de
directeur van Exxon voor wie een enorm hoog losgold
word betaald :
"Zou zo'n concern ook veertien mil>'°en dollar betalon
voor de chauffeur van de directeur, of voor
dekoffie'uffrouwvanhetconcern, ofvoorde tweede
boekhouder? Een mens is een mens nietwaar?
.. . De til'd is ook niet ver moor- dat parallel met de
kruimeldief, ook de kruimelontvoerders o uiken.
Zi) ' ontvoeren de zeventigl 'ari a echtgenote
van de gaPensioneerde sPoorwegarbeideren eisen
dan voor haar loslating de zeshonderd dollar die
hil' als maandelil'ks Pensioen ontvangt ."
'Ľj00y.S
1 8 1
r
e
c
e
Zo leuk wordt hat helaas niet zo heel erg vask .
Maar ScheePmakers enorme nieuws$ieri$heid en
$ebrek aan ontza$ -zi1'n'l'ournalistieke houdin$'
verontschuldi$t hi)' - leveren $enoe$ aardi$a observaties
op . Bil' voorbeeld over een toeristendorP-
)'e in Macedonia "Ochrid waar Goethes voetstaPPen
inmiddels warm uit$ewist door die van
duizenden Duitsers die hem hadden moeten lezen":
voor ScheePmaker is 'ho$e kunst' iets dat
constant erelativeerd moat worden . Een Barbarber-
achti$a houdin$ die heel duidelil'k bli)'kt uit zil'n
verdedi$in$ van 'Wedden dat' : " e kunt eruit farm
dat de wereld om )'e heen veelvormi$er is verrassender
dus- dan l'e $ewend was aan to nemen" .
sommin en
ScheePmaker was dol op oPsommin$en Over alias
staat er vol mee . Het is een eenvoudi$a daad van
rechtvaardi heid dat dit boek een register heeft $ekre$
en . Natuurli)'k maakt dat Over aiies niet bruikbaar
als nasla werk maar hat levert de $rootste en
meest veelzi' i$e 'ScheePmakeriaanse oPsommin$'
op die ik me voorloPi$ wensen kan . Een
fragment voor- en achternamen heb ik in $oede
vol$orde $ezet : "Otto Eduard LeoPold von Bismarck;
Fanny Blankers-Koen • Ellen Blazer ; Danny
Blind,• .C. Bloem ; Hetty Blok ; Jan Blokker,• Max
Blokzi)'1~; Phil Bloom; Louison Bobet" . BeP aald een
$
elftal voor massaal verdedi$en en loeren op de
counter. Er wordt to voorzichti$ $evoetbald te-
$enwoordi$ .
Jan Wouters
Goed kijken
K. Schippers, Eb. Uitgeverij Querido . Amsterdam,
1992, f 29,90 .
'Wat zie 'e?'
'Een boek met een surrealistisch-achti$ schilderi')
op hat blauwe omsla$ . Het is iets ho$er dan de
meeste andere boeken maar niet enorm dik overi-
$ens. Mooi omsla .'
'Kil'k no$ eens .'
'Ik zie nog steeds een boek letters beelden, hoe be-
182 'ioos
n
s
I
e
doel )'e?'
'Ki'k no$ maar eens $oed .'
' a ik zie nog veal meer mi)'n bureau, pennen, potloden
is hat wel de bedoeling dat ik naar hat boek
bli)'f kiljken?'
'Ki1'k en vertel me wat l'e ziet .'
'Ik weet niet meer wat ik zie .'
En dan pas is K . SchiPPers tevreden . En wie hat
laatste niet $ear$erd, maar verbaasd oPmerkt zal
hat wel be$rePen hebben .
Bi)'na alles wat K . SchiPPers heeft $eschreven is
een verschil'nin$svorm van dat ene zinnet)'e : 'Ki1'k
no$ eens .' In zi)'n Poezie, Proza, en ook in zil'n verbalm
en beschouwinSen lil'kt SchiPPers een ding to
willen beto$en : als )'e om )'e heen ki)'kt zie >'e de wereld
maar "als l'e8oed om )'e heen ki1'kt zie l'e dat alles
$ekleurd is ."
Het resultant van dat $oede ki)jken is verbazin
over wat $ewoon is (was) . Het maakt dat l'e ki1'kt
alsofl'e voor hat eerst ki)'kt -en daarom naar nieuwe
beschril'vin$en moat zoeken . Want hat is de taal die
hat wonder tot werkin$ moat bran$en .
Kurk
De werkin$ van SchiPPers'schril'verschaP is to ver-
$eli1'ken met de werkin$ van een elektronenmicroscooP,
zoals beschreven in hat verhaalt)'e
'Kurk' . Hierin $ant de verteller met een vriend een
extreem sterke microscooP bekil'ken . De $ebruiker
van hat aPParaat heeft $evraa$d de to ver$roten
ob)'ecten zelf mee to nemen . De vriend heeft een in
China $ekocht "rond doosl'e ten $roottevan een Pe-
Perkorrel" bi)' zich waarin zich "vierentwinti$ minieme
olifanten" bevinden "heel kundig uit been
of ivoor $esneden". Extreme verfi1'nin$; extreme
kunstmati$heid : yen verwi1'derd van de '8ewone'
werkeli)'kheid . Devertellerheefteen flinterkurkbi')
zich in de hoop dat "een ver$rotin$ van iets onoo -
lil'ks" hat monist is .
Het resultant is voorsPelbaar : de zor$vuldi uit
been $esneden ohfant wordt een $rof- lomP$ eheel
- ziet en slordi$ uit en is al bi)' een ver$rotin$ van
30 keen nauweli'ks meer als olifant herkenbaar . De
tot 1640 keer ver$rote flinter kurk oPenbaart zich
als een bi1'zonder verfi1'nd $eheel : een wankele
structuur van "met elkaar vervlochten lapen, die
'aar an
10, nummer 3
r
e
c
e
eruitzien alsof ze kunnen waPPeren in de wind" .
Het kunstmatiga valt te8en maar het gewone
wordt fantastisch bil ' $oed ki)'ken .
En dus wordt er oed ekeken . Coed nauwkeuri
helder beschreven . En eerlil'k gezegd is de verrassin
er na zestien boeken wel een beetl'e af. Bi)' een
titel als'Het oog van elckerlil'c' weet l'e wat )'e kunt
verwachten . En een inleiding als van 'Een krista1
van twee weken' schudt SchiPPers met merkbaar
8emak uit de moues : "Ik zit op het terras van een
cafe aan een brede straat . .. . Links nadert een
man rechts een vrouw . Ze zullen elkaar binnen
tien viJ'ftien seconden voorbil'gaan ." Volgt een gedetailleerde
beschri'ving van de ontmoeting- man
durft vrouw niet echt aan to kil'ken . "Meer dan
honderd meter zi'n ze flu van elkaar af . De beelden
die ze van elkaar hebben moeten wel zi'n vern
s
i
e
flauwd ." He )'a, weer twee mensen die niet weten
wat ze aan elkaar missen die er nooit achter komen
hoe biJ'zonder ze zi1'n, en hoe uniek de toch
schil'nbaar alledaaSse situatie was . 1 k heb het vaker
gelezen bi1' SchiPPers en ookEb staat weer vol met
dit soon halfmelancholiekebesPieSelfinSen .
Exit Eb? Nee dat nu toch ook weer niet . Enkele
stukken die van het Procede iets of wiJ'ken, horen bi'J
het mooiste dat ik van Schippers heb gelezen . Zo is
er een Prachtiga beschriJ'ving van een bezoek aan
het Londense Savoy-hotel . Hi) ' wordt rondgeleid
door het historieriJ'ke gebouw en is dus of hankelil'k
van het Personeel . Hil' kiest de verhalen niet, hi'l
kiest niet de to beschrliven ruimtes . Zil'n ooS voor
het gewone is even onbruikbaar : hil' kri)'St in het Savoy
niets gewoons to zien . Vanwe8a de devote
sfeer in het hotel en in de verhalen durft hiJ' nietzo
direct to vragen waar de vaga brandlucht vandaan
komt: "Die lichte brandlucht past niet bil' zoveel
klasse . Toch durf ik niet Soed naar de oorzaak to
vragen . Misschien heeft die ook wel een eerbiedwaardi8a
traditie- die begon nadat een koning, een
oeerazanger of een andere hoge gast de 8eur domweS
bestelde. Na zil'n vertrek heeft men het toen
maar zo gelaten ." Natuurli)'k vraa hiJ' op een geschikt
moment toch naar de oorzaak en dan wordt
het verbrande theater tot in de details beschreven
maar mi1'n voorkeur gaat toch uit naar de operazan
er die een brandlucht bestelt .
Het onderricht
In een ander biJ'zonder mooi stuk 'Het onderricht'
beschri'ft SchiPpers de mislukkinS van het
'Stil'1'-ideaal in de architectuur. 0P de tentoonstelling
Von der uturistischen zur nktioneIien Stadt
Pianen and Bauen 1913-1933 staat een ma9uette van
de wi)'k Bos en Lommer in Amsterdam de door
Cornelis van Eesteren gebouwde buurt waarin
SchiPPers tot z'n twintigste woonde . Hil ' heeft dus
twintig l'aar in een kunstwerk gewoond en kept het
daarom - "een unieke sensatie in een museum"
beter dan de kunstenaar . Bil' zil'n 8rondi8aProefondervindelil'ke
kennismakinS heeft SchiPPers
weiniS gemerkt van de 'Stil'l'-idealen over ruimte -
licht en kleur: Bos en Lommer was een koude, gri)'-
ze buurt. Schippers stelt zich de vraag "of Van Ees-
1 8 3
r
e
c
e
teren zich een kleine tien p' ar na ziJ'n hemelbestormende
ideeen al bil' het verschil tussen utoPie en
werkelil'kheid had neerSele d" . Dat had hil' niet ; de
architect rea eert op SchiPrs' commentaar en er
volSt een uitSebreide discussie . Aanvankelil'k
durft Schi rs niet zo Soed "Het leek me nu zelfs
een beetJ'e on SePast om miJ'n )'eu d met de hoSe
idealen van De StiJ'1 to vermen en" maar ook de
architect Seeft veel toe in de discussie tussen theorie
ruimte- veel ruimte en PraktiJ'k een Sebrek
aan ruimte en geld).
Maar de conclusie is onvermil'deli)'k : wat op een
schilderiJ' van Mondriaan wel werkt is mislukt in
to kleine voortuintl'es : "Onze straten in hun welhaast
eeuwiS liJ'kende herhalinS hadden het licht
de ruimte en de kleur overmeesterd ."
Sonate
'Sonate' is een daPPere PoSinS die Sedoemd is to
mislukken. Het verhaal is een zes bladzi' en durende
PoSinS tot toSensPrack van 'muziek kan alleen
zichzelf uitdrukken' . Muziek wordt Seassocieerd
met beelden herinneringen, geuren . Het gaat
om Beethovens melancholieke vil'fde sonate voor
viool en piano, de FrQhlin8ssonate. "De violist beint
met die half vroliJ'ke melodie, de Pianiste valt
in het beeld van de valk vervaagt, ze zal het hotel
moeten binnenSaan- de Seur moet samenvallen
met het hooStoPunt van haar sPel." euSdn
s
i
e
herinnerinSen aan een vakantie aan het strand het
wordt eb inderdaad : 'half vroli)'k', maar vooral
melancholiek . "Nu noS niet- nee, flu noS lanS niet
dit is een Seur zonder scholin de eur zonder
kenmerken de eur zonder beroep, de geur waaruit
alles no kan ontstaan een blanke eur die ze
wil verlen en het allereerste ma niet verloren
Saan." naar aanleidinS van het laatste deel : Allegro
ma non troPPo . Muziek en Seur, via woorden :
"alleen zil' de Pianiste weet dat ze klank en Seur
heeft vermenSd" .
Het is heel mooi maar toch mislukt . Er is geen
reden waarom dit niet over een niet Seheel willekeuriS
ander muziekstuk kan Saan -een misverstand
dat biJ' de beschril'vinS
van een schilderi'h of
de samenvattinS van een verhaal niet mo eliJ'k is .
Schri1'ven over muziek is onmoSeliJ'k- maar'Sonate'
is een PrachtiS verhaal : op deze manier kan het
SeProbeerd worden .
Dit snort verhalen en beschouwinSen maken Eb de
moeite waard maar Schippers als conscientieus
waarnemer? Niet weer een in korte droga, 'effectieve'
zinnen beschreven schilderi)', alstublieft . Het
wordt misschien weer eens ti' voor een roman . In
dat genre heeft SchiPPers wel alti' blil'k SaSeven
van een dranS tot zelfvernieuwinS .
Bertram Mounts
1 8 4
1jQOZ$ 1'aargan9 10, nummer 3
Van amusement naar cabaret
in de jaren '30
Marieke Thissen
Wie aan de hand van asP van de Merwe Frans
Halsema Don uichockin8, Freek de on8e
Kees van Kooten Wim de Bie No de Wi's Robert
Long en YouP van 't Hek met het Nederlands
cabaret is 8root8ebracht en zich op 8rond van
hun oPtredens aan een omschril'ving van het begrip
cabaret heeftSezet,zal in datgene wat zich in
de1'aren'30 op dit 8ebied manifesteerde niet veel
van zijn omschri)'vinS terngvinden .
Dat is ook niet verwonderli'k als men bedenkt dat
er van engagement - zeker van Politiek engagement-
in het cabaret van die dagen niet of nauweli'ks
sPrake was . VerderoP zal blil'ken dat voor het
ontbreken ervan ook alle reden was . Men sPrak in
die dagen ook eerder van 'kleinkunst'- een term
van can-Louis Pisuisse die in 1927 overleed en met
zijn dood een Periode van bloei op dit gebied had
ofgesloten . Het woord cabaret was in die zin gang -
baar dat het verwi'st naar de nachtclub dancing of
het kleinere theater waar men Pretendeerde het betere
entertainment to brengen . Het sociale engagement
was daar niet helemaal vreemd aan maar de
nadruk lag toch vooral op het divertissement de
verstrooiing, het amusement .
Niet alleen gebrek aan talent lag hieraan ten
grondslag . Het Publiek wilde ook het amusement .
Men had een wereldoorlog achter de rug en wilde
de ellende daarvan zo snel mogelil'k vergeten . De
oPkomst van de film de grammofoon> de radio en
de )jazz leken Precies op til'd to komen om daar een
handl'ebi)' to helPen . Behalve het verleden sPeelden
ook het heden en de toekomst het amusement in de
kaart . De beurskrach 1929 de werkeloosheid die
daaruit voortvloeide en de dreigende Politieke en
economische ontwikkelingen in het buitenland beloofden
niet veel goeds . Het amusement moest aan
dit alles het hoofd bieden . In dit verband schreef
Wim Ibo:
"Er bestond immers een duideli)'ke behoefte om
met ezelliga meezingrefreintl'es de werkeloosheid
de bewaPcpingswedlooP en de gevaren van
het opkomend nationaal-socialisme voor een
avond' ltco vergeten, in Plaats van er in een eigenti's
actueel cabaret mee to spotten, over to kiaSen
of van to getuigen"Ibo 1976, p .39 .
En Annie M .G . Schmidt schril'ft: "In de1jaren dertig
hadden we een valse bescheidenheid ten aanzien
van het wereldgebeuren : We zitten hier in ons
kamert)'e en kunnen ons beter nergens mee bemoeien
. Alles ging buiten ons om . Een lied)'e o P
Hitler? Dat durfden wil' niet, dat was niet gePast •
wie waren we dan wel om op die wi)'ze kritiek to laten
horen? We bleven keuriga, fatsoenli1'ke Nederlanders"
Ibo 1976, p .45 .
Sinds het uitbreken van de Eerste Wereldoorlo g
was de Nederlander veel aan neutraliteit ge~l en .
Die wilde men in stand houden . Politick was derhalve
taboe . In dit verband merkt de 1'ournalist-regisseur
S . de Vries op : "De meeste cabaretartiesten
in die ti' waren niet alleen bang dat ze bi)' de Politie
zouden moeten verschi)'nen we8ens beledig ing
van een bevriend staatshoofd ze wilden hun publiek
niet van zich afstoten door 'de politick' . Kritick
hebben betekende immers 'rood' zi)'n ~• men
dacht wel niet direkt aan communisme maar de
SDAP was al erg genoeg . .." Kloters P . 215) .
Bovendien lag de Radio-Omroep-Controle-
Commissie voortdurend op de loer en verbood alles
wat ook maar rook naar beledigingen . Het intrekken
van een vergunping was geen zeldzame
aangelegenheid . Voor de artiest die er zijn brood
mee verdiende was dat zo ongeveer het ergste wat
hem kon overkomen . Volgens Simon Carmiggelt
sPeelde deze "angst-om-den-brooe een grote ml in
de totale eza igheid" Ibo 1976, P .43 . En natuurli1'
k had ook de verzuiling zijn invloed . Het kiezen
voor de gulden middenweg bond de meeste ersPectieven
~• 'le stootte niemand tegen het hoofd en l'e
had de meeste kansen ook via de verschillende radio-
omroe en l'e stem to laten horen .
In de dertigerljaren was een drietal cabaretgroe en
toonaangevend : het Kurhauscabaret van Louis
Davids het ABC-cabaret van Wim Kan en het emi-
$rantencabaret de P e rmuhle van Erika Mann .
Louis Davids en het Kurhauscabaret
Het is vanzelfs rekend dat Louis Davids als l'oods
artiest een $rote voorzichti$heid in acht moest nemen.
Werkelil'k maatschaPpiJ'kritische teksten ten
aanzien van ontwikkelin en in binnen- en buitenland
hoeven we bil' hem niet to verwachten .
In de Periode voor 1927 schreef en componeerde
Louis Davids no$ biJ'na al zil'n teksten zelf . In 1922
schreef hiJ' naar aanleidin$ van een toernee door Indie
het lied 'Rassenhaat' :
Bruin is mi1'n vel maar blank is mi1'n ziel ,
Hoe sidder ik onder de klappen
Die ons de blanke zo ri1'keli1'k 8ee t
De heren die hoonen en tra en
Die onder 't mom van beschavin8, cultuur
'n Volk van millioenen verdrukken .
Bruin is ons vel en dat geeft hen het recht
Ons't loon van ons werk to ontrukken .
Dat is die bruine kleur
Die ons !evens8eluk ver1'aa8f,
Die de rassenhaat kweekt
Tot die eenmaal zich wreekt
Die de menschen tot dieren verlaa8t .
Bruin is mi1'n vel, maar blank is mi1'n ziel
Veel blanker dan Hollandsche heeren
Die zonder schaamte in 't zonni8a land
De inlandsche vrouwen onteeren .
En wi1'- de zonen van 't schandesysteem
Worden besPof en ver8eten .
0 als een hond door bet 8ouvernement
Ruw in den kampon8 8esmeten .
(Louis Davids 'Rassenhaat' 1922.)
Davids kruiPt hier in de huid van de verdrukte inlander
die weliswaar een bruine huidskleur heeft
maar' een zuivere ziel . Onderdrukkin$ kan vol-
$ens Davids enkel leiden tot rassenhaat en wrackacties
. Wellicht voelde Davids zich als 'ood verbonden
met het lot van de onderdrukten in de
samenlevin .
In 1927 beschril'ft Davids in zil'n liedl'e 'Moeder is
dansen' de houdin$ van de Nederlandse burgers .
186
Duitschland hee t zi1'n republiek
Moeder is dansen
En zi1'n Hohernzollern kliek
Moeder is dansen,
EuroPa door de Yank 8ePlukt
Kalmpl'es uit elkaar 8erukt
Volk'renbond wordt dood8edrukt
Moeder is dansen.
Mammie is dansen baby wees maar stil
Mammie is naar 'De Gaite' (o1'e)
Mammie is aan haar twinti8ste blues,
Pa>~a geeft 1'e droo8a ponnen
Mammie is aan 't charlestonnen
Mammie in met de 1'on8ens van de Band
Pappie bli1' t thuis bi1'vent
Als ze thuis komt in de afternoon,
Kri181' e'n 1" ne cocktailzoen
Mammie is dansen mi1'n kind .
Werkloosheid en hon8er schri1'nt -
Moeder is dansen,
Handel industrie verkwi1'nt ,
Moeder is dansen,
Russen en Chinezen 8aan,
Kalmpl'es op EuroPa aan,
Listi8 lacht reeds de avaan
Moeder is dansen .
(Van To! (?)Davids 'Moeder is dansen'
1927.)
MiJ'ns inziens doelt Davids hier op de drei$ende
economische en Politieke ontwikkelin$en in het
buiten!and . Het lil'kt alsof in Nederland niemand
werkeliJ'k stil staat bil' de ellende die lan$zaam
maar zeker ook onze kant oPkomt . Inte$endeel
men $eeft zich over aan de nieuwste $rillen en modeverschiJ'nselen
. Men $aat uit en danst alsof het
!even ervan afhan$t 0Pvallend is dat hierl'uist de
vrouwen het moeten ont elden .
Dit lied ze t iets over de houdin$van het Nederlandse
yolk en de Nederlandse re$erin$. Uit de $eschiedenis
weten we dat ons land lan$ in een fase
van ontkennin$ heeft rond$edoold zonder duidelil
ke standPunten in to nemen ten aanzien van de
buitenlandse ontwikkelin$en. Dit als $evol$ van
het verlan$en om net als in de Eerste wereldoorlo$,
neutraal to bli!'ven .
Voordat ik verder in$
a op de door mi J$eselecteerde
liedJ'es wil ik no$ even wJizen op de problema-
1 'car9ang 10, nummer 3
Wim Kan ti'dens een oude'aarsconference
tiek rondom het auteurschap van de diverse lied-
'es . Pas na de oorlo werd ontdekt dat vele door
Davids uitgebrachte liedJ'es waren $eschreven
door tekstschriJ'ver acques van Tol. Van Tol
schreef teksten op bestellin$ en hield rekenin$ met
ieders persoonliJ'ke wensen en verlan ens . Wanneer
men het dubbele betaalde voor een tekst $of
hi' zonder Probleem de auteursrechte n erbi . In
1939 werd acques van Tol lid van de NSB. Van
1941 tot 1944 nam hil' de leidin$ o P zich van het
door het Nederlandse yolk zeer $ehat e maar actuele
radio Pro $ramma: Het Zonda8middagcabaret met
Paulus de Ruiter .
Deze laatste activiteiten hebben ertoe $eleid dat
Van Tol na de oorlo$ zoveel mo$eliJk werd dood-
$ezwe$en. Van zijn onder verschillende Pseudoniemen
$eschreven teksten bleven evenwel allerlei
artiesten l'arenlan$ en niet zonder succes $ebruik
makers . Zi'n bil'dra$a aan de succesvolle Snip &
Snap revues is wel het meest overtui$ende voorbeeld
.
De meeste teksten uit de periode 1930-1940 zijn $eschreven
door acques van Tol . De comPosities ziijj n
wel van Louis Davids . Davids heeft de liedJ'es
avond aan avond $ezon$en, ze PoPulair en bekend
$emaakt. We mo$en aannemen dat hihdie de liedles
met zoveel gevoel west to bren$en, zich met de
inhoud van de teksten kon vereni$en . Daarnaast
$enoten de lied es een enorme PoPulariteit bi het
Pubhek. In veel teksten werden blilkbaar $evoelens
van het Publiek op een l'uiste manier verwoord.
In 1930 kwam Davids met 'De kleine man' . Hier
vol$t een fragment :
Wi1 ' verzor8en onze medebur%ers to%enwoordi8 best :
Als1'e niet werkt kri1'81a achttien 8ulden premie •
En nou zijn er heel veel slampampers die zijn Never
lui dan moe want die denken : nou die achttien pip ,
die neem ie!
Ze schelden allemaal
~ patroon en kapitaal
,
En wie is weer de dupe van dat vril'heidsideaal?
Dat is de kleine man de kleine burgerman ,
Zoo'n dood8ewone man met een con ectiepakkie an
Zoo'n man die niks verdra8en kan, bli1' t alti1'd onder
an zoo'n hors%erli1'er- zenuwli1'er van een kleine man .
De minister van De ensie vraa8t weer onderzeeers
aan,
i{10).s
187
mocht een vreemdelin8 zich met de Oost bemoeien
En als wi1' die vloot dan hebben en er komt een beet1'e
mot
Kunnen wiJ' er in de Amstel mee 8aan racier .
Dat beet voor 't ideaal voor Neerlands grond en taal ,
Maar wie betaalt het Pakkie van den vice admiraal?
Davids Van Tol Rido 'De kleine man'
1930 .)
Dit lied on etwi'feld het bekendste lied van Davids
ward het li'lflied van de toenmali$e a$ressieve
middenstand die in de crisis' ran extra veal belasting
moest betalen om de stem elende
werklozen een mmimale ondersteunin$ to verschaffen
. De arbeiders namen Davids de toespelin-
$en op de werkelozenmentaliteit niet in dank af. In
Het Volkvan 2 oktober 1930 staat een vernieti ende
recensie : "Louis Davids wil bli!'kbaar alleen maar
menschen aan het lachen maker . Hoe kan hem
minder schelen al zou hil' desnoods lafheden moeten
verko n over de klasse,
waaruit hi' ~ zelf voortkwam"
Ibo 1981, p .221 .
Het is moeilil'k na to $aan hoe Davids bier zelf over
dacht, juist omdat we niet water welke auteur de
kritieke passages $eschreven heeft . Ook andere
teksten van Davids voor zover ik die heb kunnen
achterhalen bieden weinig uitkomst. Davids' innerlil'ke
roerselen li en blil'kbaar niet op bet untl'e
van zil'n tong . Over 't al$emeen bleef Davids binnen
de $renzen van het keuri$a het aardiga en het
on$evaarlil'ke . Hil' ram weini$ risico's . Daardoor
drei$en zil'n liedljes inderdaad de richtin$ van de
meezin$refreintl'es' uit to $aan . Maar het publiek
waardeerde ze in ho$e mate . Dat wil echter niet
ze$$en dat hil' al het andere afkeurde . Inte$endeel .
uist Davids beschikte over de mo$elil'kheid
nieuw, )'on talent uit binnen- en buitenland alle
kans to $even zich to Profileren . En dat deed hi')
ook. In zil'n Kuhrhauscabaret was Plaats voor velen.
Om de twee waken was er een nieuw pro-
$ramma met een bonte afwisselin$ aan uiteenlopende
artiesten . Het eni$a vaste punt op de avond
was de conference van de beer Davids zelf . Hi'l
maakte veal mo$elil'k . Hi1' $unde zil'n Publiek en de
door hem ontdekte artiesten maar en hater . Voor
zichzelf had hil' een naam boo to houden en dat
deed hi1' op zi1'n ei$en veili$a manier .
Uit het laatste succesvolle Davids-lied het volende
fragment :
e wilt de wereld hater maker en dat wilJ'e uiten -
Door1'e biJ' een Parti1' o 8roeP o stroomin8 aan to
sluiten .
Er is voldoende keuze in Politieke leuze .
Vertroebeld wordtJ'e ki1'k,
Want ieders voorman he t 8eli1'k!
(hi1' ze8tJ'e)
KlaP 's in 1'e handJ'es, bliJ', bli1', bli'1-
StomP het in 1'e bollet1'e, dei dei dei
Hand1'e omhoo8-
Hand1'e omlaa8,
een vuist8ebald
't is maar de vraa8,
Waar zit de ernst
en waar verlakkeri1' .
Zoo varen illusies voorbi'JZoo
varen illusies voorbiJ'.
(Van Tol/Davids 'KlaP cans in l'e hand >'es'
1939.)
0pvallend is dat in dit lied voor 't eerst, zil' het zeer
verbor$en jets wordt los elaten over de ontwikkelin$
en in Duitsland . In het laatste refrain wordt
mil'ns inziens de Hitler$roes beschreven . Davids
heeft evoeld waterzou $aan $ebeuren.Te$enzi1'n
familie zei hil' : "We $aan er allemaal aan . Ik hen
bun eerste slachtoffer"Ibo 1981, p .227 . Voor de
oorlo uitbrak was Davids die aan zware astma
lead echter al overladen. Van de verschrikkingen
van de oorlo$ heeft hil' niets mee8ekre$en .
Wim Kan en het ABC•cabaret
In 1936 vond in het Leidsepleintheater de remiere
plaats van het ABC-cabaret . Het ro ramma Daar
zit muziek in. . . $eschreven door tekstschriN' er Wim
Kan, maakte een stroom van reacties los . De overwe$
end serieuze recensies even al aan hoezeer
men het ABC-Cabaret als een'weder$eboorte van
het Nederlands cabaret' za$. Men was er bli1' mee:
"Hat ABC-Cabaret ontleent zil'n kracht aan het
voorop$ezette doe! jets tot het auditorium to ze -
en. We zouden hasst kunnen o marker: elk deal
van bet programma heeft een moraal.",; "Hat is
$een cabaret het is geen revue . Het staat ideolo-
$isch het dichtst bi1' oede, vlotte l'ournalistiek
waarbi) ' ieder genre welkom is behalve het verve-
)ende ."Ibo 1981, p .15 .
Ik vond drie liedjes - uit verschillende program-
1'aar9ang 10, rummer 3
ma's die tezamen een duidelil'k beeld even van
de visie van del'onge tekstschril'ver Wim Kan op de
maatschaPPil ' en vooral op de burgers van toes .
Enkele fragmenten hieruit :
We zi1'n zo 8ewoon- zo dood8ewoon
als onze kleren waar 8een coupe in zit.
We zin8en in 't levee de ondertoon --
we heten dood8ewoon eenvoudi8 Smit.
WiJ' zi1'n de Smitten- die voor u zitten
voor't open venster-met hue zoos . . .
't Kind is 8een mooie - hi1' is een rooie . . .
maar wel een recht8eaarde Smit, dus : dood8ewoon!
Al 141'aar 8eleden stond welkom op de mat
verhuurden wi1' een kamer met inbe8riP van 't bad .
Toes kwam meneer van Puttee die zag de kamer aan
en is sinds 141'aren hier nooit meer we88a8aan .
Hi1' wordt verzor8d met lie de en voelt zich als een
vorst .
Eet ri1'stebriJ' met krenten en commensale worst. . .
HiJ ' was zo 8ewoon - zo dood8ewoon
net als z'n kleren waar 8een coupe in zat!
Hi1' zon8 in het !even de ondertoon
hi1' huurde hier de kamer met het bad!
(Wim Kan 'De Smitten zil'n zo gewoon' 1936.)
Rood of niet rood als rechtgeaarde Nederlander
bee en blil'fl'e doodgewoon- fatsoenlil'k en middelcoatig
. Het burgerli1'ke zit 'm in het huffs de huurder
de kamer en het bad het eten etc . En 'uist tegen
diezelfde burgerli1'kheid wordt geageerd in het
volgende lied over 'de ansens' waar ik helaas a!-
lees enkele fra menten van o kan semen.
In hue gehuurde woning met achtertuintl'e zitten
de ansens to genieten van het uitzicht . Beiden zil'n
in hat trotse bezit van een HBS-diploma . Ze hebben
echter geen geld en geen humor. Ze does er alles
aan om op de buitenwereld zo braaf coogelil'k over
to komen.
Wil' zi1'n de ansens en wi1' eten soeP .
Wi1 ' eten
~'~ omdat wi1' daarvan 8roeien.
Al staat de revolutie op de sto ep
Daar kunnen wi1' ons immers toeh niet mee bemoeien .
Zo weten wil' met ere ons 8oed to conserveren .
Wat geeft hat ode wereld star t
Als't ons maar niet beder t.
Door niets worden wi1' maar 8eraakt
Want wiI' zi1'n levend in8emaakt
Conserves die bederven niet zoals u ziet.
Hier zitten de ansens en zij' eten soeP
Zi1' konden moss'len zi1'n- dat is om het even.
Maar het zi1'n ansens- en zij' eten soep,
Als eni8 teken dat zij' allebei no8 !even .
(al niet veel later)
De ti1'd 8aat snel : za8 u zo-even
De ansens no8 8eeeel in levee
Thans zi1'n de ansens reeds abstract
En in dit album oPBePlakt .
En toch is tussen toes en thans
't Verschil niet eens zo 8root .
Toes lee den deze ansens nog
En to8enwoordi8 zi1'n ze dood .
(Wim Kan 'I-let !even van de ansens'
(fraSmenten)
1938.)
In het lied wordt beschreven met welke zorgen een
goed burgerli)'k Nederlandsgezin to kam 1'en heeft .
Daarbil' kri)'gl'e een goede voorstellingvan het huffs
de meubels de tuin en de kleding van de ansens .
Hoeveel menses zullen zich niet herkend hebben
in de levensbeschril'ving van 'De ansens'? Een recensie
uitdie til'd Ibo 1976, p .53 : "De ansens ...een
echtPaar, welks burgerli'lke middelmatigheid zo
genadeloos en realistisch wordt gaParodieerd- dat
men bi1'na kan vrezen dat Wim Kan, als schri1'ver
van de tekst- wegens belediging van een yolksgroep
zou kunnen worden aangesProken .."
A1 stort de wereld in . ..het fatsoenli'ke Nederland
blil'ft de dingen does van alledag met een nuchterheid
waar l'e of en toe koud van wordt . Voor mil' is
dit een til'dloos lied en l'uist nu wear heel herkenbaar
. Er staat nu dan wel geen oorlog voor de deur
maar de milieuvervuiling bedreigt al til'den ons leyen
en welzi1'n en bil' onze naaste buren worden
wederom buitenlanders geterroriseerd . De kranten
staan er vol van maar er moat nog veal gebeuren
voordat Nederland uit de luie stoel riJ'st en
actief gaat werken aan zil'n eigen verantwoordelil'kheden
. Uit hat derde lied hat vol ende fragment:
Wi1' zin8en hat lied van daze ti1'd -
Het lied der middelmati8heid
Dat middelmati8 lied1'e
Van ante J en Mariet1'e .
WiJ' zi1'n tenslotte i nderdaad
Niet veel meet dan de middelmaat
Maar toeh ook niet veel minder .
Wi1' hebben ook 8een hinder
Van onze middelmati8heid
Het is een teken van de ti1'd,
En wie zich bi1' zi1'n tiJ'd aanpast
Hee verder niet de minste last
Van middelmati8heid.
Men hoont ons niet
Beloont ons niet
Ver1'aa8t ons niet,
Want wi1' zi1'n kind'ren van de ti1'd ,
WiI 'zi1'n. ., de middelmati8heid!
Wi1' zip8en het lied1'e van ied're da 8-
Het lied dat iedereen horen ma8,
Waar niemand our laeht en waar niemand our huilt
Omdat er8een waa8heid o wiJ'sheid in sehuilt .
Zo'n lied1e, zo typiseh van onze ti1'd,
Zo'n lied1'e . . . van middelmati8heid.
In vele landen zel s re8eert
De middelmati8heid -
De massa-man
Wordt Konin8dan
De enkelin8
Wordt drenkelin 8,
Want onze middelmati8heid
Komt steeds meet in de meerderheid .
(Wim Kan, "t Lied der middelmatigheid'
1939.)
0pmerkeli)'k is dat de drie lied)'es uit verschillende
Programma's uit de vooroorlogse Periode van het
ABC-cabaret komen maar toch op hetzelfde inhaken.
'Het lied der middelmatigheid' als een snort samenvatting
van wat Wim Kan ons steeds weer wil
vertellen : Nederland slagPt in en maakt zich alleen
nog
zichtbaar druk our dingey)es van huishoudeli'k
niveau . Men heeft een leven over voor rust en
regelmaat. De werkeli)'ke problemen van structurele
aard durft men niet aan to gaan . En liever no g
wordt men er helemaal niet mee geconfronteerd .
Uit een naoorlogse recensie van Vril' Nederland
Ibo 1976 P .103 : "Hi)' nam hiermee een commercieel
risico: het Hollandsepubliek dat een cabaret bezoekt
is het gewoonli)'k alleen our amusement to
doen en wenst in zil'n uitgange)yes niet gestoord to
worden door een confrontatie met een Problema-
1 9 0
tiek voor welke het de ogen liever sluit ."
Uit het voorafgaande zou men de conclusie kunnen
trekken dat Kan vooral sociaal Seengageerd to
werk ging . Dat is niet helemaal waar . Kan bracht
we! degelil'k ook de politiek ter sprake zoals in de
sketch 'Alti)'d komt er ruzie van' . Maar dan komt al
snel de Politie zeggen dat die scene kwetsend is
voor een bevriend staatshoofd en op straf fe van intrekking
van de vex8unping geschrapt moet worden.
Zeer gekuist kan het er dan tenslotte mee door .
En dan nog ) schri'ft het Binnenhof : "Het programma
is zodanig politiek gekruid dat het onmiskenbaar
ten koste saat van het lichte, prettiga amusement;
de kruiden maken de soep weleens wat erg
heet"Ibo 1976, p .103 .
Dat het ABC-cabaret de politieke hete hangi)'-
zers niet schuwde staat we! vast ; over de politieke
kleur van Kans gezelschap valt slechts to sleculeren.
Partil' kiezen, kleur bekennen is er niet echt bil' .
De Til'd schri)'ft later: "Het ABC-cabaret ziet de betrekkeli)'
kheid der dingen. Het ontmaskert . De
draai wordt echter alti' handig genomen. Maar
daarmee bekent het zoetl'esaan de kleur van het
kleurloze . Het speelt de vorm . Het speelt daardoor
met de inhoud en vetspeelt die sours" .
Ik geloof dat het ABC-cabaret in de Ieriode
1936-1939 het Publiek voornameli)'k een spiegel
voor wilde voorhouden en het laten zien hoe gevangen
men zat in zi)'n eigen burgerlil'kheid. Gezien
de normen van het eubliek en de strenga controle
van hogerhand was dit ook het eniga wat het
kon doen.
Erika Mann an het emirantenca aret
Rond 1930 was de vraag naar het Duitse amusement
in Nederland zeer groot . De Sewilliga markt
voor het Duits amusement heeft veel to maken met
de volgens Wim Ibo 'cabaretloze' periode in Nederland
aan het begin van de l'aren 30 zie inleiding
.
Toen Hitler in 1933 in Duitsland de macht overnam
besloten veel Duitse artiesten naar Nederland
to trekken of zich to voegen bil' de reeds in Nederland
aanweziga Duitse artiesten . Zil' 8edroegen
zich geenszins als vluchtelingen . In Principe waren
zi)' we! op de vlucht • ze mochten in hun ei en
land immers niet meeroptreden. Zi)' kwamen redelil'k
gemakkelil'k ons land binnen . Ze hoefden alleen
maar aan to tonen dat ze niet armlastig waren .
1'aargan9 10, nummer 3
Het Uolk, 15 februari 1963
Via het cabaret van Louis Davids, tourne es door
het land en het belangri)'ke arbeidsterrein van 'de
radio' werden de Duitse emigranten snel bekend
en geliefd bi)' het Hollandse publiek . Desondanks
verliep de integratie niet vlekkeloos . Nederland
was zwaar verzuild en de aanhankelil'kheid van de
luisteraars aan hun eigen zuil was immens gro ot.
Buitenlanders die de onderlinge verhoudingen
slecht kenden, maakten snel brokken en stuitten
op de bekrompen houding van de omroepleidin g
of van de Radio-Omroep Commissie.
De emigranten gaven nogal eens bli)'k van onvrede
met hun ti'd . Die onvrede had niet zelden to makers
met politieke ontwikkelingen in binnen- en buitenland
. Dat werd niet gewaardeerd door onze regering
en de Nederlandse pers. Men vond dat er misbruik
gemaakt werd van de gastvri)'heid van de
Nederlandse overheid . Het paste niet of to geven
op 'bevriende staatshoofden' . Deemigranten kwamen
op korte termil'n aan de Nederlandse normen
togemoet door de scherpe kanten van hun kritische
uitspraken weg to vil'len . Als Nederlandse artiesten
immers rekening dienden to houden met
politie-ingri)'pen- hoeveel to meer moesten gevluchte
Duitse l'oden dan op hun hoede zil'n .
Eerst kwam het cabaret Ping Pon8. Later - in
1934- het Nelson Cabaret en de P rmuhle van
Erika Mann . Het zal geen verwondering wekken
dat de creme de la creme van het Duits cabaret hier
to lande snel populair werd . Er kwam dan ook al
snel verzet van de kant van de Nederlandse artiesten,•
de buitenlanders zouden hen het brood uit de
mond stoten.
Van de drie genoemde cabaretgroe en van emigranten
in Nederland is de P rmQhle ongetwil'-
feld het meest interessant . Het bracht waarli)'k politiek
cabaret en hield dat ook vol ondanks de
togenwerking van politic en controlecommissies.
Door hun enorme artistieke kwaliteiten en hoo8-
staand cabaret in het algemeen kregen ze alle
waardering van publiek en pers . Zi)' hadden betere
mensen betere teksten en werden gedreven door
een idee. Het bracht zuiver anti-fascistisch cabaret ,
hoewel in bedekte termen. De naam Duitsland
kwam in hun sketches en lied'es niet voor . De volgende
fragmenten spreken boekdelen zeker als
we weten dat tekstschri'fster Erika Mann deze
verkleed als militair, voordroeg op het toned .
Ieh bin der Prinz von Lu8enland
Ich lug, dass sick die Baume bie8en -
Du Lieber Gott wie kann ieh lugen ,
Lug alie Lii8ner an die Wand
Bet mix daheim im Lu8enland
dar keiner mehr die Wahrheit reden -
Emn buntes Netz von Lu8en aden
Halt unsex grosses Reich umspannt .
Wer etnmal lu8t- dem 8laubt man nieht
Wer immer lu8t, dem wird man 8lauben.
Zum Schluss lasst sich's die Welt nieht rauben
dass er die lautre Wahrheit sPricht .
(Erika Mann 'Der Prinz von Liigenland'
1934.)
Deze tekst komt voor in het derde exilprogramma
van de P e ermuhledat geschreven was op het thema
'Marchen' . In het volgende fragment komt een
als Hitler verklede man het tonedl op en begint het
Publiek to ondervragen .
V{I0~$
1 9 1
• nun raten Sie ma!, wer bin ich?!
Tra8 ich nicht den Cha>eaucla9ue wie einer
Der in der Gesellscha t mittendrin -
Emn 8elehrter, oder gar noch einer?
•
wer bin ich?
•
na na wer konnt ich sein?
Bin ich Dichter?
Bin ich Richter?
Kunstler bin ich and als solcher kuhn -
Grei hineins ins voile Menschenleben .
•
-nu raten Sie ma!, wer ich bin -
KoPherunter, ich will Antwort 8eben!
Bin Schar ichter
Bin Schar ichter
a ich richte wahrlich Schar
Hau in Eile Mit darn Beile
•
urn K ab Weil ich dar !
(Erika Mann 'Mann der Stunde' 1934 .)
Erika Mann en haar P e ermuhle, die de eerste twee
Pro$ramma's in Munchen sPeelden, hielden te$en
alle waarschuwingen in, vast aan hun doe! : "wir
mussen uns alle $anz der Politiek weihen" . Waar
anderen water bil' de wil'n deden en zich aanPasten
aan de bekromPen houdin$ van re$ering en Pers
$ingen zij' onverstoorbaar door met hat uitdra$en
van hun idea . Waar dat niet gewaardeerd ward,
boekten zij' immers toch succes op grond van hun
artistieke vaardigheden .
Menno Ter Braak heeft de P e ermuhlein Nederland
min of meer bekend $emaakt door zil'n kritieken
in Het Vaderland. Zi)'n recensies warden door
de Duitse artiesten zeer $ewaardeerd . "Seine ana-
1Ysierenden BesPrechun$en sind das Genaueste
was uber die Pfeffermuhle $eschrieben wurde"
Keiser HaYne P.124 .
Menno Ter Braak was zeer onder de indruk van de
teksten van Erika Mann en haar P e ermuhle . Hi'
bezocht ieder nieuwe voorstelling en schreef daar
uitgebreid over. Zi)'n belangril'kste recensie verscheen
in Das neue TaSebuch 4 (1936), no . 6 . Over de
teksten ze$t hil' : "und die Texte sind wieder nicht
eine RhaPsodie von zufalligen Kabarettnummernsondern
sie stammen hauPtsachlich von einem
192 1~Q0`~f
Menschen and weisen einen inneren Zusammenhang
auf" .
Hil' denkt dat de sterke samenhan$ in de teksten
een reaktie is op de situatie waarin zij' als emi ranten
leven .
In april 1936 vond de duizendste voorstellin$
Plaats in Nederland . De Nederlandse re$erin$ feliciteerde
de artiesten maar verzocht to$elil'kertil'd
de P ermuhle Politiek engagement na to latenl• het
bracht voor Nederland to veal diPlomatieke corn-
Plicaties met zich mee . Dit verzoek ward met klem
herhaald .
Erika Mann vertelt . Durchaus so liess die Niederla"
ndische Regierun mich wissen, wunschte
sie dass wir fortfuhren, im Lande zu $astieren.
Noch sei man eine freie Nation and lasse sick
nichts vorschreiben. Leider nur mussten wir von
nun an auf )jade, selbst die indirekteste politische
Wirkung verzichten . Unser Erfol$ - and damit
der finanzielle Erfol$ zahlloser hollandischer Unternehmer
- sei so gross dass wir der leidigen
Poltik gewiss entraten konnten . Auch als refines
Amusiertheater konnten wir ohne weiteres . . . Wir
lehnten dankend ab, and damit war unseres Bleibees
in EuroPa nicht !anger"Keiser HaYne P.129 .
En daarmee verliet hat cabaret dat in daze vorm
toen a1 aan onze huidiga normen beantwoordde en
van Duitse makeli)' was, ons land . Wellicht heeft dit
emigranten-cabaret made devoedin sbodem gevormd
voor wat er na de oorlog aan sociaal-en politiek
geengageerd cabaret in Nederland van de
grond gekomen is .
Literatuur
Wim Ibo, En nu de moraal . . . .Geschiedenis van het Nederlands
cabaret 1895-1936. A1Phen aan den Ri1'n,1981 .
Wim Ibo, 401aar Wim Kan met Co~aan xi1n zi1de.
Amsterdam, 1976 .
Wim Kan, Soms dank ik weleens bil' mezel . 2.P.,1979 .
Helga Keiser HaYne, Beteili8t euch, es 8eht um ihre Erde.
Erika Mann and ihrePolitischen Kabarett die Pfeffermuhle
1933-1937. Munchen,1981 .
1a ues Kloters,'Dora Gerson en hat eerste
emi8rantencabaret Ping Pon8' . In: Nederland en hat
Duitse Exil 1933-1940.
Lies Pel8er/Renee Waale (red .), De mooiste lied1es van Lours
Davrds. Amsterdam, 1980 .
1'aargan9 10, nummer 3
\) oo:xs Van de r
edact ie
aarSan8 10, nummer 4 :
oktober november 1992 .
V'Js verschi)'nt vier maal per l'aar .
Redactie: Christian Bok Desiree
van Hattwn Toef aeger, Bertram
Mourns (hoofdred.), Iris Pronk
(eindred .) Lizanne Schipper,
Thomas Vaessens
Redactie-adres Traps 10, 3512 K
Utrecht . Telefoon (030) 71 07 75 of
43 24 11 (bereikbaar des avonds
tussen 18 .00 en 20.00 our) .
Bi1'dra8en : in tweevoud zenden
naar hat redactieadres . Indian
mogelil'k aanleveren in reSuliere
tekstverwerkingsPro8ramma's.
Abonnementen: 21 ; Per l'aar . Men
abonneert zich door overmaking
van 21,- op Sirorekenin g 2595369
t .n.v . Vooys, Utrecht .
Abonnementen worden zonder
togenbericht ieder heel l'aar na
in8an8 automatisch verlen8d .
Redactiecommissie Fops van
Buuren, Wilbert Smolders
Public relations en advertenties:
Mariet Hamer;
telef oon (030) 712400
Indian de redactie er niet in is
geslaagd hat copyright van de in
dit nummer gaPubliceerde
of beeldin8en to re8elen vol8ens de
wettelil'ke bePalingen, verzoeken
wil ' de houders van het copyright
contact op to nemen met de
redactie .
Gra ische vorm8evin8 : Michiel
Goosen
Logo: Richard Annaars
Druk. KriPs RePro MePPel
D Vaoys, Utrecht, oktober 1992
ISSN 0921-3961
Gelukkig zijn is heel ramPzaliS . Geluk is bil'voorbeeld
~ '
noon
een baste bron voor literatuur geweest-een happy end is alti'
slecht. Ongeluk kan bovendien heel divers zil'n, dat is
dap wear zijn charme. In dit nummer hebben wil' zoveel mogelil'k
lead verzameld . Oorlog is natuurlil'k een grote ins iratiebron
. Zo is er een artikel over de dichters van de Eerste
Wereldoorlogeen Freudiaanse interPretatie van de Golfoortog,
en schri1'ft Andreas Sinakowski over goed en font na de
oorlog.
In hat kader van ziekte en martelaarschaP komen de beroemde
zeventiende-eeuwse arts Van Beverwi') ck en het sadomasochisme
bil' Vondel aan bod . Nog meer lichamelil'ke misere
is to vinden in de rubriek Traps' .
Voor de geestelilke ellende verwi1zen we naar de recensies
waar met name veal eenzaamheid in voorkomt . De basProken
boeken zijn daze keer niet zozeer op actualiteit alswel o P
droefenis ehalte uit ezocht.
Veal leesvermaak!
1 9 3
Inhoud
Laat de doden de doden begraven
196
Essay van Andreas Sinakowski
Kin e rkru i stocht nasr TarIfamaore
202
Kurt VonneSuts Slaughterhouse Five
Jan Frans van Di1'khuizen
Zoals Vonne%ut sehri1' t heerst er stilte na een bloedbad . De eni en die
spreken zil'n de vo8eIs en zi1' ze%%en apes wat er to ze%%en valt over een
slaehtin%- nameli1'k: "Poo-tee-weet?" .
In dit nummer geen column van Frans de Rover .
`Do kt or1k h zon last van. . . : e rakti'k van een
e
zeventien e •eeuwse arts 2
Lia van Gemert
Ziekte is een vorm van ellende die bi1'na niemand besPaard bli1' , daarin
verschilt het verleden niet veel van het heden . Het werk van ohan van
Beverwi'ck 1594-1647 biedt de mogelil'kheid om kennis to maken
met de medische visie op ziekte en Pil'n in de zeventiende eeuw .
Alice Doek
Het mooiste moment om een heili a aan het woord to laten is de seconde
voor ze haar laatste adem uitblaast moet VondeI%edacht hebben . In zil'n
Brieven der Heili%e Mae%hden beschreef Vondel het leed van twaalf
martelaressen op zeer realistische wi1'ze .
Charlotte Govaert en Francine Smink
De vierde en laatste bi1'drage in de serie'Het bedril'f' . In dit
nummer komt DinY Schouten- eindredacteur van De Republiek der
Letteren Vri1' Nederlan aan het woord .
ei ofwar
229
In rid van Meerten
Wilfred Owen Siegfried Sassoon en andere'War Poets' berichtten
in hun gedichten de thuisblil'vers over de gruwelen van de Eerste
Wereldoorlog : in werkeli1'kheid is er %een eer en %lone maar slechts
dood en verder .
1'aargang 1 0 , nummer 4
Trans
1
Brieven • Lachen om diep leed,; 0pwekkend recept
BIoezweet en tranen Vonel als sadomasochist?
21
Het Protocol van Heilig Ontzag 225
Column
Ronald Giphart
et e o.f. 7
ecensies
1
Alleen op de wereld ; Oud en eenzaam ; Het li'den van een bleke
l'ongelfin~g Uitnodiging voor een onthoofdin
g
et dank
asn a ofI o0r
0 7
4
Toe ae8er
Zonder oorloS 8een cuituur . Over golfverhalen- Freud sciencefiction
en de droom van George Bush .
Kritishe Iiof a,; Viivi Luik en het nieuwa Estlan
c 250
Marianne Vo el
Over de romans De zevende vredesiente en De sehoonheid der
8eschiedenis van een togendraadse schri)'fster en haar
melancholieke land .
\)OOS 1 9 5
vervolg
Oorlog aan de geschiedenis! 235
Chaos in het proza van Claude Simon
Lizanne Schipper
Twijfel heerst op alle niveaus : twijfel aan de taal en twijfel aan de
werkelijkheid -twijEels die elkaar wederzijds voortbrengen .
Laat de doden de doden
begraven
An reas 1n os wki Helaas heb ik u in een onbewaakt ogenblik beloofd een stuk voor
Vooys to zullen schri1'ven . Maar de woorden die ik verleden l'aar
over mezelf heb gezegd staan me togenwoordig minstens zo te8en
als de woorden die anderen over mi lhebben gezegd of 8eschreyen.
Sinds een 1'aar 1likt mi1'n leven namelil'k op dat van een as in
een kooi die van de ene Plek naar de andere wordtgesleePt om
zil'n kunstl'es to vertonen . Kortom : ik breng het gewoon niet meer
0P om nog to schri1'ven . Een Paar brieven aan vrienden een 'still
alive . ..' - daar blil'ft het zo'n beet1'e bi1' . Daar komt nog bil' dat een
tekst van vi1'ftienhonderd woorden over een Probleem dat to reduceren
valt tot een 'Wat betekenen goed en kwaad na een oorlog ..?'
niet bePaald ruim bemeten is .
Voor een gedicht alleen al heb ik drie tot vil'f Pagina's nodi g
voor een langer dichtwerk meestal twintig . Ik ben een Prozaist in
hart en nieren met andere woorden iemand die ertoe veroordeeld
is om iedereen to benil'den die in een zin het hele antwoord Paraat
heeft . In mil'n geval is het ramPzaliga gevolg daarvan dat ik me gedwongen
voel om alles net zo lang
van alle kanten to bekilken tot
een antwoord niet meer nodig is . Vanaf een bePaald moment betekept
dat : 'De weg is het doe!' .
Mi'~n afkomst is er de oorzaak van dat ik mezelf verslil't in een
Permanent Proces van interPretatie. l k kom uit een familie met zowel
Russische Poolse Franse als Duitse voorvaderen . Sommi en
waren l'ood . Dat wil zeggen: ik ben to zeer Duitser om bi l de t'oden
en to zeer 1'ood ben om bi1' de Duitsers vertrouwen to wekken . Miln
omzwervingen begonnen al vroeg . Ik was neg
en l'aar toen ik miln
eerste'thuis' verliet : de Oost-Berlil'nse docklands .1k werd geadoPteerd
en Plotseling verging het mil' als de meeste kinderen die alles
verloren om niets to winnen . Ik kan niet zeggen dat het slecht met
me ging... zolang ik het sPel maar meesPeelde- me reSelmati8 waste
en er met behulP van een behoorlil'ke Portie intriga voor zorgde
dat ik niet op straat werd gezet .
Toen ik op mil'n vierentwintig
ste voor het eerst in West-Berliln
stond was mil'n eniga verlangen voor de toekomst: in alle rust een
Paar boeken to mogen Produceren . In elk geval heb ik altild beide
kanten aan den li1ve mogen ondervinden met als eindresultaat dat
ik noch bi' de ene noch bil' de andere kant hoor . Familiarity breeds
contempt.
Ik kan de list van Pittoreske tweesPong
l heden in minl biografie
nog
een hele til'd voortzetten . Omdat ik vier 1'aar van mi1 n leven
voor de Oost-Duitse geheime dienst werkte maar eigener bewegin
een einde heb gemaakt aan mil'n misdaad teen de geest- ken
ik zowel vervolgers als vervolgden zowel het ree als de >'ager . Ook
196 1'aargan 9 10, nummer 4
hier val ik buiten elke categorie . lk heb niet op het >'°n ste ericht
gewacht om mezelf aan het kruis to sPilkeren . lk had mezelf verhoogd,
waarom zou ik mezelf niet ook vernederen . En terwi)'1 ik
dat deed stelde ik vast dat er tussen die twee dingen helemaal
geen verschil bestaat . En alsof dat allemaal nog niet genoeg is
komt daar nog eens bi)' wat men gewoonlil'k'homoseksualiteit'
noemt-; dat maakt me zelfs in de ogen van mi)'n allerlaatste medemens
nog verdacht . Bil' beide kanten horen - alti)'d weer en towel
aan de ere als aan de andere kant - alleen maar vuiligheid . Het
dichtst in de buurt komt misschien nog dat ik iemand ben die het
verraad verraden heeft een deserteur, een unicum, een farce van
verscheurdheid . lk zit zoals dat in hat Duits heat, 'tussen alle stoelen'
. Vanaf mil'n geboorte ben ik ertoe voorbestemd geweest een
kosmoPoliet to zi)'n . En daarom is mil'n thuis : de ervaring- een
woord een gebaar, de betekenis .
Of hat overtreden van alle regels . How to be an alien? Heel eenvoudig.
Zoek de Plek op waar l'e niet hoort en )'e zult de gekste dingen
meemaken . Zodra l'e een keer uit hat oude spoor staPt- volgt
de rest vanzelf . En als de moraal -meestal in de gedaante van
een derderangs verslaggever van een kraut-zich weer eens oPmaakt
voor een kruistocht is er geen ontsnaPPen mogeli)'k . SPreek
uit wat 'e ziet zeg wat )'e denkt en >'e rol als iemand die zich weigart
aan to Passen li vast. Wees lang genoeg l'ezelf en >'e naam
wordt tot een gerucht.
Het is vreemd maar steeds als ik melding mask van de smerige
attributer die miJ' worden toegedicht of van hat fait dat ze als
oude koeien vanuit de sloot mil'n erf op ge)'aagd worden kril'g ik
van sommiga mensen het verwiJ't to horen dat ik ermee koketteer,
met andere woorden : dat ik een 'uitverkorene' wil zi'n . Zien zij
dan niet dat zij' het zelf zi)'n die voortdurend jets anders van mi')
willen maker dan ik ben? Welk een agorie - nooit ontsnaPt zi'ln,
nooit jets anders gezien hebben nooit aan de rand van de woesti)'n
hebben gestaan, maar wel biJ'na zeker water hoe hat er biJ' een ander
uitziet . Als ik naar hen luister, kril' g ik de indruk dat zij' beter
dan ik water wat ik ben of bedoel. En dat terwi11 ik dat meestal
zelf nauwelil'ks weet-; maar wat belangril'ker is: hat deert me niet
meer. Wie mi1n boek over BerhJn heeft elezen weat dat ik vierentwintig
)'aar en ook daarna nog vierentwinti uur per da bezi
ben geweest met luisteren naar anderen met hat mezelf ei en maken
van vreemde wetter of met hat brangen van offers asn de moraal
. Wat heeft keurig gedrag mil' oPgeleverd behalve allerlei zinloze
ellende? Wat levert hat iemand anders op? Moeten we niet
allemaal steeds weer vaststellen dat we gewoon kunnen doer en
later wat we willen om toch voortdurend maar to bli)'ven wat ors
door de buurman wordt voorgeschreven? Dat wil ze en: zolan
we dat toestaan. Tegenwoordig vraag ik me alleen nog masr af
waarom ik biJ' dat alles ook no zo weinig hoop koesterde. En zo
weinig hoorde. Onze grote denkers - hadden zij' mi)' niet ook ewaarschuwd?
Schil'nen zij' trouwens toch niet alti)'d alleen maar to
willen ze en : om hat even wanneer en waar, of 'e nu osef K . bent
of wie dan ook: verwacht geen antwoord van het slot . Bli)'f alleen
maar over >'e schouder ki)'ken dank erasn wat anderen eventueel
'ioos
197
198
over )'e denken, wees wat mil' betreft ook vol$zaam . Maar of >'e flu
in het i)s verbrandt of bi)' het vuur bevriest - verwacht van die
kant $een boodschaP .
Ellende! Als ik hat daarover heb moat ik vertellen wie een einde
heeft $emaakt aan mil'n treuri$e po8~ 'n$en om iemand anders to
zil'n dan ik ben . Wat een onbeschri1'fli)k $enoe$en was hat om Illness
as a metaphor van Susan Sonta$ to lezen . Wat een bevri)'din
was het om van haar to horen dat de din$en niet identiek zijn met
hun naam . De kern van haar overwe$'~n$en valt misschien als
vol$t samen to vatten: hat $ebruik van een metafoor is lets toe assen
op lets dat hat niet is . Die bedrie$)
like zekerheid ook alti)d dat
er in de stroom van hat leven lets to vinden is waaraan 'e ')e kunt
vastklamPen! Maar waarom )'ezelf niet $
ewoon laten meedrilven?
Zoals ik al zei ik was derti$ l'aar lang drifti$ in de weer $eweest
met hat hebben van een ei$en menin$ . Wat was hat stuPide om alti'd
maar er$ens bi)' to willen horen -en alti)'d bi)' de verkeerde
mensen . Alti)'d de vraa$ wat een )'ood een vrouw, een zwarte, een
christen moat zi1'n, in plaats van to vra$en wat dat ei$enli)'k voor
onzin is . Als ik nu in de New York Times lees dat ik homoseksueel
ben schud ik miJ'n hoofd en vraa$ me of of ik hat ben die ze bedoelen.
Maakt hat ook maar eni$ verschil wie hem wanneer waar o P
welke manier of uberhaupt er$ens insteekt? Als hi)' hat maar lekker
vindt . Als hat echt waar is dat God in de mens leeft, dan is de
mens to $root voor een vel vloeiPaPier . Ga heen en naam hem in
o$enschouw, ontdek zijn weidsheid, maar Probeer niet er een mefling
over to hebben . "Nee, dat de Konin$in l'e $ezicht niet herkenne
het is zachter zo miJ'n $eliefde ver van de afbeeldin$en"
Neruda heeft het $eweten . ledereen die $elukki$ is in zichzelf
weet hat . Waarom weet l'iJ' hat dan niet?
Waarom moeten wi)' trouwens voortdurend lets benoemen of alti'
weer lets veranderen? Kunnen we niet eens voor heel even een
stapl
'e achterwaarts doen en naar de wereld ki)ken? Zou hat niet
$ewenst zijn dat wi)' ons er weer eens van ver$ewissen dat de weraid
no bestaat? De meeste mensen leven buiten iedere realiteit
totaal over$eleverd aan hun waan, of die nu beschavin$, vooruit-
$an$, wetenschaP of rail$ie heat . Of cultuur . Na talloze manoeuvres
klinkt dat woord althans uit de mond van de brave burger,
als : neuk hat li'k zolan hat no warm is . a wat betekenen oed
en slecht na een oorlo$? Precies hetzelfde als wat daarvoor ook al
niet deu de. De dran$ zichzelf een beeltenis to maken . En wat in
de betere krin en van Katmandoe tot en met Pata$onie als correct
wordt beschouwd -namelil'k hat hebben van een menin -is
niets anders dan pure arro$antie. Zeker, hat is heel Pretti$ dat we
to$enwoordi$ bil' de tandarts een sPuitl'e kril'$
en, l
maar ziJn wi
daarom beschaafder, humaner, beter, verstandi er ri'ker dan de
visvrouw ten tid)e van Nero? Vol verachtin kiJ'ken wil ' naar de
stri)'d der $ladiatoren in hat Circus Maximus . Maar ais ik aan onie
talk shows dank dan drip zich tevens de $edachte op dat wi) ' no
altil'd in dezelfde toestand leven als duizenden )'aren $eleden . De
mensen zitten no$ altil'd in de hel van Plato en Proberen de schaduwen
op de muur een vleu$)'e realiteit in to blazen . Maar hat leven
is buiten het leven gaat vender, alti)'d . En hat drag$t $een naam .
1'aan9an9 1 0 , nummer 4
Een ding is wat het is . Misschien kan men er zelfs achter komen .
Wat zegt de rots? Wat fluistert het net? Het was een daad van
pure goedheid toen Gertrude Stein de bridgetafel van de conformist
omverstootte : A rose is a rose is a rose . Natuurli'k niet als 'e
eroP uit bent l'e levee lang niets anders to doen dan het in stand
houden van de status quo . There is no there there .
Waarom dus nog langer schril'ven, vraagt men zich misschien
of als het niet is om aan een Paar mill'ard meningen er no8 een toe
to voegen. Wel- dat is heel eenvoudig . Om mezelf to verzekeren
van mi1'n bestaan . Als ik togenwoordig het grootste deel van mi)'n
til'd besteed aan het schril'ven van zinnen over mensen dan doe ik
dat ongetwil'feld om daarbil' mi1'zei to ontdekken . Misschien klinkt
het Paradoxaal, maar ti)'dens mil'n nachteli)'ke activiteiten die
meestal bestaan uit het aan elkaar ri)g' en van woorden heb ik bi'r
voorbeeld ook ontdekt dat ik best tevreden bee over mi)'n situatie
want die behoedt mij ' er tenminste voor mi)'n levee to sli)'ten in eeuwigdurende
verveling en blindheid . Uiteraard vloeit uit dit beroe P
ook de gm ade voort van het alleen kunnen zil'n . Wat heb ik er de
ofgeloPen 1'aren van genoten alle ti)'d van de wereld in mi)'n eent)'e
door to kunnen brengen . Die vriendeli1'ke stilte had alti)'d het voordeel
dat ik met mezelf bezig
kon zi)'n ;~ en alles eindigde met accePtatie
met grenzeloze overgave aan dit zi)'n .
Natuurli)'k heb ik ook een aantal meningen ontwikkeld, simple
comme bonl'our, zelfs mil' schieten er met eniga insPanning dagelil'ks
tientallen to binnen. lk probeer ze alleen niet to verkondigen .
Toen ik had besloten dat ik schril'ver wilde worden merkte ik namelil'k
al gauw dat het er- wil )'e in dit metier een beet)a gelukkig
zil'n, niet alleen gaat om wat )'e schri)'ft. Meestal is het in het belan g
van de gemeenschap minstens even belangril'k wat )'e verzwi)'gt .„
Want als ik op het vlot van deze til'd als metgezel van Ulysses een
ding heb geleerd dan is het we! : ook zonder mij' zullen er alti' voldoende
fanatici en brandstichters zi1'n die ons lastig vallen met hue
Programma's heilboodschaPpen- goden of filosofieen . Zi)' zullen
niet aflaten to proberen ons wil's to maken dat we slechts het recePt
hoeven to veranderen om alles beter to maken - we hoeven alleen
maar wat meer eieren door het beslag to roeren . Maar alles is goed
alles is allang duizend keer ec aan . 0p dezelfde manier ais er
sinds mensenheugenis alti)'d weer o is gewezen dat er een verbetering
buiten de mens- of buiten )'ezelf kan bestaan. Alles is aanwezig,
de mens moet het alleen maar zien . Alles is in hem, hi)' moet
het ontdekken . En van de filosofie hebben we niets to verveachten .
Zil' is altil'd de vergissing van gisteren .
Als er echt een hel bestaat dan zi)'n er voldoende mogeli)'kheden
hem hier op aarde en niet in een ver hiernamaais to ler en keenen .
Om in zi'n vol1e omvang van de hel to kunnen genieten hoeven
wi' ons slechts uit to leveren aan de duistere machten die verkondigen
wat ons van elkaar scheidt en die ons Proberen aan to Praten
dat wi)' op de een of andere manier slecht en niet hele maal gelukt
zi)'n . Er looPt een directe lil'n van Aristoteles naar Hitler, Kant Heel,
Marx. De categorische imperatief, het communistis ch manifest,
Auschwitz . Wat heeft dat alles ons to bieden behalva dat wi')
uiteindelil'k under helsc Pil'nen en in eindeloze zelfverloochenin g
'ĽjOo 3
199
toch weer biJ' onszelf terechtkomen. Die onver8etelil'ke schoolmeesters
. Uit de grond van hun hart en rein tot in hun ProtoPlasma
dachten zij' de weldoeners van de mensheid to ziJ'n wanner zij' de
mensheid vertelden wat God voor de lunch ebruikt of wanner
zij' gewoon een beetJ'e onder zi)'n duiven schoten door ieder individu
het idee aan to smeren dat hiJ of zij door hem eiSenlilk heel anders
bedoeld was kortom' wanner zij ons probeerden of to brengen
van de we8 die wiJ' allan waren in esla en . Zou ik niet zeker
zil'n van het bestaan van dit genadiga wezen dat ons ook weer teruSvoert,
dan zou ik moeten betwiJ'felen of er noS een toekomst bestaat
. Is het niet zo dat ik maar een bloke om hoef to aan om hele
scharen miskende verlossers tegen to komen? Zil' ziJ'n even ono
vallend als J'iJ' en ik, want in de 8ekkenhuizen zitten alti' alleen de
onschuldigste gevallen . Wat maakt het uit of iemand Mahatma
Gandi meent to zi'n? Wie weet is hil' het zelfs . We zouden het op
zi1'n minst in overweging kunnen nemen . Maar als hiJ' de kliniek inruilt
voor het Parlement- verandert de goedgelovigheid in zuur en
gif . Hebben alle Pogingen tot bevril'ding, tot het vinden van een
weg of van het Paradil's ons niet altsld weer steeds diePer laten
wegzinken in het moeras? Laat de doden de doden be8raven de
wereld volgt flu eenmaal de valse Profeet . Mil'lenver van zichzelf
verwi1'derd, altiJ'd in de hoop iets to weten waardoor het liJ'den Pil'nloos
en de wanhooP comfortabeler wordt is de mens zelfs bereid
om naar de grootste onzin to luisteren - maar niet naar de stem in
zichzelf. "Zweef stil als een kolibrie ..." schri'ft Henri Miller. Daarmee
wil hi1' ons zeggen: leer to zwil'gen en l'e zult een antwoord in
l'ezelf horen . Maar vooral : ontdoe J'e van de schadeliJ'ke invloed van
de moraal- werP J'e slechte geweten overboord en l'e zult >'e bewust
worden van elke echt noodzakelil'ke handeling . En wacht niet op
een morgen . Er bestaat geen morg
en; alleen het nu waarin '~ thuis
bent . Ga en leef of blil'f gewoon zitten waar 1'e zit . De verlossing
ben J'e zelf, zij' is in J'e en wacht wanhoPig tot J'iJ' haar verlost .
Thoreau schreef: "Wat miJ'n buren goed noemen vind ik die in
mil'n binnenste voor het grootste deel slecht . En als er al iets is
waar ik sPil't van heb dan is dat hoogstwaarschi)'nliJ'k mi1'n oede
gedrag. Van welke demon ben ik bezeten geweest om zo braaf to
gehoorzamen? il' kunt de meest wiJ'ze dingen zeg gen oude man
met J'e zeventig eerzame levensJ'aren - ik hoor een onweerstaanbare
stem die me ver we lokt van al die dingen ..."
Het overkomt me to enwoordig steeds vaker dat ik zeg : "1k heb
alles wat ik wil ." Dat komt doordat ik mezel volg . De stem binnenin
mi)' . Die stem bracht miJ' ertoe afscheid to nemen van slies wat ik
als vaststaand beschouwde . Maar vooral van de ideeen die ik mi'J
- steeds maar gehoorzamend en gehoorzamend -van miJ'zelf en
van anderen vormde . MiJ'n adieu chez noun duurde l'aren . lk heb eleden
en Seschreeuwd . lk heb de wereld aangeklaa8d .1k heb alles
en iedereen verantwoordelil'k gesteld voor wat er met mi) ' was ebeurd
. Zoals gezegd : ik iced als een dier aan een bil' elkaar geleende
identiteit . Pas toen ik totaal uitgaPut miJ'n verzet oPgof, ben ik
me gaan afvra en wanner nu eindelil'k mi1'n leven be on . Het besef
dat die vraag allang deel uitmaakte van mil'n leven- dat ik mil'n
leven reeds leefde, '~a dat ikzelf het was die zichzelf die vraa stel-
200
'Joos
1'aar 9 an9 10, nummer 4
de, ' peg als een orkaan door me heen. lk werd mij'
ervan bewust dat ik alles wat er met mij was ebeurd
alleen aan mi)'zelf to danken had . lk bekende
schuld en herwon mi)'n onschuld . l k zei )'a, l'a en
no$maals )'a. Als flu iemand te$en mij' zou ze $en
dat ik met mi)'n dood de mensheid zou kunnen redden,
dan zou ik wei$eren . Zelfs als ik wist dat mijl
no slechts vi)'f minuten van i)'sblauwe stuff trekkin-
$en zouden resten -ik zou nee ze $en en adviseren
het sans bil' de buurman to roberen. Heb )'e eenmaal
l'a SezeSd, dan zul l'e leven ondanks alles --
ondanks de le$ers- ondanks de oorlo$en en hun decors.
ik ban elukki . De rivier is stil vannacht .
Den Haag, 27 augustus 1992
Vertalin8 uit hat Duits: Gerrit Bussink
~'- rmcrr 1 4('
e€4w4f7q -xa4Pa4 r
Cjl 1f1 F'~'!~1 2yrll;
'Joo .s
201
Kinderkruistocht
naar Tralfamadore
Kurt Vonneguts Slaughterhouse Five
Jan Frans van Di"k uizen
Kurt Vonnegut wordt op 11 november 1922 geboyen
als zoon van Edith Lieber en Kurt Vonnegut ,
een architect in Indianapolis, Indiana . In 1940 gaat
hi) biochemie studeren aan Cornell University en
brent hi' eni a ti'd door aan The Carnegie Institute
of Technology . In 1945 voe t hi)' zich bil' het Amerkaanse
leger en vertrekt hi) ' naar Duitsland . Al
sPoedi wordt hil' kri)'gsgevangene en to werk gesteld
in Dresden in een fabriek waar een snort vitamineriJ'ke
siroo voor zwangere vrouwen wordt
geProduceerd . 0P 13 februari 1945 wordt Dresden
Platgebombardeerd door geallieerde luchttnoePen
en Vonne$ut is getuige. Het is een ervaring die
hem zil'n hele leven zal achtervolgen en hem uitoindeli)'
k insPinsert tot het schril'ven van Slaughterhouse
Five. Teruggekomen in Amerika schri)'ft hil' een
Master's thesis genaamd Fluctuations between Good
and Evil in Simple Tales, aan de faculteit AntroPologie
van de universiteit van Chicago. Zil'n werk
wordt echter ofgewezen en Vonnegut besluit zich
full-time o het schri)'ven toe to le en. Hil' yendiem
de kost met het schriJ'ven van SF-verhalen in
allerlei vaga voddenblaad)'es en werkt ondenwi)'1
aan serieuze romans . Na een aantal coatig succesvoile
boeken- waaronder Player Piano,
Canar<J in
a Cat's House. Cat's Cradle en God bless you Mr . Rosewater
- verwerft hil' internationals faam met
Slaughterhouse Five, ziJ'n Dresden-roman waaraan
hil' twintig )'aan bezig is geweest .
Slaughterhouse Five is het verhaal van Billy Pilgrim
die als kriJ'gsgevangene in Dresden de grootste
massaslachting alley til'den in de EuroPese geschiedenis
meemaakt deze overleeft en na de
oorlog terngkeert naar Amerika alwaar hiJ ' trouwt
met de onoPhoudeli)'k chocoladerePen etende Valencia,
een lansri'ke carriers als o ticien oPbou wt
en vader worth van twee kinderen • Barbara en Robert.
De laatste wordt na een kortstondige Periode
van adolescents onhandelbaarheid een geyesPec-
2 0 2
1
teerde Green Beret .
De roman valt uiteen in twee delen : Bill s ti' in
Duitsland en ziJ'n Periode als oPticien na 1968 . De
verschillende til'dslagen lo pen echter continu door
elkaar heen en zelden bli'ven we lan er dan twee
Pagina's in een eriode. Dit komt omdat Slaughterhouse
Five een roman is in de tram van de 'tele rafisch
schizofrene' verhalen van Tralfamadore de
Planeet waar vliegende schotels vandaan komen .
Met Tralfamadore zit het ongeveerzo : o deavond
van het huweli'k van zi l'n dochter wordt Billy ekidnaPt
door bewoners van de Planeet Tralfamadone
om daar, samen met de oo8verblindend
mooie filmster Montana Wildhack tentoon esteld
to wonden in de dierentuin .OmdatdeTralfamadonianen
Billy door een geheimzinniga ti' skromming
voeren- duurt zi)'n )'arenlanga verbli)'f in de
ruimte slechts een microseconds en bli'lft dus onoPgemerkt
. Billy's ontvoerders hebben over een
aantal zaken een nogal afwi)'kende menin . Zo
zien zij' ti' niet als een lineair a even maar vertellen
zij' Billy dat elk moment onverschillig of het
zich in heden verleden of toekomst afs eelt alti'd
al heeft bestaan en dat ook altil'd zal blil'ven doen.
Ti)'d is in feite een ruimtelil'k continuum en ales is
allang gebeurd . Tevens vinden de Tralfamadorianen
het concept van vril'e wil slechts een ervers
fantasma ontsproten aan het zieke brein van onwetende
aardbewoners . Ze geloven in de onafwendbaarheid
van het noodlot en li en daar niet
wakker van ; volgens hun ti' sbesef leeft iedereen
immers voor altiJ'd omdat ieder moment in eeuwigheid
bestaat. Ze weten Billy to vertellen dat het
heelal zal vergaan door een mislukt experiment
met bnandstof voor Tralfamadoriaanse vliegende
schotels -- no een klaP voor het menselil'k ego --
en drukken hem op het hart zich en een zor en
over to maken • de dingen gebeuren omdat "de
structuur van het moment" dat nu eenmaal zo be-
1'aangang 1 0 , summer 4
Paald heeft . Hun remedie te$en on$eluk en hun
antwoord op de vraa$ van het menseli k hden is
eenvoudi$ : concentreer)'e $ewoon o de leuke momenten
en negeer de vervelende . Alle ti'd is alti'd
tot 'e beschikkin$dus het is $ewoon een kwestie
van kiezen.
Net zoals de Tralfamadorianen is Billy ontkoP'
Peld in de ti)'d, hi)'vertrekt op de meest onverwachto
momenten van 1945 naar 1968 en vice versa en
Slaughterhouse Five vol$t hem op de voet . Het Tralfamsdoriaanse
ti)'dsidee en de visies op menseli1'k
handelen en menseli'k lil'den die ermee samenhanen
zi'n cruciaal voor een interPretatie van
Slaughterhouse Five en worden door Vonne$ut $ebruikt
als toetssteen voor de ebeurtenissen in
Dresden en tevens verbonden met de kwestie van
het schri'ven van een roman over een massaslachtin$.
Dit laatste is nameli)'k een $root robleem
voor Vonne$ut - hi)' deed er niet voor niets twinti$
)'aar over .
Zoals Vonne$ut schri)'ft, heerst er stilte na een
bloedbad. De eni en die sPreken zil'n de vo$els en
zi)'ze$$en alles wat er to ze$$en valt over een slacktin$,
namelil'k : "Poo-tee-weet?" Kun l'e de verantwoordin$
op l'e nemen om to schri)'ven over do
dood van 135 .000 mensen en zo l'a, hoe doe )'e dat
dan welke vorm does recht of in ieder geval geen
onrecht aan zulk onverbeeldbaar li'den? Er is een
stad Plat$ebombardeerd een stad die niet eens
van noemenswaardi$ militair belan$ was . De
mensen zi'n bli'kbaar zo ek als een cent dus was
zou l'e no$ een beetl'e romans $aan schril'ven? Als
Billy op een da$ een radiostudio binnenlooPt om
het Tralfamadore-evan elie-dat hem inmiddels
dani$ naar het hoofd is $este$en - to verkondi-
$en, treft hil' daar een forum van 'intellectuelen'
aan dat zich bui over de vraa of de roman dood
is of niet. Vonne$ut koPPelt vorm aan inhoud :
leidt de dood van 135.000 mensen tot de dood van
het medium dat die zelfde dood moet weer even?
Wil het menseli'k bewustzil'n de klaP van Dresden
overleven dan zal de wi1'ze waaroP dit zou kunnen
door middel van taal en verhalen - oPnieuw
besProken moeten worden .
Verhaaltechnische causaliteit is hat eerste dement
dat Vonne$ut overboord $ooit : een roman
die aan oorzakelil'ke verbanden en wetmati$heden
$ehoorzaamt looPt in de val van de officiele $eschiedschril'vin$
die Vonne$ut zo wantrouwt :
"Dresden moat $ebeuren- want..." : Vonnegut beschri'ft
hoe hil ' op een $root stuk behang een grafisch
schema van zi'n boek had etekend met
kleurlilenn d ie de levenslooP van de diverse karakters
weer even en een g rroottee oran'e balk die Dresden
voorstelt . De linen van de personages die
Dresden overleefden komen aan de andere kant
uit de oranl'e vuurzee tevoorschi)'n. Van een der eli)
ke lineaire to ica moet Vonne ut echter uiteindeli'k
niets hebben en hi' kiest voor een fra mentarische
verteltrant met een til'dsbe$riP dat de
"tele$rafische schizofrenie" van de Tralfamadorianen
benadert . De romans van laatst enoemden
verte11en nooit een verhaa1 maar bieden een reeks
niet met elkaar in verband staande scenes of beelden
"tele$rammen" die als ze allemaal to eli)'k
worden aanschouwd een laat)'evandewerkeli)'kheid
oPleveren dat 'mooi' is en 'verbazend' en
'dieP' .
Vonne uts boek kept een minimum aan spannin$
soPbouw dramatische confrontaties en wat
dies meer zi)' . Zil'n karakters voldoen al evenmin
aan de definitie van een 'uit$ewerkt personage' .
Zelf schri1'ft hi)' hier het vol$ende over :
There are almost no characters in this story- and
almost no dramatic confrontations, because most o
the people in it are so sick and so much the listless
playthings o enormous forces . One o the main effects
o war, a after all is that people are discouraged from
being characters .
Vonne$ut li)'kt $een esthetische constructie van
een afschrikwekkende werkeli'kheid to willen leveren
. Ook houdt hil' zich ver van het romantiseren
van oorlo als iets met helden en heldendaden .
Oorlo$en worden immers uit$evochten door onschuldi$
a babies en achttienl'ari$a snot)'on$ens die
van toeten noch blazen weten . Vandaar ook de
subtitel van Slau hterhouseFive :1The Childern's Crusade
: de kinderkruistocht .
De verhaaltechniek van Slaughterhouse Five kan
ook ezien worden als een metafoor voor de manier
waaroP Billy's $eheu$en met zil'n oorlo$sherinnerin
en om$aat. Hoewel hi)' na de oorlo
enorm wordt $
eobsedeerd door zin) Dresden-ervarin$
en- verdrin$t Billy het belan$ril'kste deal ervan:
de nacht van de verwoestin$ . De eni a manier
om met zi1'n traumatische verleden om to aan is
door hat hat zwi)$' en op to le$en- hat een mo eli'k
words $emaakt door zi)'n dwalin$en door de
ti)'d . Til'dens de nacht voor de feiteli)'ke aanval o P
Dresden vernemen we hat vol ende :
WOy.f 2 0 3
Nothing happened that night. It was the next night
that about one hundred and thirty thousand people in
Dresden would die . So it goes. Billy dozed in the neat
locker. He found himsel en8a8ed again, word or
word, gesture or gesture in the argument with his
daughter with which his novel began ."
Het gekibbel van Billy's dochter is in seder geval
minder ondra eli'k dan een bombardement .
Door een trunk van het geheugen hoeft Billy er
niet no sans bi' to zil'n, kan hi)' zich concentreren
op een relatief gelukkig moment- kan hi)' zijn o$en
sluiten . Hil' wei art de rol van gstnsge . Dat is een
belan ri)'k ageven, want Slaughterhouse Five gaat
voor een belangril'k deal over zien en omzien. Een
voorbeeld . Om zich mentaal voor to bereiden oP
zijn oorlo sboek- slaat Vonne ut er sans een Paar
andere massaslachtingen uit de geschiedenisoP na
en komt onvermi'deli)'k nit bi1' Sodom en Gomorrah
de steden die een doomn van verderf en decadentie
waren in hat dengdzaam oog van God en
daarom van de aardbodem we evaagd werden
in een regen van hellevuur die rechtstreeks nit de
hemel kwam . Lot en zijn vrouw echter werden ti1'-
dig ingelicht en mochten van God de stad ontvluchten
op een voorwaarde : er mocht niet worden
omgekeken . Lots vrouw deed hat toch en word
prompt in een zoutPilaar omgetoverd . VonneSrut
ziet daze ongehoorzaamheid als een ontroerend
gebaar van menseh)k mededogen . Lots vrouw
wat is toch haar naam) maakte zich zorgen om
hen die achterbleven overgeleverd aan Gods
boosheid en hat ward haar fataal . Vonnegut
schri'ft: "This book is a failure and had to be since
it was written by a pillar of salt" . Vonneguts roman
is ontsProten aan de behoefte om achterom to kilken
en wie achteromki'kt neemt risico's . Niet alleen
omdat )e )e er de ergarms van God mee op de
hals kunt halen f maar vooral omdat 1a hat )a eigen
geweten er zo lastsg mee maakt . Want wie achteromgekeken
heeft, wil vertellen over wat hi1' heeft
gezien en hoe doe )'e dat?
Zoals we eerder zagen- doen Tralfamadorianen
niet aan achteromkilken, want tild bestaat voor hen
niet en ze hebben seders verantwoordels)kheid
voor wat an ook over edra en aan "de structuur
van het moment" . Als 'le over oorlogen schri1'ft
komt dat goed van pas, want als )a dan begrrPPen
als vri'e wil en verantwoordeli)'kheid intact laat
kom )'e voor grote Problemen to staan . Wie heeft
wat ewild en wie is verantwoordelslk waarvoor .
Het ensga commentaar dat de verteller - die de
204
Tralfamadoriaanse visie op de dingen stiekemP)'es
overneemt en niet vereenzelvigd dient to worden
met Vonnegut-ons geeft o de verschrikkin en
van Dresden is "So it goes" . Als een alternatieve
versie van het bi l'belse 'amen', wordt in Slaughterhouse
Five keer op keer de bevril'dende gedachte
nitgesProken dat )a geen vragen most stellen : alles
gaat nu eenmaal zoals hat gaat . Don't worry, be
happy. Waar 'amen' alles in handen beveelt van
Gods eeuwiga en goede voorzienigheid, schraaPt
"so it goes" -hat laatste rest's metafYsisch bewustzi)'
n nit de pan waar iedereen met holle hongerogen
omheen staat . Het geheim van geluk li t
in het verlies van emoties in hat weigeren van de
rol van getuige.
Na de oorlog komt Billy in een inrichtin terecht
en ligt in een kamer samen met een zekere Eliot Rosewatar,
een verwoed lezer van de boeken van Kilgore
Trout een amPer gewaardeerd SF-schri)'ver
zelfsPof is Vonnegut niet vreemd . Vonnegut
schri)'ft : "Both men were trying to re-invent themselves
and their universe . Science fiction was a big
help ." Omdat de aardse werkelil'kheid hen teveel is
geworden- zoeken Billy en Eliot hun hail ergens
anders . Misschien biedt de fantasia uitkomst. Kil-
1'aargan 9 10, nummer 4
ore Trout's verhalen zijn echter van een beduidend
andere strekking dan de ideeen die ons van
Tralfamadore worden toegeworpen . Een goed
voorbeeld hiervan is The Gospel from Outer Space
een boek waarin Trout het evangelie treffend herschril'ft
. Trout vindt dat de evangelien- dankzi')
slordiga geschiedschri1'ving, de uiterst bedenkeli1'-
ke boodschaP uitdragen dat als )'e iemand vermoordt,
)'e l'e er van moat overtuigen dat hil' zi'1
geen machtiga relaties heeft. ezus was de zoon
van God en de zoon van God vermoorden is vragen
om moeilil'kheden . Was ezus gewoon een melaatsezwerver
geweest dan had er geen haan naar
zijn dood gekraaid . Trouts voorstel is om van ezus
inderdaad een 'nobody' to maken die gekruisigd
wordt en op het moment van zijn dood door God
in bescherming wordt genomen . De lucht zal dan
oPengaan en Gods stem zal roepen : "Vanaf flu zal
ik een ieder die een melaatse zwerver hat leven
zuur maakt vreselil'k straffen" . De boodschap van
Trouts nieuwe evangelie is dat men mededogen en
respect moat hebben voor slachtof fers ook voor d e
allerminsten .
In de hel van Dresden li'kt het nut van menseli'k
handelen, li1'kt iedere illusie over ons menszi)'n we g
to ebben zoals hat zwakke "Poo-tee-weet?" van de
vogels over een dor maanlandschaP dat eens hat
"Florence van de Elbe" was . Vonnegut gooit hat
christelil'ke idea als zou de geschiedenis tot een
transcendent einddoel leiden overboord en voert
een boek ten tonele waarin men maar wat doelloos
ronddoolt door de ti)'d want welk'eind der til'den'
kan wedil'veren met hat 'eind van Dresden'? Temidden
van deze P°el van verderf herbevestigt
Vonnegut echter hat belang van eenvoudiga menseli)'
ke waarden zoals mededogen en naastenliefde.
Zo verklaart hi' zich voorstander van hat omzien
van het achteromkil'ken in bezorgdheid . Het
Tralfamadoriaanse ideaal van de onthechtheid is
uiteindelil'k niet de sleutel tot hat herdef inieren van
een door de oorlog aan digelen eslagen bestaan .
Onder de o ervlakte van zijn succesvolle bestaan
als gefortuneerd opticien, is Billy Pilgrim iemand
die huilt bi)' hat zien van een stel kreu len die ingehuurd
door een sluwe geldwolf- langs de deuren
gaan om de mensen neP-abonnementen op nietbestaande
ti' schriften aan to smeren . In zijn Tralfamadoriasnse
koelheid denkt de verteller dat hat
de koude winterwind is die Billy's ogen doen tranen,
maar wellicht is Billy
eerder een droeve getu'~-
ge van een staalt)'e menseli)'ke onwasrdi heid wasr
hi 1' zelf een raad mee weet . Billy's emoties in Dresden
barsten pas goed los na het bombardement als
hi' oPeens ziet dat de tot Paardenkar omgebouwde
doodskist waarmee hil' zich een we tussen de
puinhopen heeft gebaand, getrokken wordt door
Paarden met gebroken hoeven zodat iedere sta P
voor hen een scheut van pil'n betekent . De arden
zijn gek van dorst en hebben stukgescheurde monden.
Voor Vonnegut zijn deze momenten van
kleinschaliga menselil'kheid hatgeen waar hat gigantisch
tafereel van de oorlog uiteindeli)'k over
gaat- en die zo scherP contrasteren met de groot-
Panoramische geschiedschri)'ving die hil' onderuithaalt
.
Slaughterhouse Five is een erg graPPig boek. De
slapstick is niet van de lucht en de humor is geestig-
scherp- subtiel en vaak wrapg . Wrang zijn ook
de laatste zinnen van hat boek . Na een oPsommin g
van de dageli)'ks mondale sterfte- en geboorteci)'-
fern rekent Bob O'Hare Vonneguts 'war-buddy'
uit dat we in 2000 met zeven mil)'ard mensen op de
wereld zijn een inmiddels wat achterhaalde schatting
. Vonneguts reactie is "I suppose they all want
dignity" . Dit is tevens hat slot van hat boek . Vonnegut
blil'ft tot hat eind toe ironisch sarcastisch en
voorziet zelfs de ideeen van de menseli)'ke waardigheid
waar hi)' zelf zo aan hecht van de nodige
scePsis .
Er zou nog veal maar over Slaughterhouse Five
gezegd kunnen worden . Ik houd hat maar bil' :
"Poo-tee-weet?"
1iQ0y$ 2 0 5
`Dokter, ik heb zo'n last van . . .
de praktijk van een zeventiende-eeuwse arts
Lia van Gemert
1 . Alle citaten zijn hertaald naar het
moderns Nederlands. Ze zijn tern$
to vinden in : Johan van Beverwijck,
De what der8ezondheid.
Samenstellin Lia van Gemert .
Amsterdam 1992, GrifBoen . De what
der8ezondheid zal dit nal'aar
verschi1'nen. Voor de oorsPronkelil'ke
tekst is gebruik emaakt van Johan
van Beverwijck, Alle de wercken .
Amsterdam, 1671-1672.
206 1'
Ziekte is een vorm van ellende die bi)'na niemand besPaand blift),
daarin verschilt het verleden nest veel van het heden . Hoewel men
to enwoordi allerlei aandoenin en effectiever kan behandelen
dan enkele eeuwen terngf most de medische wetenschaP no8 rebelmati$
toeSeven machteloos to staan togenover $ezondheidsProblemen
. Hoe betrekkeli)'k de vooruitgan$ is, mo$a blil'ken uit de
volgends uitsPrack: "Van alle gezwellen is kanker het er ste . S..
De kwaal gaat van kwaad tot er8er en is 8
ewoonli)'k on eneeslilk,
zoals ook Ovidius al oPmerkte . De kwaadaardi$a materie is zo dik
en grof dat ze dieP in de aders schist en er noch door aderlaten
noch door afdri1'ven of terdnrgilven, noch door snil'den of branden
uit verwi'derd kan worden . Ze trekt zich nests aan van zachte eneesmiddelen
en wordt )'uist uitgedaagd door sterke .„ 1 Gelukki
merkt de schri'ver, ohan van Beverwi' k)c (1594-1647), even later
op dat sommiga soorten kanker wel to enezen zijn en dat men in
elk geval het lil'den van de patient enigszins kan verlichten, bi)'voorbeeld
door het sap van 'kankerbloemen'wilde Paardebloemen of
een afkooksel van robertskruid met kikkerPis to drinkers .
Het werk van ohan van Beverwi1jck is een ideals bron om de
medische visie op ziekte en Pi1'n in de zeventiende eeuw op het
spoor to komen . Deze Dordtse huisarts die onder meer de familie
De Witt in zijn PatientenkrinS had, schreef nameli)'k tussen 1636 en
1645 een vollediga gezondheidsleer in drie delen : Schat der8esontheyt
(1636), Schat der on8esont t 1642 en Heel-konste 1645 . Het
drietal was bedoeld als sYstematische vraagbask voor colleSa's en
uitdrukkeli)'k ook voor Seinteresseerde leken vandaar dat het in
de landstaal $eschreven was . Behalve als leerboek za1 het echter zeker
als leesboek efunctioneerd hebben : Van Beverwiljck heeft de
uiteenzettingen over oorzaak- verlooP en behandelen van ziekten
doors ekt met talloze anekdoten uit allerlei bronnen en met edichten
van zijn vriend en stadgenoot Jacob Cats . Bovendien haalt
hil' r elmatig gevallen uit zijn eigen Prakti)'k aan . Al met al kan de
twintigste-eeuwer hier een staalkaart van zeventiende-eeuwse ellends
vinden .
Alledaagse kwalen en emstige aandoeningen
of het flu gaat om onschuldige pijntjes of om vreeswekkende
symptomen, deze huisapotheek west overal raad op . Zo kan de lezer
erin terecht voor alledaagse kwalen als hoofdpijn, de hik, buikloop,
wratten, stinkende adem, aambeien, sprceten en een kater .
Van Beverwijck legt uit hoe het ongemak ontstaat, wat eraan to
doen valt en hoe het voorkomen kan worden . Dat laatste gebeurt
1'aar9ang 10
nummer 4
Titelpagina van de editie van de Schat der Gesontheyt . Utrecht 1651
niet zelden op ironische toon i4ant de dokter w eet maar al to oed
dat de mens zichzelf vaak ziek wasnt o
f maakt . Hi) v' mdt het bir
voorbeeld ei enli)'k malli heid om op zic hzelf on evaarhlke s roeten
we to willen werken en hoewel sommi en een kater het hefst
verdri'ven door oPnieuw to drinkers- blil'ft braken en slaPen het beste.
Om snel to ontnuchteren kan men een n atte koude doek om
het geslacht heen slaan .. .
Ook op ernstiga aandoenienng gast Van Beverwilck uitgebreid
in . Kinderen met een waterhoofd zi)'n meest al ten dole oPgeschreyen
evenals lil'ders aan koudvuur Sangreen een zi' ekte die vanwee
bevriezin van ledematen en ontsto ken wonders veal onder
soldaten voorkwam . Patienten met verzwa r'mgen m de longen teren
letterli1'k we g
Wie terin8 hee t en hoest een wi1'1
en spuwt dan eni8 zeldzaam kwi1'I ,
WOy$ 2 0 7
vast dat in 't vuur, en stinkt't dan
zo staat het slecht met onze man
en dat wordt des to meer 8eloo d
indien het haar volt uit het hoo d
parafraseert Jacob Cats de woorden van de Griekse arts Hippocrates
. Ernstig, maar niet per se dodelijk, zijn bijvoorbeeld vallende
ziekte, geelzucht en scheurbuik, door Van Beverwijck op z'n Ho!-
!ands 'blauwschuit' gencemd, naar de blauwe plekken die vooral
op de benen to zien zijn . Hcewel het begrip vitamine c nog onbekend
was, wist men wel dat bepaalde planten bier een gced medicijn
warm, zoals penningkruid, zuring en lepelblad . Merkwaardigerwijze
grceiden deze joist daar waar scheurbuik voorkwam :
maaltijdsalade van Groenlandse zuring en lepelblad redde menige
zeeman het leven . Dit was volgens Van Beverwijck geen tceval :
dankzij Gods voorzienigheid beschikte elke streek over de medicijnen
die zij nodig had .
Met alle zeventiende-eeuwse ziektebeelden laten zich herleiden
tot de flu gangbare terminologie . Met het woord 'waterzucht' worden
naar hedendaagse begrippen verschillende aandoeningen samengevat,
waarvan oedeem en diabetes er twee zijn . De sympta
men kunnen daardoor nogal varieren en achteraf bekeken is het
dart ook niet vreemd dat Van Beverwijck bij deze, meestal dodelijke,
ziekte allerlei thec>rieen oppert zonder tot een bevredigende oplossing
to komen . Zijn conclusie luidt dat het om een spijsverteringsstoornis
gaat waarbij de patienten op de een of andere manier
enorm veel vocht in de buik verzamelen, dat men kan horen rommelen
en klotsen als zij zich op hun zij draaien . Tegelijkertijd vergaan
de meesten van de dorst, maar nog meer vocht innemen is
uit den boze . Alleen een verwarmend en verdrogend dieet wil hier
wel eens baten en ook kan men via de navel vocht weg laten !open,
vaak bij ponden tegelijk . Meestal is dat echter slechts uitstel
van executie . Men kan de patient helpen door hem letterlijk to vergiftigen,
zoals een Romeinse vrouw tot haar schrik merkte. Toen
ze haar echtgenoot vanwege de hoge kosten van zijn behandeling
van kant wilde maken, gaf ze hem de as van een verbrande pad ;
hij loosde daarop echter zoveel water dat hij gems!
De status van
e en
ees une
In de zeventiende eeuw kende de medische wetenschaP no niet
de vele sPecialismen van vandaag . Wel bestond er onderscheid
tussen sni'~ders en niet-sni'ders : lan niet elke arts waade zich asn
~
chirur ische in rePen . Omdat de eneeskund e eeuwenlan het
menselil'k lichaam alleen maar van buitenaf bestudeer d had was
de heelkunde -de toenmaliga term voor chirurgie - alt~i'd een
ondergeschoven beroePstak geweest . Chirurgil'ns en barbiers go!-
den eigenlil'k als minderwaardiga vakgenoten . Sends de zestiende
eeuw echter had het anatomisch onderzoek van het mensehJk hchasm
een hoge viucht genomen en in het kielzog dasr van kre en
heelkunde en steeds meer aanzien .
Van Beverwi1jck nam actief deel aan deze ontwikkeli
ngen. Hi "j
2 0 8
aargang 10, nummer 4
was door de stad Dordrecht aangesteld als anatoom van het chiruril'ns$
ilde en $of in die functie, vol$ens til'd$enoten met root succes
oPenbare anatomische lessen . Daarnaast $enoot hil' een zekere
faam als'steensni'~der ' :~ hi' wist nier- en blaasstenen vaak to verwi1'-
deren met behoud van het leven van de patient . Der$elil'ke operaties
beschri'fJ t hi1' minutieus in het Steep-stuck 1638 waaruit hier
een $edeelte vol$t :
Als het lichaam een da8 o twee, drie 8oed 8ezuiverd en 8evoed is moeten
de onderste delen bi1' de krop van de blaas, met verzaehtende middelen
worden 8estoo d en moet de zieke zich ontlasten . Nu staan er drie din8en
to doen : sni1'den, de steep eruit kri1'8en en de wond iaten helen . Eerst moet
de patient wat op en peer 1~n en een paar keer van een bank een
op
kussen sPrip8en- zodat de steep naar de kroP van de blaas sehiet .
Vervoi8ens moet men God om Zi1'n ze8en vra8en . Als de zieke 8root en
volwassen is moet men hem op een ho8e stoel o een sterke to el
vastbinden-• een kind o een be1'aarde kan men bi1' een sterke man op schoot
zetten met het lichaam wat naar beneden hangend en de handen aan de
voeten vast8ebonden . Mn elke kant van de patient moeten een o twee
mannen ervoor zor8en dat deze zich niet bewee8t .
De oPerateur moet flu zi1'n twee voorste vin8ers in olie van amandelen o
lelies doPen- in de anus bren8en en met de reehterhand de buik van onder
wat naar beneden drukken en zo de steep naar de krop van de blaas duwen .
Dan moot hi1' tussen het Xeslachtsdeel en de anus aan de linkerzi1'de een
opening maken, zo 8rent als hi1' denkt dat de steep is . Als de steep klein
bli1'kt, kan hi1' er vanuit de anus met de vin8ers uit8estoten worden- • is hi'1
8root dap moet hi1' er met een werktui8- lapidil 8enoemd, uit8etrokken
worden .
Het zal duideli1'k zi1'n dat een chirur$ erte$en moest kunnen mensen
Pil'n to doen f al was men natuurli1'k wel wat meer $ewend dap
wi1' flu . Van Beverwil'ck wil'st er echter herhaaldeli1'k op dat de patient
niet onnodi$ $ekweld ma$ worden . Ondanks de nuchtere
toon waaroP hil' versla$ doet van operaties en bevindin$en bil' secties,
zal hil' toch zelf ook niet altil'd met dro$e o$en $esneden hebben:
zo ontleedde hil' het lichaam van zil'n acht1'ari$a zoon, die $estikt
Meek to zil'n door een sterk ver$rote lever .
Het Steep-stuck is niet alleen bekend $eworden om de beschril'-
vin$ van operatietechnieken- het is tevens een bi1'dra$a aan de wetenschaPeli1'
ke discussie over het menseli1'k lichaam die in de eerste
helft van de zeventiende eeuw $evoerd werd . In 1628 had de
En$elsman Harvey zil'n theorie van de $esloten bloedsomlooP epubliceerd
waarna een storm van kritiek was los$ebarsten . Harvey
had echter wel $elil'k en Van Beverwil'ck was de eerste medicus
op het continent die zi1'n ideeen oPenlil'k onderschreef : in het
Steep-stuckProbeert hil' de consc9uenties van HarveYs redenerin$
voor de werkin$ van blaas en nieren to achterhalen . De Dordtse
arts was dus een vooruitstrevend man maar net als veel van zi'n
til'd$enoten besefte hil' no r nier dat de nieuwe kennis op $esPanpen
voet stond met de klassieke medische visie, de vier-humeurenleer
. Daarin $in$ men ervan uit dat het lichaam voortdurend zil'n
ei$en bloed opat en $rote hoeveelheden nieuw bloed aanmaakte
'Joos 2 0 9
2. De term 'bloed' heeft in de vierhumeurenleer
dus twee betekenissen
: enerzijds duidt hij hot hate
en vochtige lichaamssap aan,
anderzijds de vloeistof waarin de
vier afzonderijke sappen samen
door hot lichaam stromen.
3.Overi8ens zijn de geleerden hot niet
geheel eons over de exacta toedracht
van doze gebeurtenis, zie F .F. Blok,
Casper Barlaeus. From the
correspondence of a melancholic .
Assen/Amsterdam 1976 .
210
1j
terwil'1 de kern van HarveYs ontdekking was dat hot blood circuleerde
en niet volledig verteerd werd . Aanvankelil'k namen de Seleerden
zonder fundamentele argwaan dit nieuwe 8ageven op in
de traditionele medische theorie en Van Beverwif'ck handelde recies
zo.
A1 in de oudheid huldigde men de oPvatting dat in hot lichaam
vier verschillende vochten humeuren aanwezig waren elk met
een vast tweetal eigenschaP
en: hot sll im was koud en vochti hot
blood hoot en vochtig- de gale gal hoot en droog en de zwarte gal
koud en droog . Iemand was 8ezond zolan doze saPen onderlin S
in evenwicht waren. De Griekse arts Galenus tweede eeuw na
Christus deelde vervolgens de mensheid in in vier tYPen tom eramenten
. Al naar gelang hot in aanleg meest overheersende lichaamsvocht
werd iemand fle matisch sli1 m - sanSuinisch
blood cholerisch gale gal of melancholisch zwarte gal Senoemd.
Dc tYPering gold zowel op hot lichameli1'ke als op hot PsY -
chische vlak : een sanSuinicus heeft een blozende Selaatskleur en is
vroli1'k en levenslustig; een cholericus is bleak en heeft alti haast.
0P zichzelf maakte zi1jn aanleg
de mans niet ziek ~• Pas wanneer bi1'-
voorbeeld hot natte en koude slil m van de flegmaticus teveel de
overhand kreeg, trad er een crisis op . Doze kon bezworen worden
door hot evenwicht to herstellen . Omdat men dacht dat daarin de
vier lichaamssaPPen samen door hot lichaam stroomden- was de
behandeling er vooral op gcricht hot blood 2 wear Sezond to maken.
Melancholie
Van Beverwi1'ck past de PrinciPes van de vier-humeurenleer no g
voloP toe, bil'voorbeeld wanneer hil' de PsYchische aandoeningen
basPreekt. Het beroemdst en beruchtst was hier wel de melancholie-
waarbil' een teveel aan koude en droga zwarte gal voor vermagering,
traagheid, waandenkbeelden en zelfs volslagen waanzin
kon zorgen . De zwaarmoedigheid trof vooral mensen met een
hoog
I. . ~• ze werd daarom wel 'de moeder van de wil'sheid' genoemd.
Enerzil'ds bedachten Patienten til'dens hun ziekte de meest
geniale dingen- anderzil'ds maakte hun verstand dan in Van Beverwic1ks
woorden "zo'n verre reizen dat hot dikwil'ls vergat naar
huffs terng to keren" . Veal kunstenaars en geleerden 1 bil'voorbeeld
Vondel en Barlaeus hebben dit aan den live ondervonden . De aflooP
kon ramPzalig ziljn: til'dens een van ziljn dePressies dacht Barlaeus
dat hil' in brand stond en s rong in Paniek in de regenton
waarin hil' vervolgens verdronk .
Genezing van melancholia was echter wel mogellik: hot teveel
aan zwarte gal in hot blood kon door aderlatingen verminderd
worden en de rest van hot blood kon men zuiveren door een goede
levenswllze . Daaronder vlelen een streng dleet en een oPbeurend
contact met vrienden . Dc laatsten konden een belang
ril'ke rol bil
hot herstel sPelen door east mee tc Praten met de waanvoorstellingen
van de patient en die op eon geschikt ogenblik to veranderen
in hot tog
enover ~7estelde . Van Beverwilck gnlPt de kans om hiervan
vole voorbeelden to geven en hot is op dit snort momenten dat
zi1jn work van een leer- in een leesboek verandert . Zo moesten de
1'aar9an9 10, nummer 4
4. Zie : L . Noordegraaf en G. Valk, De
Gave Gods. De pest in Holland vanaf de
late midddeeuwen . Bergen, 1988, o .m .
pag . 225-228.
vrienden van een aanzienliJ'k man lil'dzaam toezien dat hiJ ' elk
voedsel wei$erde omdat hi)' zich inbeeldde al dood to ziJ'n. Ten slotto
hulden enkelen van hen zich in een doodskleed en richtten in
zil'n slagPkamer een feestmaal aan . De stark ondervoede zieke
vroe$ daaroP verwonderd of de doden ook aten en $in$ in op hun
uitnodi in$ mee aan to zitten . Nadat hil' flunk a$eten had, kree
$
hil' een slagPmiddel en toen hil' wakker werd, was hiJ' enezen.
Een andere vorm van melancholia wordt veroorzaakt door een
verstoPto baarmoeder, die haar vuil niet op ti' kwi)'t kan en daardoor
letterliJ'k oPsti)' . Al in de oudheid was bekend dat vrouwen
hiervan zeer hitsi$, oftewel 'hYsterisch' warden . De on$eduri$held
kan verdwi)'nen door's nachts flunk to dromen maar een beter
middel is $eslachts$emeenschaP . Van BeverwiJ'ck merkt fiJ'nt)'es o P
dat hat dan wel zo handi$ is als men hat $ereedschaP biJ' de hand
heeft en niet bi)' de buren hoeft to $
aan lenen~• de huweli)'ksmoraal
in dienst van de $eneeskunde! En hoewel ook zil' $enas is hat
maar $oed dat de $eschiedenis van een vrouw die in haar on$eduri$
heid's nachts naakt de straat op $in$ en in een to$ement van
laa$ allooi door viJ'ftien kerels'verzor$d' werd ver we$ in Italie
schi)'nt to hebben Plaatsgevonden!
De Gave Gods
Gaandeweg raakt de lezer in Van Beverwi)'cks werk ervan doordropgen
dat hi)'zelf door verstandig, dus sober, to )even veal kwalen
voorkomt . Wordt hil' toch ziek dan kan hiJ' de schade bePerkt
houden door til'di$ een deskundi$a dokter to raadPle$en die voor
een $oede behandelin$ bor$ staat . Niemand $eneest echter zonder
Gods hulP en daarmee zil'n we beland bil' een centraal element in
de zeventiende-eeuwse discussie : welke rol heeft God de medische
stand biJ' ziekte toebedeeld?
Hierboven kwam al aan de orde dat Van Beverwi)'ck vast vertrouwt
op Gods leidende hand . Hil' vraa$t Hem ZiJ'n ze$en bi)' chirur$
ische ingrePen en is ervan overtui$d dat elke streak voorzien
is van $eschikte medici1'nen te$en de ziekten die er voorkomen . Dit
laatste wordt niet alleen bewezen doordat er lePelblad en zurin $
$roeien in Groenland, maar bli)'kt ook uit de bi1'bel . Mozes ebruikto
immers de boom die hi1' tar Plekke aantrof om hat water van
Mara drinkbaar to maken Exodus 15: 23-25 en toen de Samaritaan
onderwe$ een $ewonde aantrof, behandelde hil' hem met de olie
en azil'n die hiJ' bil' zich had Lucas 10 : 33-34) .
De bi'bel $eeft echter ook diverse voorbeelden waaruit bliJ'kt dat
God met oPzet mensen kan doden : HiJ' stuurt hun een ziekte ais
boete voor hun zonden. De meest$evreesde $esel was wel de pest,
biJ$' enaamd de Gave Gods (onder maar 2 Samuel 24) . Daze moordende
Plaag woedde in de zeventiende eeuw no volo , in Holland
biJ'voorbeeld van 1602 tot 1604, 1624 tot 1626 en 1634 tot
1637 .4 De medische wetenschaP tastte hier no$ $rotendeels in hat
duister en onder beneeskundigen en theolo$en werd veal over de
Gave Gods gediscussieerd : alleen al uit de catalo us van Knuttel
valt moeiteloos een hale reeks PestPamfletten to verzamelen . Bil' de
meeste schri1'vers staan twee vra$en centraal : is de pest besmette-
2 1 1
212
lijk en : welke rol kan of mag de mens tijdens een epidemic spelen .
In onze calvinistische gewesten werd uiteraard volop geschermd
met de predestinatiegedachte dat God het levensverloop
van elk (uitverkoren) individu vooraf voorzien had, inclusief ziekteperioden
en stervensmoment . Zowel artsen als dominees nemen
dit als uitgangspunt van hun beschouwingen, maar niet ieder legt
veroolgens de leer even streng uit . Eenzelfde reeks feiten kan zo
twee interpretaties krijgen . IVogal wat theologen geloven niet dat
de pest besmettelijk is en menen verder dat niemand jets tegen
Gods wil kan doen . Omdat Hij al bepaald heeft wie Hij zal straffen,
heeft het geen enkele zin voorzorgsmaatregelen to treffen . Een
bercemd geval is dat van de Zwitserse hervormer Bullinger . Hij
bracht de ziekte mee naar huffs na een bezoek aan een besmette
vrouw en verloor hierdoor zijn vrouw, twee dochters en zijn eigen
leven . Vooral dit laatste bracht andere predikanten ertoe toch tot
enige voorzichtigheid to maven : weliswaar had Bullinger de christelijke
plicht van naastenliefde betracht, maar als voorman van de
hervorming had hij eerder aan de belangen van de kerk moeten
denken! In medische kringen golden dergelijke gebeurtenissen
juist als bewijs dat de pest wel degelijk besmettelijk was . Een aantal
doktoren verschuik het zwaartepunt van de discussie dan ook
naar de vraag hoe men moot handelen . Van Beverwijck is een van
hen.
Tijdens de grate pestepidemie van de jaren dertig publiceert de
Dordtse arts het Kort bericht om de Pest voor to komen (1636), in de
eerste plaats geschreven 'ten dienste' van zijn eigen stad . Hij
schetst hoe de pest om zich heen grijpt, vooral omdat men de besmettelijkheid
ervan onderschat . Hele gezinnen, ja zelfs straten tegelijk
sterven en dan zijn er nog mensen die het linnengoed uit
pesthuizen opkopen om het to reinigen en to verkopen . De vrouw
die zo opliep wat ze dacht weg to wassen zou een afschrikwekkend
voorbeeld mceten zijn, maar men wil blijkbaar vlug en goedkoop
aan zijn dood komen! Op het punt van de voorzienigheid
reageert de dokter nuchter : al heeft God besloten wie wel en wie
niet getroffen wordt, dat betekent nog niet dat men geen wettige
middelen mag inzetten tegen de ziekte . De mens blijft immers een
werktuig in Gods hand en als arts acht hij zich daarom verplicht
zijn kennis to gebruiken . Hij probeert de duur van het menselijk leven
zoveel mogelijk to verlengen vanuit de gedachte dat God de
medische wetenschap daartce de kracht heeft gegeven .
Op de tocht tangs de zieken blijkt hoeveel lead een epidemic veroorzaakte.
De pest begint met flauwtes, hartkloppingen, grote
darst en braken . Daarop volgt uitslag en dan komen de zeer pijnlijke
pestbuilen, waarvan de bloedzweren hit meest kwaadaardig
zijn . De aFloop is onvoorspelbaar : de een overleeft als hij op sterven
na dood lijkt to zijn, terwijl de ander tijdens een schijnbaar herstel
toch nog wordt weggerukt . Degenen die hat eve moment nog
niets mankeren en dan plotseling dood neervallen, zijn nog hat beste
aE Vrienden en verwanten leven met de angst zelf de ziekte to
krijgen . Dat maakt hen letterlijk zo week om hat hart dat ze werkelijk
vatbaarder worden . Daarbij komt dan nog de stank die hangt
in de straten en opstijgt uit de steeds heropende graven in de kerk
1'aar9an9 10, nummer 4
- zo raakt de gemeente nog tijdens de preek besmet!
In deze chaos kan Van Beverwijck nog wel jets uitrichten . Hij
somt een hele reeks voornamelijk hygienische voorzorgsmaatregelen
op, van schoonhouden van gezicht en handen tot kleding wisselen,
verstandige voeding, goede nachtrust en niet teveel lichamelijke
inspanning . Daarnaast kan men de weerstand verhogen met
medicinale pestkoekjes en allerlei huismiddeltjes, terwijl in sommige
steden ook kanonnen worden afgevuurd om de lucht zoveel
mogelijk to zuiveren . Raakt men toch besmet dan is nog niet alles
verloren . Dankzij zijn studietijd in Italie, waar hij zelf overigens
een aanval van de pest overleefde, kent de dokter verschillende
drankjes om het vuil naar de gezwellen to jagen, die dan met bepaalde
papjes behandeld kunnen worden . Met het volgende recept
heeft hij nogal wat succes gebcekt :
Neem van de Planten scordium waterlook en zurinS elk twee handen vol
en kook dat in water o zure wei tot1a 8enoe8 voor een pint overhoudt . Doe
er, als het Sezee d is, drie ons sirooP van citroensaP, een achtste lood
scordiumzout en oliczwaveldruPPels voor de smack bi1' .
Ook hier geldt cchter : under Gods hulp Seneest niemand en de
eerste eis is dan ook dat men met een zuivere levenswandel most
zien Gods straf to voorkomen of of to wenden .
Hoewel hij dus vasthoudt aan de almacht van God, betekent dat
voor Van Beverwijck niet dat hij machteloos aan het ziekbed staat .
Integendeel : God heeft hem als arts de taak en de kennis gegeven
om het leven zoveel mogelijk to verlengen . Dat de geneeskunst
steeds meer vorderingen maakt, bewijst dat God het mensdom bewust
tussen Zichzelf en het dierenrijk in heeft geplaatst . God west
alles, de dieren weten niets, voor de mens is er een met onwetendheid
vermengde wetenschap . Bij alle ellende was dat een troostrijke
gedachte .
1jo0~$ 2 1 3
Utrecht, 13 augustus 1992
Zeer gewaardeerde collega,
Iemand zei tegen me : "De filosoof
Mikhail Bakhtin had slechts den
been. Nooit ken ik jets van Bahktin
lezen zonder to denken : `de man
had slechts een been' . Dit is natuurliJ'keen
fait dat aan de betekenis van
ziJ'n werk mess af- of aandoet . Maar
toch dank ik dat hat mvloed gehad
moat hebben . Laat miJ ' flu een eenvoudig
voorbeeld geven . Mikhail
ligt op bed en kriJ'gt een brilJ'ant
idee. NatuurliJ'k weet ik ook wel dat
de filosooe surds Plato njet meer zo
werkt maar stel nu even : Bahktin
ligt op bed njet meer zo heel ver
van de slagP verwiJ'derd, en kriJ'gt
een goed idee . Het helPt our J'e tavans
een voorstelling to maken van
een tweebeniga filosoof, in een
ovengens vergeliJ'kbare situatie.
HiJ' weet dat hiJ' als ieder ander die
ziJ'n tocht weg van hat waken onderbroken
ziet door een inval ziJ'n
idee de volgende ochtend kwiJ't zal
ziJ'n . Nu maakt hiJ' een afweging
oPstaan en oPschriJ'ven, of liggen
en slaPen . Nu we de conse9uenties
van beide keuzemogeliJ'kheden bekiJ'ken,
words duideliJ'k dat er voor
Mikhail Bahktin den, niet onbelapgriJ'k
argument extra is our njet
op to steep, een argument dat niet
geldt voor ziJ'n meer valide collega :
de filosoof Mikhail Bahktin had
214
slechts een been . De fYsieke dead
van hat oPstaan is een niet to onderschatten
hindemis op weg near hat
notitieblok . De brilJ'ante inval
words pies oPgeschreven . Het gewove
werk geat verder, de volgende
ochtend . Het resultant is bedachtzaam
."
Volgens miJ' inch niet . Het woord in
de roman 'waarvan ik alleen de
twee hoofdstukken heb gelezen die
in vertaling in Raster ziJ'n gaPubliceerd.
Iemand zei tegen me : "Van
een goed filosoof kun J'e elk deal
van ziJ'n werk als Pars pro toto voor
hat oeuvre nemen" dus dat geeft
niet is in fei to een brilJ' ante inv al . lk
ban niet de geschikte Persoon our
de filosofsche mantes van dat
werk to beoordelen, maar ik weet
wel dat Net woord in de roman afrekent
met literatuur-thcoriecn die
nog pies ontwikkeld waren toen hat
verscheen.
De kern van Het woord in de roman
is de idee dat stiJ'1 niet jets is van een
auteur, of van een genre, maar van
de relatie van een werk tot de teal
van de maatschaPPiJ' . Onderzoek
van teal en stiJ'1 bliJ'ft nogal eens be-
Perkt tot detailkwesties : het artistieke
woord is veal meer en zelfs jets
geheel anders den `hat woord van
een artiest' . Wie de stiJ'i van de roman
in onderdelen belicht mag ik
dat begriJ'Pen als : wie least alsof er
niets aan de hand is?), in Plasts van
de roman als geheel to vergeliJ'ken
met andere `talen' stiJ'len discoursen
"trapsponeert een symfonisch
georkestreerd theme voor piano",
aldus Bahktin .
Dat is toch een `vondst', een
`idee'? EnerziJ'ds anderziJ'ds, wie
genuanceerd, staat natuurliJ'k in een
traditie, rol mag J'e ook niet onderschatten
zeker, zeker. Maar
B ahktin zelf begins als volgt: "Hat
belan ~i'J'kste idee van deze studie
is . . .". Ha!
Het woord in de roman is een inval.
Zo'n onginele, die J'e 's nachts in
bed hebt en die doer besluiten hat
bed toch even to verlaten . Tenminste
als J'e twee benen hebt. Heeft
B akthin den ideeen ontwikkeld aan
de schriJ'ftafel, als een wetenscha
PPer
in Plaats van als een mess?
Schrok hiJ' niet wakker, 's nachts?
Hoe is hiJ' dat andere been eigenliJ'k
kwiJ'tgeraakt? Kun J'e me over deze
zaken meer vertellen? Wil J'e dat?
Maakt hat enig verschil? . . .
Met aarzeling, maar harteliJ'k groetend
Winnie the Pooh
1'ear9an9 10, nummer 4
W'land, 25 augustus 1992
Lieve Gordon
Een collega van me schreef me dat
de filosoof Mikhail B ahktin maar
een been had . 1k schrok daar een
beetJ'e van ik wist dat niet . Nu
vraagt hiJ' of ik voor hem wil uitzoeken
waar dat been gebleven is . Ik
heb een beetJ'e research gedaan en
heb het volgende ontdekt.
De vraag naar het verband tussen
eenbenigheid en brilJ'ante invallen
het zogenaamde mind-body Pro -
bleem wend voor het eerst gesteld
door Descartes . Descartes - hi'J
had maar een hoofd zie afbeelding
- deed zoals J'e weet aan
transcedente meditatie . HiJ' lag
daarbiJ' vaak op bed -een twiJ'felaar
- en keek naar het Plafond .
Anders dan biJ'voorbeeld Plato had
hiJ' nooit eens een idee nooit eens
een reden om op to staan en achter
ziJ'n schriJ'ftafel to gaan zitten . 0P
een keer vroeg iemand hem hiJ' mediteerde
niet alleen : `Waar denk J'e
aan?' HiJ' antwoordde toen met de
fameuze woorden : "Cogito ergo
sum" "Ik denk dat ik besta" .
HiJ' is toen maar oPgestaan en
heeft dat een beetJ'e uitgewerkt en
gePubliceerd order de titel Meditationes
dePrimsPhilosoPhia. In die
Meditations Probeert hiJ' overigens
niet alleen ziJ'n eigen bestaan
maar ook dat van God to bewiJ'zen .
Nu dat God bestaat weten we we!,
maar of denken leidt tot existentie
en omgekeerd is nog maar de vraa g
de vraag van miJ'n collega . Hoe
kunnen wetenschaPPers met maar
den been voldoen aan hun PublikatiePlicht?
En leidt het hebben van
meer benen tot meer boeken? Mi'J
dunks dat dit een Probleem is .
Is het geval Bahktin nu een anomalie?
Ja en nee . De mens heeft ggemiddeld
1,997 been* . Echter, een
zekere afwiJ'king van het gemiddelde
is voor het kriJg' en van een geniale
gedachte vereist en een maximum
van een been is toch wel
gewenst. Waar dacht J'e trouwens
dat uitdrukkingen als `ergens geen
been in zien' en 'op twee gedachten
hinken' vandaan komen? Ik geloof
niet dat ik dit vender hoef uit to leggen
.
Alleen was dit flu to maker heeft
met het woord in de roman en die
piano en zo snap ikeigenlijkniet. 1k
hoop datJ'iJ' me of liever hem want
het is niet miJ'n Probleem daarmee
kunt helPen . JiJ' weet tenslotte meer
van dat snort dingen.
GroetJ'es,
Alice
P .S . : Je laatste cd vond ik echt fantastisch
.
* Bron : Encyclopaedia Ga lacti ca,
Paris : SolY> 1641 > Pag .127-129 .
1Jo0`~$ 2 1 5
Lachen om diep
teed
Italo Svevo De 8oede oude man en
het mooieJ'on8e meis1'e . Uitgeven'J
Goossens 9,50
In 1926, aan het einde van ziJ'n leyen,
schreef halo Svevo (1861-
1928) een novelle over een, J'a laten
we eerliJ'k ziJ'n, triest verloPende of
faire tussen een oude man en een
J'ong meisJ'e. La novella del buon
veechio a dells bells aneiulla
door de vertaler van uitgeven'J
Goossens met wegLating van de
eerste twee woorden van de titel
vertaald als De 8oede oude man en
het mooie J'on8
e meisJ'e;~ vierde
druk 1990 werd gaPubliceerd in
een tiJ'd dat de schriJ'ver zelf weini g
reden tot somberheid had aangezien
hiJ' ervan genoot in de schiJ'nwerpers
van het EuroPese literaire
leven to staan . Dat was wel eens anders
geweest . Het had nameliJ'k
weinig 8escheeld of halo Svevo
Pseudoniem van Ettore Schmitz
had moeten sterven met het bitten
beset dat hiJ' weliswaar als zakenman
geslaagd was, maar gedurende
ziJ'n lange schriJ'verscarriere een
grotendeels onbekend auteur was
gebleven . De literaire doorbraak
vond echter toch nog Plasts, in
1926, tweeJ'aar voordat de Italiaanse
schriJ'ver biJ' een auto-ongeluk
om het leven kwam .
De toenemende belangstellin g
voor ziJ'n werk had Svevo in eerste
instantie to darken aan ziJ'n vriend
en vroegere leraar Engelse handelscorresPondentie
: James Joyce.
DankziJ' Joyce namen invloedriJ'ke
literatoren als ValerY Larbaud en
Benjamin Cremieux kennis van
Svevo's La eoscienza di Zeno Bekentenissen
van Zeno . Joyce, Larbau
Cremieux en in hun kielzo g
tal van andere EuroPese critici kon-
21 6
~QO~ff
den grote waardering oPbrengen
voor de reeds in 1923 verschenen
roman van Svevo . Met terngwerkende
kracht raakte ook vroeger
werk van de schriJ'verIzakenman
weer-of eigenliJ'k voor het eerst
-in de belangstelling : de romans
Una vita Een leven uit 1 893 en SenilitaEen
man words ouder uit
1898 .
Van grootbelang voorSvevo'sliterain
arbeid na de Eerste Wereldoorlog
is ziJ'n ontdekking van het
werk van Freud geweest . In 1918
vertaalde hiJ ' samen met ziJ'n neef
Aurelio Finzi Die Traumdeutun8,
waarna hiJ' besloot Freuds inzichten
op zichzelf to betrekken . 'Genezing'
zocht hiJ' hierbiJ' echter 8eenszips
. Hoewel Freuds theorie in de
ogen van Svevo nameliJ'k interessame
verklaringsmodellen voor
menseliJ'k handelen bond, Seloofde
de auteur niet in een zaliSmakende
thecaPeutische werkin8 van de
theorie . Het is deze distantie ten
aanzien van de psycho-analyse die
de roman Zeno in sterke mate kenmerkt.
Ook in ziJ'n brieven maakt
Svevo gewag van de hierboven genoemde
scePsis ; in een brief aan
een vriend schriJ'ft hiJ' : "Die Freud
van ons is geweldig, maar meer
Opwekkend
recept
U it : El Ktab, de 8eheime wettenn
der lie de van KodJ'a
Omar HelebY Abou Othman .
GekoPieerd uit Randstad 3
1962 en uitgetest door Geert
Miereveld . De Vooys-redactie
heeft haar bulk van liefde vol
en was daarom helaas niet bi'1
machte het rece1pt to controleren
. Enthousiaste lezers worden
echter ten zeerste aangemoedigd
van hun
bevmdmgen kond to doen .
Ik zal u nu o mannen de formule
van een teeldrif twekkend
slikmiddel dat niet gevaarliJk
en zeer werkzaam is,
geven .
Neem
bloeiende toPPen van
stoechas
15 gram
mirtebessen
25 stuks
aniJ's
20 gram
zeer fiJn gewreven
wilde wortelen
20 gram
safraanbloesem
20 gram
gedroogde dadels
50 stuks
dooiers van eieren
4 stuks
zuiver bronwater
500 gram
Last in een goed gesloten geglazuurde
aarden pot gedurende
25 mmuten afkoken . Neem
van het vuur, druk het door
een zeef uit en als alles lauwwarm
is geworden, voeg er
biJ •
zuivere honing
50 gram
warm bloed van twee duiven
Last gedurende 24 uren weken
door de pot drie of veer
maal to schudden en last daarna
alles door een fiJne zeef
gaan . Men gebruikt dit slikmiddel
gedurende 1 dagen, 1
of 2 theelePeltJes, een half uur
voor zich aan de biJslaaP over
to geven, of des avonds biJ het
naar bed gaan .
God is wiJ's en barmhartig en
alwetend!
I'aargan9 10, rummer 4
voor romanschriJ'vers dan voor zieke
mensen ."
De tiJ'd die Svevo na de doorbraak
van Zeno nog restte was literair gezien
een tameliJ'k Produktieve Periode.
De auteur werkte aan een
vervolg op Zeno een roman die De
oude oude man of Bekentenissen
van een oude man moest gaan heten
. Ook schreef hiJ' als gezegd de
novelle De 8oede oude man en het
mooieJ'on8e meisJ'e. De intriga van
de novelle last zich gemakkeliJ'k samenvatten
met behulP van de viJ'f
zinnetJ'es op de achterflaP : "Een
oude man moet de tol betalen voor
ziJ'n verhouding met eenJ'ong meis-
J'e: een teveel aan eten drinken en
vriJ'en bezorgen hem een hartaanval
. Als hiJ' daarvan herstellende is
begins hiJ' to schriJ'ven om zowel tegenover
het meisJ'e als zichzelf ziJ'n
houding to rechtvaardigen . Allengs
groeit ziJ'n werk uit tot een theoretische
verhandeling over de omgang
tussen J'onge en oude mensen . Het
breed oPgezette werk groeit hem
echter boven ziJ'n krachten uit . Als
hiJ' Probeert antwoord to vinden o P
de vraag was de ouderdom van de
J'eugd mag verwachten, blaast hi'J,
gebogen over ziJ'n manuscript, ziJ'n
laatste adem uit ."
Essentieler dan de oPeenvolgende
gebeurtenissen zelf is de wiJ'ze
waaroP de protagonist de verwikkelingen
verwerkt en, gedeelteliJ'k
zelf bePaalt . SPaarzaam ziJ'n de oPmerkingen
over de Plaats van handeling
Triest en de tiJ'd waarin de
gebeurtenissen zich afsPelen . Dit
laatste gageven is des to oPvallender
aangezien de novelle sPeelt tiJ'-
dens de Eerste Wereldoorlog. Behalve
de mededeling dat de oude
man er, niet zonder wroeging, geld
aan verdient leest men nagenoeg
niets over deze oorlog . BiJ' de wroeging
van het hoofdPeronaga hoeft
men zich ook weer niet al to veel
voor to stellen • wanner hiJ' door kanongebulder
uit ziJ'n slagP words
gehouden, denkt hiJ' : "Waarom
hebben ze nog geen manier uitgevonden
om elkaar to vermoorden
zonder zoveel lawaai?"
De oude man is een echte Svevoheld
: twiJ'felend, ternggetrokken
zwak onzeker en ten proof aan driften,
gevoelens lichameliJ'ke kwalen
en onheilsPellende ofgeile dromen
die het intellect niet vermag in
to dammen. Deels hangen de Problemen
die de man het hoofd moot
zien to bieden samen met ziJ'n gevorderde
leeftiJ'd, deels ook niet .
Svevo evoeeert in De 8oede oude
man een PsYchisch drama waarvan
de mensheid sinds Freud op de
hoogto is : de onmogeliJ'kheid controle
uit to oefenen over onbewust
verloPende PsYchische Processen ;
antlers geformuleerd: de afwezigheid
van een stabiele PersoonliJ'kheid.
Het individu Probeert er uiteraard
het beste van to maken zoals
ook Svevo's goede oude man . De
Pogingen van het hoofdPersonage
togenstriJ'diga verlangens met elkaar
in overeenstemming to brengen
worden door Svevo meedogenloos
verwoord . HierbiJ' maakt de
auteur gebruik van een alwetende
vertelinstantie die dropg1'es commentaar
levers o}p het met zichzelf
overhooP ligg
send hoofd}persona ~ge .
Een mooie illustratie hiervan levers
de passage waarin de oude man verbouwereerd
reageert op een erotisch
beladen droom : "Schunnig!
0! Schunnig!' schreeuwde hiJ', ge -
woonweg ontzet over ziJ'n droom .
HiJ' Probeerde tot bedaren to komen
door zich voor ogen to houden dat
de droom niet eigen is aan degene
die iets droomt maar hem ingageyen
words door occulte machten .
Maar de schunni8heid la8 duidelJi 'k
aan hem." curs . By] . Dit auctoriale
commentaar is voor de huidige
lezer waarschiJ'nliJ'k overbodi g,
maar storen doer het niet. Gelukki g
ventileert de vertelinstantie echter
niet altiJ'd ziJ'n inzichten, biJ'voorbeeld
wanner deze volstrekt overbodig
ziJ'n . Zo words ergens in de
novelle sec beschreven hoe de oude
man de schuldgevoelens die samenhangen
met de in ziJ'n visie moreel
verwerPeliJ'ke affaire doer ver=
dwiJ'nen : tiJ'dens het bedriJ'ven van
de liefde met het meisJ'e wends hiJ' al
ziJ'n overredingskracht aan om haar
ervan to overtuigen dat weini g
goeds to verwachten valt van `slordige
liefdesbetrekkingen'. Even
mooi en sec beschreven is wiJ'ze
waaroP de oude man ziJ'n theoretische
verhandeling tracht to conci-
Pieren . HiJ' begins-wanner de of
faire al min of meer voorbiJ' is -
met het maken van aantekeningen
waarin hiJ' enerziJ'ds schuld beliJ'dt
en anderziJ'ds het meisJ'e, voor wie
het geschrevene in eerste instantie
bedoeld is tracht op to voeden . Al
snel schakelt de oude man echter
over naar een abstracter niveau : de
relatie tussen oude mannen en J'onge
meisJ'es, waarbiJ' het hem duideliJ'k
is dat de ene cafegorie geen `ongeoorloofde
liefdesbetrekkingen'
moet aangaan met de andere . Oude
mannen moeten hun bemoeienissen
met J'onge meisJ'es maar bePerken
. tot een Puur vaderliJ'ke bezorgdheid
en J'eugdiga dames
dienen elke andersoortiga belangstelling
van beJ'aarde geilaards uit
de weg to gaan. TiJ'dens de formulering
van dit inzicht herinnert de
oude man zich echter deJ'on8e man
waarmee hiJ' het meisJ'e over straat
heeft zien gaan, en onvermiJ'deliJ'k
interfereert ordinaire J'aloezie met
de verheven moraal van het hoofd-
Personage : "In ziJ'n aantekeningen
Probeerde hiJ' eenPoosJ'ebiJ' de oude
mannen die ze moest miJ'den ook
die fat met ziJ'n mooie ParaPlu onder
to brengen die hiJ ' nog niet vergeten
was." Dit snort droogheid
wekt - miss in de context van de
gehele novelle gaPlaatst - onge-
'Q0)$
2 1 7
twiJ'feld de lachlust van de lezer op .
De lezer heeft evenwel geen recht
op een suPerieure glimlach ; er is
immers geen reden to veronderstellen
dat hiJ' ziJ' met meer succes tegenstriJ'diga
geesteliJ'ke belangen
met elkaar zal kunnen verzoenen .
Als men dus lacht om de oude
man lacht men om zichzelf, en als
men nadenkt over waarom men
lackt, dan zou de Slimlach eigenliJ'k
snel van het gezicht moeten verdwiJ'nen.
Dat dit laatste nietgebeurt
is to darken aan Svevo's onovertroffen
ironie . ZiJ'n vermogen
schriJ'nend leed op komische wiJ'ze
weer to geven maakt deze novelle
-en ander werk van Svevo -tot
een genot om to lezen .
Bas Verhoeven
218
Voetbal is oorloS
aargan9 10, rummer 4
Bloed, zweet en tranen
Vondel als sadomasochist?
Alice Doek
Waar het strand ophoudt en tees pad over de rotsen verder 8aat
staat een klein kapelletl'e. Het felle wit dat de toeristen naar d' ti
Griekse eiland lokt schittert in de zon . Eenmaal binnen worden
zelf s de on8elovi8en 8edwon8en hun hoofd to bui8en voor de
ikoon van de Heili8a Pela8ia : het plafond van de kaPel bevindt
zich op nauwelil'ks anderhalve meter hoo8to van de rotsi8a vloer .
De meeste vakantiegangers doen geen moeite om de deur open to
wurmen. Voor hen is de kapel niet meer dan het decor voor een
foto waarop het contrast tussen de witte Pleisterlag en hun eigen
bruine li1ven duidelil'k wordt . Maar voor de autochtonen van A -
hia Pelaghia is deze Plek het eindPunt van een kleine bedev aart,
die elke zonda in familieverband words ondernomen . Om beurten
bekruist men zich en treedt dan binnen om de ikoon met de lippen
to beroeren . Bil' het naar buiten gaan volgen wederom een
Paar ofgesleten kruistekens en men vangt de tern octet aan .
Zelfmoord
Hoe vredig,
hoe aandoenlil'k is het christeli1'k geloof. a zou bi1na
vergeten dat de kaPel een monument is voor een door vervolgin
en marteling gaPlaagd meis1'e, dat tenslotte geen andere uitwe S
meer zag dan zelfmoord . In het l'aar 304- 0P 15-l'ariSa leeftil'd- besloot
de christeli1'ke Pelagis uit Antiochie hasr bel agers de wind uit
de zeilen to nemen door een sProeg van het dak . Fen doodsmak m
de o8envan de Romeinen, maar voor Pelagla zelf een regelrechte
hemelvaart .
Niemand minder dan oost van den Vondel 's v aderlands zeventiende-
eeuwse trots op het gebied van toneel en 1o"ez ia heeft
in zi1'n Brieven der Heili8e MaeAhden Martelaressen 1642 een PoSin
gedaan zich to verdiepen in het levee van Pelagia en 11 ande re
martelaressen uit de ecrste eeuwen van het Christendom . De zol'uist
tot het katholicisme bekeerde dichter deed dat, zoais de tite 1
al zegt in de vorm van brieven . Elke martelares schrift asn h eett
eind van haar levee een brief aan iemand die haar dierbasr is, bi r
voorbeeld een vriendin een familielid of de biechtvader .
Crisis
Het mooiste moment om een heilige asn het woord to laten is de
seconde voor ze haar laatste adem uitblaast moet Vonde1 Sedacht
hebben . Ze kan dan eniga afstand nemen om terug to ki"lken o P
haar godvruchtiga levee, terwil'1 ze togeli1'kerti1'd nog levend ge-
2 1 9
Vondel gelauwerd, ca 1653;
kril'ttekeninS door an Lievens
220 *ĽJ~o5
noeg is om de hitte van de gloeiende kolen to voelen . Ti)'dens die
crisismomenten last Vondel elke heiliga haar autohagio rafie
schril'ven . Gevolg is wel dat aan het inlevingsvermogen lees : de
goed8elovigheid van de lezer hier en daar hoge eisen worden gesteld
. Natuurlil'k waren Vondels rooms-katholieke til'dgenoten niet
geheel onbekend met het leven en li1'den van de martelaressen
maar ook werden zil' geacht to eloven dat de Heili a Pela is o P
het dak zittend 108 regels Poezie uit haar pen kan kril' en, terwil'1
beneden een legert1'e Romeinen staat to PoPelen om haar in een
bordeel op to sluiten .
Een van haar collega-martelaressen, de Heili e Agatha maakt
het minstens zo bont . Haar ledematen zil'n op de Pil'nbank flunk uitgerekt,
een borst is ofgerukt en tenslotte roosters men haar op hete
kolen . Toch heeft ze kenneli1'k noS de gelegenheid en de to8enwoordigheid
van geest om uitgebreid schriftelil'k afscheid to nemen
van haar vroegere sPeelkameraadl'e Makaria . Dat ze zich in
haar brief verontschuldi gt voor eventuele onleesbare woorden f is
een van Vondels truce1s om het werk een schi1'n van oorsPro nkelil'kheid
to geven . Want l'a, met geschroeide vingers en een verbril'-
1'aar9an9 10, summer 4
zelde hand valt het niet mee om duideli)'k to schri)'ven . Maar mo elil'k
is het wel, 175 re8els en op ril'm .
Klassiek voorbeeld
Het idee om belan8ri1'ke vrouwen door middel van 8efin8eerde
brieven to Portretteren, was in 1642 niet oorsPronkelil'k meet. In de
Heroides van Ovidius schril'ven mYtholo8ische vrouwen aan hun afwezi8a
echt8enoten en of minnaars: Dido aan Aeneas Ariadne
aan Theseus Paris aan Helena enzovoort . Dit oervoorbeeld heeft
voor zoveel navol8in8en 8ezorSd- dat we de heldenbrieven erust
een literair genre kunnen noemen . Niet alleen VIP's uit de mYthoto8ie
zil'n als briefschri)'vers oP8evoerd ook mannen en vrouwen
uit de Bi1'bel- heili8enleSendes en uit de historische werkelil'kheid
zolan8 ze maar een zekere faam 8enoten .
Vondel heeft 8oed op het voorbeeld van Ovidius 8elet . Om de
Ovidiaanse schri1'ftrant in de vin8ers to kril'8en- maakte hil ' toed
1640 een Prozavertalin8 van de Heroides. Ook in de kunst8rePen
die de Maa8denbrieven authentiek moeten makers verraadt zich
de invloed van de Romein . Immers wanneer een dichter briefschril'ver
in de huid kruiPt van een door verdriet verteerde ziel
kan hi)' de brief echter doers lil ken door bi1'voorbeeld in de tekst to
verwi') zen naar tranen die het handschrift'onleesbaar' maken . Ovidins
doet dat Vondel doet het hem na . De Heili8e ASnes rePt van
"letters versch met maaghdebloet geschreven" . Ook van Agatha's
beveri8a handschrift komt een equivalent bi)' Ovidius voor .
Maar inhoudeli)'k zi)'n er natuurlil'k 8rote verschillen tussen de
twee brievenbundels . De heldinnen van Ovidius schri'ven aan hun
mannen die schitteren door afwezi8
held en niet l)iken to denken
aan de8enen die ze hebben achter8elaten . Onvervulde vrouweli)ke
verlan8ens komen in de brieven tot ontladin8 en dat resulteert
vaak in bittere verwil'ten aan het adres van de heren . Voor de he!-
dinners heeft het levers 8een zin meet- ze zouden hun dood met
8raa8to aanvaarden en sommi8en drei8en de hand al aan zichzelf
to slaan . In christelil'ke termen : de aardse liefde heeft niets anders
dan de dood tot 8evol8 . Vondels martelaressen zil'n eveneens bezield
door liefde maar dan een liefde van de oddeli'ke soon . Ook
die ka
n leiden tot de lichamel~i'ke dood, wanneer de buitenwereld
die liefde vi'andeli'k beoordeelt . Maar de martelaressen hebben
een troost die ruimschoots oPwee t te8
en het lichamelil'ke feed : zil
kunnen vooruitzien naar een eeuwi8 levee met hun hemelse bruide8om
Christus . In het licht van die aanstaande dood is er een
Plaats voor teleurstellin8- maar inte8endeel voor dankbaarheid .
Plastisch
Wat in Brieven der HeiliSa MaeShden nasr voren komt is dus niet de
aandoenlil'kheid en vredi8
held van het christeli" )k 1even maar veeleer
het li1'den en het doodsverlan8en in dienst van het eloof . Vondel
neemt dan ook een blad voor de mond wannee r hi aanleidin
ziet voor een Plastische beschril'vin8 van fofterm en dood . In
het zicht van het naderende einde last hi) ' Pelagia bi~'v00rbeeld ze -
vQO~$ 2 2 1
222 1iQ0~
Sen ik za
1 miljn vi1'anden beschamen door mijn vriJ'williSa dood
wanneer mijn zuivere brein en bloed hen in hun eile gezichten
zullen sPatten." Ook in andere brieven dampt het bloed en worden
maaSdeliJ'ke kelen wreed aan het zwaard gere en .
Uit de brief van ASatha komt het volSende citaat :
Het Paartshoo t reckt myn leen met koorden- en 8ewi8ht .
De tortsen braden't 1y - 8estreePt van sc~h a rceden, . . .
Zoo ruckt de wreede een borst van myne ribben a f.
En de HeiliSe APollonia, die nu noS door katholieken met kiesPJin
kan worden aanSeroePen, schri1'ft :
Na dat de boosheit mijn stantvasti8heft mistrouwt
Zoo trecktze met een tang, en kloPt met palmenhout . . .
Mi1'n kaeckebeenders en het out 8ebit in stucken .
Dit taalSebruik zou J'e kunnen zien als een ander SevolS van de
keuze die de dichter maakt voor het crisismoment . Maar de lezer
kan zich niet aan de indruk onttrekken dat Vondel de martelscenes
realistischer beschri1'ft dan voor een Soed beSriP nodiS is . Bovendien
leSt hil' er voortdurend de nadruk op dat de martelaressen
hun dood harteli1'k verwelkomen, J'a zelfs willen besPoediSen- zoals
in de brief van Tekla- die op het punt staat door leeuwen to
worden verscheurd . "Kom" zo spreekt ze de leeuwen toe, "vermaal
me met 1'ullie tanden oPdat het voedsel wordt voor de en elen.
Schiet eens wat oP- dan kan iedereen tenminste naar huffs ."
Sadomasochisme
Wat krilS' en we nu? Vondel als sadomasochist? Frans Kellendonk
beantwoordde do e vraaS in 1987 met een volmondiS 'J'a' . Kellendonk
die dat J'aarde Albert VerweY-lezinS wi1'ddeaan VondelsAltaer8eheimenissen,
ontdekte in dit leerdicht over de mYstiek van de
Eucharistie verdachte samenstellinSen zoals martel eest en temlust.
Maar niet alleen in woorden verschuilt zich een sadomasochistische
neiSinS . Wanneer Vondel elders in het leerdicht Christus be
schri1'ft als iemand die ernaar verlanSt ZiJ'n bloed to laten vloeien
doet dat Kellendonk denken "aan de Plastische wellust waarmee
zieken anderen deelSm oot van hun lil'den Proberen to maken ."
Ook in Brieven der Heili8a Mae8hden komen verdachte woorden
voor, bil'voorbeeld moortspei en marteiwilli8h.
Als dit Seen sadomasochisme is, wat is het dan f zo vraaSt de lezer
zich of christeliJ'k sours? Inderdaad christeliJ'k is het . Al sinds
de derde eeuw na Christus is de martelaarsdood een literait motief.
In vroeS-christeliJ'ke beschriJ'vinSen van het leven en lil'den van
martelaren komen al extreem realistische passages voor . Een van
de onderwerPen die biJ' voorkeur met overdriJ'vinS worden behandeld
is de manier waarop martelaren hun dood als een feast to emoat
treden . Ze verwelkomen het Sloeiende rooster als een comfortabel
bed . Hiermee illustreren de veelal anonieme schril'vers de
standvastiSheid van daze SeloviS
en en wilzen ze bovendien o de
I'aar9ang 10, nummer 4
parallel met het leven en lijden van Christus, wiens dood immers
een centraal thema is van het geloof.
ntu en
Deze vorm van realisme werd $edurende de middeleeuwen levend
$ehouden . Het dertiende-eeuwse $eschrift Meditations dat
aan de theoloo$ Bonaventura wordt toe eschreven Pro a serf
een meditatietechniek die $ebaseerd is op zintui$l)ike verbeeldin$ .
Gelovigen worden asngemoedigd om elk detait van Christus' li
den to dramatiseren alsof ze er zelf bi)' zil'n. Alsof ze het kruis zien
staan het geschreeuw horen, de striemen voelen en het bloed ruiken.
Dit mede-li)jden wekt de liefde tot Christus op en ver$root de
devotie .
I$natius van Loyola, stichter van de )'ezuietenorde heeft deze
techniek in de zestiende eeuw no$ verder uit$ewerkt en $eschikt
$emaakt voor da$eli1'ks $ebruik . In zijn Exercitia spirituaIia Geeste-
Ir1ks oe eninSen- 1548 worden de zintui$en voortdurend in$eschakeld
als hulPmiddelen bil' de Persoonli)'ke $eloofsbelevin$ . Van de
imPuls die 1$natius $of aan de toen al enkele eeuwen oude techniek
is een $rote invloed uit$a$aan naar de P°ezie van de zeventiende
eeuw . Wanner een christelil'ke dichter stilstond bi) ' de naderends
dood kon dat wel eens uitmonden in een vorm van
emotioneel $eweld, zoals in een van John Donnes Divine poems:
Batter my heart- three person'd God ; or, you
As et but knocks breathe shine and seeks to mend
That 1 may rise and stand o'erthrow mee 'and bend
Your force, to breaks, blows, burn and make me new .
Sla me God breek me verbrand me maar vernieuw me . Deze o p
zuiverin$ $erichte meditatiehoudin$ is tYPerend voor de l'ezuitische
traditie waarvan Vondel na zijn over$an$ tot de rooms-katholieke
kerk een exponent werd . Als we bedenken dat Vondel
bevriend was met Paters uit deze orde, lil'kt het aannemeli)'k dat
de Brieven der Heilige Mae8hden hierdoor bemvloed zi)'n.
Nogmaals : sadomasochisme
Kellendonks bevesti$ends antwoord op de vraa$ of Vondel een sadomasochist
was, is dus op zijn Plaats- maar behoeft ook nuancering.
Gelukki$ nuanceert Kellendonk zelf ook. Hi)' heeft het nameli)'
k niet over sadomasochisme als Psycholo$ische ei$enasrdigheld ,
maar als een literair mechanisms . Christus heeft door Zil'n li)jden
de vicieuze cirkel van wrack en weerwraak doorbroken maar te-
$elil'kertil'd was Hil' medePlichti$ as n Zil'n ei en dood doordat Hi j
die vriwilli$ zocht . Wie dit li)jden bescho w
l u t en overdenkt til"dens
het lezen van Vondels Altaer eheimenissen is "dada r en slachtoffer
to$eli)'k, wat een eenzil'di a toewil'zin$ van schuld verildeft" . Hisruit
bli)'kt dat Kellendonk doelt op een chrs'st elllke vorm van kathars
sis bi de lezer, een reins in van de emoties wasrdoor hs God
weer onder o en kan komen .
'Qp)Ls 2 2 3
Literatuur
J . van den Vondel, De werken; volledige
en geillustreerde tekstuii8ave in tier
deelen . Amsterdam, 1927-1930 . Deel
4, pa g . 429-522 .
Ovidius, Heroides . Transl . H. Isbell.
Harmondsworth,1990. (Penguin
classics) .
F. Kellendonk, Geschilderd eten . Leaden,
1988 . (f ekst van de Albert
VerweY-lezinBen 1987).
224 'ĽJ00)f.S
De voorspraak van de maagd-martelares
ZiJ'n het'verdachte' taalgebruik en de Plastische beschril'vingen
van de martelscenes in Brieven der Heiii8a MaeShden ook gericht oP
dit zuiverende effect? Daarin gaat het immers niet om Christus
maar om de martelaressen .
Ik denk dat zil' wat betreft medePlichtighead aan hun eigen dood
rustig vergeleken kunnen worden met Christus . Sterker flog: bi'l
hen is in Vondels versie zelfs geen sPoortl'e twiJ'fel of moeite waarneembaar
in togenstelling tot Christus, die bedroefde en bittere
momenten beleefde . Ook wat betreft de heilzaamheid van hurt
dood komen de martelaressen een flunk eind mee wanneer we, zoals
de gelovigen van Aghia Pelaghia- het geloof in de voorsPrack
der heiligen aannemen.
Naast Pelagia's ikoon in het witte kaPelletl'e hangen tientallen afbeeldingen
van geheelde lichaamsdelen . De in blik uitgestanste exvoto's
zil'n de dankbetuigingen aan de maagdeliJ'ke onschuld die
ontsnaPto aan de handen van de beul .
1'aar9an9 10, nummer 4
Ais ik me rot voel stel ik me ewoon even
voor hoe Vestdi)'k er flu uitziet en dan voel
ik me een stuk beter.'
In mil'n herinnerin$ heb ik ooit eens van iemand
in het cafe $ehoord dat dit Seze$d zou zijn door de
later krankzinni$ $eworden Pro~'is Cures-auteur
Robert Anton LoesberS . l k kan me eerli1'k Sezegd
met voorstellen dat
zo'n uitsPrack viak na
Vestdil'ks dood eniSe
commotie heeft gageyen,
maar 'e weer het
natuurh)k noonzo vlak
voor de oorlog. (Who is
this Vestdi)'k anyway?)
Vul voor Vestdil'k Bilderdil'k
in en de betekepis
vervaa$t al helemaal.
lk Seef toe : hoe
dichterbi' de sterfdatum
hoe leuker de
$raP. Schril'f ik : 'Als ik
me rot voel stel ik me
voor in welke staat van
ontbindin$ ohan Polak nu verkeert' dan is de
kans $root dat ik mensen weer eens smakeloos
grief wat overi$ens onzinni$ zou zijn want Polak
is $ecremeerd - maar dit terzi'de . Over dodo
schril'vers maakt men Seen $raPPen. Over literatuur
maakt men sowieso Seen$raPPen . Dit heef t to
maken met wat ik waanzinniS scherP- eiSenlil'k)
$enoemd heb: Het Protocol van HeiliS OntzaS .
Waar Dit Protocol vandaan komt zou ik niet weten
maar het bestaat . Om een of andere red en
schil'nen mensen alti)'d in hun broek to Plassen van
ontzaSals het om literatuur$aat ik heb het dan natuurii'k
wel over mensen die kunnen lezen niet
over de met kratten bier en zakken chips voor de
Prolevisie Sestationeerde voortdurend boeren en
scheten latende HitbinSo-ki)'kers . Voor mensen
met een beet'~ fatsoen wil ' dus ei$enli)'k) is literatuurvan
oudsher een resPectabele zaak, zijn schri)'-
vers en dichters belanSril'ke mensen en boeken de
vrucht en het toonbeeld van onze beschavmS . Om
een voorbeeld to Seven : Hier is Van Dis werd alSemeen
beschouwd als een veel eerbiediger Proramma
dan ik poem maar een Avro's Service Saion
want Van Dis interviewde geen
we-bp'loptwerIrers tau$ekwekers of coprofilisten ,
nee hi j
l Praa met schri1'vers . En schri)'vers, l'a dat
zi
ln de Soeroe s en lichtende Paden van hun ti)'d . Ik
ben niet para noide echt niet, maar Het Protocol
Het Protocol
van Heilig Ontzag
Giphart
houdt dezebil'na reii$ieuzevererin$ van 1iteratuur
en de eerbiedwaardiSa positie van schril'vers om
mil' onbeSril'Pelil'ke redenen in stand .
Hoe ben ik daar achterSekomen zult u zich afvraSen
achter deze doctrine van Het Protocol? Interessante
kwestie . Ik vermoed dat het een paar
)'aar Seleden geweest zal zil'n . Ik heb een rare liefhebberi)',
waar ik me
niet voor schaam : ik
ma$ SraaS scheuren .
Boeken verscheuren
bedoel ik . Uiteraard
verscheur ik liever Seen
boeken die me dierbaar
zi1'n;~ als ik zin heb om
me even heerlil'k on$e-
Seneerd of to scheuren
dan trek ik meestal een
boekee uit het daartoe bi'
de SleSto aanSeschafte
staPeltl'e kutboeken- om
dit - onder het toeziend
oo$ van huffs$enoten
of kennissen
achteloos aan flarden to raSSen . emi$, de readies
die ik daaroP kril'Sf daar schrik ik toch iedere keer
weer van .
'Ma$ ik misschien een met mi)'n eiSen zuur verdiende
geld Sekocht bezit zelf kaPof maken als ik
dat wil?' vraaS ik, als mil'n toeki)'kers verschrikt
roePen dat l'e zoiets toch niet doet- toch niet doet?!
'Maar zoiets is cultuurbezit!' riPosteert er alti)'d
wel weer iemand bil'na huilend als ik net een Brakman
nvan een Sulden vil'fentwintiS heb versni P'
Perd- 'dat maS )'e toch niet kaPof maken? Picasso
verscheur 'e toch ook niet?'
'LiSt Picasso in staPels bil' de Sie$to?' vraa$ ik
dan masr, de sfeer meestal helemaal ver stend .
Boeken verscheuren dat kan klaarbli)'keli)'k niet .
Wat ook niet kan : bi' het anti9uariaat dichtbundels
van TachtiSers koPen deze olrensni)'den wat bi)'na
noon is gebeurd met een fil'nlil'ner overal strateSische
letters veranderen (in 'heffen' de h of toevoegen
in 'stond' een r of boven een oPenin$sregel
als "k Zee hem a1 stasn' de titel kalli$raferen 'Zie
Srods komt de stoomboot' om vervolgens het
boek voor een iets 1aere Pri)'s on$ezien tern to !aten
koPen door de antiquaar .
Nee het stigma ernstig en eerbiedwaardi to
zi'n- is
eibasr . Het monist manifesteert zich
dit
l
in de we
onuitro
tonschaP . Dat de wetenschaP zich
uberhauPt verwaardigt aandacht to besteden aan
\Joo)is 2 2 5
literatuur is natuurlil'k al een voorrecht ik heb althans
nog nooit gehoord van faculteiten die zich
bezighouden met de fenomenologie van modeltreinbouw
of de percePtie van korfbal , maar dat
de wetenschaP zich met zoveel verve en belastinggeld
op de letteren heeft gestort, dat grenst biJna
aan het ongeloofwaardige. Omdat van al het res-
Pectabele de wetenschaP het allerresPectabelst is
kan zil' waar het de letteren betreft natuurli)'k niet
aankomen met een simPel en ob)'ectief overzichtJ'e
van schri)'vers en boeken neenee, uitsluitend de allermoeili~'
kste allerondoordringbaarste, allermeerduidigsto
literaire werken worden echt gewaardeerd
en toegevoe d aan de canon .
Bladerend in de literatuurgeschiedenissen en -
theorieen is het mi1' iedere keer weer duideliJ'k dat
schriN' ers die tot de canon van Pde wetenscha
doordringen- op z'n minst serieus zil'n geworden .
Humor en wetenschaP verdragen elkaar niet .
Schri1'vers als Brusselmans en LanoYa die al l'arenlang
warmmenselil'ke, diePgevoeliga en hilarischgraPPi
e boeken schril'ven kril'gen van de wetenschap
~ nauwelil'ks and•acht daarvoor ziJ'n hun
boeken teveel gesPeend van ontzag voor literatuur,
of nee van ontzag voor ontzag voor literstuur.
De boeken van drs. Brusselmans die in ziJ'n
aanzet tot een thesis over belangwekkende Vlaamse
schril'vers De Geschiedenis van de Wereidliteratuur
een paragraaf begint met : 'Deze week maar 's
drie oelewaPPers togeli)'k, dat schiet lekker op') en
drs. LanoYa die in ziJ'n essaYbundel Vroe8er was ik
beter het werk van de schriJ'fster Mireille CottenJ'e
Probeert to duiden: '...haar schaamliPPen beginnen
to flaPPeren, haar kroPgezwel PiePt en ze
donPt een Pennehouder in haar ranziga sPleet om
met haar draderiga lichaamsvocht een nieuw levensboek
aan to vangen' zi)'n teveel om to lachen
en lachen is niet res ctabel . Zo'n volstrekt humorloze
maar wel heel erg ingewikkelde en literaire
226
schril'fster als De Moor daarentegen heden Margriet,
voor de oPeratie Warn), zal binnen de kortst
mogelil'ke ti' ongetwil'feld tot de canon van de wetenschaP
behoren net als Marcel Moring . Lekker
hoor, kunnen weer hele werkgroe n studenten
gezamenliJ'k metaforen Peuren, en diePtelagen, en
structures en intertextualiteit met elfde-eeuwse
boeken uit het Sanskriet. Is een schri'ver eenmaal
in de canon oP8enomen dan zal iedere scheet die
hi' ooit gelates heeft heel gewichtig en belan$ri)'k
tot op de molecuul worden besnuffeld en ook de
voorstudies van die scheet en alle afwi'kende versies
en de positie van die scheet ten o zichte van
de andere scheten van de schri'ver - maar dit terziJ'de
.
Waartoe dient Het Protocol zult u willen weten?
Ook daar heb ik een antwoord op . Het Protocol
verleent een aura van verhevenheid . Wie'in de
literatuur' is mag zichbetervoelen- is eigenlil'keen
hoger mess . En dat is waarom er net als met God
met literatuur niet gesPof mag worden . Dit laatste
maakt Het Protocol nu 1'uist zo vermakelil'k . Die
verschrikte ogen als l'e in het oPenbaar even een
goede boom oPzet over de kutscheten van Hella
Haasse, of oprecht veinst Frans Kellendonk to hebben
gezien eerli)'k, ik leef daar op . Het leuke aan dit
snort oPmerkingen is dat helemaal niemand dit
leuk vind, zoals ook niemand kan lachen om het
verkrachten van mooie regels 'Is dit genoeg een
stuk of wat gedichten voor de rechtvaardi ging
van een banaan?') . ezus nu ik erover nadenk : eigenli'k
kan het miJ' niet grof en smakeloos 8enoe$,
als het maar indruist tegen dat bur ertrutti a en
benePen ontzag voor 'het geschreven woord' . Ik
hou van Proza dat als een zichzelf onderschil'tende
mongool op me toekomt . Zo, en nu ga ik weer eens
even lekker scheuren .
Ronald Giphart
1'aar9an9 10, summer 4
Charlotte Govaert en
Francine Smink
1 n de serie 'I-let bedri ' kwamen
aehtereenvol8ens de boekhandelaar,
de uit8ever en de auteur aan
het woord . In dit vierde en laatste
deel staat de Pers eentraal .
Diny Sehouten studeerde Nederlands
aanvankeliJ'k taalkunde, pas
later maakte ze de overstaP naar de
modern leuerkunde . Ze sehree
voor het Haarlems Dagblad en
maakte een aantalJ'aren Ter zake
de roddelrubriek over het literaire
bedri' van VrjJ' Nederland . Sinds
twee J'aan is ze eindredaeteur van
De RePubliek der Letteren de boekenbiJ'laS
J a van Vri' Nederland .
Over de uitgever ze8t ze : "Ze sluren
de boeken en dal is Prettig, en
vender moeten ze niet 8aan ." Over
de criticus : "Ik vind en hoop ook ,
dal een criticus voor de schriJ'ver
sehr Jj: ." En over de literaire kritick:
'Wet is nooit alleen de recensie
waar de lezen op a 8aat ."
"Het is makkeliJ'ker to zeggen was
een slechte recensie is dan to zeggen
was een goede is . BelangriJ'k is
dal de recensie levendigheld uitstraalt.
En het oordeel moet de indruk
wekken betrouwbaar to ziJ'n .
Dat heeft alles to maken met de foon
en het aanzjen van de recensent . Iemand
van twintig kan best aardige
recensies schriJ'ven maar het werkt
wel zo dal hoe langer J'e recenseet
hoe beter de stukken zjJ'n . Je hebt
meervergeliJ'kingsmateriaal .Deinhoud
moet zo mm mogeliJ'k naver-
Het bedrijf 4
De pers
`Het is toch leuk om een boek to lezen en er over to praten'
teld worden . Een recensie moet een
bePaalde welwillendheid uitstralen,
de recensent moet de indruk
wekken oPrecht gemteresseerd to
ziJ'n . Sours heeft afkraken veel zin
als iedereen hoge verwachtingen
van het boek heeft, of als iedereen
er heel lovend over is . Ook alsJ'e het
afkraakt moetJ'e aangeven dalJ'e het
toch wel degeliJ'k een interessant
boek hebt gevonden . Zo met, dan
moet J'e de recensie niet schriJ'ven ."
"Het gaat niet alleen our het oordeel,
of jets het koPen waard is . Je
bent bezig met een bePaalde vorm
van voorlichting, maar ook met een
soon discussie tussen schriJ'ver en
lezen . Gedachtenvorming . Ik vind
en hoop ook dal een criticus voor
de schriJ'ver schriJ'ft . In een heel
ideale situatie is hiJ' een soon togensPeler
voor de schriJ'ver . Niet op de
loon van ' zo had J'e het moeten
doen', dan gaan mensen denken :
'doe het dan zclf' . Het is een driehoeksdiscussie
. Het is toch leuk our
een boek to lezen en erover to Praten?
Het is alleen de vraag of de
schri)'ver zin heeft our in de discussic
betrokken to worden . In ieder
geval is de criticus geen autoriteit
die bePaalt of lets literatuur is . Tim
Krabbe staPte ooit met recensies
naar het Fonds der Letteren our aan
to tonen dal hiJ ' wel degeliJ'k recht
had op een beurs . Dat is natuurliJ'k
niet de bedoeling."
"Recensies hebben minder
rechtstreeks invloed op de verkoolxiJ'fers
dan we! 8edacht words .
Wend Connje Palmen zo goed verkocht
omdat ze lovend werd besProken?
Er ziJ'n veel meer voorbeelden
van boeken die goede recensies
kregen maar niet verkocht
werden. Milan Kundera biJ'voorbeeld
werdJ'aren gunstig besProken
maar het heeft viJ'ftienJ'aan geduurd
voordat men ziJ'n boeken ging ko-
Pen . Een keen heb ik zelf een duideliJ'k
effect met een stukJ'e geha het
ging over De ziekte van Lodesteyn
van Levi Weemoedt. Het was al een
tiJ'dJ'e uit en nergens gerecenseerd .
Direct na miJ'n recensie is het boek
gaan toPen. Maar meestal gaat het
via mond-op-mondreclame mensen
zeggen 'dal boek moet J'e ko-
Pen' . Dan leesJ'e misschien ook no g
een stuk van Arnold Heumakers .
Het is nooit alleen de recensie waar
J'e op ofgaat. Veel mensen lezen recensies
our bevestigd to worden ."
"De verantwoordeliJ'kheid drukt
dus niet zo zwaar. Wat dat betreft
hoefJ'eJ'e njets to verbeelden . De literaire
kritiek heeft in zoverre
macht dal er weinig gebeurt als een
boek niet besProken words. Ik heb
wel eens een schriJ'fster aan de telefoon
gehad die our een recensie
smeekte anders zou de ujtgever
niet gaan adverteren. Adverteren
heeft voor uit8evens weinig zin als
er niet ook neePublicitY is. In ieder
geval wil ik schriJ'ven zonder me
lets van een eventuele verkooPbevorderende
invloed aan to trekken .
Als ik zelf een recensie schriJ'f, sla
ik anderen over, dan ziJ'n zelfs de
koPPen al vervelend ."
'Joos 2 2 7
Vrij Nederland
"Als eindredacteur bereidJ'e de tekstep
voor die naar de zetteriJ' gcan ;
ik bePaal was op welke bladziJ'de
komt to staan ik maak de kopPen en
verzorg de illustraties . !k doe de
Produktie, hot handmatiSa werk .
MiJ'n mederedacteur Care! Pesters
bekiJ'kt de binnengekomen boeken
sours wel vi'JftiS Per week1,~ en stuurt
ze naar recensenten . We bepalen
samen wat gerecenseerd words .
Sours is er wel discussie ik dram
wel eons maar alleen als ik ook een
goed ides heb wie over dat werk
most schriJ'ven."
"We werken met vertrouwde recensenten
van wie we weten was
hun smack is en was ze voor de Re-
Publiek den Letteren kunnen betekenen
. Ongevraagde stukken ziJ'n
maar zelden geschikt voor Publikatie
. Sours zit er jets biJ'zonders biJ' en
dan words de auteur ook een vaste
medewerker. We kiJ'ken zelf ook in
tiJ'dschriften, op J acht naar talent ."
"DeJ'oumalisten van VriJ'Nederland
sch ijven vaak goed, ze hebben
gevoel voor stiJ'1 . Daarom wil ik
ze graag ook voor de RePubliek den
Leneren hebben . Ze hebben alleen
niet altiJ'd tiJ'd . Met recensenten die
vast in dienst ziJ'n, zoals biJ' de
Volkskrant en de NRC, heb J'e daar
minder last van . Maar doze recensenten
moeten we! eons boeken recenseren
waarin ze niet zoveel zin
hebben. Het words dan nogal eons
een kwestie van `de afwas doen' .
WiJ' werken met mensen die uit belangste!!
ing een boek al gelezen
hebben of willen lezen ."
"1k hoop dat we ons Profileren
door onze smack, de boeken die we
recenseren, en hot vinden van de
J'uiste Persoon our een boek to besPreken
. De recensent most recht
van sPreken hebben. Van de zogenaamde
belang
riJ'ke schriJ 'vers worden
de boeken wel besProken maar
hot ligt niet echt vast. Smack staat
228
vooroP, we geven niet sPeciaal een
afsPiegelfing van de Nederlandse literatuur
."
Het literaire bedrijf
"Met de boekhandel heb ik contact
in die zin dat ik er zelf vaak kom .
Vender niet. Het is togisch dat uitgevens
zich niets van boekhandels
aantrekken anders zouden boeken
die weinig lezers zullen trekken
niet zo gauw uitgageven worden .
Als de uitgevens zeggen dat ze dat
wel doen dan liegen ze eigenliJ'k .
Hoe meer overleg, hoe gemiddelden
de beslissing uitvalt . Wat dat
betreft ben ik niet zo'n democrats ."
"We bemoeien ons zo weini g
mogeliJ'k met uitgevens, we hebben
een onafhankeliJ'kheid to bewaken .
Ze sturen de boeken en dat is Prettig,
en vender moeten ze niet gcan .
WiJ' voeren hot redactiebeleid en
daarvoor willen we niet door uitgevers
ten verantwoording geroePen
worden . Gelukkig doen ze dat ook
biJ'na nooit ."
Wat vindt Schouten van de uitsPrank
van uitgever Joos Kat dat
hole krantekatemen bestaan biJ' de
gratio van bockuitgowns? "Het is
ook anderso n . Hoeveel J'ournalistieke
boeken worden er niet uitgegeven
. En hoe komen uitgevens can
schriJ'vers, ook via de Pers en literaire
tiJ'dschriften . Het is een gedeeld
b elang . lk erger me can uitgevers
die ons bestoken met
schriJ'vers die ze door VriJ' Nederland
gemterviewd willen hebben .
Het liJ'kt we! of hot our eon mooi interview
en een mooie foto gcat . Het
is onze task daar een diJ'k tegen to
bouwen ."
Schouten is hot niet eons met
Kees Fens die vindt dat recensieexemPlaren
uit respect voor hot
boek in de winkel zouden moeten
worden gekocht in Plaats van to
worden rondgestuurd door de uitgever
. "1k hob helaas niet zo vreseliJ'k
veel resPect meer voor de meesto
boeken . Dat komt omdat er hier
zoveel binnenkomt . De laatste J'aren
zie J'e dat hot een we8werPartikel
words. Slecht gedrukt slecht
PaPier, slechte liJ'm. Sommi8e hoeken
zien emit als een Pak Brinta .
Wat dat betreft vmd ik hot onzin our
hot over respect voor hot boek to
hebben . Je hebt we! respect voor
veel boeken hot fonds van een uitgever,
hoe dat is oPgebouwd . Je
oordeel words er niet beter van alsJ'e
zelf voor hot boek betaald hebt."
Ary Langbrook directeur van
uitgevenJ ' uerido, si8naleerde een
Proces van verschraling . Van
steeds minder titels worden steeds
meer exemPlaren verkocht. Dmy
Schouten : "De verschralinS waar
Langbrook hot over had is ook hot
gev ofg v an de marketing v an de uitgevens
zelf. Ze wilden groot worden,
produceerden veel titels en
ziJ'n in grote klaPPers Scan investeren.
Ze kweekten daardoor ook veel
verliezen . Ik vind hot niet Pretti g
daar als lezer de schuld van te kriJ'-
gen .
Over de toekomst : "Het literaire
boek zal o verleven. lk ben met Pessimistisch
nee . Een boek is hot
meest handzame en hot meest geeigends
voertuig our gedachten
over to brengen. De tv is een onbevredigend
medium. Als ik werkeliJ'k
met jets gevoed wil worden
most ik biJ' een boek ziJ'n, en niet bi'J
de tv . Lezen is toch hot allermooiste
dat er is?"
1'car9an9 10, nummer 4
The pity of war
In rid van Meerten
EnSeland bezit een fenomeen dat wil' in Nederland
niet kennen . Ze hebben mee8evochten in de
Eerste Wereldoorlo8 . Nederland was neutraal en
daardoor is de Eerste Wereldoorlo8 hier niet zo'n
be8rip . Wil' zil'n veel meer 8ericht op de Tweede
Wereldoorlog . Voor de Engelsen is de Eerste Wereldoorlo8,
ook wel'the Great War' $enoemd net
zo belangril'k als de Tweede . Men weet waar het
om 8ing en men is zich bewust van de slachtoffens.
De Eerste Wereldoorlo wordt daarom in
EnSeland nog steeds herdacht .
Twee weken $eleden was ik in Midden-En$eland
bil' een bruiloft . Buiten de kerk werden er foto's $emaakt
onder andere bi1' een monument voor de $evallenen
van de Eerste Wereldoorlo$- waar de namen
van de slachtoffers van de Tweede
Wereldoorlo$ biJ' waren $ezet . Het vie! mi1' op dat
er een teken op stond dat iets we$ had van een hakenkruis
wat miJ' niet erg toePasseliJ'k leek . Een En-
$elsman vertelde miJ ' daaroP dat het een sYmbool
van eeuwi$heid ter herinnerin$ aan de doden van
de Eerste Wereldoorlo$ was . Toen le$de men immers
no$ $een verband met hakenkruizen . Een
vrouw in het $ezelschaP bracht toen ter sPrake dat
er in de buurt een dorPJ'e was waar ze voor het eni-
$e slachtoffer van de Eerste Wereldoorlo$ een $edenksteen
hadden oP$ericht . De indruk die de
dood van die ene man $emaakt moet hebben in dat
Plaatsl'e was haast aan$ril'Pender dan de lan$e li1'sten
met namen elders .
We herdenken dus de doden en de oorto$en .
Het lil'kt wel alsof elke oorlo$ zi1'n ei$en kunstvorm
heeft . Zo is de Tweede Wereldoorlo$ uit$ebreid
verwerkt in de Nederlandse literatuur . No steeds
worden er boeken uit$ebracht waarin de Tweede
Wereldoorlo$ een $rote rot sPeelt . We liJken er niet
van los te kunnen komen . De Vereni$de Staten
verwerkt de Vietnamoorto$ in haar films . Elk J'aar
weer komen er nieuwe Vietnam-films uit . Denk
masr asn Apocalypse Now Platoon en Good morning
Vietnam . Het nieuwe medium wordt $ebruikt om
de nieuwste oorto$ uit to beelden . Blil'kbaar bestaat
er de behoefte om mensen to herinneren aan die
oorlo$. Ik bee benieuwd hoe de Golfoorlo$ tot uitin$
zat komen in de media . In En$eland echter
was het de Poezie die ats kunstvorm ekozen werd
om de Eerste Wereldoorlo$ to beschril'ven .
0P 28l'uni 1914 werd aartsherto$ Franz Ferdinand
van Oostenril'k vermoord in Sarajevo . Oostenril'k
za$ hierin aanleidin$ om Servie de oorto to verklaren
$eholPen door Duitsland . Servie werd op
haar beurt $esteund door Rusland en door een netwerk
van verdra$en werden al $auw FrankriJ'k en
En$eland erbil' betrokken . Toen de oorlo$ uitbrak
was het de eerste $rote oorlo$ sinds 1815 en de
stemming onder de volkeren was enthousiast .
Men was striJ'dlusti$ en Patriottisch . leder dacht
dal i1'n land $emakkeliJ'k zou winnen . Men wilde
maar al to $raa$ de $
ehate viJand verstaan . Duitsland
wist heel $oed de $evol$en van haar steun
aan Oostenri1'k, maar dacht dat het de 'Weltmacht'
ou bereiken .
Aanvankelil'k dacht men overal no$ dat de oorto$
snel voorbil' zou ziJ'n . Dat vie! echter te$en . Al
snel liePen de Duitse en de $eallieerde troePen vast
in een tinie die door Bel$ en Frankrikl ie lieP . Beide
ziJ'den $roeven een uit$ebreid netwerk van loopgraven
en Probeerden in het verlooP van de oorlo $
terrein to winnen . Het bleek dat er door de J'aren
heen nauweli1'ks bliJ'vende overwinnin$en behaald
werden door een van beide maar in de tussentild
hadden alle Po$in$en daartoe we! het levee $ekost
aan duizenden soldaten . Aan het erode van de oorlo$
waren er zo'n 8 .700 .000 levees vertoren $e-
$aan waaronder 780 .000 Engelsen . Zelfs deTweede
Wereldoorlo$ zou niet zoveel slachtoffers eisen .
Groot-Brittannie had soldaten nodi om het
continent to bevrJiden van de Duitse 'hunnen' en
de Britse mannen meldden zich vril'willi$ en in
$roten $etale aan . Ze waren enthousiast om de eer
en $lorie van het vaderland to verdedi$en . Ze kwamen
terecht in de modderi$a looP$raven van het
front waar ze hue makkers za$en vallen en met
het $evaar van de dood moesten levee . Ze moesten
$ranaataanvallen en $if$as door de Duitsers geintroduceerd
doorstaan. De werkeliJ'kheid van het
front viol to$en, maar de soldaten kond en zich afleiden
door het lezen van boeken . Er was no$ $een
1io0`~$ 2 2 9
radio en aan het front zat men oPsloten in de loopgraven
. Daarom waren woorden een belan$ri'k
ti' verdril'f naast sex en drank . In de Eerste Wereldoorlo$
waren de meeste soldaten op de hoo$to
van de literatuur. Men was l'uist be$onnen our de
la$ere klassen van de maatschaPpil' vertrouwd to
maken met literatuur omdat dit $oed zou zil'n voor
hun ontwikkelin$. Met de sonnetten van Shakespeare
en dichters als Milton en Keats was poezie
een bekend be$riP- en er waren onder de of ficieren
$enoe$ dichters our over de oorlog
to schri1 ven .
Het zou verkeerd ziln de Eerste Wereldoorlo$ to
zien als de schePPer van dichters . Die$enen die al
$edichten schreven voor de oorlog maakten flu die
oorlog tot hun onderwerP . Voordat ereni$e sPrake
was van oorlog bestond er al de trend our over
dood en verderf to schrilven . Thomas Hardy bi1'-
voorbeeld $ebruikte in zil'n $edichten van voor de
oorlog al termen als graven,
doden en de vi1and .
Ziln $edicht 'Channel Firing' zou op de oorlo
g
kunnen slaan :
[...)
All nations striving strong to make
Red war yet redder . Mad as hatters
They do no more or Christes sake
Than you who are helpless in such matters
Het lil'kt achteraf onheilspellend omdat we deze
termen associeren met de Eerste Wereldoorlo $,
maar dat had Hardy
niet voorzien . Bi1 het uitbreken
van de oorlog was hi1' net zo Patriottisch als ieder
ander en ver$at hil' zil'n ei$en woorden .
Er heerste een uit$elaten stemming toen de Eerste
Wereldoorlo$ be$on in au$ustus 1914 . Men
dacht no$ dat het voorbil' zou zi1'n voor Kerstmis en
men trok ten stride voor het vaderland . Deze sfeer
is ook tern$ to vinden in de $edichten van die ti1'd .
De dichter RuPert Brooke schreef no$ over de eer
van En$eland die door de $evallen soldaten verseenwoordi
d werd . Hil'zelf was als soldaat naar
Bel ie ezonden en schreef vandaar naar huffs dat
de oorlog vermoeiend- maar ook onderhoudend
was: "It's all great fun" . Brooke stierf een l'aar later
aan koorts in Griekenland en het is dus niet coogelil'k
to weten of en hoe zil'n $edichten veranderd
zouden zil'n als hil ' was bliJ'ven eeven . Een andere
Britse dichterf Sir Henry Newboult, za$ de Eerste
Wereldoorlo$ als een sPortwedstri1'd- die vol$ens
de re$els $esPeeld moest worden en waar de beste
2 3 0
Parti1' uiteindeli1'k zou winnen . Ook een andere
dichter Siegfried Sassoon, had deze idealen no
voor o$en aan het begin van de oorlog en za$ het
haast als doel op zich our voor de vriheid to steryen.
De toon van de edichten veranderde door de
verschrikkin$en van de oorlo$ . In to$enstellin$ tot
de voor$ehouden idealen waarmee de soldaten
naar het front waren $a$aan kwamen ze er dood
en ellende te$en . Aan het front was de $lorie en de
eer sours ver to zoeken . Er ontstond dan ook een
kloof tussen het le$er aan het front en de mensen
thuis in En$eland . Thuis hielden ze eer en cooed
no$ hoo$ in het vaandel . Aan het front wisten ze
wel beter . Zil' beleefden de militaire blunders die
vele levens eisten . Zil' za$en de angst van hun kameraden
die Probeerden zo $ewond to raken dat
ze naar huffs konden . En de dichters probeerden
dat to verwoorden . In hun $edichten beschreven
ze voor de$enen in En$eland hoe zil' de oorlo$
meemaakten en vooral hoe $ruwelil'k die oorlo $
bleek to zi1'n .
De gTrotP dichters die over de Eerste Wereldoorlo$
schreven worden in En$eland de 'War Poets' $enoemd
. Een van de bekendste'War Poets' is on etwil'feld
Wilfred Owen . Van hem is het $edicht
'Anthem for Doomed Youth'. Owen, geboren in
1893- had al voor de oorlog besloten dat hil' dichter
wilde worden . Hil ' las ontzettend veel, $estimuleerd
door een overheersende moeder,
en hi'~ adoreerde
bekende En$else dichters . Maar met een vader
bil de spoorwe$en was er niet $enoe$ geld our
een dichtersleven to kunnen leiden . Owen onderhield
zichzelf door les to $even op de Berlitz-school
in Frankri1'k . Toen de oorlog uitbrak was hi1' er nauweli1'
ks in $eInteresseerd . Hil' ontstak zeker niet in
een Patriottisch vuur, maar za$ het eerder als een
verstorin$ van zil'n carriere als dichter . Hil' dacht er
lan$ en breed over na voor hi1', in 1915 pas in het leger
$in$ .
Wilfred Owen sloot zich aan bil' deArtists' Rifles.
In l'anuari 1917 $in$ hil' naar het front aan de Somme,
waar toen no$ hevi$ $evochten werd . Owen ,
die trouw brieven aan zil'n moeder schreef, beschreefindiebrievenookde
$ruwelil'kedin$endie
hil' our zich heen za$ $ebeuren . Hil' wilde dat ze
thuis zouden weten wat er aan het front $aande
was. Zo schreef hi1' : "Ik denk dat het er$ste voorval
Plaatsvond op een re$enachti$a nacht toen we tegen
een sPoorwe$dil'k aanla$en . Een $rote $ranaat
ontPlofte op de dil'k- maar twee meter van mil'n
1'aargan9 10, nummer 4
hoofd . Voordat ik wakker werd werd ik in do
lucht geblazen- weg van de helling . De daaroP vol-
$ende dagen bracht ik de meeste til'd door in een
s oorweguithollingnet groot genoe8 om in to lgi -
en en bedekt met golfPlaten . Mil'n medeofficier
lag togenover me in net zo'n kuil, maar hil' was bedekt
met aarde en geen aflossing zal hem ooit aflossen
noch zal zil'n rust maar negen dagen duren .
1k denk dat de afschuwelil'k lange til'd dat we niet
verlost werden onvermil'delil'k was~; toch ziJ'n we
verbitterd teSendiegenen in Engeland die ons zouden
kunnen verlossen en het niet doen ." Owen
werd met shellshocknaar het Craiglockhart Hospital
in Engeland Sezonden. Zi1'n oorlogservaringen
verwerkte hil' in zil'n gedichten . In het ziekenhuis
ontmoette hi' de dichter Siegfried Sassoon die hij l
zeer bewonderde en die hem stimuleerde om meer
edichten to schri1'ven over, maar vooral tegen- de
oorlog.
Na de rust in het ziekenhuis besloot Wilfred
Owen ondanks zil'n afschuw van de oorlog, tern g
to keren naar het front . Hil' was vastbesloten om gedichten
to blil'ven schril'ven over de zinloze afslachting
van mensen . Hi)' geloofde dat zi1'n gedichten
alleen Seloofwaardig konden zil'n als hi1' uit ei8en
ervarinS kon vertellen hoe het er aan het front aan
toe ing. 0P 4 november 1918 werd Owen gedood
toen hil' met een aantal manschaPPen Probeerde
eon kanaal over to steken . Een week later werd de
waPenstilstand getekend .
In Wilfred Owens oorlogs edichten overheerst de
boodschaP aan de mensen van de realiteit van het
front. Dat wil zeggen dat Owen Probeert het beeld
to veranderen dat de mensen thuis hebben van de
oorlog. Hil' beschril'ft de doden die niets hebben
aan de eer en glorie die men hen thuis in EnSeland
toedicht en houdt hen dan voor dat zi' medeverantwoordeli1'
k zi1'n voor die dood :
The Parable of the Old Man and the Young
So Abram rose and cave the wood and went
And took the 're with him, and a knife .
And as they sojourned both o them together,
Isaac the first-born spake and said My Father ,
Behold the preparations 're and iron ,
But where the lamb or this burnt-offering?
Then Abram bound the youth with belts and straps .
And builded parapets and trenches there
And stretched forth the knife to slay his son .
When lo! an angel called him out o heaven
Saying, Lay not thy hand upon the lad,
Neither do anything to him. Behold,
A ram caught in a thicket its horns ;
Offer the Ram o Pride instead o him .
'Joos 2 3 1
But the old man would not so but slew his son
And hal the seed o EuroPa, one by one .
In het voorwoord van zijn $edichtenbundel- die
pas na zijn dood $aPubliceerd werd er zijn maar
vier $edichten $aPubliceerd tiJ'dens Owens leven'
zijn carriere is ei$enlil'k pas be$onnen toen hiJ' omkwam
schri)'ft Owen wat hiJ' met zijn $edichten
wil. Niet het dichten zelf staat vooro en zeker niet
de macht eer en $lorie. Zi'n onderwerP is de Oorto$
en 'the pity of war' . Hi) ' betreurt het duidelil'k
dat er zoiets bestaat als oorlog en alle ellende die
dasrmee samenhangt . Owen heeft maar een doel
voor o en : de lezers van zijn $edichten moeten de
waarheid zien . Die waarheid is vol$ens hem de feiteliJ'ke
onmenseliJ'kheid van oorlo$ . Daarbilj treurt
hiJ'om de doden die $evallen ziJ'n, besPof hiJ'ouders
die hun kinderen voor eer en $lorie de oorlo$ in
sturen en etui$t hi1 ' van de dood en de Sewonden
die de oorlo$voortbren$t . Hil ' wil de mensen waarschuwen
voor de $evolSen van de oorlo$ . Meer
dan waarschuwen kunnen zijn $edichten niet .
Wilfred Owens $edichten zijn zeker $ebaseerd
op een literaire traditie . Owen kende de traditionele
dichters en werd er door beInvloed . In zi n oorlo$
s$edichten vermen$t hil' het soldatenJ'ar$on zoals
'bli$htY' thuis - 'Hun' de duitsers - 'in the
pink' $ezond en wel met archaische, poetische
woorden zoals 'taciturn' stilzwiJg' end), 'besmirch'
bevuild en 'hapless' on$elukki$ . Daarnaast
sPeelt hil' met de klanken van woorden om de
indruk van een $edicht to versterken . Karakteristiek
zijn de 'halfril'men', waarbiJ' hiJ' alleen de klinker
van een woord veranderd.
.]
And his smile 1 knew that sullen hall,
By his dead smile I knew we stood in Hell.
With a thousand pains that vision's ace was grained;
Yet no blood reached there from the upper ground,
.]
Deze stiJ'1 maakt Owens $edichten niet $emakkelil'k
om to lezen . Het $eeft ook aan dat hiJ' een ei€~7en
stil'1 was be$onnen in het dichten die misschien tot
een ei$en stromin$ had kunnen leiden ware het
niet dat hi1'op viJ'fentwinti$J 'ari$a leefti1'd omkwam .
Een andere En$else dichter, die net zo fel tegen de
oorlo$$ekant was wasSie$fried Sassoon . Maar hi'J
kwam uit een heel ander milieu . HiJ' $roeide op in
een root landhuis, ging naar goede scholen en
232 \Joo .s
kwam vanzelfsPrekend in Cambridge terecht .
Wilfred Owen was $raa$ naar Oxford $a$aan
maar voor hem was dat onmogeli)'k. Sassoon besloot
Cambridge niet of to maken . In zijn luxelevent'e
had Sassoon dan ook alle ti' voor olfen, )'a-
$en en dichten . Hi)' Publiceerde in ei$en beheer
ne en dichtbundels en was al een bekend dichter
voor de oorlo .
Zoais hierboven beschreven was Sassoon best
Patriottisch toen hiJ'zich aanmeldde voor het 1eger.
In zijn eerste oorlo$s$edichten bel'ubelt hi)' no de
overwinnin$ en de eer van de doden . Zi)'n ervarin-
$en aan het front brachten hem echter sP°edi tot
andere gedachten . Dit weerhield hem er niet van
risico to toPen aan het front en veel vi)'anden to doden.
HiJ' kree$ hiervoor zelfs een medaille die hi'
echter later minachtend in de zee gooide . Sassoon
werd uiteindeliJ'k zo sterk anti-oorlo$
dat hih' toen
hi' $ewond naar huffs werd estuurd besloot dat
hil' niet meer mee wilde vechten en dus niet tern$
zou $aan naar het front . Hil' Publiceerde zelfs een
verklarin$ te$en de oorlo$waarin hiJ' die$enen
dmeaandemachtwarenverweetdatzedeoorlo in
stand hidden . UiteindeliJ'k, $ekweld door de gedachten
asn zijn kameraden aan het front keerde
Sassoon weer tern$ naar Frankril'k . Hi)' werd o P
een pick $ele$erd waar hiJ' het )'aar daarvoor ook
was. Het bleek dat de frontlinie $een meter oP$eschoven
was . Het eni$a verschil waren de doden
aan beide ziJ'den .
Min of meer als excuus voor zijn verklarin$ te-
$en de oorlo$ wer.d Sassoon naar het Crai$lockhart
Hospital estuurd . Daar kwam op een da$
Wilfred Owen naar hem toe met de vraa$ of hiJ' een
Pasr van zijn boeken voor hem wilde signeren . Het
was pas later dat Sassoon er achter kwam dat
Owen zelf $edichten schreef. HieroP vond er een
uitwisselin$ van $edichten Plaats- waarbiJ' Sassoon
kritiek leverde op Owens $edichten en ze verbeterde
wasr hil' dat nodi$ achtte . Te$eli)'kerti)'d Prees hi)'
ze en $of Owen zo het zelfvertrouwen om verder to
schriJ'ven . Owen werd belnvloed door het bil'tende
sarcasme van Sassoon. Beiden keerden ze teru$
nasr het front, maar alleen Sassoon overleefde de
oorloS7 .
V~r de oorlo$ had Sie$fried Sassoon al ne$en
bundels god ichten in een romantischesti)'l $eschreven
. De twee bundels die til'dens de oorlo$ uitkwamen
waren heel anders van sti'l. The Old Huntsman
en Counter-Attackbevatten scherPeanti-oorlo$-$edichten
die vol kritiek op de leiders van toen staan .
1'aargan9 10, nummer 4
Hi' besPof de mensen thuis die8een begriP hebben
van het oorlogsbestaan . Hi' herdenkt zijn gevallen
vrienden en hi' denkt na over de viand als edemens.
Er sPreekt emotie in zijn edichten . Hi)' is bitter
en Probeert de mensen thuis to raken :
The Hem
' aek ell as he'd have wished' the Mother said
And folded up the letter that she'd read .
'The Colonel writes so nicely.' Something broke
In the tired voice that quavered to a choke .
She hal looked up . 'We mothers are so proud
Ofour dead soldiers .' Then her ace was bowed .
Quietly the Brother Officer went out .
He'd told the poor old dear some gallant lies
That she would nourish all her days no doubt .
For while he coughed and mumbled, her weak ayes
Had shone with gentle triumph, brimmed with joy .
Because he'd been so brave her glorious boy .
He thought how 'Jack', cold-footed, useless swine,
Had panicked down the trench that night the mine
Went up at Wicked Corner ; how he'd tried
To get sent home and how, at last he died ,
Blown to small bits . And no one seemed to care
Except that lonely woman with white hair .
In Sassoons gedichten overheersen de ironie en de
dialoo. gZlin gedichten zijn veel minder complex
dan die van Owen. Hil ' zegt duidelil'k waar het om
aat. Sassoon kruiPt vaker- zoals in het gedicht
hierboven in de huid van andere mensen en maakt
op die manier hue 8edrag en denkwi)'ze besPotteli'k
. De woorden van de moeder worden holle frasee
die op leu$
ens bli)ken to berusten . De officier
verdraait de werkelikheid van het front . Die werkelikheid
of waarheid wil Sassoon net als Owen
blootleggen. Daarbil' benadrukt hi)' hoe makkelil'k
de mensen thuis het hebben die niet hoeven to ondergaan
wat de soldaten meemaken .
Er zijn no veel meer Eerste Wereldoorlog-dichtern
to noemen . Zo is er Edmund Blunden die een
beurs won voor Oxford en daar oezie studeerde.
Hi' was pas achttien toen hi1' soldaat werd . In zijn
gedichten beschreef hil' vooral hoe de oorlog de natuur
vernieti t en tot verval leidt . In een Paar gedichten
verwerkte Blunden ook de aanval die hij1
meemaakte waarin binnen enkele minuten de
looPgraven om hem heen gevuld warm met de li1'-
ken van zijn kameraden . Vlak voor zijn dood in
1974 gof Blunden toe dat zijn herinnerin8en aan de
Eerste Wereldoorlog hem zijn hele levee achtervolgd
hadden .
Een andere dichter die de Eerste Wereldoorlo g
meemaakte was David Jones . Hi)' beschreef zijn
oorlo8sherinneringen pas na de oorlo . In 1937
verscheen zijn lange'gedicht' In Parenthesis waarin
hil' een batal)'on volgt vanaf hue refs naar het
front tot aan het moment dat bins het hele regiment
gedood wordt en de laatste overlevende
wegkruiPt van de fatale Plek . Jones' stijl is apart
omdat hi' half Poetisch half Prozaisch schri'ft . Hi'
doorsPekt de tekst met beelden uit sProok)'es en
mYthen en uit de geschiedenis . Het is duideli)'k dat
dit werk pas later geschreven is want de sti'1 doet
denken aan die van James Joyce .
Dan is er Ivor Gurney, die eigenlil'k comPonist
was maar til'dens de oorlog de gedichtenbundel
Severn and Somme uitbracht waarin hil' een ver eli)'-
king trekt tussen het thuisland Engeland met de
rivier Severn als sYmbool waar alles nog oed was
en de verschrikking
en van het front in Frankri)k
(aan de Somme) . In 1919 bracht hi' een tweedebundel
oorlogsgedichten uit War Emblems eheten.
PsYchinch kwam hi)' nooit meer over de oorlo g
heen . Hi' bracht de rest van zijn levee door in PsY -
chiatrische inrichtingen . Hi)' was beinvloed door
een andere oorlogsdichter Edward Thomas, die in
zijn oorlogsgedichten de dood van zijn kameraden
betreurt . Edward Thomas sneuvelde zelf aan het
front in Frankri1'k in 1917 .
Er zijn genoeg dichters uit de Eerste Wereldoorlo
bekend in Engeland en daar wordt ook aandacht
besteed aan deze stroming . Deze aandacht is echter
voornameli)'k of zelfs uitsluitend gericht op de
manneli1'ke dichters . Ten tlide van de Eerste Wereldoorlog
warm literaire schri)'vers nog in de
meerderheid . Schri)'fsters werden wel 8eaccePteerd
zoals Virginia Woolf, maar aan het front
kwamen ze bi)'na niet voor . Vrouwelik) e dichters
hoorden alleen verbalee via snderen en konden
niet putten uit eigen oorlogserearingen . Dat wordt
tenminste vaak gedacht . Edith Sitwell echter ubliceerde
ti1'dens de Eerste Wereldoorlog een literairti'dschriftwaarin
gedichten van de 'War Poets'
verschenen . Zelf schreef ze toen ook gedichten
over de oorlogmaar deze zijn niet terng to vinden
in de bloemlezingen met werk van de 'War Poets' .
In 1981 is er een bloemlezing uitgekomen van
Poezie door vrouwen in de Eerste Wereldoorlo .
Deze ged ichten zijn een tegenhan er van al de kri-
W0)L$ 2 3 3
tiek die de oorlogsdichters op diegenen van het
thuisfront hadden . Het blil'kt dat er toch vrouwen
waren die zich bewust waren van de ellende van
de oorlog en die niet onwetend of idealistisch waten.
Deze gedichten werden niet alleen door vrouwen
thuis geschreven- maar ook door bil'voorbeeld
verPlee stets . Uit de gedichten komt veel leed
naar voren . Vaak hebben de dichteressen zelf een
familielid of echtgenoot verloren . Ook uit deze tekstep
s reekt 'the pity of war' .
Toch zil'n de verschillen tussen de vrouweli'ke
dichters onderling 8ro ot . Er zil'n ook verschillende
thema's . Zo worden de slachtoffers of de soldaten
aan het front geeerd en herdacht . Sommiga vrouwen
klagen over het gescheiden zi1'n van hun geliefde
en de kwelling van het beschermde bestaan
in Engeland, terwil'1 ze weten dat hil' daar lil'dt in
Vlaanderen. Anderen zi1'n verPleegstets die herinneringen
aan het front oPhalen . Weer anderen verhalen
van het mannenwerk dat vrouwen flu overnemen
zoals het maken van munitie of werk dat
ze doen voor de soldaten zeif. Margaret Postgate
Cole schreef een gedicht dat in ironie en wending
net zo scherP is als de gedichten van Owen en Sassoon:
The Veteran
We came upon him sitting in the sun
Blinded war, and let . And past the fence
There came young soldiers from the Hand and Flower,
Asking advice o his experience .
And he said this and that and told them tales
And all the nightmares o each empty head
Blew into air; then hearing us beside
'Poor chaps, how'd the~y know what it's like?' he said .
And we stood there and watched him as he sat
Turning his sockets where they went away,
Until it came to one o us to ask
'And you're - how old?
'Nineteen the third o May .'
De hier genoemde namen ziln een gteeP uit het bestand
van oorlogsdichters. De 'War Poets' zil'n
dichters die in een bePaalde Periode dezelfde ervaring
ondergin8en en die verwoordden in de voren
van edichten . De voren en de mhoud zian onlosmakeli'k
verbonden . De dichtvorm werd bePaald
door het ti"l dPerk. De inhoud werd oPeeist door
234 \Joos
de Eerste Wereldoorlog . Als die oorlog er niet was
geweest waren de dichters er hoogstwaarschi1'nlil'k
nog wel geweest, maar hun gedichten zouden
nooit hetzelfde geworden zi1'n.
De overeenkomst tussen de gedichten is dus
duidelil'k het onderwerP oorlog . vallend hierbi'l
is dat het overgro te deel van de gedichten de oortog
verwerPt als iets $ruwelil'ks, waarbi1' dood en
ellende een grote rol sPelen . Het Patriottisme dat in
het begin van de oorlog no uit de edichten
sPreekt verandert door de ervarin en aan het
front in een anti-oorlog stemming . De nadruk li t
vaak op de verschillen in oPvattin van de soldaten
aan het front en de mensen en regerin8 thuis . In
de gedichten zit een waarschuwing aan de mensen
die een oorlog niet van dichtbil' hebben meegemaakt:
in werkelil'kheid is er 8een eer en glorie
maar slechts dood en verderf.
De dichters gingen echter nog een staP verder .
Hun waarschuwing houdt namelil'k niet o met
het eind van de Eerste Wereldoorlog . Degedichten
hebben betrekking op alle oorlogen . De boodschaP
wordt dan een afwil'zing van het vechten en moorden
in een oorlog. De dichters vra8en om dat wat
zil' meegemaakt hebben niemand anders meet aan
to doen . Als men doordrongen is van 'the pity of
war' dan wil niemand meet oorlog . Dat is het doel
van deze gedichten, want volgens de 'War Poets'
rechtvaardigt niets de dood van onschuldiga so!-
daten. Dat idee blil'ft actueel zo lang er oorlogen
zil'n. Het was er ti)'dens de Golfoorlog, die, merle
door de looPgraven- erg vaak vergeleken werd
met de Eerste Wereldoorlog . Dat wat geschreven
werd over een oorlog die in 1914 in Sarajevo begon,
is nog steeds waar . De gedichten willen ons zoveel
leren maar ondertussen wordt er weer gevochten
in Sarajevo.
Llteratuur
M.H . Abrams (ed .), The Norton Anthology of English
Literature, volume 2 . New York, 1979 .
Paul Fussel, The Great War and Modern Memory .
New York, 1975
Wilfred Owen, The Collected Poems o Wil ed Owen,
ed. C . Day Lewis . New York, 1%3 .
Wilfred Owen, Selected Letters, ed. John Bell . Oxford, 1985.
Catherine RefillY (ed .), Scars Upon My Heart - women's
SieSpfo ettri~ye d& Svaesrssoeo on ,thTeh ef iWrsatr wPoorelmds,waerd. .L oRnudPoenr,t 1H9a8rt1-.Davis.
London, 1983 .
G.D. Sheffield, The Pictorial History o World Wan . New
York, 1987 .
'aargan9 10, nummer 4
Oorlog aan de Geschiedenis!
Chaos in het proza van Claude Simon
Lizanne chi er
Claude Simon ontvin$ de NobelPril's in 1985. Til'-
dens een vraa$$esPrek naar aanleidin$ daarvan
in De revisorze$thil' : "Voor de $emiddelde lezer
is de stil'1 een in$ewikkelde manier die de auteur
$evonden heeft om eenvoudi$a din$en to ze$-
$~ en•voor de auteur is het, om$ekeerd de eenvoudi8ste
manier die hil' 8evonden heeft om din$en
to ze8$en die vreseli1'k in$ewikkeld zil'n" De revisor
(1985) b, Pa$. 25.)
Woordenkraam
lnderdaad is zijn niet eenvoudiga manier van
schriN' en een constants in het oeuvre van Claude
Simon en een risicofactor bil' beginnende lectuur
ervan. Eindeloze zinnen met Pagina-lange bi)'zinnen
en tussenvoe sels tussen haakl'es . Het terngkerend
ontbreken van interPuntie, sYnoniemen
schakelenzichademloosaaneen correctievol top
correctie hYPothese op hPYothese- fragmentarische
dialogen flitsen heen en weer . Bil' de ontmoeting
van zoveel taalgeweld dreigt de leeslust in de
kiem gesmoord . De verteller Probeert voortdurend
het l'uiste woord to gri1'P~ en • hi1' hakkelt stottert
maakt zijn zinnen niet of en sPringt van de hak
op de tak . Het is in eerste instantie of de lezergetuie
is van een voorbereidende brainstorm, van onzekerheid
over de keuze van de adequate uitdrukkin
. Men most even van de eerste schrik
bekomen niet door de sti1'1 heen willen Prikken ,
maar het bi'zondere ervan eruit lichten om to besef
fen hoezeer het de moeite waard is een Poging to
doen doortedringen in het towel stilistisch als thematisch
fascinerend Proza van Claude Simon.
Want vanzelfsPrekend li1'dt hil' niet hulPeloos aan
woordendiarree maar is zijn o vallende manier
van schril'ven inhoudelil'k zwaar geladen .
Twil'fel heerst op ails niveaus : twi1'fel aan de taal
en twi1'fel aan de werkelil'kheid - twil'fels die elkaar
wederzil'ds voortbrengen . Wat gebeurde er
Precies en, als daar geen zekerheid over bestaat- als
verschillende mogelil'kheden dezelfde status hebben
hoe het uit to drukken zonder er een heel ander
verhaal van to maken . Hoe het in woorden to
ieten zonder to fixeren wat niet to fixeren is zonder
zekerheid to simuleren waar troebele twil'fel
heerst zonder to generaliseren waar niets dan verscheidenheid
is?
0rl 0
De eveneens over Simons hele oeuvre uitgestreken
dominants thematiek van de oorlog is aan de esignaleerde
taalfragmentatie debet. Dat li1'kt tenminste
zo. In werkeli1'kheid onderstreePt de oorlo
slechts de status van versPlintering en instabiliteit
die de werkelil'kheid in het algemeen kenmerkt.
Het is deze algehele chaos die uitgedrukt wordt
door het sPecifieke taalgebruik van Claude Simon .
De oorlog veroorzaakt een uitvergroting van vernauwde
PersPectieven en fYsieke mechanismen .
Van het isolement waarin individuen zich bevinden
en tcgelil'kertil'd van de ontindividualiserin
die het groePsgebeuren met zich mee bren . Dit
belet de eenling enig zicht to hebben op zijn ei$en
motivatie en het doel van zijn ondernemingen . De
grote lil'n valt eveneens weg; de algemene doelstelling
lost op in de fragmentatie van zinloos ronddolends
manschaPen . In oorlogsomstandi heden
neemt verwarring over de omringends werkelil'kheid
toe: deze situatie scheurt de mens los uit zijn
dagelil'ksf vertrouwd en veilig doen en laten . Bovendien
wordt hem de kans ontnomen rustig to reflecteren
op wat er op hem afkomt ervaringen in
gevestigde hoewel illusoire, vormen to bestendigen.
Er is til'd noch gele$enheid sensaties een kalme
naam toe to kennen . Elk overzicht ontbreekt
doordat communicatie en overkoePelende informatiemedia
we alien . De absurditeit van de willekeuriga
handelingen dripgt zich des to heftier
op. Daar komt bi1' dat dood, verwonding, vil'andigheden
en het voortdurend op de vlucht zil'n, het gevoel
dat alles uiteenvalt grimmig concretiseren .
'ioos 235
Ontbinding
De roman La route des Flandres (1960) staat in dit artikel
centraal . Ze kan op de meeste vlakken representatief
heten voor Simons werk . Hoofdpersoon
George neemt het afbrokkelen van de wereld waar
en koppelt hieraan zijn gebrekkige verwerking
van onmiddellijke gewaarwordingen . Te paard
blaast hij met nog enige andere ruiters, verslagen
de aftocht : "te midden van een snort van ontbinding
van alles alsof niet een leger maar de gehele
wereld zelf en niet alleen in haar fysieke werkelijkheid
maar ook in de voorstelling die de geest zich
ervan kan maken (maar misschien was dat ook het
gebrek aan slaap, het feit dat we sinds tien dagen
niet geslapen hadden, tenzij to paard) bezig was
zich kapot to maken uiteen to vallen in stukjes to
verdwijnen in water in niets (p .16).* Dit gegeven,
dat de omringende werkelijkheid elk moment in
scherven uiteen dreigt to vallen, keert telkens weer
in de roman. De constant sijpelende regen voegt
daareen element aan toe : het geluid ervan is als het
"tersluikse geknabbel van onzichtbare insekten
die gevcelloos bezig zijn de huizen, de bomen, de
gehele aarde to verslinden" (p.65) . Het stromende
water smelt het land, lost het op.
Bedert
0P een a$even moment maakt George zich een
voorstellin$ van de eneraal die verneemt dat ziljn
brigade niet meer bestaat. De eenheid is echter niet
vol$ens de wetten van de oorlo$ overvallen versla$
en en verwoest door de viland, maar simPelwe
we evlakt: " eabsorbeerd! o elost1 ontbonden
o$eslokt uit$ewist van de kaart van d e
$enerale staf zonder dat hil' =de $eneraal wist
waar, of hoe of o welk moment ... 1 zijn brigade
is als verdam P t- we$$emoffeld- we$a$umd1 af-
$
$
esPonsd zonder sPoren achter to laten behalve
enkele verdwaasde- dwalende fi$uren" P . 203) .
De wereld zowel als de manschappen vergaan in
bederf. Ze worden opgelost eerder door jets van
een natuurkracht dan door hinderla$en 1 aanvallen
en schoten van de vliand . De traditionele heldhaftie
voorstellin$ van de oorlo$ wordt uit$emaakt
door concrete stri1'd . Dat die hier ontbreekt zor t
voor een flinke ontluisterin$. Het eni$a wat men
to$enkomt zi1jn "overblil'fselen jets als een enorme
Publieke vuilnishoo over kilometers versPreid 1
en die niet de traditionele en heroische eur van
een open massa raf uitwasemt- van een li1'k in ont-
2 3 6
binding, maar slechts van afval, gewoon stinkend,
zoals een hoop nude conserveblikken, groenteschillen
en verbrande lompen kunnen stinken, en
niet ontroerender of tragischer dan een hoeveelheid
vuilnis" (p . 204) .
Hersenloos
Het geweld is irrationeel, de oorlog onbegrijpelijk
en zinloos . Terwijl George en zijn oorlogsmaat
Blum dagen van weleer proberen op to roepen,
dringen dergelijke geluiden tot hen door : "de dissonante
echo's, de uitbarstingen van onsamenhangende
stemmen, fragmenten van woede van hartstocht
onthecht van dat hoe heet't: die permanente
en onuitputtelijke voorraad of meer dat reservoir
of dat principe van elk geweld en van elke hartstocht
die imbeciel werkeloos en zonder doel over
het aardoppervlak lijkt to dolen zoals van die
windvlagen die tyfonen die zonder een ander doel
dan een blinde en zinloze woede woest en willekeurig
alles wat ze op hun weg tegenkomen door
elkaar schudden" (p .287) .
Het is dan ook niet verwonderlijk dat bij de
manschappen vervreemding heerst en dat ze niet
Tekenin Claude Simon
1'aar9an9 10, nummer 4
1aner ais individu handelen maar zich laten regerep
door de willekeuriga grillen van hogerhand .
Uit de sPoradische orders blil'kt geen enkel sYsteem.
Toch kritiekloos, voe en de massa's zich ernaar
. De soldaten alien eender gekleed "gebaarden
op een hortende manier alsof ze niet door hun
hersenen van ruwe soldaten of idioten werden bewogen
maar door een of ander medogenloos mechanisme
dat ze dwong heen en weer to aan, to
sPreken to dreigen en to marcheren bezeten
voort e'laa d door een verblindende opwindin
g
van vas
~
ndels en gezichten die ze togeli'kerti'~d leek
voort to brengen en ze to vervoeren- alsof de massas
een snort van gave bezaten, een onfeilbaar instinct"
(p.69). George neemt waar dat zijn lichaam
a
is los ekoPPeld is van zij~ n geest als geregeerd
door fYsieke automatismen . Hil' heeft het gevoel
dat zijn geest niet lapger het vermogen heeft zijn
bewe ingen to controleren : "ik Probeerde orde in
mil'n hoofd aan to brengen denkend dat als ik erin
zou slagen mi'n waarnemingen to fixeren to rangschikken
ik er ook in zou slagen mil'n bewegingen
to beheersen en to besturen" P .206 . Maar yeneefs.
Steeds minder heeft George het gevoel samen
to vallen met zijn eigen fYsiek : als hi1' in de
sPie el ki1'kt ziet hil' "een gezicht dat hil ' nooit had
gezien . .] dan dacht hil' : 'maar dat ben ik', terwi1'1
hi' dat gezicht van een onbekende bleef beki1'ken"
P.112 . Vervreemding van en bevreemding togenover
het zelf en de wereld . Een toestand die onvermi'
elii'k met zich mee brengt dat men op geen enkel
houvast meer kan rekenen .
eheu en
Niet alleen het werkelil'kheidsbeeld dat uit Claude
Simons oeuvre sPreekt wordt bePaald door onduidelil'kheid,
chaos en fragmentatie. Ook- misschien
zelfs vooral wordt onzekerheid enerzil'ds veroorzaakt
door de gebrekki a werkin van de herinnerin
anderzil'ds door het onvermogen van de taal
werkelil'kheid to gril'Pen . Poogt men dat toch- dan
gaat dat onvermi1'delil'k gaPaard met oneigeli1'ke
fixatieen leugenachtigeomvorming . Dit is een van
de voornaamste redenen voor de twil'felende
schri'fstil'1 van Simon ~• hil' breekt met elke Pretentie
de waarheid in acht to hebben met elke illusie een
heldere werkeli'kheid to kunnen vastleggen met
een trapsParante taal . i s men al een Poging doet
een individueel rsPectief in woorden vast to legen
dan fragmentarisch stamelend, weifelend en
associatief.
In La route des Flandres staat de eheu enstroom
van hoofdpersoon George centraal . Ervarin en en
sensaties op het moment zelf tracht hil' in woorden
to vatten, masr vooral ook herinnerin en aan die
ti~'d, na de oorlog. Thematisch is en het vertekend
PersPect ief t"ildens de gebeurtenissen en achteraf,
de gebrekkiga werking van het geheu en . Dit verklaart
de twil'fel die oPduikt over wat er reties ebeurde
en de weifeling over hoe het in taal weer to
geven loch zijn woorden de enig mogeli1'ke houvast
in een situatie waarin gewaarwordin en en
gebeurtenissen over het individu heen sPoelen en
het eniga gereedschaP om achteraf nog een snort
greeP to kril'gen op de realiteit .
Houvast
George heeft altil'd ongelovig en wat meewarig gestaan
to enover de oging van zijn vader de wereld
to f ixeren via het ges roken en geschreven
woord: "alles wat hil' tot zijn beschikking heeft is alleen
die zwaarwichtiga koPPige bil'gelovigheid
of meer dat geloof - in de absolute su rioriteit
van de kennis . ., van dat wat geschreven is, van
die woorden van welke zijn vader die slechts boer
was er nooit in is geslaagd ze to ontcil'feren ze dus
een snort mYsterieuze, magische macht verlenend..
." P.36 .
Ook George en zijn makkers Proberen zich in
kriticke situaties echter aan woorden vast to houden:
"de twee stemmen schil'nbaar zeifverzekerd
schi)'nbaar sarcastisch zich verheffend, zich forcerend,
alsof ze =de vrienden probeerden zich aan
ze vast to klamPen- hooPten dankzil' hen deze snort
van hekseril', van vloeibaarwording, van ondergang,
van blind, lil'dzaam, oneindig onheil to bezweren
de stemmen die nu schreeuwen als die
van twee snoevende kwal'ongens die Proberen
zich cooed in to sPreken" P .128 . Pratend is hun
doel "kleurril'ke en lichtende beelden op to roe en
door middel van de kortstondiga bezweringsma.-
gie van de taal van de woorden die ze bedacht
hadden in de hoop ..] de onnoembare realiteit
verteerbaar to makers" P .184 . George tracht de
chaos to bezweren met woorden. Dat bewi1'st niet
alleen zijn relaas na de oorlo maar vooral de verha
~
len die hi1' tegen zijn vriend Blum oPhan t . Zi'~
betref fen een geschiedenis die zich in het verleden
van zijn voorvaderen heeft ofgesPeeld en die parallel
-
looPt met een geschiedenis die even voor de
oorlog sPeelde- waarin de kolonel van hun eskadrop
een verre verwant van George) de hoofdrol
\J~0j5 237
sPeelt . De twee verhalen
van Passie overs
el wreedheid en
zelfmoord, topen door
elkaar heen . Zozeer,
dat vaak niet meer duidelil'k
is of hat oPgeroe-
Pen beeld uit een ver of
een recent ti1'dvak
stamt . Via George lijkt
zich een steeds com-
Pleter beeld to ontvouwen
van wat er voorgevallen
is . Beet1'e bi'1
beet1'e echter- sluiPt twi1'fel aan hat waarheidsgehalte
van zi1'n voorstelling van zaken binnen . Dit
gebeurt door de togenwerPingen en ongelovigc,
cYnische reacties van Blum die togenover de
sProok1'esachtiga verhalen van Georgee zil'n eigen
ontluisterende versie stelt : "l'il' bent bezig verhalen
to herkauwen to veronderstellen, op to smukken"
P.185 . Langzamerhand ri1'st hierdoor twi1'fel bi' 1
George aan een verhaal dat hem Permitteerde aan
de toenemende ontbinding van wereld en waarneming
to ontsnaPPen, to bli1'ven geleven in een universum
waar heelheid en eenheid heerst . Het verhaal
"was jets waar hil' in had geloofd en waarin hi'1
nu zelfs geen betekenis meer zag . .] jets binnenin
hemzelf voltooide zil'n afbrokkeling- geschokt
door een snort angstwekkende diarree die hem
woest van zi1'n inhoud ontdeed als van zi1'n bleed
zelf" P .202 . Hi1 ' realiseert zich dat hil' hat verleden
omvormde tot een fraaie idYlle : "een intriga die
zich ontrolt woordenril'ke geaccePteerd, geordend
die begint aanzwelt, zich ontwikkelt volgens
een harmonieus en redelil'k crescendo doorbroken
door de onvermi1'delil'ke stnPzettingen en
misleidende manoeuvres en een hoegtopunt, en
daarna nog een verPlicht decrescendo : nee mats
georganiseerds, coherents, geen woorden, geen
voorbereidend sPreken- noch verklaringen noch
commentaren alleen dit: daze enkele beelden
nauwelil'ks bewogen, vanuit de verte gezien "
(P.50).
Fixatie
Na de oorlog vraagt George zich ook over de 8ebeurtenissen
til'dens die oorlog of of ze wel werkelil'k
Plaats hebben gevonden : "heb ik hat echt gezien
of geloofd dat ik hat zag of hat simPelweg
achteraf verzonnen of gedroomd, misschien slie P
238
ik met wil'doPen ogen op klaarlichte da in slag P
gewiegd door het ehamer van de aardenhoeyen"
P .314 . En als het alles dus al laats heeft evonden
• kan hi1' namen toekennen ervarin en benoemen?
Voor wat de twil'fel aan dit laatste betreft
cen mooi citaat uit een latere roman van Claude Simon:
L'acacia 1989 : "later- teen hil' daze dingen
Probeerde to vertellen, realiseerde hi)' zich dat hil'in
Plaats van hat vormloze hat ongewervelde, een
reeks van gebeurtenissen had verzonnen zoals een
normale geast dat wil zeggen die van iemand die
in een bed heeft geslaPen, op is gestaan, zich gewassen,
gekleed en gevoed heeft die naderhand
zou kunnen oPstellen, nuchter, overeenkomsti g
met een gevestigd gebruik van klanken en gangbare
tekens dat wil zeggen die beelden oproepen die
bi1' benadering scherP zil'ne geordend van elkaar
onderscheiden terwi1'1 het in werkeli1'kheid noch
begrensde vormen had noch namen noch bi1'voegeli1'
ke naamwoorden noch onderwerpen, noch
naamwoordeli1'ke bePalingen- noch interPuntie
in elk geval geen Punten - noch exacta til'dsbePalingnoch
betekenis noch samenhang" L'acacia,
p.286) .
esc ie ens oe es
Het punt waar hat alles om draait is dat hat verleden
zich niet laat vastleggen . En al helemaal niet in
~geschiedenisboek1'es . De werkeli1'kheid valt uiteen
in net zoveel gewaarwordingen en PersPectieven
als er mensen zi1'n . Bovendien is de herinnerin g
volstrekt onbetrouwbaar : zij vervormt verfraait
laat weg en voegt toe . Tenslotte zi1'n woorden niet
bil'machtederealiteit, deonmiddelli1'keervaringto
gri1'Pen, hoe langdurig en koPPig men zichookaan
die illusie vastklamPt . In de geschiedenis met een
grote Gf dat wil zeggen zoals zij' overgeleverd
wordtviade geschiedschril'ving, vindt dan ook een
enorme vervorming Plaats . Geschiedschri1'ving is
per definitie geschiedvervalsing -dit is wat Blum
George tracht duidelil'k to maken als hil' diens verhalen
over voorouders Poogt to ontkrachten . Hi'l
sPreeks van de idiotie van "de wet die wil dat de
Geschiedenis .., slechts een bezinksel achter last
dat ten onrechte in beslag wordt genomen- wordt
ontsmet en voor consumPtie geschikt emaakt ten
d ienste van oPgesmukte handboeken voor scholen
en voor families met stambomen ..." P.188 . Als de
vrienden in kri)g' sgevangenschaP zinloze onbenulliga
werkzaamheden moeten verrichten onderstreePt
Blum dit wantrouwen nog eens door
1'aargan9 10, nummer 4
zjln itonisch "Coed, goed: laten wi)' ook aan de Geschiedenis
werken laten wil' ook onze dagelil'kse
klej'ne bladzil'de Geschiedenis schril'ven!" P .195 .
Er is Seen grote lil'n zoals de Geschiedenis dat
Pyetendeert, waar zil zelfs haar bestaansrecht aan
ontleent . Er is geen doe! . uist in deze chaotische
dagen is het volkomen duister waar men op of stevent
. Als het kleine groep)'e mannen to paard door
het donkey stnPt is er geen richting het n)dt rond-
1e
,
s. Zelfs de kaPitein die steeds nog de status van
hoger gaPlaatste behoudt door zil'n suPerieure afstandeh)
kheid, weet niet langer to bevelen, simPelweg
omdat elke nchth n ontbreekt . Als er nog orders
van hogerhand bestaan zi)n die zonder
uitzondering bi)'na onmiddellil'k verouderd : ze komen
to last en ziln irrelevant . De kaPitem is uberhaupt
elke lust vergaan zi)n ronddolende manschaPPen
nog orders to geven . Elke herojek al
even onmisbaar voor het geloof in de Geschiedenis
ontbreekt . In plaats daarvan heerst het irrationele.
De actie van de oorlog is onverenigbaar met
het denken .
Als George in de wagon met kri)'gsgevangenen
stn)dt om wat lucht en ruimte- ontvangt hi)- misschien
niet eens oPzetteljlk, een tik op zi)n gezicht .
Als hil wat bloed over zi)n kin voelt silPelen bedenkt
hi) oPgelucht dat hi) thuis nu toch no$ jets
van een herojscheaanblikzal vertonen . Hj1 zal toch
nog een'echt' verhaal to vertellen hebben : "Good .
Ik begon me of to vragen of ik wel echt aan de oojtog
had deelgenomen . Maar jk ben er toch in geslaggd
me to laten verwonden- toch heb ook jk enkele
druPPels van mjln kostbaar bloed weten to
laten vloeien zodat ik daarna tenminste jets zal
hebben to vertellen en dat ik zal kunnen zeggen dat
al het geld dat ze eraan besteed hebben om van mj j
een soldaat to maken niet helemaal verloren is geweest
hoewel ik vrees dat het niet helemaal naaj
de regels is gebeurd dat wil zeggen op de correcte
manier, dat wil zeggen geraakt door een vj)and
.., masr slechts door een schoen met spj)keys ,
hoew
eldat n og niet eens zeker is hoewel ik er zelfs
niet zeker van ben me later op zoiets glorieus als to
zj1n gewond door een van mj)n gelj)ken to kunnen
beroemen omdat het waarschj)nlj)k meer jets was
van een ezel of een paard dat men waarschj)nlj)k
per ongeluk in deze wagon heeft gestoPt . .." (p.99).
De duisternis die deze onzekere toestand heeft
veroorzaakt is exemplarisch voor de spreekwoordelilke
duisternis die alle oorlogservaringen karakteriseert
.
Paradox
uist in de oorlog dus wordt de ratio we8Sevlakt ,
heeft men een vertekend en onzeker PersPectief,
ontbreekt elke zin en elke togica . Al tamelil'k aan
het begin van de oorlog stelt George voor zichzelf
vast dat "hi1' voor eens en voor al die toestand van
de geest had verlaten die erin bestaat een oorzaak
of een togische verklaring voor dat wat men doet of
dat wat)'e overkomt to zoeken" (p.27). De grote paradox
bestaat er nu in dat l'uist die oorlog de constante
is in de Geschiedenis . De Geschiedenis vervormt
de oorlog op grove wi)'za door een
eenduidig PersPectief, door monstrueuze generalisatie
• maakt er een heroisch, glorieus hoogtoPunt
van. Het verraderlil'k resultant wordt in boeken oPgetekend
de vervalsing aan hele naties en generaties
voorgeschoteld . Wat wordt gaPresenteerd als
de waarheid is in werkeli1'kheid bi)' uitstek een Pertinente
leugen!
Iie"kti' i hei
Vooral de oorlogen Permitteren het de geschiedschri)'
ving de Geschiedenis als een chronologische
oPeenvolging van to onderscheiden gebeurtenissen
to Presenteren . Dat zi)'n de )'aartallen die houvast
bieden in de consumering van het verleden .
Zoals cchtcr het kleine groeP)'e ruiters steeds maar
zinloos rondl'es ri1'dt keert de oorlog ook telkens
wecr en is de geschiedenis, meer in het algemeen
cYclisch van aard . Simon toont aan dat een van buitenafoPgelegdechronologie
geenenkelebetekenis
heeft . Het gant om de Persoonlil'ke ervaring, zoals
die van George . In de geest van het individu heerst
een bi)' uitstek sYnchrone beleving . La route des
Fiandres 1aat dit zien door de absolute chaos die o p
het gebied van til'dsbeleving heerst . Dat maakt de
roman zo verwarrend maar ook zo fascinerend .
Alle ti)'den toPen dooreen : het is zeer lastig uit to
maken wanneer en aan wie een gebeurtenis verteld
wordt over welke gebeurtenis het gant en
wanneer die Precies sPeelde .
La routedes Flandres zou )'e een grote stream o consciousness-
roman kunnen noemen . Via associatie
naar aanleiding van een inhoudelil'k detail of van
een woord- ri)'gt verhaal na verhaal zich aaneen .
Niet alleen Persoonli)'k beleefde momenten staan
in de gedachtenwereld nasst elkasr, ook verhalen
of verzinsels over voorvaderen en over de kaPitem
staan op gelil'k niveau . Deze beelden - waarvan
de rcaliteit steeds twi)'felachtiger wordt -maken
'Jooy.s 2 3 9
even$oed deel uit van Geor$es werkehlkheid als
bilvoorbeeld de ademnood en hon$er die hem ti)-
dens een transport bevan en. De $elil'kti1'di$heid
maakt dat alles in het heden sPeelt . De tijd heeft
met name til'dens de oorlo$, $een betekenis meer .
loch al beseft hi' de zinloosheid ervan vraagt George
voortdurend naar de tijd-zonder overi$ens
ooit antwoord to kril$' en . Hil' Probeert er zich net
als aan woorden machteloos aan vast to houden:
" ik Probeer me to herinneren hoeveel tijd we al in
de trein hebben doorgebracht een da$ en een nacht
of een nacht en een da$ en een nacht maar dat had
$een enkele zin de tijd bestaat niet . Hoe last is het
zei ik slaa$ l'e erin to zien hoe..." ..(2O0pm)dat het
besef van de tijd volledi$ we$ is in het leven van
alle da$ kan men zich tenminste via dagelil'kse teru$
kerende Plichten no$ voorhouden dat de tijd
een factor is $aat het in de werkelil 'kheidsbelevin
$
niet meer om vandaa$, $isteren of morgen . Het
zil'n eerder Plaatsen die een il'kPunt vormen . Alleen
daaraan ziet men no$ of men vordert . Hoe betrekkelil'k
deze verPlaatsin$ overi$ens ook is : men ri)'d t
keer op keer lan$s zelfde Punten en het $evoel van
bewe$in$loosheid keert telkens tern$ : "de vier ru iters
$in en steeds maar voort of liever $eze$d leken
stil to staan zoals in van die filmtruca$es waarbil'
men slechts het bovenste $edeelte van de
personagesziet- die zich in werkeli1'kheidsteed sop
dezelfde afstand van de camera bevinden tcrwi1'1
de lan$e kronkelende we$ ..1 op ze of lil'kt to komen
zich li)'kt to ontrolllen zoals zo'n decor dat
men telkens oPnieuw voorbi)' kan laten gaan "
(p .72). Der$eli)'ke passages komt men meermalen
tegen: het evoel van ei$en onbewee$li1'kheid en
het landschaP dat voorbil' trekt . De tijd is dood alles
staat stil en bestaat $elil'kti)'di$ . De Geschiedkundi$
a notie heeft $een enkel bestaansrecht
meer.
Vrede
Zoals ikeerder al aangof sPelen de beschreven cha-
Os en instabiliteit niet alleen in de oorlog . De oorto$
somstandigheden onderstrePen deze toestand
slechts .
Na de oorlog heerst het gevoel dat alles weer aan
elkaargaPlakt is zonder littekens achter to laten-•de
wereld was een moment ontbonden, gebroken -
maar nu is rust en orde weergekeerd . Althans in de
hoofden van de mensen die zich deze illusie laten
welgevallen, zoals de vader van George die zich
weer in slaskan laten sussen door de vertrouwdc
2 4 0
woorden : "Nu kan hil' on$etwi)'feld weer be$innen
enn to ge loven ze zorgvuldig uit to drukken ze
elegant to ordenen de ene na de andere, betekenisloos
welluidend en hol in betekenisloze welluidende
gaPaste en eindeloos geruststellende elegante
frasen net zo effen net zo gaPoli'st net zo
versteend en net zo weinig solide als het sPiegelend
wateroPPervlak dat bemantelt kuis verbergt..."
P .232 . De "verraderlil'ke wereld is weer
onschadeli)'k, vertrouwd bedrie$eli)'k" P.234 . De
vader klampt zich vast zi)'n woorden verschaffen
hem een snort beschermende cocon . George zeif
Prikt hier nu doorheen . De laatste regels van de roman
klinken als een snort drei$ende belofte voor
alle til'den . Of het nu om oorlogssituaties gaat of om
uiterlil'k stille en schi1'nbaar ordeli1'ke ti)'den ;de eenheid
stabiliteit en rust bli'ven illusie : "de wereld
is stnPgezet gestold brokkelt of slaat de hand aan
zichzelf stort beet'e bi) ' beet1'e in stukken in elkaar
als een verlaten onbruikbaar bouwsel dat overg, eleverd
is aan het incoherente onverschilhga, bn-
Persoonli)'ke en vernieti$ende werk van de ti' ."
P.314) .
Retoriek
Dc tijd staat stil . Dat wil ze$$en : ze keert telkens
weer zodat towel lineariteit als chronologie doorbroken
worden . Doordat de tijd stil staat staat de
wereld stil . De eniga functie van de tijd is dat zi')
vernieti1,Jt, chaos veroorzaakt zin onttrekt, harmonie
en heelheid ontmaskert . Aan die continue verstorende
werking is met geen enkele illusie to ontkomen.
Er is geen houvast . Of toch? Al is het nog
zo'n onzekere wereld die Claude Simon ons niet
alleen in La route des Flandres maar in al zi1'n romans
biedt - toch vormen zi)' een mal waarin hi')
de een wereld giet . Simon vertelt het verhaal van
zi'n wantrouwen ten oPzichte van, maar to$elil'-
kerti1'd zil'n fascinatie voor taal ; Hil' toont de ontoereikendheid
van woorden in woorden aan . Het is
aan de lezer to ontdekken dat Simons ingewikkelde
manier van zeggen geen holle retoriek is maar
betekenis schePt en verdiePt . Geen eenvoudi$eoPgave.
Wel een die de moeite waard is .
Noot
* De vertalinK van de citaten uit het Frans is van mi)', LS.
De NaKinanummers verwi)'zen naar Claude Simon, La route
des Flandres . Los editions de Minuits. Paris, l%O.
1'aar9an9 10, nummer 4
r
e
c
e
Hector Malot, Alleen op de wereld
Als Kees)'e een voetbal heeft 36,95 Lammerts &
van Buuren met daaro de handtekenin$ van
Marco van Basten echt waar is dat voor Kees)'e
een bezit om voor to vechten . Als er o een da$ een
zware verhuisauto over ziljn bal ri)'dt en de le$e
latte voetbal aan het hate asfalt vast e 1alet last
het is zo'n uitzonderlil'k warme au$ustusmidda
is Kees'e waken ontroostbaar . Of neem flu
Karel . Zeven l'aar . Olil'k en molli$ $ezicht)'e . Gisteran
uit het ziekenhuis $ekomen na een $eslaa$de
oo o ratie. Karel lean voor het eerst van ziljn leven
zien. Als Karel achter de eerste voor'aarsvlinder
het huffs uit fladdert en Pardoes het kanaal in loo pt
waar hi)' door een wrede schiPPer wordt uit $evist
en in een donkey scheePsruim wordt oPSesloten ,
waar hi' nooit meer uit ma omdat hi)' er alti1'd de
immense wanden en de vloer moat schrobben als
dli $ebeurt en deze din$en Sebeuren - dan zou
een mans toch in de war raken?
Maar elukki$ ziljn er er ere din$en sPyak de heilsoldate
na een leven vol stri' liederen en dienstbaarheid
met soeP, zeeP en reddin$ .
Daze er ere din$en kunnen we lezen in Alleen o p
de wereld . Een prachtig moralistisch werk)'e van
Hector Malot waarin het verhaal van Rem y verteld
wordt . RemY wordt oP$evoed door moeder
Barbarin . Zil is een vrouw die op kille en re$enachtie
winteravonden de koude voeten van RemY in
haar handen neemt en net zolan$ wri'lft tot deze
wear warm ziljn . Verder veal ani)'smelk en knaPPend
haardvuur. 0P een da$ $aat de koe in de
schuur achter hun huisl'e dood en is er niets meer
waarmee de arme Barbarin en haar man hun vondelin
-kindl'e kunnen voeden . RemY wordt verkocht
aan de stokoude Vitalis met zi)jn honden en
het as l'e olie-Coeur . Wekenlan$ barst RemY bi-1
leans van verdriet . Alleen de honden bieden hem's
nachts in de barmen lan$s de we$ een beet)'e warmte
. RemY sluit vriendschaP met CaPitan- de brutaalste
van de vier honden die ti)'dens de eerste
nacht onder de sterren zi)jn tranen we$likt en hem
zi)jn natte hondesnoet liefkozend te$en de wan$en
vli' . Vitalis Ca itan de andere honden olie-
Coeur, ze aan allemaal dood . 0 eindeloze herfst
wie nu een huffs heeft bli)'ft de hale winter zwerven .
n
s
i
e
s
En zo vergaat het Remy. Toch ziet hij leans om in de
barre winter wat geld bij elkaar to sparen . Dit geld
is bestemd voor moeder Barbarin, zodat zij een
nieuwe kce lean kopen. Als Remy na lange jaren
van kommernis voldoende geld bij elkaar heeft gespaard
en hij op het punt staat om moeder Barbarin
to ontmceten en haar het geld to geven, wordt
zijn schat gestolen . En zo komt er geen einde aan
deze lijdensweg .
Vooral de engelachtige goedheid van Remy, die
na zoveel tegenslagen en ontberingen altijd wear
met opgeheven hoofd nieuwe ellende tegemoet
treedt is verfrissend en stemt de lezer goedgemutst
. Hierdoor is Alleen op de wereld een boek dat
zich, ondanks de troosteloze uitzichtloosheid die
er veelvuldig in beschreven wordt, goad voor hat
slapengaan laat lezen . Vooral omdat er in hat leven
van Remy iedere keer wear anderen binnentreden
d ie er nog belabberder aan toe zijn . Gelukkig maar.
Bastiaan Verboom
W0y.S 2 4 1
r
e
c
e
Zijn Geheim
Over Oud en eenzaam van Gerard Reve
In 1978 verscheen Oud en eenzaam het boek waarmee
Reve revanche nam voor zil'n wat wisselende
boeken uit het begin van de 1'aren zeventi zoals
De foal der lie de en Lieve 1'on%ens . Boeken die of en
toe hilarische en tra ische passages bevatten maar
verder zo lan dradi en taai waren als halfgare
spaghetti . Oud en eenzaam is een hecht ecomPoneerd
boek een snort raamvertelling waar binnen
het heden twee keer een lange flashback voorkomt.
Kort eze d oat het over een man die een door
hem begeerde )'ongen achtervol deze besPiedt
en hierdoor tot zelfreflectie komt . Hi' reist als het
ware terng in de ti)'d- naarcruciale Perioden uit zi)'n
leven en vraagt zich of hoe hil' de man is geworden
die hil' nu is . Een man anders don anderen omdat
hi)' een' eheim' met zich meedraa dot zogruweli1'k
is dot hi1' het niet aan die anderen kan meedelen .
Het be ri 'eheim' stoat overi ens niet alleen
in dit boek centraal maar komt in veel werk van
Reve voor . B~i' oorbeeld in Werther Nieland, of zelf s
in de titel van zi'n boek'e over CouPerus : Het %eheim
van Louis Couperus. Vaak rePePn Reves helden
van een eheim terwi)'1 er feiteli)'k helemaal
niets aan de hand is,; ze gebruiken het woord alleen
maar om zichzelf interessant to maken, zoals Elmer
uit WertherNieland. Of om het leven wat spanvender
to maken en leegtes to verbergen . Omdat er
achter een geheim dus vaak niets schuilgoat, diem
men ook geen Pogingen to ondernemen het to ontraadselen
. Een evleu elde uits rack van Reve
luidt niet voor niets : "Het is oed dot er een eheim
is" . Ik west niet of ze daar in het zuiden op de universiteit
no steeds woorden tellen maar ik durf to
wedden dot het woord'geheim' een hoge fre9uentie
zal bli'ken to hebben binnen Reves oeuvre .
Hier is echter wel degeli)'k sPrake van een geheim
met inhoud en wil' als lezers delen hierin f al
schist de held daar niets mee op . Het is een geheim
dot de hoofd rsoon die toevalli erwi)'ze Gerard
Reve heet en schri)'ver is, al bi)'na zi1'n gehele leven
als een groot kruis mee most slePen . De gruweli1'ke
waarheid van het eheim doet hem veronderstellen
dot hil'totaal verschilt van de andere mensen en
eigenlil'k een snort monster is . Omdat deze waarn
s
I
e
s
heid zo schokkend is kan hi' het eheim niet met
die anderen delen waardoor zi)'n uitzonderin s-
Positie des to groter wordt . Bovendien kan hi)' er o
die manier natuurlil'k nooit achter komen of er we!-
licht- er ens op de wereld - no iemand is die
met hetzelfde worstelt . De roman zou dus net zo
goed Alleen op de wereld kunnen heten maar er is
helaas al een boek met die titel .
Wat is dot eheim don verdorie! hoor ik u denken.
Ik kom zo bil' u. Het geheim oat tern tot de
vroegste l'eu d van de held en stamt uit de ti)'d dot
hi)' met zi)'n ouders die tot de communistische artil'
behoorden naar een communistisch zomerkomP
gin g . Flashback! In dit kom worden voornameli1'
k lezingen gehouden, die door de 'pnge
Gerard worden bilg' ewoond. Een ervan maakt o
hem een grote indruk nameli)'k een verhaal over
brute martelingen van weerloze'communistische
kameraden' door 'ka italistische beulen' . merkeli)'
k is, dat de slachtoffers vaak)'eu digzi)'n en dot
de martelingen vaak een seksueel aspect hebben .
Deze gedetailleerde beschri)'vingen verwarren Gerard
omdat ze zi)'ns ondanks lustgevoelens bi)'
hem oProePen . Het goat zelfs zover dot hi)' zelf wel
die communistische kameraad)'es zou willen martelen
om ze don vervol ens to troosten . Dat we! .
Hi)' beseft ook wel dot dit geheel togen de rinciPes
van de klassenstri)'d indruist en dot hi)' het nooit
aan iemand zal kunnen vertellen.
"De communistische Pornografie heeft mi' besmet
met een gaPreoccuPeerdheid met wreedheid
... Sadistische tafrelen van kerkers en verhoren
zouden voortaan in mi)'n verbeelding onveranderlil'k
elke gewaarwordin van seksuele lust ver ezellen
en alleen door deze tafrelen o to roe pen of
toe to laten zou ik - of ik nu in eenzaamheid don
wel in de armen van een vrouw of een man de liefdesdaad
bedreef-mil'n drift de verzadi ing kunnen
doen bereiken ." Pag.163 . Een illustratie hiervan
vormt zi)'n verhouding met een actrice in
Engeland . Flashback! Eigenli)'k houdt hi)' niet echt
van haar en kan hi)' haar en zichzelf alleen seksueel
bevred igen door aan martelin en to denken en aan
de mannen met wie zi)' vermoedeli)'k het bed heeft
gedeeld . Dit alles stemt hem steeds treuriegr~• hi')
realiseert zich steeds meer dot hil' een 'man voor
mannen en )'ongens' is . De relatie is don ook geen
lang leven beschoren .
2 4 2 1'oar9an9 10, nummer 4
r
e
c
e
Het geheim zal nooit geoPenbaard kunnen worden
maar al vroeg in zijn leven ontdekt Gerard dat
hi)' wellicht toch geestverwanten heeft, ' a1 za1 de
communicatie met hen nooit lang
s directe llinen
verloPen, maar verPakt zijn in coderingen . Als hil'
ontredderd het zomerkamP verlaat, komt hi)' een
)'ongen teen die hem meeneemt naar een haventle ,
waar de edofiele APipe boot)'es verhuurt . Dat er
jets ei enaardi s is met deze APPie drin langzaam
maar zeker tot hem door . A ie laat hem namelil'k
een boek zien dat hem de rest van zi)n leven
bi)' zal bl)iven omdat het to maken heeft met zi'n
vreseli1'kegeheim . Hi)' herinnert het zich ais on8ens
en zei en; het bevat veel foto's van vroli)'ke )'ongens
in korte strakke broekl'es . "1k begreeP niet en kon
toen ook niet begril'lren dat het boek er een was
dat over jets heel anders handelde dan het voorgaf :
..] een boek van een mededogenloze, brute en
schaamteloze onkuisheid : het eerste zelfstandige
naamwoord van de titel had alles het tweede hoegenaamd
niets met de inhoud to maken ."
(Pag .
212/13) .
Een echte geestverwant li)'kt tegen het em' de van
het boek de achtervolgde )ongen to zijn in het verhaal
dat zich in het heden afsPeelt wasrmee de roman
dus mooi rond wordt gemaakt . Eind goed al
oed? Neen . Een directe confrontatie met de 'ongen
looPt nameli)'k uit op een fiasco omdat deze
niets van Gerard moet hebben . Dan verschanst
onze held zich weer op de zolder, vanwaar hi) de
'ongen al eerder heeft besPied en moet l)idzasm
toezien dat del'ongen-dichtbil' en toch zo ver we g
het met 'zichzelve' doet . "De )'ongen had een gehelm
dat misschien wel alles to maken had met het
minle, maar hil' zou het mi)' nooit to kennen geven
en nooit zou hi)', vri)'willig,
in miln bi)'zil'n zich aan
mi ltonen zoals hil' het nu deed . Hil' had mi buitengesloten
om met dat geheim alleen to zi)'n." Pag.
265).
Dichtbi1' en toch zo ver weS, zou een dominee nu
met trillende stem en oPgeheven armen herhalen
om de tragiek van de Parabel des to sterker door to
laten drin en tot zijn gemeente . Eindeli)'k eindeii1'k
li) kt de held iemand gevonden to hebben die eenzelfde
geheim koestert als hi)', maar de Persoon in
kwestie wenst het niet met hem to delen . Een dom inee
zou de Parabel in deze fase betrekken op de
mensheid in het algemeen en waarom zouden wi'l
n
s
I
e
s
dat niet doen? A1 was het alleen al omdat wi)
graag dominee sPelen . Is het niet zo dat iedereen
uiteindeli)'k g
edoemd is om alleen to bli) ven met
zi'n haar geheim? Wat het ook is iedereen heeft
wel jets to verberg en. Ook al is er bil wi)'ze van
sPreken om de hoek iemand die met hetzelfde
worstelt?
Eigenli)'k is het wel goed dat er geheimen zi)'n
anders zouden zulke boeken niet geschreven worden.
En dat zou pas echt tra isch zi)'n .
Henk Hardeman
N.B. De Paginanummers verwil'zen naar de eerste druk uit
1978.
Het lijden van de bleke jongeling
Recensie in het archief gevonden
Piet Paaltjens, Snikken en grimlachjes . Academische
poezy door Piet Paaltjens. Schiedam, Uitgeverij
H .A.M. Roelants, 1867 .
Een allermerkwaardigst werk)'e brengt ons uitgeveri'
Roelants uit Schiedam . Snikken en 8rimlach1'es
heet het boekl'e dat de redactie mi)' ter bes reking
aanbood. De academische poez y in de bundel werd
verlucht door de heer .F . Droeve en is voor ons ingeleid
door F.H, achter welke letters de heer Fran-
~ois Haverschmidt, predikant to Schiedam, schuil
gaat . Haverschmidt vertelt het droeve verbas1 van
de overleden dichter en begint daarmee aldus :
"Er zijn levensgeschiedenissen, die zich uiterst
moeili'k laten schril'ven . .. Van al zulke levensgeschiedenissen
is die van Piet Paaltjens de onbeschri'felil'kste
. Men weet haast niets van hem en
wat men nog van hem weet dat is hartverscheurend
."
Moedig tracht Haverschmidt in zijn 'Levensschets'
desalniettemin Paaltjens' levenslooP voor
ons lezers to schetsen . Welk een droefenis is het
waarvan Haverschmidt veronderstelt dat ze onze
lectuur van de verzen verlevendigen kan! Laat ik
er niet omheen draaien . Het is mi)'n stelliga overtuiging
dat het oPenbaar maken van een ongeluk als
'Joo .s 243
r
e
c
e
dat van Paaltjens Been enkel doel dienen kan . Ik
acht het verwerpelijk dat de jeugd van vandaag geconfronteerd
wordt met een vers als :
Wel meni8mast zei de melkboer
Des mor8ens tot haar meid,
"De stoep is weer nat." Och hi1' wist niet
Dat er's nachts op die stoep was 8eschreid .
Nu,
dat hi~' en de meid niet wisten,
Dat was minder ; -- maar dat ziJ
Er hoe8enaamd niets van vermoedde -
Dat was we! hard voor mi1' .
Ziet u : dat deze dichter met zi)'n geschrei de meid
van haar werk houdt dat is totdaaraantoe . Erger is
echter dat hi)' zich om zi)'n nachtrust helemaa1 niet
schi'nt to bekommeren! Welk een frisse arbeid zal
n
s
I
e
s
i)''s anderendaags leveren. Ha!
En trouwens : de onnozele hals van een melk
boer zou er ook beter aan doers zi'n werk voort to
zetten, in Plaats van zi)'n ti' to verdoen met babbelzieke
Praat>'es met de meid!
Zo zi'n alle verzen . Paalt' ns de on elukki e
wordt aan ons voorgesteld als een studievriend
van Haverschmidt. Te Leiden troffen de studenten
elkaar . De 'raadselachtiga )'ongelfin ' zoals Haverschmidt
de bleke dichter noemt woonde er boyen
een bidder. 0P de kadans die werd voort8ebracht
door de op de li)'kkisten kloPPende hamer
van deze bidder schi'nt Paaltjens zi)'n verzen to
hebben geril'md. Haverschmidt schri)'ft meelevend:
"SPoedig werd het mil' duidelil'k, dat Paaltens
on elukkig was. ... Alle ogin8en hem o to
vrolil'ken bleven vruchteloos . Hi) ' scheen een instinctmatiga
afkeer to hebben van goedronde Pret .
Ontzagli)'k kon hi)' zuchten, zelfs afschuwelil'k
gri)'nzen- als er een daverend gelach onder de andere
studenten oPging."
De verzen in het bundelte'academische oez
verschenen eerder in de afleveringen van de Leidse
studentenalmanak. Een aantal archaisch aandoende
woorden zi)'n van hun oud cachet ontdaan
waardoor godzil'dank een deel van het leed van de
bleke dichter minder doorvoeld li)'kt . Zo wordt
'meir' gesPeld als 'mee'- het zoeteli)'ke 'bloem-
P)'ens' wordt 'bloemP)'es'- 'warelt' wordt 'wereld'
en zo nog een enkele verandering meer . De moderniseringen
die Haverschmidt doorvoerde doers
echter niets of aan mi)'n uiteindeli)'ke beoordelin
van de verzen. l k bli'f mi'n twi)'fels behouden bi'l
leed als het volgende :
Wi1' zaten met ons vieren
1n den tuin van de societeit .
"Ki1'k1'on8ens!" rieP Sand- "watpasseert daar
Len eeuwi8 knappe meid ."
" a" zei Kaai "days een praeht van een meis1'e!
Zoo zi1'n er 8een twaal in 't land!"
"1k hoor" zuchtte Haas, "ze is in stilte
Geen8a8eerd met een luitenant ."
244 aar9an9 10, nummer 4
r
e
c
e
Sinds ik weet dat een luitenant in stilte
Ma8 blu en °p Mar bezit-
Zien mi1j n vroe88eknakte wan8en
Onherroepeli1'k marmerwit.
Wat denkt de marmerwitte dichter ei$enlil'k? Een
van de twaalf mooiste meis)'es in het land! Geen
wonder dat zij' zich met de luitenant en$a$eert .
Wellicht als Paaltl'ens zich eensfris $ekaPt en ferm
op pad be$~ of• wanneer hil ' het muf terras van zil'n
societeit eens verliet - misschien dat hi' dan de
aandacht van een dame kree$ . Neen de dichter
verkiest to wenen . Al zil'n plichten en taken laat
Paalt'ens in de steek voor het $ezwel$ in zi'n'overromP'lend
liefdesleed', maar hil' li)'dt eronder dat
de wereld hem op haar beurt last vallen . Gelil'k een
bitterzoete traan . acoba de aangeroepene uit het
vers'Aan acoba' heeft dan ook $root $eli)'k, wanneer
ze uit de hoo$to op de )'eremierende dichter
neerziet :
Maar nauw waa8 ik het to kikken
Van mi1jn hard poetenlot
0 meedoo8enlooze spot
Vuurspuwt uit uw donkre blikken .
Lezer, ware het niet beter eens fiks to lachen, wanneer
wil' de verzen van Paalt)'ens ter hand nemen?
Welk een buiten$ewoon droeve kerel . Laten wi'l
hopen dat zil'n $emoed alti)'d door zil'n $eneratie$enoten
curieus $evonden zal worden . Want waar
$aat dat heen, wanneer zi)'n tranen als een virus
blil'ken to zi)'n, waardoor de 1'eu$d van vandaa$ besmet
drei t to worden...1k ben daar ban voor, lezer.
Er han$t een lucht'e om Haverschmidts uit$ave.
Wat moeten wi' aanvan en met het leed van dit
'on$mens? Het leidt tot niets dan verwerepl~i'ke
droefenis : de dichter verspreidt een walm van $ruwelil'ke
passiviteit over onze )'°n$eren . Laten wil'
hoPen dat zij' die voor hen verantwoordeli)'k zi)'n de
wil'sheid op kunnen bren$en andere lectuur aan de
)'eu$d asn to bieden . Wat ik- die veel gelezen heb
- onmiddelli)'k doorzie dat zouden onze )'on elin$
en wel eens kunnen misbe$ril'pen .
lk zie het als mi)jn task een veronderstellin$ over
de Snikken en de Grimlacht'es hier oPenbaar to man
s
i
e
s
ken. Doe ik dat niet dan kan dit werk'e onder de
)'eu$d tot $rote verloederin$ leiden . Haverschmidt
schril'ft in zil'n inleidin$ dat hi)' de verzen van zi)'n
vriend Paaltl'ens uit$eeft . Moeten wi1' dit $eloven
Lezer?
MYstificaties als deze kept onze literatuur vele .
Wie is er niet no$ zo recent aanvankeli)'k voor een
Poos)'e door de $oede Droo$stoPPe1 op het verkeerde
been $ezet? Hoeveel manuscriPten vond
men niet en waar zullen niet nog allemaal manuscripten
$evonden worden in de toekomst? In bureaulades?
linnenkasten? vestzakken? Geloof het
niet Lezer : men neemt u in het oot)'e!
lk schreef het al : er zit een luchtl'e aan deze l'on-
$elfin$enpoezie. Ga ik dan to ver wanneer ik de
herkomst van Paaltl'ens in de domineespastorie
van Schiedam situeer? Lezer, zulk een leed kan
toch slechts in de fantasie van een Predikant bestaan!
Wees $erust : deze Paalt)'ens is een hersenschim
. De wereld is mooi dat kan geen bleke dichter
verstoren .
Eelco Verwil's
Meet me bij mijn leven daarna is
het to last
Over Uitnodi8in8 vooreen onthoo din8 van Vladimir
Nabokov. Dc Bezi$a Bil- 1991) .
"1k doe no$ niets,' zei M'sieur Pierre met een bil'-
klank van hi)$' ende inspannin " . Wat doet M'sieur
Pierre nog niet? Het antwoord is eenvoudi$ en
raadselachti : haal van het woord 'bi'klank' de
vier letters of die samen het $eluid vormen van een
nek die breekt of in dit geval gebroken words . De
drie letters die over blllven vormen de toekomst
voor een ter dood veroordeelde . Dit raadsel is helaas
niet van mi afkomstig, maar van Nabokov
zelf.
De toekomst van een ter dood veroordeelde is
eenvoudi$ : er komt een erode asn het bestaan o p
een van to voren vast$este ld ti)'dsti "een rote
luxe maar welverdiend" . De hoofdpersoon van
dit boek kril$' t echter niet ta horen wanneer dit ti)'dstiP
zal zi)n; een kwellmvoor de ter dood veroor-
'QOy$ 2 4 5
r
e
c
e
deelde een lust voor de lezer . Dit snort grappen en
nog vele andere mooie graPPen vormen Uitnodi-
%in% voor een onthoo din% (1959) .
Uitnodi%in%vooreen onthoo din%is een boek gebaseerd
op een P°litiek verleden, s tten met Freudiaanse
theorieen en Kafkaiaanse beschri)'vingen .
Voor deze til'd is dat echter niet meer relevant . Uitnodi%
in% voor een onthoo din% moet )'e dus niet gaan
lezen om Politieke situaties beter to begri)'Pen
daarvoor kun l'e beter bil ' andere boeken to raden
gaan. Kafka zelf heeft meer verstand van beschril'-
vingen dan Nabokov en met Freud wordt vandaa g
de dag al veel to veel gesPot . Nabokovs roman kan
gelezen worden door iemand die het boek in de ti)'d
van uitgave wil Plaatsen, maar het beste kan l'e het
boek lezen als )'e goede- mooie en nog steeds actuele
humor wil lezen .
Humor is bil'voorbeeld alto vinden in de tien geboden
voor de gevangene, waarvan er een als volgt
luidt: "Het is wenseli'k Bat de gedetineerde geen
nachteli)'ke dromen heeft, of die ingeval hil' ze wel
heeft onmiddeli'k zelf de kop indrukt, zo hun inhoud
onverenigbaar is to achten met de omstandigheden
en status van de gevangene- zoals : magnifieke
landschaPPen- uitstaP) 'es met vrienden -
maaltil'den in familiekring- of sexueel verkeer met
lieden die in het dagelil'ks leven en in wakende toestand
genoemd individu nimmer in hun nabil'heid
zouden velen weshalve Senoemd individu bil ' de
wet schuldig zal worden geacht aan verkrachting
." Kortom, humor tot in de Punt)'es .
Mensen die geen Russisch kunnen- zi)'n echter
ook nog zeer afhankeli)'k van de vertaling . De Berstevertaling
in het Nederlands kwam voort uit het
Russisch . De graP met de bi)'1 toont het belang van
een vertaling duidelil'k aan . In de uit het Russisch
vertaalde bil'lengraP staat : "Cincinattus wat ben )'e
toch klein • als het bil'ltl'e valt zul )'e nog kleiner
zi)'n!" . Best leuk maar beter klinkt : "Neem het
woord bi1'kiank' zei Cincinattus zwager- de graPl'as-
tegen hem . 'En haal daar het woord knakvan af .
a baste vriend )'e hebt )'e aardig in de nesten gewerkt
." Bril'ant! Maar ook dank aan de vertaler . De
uit hat Engels vertaalde roman least soepeler dan
de Nabokov uit hat Russisch vertaald .
Het is moeili)'k om een boek vol sinistere graP -
Pen tot een goed erode to brangen . Sorry, maar ik
kom met nog een graP N, abokov is erg Prettig om
n
s
I
e
s
to citeren . Hi) ' beschikt over echte "boekentaal":
"Diomedon, flu laat )'e die kat met rust,' zei Marthe.
' e hebt er gisteren al een gewurgd elke da g
een is to veel . ... Toen kwam hi' Rodion de ci-
Pier . ., met stoffer en blik terng om de dode kat
op to veSen die plat onder een stoel lag." In Nabokovs
til'd moesten boeken nog een erode hebben en
Nabokov is er dan ook in geslaagd om zi')n bo ek Po
stil'lvolle wil'ze to eindigen . Waar Cincinattus heen
gaat- staat geheel open . Zeker is wel dat de mderti)'
d Freudiaanse ) oPlossing dat alles maar een
Broom was, geen recht doet aan het boek.
Veel valt er verder niet aan toe to voegen . "Mi)'n
woorden krioelen steeds in een kringet)'e rond" :
wat een Prachtig boek .
Toef aeger
2 4 6 1'aargan9 10, nummer 4
Met dank aan de golfoorlog'
Toe ae er
Mee8esleurd in de maalstroom van deze oorlo8sti1'd ,
eenzi1'di88eInormeerd- zonder eni8a distantie van de
8rote veranderin8en die zich reeds voltrokken hebben
o zich be8innen to voltrekken en zonder een
vermoeden hoe de toekomst eruit zal zien weten wij1
zel niet meer hoe de toekomst eruit zal zien weten
wij' zel niet meer welke betekenis wij' moeten heehten
aan de indrukken die zich aan ons~ 'drip8en en welke
waarde aan de menin8en die wij ' ons vormen.
S. Freud De out8ooehelin8 van de oorlo8
Goddank of Allahdank wie zal het ze$$en?? 2
brak vori$ l'aar de $olfoorlo$ uit . Mi)'n $eneratie
aat al $eneraties lan$ $ebukt onder schuld evoelens
van niet-wetendheid : wij' hebben de oorlo $
niet mee$emaakt . Maar... ook wij' hebben nu een
oorlo$ van nabi)' $ezien : levensinzicht was ineens
daar.
Door het verkre en levensinzicht zal uit deze
oorlo$ over een )'aar of twinti$ ook veel moois
bloeien . Boeken vol over oP$eloPen trauma's, bi)'-
voorbeeld : "Ik was acht maanden toen de $olfoorto$
uitbrak . Dit heeft een stemPel $edrukt op mi)'n
verdere leven : mi'n moeder stoPto met het $even
van borstvoedin$ uit angst voor een olieboYcot" .
Een of$esloten nationals cultuur zal bovendien- in
de werelden die betrokken waren bil' de $olfoorto$,
niet meer mo$elil'k zi)jn- behalve natuurli)'k als
kunstmati$ Provincialisme en $eforceerde romantrek.
3
No$ indrukwekkender zullen echter de inter-
Pretaties zi)jn van deze olfverhalen . Veel heen en
weer $ebabbel . Totdat iemand de fonolo$ische
uivalentie tussen 'Saddam' en 'Satan' ziet en zo
de sleutel biedt voor de definitieve interPretatie .
Voor literatuurwetenschaPelil'ke studies zal er
een vruchtbare bodem to vinden zijn inzake semantische
olio- slag- en mi'nvelden . Zover is het
echter no$ niet en we moeten het vandaa$ de da $
stellen met de bericht$evin$ in de kranten toch
ook vol spanning en romantiek en wellicht Freudiaanse
interPretaties .
Niet $etreurd- ook uit de kranteartikelen is wat
interessants to halen op interPretatief niveau . Zo
zijn de kranteartikelen modernistisch, de meeste
verslaggevers zijn namelijk kosmopolieten. De artikelen
lijken van realistisch-romantische opzet,
maar elke keer eindigt het artikel in een modernistische
twijfel : de verslaggever west zelf ook niet
hoe het aflopen mcet en laat dit geheel over aan de
lezer .
Dankzi)' de verhalen in de kranten is bovendien
niets onmenseli'ks ons meer vreemd . Neem nu bi'
voorbeeld Bush . Doze into$ere man vader van de
wereld staat vol $ons het Al8emeen Da8blad elke
da$ tussen vi)'f en half zes op. "haalt de kraut van
de deurmat en leest die dan samen met Barbara in
bed". "Terwi'1 het ultimatum verstreek droomde
George Bush misschien wel van Sinbad of Sheherazade,
die Bagdad in hun dagen een heel wat charmanter
aanzien $aven„ .4 De president is eenzaam
droomt en is dus een mens . Alle Amerikanen bli'r
ken menseli'k to zijn zo ook ames Baker, wanneer
deze Van den Broek belt : "In de slagPkamer van
huize Van den Broek to Wassenaar $aat woensda
om half twaalf de telefoon . Het is James Baker . Of
hi)' ziljn ambt enoot wakker maakt informeert hi'
rusti$ en vriendeli)'k . 'Nee' luidt het antwoord ."
Wellicht zullen oPlettende lezers hallo we!-
kom oPmerken dat hier niets sPannends en of romantisch
aan is. Dit kloPt, sterker no$ het beeldende
van deze bericht$evin$ is zelf s onromantisch en
zeer onsmakeli'k . Meer kans op romantiek biedt
het verhaal van de vluchtelin$en die $enoodzaakt
zijn da$enlan$a familiewandelin$en to maken om
zo in Turkil'e op vakantie to kunnen de infrastructuur
was er in Irak til'dens de $olfoorlo$ slecht aan
toe), terwi)'1 Bush slagPt, Baker ziljn kennissen belt
en Van den Broek slaPeloze nachten meemaakt ;
beschri'ft De Volkskrant op boeiende wi'ze haar
personages :
"Op ruime afstand van de bewoonde wereld staat
in een besneeuwd ber$landschaP een log $ri)'s $ebouw
van enkele verdiePin$en . Alleen zi)' die over
voldoende middelen beschikten om een $ids to betalon
die hen door de barre ber$achti$a $revsstreek
loodste wisten hun oord to bereiken . Bedra-
WO)f 2 4 7
en van duizend dollar r ersoon waren geen
uitzondering vertellen ze . Er zijn ook hele gezinnen
over de ber en naarTurkil ~ e ekomen ; hetgeen
een dure graP zal zijn geweest . Iskander Abdullah
H''eoobnnigebs tk2ei8 n kdzieinjrdne nwv aiswe artrloe'enan a rznlee'vtoe nndg rediraee g mvearnao unowdn edenen r owhueudng. . v HiHueentr
eten raakte op . De een na )'on ste had nameli)'k
kruimelt)'es geworPen om verdwaling to voorkomen.
Hun water raakte op . Uit a ut kwamen ze
aan, wasrna het lane wachten in het opvangcentrum
be on en ze een lang en on elukkig leven tegemoet
'~ngen in onzekere toestand ."
Zelf s bil ' de minst emotional beladen lezer thalto
hartellik welkom moet dit toch gevoelens oProe
n. De lezer wordt emotioneel geraakt en welke
krant hiertoe het beste in staat is zal nader
recePtie-onderzoek moeten aantonen .
Nasst modernistische en romantische verhalen
ziljn ook science-fiction-verhalen ti)'dens de oorlo
g
zeer in trek. Zo is Saddam volgens een EgYPtisch
y..
k.
f5'~
4r .r
a
a.
r.'
}
yr'
4
C
a
'De l'onSe Freud'
2 4 8
personage in De VoIkskrant een monster zonder
herseninhoud . Het universum wordt dus bedreigd
. Starwars-oPPerhoofd Bushtrektten strilde
tegen het kwaad . De TeleSraa gaat echter het meest
overtuigend met science-fiction om . Achttien 'anuari
weet De Teie8raa to melden dat "zeker een
van de Iraakse raketten was voorzien van een chemische
lading" en een togenaanval letterlik in de
lucht zit : de Isralische P
iloten zil n "rond een uur of
twee vannacht" vertrokken .6
Nog meer door science-fiction beinvloed, ) liken
de Irakezen zelf to zi'n . Met name hun berichtgeving
is '1achwekkend` intertekst Schwarzkop .
Deze voorgekauwde situaties zijn )'ammer voor
onze generatie maar nog meer voor de toekomstige
generatie : een zwart-wit beeld waar alleen flatcharacters
uit voort kunnen komen . Zo zijn daar:
Bush Baker Lubbers en de verslaggever van CNN
die overigens de geweldiga bilbelse intertekst
'HolYcow'tot zijn beschikking heeft . Verder zi)'n er
inzake de goeden de Koeweities- die in travestie
hun land moeten bevril'den : Koeweit was in de oortog
Plotseling een vrouw geworden verkracht en
vernederd door Saddam. Van ontwikkelin zal
geen sPrake zi)'n,• ieder zijn rol staat vast . Dit is
maar goed ook Saddam bli)'ft nameli)'k de verliezer
• de Koerden ook maar dan anders .
De berichtgeving is wel sensatie belust, to$eli)'kertild
weet iedereen dat sensatie-verhalen natuurli)k
niet chic zi)'n . De kranten hebben veal lezersr hetgeen
tekenend is voor de literaire waarde: hoe
minder lezers hoe hoger het niveau van hat elezene
zoiets heb ik althans ooit gelezen . Het roza
en de Poezie over de golfoorlog zal nog even o P
zich 1aten wachten . De golfoorlog was helaas ook
nog vril ' kort en daardoor zullen minder ervaringen
oPgeda
: de t) an zi)'n id zal hat ?) immers leren ,
wordt vask ais wil'sheid verkocht . Wil de golfoortog
dus toch nog zijn vruchten dragen in de toekomstiga
literatuur dan is het noodzakeli)'k om
vandaag de dag al to komen met een boeiende intarPre
tatie van de oorlog zelf .. Generaties na mi)'
kunnen dan terngvallen op de beschouwing van
de oorlog : dit artikel zal als ti)'dsbeeld kunnen fungeren
.
La ten ten we bi' het begin beginnen : toen de mens besloot
de blik van de aarde of to wenden en rechto P
to gaan toPen ontstond hat schaamtegevoel . Oftewel
met hat zich oPrichten van de mens heeft hat
noodlottige cultuurProces een aanvang genomen .
1'aar9ang 10, nummer 4
Dit cultuu roces $in$ al in den beginne $aPaard
met een inrkin van driften hallo, lezer twee) .
De uitvindinvan het vuur kan als begin van een
beschaving gezien worden . Aanvankeli1'k, zo beschril
ft Freud had hat vuur een mooie, maar no g
niet erg nutti a rol : de oermens die met vuur geconfronteerd
werd doofde dit elke keer met zi'n
urine . "H et doyen van vuur door urineren ..J was
zoiets ais een sexuele handelin met een man, een
genieten van mannelil'ke Potentie in de homosexuele
wedi'h 'er . De eerste die van deze lust afza$
en hat vuur spaarde kon hat meenemen en hat zich
ten nutte makers.„ Het civilisatieProces be$on
zich nog verder to ontwikkelen .
Vandaag de da$ heeft de mens echter no$ steeds
zil'n driften: zelfbehoud liefde en destructie . He-
1aas ?) kan de arse drift niet zonder de andere . Zo
is in navol in van de theorie van Freud de houding
van Saddam en de reactie van Bush tern to
vinden in de driftenleer. De houdin van Saddam
is tweeledig to verklaren . Het individuals er hier
sPrake is van een individu oftewel twee vraagtekens
behoudt als het ware zi'n ei$en levers- door
vreemd levers to vernieti$en . Zo heeft oorlog ei$enlil'k
maar een functie, weliswaar nooit nit$esProken
ten t1ide van de oorlo zelf: de lust tot a$ressie .
Alle motivatie eromheen is schil'n~' belan$en worden
ehanteerd omwille van de ei en hartstochten.
De olfoorlog werd bovendien al $auw een
heili$a oorlog. Volgens Freud zil'n reli$ieuze behoeften
tern to brangen tot infantiele hulPeloosheid
. Het zoeken naar God is een zoektocht naar
een vader. De hulPeloosheid roePt hat verlan$en
naar een beschermelin op . De vader kan de rol
van beschermheer vervullen bil ' afwezi$heid van
God) . De rol van Bush zou in deze oorlo de rol
van een vader voor Saddam moeten vervullen.
Wellicht is er hier sPrake van een Verloren Zoonrelatie
in modernistisch kader, maar dit uiteraard
weervoorla teretilden, afhankelil'kvan golfoorlo -
inter retaties .
In een brief asn Einstein schril'ft Freud : "alles
wat de cultuurontwikkelin bevordert werkt ook
te en de oorlo .„g Cultuurontwikkelin houdt
dritinfPerking in en dat weet Saddam nu ook . De
huidi econventieovervri1'heid is sim el . Allen die
eschikt zil'n om in een $emeenschaP to levers, moen
niet het slachtoffer worden van brunt eweld .
In perking van driften zou dus vol ens Freud tot
cultuurvormin leiden . Daze zich steeds verder
ontwikkelende cultuur zou uiteindelil'k hat einde
van oorlo betekenen . Te$elil'kertil'd is de mens afhankelil'k
van twee driften : liefde en destructie .
Wanneer er echter $een oorlog meer zal zil'n, zal er
ook een destructie zil'n . Liefde en destructie vormen
de mens en de mens vormt daaro wear de
cultuur .
Freud heeft het misschien niet helemaal be8re-
Pen: hil' weet niet wat cultuur is of sna t zil'n eigen
theorieen in zake driften niet . Het eerst eoPerde
lil'kt hat meest to$isch. Elke wetenscha r die
zich namelil'k bui$t over cultuuras ecten en deze
$edachten ook no$ op PaPier zet, gaat de mist in . Ik
houd hat dus kort .
Wanneer er $een sP
rake meer zal zin) van driftimPulsen-
zal er $een oorlog meer zil n vol$ens
Freud, en dus geen vernieuwende literatuur stndies
. Even of$ezien van oorlog is hat to hoPen dat
hat nooit zo ver zal komen . Geen ellende betekent
een liefde . Zonder deze twee basiselementen zullen
er een traumatische boekl'es inzake oorlo$,
borstvoedin$ en andere liefde $emaakt worden .
De hieraa n verbonden inter Pretatiesf Pro moties en
der$elil'ke vervallen dan eveneens . Kortom een
culturedl $emir en een ho$ere werkeloosheid
want wat moeten deze Promoverenden op straat??
Zonder oorlo $een cultuur . Dus no$maals : met
dank aan de $olfoorlo$ .
Parijs 1992
Noten
1 . Geen enkele oorlog is $root $enoe$ om met
hoofdletters to worden eschreven.
2 . Twee vraa tekens, omdat hat hier wellicht om
meerdere vra$en $aat .
3 . Vol$ens Menno tar Haveman, in De Volkskrant.
4 . 'Bush neemt enorme $ok', in AI8emeen Da8blad
17-01-91 .
5 . 'De meeste minister draaien zich no$ event1'es om', in
De Volkskrant 18-01-91 .
6 . 'Raketaanval op Israel', in De Tele8raa 18-01-91 .
7 . S . Freud, 'Hat onbeha en in de cultuur', in : Cult uur
en rah8ie 3, Pa$ .113 .
8 . S . Freud, 'Waa rom oorlo$' in : Cultuur en reli8ie 3, Pa$ .
195 .
'Joos 2 4 9
Kritische Iiefde
Viivi Luik en het nieuwe Estland
Marianne
Van p
V 1 oe otloden houd ik werkeli'~k,
1'a- van het Estse yolk en van Potloden .
Door de witte sneeuw IooPt plots een li1'n
een Potloodstre eP.
Uit het gedicht BeroeP van Viivi Luik
Wie net buiten de oostelil'ke stadsPoors van de middeleeuwse ommuurde
binnenstad van Tallinn de tram neemt ziet na een paar
verweerde asfaltstraten rechts een al even slecht onderhouden flat
staan . Via een troosteloos halle~t' met Postbussen en een riskant
verbli'f in cen onwaarschil'nlil'k gammele lift, zoals l'e die in alle
flats in Estland ziet maar waarvan ik nog nooit heb mee emaskt
dat ze niet functioneren belandt men bi' de voordeur van de
schri1'fster Viivi Luik en haar echtgenoot . Daarachter ligt een ander
universum . Het ruikt er Prettig, er staan mooie meubels overal
hangen schilderil'en en a9uarellen van bekende Estse schildersf en
het welkom is allerminst troosteloos .
- zSoianldss odvee roanla fihna nOkoeslti-'E~kuhreoiPda v-a-n aalulgeu ksutnusst e1n9a9a1r sk loavgeern eienn EPsrtol-and
bleem waar men zich bil ' ons allang bil ' neergele$d heeft en dat
door een onoverzichtelil'ke hoeveelheid Pot1'es en pril'zen verdoezeld
wordt : het we alien van de financiele zekerheid . De Estse
schril'vers ziI'n geshockeerd en verontwaardi d over het feit dat ze
met veel moeite een baan moeten zien to vinden en hun vroegere
yak naar de resterende uurt')e s verschoven dient to worden . Terwil'
1 vroeger iedereen de til'd had om buitenlanders uren o slee -
touw to nemen en de dagen met uiterst informatieve wandelin en
van de ene vriend in naar de andere konden worden door ebracht
om maar niet to spreken over de avonden met Armeense
cognac, hoor l'e nu van iedereen : tl'a, zij ' versegenwoordi t het Finse
Culturele lnstituut in Estland en zit net in Helsinki, h ij rent heen
en wear tussen het ministerie van buitenlandse zaken het Estse Instituut
en zil'n ti' schrift en is notoir onvindbaar geworden, hil ' zit
vnoaoarr dKeo PPeEnNh-acgleunb, nzell~t~ ies ennu wseeecrke tianr iMsa bdirli d' eden UmNoEaStCO deana rins aa lnloeen ,s
avonds bereikbaar (maar heeft thuis een telefoon ... En wanneer
worden de literaire kritieken korte verhalen romans edichten
en vertalingen dan geschreven? Daar is een til'd maar voor, en
veal uitgeveri)'en - voor zover ze niet op de fles zil'n - zouden ze
niet eens maar willen .
Er zil'n, ironisch genoeg- maar een Paar kunstenaars die no kun-
2 5 0 1'aargan9 10, nummer 4
Tallinn - de oude stad
nen doen wat ze onder hat Sov'etregime ook deden ; omdat ze zo
bekend zi)'n dat ze hun geld in hat buitenland verdienen . Wat de
schril'vers betreft geldt dat voor aan Kross de tweeanzeventig)'arige
nestor van de Estse literatuur, wiens beroemdste roman, Keisri
hull De 8ek van de tsaar) nu ook in Nederlandse vertaling op de
markt is Prometheus 1992 . En hat geldt ook voor Viivi Luik, al
zi'n er in heel Nederland misschien zo`n vil'fentwintig mensen die
ooit van haar ehoord hebben . Maar in Scandinavia en ook in
Duitsland doet haar werk hat heel goed .
Wat voor dame is hat dus, die daar al )'aren in die slecht onderhouden
flat huist? Viivi Luik ward in 1946 in Zuid-Estland o hat
Platteland eboren en debuteerde in 1965 als dichteres . Ze Publiceerde
in totaal negen zeer succesvolle dichtbundels waarin de
stad en hat stadsleven vaak liefdevol beschreven worden . Toen
staPte ze over op Proza-; na twintig )'aar dichterschaP verscheen in
1985 haar eerste roman Seitsmes rahukevad De zevende vredeslente .
Dit boek waarvoor Luik in 1987 de Estse Staats ri)'s voor Literatuur
kreeg- verscheen onder andere ook in hat Duits Der siebte
Friedens uhling- Rowohlt 1991 . Eind 1991 ward haar tweede roman,
A1'aloo ilu De schoonheid der 8eschiedenis gaPubliceerd . De roman
kwam togeli)'kerti)'d in Finse vertaling uit de Zweedse Noorse
Duitse en Nederlandse vertaling zil'n in voorbereidin . De
1'~OX$ 2 5 1
2 5 2
buitenlandse kritieken waren over Luiks tweede roman nog lovender
dan over De zevende vredeslente. In Estland zelf heeft haar
nieuwste boek veel en controversieel stof doen opwaaien . Waarom?
Ook de eerste roman van Viivi Luik veroorzaakte al enig gesputter
bij haar landgenoten. De zevende vredeslente gaat over de periode
van herfst 1950 tot lente 1951- de 'zevende vredeslente' was
in Estland die van 1951 . Vanuit het (autobiografische) ik-perspectief
verhaalt Luik recht voor z'n raap over een vijfjarig meisje, dat
met haar moeder en grootmoeder op een boerderijtje in Zuid-Estland
woont, en gezien scenes als de volgende niet bepaald op Shirley
Temple lijkt :
1k werd boos ~' moeder- 8ooide mijn benen in de lueht en brulde: Tlonnen
en monniken arao! Nonnen en monniken arao!' 1k had die woorden in
een oud schoolbook 8elezen en aan elkaar 8ePlakt en ze bevielen me
buiten8ewoon . Het waren 8eheimzinni8a, veelbetekenende woorden en
luidkeels 8ebruld klonken ze bi1'zonder onheilsPellend . Moeder probeerde
me mijn 8eschreeuw weliswaar to verbieden maar dat lies me vol maakt
koud. Moeder was a ankeli1'k van mijn oma en van mijn oom die haar
moeder en broer waren . Ze at hun aardapPels en hun vlees en bezat aan
geld niet moor dan vi1' entwinti8 roebel . Ze was zeventien 1'aar ouder dan
ik en het geld kreeg
ze van mij~n vader. Dus als ik brullen wilde, dan
brulde ik .
Het tot dan toe nauweli1'ks beschreven stalinisme zie 'e alleen door
de ogen van dit zelfstandiga- tirannieke meislje . De betekenis van
de gebeurtenissen words dus niet uit8elegd- wat de roman voor
westerse lezers sours moeilil'k in to schatten maakt . Als het kind
bil'voorbeeld stiekem het slachten van het kalfl'e in de schuur besPiedt
is dat in haar oSen alleen maar zieli en luguber . Maar
omdat de landbouw in Estland in die )'aren edwon en van rivebezit
naar sovchozen en kolchozen overgeschakeld werd verweerde
men zich daartegen door zil'n vee to slachten voor men het kwil't
was en de oogsten op het land to laten verrotten . Het kalf moot
dan ook gedood worden omdat er voor hem en zi1'n moeder allebei
niet genoeg voor is . Een ander voorbeeld is de passage waarin het
kind een lega pan tussen een staPel hout in het bos vindt voor
haar een duistere zaak . Het is haar niet duideli'k dat sommige
mensen in het dorP daar eten in doen our de bekende met savennad
woudbroeders het ondergrondse verzet tegen de inlil'ving bil j de
Sov1'etunie- to helPen. Ook zit het meislje vol oPgevan en communistische
leuzen en ProPagandaverhalen die ze vaak op komische ,
maar naarheestig serieuze wi1'ze in haar denkbeelden verwerkt . Argeloos
accePteert ze haar til'd, waarin communistisch o timisme
en Paranolde controles volgzaamheid van de bevolkin en verzet
naast elkaar staan en droomt van het grote Moskou en van het
meemarcheren met de onga Leninisten . De zevende vredeslente bevat
geen spoor van sentimentaliteit, maar is toSelil'kerti1'd merkwaardig
ontroerend en vol Persoonlil'ke herinnerin en .
Voor de Esten was het nieuwe aan de roman dat het geen tern8-
blik op de oorlog was maar een boek over de gruweli1'ke vrede
1'aar9an9 10, summer 4
in de l'aren erna, en dat hil' niet in een mannen- maar in een vrouwenwereld
sPeelt . Eveneens nieuw was hat fait dat hat stalinisme
door de observaties van een klein kind onthuld wordt -- in zo ,n
mate dat sommi$en vonden dat het wat de beschri)'vin van de Esten
betrof to ver g$i'nng. Men vond dat ze to vol zaam of eschilderd
$
warden- als een yolk dat de omstandi$heden $rotendeels aanvaardt
en er hat baste van tracht to maken en hat kind zou to naief
zi'n en to zeer eindoctrineerd door hat communisme van die ti'd .
Men had zichzelf liever onaan$aPaster $ezien . Maar Luik hanteerde
nu eenmaal $een eufemismes ook niet over hat kind dat ze zelf
was zodat haar roman voor haar landgenoten zowel in sitief als
ne$atief oPzicht een $rote schok ward .
Een der$eli)'ke kritiek op een roman is ook voor lezers die niets
van de Sovl'et-context afweten no$ makkeli)'k voorstelbaar en voorsPelkaar
. Bi)' de tweede roman van Viivi Luik, De schoonheid der %eschiedenis
lag hat met hat doorbreken van taboes $ecomPliceerder.
Ook de roman zelf is $ecomPliceerder- towel qua oPbouw als batekepis
.
Een naamloze 'on e Estse dichteres uit Tallinn reist naar een
beeldhouwer in Riga - de hoofdstad van de zuidelil'ke buurrePubliek
Letland -om voor hem to Poseren . Beeldhouwer Lion is een
knaPPa- l'oodse l'on$en- en ze worden verliefd op elkaar . Lion Probeert
al 'arenlan$ een uitreisvisum to bemachti$en- maar hil' heeft
zo1'uist een oProeP voor militaire dienst $ekre$en, die hil' om verschillende
redenen eerst moat zien to ontduiken . Hil' onderneemt
daartoe een redeli)'k succesvolle tocht naar Moskou . Als hi)' na een
Paar da$en tern$ is vraa Lion hat meis)'e of ze als hat zover is ,
met hem mee $aat naar hat buitenland . Maar de 'one dichteres
die net "vaa$ be$int to vermoeden dat l'e woorden met bloed moat
doordrenken om ze invloed to $even" schudt haar hoofd : nee . En
dan zil'n we op de laatste bladzi' a van de korte roman- waaroP Lions
tante Ol$a onverwacht in de keuken sterft .
De schoonheid der %eschiedenis sPeelt in 1968, en als )'e $oed rekent
bli'kt hat meis)'e op 20 au$ustus, dus op de da$ dat de Sovl'ettroe-
Pen richtin$ Ts)'echoslowaki)'e $aan, naar Riga to reizen. De liefde
die zich snel tussen Lion en haar ontwikkelt valt in dezelfde ti'd
als de eerste evechten in Praa$ . De slecht afloPende'broederkus'
in Praa words wearsPie$eld in hat besluit van hat meis'e om ondanks
alles plat met Lion mee to aan naar hat buitenland zodat
hun liefde doodlooPt . De tekst last niet toe dat men deze parallel
eenvoudi$ of kan doen als of hat thema van de $aPerverteerde en
aan$etaste liefdef of als hat oPheffen van hat kwade door hat $oade
en schone de liefde . Behalve der$eli'ke su$$estieve maar $ecomPliceerde
Parallellen vlecht Luik ook allerlei ambi$ue beelden
van vissen brandoffers messen licht engelen, enzovoorts door
hat verhaal .
Al met al han$t deze roman -veal starker dan Luiks eerste -
van raadsels en $eheimzinni$held aan elkaar : wat $ebeurt er nu
Precies? Waar, en met wie? En waarom, en wat is de betekenis ervan?
Veel onderdelen van de handelin$ drip$en pas tot 'e door nadat
)'e de roman voor een tweede keer $elezen hebt . De werking
van het sov'etsYsteam en de vervol$in$ van mensen komen niet al-
2 5 3
2 5 4 ~Qp t~
lean inhoudelil'k ter sPrake, maar worden naar mil'n mening tevens
in de vertelwil'ze gethematiseerd . ledereen die in de voormalige
Sovl'etunie geweest is weet dot mensen geen naambordl'es op hun
deuren hebben dat 'e vask via binnenp1astsen, poorten, duistere
achteringangen en dubbele Portalen bil' iemand in huffs belandt
dat diensten via-via geregeld worden dat het dageli)'ks leven vol
geheimzinnig gedoe zit dat niemand ooit zijn nasm noemt aan de
telefoon . De voorkeur voor vaga suggesties in Phats van concrete
feiten is een ingebakken gewoonte, die tot op heden bi)'voorbeeld
in de Estse Pers nog niet helemaal verdwenen is, tot ergernis van
de buitenlanders die niet van elk wissewas)'e op de hoo a zi)'n . En
ook de vertelwi'l za van Luiks roman is kennelil'k op het Principe
'vaga aanduidingen' gebaseerd .
Behalve de 'vaga aanduidingen' heb l'e natuurlil'k ook no8 de 'Seheimtaal'
die door veal mensen gebruikt ward . Esten vertelden
me dot ze ti1'dens de driedaagse coupe van augustus 1991, die achteraf
de laatste stuffPtrekking van de Sovl'etunie black to zil'n, direct
wear op hun gehcimtaal waren overgagaan . Ten overvloede had
de regeringr do bevolking per radio op hat hart gedrukt our vooral
aan de telefoon de dingen niet maar bi1' hun l'uiste naam to noemen.
Hoe de gehcimtaal Precies werkt? Ook die komt in De schoonheld
der 8eschiedenis voor . De eerste beginselen ervan, die de )'°nge
dichteres bil' Lion thuis hoort- luiden als volgt ;
e moat onthouden dot1'e de woorden 'boek', `paPieren', 'document',
'ko er' 'brie' 'mannen' niet aan de tale oon kunt gebruiken . Len boekkan
verboden zi1'n- misschien is hat zel s in hat buitenland 8edrukt ; papieren
zijn hetzel de als een document- maar een document kan alti1'd vervalst
zi1'n . Een ko er wiI'st op hat vervoer van din8en van de ene Phats naar de
andere. Maar welke din8en? En van welke phats komen ze? Een brie kan
zel s per handPost over de 8revs binnen8ebracht zi1'n . Mannen kunnen
anders denken, want er is reden our dot aan to nemen . Mannen zijn alti1'd
onbetrouwbaarder don vrouwen . V oor de zekerheid moat 1'e mannen
vrouwennamen 8even en Pari1's Kiev noemen en New York Moskou . Maar
'bi1' tante' betekent 'in Kiev' en 'bi1' oom' 'in Moskou' . a moat niet onnodi8
de namen 'Tallinn' en 'Riga' in de mond nemen . Over boter en eieren kun
1'e altiI'd Praten . Het is zel s 8ewenst. a ma8 ook over honden Praten maar
niet over een muilkor want een muilkor trekt nodeloos de aandaeht en
waar is dot 8oed voor? Over tante OI8a, over moeder, de polikliniek kool
en rode bieten kun1'e hat eindeloos hebben . De klokti1'den moeten die van
overdo8 zi1'n- want de avond is van nature al verdacht . Om over de naeht
maar to zwi18' en - God behoede de nacht.
En hat meisl'e ontdckt dot daze geheimtaal niet alleen voor de telefoon
geldt maar ook voor de huiselil'ke conversatie : "Ze begril'Pt
nooit of er gewoon over hat koPen van boter en room wordt gesProken
of dot er noodlottig nieuws over de uitreispapieren is gekomen."
Luiks roman lit'kt zelf sours net zo'n oPwindende concoctie
van vage aanduidingen en gehcimtaal . Maar ook als niet alles
duidelil'k wil worden, kun l'e l'e altil'd vasthouden aan de rachtige
beelden en Poetische taal die de schri)'fster gebruikt en die in mil'n
ogen al overtuigend genoeg zil'n .
1'oargan9 10, nummer 4
Haar landgenoten hadden vanzelfsPrekend weinig moeite met
dit aspect van de roman maar des to meer met andere elementen ,
omdat Luik naar hun smack, zoals ik boven al zei, een aantal taboes
geschonden had . Dat bleek uit veel kritische Estse recensies
die in de winter van 1991-1992 na de ublikatie van haar boek
verschenen .
Het eerste punt van kritiek hing samen met Luiks resentatie
van een naief en onwetend meis~ ,dat volwassen wordt ti' ens de
'gouden )'aren zestig' van de Sov>'et-dooi- in hiPPiekringen leeft en
boven 'de Politiek' staat : 1 ...] wie de vril'heid van de wereld wil
dienen mag zich toch niet door de leugens van de massamedia laten
verblinden?" In Riga- bij' de )'oodse Lion hoort ze concreet van
de mogelil'kheid van emigratie- van de Problemen rond een oProe
voor militaire dienst, wordt ze expliciet voor manners in burger
en het oPnemen van de telefoon gewaarschuwd en dergelil'ke .
In een aantal recensies werd oPgemerkt dat de Esters kritischer en
beter gg emformeerd waren dan dat . Maar Luik ontkent dat en toont
l'uist weinig rooskleurig hoe weinig doorzicht de hoofdPersoon
heeft; dit deed ze ook al in De zevende vredeslente waarin ze liet
zien hoe vanzelfsPrekend het kleine meis)'e de Stalin-realiteit van
de l'aren vi)'ftig accePteem . Dat meis)'e zei bil'voorbeeld graag met
luide stem Sov'et-leuzen oPen als Luiks twintig) 'ariga hoofd ersoon
in een Politiebureau staat is die al niet beter :
1 . .] met welbeha8en denkt ze can bij' deze plek en situatie Passende leuzen
oude motto's uit haar kindertiJ'd, zoals 'Vechten en zoeken, vinden en zich
niet onderweln! Hete is beterv rechtop eto stervenr dan oPlas knieen t!o
Zel heb ik1'e verwekt, zel zal ik1'e doden!' Het P
lakkaat dat loJses boven de
bank han8t is in volmaakte overeenstemmin8 met der8eli1'ke deviezen . Het
verkondi8t : 'Allen poor het wclzi1'n van de mens, alles in naam van het
menseliJ'k Keluk!'
Maar een meld met dergeli)'ke onnozele sYmPathieen paste niet in
de oPstandiga en gewiekste voorstelling die de Esters van zichzelf
hebben .
Het tweede punt van kritiek dat Luiks beschri'ving van de Esters
betrof, sluit hierbi' can . Omdat het land bij de Sov'etunie ingeli'fd
was en Moskou grote moeite deed om de identiteit en het bestaan
van dit yolk to vernietigen dePortatie van Esters en import van
Russen van de Russische industrie de Russische taal en het eestdodende
Sov)'etsYsteem)- was het voor de Esters letterli)'k van levensbelang
om 'anders' to bli1'ven dan de Russen . Maar zulke dingen
gcan noodSedwongen met overdri)'ving gaPcard . Het mag de
argeloze lezer hier onbekend zil'n, in Estland weet elk kind : Russen
zi'n dronken in het openbaar, Esters niet . Russen zi)'n demago inch
en intolerant, Esters niet . Russische toeristen komen met lege bondschaPPentassen
naar Estland en vertrekken met volle Esters doers
zoiets niet . Voor dergeli)'ke oPvattingen vindt men in De schoonheid
der8eschiedenis komisch. e togenvoorbeelden . Er komt een brallende
Estse'Dronken Man' in voor, verder een'echte man uit het yolk' ,
die in de trein met de hulP van enkele medereizigers verontwasrdigd
het haar van een aPsr 1anghsriga )'ongens afknipt, en een
1'QO~f$ 2 5 5
2 5 6
groeP Estse toeristen die in Polen een warenhuis leegkooPt . Luik
schildert haar yolk zonder pardon of als homines sovietici en dat
h lkt me een gezond tek en . Zonder iets aan het vreselil'ke verleden
van het Estse yolk af to willen doen : het is een din om li' end en
heilig to zi)'n- maar een ander ding om als zelfstandiga staat met
een nuchter zelfbeeld a lle Problemen to lil'f to gaan en het land
weer op to bouwen . Tuss en twee haskt'os, ook van Russische zi)'de
verandert er asn de instelling het een en ander . Men komt weliswaar
nog steeds in groten getale uit St .-Petersburg om in het Estse
Tallinn inkoPen to doen maar onlangs achter zo'n groe aanwandelend
zga ik door het plastic tas)'e van een vrouw voor het eerst
het lesboek Rba8ime eesti keeit Wi1 ' sPreken Ests sehemeren. Ook
vaIt in de winkels to constateren dat de Russischtaliga bevolkin g
vol goede cooed het Ests begint to radbraken .
Fen derde en laatste kritiekPunt dat uit de Estse recensies naar
voren kwam stamde van degenen die de socialistisch-realistische
literatuurtheorie bli1'kbaar nog niet van zich of hadden kunnen
schudden al werd dat niet ronduit gezegd . Luiks roman zou to es-'
thetisch en to afstandeli1'k zijn d .w.z . er is voor de lezer geen duidelil'ke
moraal ingebouwd . Haar roman zou niet feiteli)'k genoe g
zijn en to abstract dus niet zwart-wit genoeg, en to moeilil'k voor
'de eenvoudiga lezer' . Haar vrouwelil'ke hoofdPersoon zou wreed
zi)'n, en niet ethisch en verantwoordelil'k genoeg wat betekent dat
men de Positieve held(in) mist die het goede voorbeeld hoort to geyen
. En inderdaad Luik laPt dergelil'ke voorschriften aan haar
1aars, met Pervers genoegen zou )'e haast zeggen . Wat de onethische
heldin betreft het mooiste voorbeeld daarvoor is misschien
wel dat deze enigszins arrogante en agocentrische )'°ngedame, als
ze in de badkamer bil' Lion thuis gedoucht heeft- zonder gewetenswroeging
een Pot'e kostbare en in de Sov>'etunie nauweli1'ks verkri')
gbare oogledencreme op haar rug en voetzolen smeert .
Met het bovenstaande wilde ik de ontstaans-context van De
schoonheid der 8eschiedenis verduideli)'ken en laten zien hoe Viivi
Luik op sPecifieke Problemen en omstandigheden in haar eigen
land reageerde . De felheid van bepaalde Estse critici was overigens
in sommiga gevallen evenredig aan hun slecht verborgen )'a-
1oezie (niet alleen daar een bekend oneigenli1'k cootie op Luiks
succes in het buitenland . Wie flu bi)' de schri)'fster over de dremPel
staPt, en zich onder de strenga geometrische schilderi)'en van Andres
Tolts op zwarte koffie en cognac last onthalen ziet een glim-
1achende dame met een blond- asYmmetrisch kaPsel togenover
zich die in Estland veel commotie veroorzaakt heeft . En als )'e haar
vraagt waarom ze eigenli'k van Poezie op Proza overgestaPt is,
zegt ze met duideli'ke)ke voldoening dat ze in Proza haar gevoel voor
humor en ironie beter kwi't kon . Het melancholieke land waarin
een aPsr )'aar geleden nog de vertrouwde scherp anal yserende
aforismes van de schri)'ver Arvo Valton golden - zoals : Hi)' was
voortdurend bang dat zijn zwi)'gen ofgeluisterd zou worden of:
'Andersdenkenden' worden degenen genoemd die anders denken
dan degenen die helemaal niet denken - is een nieuwe en yenwarrende
fase ingagaan .
1'aargan9 10, nummer 4