DE
GRAMMATISCHE
FUNCTIE
METHODE VAN GRAMMATICALE ANALYSE,
AAN HET NEDERLANDS GEDEMONSTREERD
DOOR
DR. F. BALK-SMIT DUYZENTKUNST
J. B.WOLTERS GRONINGEN

DE GRAMMATISCHE FUNCTIE

DE GRAMMATISCHE FUNCTIE
METHODE VAN GRAMMATICALE ANALYSE,
AAN HET NEDERLANDS GEDEMONSTREERD
DOOR
Dr. F. BALK-SMIT DUYZENTKUNST
J. B. WOLTERS 1 GRONINGEN 1 1963

Philosophi ad Stoam tria aiunt invicem coniungi:
„significatum", „significans" et „rem". Ex his
„significans" dicunt esse vocem, v.gr. vocem
„Dion"; „significatum" vero appellant id quod
manifestamus voce et quod simul cum ea esse
nos quidem apprehendimus mente nostra, barbari
autem, etsi vocem audiant, non intelligunt; „rem"
autem dicunt esse subiectum externum, uti
ipsum Dionem. Ex his vero duo sunt secundum
eos corpora nempe vox et res, unum
autem incorporeum est, nempe res significata et
,,dictum" quod verum aut falsum fit.
(Sextus Empiricus:
Adversus mathematicos, 8, 11.)

INHOUDSOPGAVE
INLEIDING 1
I. De NEDERLANDSE TAALTEKENS 7
1. Het object van onderzoek 7
2. Toepasbaarheid van REICHLING'S woordtheorie op het
teken 9
3. Bruikbaarheid van VAN DALE als criterium voor Nederlandse
taaltekens 18
4. Het standpunt van „de" taalbeheerser 22
5. Betekenis en optimale genoemdheid 28
6. Criterium voor Nederlandse taaltekens 31
7. Ontleedbare en onontleedbare taaltekens in hun verhouding
tot „het Nederlands" 31
8. „Het Nederlands" een geheel van semantemen 36
II. De TAALTEKENS EN HUN GRAMMATISCHE FUNCTIES 43
1. Toepasbaarheid van REICHLING'S woordtheorie op het
semanteem 43
2. „Zaak" en genoemdheid 49
3. Betekenis en betekenistoepassing 57
4. De zelfstandigheid der betekenis . . 62
5. Betekenisovereenkomst en betekenisidentiteit 65
6. Verschillende toepassingen van één semanteem . 71
7. Betekenis en functie 74
8. De functie in verhouding tot taal en taalgebruik. 77
9. „Het Nederlands" een systeem 79
10. De niet-linguale ervaring blijft buiten de linguïstische
beschouwing van genoemdheden 82
11. Het vaststellen van semanteemklassen 85
12. Feitelijke en potentiële functie 87
13. Functie-onderscheiding voorondersteld. Functie-oppositie
noodzakelijk 93
III. BESCHRIJVING VAN ENKELE GRAMMATISCHE FUNCTIES . . . 99
1. De hiërarchie der functies. Zelfstandig naamwoord tegenover
zelfstandig voornaamwoord 99
VII
2. De eigennaamsfunctie 102
3. Het bijvoegelijk naamwoord. De vastlegging der termen
De volgorde der beschrijving 109
4. Het distinctivum 113
5. De persoonsvorm 115
6. „Zaak" en „feit". Ruimte en tijd in de grammatische
functies 119
7. „Tijd" als grammaticale term. De oppositie praesens/
praeteritum 124
8. „Ruimte" als grammaticale term 136
9. De plaats van „vorm" en „betekenis" in de linguïstiek 142
IV. De GRAMMATISCHE FUNCTIE EN DE GRAMMATICALE TRADITIE 149
1. Semanteem, woord en morfeem 149
2. Woordbenoeming en zinsontleding 155
3. Woordsoortelijke functie en syntactische functie . 158
4. Morfeem, woord en syntagma van elkaar onderscheiden
volgens één criterium 165
5. Het chaotisch karakter der traditionele terminologie
Verdere vastlegging der termen „woord", „syntagma"
en „morfeem" 168
6. De zin. De hiërarchie der „werkelijkheid"-constituerende
functies 170
7. Afsluiting. „Taal" gedefinieerd in grammatisch-functionele
termen 174
SAMENVATTING 177
SUMMARY 179
GECITEERDE WERKEN 180
ZAAKREGISTER 181
VIII
INLEIDING
Het is bij veel Nederlandse taalkundigen gewoonte geworden een
onderscheid te maken tussen „schoolgrammatica" en „wetenschappelijke
grammatica". Dit onderscheid vindt men zowel in de opvattingen van
de Europese als in die van de Amerikaanse hedendaagse linguïstiek. Het
hangt nauw samen met het verschil in doelstelling: een schoolgrammatica
heeft een normatieve, een wetenschappelijke grammatica een descriptieve
strekking. Men verwacht evenwel dat een schoolgrammatica, hoezeer
ook in doelstelling van wetenschappelijke grammatica onderscheiden,
aan de resultaten van de wetenschap beantwoordt. Er bestaat echter
een grammaticale traditie, waaraan de voor het onderwijs bestemde
Nederlandse grammaticaboeken voldoen, terwijl de moderne linguïsten
de traditionele grammaticale verantwoordingen als onhoudbaar verwerpen
en door houdbare trachten te vervangen. Er is dus een discrepantie
tussen traditionele en moderne grammatica. Reeds in 1934 overigens
toonde LANGEVELD aan : „Als geheel is de gangbare grammatika
inadaequaat" 1.
Volgens de traditie wordt er gesproken van woordsoorten en zinsdelen.
Dit berust op het algemeen aanvaarde feit dat er woorden en zinnen
bestaan, wat dan ook noch in de Europese, noch in de Amerikaanse
linguïstiek wordt betwijfeld. Weliswaar wil men dikwijls de termen
„woord" en „zin" vermijden, en vervangt men deze door b.v. de term
„taaluiting" („utterance"), maar ook met „taaluiting" heeft men iets
op het oog dat traditioneel nu eens met „woord", dan weer met „zin"
wordt aangeduid.
Wie kennis neemt van de moderne onderzoekingen stelt vast dat ook
de hedendaagse linguïsten zich beroepen op noties uit de traditionele
indeling, of op noties die met de traditionele indeling niet in tegenspraak
zijn. Die omstandigheid vormt de primaire aanleiding tot de probleemstelling
van deze studie. Het probleem bestaat in de verhouding tussen
moderne taalwetenschap en grammaticale traditie. Het is uitgewerkt in.
een analyse van verschillende grammatische verschijnselen. Aan de resultaten
hiervan werden enige traditionele opvattingen en begrippen getoetst.
Wij zijn daarbij aanvankelijk te werk gegaan alsof wij ons, met
1 Aldus luidt de titel van paragraaf 6 in hoofdstuk I „Bezwaren tegen de gangbare
grammatika" in de studie van LANGEVELD : „Taal en denken".
1
een grammaticaal onderzoek van het Nederlands, op maagdelijk terrein
begaven. D.w.z. wij zijn, gebruik makend van een algemeen wetenschappelijk
beginsel, uitgegaan van expliciet geformuleerde vooronderstellingen,
waarin geen enkel beroep is gedaan op grammaticale kennis,
maar uitsluitend op taalbeheersing. Het is evenwel aannemelijk, althans
niet uitgesloten, dat grammaticale kennis in zekere zin bepalend is voor
onze taalbeheersing, aangezien wij nu eenmaal „hebben schoolgegaan".
Wij hebben daarom in het tweede gedeelte de analyse zelf weer aan een
analyse onderworpen, om te kunnen vaststellen in hoeverre in onze beschouwing
de traditie van woordbenoeming en zinsontleding een rol
speelt, èn in hoeverre zij zich van de traditionele benadering distantieert.
Het resultaat is dat enkele grammaticale gangbaarheden niet alleen
verworpen, maar ook verklaard konden worden, terwijl andere konden
worden geverifieerd als uitkomsten van een onderzoeksmethode waarvan
de systematiek in de traditionele grammatica niet expliciet aan de orde
wordt gesteld. Door het opsporen van noodzakelijke beginstadia in de
grammaticale analyse hebben wij getracht de systematiek van die onderzoeksmethode
toegankelijk te maken. Hierbij werd de beschouwingswijze
toegepast welke in de methodeleer te boek staat als de spiritualistische
beschouwingswijze en gesteld wordt tegenover de naturalistische
beschouwingswijze. De plaats die onze analyse in de methodologie inneemt
kan het duidelijkst worden gekarakteriseerd aan de hand van
enkele uitspraken van de methodoloog BETH 1 .
„Men pleegt bij het zoeken naar een verklaring voor de menselijke
gedragingen gebruik te maken van twee zeer verschillende
beschouwingswijzen. Ten eerste kan men deze gedragingen opvatten
als processen, die in ruimte en tijd verlopen en die derhalve met
behulp van de in de natuurwetenschappen gangbare werkwijze
kunnen worden onderzocht (naturalistische beschouwingswijze).
Ten tweede kan men bij de verklaring van die gedragingen uitgaan
van de toelichtingen, die de betreffende personen zelf ervan
vermogen te geven (spiritualistische beschouwingswijze)."
De „betreffende personen" worden in ons werk gerepresenteerd door
„wie het Nederlands als zijn moedertaal beheerst", waarvoor, op hun
beurt, de lezers zich representatief kunnen stellen.
„De naturalistische en de spiritualistische beschouwing van de
1 E. W. BETH. Natuur en geest. Ongepubliceerd.
2
menselijke gedragingen zijn complementaire beschouwingswijzen,
zoals ook de deeltjestheorie en de continuumtheorie van de stof
aan complementaire beschouwingswijzen beantwoorden.
Dat deze opvatting de juiste is, kan in het huidige stadium van
de ontwikkeling niet worden bewezen. Men kan het echter als
volgt plausibel maken. Zijn de spiritualistische en de naturalistische
beschouwingswijze complementair, dan is te verwachten, dat drie
groepen van menselijke gedragingen te onderscheiden zullen zijn, nl.
1. gedragingen, die uitsluitend met behulp van de naturalistische,
2. gedragingen, die uitsluitend met behulp van de spiritualistische,
3. gedragingen, die naar keuze met behulp van de naturalistische
of van de spiritualistische beschouwingswijze kunnen worden
behandeld.
Nu dringt zich evenwel een dergelijke onderscheiding van de
menselijke gedragingen ook werkelijk bijna onweerstaanbaar aan
ons op!"
In de linguïstiek komt deze complementariteit tot uitdrukking in de
studie van vorm en betekenis als momenten van taalgebruik. Onder
„vorm" vallen die verschijnselen in taalgebruik die in specifiek-ruimtelijke
en -tijdelijke eigenschappen kunnen worden beschreven (klank- en
schriftbeeld o.a.). Onder „betekenis" vallen die verschijnselen in taalgebruik
die zich, afgezien van ruimte en tijd, in het menselijk denken
voltrekken, en dus spiritualistisch bezien kunnen worden.
„Wat de nadere bepaling van de spiritualistische beschouwingswijze
betreft, haar uitgangspunt is, naar het me voorkomt, door
PLATO voor alle tijden aangewezen: het is de tot de medemens gerichte
aansporing tot rekenschap afleggen (logon didonai) omtrent
de drijfveren van zijn handelingen. De verklaringen, die men op
deze wijze verkrijgt, vormen de empirische grondslag voor het
verdere onderzoek. Dit materiaal behoeft natuurlijk niet altijd door
directe ondervraging te worden verkregen; het kan in vele gevallen
ook aan autobiografieën e.d. worden ontleend.
Een door iemand van zijn handelen gegeven verklaring kan onbevredigend
of innerlijk tegenstrijdig zijn. Een of meer personen.
kunnen van soortgelijke handelingen zeer verschillende verklaringen
geven. Dit leidt tot een nadere bewerking van het verkregen
materiaal, waardoor bv. een karakterleer kan worden verkregen.
3
Een deel van deze arbeid verricht ieder van ons in een voor-wetenschappelijk
stadium.
Een moeilijker probleem is dan nog weer, een handeling te verklaren
van iemand, die van deze handeling zelf geen verklaring
geeft. Nog verdergaande problemen doen zich voor, als tot één
handeling verschillende personen hebben samengewerkt.
Zeer vaak komt het voor, dat niet de handeling zelf, doch alleen
haar resultaat — bv. een kunstwerk — is gegeven. Problemen van
deze en aanverwante aard worden door de zg. geestelijke wetenschappen
met veel succes behandeld. Uit de aard der zaak is het
hier moeilijker om tot objectieve resultaten te geraken, dan bij de
toepassing van de naturalistische beschouwingswijze. Toch leert
een kennisneming van hetgeen is bereikt, dat het verkrijgen van
objectieve resultaten ook bij toepassing van de spiritualistische
beschouwingswijze zeer wel mogelijk is. Men kan dan ook zonder
twijfel zeggen, dat — inzonderheid gedurende de laatste eeuw —
de spiritualistische beschouwingswijze is ontwikkeld tot een weten.-
schappelijke werkwijze, waarmee op het gebied van de zg. geestelijke
wetenschappen overtuigende resultaten zijn verkregen.
Minder gunstig moet het oordeel luiden omtrent de huidige stand
van de theorie van deze werkwijze, de methodologie der geestelijke
wetenschappen.
Zeer belangrijk werk is op dit gebied verricht door W. DILTHEY.
DILTHEY stelt naast en tegenover het „Erklken.", zoals dit door de
natuurwetenschappen geschiedt, het „Verstehen" als taak van de
geestelijke wetenschappen. Deze onderscheiding is ter zake, vooral,
omdat hij de term „ErklAren", in overeenstemming met de toenmalige
stand van de natuurwetenschap, opvat in de zin van het
leveren van een mechanische verklaring. Neemt men de term „verklaren"
in de ruimere zin, dan kan er geen enkel bezwaar tegen zijn,
hem ook in de geestelijke wetenschappen te gebruiken.
Minder zakelijk wordt het onderscheid tussen naturalistische en
spiritualistische beschouwingswijze door sommige andere auteurs
uitgewerkt. Daarbij zit vaak een onmiskenbare animositeit ten opzichte
van de natuurwetenschappen voor, terwijl bovendien onjuiste
opvattingen ten aanzien van de methodologie der laatstbedoelde
wetenschappen grote invloed hebben. In de regel aanvaardt men
4
kritiekloos MILL's logica der inductie, merkt op, dat haar methodes
in de geesteswetenschappen niet worden toegepast, en concludeert
nu, dat de methode der geesteswetenschappen diametraal van die
der natuurwetenschappen moet verschillen.
In aansluiting daarbij wordt elk streven naar exactheid op het
gebied van de geestelijke wetenschappen verworpen. In deze zin
stelt Jakob GRIMM de geestelijke wetenschappen als de „ungenauen
Wissenschaften" tegenover de natuurwetenschap. TREITSCHKE
schrijft, „dass die Geisteswissenschaft nicht wie die Naturwissenschaft
allein der Gesetzen der Logik folgen darf, dass sie ihre letzten
und Mchsten Gedanken nur ahnen, nicht ganz erweisen kann".
Volgens A. HARNACK zijn de geestelijke wetenschappen „nicht
reine Wissenschaften, sondern ein Gemisch von Wissenschaften
und Lebensweisheit".
Dergelijke opvattingen, die geschikt zijn, om het meest onwetenschappelijke
irrationalisme en subjectivisme goed te praten, moeten
met de meeste nadruk worden verworpen.". . . .
„In verband met de practische toepassing van de spiritualistische
beschouwingswijze bij het wetenschappelijk onderzoek moet worden
gewezen op de wenselijkheid, als wetenschappelijke kennis slechts
die kennis aan te merken, die aan anderen mededeelbaar en door
anderen toetsbaar is. De eis der mededeelbaarheid is trouwens
klassiek; reeds de Ouden beschouwden de „leerbaarheid" als kenmerk
van de wetenschappelijke kennis en duidden daarom de wetenschappen
als disciplinae aan.
Elk wetenschappelijk onderzoeker bezit, naast zijn wetenschappelijke
kennis, een grote hoeveelheid vóór- of niet-wetenschappelijke,
zg. „intuïtieve" kennis. Van deze intuïtieve kennis — experimentele
vaardigheid, vertrouwdheid met lexica e.d. — maakt hij bij zijn.
onderzoekingen op zeer uitgebreide schaal gebruik, maar bij het
trekken van zijn definitieve conclusies doet hij op haar geen beroep.
De aankomende onderzoeker moet zich deze intuïtieve kennis door
geduldig oefenen als een soort ambacht eigen maken; in deze noodzakelijkheid
ligt de voornaamste grond voor de steeds toenemende
specialisering van het wetenschappelijk onderzoek; de techniek
van het onderzoek wordt meer en meer verfijnd en gedifferentieerd,
zodat de individuele onderzoeker zich slechts met
5
een beperkt gedeelte ervan volkomen vertrouwd kan maken.
Het — onvermijdelijk — gebruik-maken van de slechts intuïtief
gekende wetenschapstechniek brengt in het wetenschappelijk onderzoek
een subjectief element, dat echter uit het eindresultaat dient
te worden geëlimineerd. Dit laatste wordt in de geestelijke wetenschappen
nog al eens nagelaten, wat wel verband zal houden, dat
deze wetenschappen ten dele nog zeer jong zijn, zodat de noodzaak
van een scherpe scheiding tussen wetenschappelijke en vóór-wetenschappelijke
kennis zich hier nog niet zo sterk heeft doen gevoelen,
als dit in de natuurwetenschap het geval is geweest. Door een en
ander wordt echter de indruk gevestigd, dat aan de geestelijke wetenschappen
een subjectief karakter eigen is, dat de natuurwetenschappen
zouden missen. Men komt er zo toe, in de aanwezigheid
van een element van subjectiviteit een onderscheidend kenmerk,
ja, het hoofdkenmerk, van de geestelijke wetenschappen te zien." .. .
„M.i. moet" . . . . „het subjectieve element uit de geestelijke wetenschappen
evenzeer als uit de natuurwetenschappen verwijderd
worden gehouden. Van het feit, dat in de geestelijke wetenschappen,
vaker dan in de natuurwetenschappen, subjectieve elementen doordringen,
werd in het bovenstaande al een verklaring beproefd. Ik
merkte daar op, dat in de geestelijke wetenschappen niet altijd een
scherpe scheiding tussen wetenschappelijke en vóór-wetenschappelijke
kennis wordt gemaakt."
Wat in ons onderzoek aan de orde is kan aangeduid worden met de
term „grammatische betekenis". Een bezwaar dat van naturalistische
zijde tegen grammaticaal betekenis-onderzoek wordt geopperd, is, dat
betekenis een „vaag" begrip is 1 . Deze vaagheid is dan ook van dien
aard, dat de linguïst die zegt de betekenis uit te schakelen, haar zijns
ondanks ongenoemd in zijn beschouwing betrekt. Het is dus de taak van
de linguïstiek, het begrip betekenis te verhelderen, in plaats van het te
negeren. Als bijdrage tot die verheldering is deze studie een „spiritualistische"
analyse van taalgebruik, waarin expliciet een poging is gedaan,
„het subjectieve element verwijderd te houden".
1 `i believe that the inadequacy of suggestions about the use of meaning in grammatica)
analysis fails to be apparent only because of their vagueness and because of
an unfortunate tendency to confuse "intuition about linguistic form" with "intuition
about meaning", two terms that have in common only their vagueness and their
undesirability in linguistic theory.' (CHOMSKY, Synt. Struct., blz. 94.)
6
I. DE NEDERLANDSE TAALTEKENS.
1. 1. Het object van onderzoek.
Object van deze studie is het Nederlands. Deze mededeling is niet
zonder meer duidelijk. „Het Nederlands" immers is geen concreet afgebakend
gegeven, althans minder vast omlijnd dan allerlei andere verschijnselen.
Een onderzoeker die zich b.v. met de Utrechtse Dom zou
bezighouden, zou zijn medemensen naar Utrecht kunnen brengen en
hun zijn onderzoeksobject tonen. Het bestaan van deze mogelijkheid
maakt de verwezenlijking overbodig. Het is voldoende, aan te kondigen:
„Ik ga de Dom van Utrecht aan een beschouwing onderwerpen". Aldus
is het niet gesteld met „het Nederlands". Dit laat zich niet gelijk een
gebouw aanwijzen. Toch hebben veel mensen met mij de overtuiging
dat „het Nederlands" door ons wordt beheerst. Dat „Nederlands" is
geen meetbare grootheid; het is abstract, d.w.z. het wordt als eenheid
gekend op basis van het onderkennen van gemeenschappelijke trekken
aan verschillende concreta. Die concreta zijn in ons geval o.a. mensen.
Op grond van overeenkomstige verschijnselen in het gedrag van vele
verschillende mensen concludeert men tot het bestaan van „het Nederlands".
„Het Nederlands" is een eigensoortig gegeven, dat, in de ervaring
van bepaalde mensen, zich voordoet als een specifiek middel 1 waarvan
zij gebruik kunnen maken, en dat zij kwalificeren als een taal. Dat verschillende
mensen er van uitgaan dat zij één-en-dezelfde taal beheersen
is de basis van een belangrijk deel der taalkundige bewijsvoering. (Ook
buiten de taalkunde ontleent een bewijs zijn geldigheid aan de aanvaarding
van bepaalde gegevens en aan de beaming van mensen die met het
bewijs worden geconfronteerd; alleen worden die gegevens in lang niet
alle wetenschappen expliciet gesteld.) Van het vermelden en interpreteren
1 „„Geef mij de boter eens even aan!" En de boter, die een beetje te ver weg staat
om er naar te grijpen, komt. Ik had kunnen opstaan, 'm zelf gaan halen ; ik had ook
mijn buurman een duw kunnen geven, op de boter wijzen en op mijn droge sneetje;
ik heb dat alles niet gedaan: ik heb „gesproken". Mijn spreken vervangt dus een
reeks van mijn handelingen. Maar mijn spreken is zelf ook een handeling. Het is een
handeling van een bijzonder soort : een „plaatsvervangende" handeling, die me veel
moeite bespaart. Om me die moeite te besparen gebruik ik spraakgeluiden. Die spraakgeluiden
zijn een hulpmiddel, een instrument. En we hebben dus te maken met een
plaatsvervangende instrumentele handeling." (REICHLING, Verzamelde studies, blz. 24.)
7
van symptomatische feiten wordt gebruik gemaakt in de wetenschappelijke
bewijsvoering. Ook in de taalwetenschappelijke. Een taalwetenschappelijke
bewijsvoering treft men b.v. aan in het volgende geval.
Een taalkundige werkt mee aan de samenstelling van een Nederlands
woordenboek. Binnen zijn opdracht valt de beschrijving van de betekenis
van het Nederlandse woord „lamp". Zijn bewijsmateriaal bestaat uit
verschillende citaten waarin dat woord voorkomt. Deze confronteren
hem met een bepaald facet van menselijk gedrag, een facet dat men
taalgebruik noemt. Zij zijn symptomatische feiten waarvan de interpretatie
doet concluderen tot een antwoord op de vraag : „Wat is de
betekenis van het Nederlandse woord „lamp"?" Zij hebben bewijskracht
voor wie „het Nederlands" als zijn moedertaal beheerst 1 . Wie dit laatste
niet doet, en toch wenst te weten welke betekenis het Nederlandse woord
„lamp" heeft, is aangewezen op iets anders; b.v. op een vertaling in
een taal die hij wèl beheerst, of op gegevens die hem verschaft worden
door de situaties waarin Nederlands-sprekenden „lamp" gebruiken. Een
probleemstelling zoals de laatst-genoemde, met als uitgangspunt het
niet-beheersen van de te bestuderen taal, is in dit onderzoek niet aan de
orde. Dit betoog is bestemd voor wie „het Nederlands" als zijn moedertaal
beheerst. Het uitgangspunt wordt gevormd door de volgende feiten.
1. De lezers en ik beheersen een bepaalde taal als onze moedertaal.
2. De taal die wij als onze moedertaal beheersen wordt „het Nederlands"
genoemd.
„Wie „het Nederlands" als zijn moedertaal beheerst", de „Nederlandsetaalbeheerser",
zal hierna worden aangeduid met de term „taalbeheerser"
zonder meer.
Als verschillende taalbeheersers het met elkaar hebben over „het
Nederlands" is het niet duister waar hun gesprek over gaat. Wij gaan
er dan ook van uit, dat wij van het verschijnsel dat „het Nederlands"
wordt genoemd een zekere ervaringskennis bezitten, en dat het, evenals
„het Engels", „het Frans", „het Latijn", een taal is. Dat er „iets" is,
waarvan wij de overtuiging hebben dat het een taal is, en dat dat „iets"
1 Over de samenhang tussen algemene en speciale taalkunde zegt REICHLING het
volgende.
„Het is een eis van goede methode, dat de Algemene Taalwetenschap haar onderzoek
aanvangt bij een zo minutieus mogelijke analyse van een taal, die de betreffende
onderzoeker als zijn moedertaal beheerst." (RocHuNo, Verzamelde studies, blz. 17.)
8
het Nederlands genoemd wordt, is impliciet in de twee hiervóór genoemde
uitgangspunten meegedeeld en wordt expliciet gesteld in het derde:
3. „Het Nederlands" is een taal.
De taalbeheersers kennen „het Nederlands" op enigerlei wijze („voorwetenschappelijk")
als een geheel 1• Van een dergelijk geheel worden,
door de taalkundige, kenmerken onderzocht die een wetenschappelijk
inzicht in dat geheel kunnen verschaffen. Zulke kenmerken zullen dus
in het hierna volgende ter sprake komen.
Een taal is in tijd en ruimte gegeven. Uiteraard is het niet mogelijk,
binnen de tijd-ruimtelijke begrenzing alle tijden en ruimten te betrekken
waarbinnen „het Nederlands" beheerst werd, wordt en zal worden.
Wel kan men „het Nederlands" afbakenen: van de taal die in Nederland
gedurende de jaren 1961 en 1962 als de „cultuurtaal" van dat land
is beschouwd, staat vast dat zij wordt aangeduid met „het Nederlands".
„Het Nederlands" is de taal waarvan sprake is in het „Verklarend Handwoordenboek
der Nederlandse taal", kortweg VAN DALE. Wanneer wij
het hebben over „het Nederlands" is de hierboven omschreven taal
daarmee bedoeld.
I. 2. Toepasbaarheid van REICHLING'S woordtheorie op het teken.
De taalbeheersers kennen van „het Nederlands" bepaalde bijzonderheden.
Wij onderscheiden b.v. Nederlandse woorden. Dat dit een reëel
begrip voor ons is blijkt uit uitspraken als „je moet hier een ander woord
gebruiken", „ik ken dat woord niet", „wat een mooi woord is dat".
Het blijkt ook uit ons schrift: wij isoleren bepaalde schriftelijke taalvormen
van elkaar; deze door „wit" omgeven vormen noemen wij
woorden. De taalkundige die „het" woord onderzoekt, heeft de taak,
de aard te beschrijven van de aldus gemarkeerde eenheden. Dat die taak
1 „De twee begrippen („eenheid" en „geheel") zijn volstrekt niet dezelfde en toch
gebruikt men ze vaak dooreen." . . „De eenheid is „onverdeeld in zichzelf". Wat wil
dat zeggen? Dat de eenheid geen enkele onderscheiding kan vertonen? Neen. Het
betekent alleen dat wat wezens-een is, geen ver- deling in gescheiden elementen
toelaat zonder dat deze eenheid te loor gaat. Het eenheidsbegrip impliceert volstrekt
niet het onderscheid-loze. Binnen de eenheid kan onderscheiding bestaan, geen
scheiding. De eenheid impliceert niet dat er onderscheidingen moeten zijn; het
begrip laat echter de mogelikheid daarvoor open.
Anders is het met 't begrip geheel." . . . „Het begrip „geheel" sluit het feit van
bnderscheiding in." (Het Woord, blz. 46. Spat. v. REICHLING.)
9
zeer veelomvattend is blijkt o.a. uit „Het Woord" van REICHLING. Illustratief
voor de noodzaak, gangbare begrippen zo helder mogelijk te
onderscheiden, zijn de gevallen waarbij zich twijfel voordoet. B.v. of
men iets „woord" moet noemen of niet, vgl. „te" in „De was hangt te
drogen." 1 , of „op" in „Zij hing de was op.". Deze twijfel noopt de taalkundige,
te onderzoeken wat het eigenaardige is aan die eenheden waarbij
die twijfel niet optreedt, de evidente „woorden". Pas daarna zal
vastgesteld kunnen worden in hoeverre iets als „te" of „op" daarmee
overeenstemt.
Als wij hier te kennen geven „Een wesp kan vliegen.", is het duidelijk
dat wij onder meer „het woord „wesp' hebben gebruikt. Het woord
„wesp" is één van de vele woorden die in „het Nederlands" worden
aangetroffen. Evenmin is het twijfelachtig dat wij zojuist „de zin „Een
wesp kan vliegen.' hebben gebruikt. Bij een onderzoek van „het Nederlands"
stelt men o.a. in de eerste plaats vast dat er zeer vele, óverigens
heterogene, eenheden zijn die de taalbeheerser onderkent als „Nederlands".
Verder, dat al die eenheden naar de overtuiging van de taalbeheerser
op de één of andere manier inherent zijn aan het grote geheel
dat „het" Nederlands is. Zulke eenheden zijn b.v. „drie", „de zomer",
„met", „Het werd donker in de zaal.", „groenachtig", „Ik zag een
klein paard, Jan!", „Dag dame!" en vele andere. Zulks in tegenstelling
tot „brof", „hig montul", „Défense d'afficher.". Aangenomen kan
worden dat bovenstaande voorbeelden aan de taalbeheerser duidelijk
1 Dat „te" in „De was hangt te drogen." een woord is, is de conclusie van REICHLING
uit een uitvoerige vergelijking van „te" met evidente woorden. Daarover leest
men in Het Woord o.a. „Te behoort tot de eigenaardige groep der „verbindingswoorden";"
. . . „Beschouwen wij nu het bilateraal „verband" dat de verbindingswoorden
vertonen, wat blijkt dan? Dan blijkt dit: te vertoont evenzeer verband
met hangt als met drogen, maar te vormt noch met drogen, noch met hangt een eenheid;
te dankt derhalve z'n betekenis aan zichzelf, en . . . te is dus woord. Conclusie:
taal-momenten die bilateraal verband vertonen zijn n o o dzakelik „woord"; taalmomenten
die geen woord zijn, vormen, als zij betekenis hebben noodzakelik met
andere momenten een eenheid, en kunnen alleen in die eenheid „verband" vertonen
met andere taal-momenten, kunnen derhalve alleen — en dit nog maar „overdrachtelik"
— „unilateraal verband" vertonen ; het wo or d moeders (als enkelvoud)
„vraagt" naar iets, vraagt aanvulling, veronderstelt op één of andere wijze „verband";
maar de -s van moeders vraagt slechts eenzijdig „verband", of liever eenwording.
De -s in Moeders paraplu vertoont, buiten de tijd, geen „verband" met paraplu, maar
moeders vertoont dat verband wel: de -s is noodzakelik deel van een ander geheel,
dat zelf weer kleinste isoleerbare eenheid is." (Het Woord, blz. 370, 372. Curs. en spat.
v. REICHLING.)
10
maken wat hier onder „Nederlandse taaleenheden" wordt verstaan, althans
in zoverre, dat hij in staat is, de reeks met „vele andere" aan te
vullen.
Om te kunnen vaststellen welke factoren bepalend zijn voor de mogelijkheid,
„het Nederlands" te beschouwen als een geheel, moeten wij
in de eerste plaats onderzoeken welke overeenkomstige eigenschappen
de Nederlandse taaleenheden bezitten. Voorzover het de bijzondere
taaleenheid betreft die „woord" wordt genoemd, is de aard van de eenheid
onderzocht door REICHLING. Aangezien in de theorie van REICHLING
het eenheidskarakter van het woord een belangrijke plaats inneemt,
vormen verschillende essentialia van die theorie ons uitgangspunt. Een
eigenschap die bij een Nederlandse taaleenheid wordt voorondersteld
immers, is dat zij een eenheid is. Vastgesteld moet worden, in hoeverre
bepaalde door REICHLING bestudeerde eigenschappen van de eenheid
„woord" ook van andere taaleenheden gelden.
Gegeven dat, zoals hiervóór ter sprake kwam, er een Nederlands
woord „wesp" bestaat, kan men aannemen dat alles wat REICHLING
over „het woord" uiteenzet ook van toepassing is op „wesp". Enkele
van de essentiële eigenschappen van de taaleenheid „woord" heeft
REICHLING als volgt beschreven.
„Het woord is het, op de wijze der taal gevormde, aanschouwelikonaanschouwelike
gebruiksteken. De aanschouwelike figuur bestaat
in een, op de wijze der taal gekende, klankvorm, de onaanschouwelike
betekenis in, op de wijze der taal gebonden, denkmomenten."
(Het Woord, blz. 147.)
Daarvóór schrijft hij:
„Aanschouwelikheid, het aanschouwelike, aanschouwelik, is wat
waarneembaar is of wat wij waarneembaar kunnen maken. De
klanken b.v., de physiese verschijnselen, zijn aanschouwelik, zij
zijn waarneembaar, we kunnen ze horen; de gehoorde klanken, of
ook klanken die we ons voorstellen zijn aanschouwelik, we kunnen
ze waarneembaar maken, we kunnen ze langs de weg van onze
spraakmotoriek omzetten in physiese klanken, bepaalde geluiden.
Het aanschouwelike vertoont dus tweeërlei verschijningsvorm; het
kan kenbaar zijn of gekend, het kan vorm zijn of figuur. De aanschouwelikheid
der waargenomen of voorgestelde klanken is gekend;
de klanken zelf, de geluiden, zijn kenbaar. Een taal-„vorm"
11
dus, is een op de wijze der taal geordende aanschouwelikheid. De
aanschouwelikheid, op de wijze der taal geordend, is tweeërlei:
zij kan uitwendig zijn, dan bestaat zij in klank- of schrift-vorm;
zij kan inwendig zijn, dan bestaat zij in waargenomen of voorgestelde
klank-figuur, in waargenomen of voorgestelde schrift-figuur".
(Het Woord, blz. 40-41.)
Uit dit citaat blijkt, dat REICHLING'S studie van het „woord" zowel
het woord-in-klankvorm als het woord-in-schriftvorm betreft, en dat
het verschil tussen spraak en schrift de essentie van het woord niet
aantast. Aangezien onze studie in schriftelijke vormen is vastgelegd, en
derhalve bepaalde eigenaardigheden van het „woord" alleen metterdaad
schriftelijk gedemonstreerd kunnen worden, zullen wij klankvormen
buiten beschouwing laten.
REICHLING heeft aangetoond dat twee essentiële momenten van de
eenheid „woord" zijn: de vorm en de betekenis, en dankzij zijn uiteenzettingen
is het duidelijk waar het over gaat als men b.v. spreekt van
„de vorm" of van „de betekenis" van het woord „wesp". Het onderscheid
aanschouwelijk/onaanschouwelijk eist echter enige toelichting.
REICHLING noemt de vorm „aanschouwelijk" en de betekenis „onaanschouwelijk"
en zegt voorts dat dátgene aanschouwelijk is, „wat
waarneembaar is, of wat wij waarneembaar kunnen maken". Een probleem
vormt de zinsnede „wat wij waarneembaar kunnen maken".
Deze geeft te kennen dat datgene wat waarneembaar gemaakt wordt,
vóórdien niet waarneembaar was. Dit doet de vraag rijzen of de in dit
boek op deze plaats gedrukte vorm „wesp" identiek is met „de" vorm,
of, met REICHLING'S term, de figuur die ik waarneembaar heb willen
makén. Dit is op zichzelf een filosofisch probleem, dat de linguïst niet
behoeft op te lossen. Wat echter wèl de linguïst aangaat, is de kwestie,
of in dit opzicht de woordbetekenis van de woordvorm verschilt. M.a.w.:
of een waarneembaar gemaakte vorm zich tot „de" vorm anders verhoudt
dan de waarneembaar gemaakte betekenis tot „de" betekenis.
Hoe REICHLING denkt over de verhouding tussen „waarneembaar" en
„waarneembaar gemaakt" komt tot uitdrukking in het volgende.
„De verschijnselen die wij waarnemen of ons voorstellen doen
zich altijd voor als 'n „iets" van 'n bepaald karakter, dat we als
een bepaald „iets" tegenover ons stellen: b i lj ar tb al bijvoorbeeld.
Dat „iets", dat we in de waarneming of voorstelling tegenover ons
12
stellen, het niet-ik, noemen we de zaak. De „zaak" kennen we
altijd in 'n eenheid van 'n bepaalde soort; biljartbal b.v. Deze eenheid,
waarin we de „zaak" kennen, is dus, omdat zij een kenmoment
is, ervarings-moment van waarneming en van voorstelling,
en we zijn in deze eenheid biljartbal dan betrokken op
een bepaald voorwerp : biljartbal, dit bepaalde „ding". Doch
de eenheid biljartbal kan op elk soortgelijk voorwerp worden toegepast
: alle rode of witte, koude, harde, ronde voorwerpen van
een bepaalde grootte en zwaarte kunnen we onder biljartbal vatten
en daarvan zeggen : „die biljartbal .. ." en dit verschijnsel der toepasselikheid
is het nu juist wat deze eenheid biljartbal onderscheidt
van „voorwerpen", van „dingen", en van de uitwendige aanschouwelikheid
der waarneembare of der voorstelbare biljartballen; die
zijn altijd deze biljartbal, of de vorm van deze biljartbal en niet
van 'n andere. 'n Andere biljartbal kan alleen maar een volkomen
gelijkende vorm hebben, niet dezelfde, evenmin als twee biljartballen
dezelfde biljartbal kunnen zijn. Maar wel, en daarin is
de mogelikheid der toepasselikheid van de „eenheid" biljartbal
gefundeerd, kennen we alle waargenomen of voorgestelde biljartballen
in dezelfde eenheid biljartbal, die op elk van hen toepasselik
is. In háár toepasselikheid ligt de onmogelikheid om déze eenheid
waar te nemen of waarneembaar te maken. Immers de biljartbal,
die we waarnemen of ons voorstellen, is altijd deze biljartbal en
als zodanig niet verder toepasselik; maken we 'n waargenomen
of voorgestelde biljartbal waarneembaar door er een te tekenen of
te draaien bijvoorbeeld, dan gaat in de voortgebrachte vorm of
in het voortgebrachte voorwerp de toepasselikheid op dezelfde
wijze verloren. En hiermee, in de constatering van het verschijnsel
der toepasselike eenheid, zijn we gestoten op de onaanschouwelike
momenten onzer kennis, momenten die noch waarneembaar zijn,
noch waarneembaar gemaakt kunnen worden." (Het Woord, blz.
41, 42. Curs. en spat. V. REICHLING.)
Indien wij de bovenstaande beschrijving leggen naast REICHLING'S opmerkingen
over de vormeenheid (zie blz. 11), doet zich de volgende vergelijking
voor. „De" vorm van een woord noemt REICHLING aanschouwelijk
op grond van het feit dat wij deze waarneembaar kunnen maken.
Als men evenwel op een blad papier opschrijft „wesp", dan maakt men
13
op die wijze „de" vorm van een bepaald woord waarneembaar. Doet
men dat op een andere plaats op dat papier weer, dan staan er twee
vormexemplaren van datzelfde woord. Als het woord „wesp" honderd
maal gedrukt wordt, heeft dat als gevolg een produktie van honderd
vormexemplaren van nog altijd dat éne woord. Elke keer dat iemand
het woord „wesp" gebruikt levert zo'n vormexemplaar op. In de zin
hiervóór staat dus één exemplaar van dat bewuste woord. Dat woord
kan men aanduiden of omschrijven in termen als „dat bewuste woord",
maar als men naar het woord-zelf zo adequaat mogelijk wil verwijzen,
moet men een vormexemplaar voortbrengen. In het vormexemplaar bestaat
het „waarneembaar gemaakt" zijn van „de" woordvorm. Maar:
van het vormexemplaar, de waarneembaar gemaakte woordvorm, geldt
hetzelfde als wat REICHLING zegt van de „waarneembare of voorgestelde
biljartballen"; men kan zijn uiteenzetting daaromtrent evenzeer toepassen
op de „waarneembare of voorgestelde" vormexemplaren: „die
zijn altijd dit vormexemplaar of de vorm van dit vormexemplaar en
niet van 'n ander. 'n Ander vormexemplaar kan alleen maar een volkomen
gelijkende vorm hebben, niet dezelfde, evenmin als twee
vormexemplaren hetzelfde vormexemplaar kunnen zijn." (Vgl. het citaat
op blz. 13.)
De conclusie van dit alles is dat men, als men mèt REICHLING onder
„aanschouwelijk" wenst te verstaan „wat waarneembaar is of waarneembaar
gemaakt kan worden", de betekenis evenzeer „aanschouwelijk"
zou kunnen noemen als de vorm, of de vorm evenzeer ,,onaanschouwelijk"
als de betekenis. Onder „waarneembaar" moet dan verstaan
worden: met één of meer zintuigen te onderscheiden; d.w.z.
„waarneembaar" is alles wat zichtbaar, hoorbaar, tastbaar, ruikbaar
en/of proefbaar is. De betekenis van „wesp" zou men inderdaad waarneembaar
kunnen maken door een wesp te tekenen; die getekende wesp
is dan weliswaar niet identiek met „de" betekenis van „het" woord
„wesp", maar evenmin is één vormexemplaar van „wesp" identiek met
„de" vorm. M.a.w.: men kan niet uitsluitend op grond van de mogelijkheid
tot waarneembaarmaking het onderscheid tussen de „aanschouwelijke
vorm" en de „onaanschouwelijke betekenis" handhaven.
Hierop is REICHLING'S onderscheid dan ook niet gebaseerd 1. De vorm,
1 „De woordvorm kan in de samenstellende klanken allerlei veranderingen ondergaan
en er kunnen allerlei klanken verdwijnen, zonder dat die vorm ophoudt als functio-
14
zowel als de betekenis zijn als kenniseenheid bij de taalbeheerser aanwezig
1. Het gegeven waarop REICHLING'S onderscheid moet berusten
is het taalgebruik. Onder „taalgebruik" verstaan wij voorlopig spreken,
schrijven, verstaan en lezen 2. Waar gesproken, geschreven, verstaan,
gelezen wordt, treft men altijd waarneembaar gemaakte vormen aan en
niet waarneembaar gemaakte betekenissen. Het is weliswaar in principe
mogelijk, de betekenis van een woord, althans van sommige woorden,
„waarneembaar" te maken, maar het is onmogelijk, dit te doen als
moment van het gebruik van dat woord. Anderzijds is het noodzakelijk,
in principe „de" vorm van een woord als onwaarneembaar te beschouwen,
maar het is onontkoombaar, in de praktijk van het taalgebruik die
vorm „waarneembaar te maken". Waarneembaar gemaakte vormen
zijn voor taalgebruik conditio sine qua non. Waarneembaar gemaakte
betekenissen niet.
Omdat „Het Woord" ons uitgangspunt is, beschouwen wij voorlopig
binnen taalgebruik alleen woordgebruik. Woordgebruik bestaat krachtens
het waarneembaar gemaakt worden van de woordvorm en het tezelfdertijd
onwaarneembaar blijven van de woordbetekenis. Het onderscheid
„de aanschouwelijke vorm" tegenover „de onaanschouwelijke betekenis"
geldt dan ook niet voor „het" woord als wij dat als zodanig beschouwen,
maar is kenmerkend voor het wezen van alle woordgebruik.
Immers : als men iemand de betekenis van het woord „wesp" duidelijk,
neel constant geheel te worden waargenomen." (REICHLING, Verzamelde studies, blz.
32.) Hieruit blijkt dat de „waarnemer" een zekere kennis bezit omtrent „de" woordvorm.
1 „De aanschouwelikheid waarmee wij in taalgebruik te maken hebben, is omdachte
aanschouwelikheid, geen voorstelling dus, en geen waarnemingsbeeld. Dit
laatste eist enige verklaring; want 't is toch een onomstotelik feit, dat we in communicatie
typiese geluiden waarnemen. Inderdaad maakt 'n dergelik waarnemingsmoment
deel uit van elke communicatie in taal, doch dit waarnemingsmoment is functioneel
volkomen betrokken op de denk-act zelf. Het aanschouwelik moment van 'n waarneming
of 'n voorstellingservaring echter betrekken wij in die ervaringen op de zaak
die we in de denk-act, waarvan die aanschouwelikheid moment uitmaakt, kennen:
het bruin is de kleur van het paard. Dit is in taalgebruik niet het geval: de typiese
geluiden hebben geen „zakelik" karakter : p-aa-r-d is niet het geluid van 'n paard,
maar in de Gestalt p-aa-r-d, geactueerd aan de waargenomen vorm p-aa-r-d, denken
wij het paard. De woord-aanschouwelikheid als waarnemingsbeeld bestaat alleen
in de ervaring van de phoneticus," . . . (Het Woord, blz. 209.)
2 „Spreken, horen, lezen en schrijven noemen we „taalgebruik";" (REICHLING,
Verzamelde studies, blz. 25.) Om alle misverstand te voorkomen vervangen wij „horen"
door „verstaan", omdat het verstaan van gesproken taal horen impliceert; het horen
van gesproken taal impliceert niet verstaan.
15
en zelfs waarneembaar wil maken, en dit doet door hem b.v. op een wesp
te wijzen, dan treedt men in dat wijzen buiten het woordgebruik. Men
kan ook de betekenis van „wesp" beschrijven met behulp van andere
woorden („vliegend insect met angel" etc.). In dat geval is er wel sprake
van woordgebruik, maar van andere woorden dan het woord „wesp"
zelf, en ook dan blijft de betekenis van „wesp" onwaarneembaar. Samenvattend
komen wij tot de volgende conclusie.
1. Een woord is een als zodanig onaanschouwelijke twee-eenheid van
„vorm" en „betekenis".
2. Woordgebruik is gekenmerkt door het waarneembaar gemaakt worden
van de woordvorm, terwijl tezelfdertijd de woordbetekenis onwaarneembaar
blijft.
Dit alles leert REICHLING ons impliciet in verschillende passages van
„Het Woord". B.v. waar hij spreekt van de toepasselijkheid van de
betekenis, dat is: het vermogen om gebruikt te worden. In dit licht laat
REICHLING zien dat het onwaarneembaar blijven van de betekenis aan
haar toepasselijkheid inherent is.
„Maar wel, en daarin is de mogelikheid der toepasselikheid van
de „eenheid" biljartbal gefundeerd, kennen we alle waargenomen
of voorgestelde biljartballen in d e z el fd e eenheid biljartbal, die
op elk van hen toepasselik is. In háár toepasselikheid ligt de onmogelikheid
om deze eenheid waar te nemen of waarneembaar te
maken. Immers de bilj ar tb al die we waarnemen of ons voorstellen,
is altijd deze biljartbal en als zodanig niet verder toepasselik;
maken we 'n waargenomen of voorgestelde biljartbal waarneembaar,
door er een te tekenen of te draaien bijvoorbeeld, dan gaat in de
voortgebrachte vorm of in het voortgebrachte voorwerp de toepasselikheid
op dezelfde wijze verloren." (Het Woord, blz. 42.
Curs. en spat. V. REICHLING.)
Inderdaad doet waarneembaarmaking der betekenis de toepasselijkheid
te niet, anders gezegd: de taalgebruiker kan niet een waarneembaar
gemaakte woordbetekenis toepassen. Daarentegen is waarneembaarmaking
van de vorm de voorwaarde om de betekenis te kunnen toepassen.
Onder het gebruiken van een woord verstaan wij, zoals uit het bovenstaande
blijkt, wat REICHLING noemt het „toepassen van de betekenis"
van dat woord. Dat „de" woordvorm als zodanig onwaarneembaar is
16
leert ons eveneens REICHLING, waar hij „de" woordvorm „Gestalt"
noemt, en waar hij zegt:
„De aanschouwelikheid waarmee wij in taalgebruik te maken hebben,
is omdachte aanschouwelikheid;" . . . „in de Gestalt p-aa-r-d,
geactueerd aan de waargenomen vorm p-aa-r-d, denken wij het
paard. De woordaanschouwelikheid als waarnemingsbeeld bestaat
alleen in de ervaring van de phoneticus ." (Het Woord, blz. 209.)
Samengevat : wat REICHLING noemt „de Gestalt p-aa-r-d", noemden
wij „de" vorm van „paard". Wat hij noemt „de waargenomen vorm
p-aa-r-d" noemden wij vormexemplaar. Wat hij „de betekenis" van
„paard" noemt noemden wij eveneens de betekenis.
Als wij willen aanduiden dat het gaat om „het" woord „paard" of
welk ander woord dan ook, schrijven wij in het vervolg dat woord tussen
twee verticale strepen (1 1). Wie het over bepaalde woorden heeft is
genoodzaakt van die woorden de vormen waarneembaar te maken, en
dus vormexemplaren te geven. Treft men derhalve in deze studie een
woordvorm aan die tussen twee verticale strepen geplaatst is, dan betekent
dat het volgende.
I. Door het woord waarvan de waarneembaar gemaakte vorm tussen
twee verticale strepen is geplaatst, wordt iets aangeduid.
2. Datgene wat door dat woord wordt aangeduid is het woord zelf.
In navolging van REICHLING noemen wij nu „de vorm" en „de betekenis"
aanschouwelijk, resp. onaan.schouwelijk; „aanschouwelijk" is
dan : dat wat in woordgebruik qualitate qua waarneembaar wordt gemaakt;
„onaanschouwelijk" is : dat wat in woordgebruik qualitate qua
onwaarneembaar blijft. De twee-eenheid „woord" als zodanig kan men,
zoals REICHLING doet, een „aanschouwelijk-onaanschouwelijke" (twee-)
eenheid noemen.
Betreft REICHLING'S onderscheid alleen het „woord" of ook andere
tekens? Ter beantwoording van deze vraag beschouwen wij het gebruik
van tekens die men niet tot de taaltekens pleegt te rekenen, b.v. tekstloze
verkeersborden. Als men iemand de betekenis van het teken
duidelijk en ook waarneembaar wil maken, en dit doet door hem op
een oneffenheid in de weg te wijzen, dan treedt men buiten het verkeerstekengebruik.
Als men de betekenis zou gaan beschrijven in taaltekens,
zou zij wel „duidelijk" maar niet „waarneembaar" worden. Wil
2 17
men echter door middel van dat verkeersteken te kennen geven dat er
een oneffenheid in de weg is, wil men m.a.w. het verkeersteken gebruiken,
dan moet men de vorm waarneembaar maken. Evenals van het woord
geldt van het teken dat wij onder „gebruiken" verstaan : het toepassen
van de betekenis. Voor de automobilist die een bord aantreft van de
vorm is „de" betekenis van het teken toegepast op één
speciaal gedeelte van de rijweg waarop hij, na het bord te zijn gepasseerd,
gaat rijden.
De conclusie waartoe wij kwamen ten opzichte van het woord trekken
wij nu ook ten opzichte van het teken-in-het-algemeen:
1. Een teken is een als zodanig onaanschouwelijke twee-eenheid van „vorm"
en „betekenis".
2. Tekengebruik is gekenmerkt door het waarneembaar gemaakt worden
van de tekenvorm, terwijl tezelfdertijd de tekenbetekenis onwaarneembaar
blijft.
(Hiermee stoten wij op een overeenkomst tussen woordgebruik en tekengebruik-
in-het-algemeen. Dat het woord zich binnen het teken-in-hetalgemeen
onderscheidt door de zeer specifieke wijze waarop de betekenis
wordt toegepast op een „zaak", zoals REICHLING ons leert, wordt hier
uiteraard allerminst ontkend, doch alleen nog niet aan de orde gesteld.)
Zoals bleek kan een essentieel onderdeel van REICHLING'S woordtheorie
worden toegepast op het teken-in-het-algemeen. Samengevat
komt dat op het volgende neer.
Een teken is een aanschouwelijk-onaanschouwelijke twee-eenheid van
„vorm" en „betekenis". De „vorm" is datgene wat in het gebruik van het
teken waarneembaar gemaakt wordt. De „betekenis" is datgene wat in
het gebruik van het teken onwaarneembaar blijft.
Naar analogie van de noteringswijze voor het woord zullen wij voortaan
ieder teken aanduiden door middel van een nieuw teken, waarvan de
vorm bestaat in de vorm van het aan te duiden teken, geplaatst tussen
twee verticale strepen.
I. 3. Bruikbaarheid van VAN DALE als criterium voor Nederlandse taaltekens.
„Het Nederlands" wordt door de taalbeheerser op enigerlei wijze
(„voorwetenschappelijk") gekend. De taalbeheerser die „het Nederlands"
18
bestudeert (hierna aangeduid als taalbeschouwer) wordt getroffen door
het feit dat er zeer veel eenheden zijn waaraan hij dat geheel kan leren
kennen, namelijk de Nederlandse taaleenheden. Om kenmerken van „het
Nederlands" op te sporen werd dan ook (blz. 11) het volgende probleem
aan de orde gesteld : welke overeenkomstige eigenschappen bezitten
„Nederlandse taaleenheden"? Om tot een antwoord te komen moet
deze algemene vraag eerst tot onze eigen gegevens worden beperkt:
welke overeenkomstige eigenschappen bezitten de voorbeelden die wij,
op grond van onze taalbeheersing, als „Nederlandse taaleenheden"
onderkenden? Die voorbeelden waren: I drie de zomer met I,
Het werd donker in de zaal. I groenachtig I Dag dame! I en I Ik
zag een klein paard, Jan! I. In aansluiting aan het hieraan voorafgaande
kan, als eerste fase van een antwoord op de gestelde vraag, worden opgemerkt
dat elk voorbeeld een teken is. Dit impliceert in de eerste plaats
dat zij elk een „vorm" en een „betekenis" hebben.
Steeds werd een vorm als een samenstel van lijnen en punten tussen
twee verticale strepen waarneembaar gemaakt. Wij hebben, na een
onderdeel van REICHLING'S woordtheorie op het teken-in-het-algemeen
te hebben toegepast, zonder commentaar meegedeeld dat zo'n tussen
verticale strepen geplaatste vorm de vorm van een teken is, en wel van
een teken dat „Nederlands" is. Maar welk criterium moet aangelegd
worden om vast te stellen dat een bepaalde vorm de vorm van een Nederlands
taalteken is? Om dat te bepalen zullen wij de vorm-als-zodanig
beschouwen. Wanneer wij willen aanduiden dat het gaat om een vormals-
zodanig, dus afgezien van enigerlei betekenis, plaatsen wij de waarneembaar
gemaakte vorm tussen twee dubbele punten (: :). Van een
vorm als zodanig, b.v. van : zomer :, moet vastgesteld worden of deze,
waarneembaar gemaakt, de taalbeheerser met enigerlei „betekenis"
confronteert. Het criterium immers ligt bij de taalbeheerser. Een waarneembaar
gemaakte vorm die, naar de overtuiging van de taalbeheerser,
hem met een „betekenis" confronteert, en die, eveneens naar de overtuiging
van de taalbeheerser „Nederlands" is, is per definitionem een
Nederlandse taaltekenvorm. Op grond waarvan stelt men echter de overtuiging
van de taalbeheerser vast? Of, in ons geval, op grond waarvan
kan men aannemen dat de Nederlandse taalbeheerser : de zomer:,
: drie :, etc. als vormen van Nederlandse taaltekens onderkent? De
basis voor deze veronderstelling kan om te beginnen gezocht worden bij
19
VAN DALE, dat algemeen als representatief voor „het Nederlands"
wordt beschouwd. Onderzocht zal dus worden, in hoeverre dit voor
„het Nederlands" representatieve boek als criterium kan dienen bij het
vaststellen wat Nederlandse taaltekens zijn.
Bij VAN DALE treft men in een lemma en in de cursieve lemmavoorbeelden
1 bepaalde waarneembaar gemaakte vormen aan, die elk als
de waarneembaar gemaakte vorm van een „woord" beschouwd moeten
worden. B.v. :appel:. Zulke vormen zullen hier lemmavormen worden
genoemd. Met betrekking tot deze laatste kan VAN DALE als criterium
gebruikt worden, en wel als volgt: wij gaan er van uit dat elke vorm die
bij VAN DALE als lemmavorm waarneembaar is gemaakt, de taalbeheerser
met betekenis confronteert. D.w.z. wij nemen aan dat elke lemmavorm
de vorm van een Nederlands taalteken is.
Tussen de lemmavormen en de vormen die in onze voorbeelden waarneembaar
zijn gemaakt (: drie :, : de zomer:, etc.) bestaat de volgende
relatie.
a. Sommige van de voorbeeldvormen zijn lemmavormen (b.v. :drie:).
b. Sommige van de voorbeeldvormen zijn geen lemmavormen, maar
zijn volledig te ontleden in lemmavorm.en (b.v. :de zomer:).
c. Sommige van de voorbeeldvormen zijn geen lemmavormen, maar
zijn volledig te ontleden in lemmavormen en andere vormen (b.v.
:Dag dame! :). Deze laatste zijn vormen van tekens die bij VAN DALE
aangeduid worden met de term „leestekens" 2, en de vormen van
1 Het „lemma" is dat wat bij VAN DALE dikgedrukt staat, b.v. „mooi". Onder
het lemma staan verscheidene, cursief gedrukte „citaten", in dit geval o.a.: „ Wat
ben je mooi vandaag"; „mooie aardbeien". Deze „citaten" zijn bedoeld met de „cursieve
lemmavoorbeelden". (Het woord „citaten" zetten wij tussen aanhalingstekens,
omdat niet alle lemmavoorbeelden uit werkelijk taalgebruik geciteerd zijn (vgl. de
Voorrede van VAN DALE, blz. VIII, over de bronnen).)
2 Ook de „hoofdletter" vermeldt VAN DALE onder de leestekens. De hoofdletter
is in zoverre geen leesteken, dat men de vormen der hoofdletters niet op dezelfde wijze
als die der leestekens komma etc. binnen een tekst kan isoleren. Strikt genomen zou
men naast de hoofdletter de niet-hoofdletter („kleine letter") moeten vermelden;
dit gebeurt niet om louter praktische redenen: voorschriften voor het gebruik van
hoofdletters kunnen beknopt zijn, en alles wat overblijft schrijft men met de kleine
letter. Een hoofdletter als zodanig kan men bezwaarlijk een „leesteken" noemen dat
op één lijn staat met de eigenlijke leestekens, op grond van de vormelijke kenmerken.
Op grond van functionele kenmerken rekenen wij de hoofdletter er toch toe. Het
feit dat ergens een hoofdletter gebruikt wordt heeft (afgezien van de hoofdletters bij
eigennamen) een soortgelijke functie als het feit dat b.v. ergens een dubbele punt wordt
gebruikt.
20
leestekens noemen wij derhalve leestekenvormen. De toepassing van
VAN DALE als criterium kan nu met betrekking tot de voorbeeldvormen
als volgt worden uitgebreid.
a. Vormen die lemmavormen zijn zijn vormen van Nederlandse
taaltekens (:drie:).
b. Vormen die volledig ontleed kunnen worden in lemmavormen
zijn vormen van Nederlandse taaltekens (: de zomer:).
c. Vormen die volledig ontleed kunnen worden in lemmavormen
en leestekenvormen zijn vormen van Nederlandse taaltekens
(: Het werd donker in de zaal.:).
Uit het bovenstaande blijkt dat wij leestekenvormen niet als vormen
van Nederlandse taaltekens beschouwen. (Dat is wèl het geval met de
vormen waarbinnen leestekenvormen vóórkomen.) Dit impliceert dat
leestekens onderscheiden zijn van Nederlandse taaltekens.
Samengevat:
Dat de gegeven vorm : drie :, : de zomer :, : Het werd donker in de
zaal. :, : met :, : Dag dame! :, : groenachtig: en : Ik zag een klein paard,
Jan! : vormen van Nederlandse taaltekens zijn, kan worden gecontroleerd
aan de hand van het volgende criterium : lemmavormen en vormen die,
afgezien van leestekenvormen volledig kunnen worden ontleed in lemmavormen,
zijn Nederlandse taaltekenvormen.
Voorondersteld dat lemmavormen vormen van tekens zijn, aan te
duiden als lemmatekens, verschaft de beschouwing van de vormen ons
de mogelijkheid, ons bij het onderkennen van Nederlandse taaltekens
als volgt op VAN DALE te beroepen : lemmatekens en tekens die, afgezien
van leestekens, volledig kunnen worden ontleed in lemmatekens, zijn
Nederlandse taaltekens.
Wij spraken over het ontleedbaar zijn van taaltekens. De lemmatekens,
die wij in ons taaltekencriterium betrokken, vertonen in dat opzicht
geen overeenstemming. Lemmatekens worden door de taalbeheerser
„woorden" genoemd. Sommige woorden zijn niet te ontleden in
lemmatekens (b.v. i drie I), andere woorden zijn dat wel (b.v. huisdeur I).
De ongelijksoortigheid strekt nog verder. Er zijn namelijk ook lemmatekens
die te ontleden zijn in lemmatekens èn tekens die, zelf onontleedbaar,
toch geen lemmatekens zijn (b.v. i groenachtig dat te ontleden
21
is in !groen 1 en achtig I). Wij kunnen aan onze voorbeelden een woord
toevoegen, dat in het geheel geen lemmateken is, nèch volledig in lemmatekens
te ontleden: I dromedarisachtig Moeten wij het bovengenoemd
criterium als bindend beschouwen, en aannemen dat f dromedarisachtig
in het geheel geen Nederlands taalteken is? Afgaande op onze taalbeheersing
en op zeer vele soortgelijke gevallen in Nederlands taalgebruik
kunnen wij dat niet aannemen. Wij kunnen dromedarisachtig 1 niet
anders beschouwen dan als een Nederlands taalteken waarbinnen twee
kleinere Nederlandse taaltekens te onderscheiden zijn, t dromedaris en
1 achtig 1. Het komt er dus op neer dat wij, op grond van onze taalbeheersing,
menen te moeten vaststellen dat er onontleedbare Nederlandse
taaltekens zijn die geen lemmatekens zijn. B.v. I achtig Het criterium
voor de overtuiging van de taalbeheerser inzake zulke onontleedbare
taaltekens (en evenzeer inzake allerlei andere taalverschijnselen) kan dus
slechts ten dele bij VAN DALE, en moet voor het overige deel ergens
anders gezocht worden. Wáár, zal hierna ter sprake komen.
Eén van de vooronderstellingen die uitgangspunt voor ons onderzoek
vormen is, zoals is gezegd, dat de lezers en ik „„het Nederlands" als
onze moedertaal beheersen". De doelstelling is, die door ons beheerste
taal te leren kennen, op een nog andere wijze dan die welke reeds in de
beheersing ligt opgesloten. Voorts werd meegedeeld, dat het criterium
voor onze onderzoekingen ligt bij de overtuiging van de taalbeheerser.
Daarom moet vastgesteld worden wie of wat „de" taalbeheerser is.
I. 4. Het standpunt van „de" taalbeheerser.
Met de term „de" taalbeheerser wordt uitdrukking gegeven aan het
feit dat het gaat om: het-proto-type-van-iemand-die-„het-Nederlands"-
volledig-als-zijn-moedertaal-beheerst. Het gaat derhalve niet om één
bepaalde, levende, concrete mens, maar om een type, een abstractum.
Dit betekent dat men nergens ter wereld „de" taalbeheerser kan tegenkomen.
Wij zijn allemaal stuk voor stuk „een" taalbeheerser. Wel is
het zo, dat van neerlandici wordt aangenomen dat zij optimale taalbeheersers
zijn, dat zij „het Nederlands" in de grootst mogelijke mate beheersen.
In hoeverre de neerlandici ieder in feite „het Nederlands" beheersen
is hier niet ter discussie, wij hebben slechts te maken met het
feit dat die optimale taalbeheersing zowel binnen als buiten de vakkringen
als bij de neerlandici aanwezig wordt aangenomen. Ook wij gaan
22
van deze onderstelling uit, hetgeen impliceert dat van ons als neerlandici
wordt verwacht dat wij ons kunnen stellen op het standpunt van „de"
taalbeheerser. Van dát standpunt bezien, zijn binnen onze persoonlijke
ervaringen met „het Nederlands" slechts die momenten relevant, die
geacht kunnen worden binnen de ervaring van alle optimale taalbeheersers
aanwezig te zijn. Die momenten maken namelijk dat wij de overtuiging
bezitten, één-en-dezelfde taal te beheersen. Ons stellende op het
standpunt van „de" taalbeheerser vinden wij aanleiding te beweren dat
I achtig I een Nederlands taalteken is. Door zo'n bewering geeft de taalbeschouwer
te kennen dat hij pretendeert zichzelf (als specimen van „de"
taalbeheerser) als criterium te kunnen beschouwen. Dit te doen is in de
taalkunde een onuitgesproken gewoonte. Eén van de doelstellingen van
onze studie is, de onuitgesproken taalkundige gewoonten uit te spreken,
om van daaruit vat te krijgen op de methode der taalkundige analyse.
Een grondregel van die methode is, dat de taalbeschouwer zijn taalbeheersing
als criterium heeft 1 . Voorts, dat hij zijn beweringen zó moet
verantwoorden, dat de andere taalbeschouwers, die immers met evenveel
recht zichzelf als criterium kunnen beschouwen, en van een bewering
het tegendeel poneren, de strekking van de bewering kunnen begrijpen
en precies weten mik zij al of niet zullen beamen. De taalkundige
redenering ontleent haar bewijskracht aan de beamingsmogelijkheden.
Zoals hierboven is uitgesproken, bestaat het zich verantwoorden in
het releveren van die momenten binnen iemands ervaring met taalverschijnselen,
die geacht kunnen worden binnen de ervaring van alle
optimale taalbeheersers aanwezig te zijn. Om dat te kunnen doen moet
eerst in het algemeen vastgesteld worden waarin die momenten zich van
alle andere momenten binnen onze taalervaring onderscheiden.
Onze ervaring met „het Nederlands" is buitengewoon complex. „Het
Nederlands" doet zich dan ook voor als een even buitengewoon complex
geheel. Het leren kennen van „het Nederlands" is geconditioneerd door
de aanschouwelijke momenten die zich in onze ervaringen met dat ge-
1 Dat b.v. ook REICHLING impliciet „de" (optimale) taalbeheerser als norm stelt,
blijkt o.a. uit een passage over „een" (individuele) taalbeheerser die van die norm zou
afwijken. In zijn uiteenzetting over homonymie vindt men het volgende:
„Het is dus mogelik dat, voor 'n bepaald gebruiker, twee woorden homoniem zijn,
alleen omdat hij ze niet identificeerde. Het blijkt ook mogelik, onjuist te identificeren
wanneer nl. de gebruiker ten onrechte een mo gelik e gebruiksvorm als „bridgemeaning"
aanneemt, die niet bestaat." (Het Woord, blz. 340. Spat. v. REICHLING.)
23
heel voordoen. Zulke aanschouwelijke momenten treft men aan in alle
gevallen van taalgebruik. Taalgebruik onderstelt immers taalbeheersers
enerzijds en waarneembaar gemaakte taaltekenvormen anderzijds. Alle
eigenschappen van „het Nederlands" openbaren zich per se in het Nederlandse
taalgebruik. De taalbeschouwer is dus genoodzaakt, zich
bezig te houden met taalgebruik. Nu dient de term „taalgebruik" gewoonlijk
ter aanduiding van een gecompliceerde handeling binnen menselijk
gedrag. Wij zullen daarbinnen onderscheidingen moeten maken.
Zoals in het hieraan voorafgaande is gebleken is een conditio sine
qua non voor taalgebruik het waarneembaar gemaakt worden van de
taaltekenvorm. In het algemeen, d.w.z. buiten de vakliteratuur, wordt
onder „taalgebruik" verstaan dát wat men in de taalkunde „actief
taalgebruik" noemt; in het algemeen immers is de „taalgebruiker" degene
die taaltekenvormen waarneembaar maakt. In ons geval is dat degene
die Nederlands spreekt resp. schrijft. De linguïst noemt echter ook verstaan
en lezen „taalgebruik" en wel passief taalgebruik. In beide gevallen
treft men als aanschouwelijke gegevens o.a. de taalbeheersers en de
waarneembaar gemaakte vormen aan. Men kan zich als taalbeheerser
bevinden in de positie van actief en in die van passief taalgebruiker. Indien
wij de ervaringen nagaan die zich bij ons voordoen zolang wij ons in
de actieve positie bevinden, constateren wij dat zich het volgende voltrekt.
Er is „iets", een feit, een gebeurtenis, een wens, of wat dan ook, en
dat iets wil men meedelen door middel van taaltekens. (Men wil iets
„onder woorden brengen".) Men kan deze wil uitvoeren, door de vormen
van de daartoe uitgekozen taaltekens waarneembaar te maken.
Welke tekens men gebruiken zal is door niemand met zekerheid te
voorspellen 1. Als iemand wil vertellen dat er een tram langs zijn huis
rijdt, hoeft hij dat niet te doen door middel van i Er rijdt een tram langs
mijn huis. Andere mogelijkheden zijn: I Langs mijn huis gaat één van
de eigendommen van het Gemeente Vervoerbedrijf Amsterdam. 1; De
woning waarin wij onze intrek hebben genomen wordt gepasseerd door
een openbaar vervoermiddel. etc. Anderzijds kan van veel Nederlandse
taaltekens gezegd worden dat zij hoogstwaarschijnlijk niet gebruikt
1 'The occurrence of a speech (and, as we shall see, the wording of it) and the whole
course of practical events before and after it, depend upon the entire life-history of
the speaker and of the hearer.' (BLOOMFIELD, blz. 23.) Dit maakt de onvoorspelbaarheid
duidelijk genoeg : 'the entire life-history' immers is „eo ipso" on-kenbaar voor de
taalkundige onderzoeker.
24
zullen worden om dat bepaalde „iets" mee te delen, b.v. Morgen komt
mijn schoonvader. 1, of Zie, de maan schijnt door de bomen. I. Het is
duidelijk, dat het mee te delen „iets" bepaalde eigenschappen bezit, die
maken dat men sommige tekens wel en andere niet gebruikt. Het is
evenzeer duidelijk, dat de Nederlandse taaltekens bepaalde eigenschappen
bezitten die maken dat men in één geval sommige van die tekens
wel en andere niet gebruikt.
Onze doelstelling is niet, de eigenschappen der door ons mee te delen
dingen te leren kennen, maar de eigenschappen der daartoe door ons
gebruikte taaltekens. In het proces dat zich tijdens actief taalgebruik
voltrekt, gaan de zich aan ons vóórdoende „dingen" vooraf aan het
waarneembaar gemaakt zijn van de vormen van bepaalde taaltekens.
In dat opzicht zijn de „dingen" primair, de tekens secundair. De keuze
der tekens wordt bepaald door eigenschappen der „dingen" en door
eigenschappen der tekens. Er bestaat een zekere relatie tussen beide
soorten eigenschappen. Iemand die een voor hem vreemde taal wil leren
beheersen moet zich zowel met de aanschouwelijke momenten der
„dingen" als met die der tekens (de waarneembaar gemaakte vormen)
bezighouden. In het proces van taalverwerving, hetzij in het leren van
een „vreemde" taal, hetzij in de moedertaalverwerving van een kind,
spelen deze soorten aanschouwelijke momenten beide een rol. Bij het
bestuderen van een reeds verworven taal echter bestaat het primaire
gegeven in de waarneembaar gemaakte vormen. De taalbeschouwer kan
immers van de tekens waarvan de vormen waarneembaar zijn gemaakt
eigenschappen onderkennen, zonder dat hij de „dingen" in zijn onderzoek
betrekt. De taalbeschouwer kan b.v. vaststellen dat : Het werd
donker in de zaal. : de vorm van een Nederlands taalteken is, zonder
dat hij weet om welke zaal, om welk ogenblik, enz. het gaat. Hij kan
vaststellen dat de vorm : Het werd donker in de zaal. :, waarneembaar
gemaakt, hem iets te kennen geeft. Dat „iets" dat die vorm te kennen
geeft is „de" betekenis van het teken Het werd donker in de zaal. I.
Als de taalbeheerser van die waarneembaar gemaakte vorm, b.v. in dit
boek, kennisneemt, weet hij niet om welk „ding" het gaat; hij weet,
om in REICHLING'S termen te spreken, niet, waarop de betekenis van
Het werd donker in de zaal. is toegepast. Hij gaat er waarschijnlijk van
uit dat de betekenis in het gehéél niet is toegepast, maar dat slechts „zomaar"
die vorm waarneembaar is gemaakt. Ook zonder dat de be-
25
tekenis in feite wordt toegepast, is de taalbeheerser in staat die vorm
als de vorm van een Nederlands taalteken te herkennen. Hij heeft dan
ook een zeer bepaalde ervaringskennis omtrent „de" betekenis van dat
taalteken, welke tot uitdrukking komt wanneer hij de betekenis in het
gewone actieve taalgebruik toepast.
Dat, zoals hiervóór werd vermeld, de vorm : Het werd donker in de
zaal. : iets te kennen geeft is nadrukkelijk onderscheiden van wat daarvóór
ter sprake kwam : dat de taalgebruiker iets mee wil delen door
middel van taaltekens. Hij kan één bepaald „iets" (vgl. het tram-voorbeeld)
op verschillende manieren, d.i. door middel van verschillende
taaltekens, meedelen; het blijft steeds hetzelfde „iets". Omgekeerd kan
één taalteken gebruikt worden om verschillende „ietsen" mee te delen.
De taalbeheerser kan i Wat een mooi boek is dat! voor allerlei verschillende
boeken gebruiken. Dat wat door het teken te kennen wordt
gegeven, de betekenis, staat in een zekere relatie tot het meegedeelde
„iets" waarop die betekenis is toegepast. Indien een dief die op een
avond om 12 uur in een bank heeft ingebroken, op de vraag waar hij
zich die avond om 12 uur bevond, antwoordt „thuis", dan is de betekenis
van thuis toegepast op een bepaald „iets", namelijk op de plaats
waarvan aangenomen wordt dat hij er zich die avond om 12 uur bevond.
In dat geval is de relatie tussen de betekenis en het „iets" waarop
de betekenis is toegepast de relatie van de leugen. Deze kan uitsluitend
worden vastgesteld, indien men „de" betekenis en datgene waarop zij
is toegepast eerst los van elkaar beschouwt. „De" door de taalbeheerser
op bepaalde wijze in ervaring gekende betekenis van een teken kan alleen
object van wetenschap zijn voor wie als taalbeheerser weet wat de betreffende
tekenvorm te kennen geeft, alléén al wanneer zij waarneembaar
gemaakt wordt en nog zonder dat zij feitelijk wordt toegepast.
Het gebruiken van taaltekens bestaat in het toepassen van hun betekenis.
Zowel de actieve als de passieve taalgebruiker past betekenissen
toe. Het verschil tussen beide bestaat echter hierin: de actieve taalgebruiker
gaat uit van datgene waarop hij betekenis wil toepassen en
maakt daartoe van bepaalde taaltekens de vorm waarneembaar. De
passieve taalgebruiker gaat uit van de waarneembaar gemaakte vorm;
deze herkent hij als de vorm van een bepaald teken waarvan hij de betekenis
toepast op een bepaald „iets". Men gaat er van uit dat de betekenis
van het gebruikte teken voor beide taalgebruikers één-en-dezelfde
26
is : zij hebben de overtuiging één-en-dezelfde taal te gebruiken. Wèl
moet men rekening houden met de mogelijkheid dat zij ieder die betekenis
op iets anders toepassen. In dat geval spreekt men van een „misverstand".
Actief taalgebruik is dus: het waarneembaar maken van de vormen van
die taaltekens waarvan men de betekenis op een bepaald „iets" toepast.
Passief taalgebruik is: het herkennen van waarneembaar gemaakte
vormen als vormen van bepaalde taaltekens waarvan de betekenis op een
bepaald „iets" is toegepast.
In het passief taalgebruik zijn de waarneembaar gemaakte vormen
het uitgangspunt. De waarneembaar gemaakte vorm is van de taaltekens
het enige aanschouwelijke moment in taalgebruik. Aangezien wij de
taaltekens bestuderen, is de waarneembaar gemaakte vorm ons primaire
gegeven. Wij gaan uit van de vormen van tekens in hun relatie tot
de daarmee corresponderende betekenissen. Wij onderzoeken, wat de
waarneembaar gemaakte vormen aan de taalbeheerser te kennen geven.
Zoals in het voorafgaande blijkt, is het kennisnemen van waarneembaar
gemaakte vormen, het herkennen ervan als vormen van tekens en
het geconfronteerd worden met de betekenis dier tekens, een proces dat
zich binnen het passief taalgebruik voltrekt. Het is dit complex binnen
de ervaring van de passieve taalgebruiker dat, gegeven dat alle taalbeheersers
één-en-dezelfde taal beheersen, voor alle taalbeheersers van
kracht is. Het is dit ervaringscomplex dat hier zal worden onderzocht.
Het moet beschouwd worden, geabstraheerd van de andere momenten
binnen passief taalgebruik. Wij zullen de vorm van de te bestuderen tekens
waarneembaar maken, geplaatst tussen verticale strepen, en analyseren
wat die waarneembaar gemaakte vorm „de" taalbeheerser te kennen
geeft. Dat wil zeggen : onderzocht wordt welke eigenschap, of welk complex
van eigenschappen maakt dat de taaltekens op hun eigen wijze
gebruikt kunnen worden. Die eigenschappen worden o.a. bepaald door
wat men noemt „de" betekenis : het gebruiken van een taalteken bestaat
immers in het toepassen van de betekenis. Indien wij b.v. wát dan ook
over de betekenis van biljartbal I willen opmerken, moeten wij ons als
taalbeschouwer verdiepen in wat die waarneembaar gemaakte vorm
zonder meer hier op dit papier ons te kennen geeft, en dat beschrijven.
Dat die vorm „iets" te kennen geeft is voor elke taalbeheerser evident.
Dat „iets" kan eenvoudig aangeduid worden met ,,,biljartbal"'. Wij
27
zullen in het vervolg, indien wij „de" betekenis van een teken in eerste
instantie willen aanduiden, de waarneembaar gemaakte vorm van dat
teken plaatsen tussen telkens drie apostrofes (" ").
In aansluiting aan de vorige terminologische afspraken geldt nu:
door het teken waarvan de waarneembaar gemaakte vorm tussen telkens
drie apostrofes is geplaatst, wordt iets aangeduid. Het „iets" dat door
dat teken wordt aangeduid, is de betekenis van dat teken. Deze afspraak
betreft niet minder maar ook niet meer, dan het feit dat een teken waarvan
de waarneembaar gemaakte vorm tussen apostrofes is geplaatst
iets aanduidt dat wij vóór-wetenschappelijk kennen. Hier is geen sprake
van een beschrijving van die betekenis. Indien wij zeggen „I biljartbal
betekent "biljartbal" ", dan hebben wij niet de betekenis van i biljartbal
I beschreven. Wij hebben slechts een door ons in ervaring gekende
eenheid, namelijk dat wat biljartbal I betekent, of wel „de" betekenis
van biljartbal t, in een term vastgelegd. De opmerking „i biljartbal 1
betekent "biljartbal' " is, hoewel vrij overbodig, slechts verstaanbaar
voor een optimale taalbeheerser, d.w.z. voor iemand die een optimale
taalbeheersers-kennis bezit van „de" betekenis van I biljartbal k Het
beschrijven daarentegen van de betekenis van een taalteken is het resultaat
van wetenschappelijke beschouwing van die vóór-wetenschappelijk
gekende eenheid, en moet gebruik maken van alle mogelijke taaltekens
buiten het ene, het betreffende, het te beschrijven taalteken om.
„Koud, wit of rood rond ivoren voorwerp van bepaalde grootte en
zwaarte en gelijke massaverdeling" is een beschrijving van „de" betekenis
van i biljartbal t. Een omschrijving vindt men, wanneer een taalgebruiker
I koud wit of rood rond ivoren voorwerp van bepaalde grootte en
zwaarte en gelijke massaverdeling 1 gebruikt en niet biljartbal 1 om een
biljartbal te „noemen".
I. 5. Betekenis en optimale genoemdheid.
Hoe kan de taalbeschouwer tot zijn beschrijving komen, hoe zich „de"
betekenis van biljartbal 1 realiseren? Door naar een voorwerp te kijken,
of door zich een voorwerp voor te stellen, dat alle kenmerken bezit die
binnen de eenheid "biljartbal" als betekenisonderscheidingen aanwezig
zijn. Indien men een bepaalde biljartbal beschouwt, stelt men daaraan
allerlei kenmerken vast die maken dat men het een biljartbal noemt. B.v.
dat het rond en van ivoor is. Men constateert ook kenmerken, die het
28
voorwerp tot deze éne unieke biljartbal maken : dat het van dit ivoor is,
en nu op deze plaats ligt, etc. Niet de uniek-makende kenmerken, maar
de kenmerken die maken dat wij ons met het voorwerp kunnen bezighouden
om ons de betekenis van biljartbal te realiseren, zijn gegeven
in de betekenisonderscheidingen die binnen de eenheid "'biljartbal"'
bestaan. Men kan "'biljartbal"' toepassen op vele verschillende „zaken";
b.v. op een kaal hoofd en op een biljartbal. Een biljartbal is in dit geval
een optimale „zaak", dat is : een „zaak" waarop alle betekenisonderscheidingen
van toepassing zijn. Om de betekenis "'biljartbal"' te beschrijven,
moet men de betekenisonderscheidingen van "'biljartbal"'
noemen; dit laatste valt samen met de opsomming van die kenmerken
van een waargenomen of voorgestelde „zaak", die die „zaak" optimaal
maken. De taalbeschouwer die van de waarneembaar gemaakte vorm
van biljartbal kennisneemt, en zich verdiept in „de" betekenis van
i biljartbal 1, constateert dat hij zich — via welk proces dan ook — een
biljartbal, een optimale „zaak" dus, kan voorstellen, en hij somt van die
„zaak" de optimaalmakende kenmerken op. In zoverre heeft het „specifieke
moment binnen passief taalgebruik" dat wij moeten beschrijven,
betrekking op het (in de voorstelling aanwezige) „iets" waarop de betekenis
wordt toegepast, maar dat „iets" doet alleen ter zake voorzover
het inzicht in de betekenis verschaft. Wat de vormen te kennen geven bestaat
in de optimaalmakende kenmerken van het voorgestelde optimale
„iets". Als een taalbeschouwer kennisneemt van waarneembaar gemaakte
taaltekenvormen zonder meer, om te weten om welke betekenis het gaat,
kan hij de betekenis toepassen op een optimaal „iets" dat hij zich in de
voorstelling schept. Onze afspraak, om uitsluitend van waarneembaar
gemaakte vormen uit te gaan, neemt niet weg dat wij met een „iets"
rekening moeten houden waarop de betekenis is toegepast. Wij moeten
dus toch het „iets" in ons onderzoek betrekken, maar alleen voorzover
het de optimaalmakende kenmerken van dat „iets" betreft. De optimale
„fietsen" der verschillende taalbeheersers verschillen van elkaar. De
waarneembaar gemaakte vorm van I biljartbal I kan maken dat de ene
taalbeschouwer zich als optimaal „iets" een rode biljartbal voorstelt en
een andere een witte. De notie „rood" is dan ook evenmin als „wit"
zonder meer een betekenisonderscheiding van"' biljartbal'. De taalbeheerser
gaat er van uit dat overeenkomstig in beide „ietsen" is, dat het
voorwerpen zijn die rond zijn. Dit is één van de optimaalmakende ken-
29
merken en daarom is „rond" een betekenis-onderscheiding van biljartbal
I, terwijl de noties „rood" en „wit" als gebruikelijke gelijkwaardige
kleuren vigeren tegenover alle andere kleuren. Een optimaalmakend
kenmerk is dat de biljartbal niet-geel, niet-groen, niet-bruin is, kortom
niet één van de kleuren heeft uit de opsomming-van-alle-kleuren-behalverood-
en-wit. De optimaalmakende kenmerken maken moment uit van
de ervaring van alle passieve taalgebruikers, en alleen zulke momenten
betrekken wij in ons onderzoek.
Dat de taalbeschouwer zijn kennis omtrent het optimale „iets" ontleent
aan de omstandigheid dat hij ervaren heeft hoe 'biljartbal" in
feite op concrete biljartballen wordt toegepast, is een feit dat — het zij
herhaald — voor ons onderzoek niet ter zake doet; het speelt een rol
bij het taalverwerven, terwijl ons onderzoek uitgaat van het verworvenzijn
(d.i. beheerst-worden) van de taal.
De aard van de optimale „ietsen" waarop betekenissen worden toegepast,
is zeer uiteenlopend. Die „ietsen" worden door de tekens „genoemd";
het zijn optimale genoemdheden. Tenzij wij het tegendeel meedelen,
zullen wij met de term „genoemdheid" uitwijzen naar een optimale
genoemdheid. Wij kunnen nog niet systematisch de genoemdheden
van elkaar onderscheiden; wij weten nog niets anders dan clát het genoemdheden
zijn die zich, bij waarneembaarmaking van de tekenvormen,
in onze voorstelling aan ons voordoen als optimaal. De optimaalmakende
kenmerken der genoemdheden stellen de taalbeschouwer in
staat „de" betekenis der tekens te beschrijven.
Samengevat:
1. Onze doelstelling is, inzicht te verkrijgen in wat de vormen van Nederlandse
taaltekens aan de taalbeheerser te kennen geven, om zo
gegevens te verzamelen over wat zich als „het Nederlands" voordoet.
2. Beschrijving van wat de vormen te kennen geven valt samen met de
beschrijving van de optimaalmakende kenmerken der voorgestelde
optimale genoemdheden waarop de betekenissen zijn toegepast.
3. Slechts voorzover zij in die kenmerken inzicht verschaffen, moet de
taalbeschouwer de genoemdheden in zijn onderzoek betrekken.
4. Op bovengenoemde wijze analyseert de taalbeschouwer binnen zijn
passief taalgebruik een bepaald ervaringscomplex waarvan wordt
30
aangenomen dat het in de ervaring van elke optimale taalbeheerser
aanwezig is.
I. 6. Criterium voor „Nederlandse taaltekens".
Eén van de dingen die als geldig voor elke optimale taalbeheerser
kunnen worden aangenomen is, dat hij in staat is j achtig zó te gebruiken
dat het, in combinatie met een lemmateken, een teken mede-constitueert
dat hij als taalbeschouwer zonder aarzelen herkent als een ontleedbaar
Nederlands taalteken. Er zijn dus lemmatekens die volledig
kunnen worden ontleed in één of meer onontleedbare lemmatekens èn
één of meer andere, al of niet ontleedbare, tekens. Zo kan kameelachtig
worden ontleed in i kameel I en I achtig J, huisjes in I huis I, I je I en
s Ook een binnen een lemmateken aan te treffen teken dat zelf
geen lemmateken is, zullen wij aanduiden met de term taalteken.
De volgende indeling van Nederlandse taaltekens staat ons nu ter
beschikking. Wij spreken van een „Nederlands taalteken" indien wij
aantreffen:
a. een teken dat volledig te ontleden is in lemmateken(s) en leesteken(s);
b. een teken dat volledig te ontleden is in lemmatekens;
c. een lemmateken;
d. een teken, deel uitmakend van een lemmateken;
e. een teken dat volledig te ontleden is in tekens die volgens één of
meer der bovengenoemde criteria taaltekens zijn ;
f. een teken dat volledig te ontleden is in taalteken(s) (volgens één of
meer der bovengenoemde criteria) en leesteken(s).
Van een „Nederlands taalteken" zullen wij alleen spreken als er sprake
is van één der hierboven gespecificeerde tekens. Binnen de complexe
eenheid die wij als „het Nederlands" kennen treffen wij, gezien bovenstaande
opsomming, primair de volgende ordening aan : Er zijn taaltekens
waarbinnen kleinere taaltekens te onderscheiden zijn (b.v. i de zomer
!huisdeur I) en er zijn taaltekens waarbinnen geen kleinere taaltekens te
onderscheiden zijn (b.v. 1 drie i gordijn I). Een taalteken is dus hetzij
ontleedbaar, hetzij onontleedbaar.
I. 7. Ontleedbare en onontleedbare taaltekens in hun verhouding tot
„het Nederlands".
Of een taalvorm ons confronteert met een ontleedbaar of met een
31
onontleedbaar taalteken, kan alleen geconstateerd worden als men uitgaat
van de vorm-en-betekenis-eenheid. Een beschouwing van de vormpuur
kan daaromtrent niet voldoende resultaat opleveren. De vorm
: aalmoes: b.v. kan men beschouwen als vorm van het teken f aalmoes 1
= „gift aan een bedelaar". Dit teken 1 aalmoes I is onontleedbaar. Men
kan : aalmoes: echter ook beschouwen als vorm van het teken aalmoes
i = „zachte massa, bestaande uit een bepaald soort te pletter geslagen
vis". Dit teken aalmoes is ontleedbaar in i aal i en moes I.
De taalbeschouwer die onderzoekt wat de waarneembaar gemaakte
vorm : aalmoes: te kennen geeft, komt dus tot de conclusie dat daarbij
sprake is van twee betekeniseenheden.
Wij ontleenden aan REICHLING, dat een teken een twee-eenheid is,
waarvan een vormeenheid en een betekeniseenheid moment uitmaken.
Uitgaande van dit laatste komt men tot de conclusie dat binnen „het
Nederlands" de tekens j aalmoes 1-1 en i aalmoes I-2 bestaan. Dat wil
in dit geval bovendien zeggen: binnen „het Nederlands" bestaan een
ontleedbaar en een onontleedbaar taalteken waarvan de vorm is : aalmoes:.
Een teken dat dezelfde vorm heeft als een ander teken noemt men
een homoniem. Een vorm die vorm is van meer dan één teken is het beste
aangeduid als homoniemvorm. Het verschijnsel der homonymie is o.a.
bestudeerd door REICHLING. Aan REICHLING'S beschrijving ontleen ik
in dit verband niets anders dan wat noodzakelijk is voor een inzicht in
de ontleedbaarheid van taaltekens. En wel in de eerste plaats het door
REICHLING behandelde feit, dat het bestaan van homoniemen voor de
taalbeschouwer evident is. Met dien verstande dat deze
le. bepaalde taalvormen zonder aarzelen onderkent als homoniemvormen
(b.v. : deken :);
2e. bepaalde taalvormen zonder aarzelen onderkent als niet-homoniemvormen
(b.v. :museum:).
Dit neemt niet weg dat er taalvormen zijn waarvan de taalbeschouwer
niet zonder meer weet of het al of niet homoniemvorm.en zijn. B.v.
:boek: ; :huis:. Is er sprake van één-en-hetzelfde teken i boek 1 in f Het
boek is goed gebonden. 1 en 1 Het boek is goed gerecenseerd. i? En van
één-en-hetzelfde teken i huis ia Die hond heeft een goed huis. en
I Dat huis is pas gebouwd. 1? Dat „de" taalbeschouwer aarzelt, wil
zeggen: öfwel, één bepaalde, als „optimaal" te kenschetsen taalbeheerser
is niet in staat een voor hemzelf bevredigende keus te doen; èfwel, ver-
32
schillende als „optimaal" te kenschetsen taalbeheersers zijn het over de
keus niet met elkaar eens. Volgens JAN HANLO 1 b.v. is in I Geef mij
maar een bord soep! en in I Klein maar dapper. I sprake van één-enhetzelfde
i maar 1, terwijl een ander opteert voor de stelling dat hier
sprake is van twee verschillende tekens maar 1-1 en I maar 1-2. De
vorm : maar : echter laat (evenals : huis : en : boek :) geen twijfel bestaan
aan het feit dat hij, hoe dan ook beschouwd, nooit de vorm van een
ontleedbaar taalteken is. Wij laten het voorlopig bij de constatering dat
het voor de taalbeschouwer niet zonder meer vaststaat of elk der genoemde
vormen, waarneembaar gemaakt, één of meer dan één betekeniseenheid
te kennen geeft. Voor : aalmoes : is dit laatste evident. Het feit
dat er een onontleedbaar aalmoes I bestaat, terwijl daarnaast i aal
en I moes i bestaan, wil zeggen dat de vormen :aal: en : moes : binnen.
I aalmoes 1-1 (= „gift aan een bedelaar") op een andere wijze functioneren
dan binnen i aalmoes 1-2 (= „massa, bestaande uit een bepaald
soort te pletter geslagen vis"). Alleen in het laatste geval spreken wij
van een ontleedbaar taalteken. Voor de ontleedbaarheid ligt dus het
criterium in de vorm-en-betekenis- (twee-)eenheid, d.w.z. in een volledige
parallellie tussen de geïsoleerde beschouwingsmogelijkheid van vormmomenten
en die van betekenis-momenten binnen een taalteken. Dit
criterium voor ontleedbaarheid is inherent aan het inzicht dat Nederlandse
taaltekens in eerste instantie in twee soorten tekens te verdelen
zijn : ontleedbare en onon.tleedbare.
Eén van de feiten die ons uitgangspunt vormen is dat zich binnen
„het Nederlands" onderscheiden gegevens voordoen. Het eerste onderscheid
dat wij hebben kunnen vaststellen is dát tussen ontleedbare en
onontleedbare taaltekens. Dat wil echter niet zeggen dat beide soorten
taaltekens „het Nederlands" op dezelfde wijze constitueren. Moet „het
Nederlands" beschouwd worden als een eindige verzameling van deze
1 In een opstel getiteld „Maar en Toch" behandelt JAN HANLO het verschil en de
overeenkomst tussen maar i en I toch uitgaande van i mooi maar duur i en I lelijk,
toch duur Bij zijn opmerkingen over dát maar en als een beschouwing die op
dát maar betrekking heeft, leest men : „Ook over het 'bescheiden', 'beleefde' gebruik
van 'maar' ware nog veel te zeggen, of althans te speculeren : 'Geef mij maar
dit menu'tje van ƒ5,—, ober' (= 'ik zal 't je verder niet lastig maken, alleen . . . dit').
Tafelgenoot : 'Ja geef mij dat ook maar'. Maar als de kelner dan zegt : 'IJ dat ook maar,
meneer?', dan weet de aangesprokene niet helemaal hoe hij 't heeft."
3 33
twee soorten tekens? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moeten
die twee soorten nader met elkaar vergeleken worden.
Getuige het teken 1 De vader van mijn vader heb ik nooit gekend. 1
bestaan er ontleedbare taaltekens waarbinnen zich meermalen éénzelfde
taalteken voordoet. In het hier genoemde voorbeeld treft men tweemaal
1 vader i aan. Taalbeheersing bestaat o.a. hierin: dat de taalbeheerser
taaltekens ter beschikking heeft, zó, dat hij ze binnen grotere taaltekens
als constituerende momenten kan gebruiken. Hij heeft het teken i vader I
ter beschikking voor I De vader van mijn vriend is pianist. 1, De vader
van mijn vader heb ik nooit gekend. I, 1 Hij was pas vader geworden. 1
etc. Door de mogelijkheid één-en-hetzelfde teken van één groter teken
meer dan eens moment te doen zijn, is er in principe geen grens gesteld
aan de grootte van ontleedbare taaltekens. Een filosoof die aanvangt:
„Ik zoek de waarheid achter de waarheid achter de waarheid . ." kan
zo altijd doorgaan; in feite zal hem weliswaar een grens gesteld worden,
door het leven (of door de dood). Maar niet door de taal. Het is dan ook
praktisch èn theoretisch onmogelijk, naar „alle" ontleedbare taaltekens
te verwijzen, omdat zij de verwezenlijking zijn van een mogelijkheid die
„het Nederlands" de taalbeheerser biedt, terwijl die mogelijkheden onbegrensd
in aantal zijn: i de waarheid achter de waarheid is een teken,
maar I de waarheid achter de waarheid achter de waarheid 1 is een ander
teken, en zo voort. Ieder ontleedbaar taalteken bestaat krachtens het
vermogen van bepaalde onontleedbare taaltekens, op enigerlei wijze
deel uit te maken van een groter taalteken. Het taalteken I Het werd
donker in de zaal. i bestaat krachtens het feit dat 1 het I, j werd
1 donker I, in I, i de 1 en I zaal I op een bepaalde wijze met elkaar kunnen
worden gecombineerd.
Het aantal combinaties is oneindig, het aantal onontleedbare taaltekens
daarentegen is eindig. Indien wij van een ontleedbaar taalteken op
deze plaats voor het eerst de vorm waarneembaar maken, b.v. i maanmus
dan doen wij niets anders dan het verwezenlijken van een mogelijkheid
die in „het Nederlands" ligt besloten. Deze mogelijkheid berust op het
feit dat de taalbeheerser de onontleedbare taaltekens I maan i en i mus I
kent; maanmus i bezit betekenis in zoverre, dat de taalbeheerser die
ervan kennisneemt, ervan uitgaat dat er van een bepaald soort vogel
sprake is die op één of andere wijze wordt gekenmerkt door iets dat met
een bepaald hemellichaam samenhangt. O.a. in de „experimentele
34
poëzie" wordt van zulke mogelijkheden overvloedig gebruik gemaakt 1 .
Indien wij een vorm op deze plaats voor het eerst waarneembaar
maken, b.v. :trig:, dan ervaart de taalbeheerser die vorm niet als een
vorm die hem met een bepaalde betekenis confronteert. Als iemand die
vorm zou wensen te gebruiken b.v. ter aanduiding van een nieuw ontdekte
stof, d.w.z. als de vorm van een nieuw onontleedbaar taalteken,
dan bestaat de mogelijkheid dat I trig in de volgende druk van VAN
DALE wordt opgenomen, maar dan is er iets toegevoegd aan de nu bestaande
onontleedbare taaltekens van „het Nederlands", en zodra dat
gebeurd is is er sprake van een ander geheel, een geheel dat in tijd begrensd
wordt door het ogenblik waarop de nieuwe VAN DALE verschijnt
tot het ogenblik waarop er weer één verschijnen zal. Wij begrensden „het
Nederlands" als de taal waarvan in de VAN DALE van 1960 sprake is,
en zo gezien behoort er geen teken waarvan de vorm :trig: is tot „het
Nederlands". Wèl kent „het Nederlands" het teken 1 maanmus 2. „Het
Nederlands" is dus een geheel van onontleedbare taaltekens die op
bepaalde wijze onderling gecombineerd kunnen worden tot grotere
tekens. De onontleedbare taaltekens, d.w.z. de kleinste twee-eenheden
van vorm en betekenis zullen door ons worden aangeduid met de term
semanteem 3 .
1 Men vergelijke b.v. de titel van LUCEBERT'S bundel 1 Van de afgrond en de
luchtmens I, en daarin:
1 Van verdriet of van vrede blauw zijn de bloemende bergen I (blz. 5).
I vallend van de statietrap I (blz. 5).
pluimstrijkende ogen i (blz. 6).
i de maandragende paarden der zee I (blz. 6).
I eveneens kunnen nu blazen de meermannen I (blz. 9).
enz.
2 Over de mogelijkheid om „woorden" te „maken" merkt VAN DALE in de Voorrede
op
• „De hoofdschotel vormt, als gezegd, de algemene Nieuwnederlandse gesproken en
geschreven taal. Daarbij is naar volledigheid gestreefd, maar dit wil niet zeggen, dat
nu ook alle bestaande Nederlandse woorden — om nog te zwijgen van de bestaanbare —
er in staan. Wat de grondwoorden betreft is deze volledigheid wel benaderd maar
voor het overige bedenke men dat het Nederlands een taal is die op ongelimiteerde wijze
nieuwe woorden kan vormen door samenstelling op grote schaal en op grote schaal
ook door afleiding. Alle samenstellingen te vermelden was dus praktisch onmogelijk
en ook overbodig, daar verreweg de meeste te begrijpen zijn als men de samenstellende
delen kent." (VAN DALE, Voorrede, blz. X. Curs. v. F.B.)
3 Wat wij een „semanteem" noemen staat gelijk aan BLOOMFIELD'S „morpheme":
„A linguistic form which bears no partial phonetic-semantic resemblance to any other
form, is a simple form or morpheme." . . . „From all this appears that every complex
35
„Het Nederlands” is een geheel van semantemen die op bepaalde
wijze gecombineerd kunnen worden. De ontleedbare taaltekens zijn, zo
beschouwd, semanteemcombinaties. Tot de volledige beschrijving van
„het Nederlands" behoort o.a. de opsomming van de semantemen.
I. 8. „Het Nederlands" een geheel semantemen.
Om naar alle semantemen te kunnen verwijzen moet van ieder lemmateken
worden vastgesteld
le. of het ontleedbaar is,
2e. of het een homoniem is.
Van iedere taalvorm immers moeten wij voor een nauwkeurige opsomming
of voor de verwijzing ernaar, weten
le. of deze vorm als zodanig waarneembaar moet worden gemaakt
(: dromedarisachtig: b.v. niet);
2e. of die vorm een onontleedbare homoniemvorm is en dus één maal
of meer malen waarneembaar moet worden gemaakt, en indien meer
malen, hoeveel malen (: bocht : b.v. meer malen).
Ad le.
Van bepaalde vormen, : de : drie :, :lawine: en : stroop: b.v., is het
evident dat zij als zodanig waarneembaar moeten worden gemaakt; er
bestaat in „het Nederlands" geen ontleedbaar teken 1 de 1, I drie etc.
Er zijn echter vormen waarbij die evidentie niet aanwezig is: :zenuwachtig:
b.v. Bestaat het lemmateken zenuwachtig 1 uit i zenuw I en
1 achtig 1? Of: is er een ontleedbaar teken zenuwachtig 1 (= „een zenuw
gelijkend") èn een onontleedbaar teken i zenuwachtig I (= „nerveus",
„geagiteerd"), zoals i aalmoes 1-1 en I aalmoes 1-2?
Ad 2e.
Van bepaalde vormen, :museum:, : giraffe : b.v., is het evident dat
het geen homoniemvormen zijn, en dat zij dus éénmaal in de opsomming
waarneembaar gemaakt moeten worden. Van vele vormen geeft VAN
DALE de aanwijzing of zij als homoniemvormen beschouwd moeten
form is entirely made up, so far as its phonetically definable constituents are concemed,
of morphemes. The n-umber of these ultimate constituents may run very high.
The form Poor John ran away contains five morphemes : poor, John, a- (a bound form,
recurring, for instance, in aground, ashore, aloft, around), and way. However, the structure
of complex forms is by no means as simple as this ; we could not understand the
forms of a language, if we merely reduced all the complex forms to their ultimate
constituents." (BLOOMFIELD, blz. 161.)
36
worden. Indien een lemmavorm meer dan eens dik gedrukt voorkomt
(„het lemma"), dan bestaan er zoveel tekens met die ene vorm als het
aantal malen dat de vorm dik gedrukt is. Of VAN DALE in dit opzicht
representatief geacht moet worden voor de overtuiging van de taalbeheerser,
d.w.z. of de taalbeschouwer VAN DALE'S opvatting in dit
opzicht altijd beaamt, is echter de vraag. De vorm : bank: b.v., die voor
een optimale taalbeheerser als REICHLING een evidente homoniemvorm
is 1, wordt bij VAN DALE niet als zodanig beschouwd. Bovendien is het
lang niet altijd duidelijk hoe bij VAN DALE de onderverdeling in Arabische
resp. Romeinse cijfers binnen één artikel geïnterpreteerd moet
worden 2. Al deze twijfelgevallen geven uitdrukking aan het feit dat voor
sommige taalvormen kan worden aangenomen dat de overtuiging van
de taalbeheerser inzake ontleedbaarheid en homonimiteit vaststaat, en
voor andere niet. De overtuiging van „de" taalbeheerser „staat vast",
indien kan worden aangenomen dat alle individuele optimale taalbeheersers
het over een bepaald geval met elkaar eens zijn. Voor alle optimale
taalbeheersers geldt dat :gordijn:, :blond: en :dat: vormen van.
onontleedbare taaltekens zijn, en dat :bocht: en :deken: homoniemvormen
zijn. Voor :zenuwachtig: en :boek: zijn die eigenschappen
niet evident. Voor :zenuwachtig: b.v. bestaan twee beschouwingswijzen,
1 Dat REICHLING i bank i als een homoniem beschouwt blijkt uit het feit dat hij
1 bank 1 gebruikt om het verschijnsel homonimie aan te demonstreren.
„Twee woorden zijn identiek, en dus niet homoniem, als zij in hun conjuncte gebruiksvormen
één reeks vormen zó, dat de verschillende vormen vergeleken, een of meer
geledingen blijken gemeen te hebben." . . . .
„Synchronies beschouwd vertonen bank 1 (zitmeubel) en bank 2 (credietinstelling)
dit niet. Het zijn twee woorden. Evenmin vertonen dit bocht 1 en bocht 2 en de andere
homoniemen." (Het Woord, blz. 340.)
2 Dat juist de homonymie een moeilijk punt is vermeldt de samensteller van VAN
DALE expliciet in de Voorrede, en vooral impliciet staat er overduidelijk dat het
probleem verre van opgelost is:
„Aan de rangschikking van de betekenissen binnen de artikelen is veel moeite besteed,
zoveel doenlijk is een ordelijk schema gevolgd waarin rekening werd gehouden met
de eisen van de logica en van de historische ontwikkeling. De betekenissen zijn genummerd
met Arabische cijfers, soms samengevat in grotere groepen die door Romeinse
cijfers zijn gekenmerkt." (VAN DALE, Voorrede, blz. XII.)
Ondanks de verzekering der „vele moeite" wordt niet geheel duidelijk waarin de
„ordelijkheid" bestaat, de interpretatie der verschillende soorten cijfers wordt vrijwel
onmogelijk door de mededeling „soms samengevat in grotere groepen die door Romeinse
cijfers zijn gekenmerkt." Wanneer?
37
die ieder door verschillende optimale taalbeheersers beaamd kunnen.
worden als juist:
a. Het is uitsluitend de vorm van een ontleedbaar taalteken.
b. Het is de vorm van zowel een ontleedbaar als een onontleedbaar
taalteken, en dus een homoniemvorm.
De taalbeschouwer voor wie beschouwingswijze a geldt zal in zijn op.
somming de semantemen I zenuw 1 en I achtig i vermelden. De taalbeschouwer
voor wie beschouwingswijze b geldt zal i zenuw I achtig I
en i zenuwachtig i vermelden. De taalbeschouwer van b vermeldt dus
een semanteem meer dan die van a. Van de vorm : boek : staat wel voor
elke taalbeschouwer de onontleedbaarheid vast, maar niet elke taalbeschouwer
weet hoeveel maal die vorm gegeven moet worden. Behalve
dat voor de individuele taalbeschouwers in dit opzicht verschillende
beschouwingswijzen van kracht zijn, kan het ook voor één bepaalde
taalbeschouwer onduidelijk zijn of in I Er ligt een boek op de tafel. 1
en I Het boek is slecht gerecenseerd. van één-en-hetzelfde teken boek I
sprake is. Hij weet dus niet of hij : boek : éénmaal of tweemaal moet
vermelden. Een uitgebreid vergelijkend onderzoek van zulke twijfelachtige
vormen als :boek:, evidente homoniemvormen en evidente niethomoniemvormen
zal hier een oplossing moeten brengen. De individuele
taalbeschouwer kan derhalve niet van alle lemmavormen nu reeds vaststellen
45f ze, en zo ja, hoeveel maal ze in de opsomming dienen voor te
komen ; en zo nee, welke van de erbinnen te onderscheiden vormen hij
moet opnemen en in welk aantal. Wel echter kan hij van elke lemmavorm
de mogelijke beschouwingswijzen geven, en zo het minimum
(waaronder nul) en het maximum aantal malen geven dat zij, resp. de
erbinnen te onderscheiden vormen, afhankelijk van de beschouwingswijze,
kunnen voorkomen. Een nauwkeuriger vaststelling kan pas na
het vergelijkend onderzoek der verschillende vormen plaatsvinden.
Toch heeft de taalbeschouwer, als hij met enigerlei taalvorm geconfronteerd
wordt, niet meer dan twee mogelijkheden om die vorm te klasseren
wat homonymiteit betreft:
le. het is een homoniemvorm;
2e. het is geen homoniemvorm.
Dat de taalbeschouwer in vele gevallen van confrontatie met taalvormen
twijfelt tussen „het is een homoniemvorm" en „het is geen
homoniemvorm" betekent dus niet dat er nog een derde mogelijkheid
38
zou bestaan, maar het betekent dat zijn kennis van de eigenschappen.
der onbetwiste homoniemvormen tekortschiet. Indien een taalbeschouwer
evenwel van een ontleedbaar taalteken zou moeten vaststellen: het
is een woord; óf: het is een zin, blijven er weer wèl andere mogelijkheden
over: le het is een woord; 2e het is geen woord; 3e het is een zin; 4e het
is geen zin. In zulke gevallen gaat het erom, de onderscheidende kenmerken
te vinden van een onbetwist woord en een onbetwiste zin. Gegeven
het feit dat de taalbeschouwer een vorm moet kunnen klasseren
als homoniemvorm of niet-homoniemvorm, blijven hem op basis van
die keuze voor elke vorm vijf mogelijkheden om hem te klasseren wat
ontleedbaarheid betreft. Als het een niet-homoniemvorm is:
le. het is de vorm van een onontleedbaar taalteken (zoals : gordijn:);
2e. het is de vorm van een ontleedbaar taalteken (zoals : dromedarisachtig:).
Indien het een homoniemvorm is:
3e. het is de vorm van verschillende onontleedbare taaltekens (zoals
:deken:);
4e. het is de vorm van verschillende ontleedbare taaltekens (zoals
: banken:);
5e. het is de vorm van verschillende onontleedbare resp. ontleedbare
taaltekens (zoals :aalmoes:).
Samengevat:
Het feit dat ons uitgangsgegeven was is, dat voor de meeste Nederlanders
het bestaan van iets dat „het Nederlands" genoemd wordt,
evident is. Onze probleemstelling was: welke eigenschappen van „het
Nederlands" zijn het, die deze evidentie tot stand brengen? In dit kader
kan geconstateerd worden: de heterogene tekens waarin „het Nederlands"
zich openbaart (1 drie 1 de zomer etc.) zijn oneindig in aantal.
Binnen die heterogene tekens stuiten wij op eenheden (semantemen)
die eindig in aantal zijn, en die dus van het geheel deel uitmaken. Van
de evidente semantemen is ons nog niet voldoende bekend om een opsomming
van alle semantemen te kunnen geven, dit nog afgezien van de
mogelijkheid dat bepaalde ervaringen van de individuele optimale taalbeheersers
van elkaar zullen afwijken, hoe controleerbaar ook geformuleerd;
zodat zij buiten het gemeenschappelijke zullen blijken te vallen.
Bij de hoogste graad van controleerbaar formuleren blijft echter wel
39
het gemeenschappelijke feit, dat elke individuele optimale taalbeheerser
de ervaring heeft dat hij een bepaald, eindig aantal semantemen tot
zijn beschikking heeft. De afwijkingen vinden dan hun vertegenwoordiging
in „twijfel" van „de" taalbeheerser.
Gegeven dat „het Nederlands" gemeenschappelijk bezit is van alle
optimale taalbeheersers, gegeven voorts, dat nog niet alle verschijnselen
die zich voordoen bij homonymie zijn onderzocht, en gegeven dat de
grens van de gemeenschappelijkheid in de ervaringen der individuele
optimale taalbeheersers nog niet kan worden vastgesteld, moet voorlopig
geconstateerd worden dat het aantal semantemen waaruit „het
Nederlands" bestaat niet aanstonds ondubbelzinnig vaststelbaar is.
Dat neemt natuurlijk niet weg, dat er een begin gemaakt kan worden
met een opsomming. Immers er is een minimum en een maximum waartussen
het aantal semantemen kan worden ingesloten. Indien men zich
stelt op het standpunt van de taalbeschouwer die met homonymie nog
geen rekening houdt, omdat dit terrein zijns inziens nog te ontginnen
valt, maar die zich uitsluitend baseert op de vormidentiteit der in VAN
DALE aanwezige vormexemplaren, dan verkrijgt men het minimum
aantal op te sommen taalvormen. Hier wordt uitgegaan van de vorm
als eenheid, terwijl de betekeniseenheid nog als problematisch wordt
beschouwd. Er is eenvoudig sprake van de kleinste isoleerbare 1 vormen
die, waarneembaar gemaakt, de taalbeheerser met „betekenis" confronteren,
afgezien van de eenheidsfactor in de betekenis. In de minimumopsomming
wordt geen enkele vorm meer dan één maal gegeven 2.
Een aantal vormen groter dan het minimum verkrijgt men, indien
men homonymie verdisconteert. Ook al is dit verschijnsel nog in vele
1 Met de term „isoleerbaar" bedoelen wij niets anders dan dat, binnen een gegeven
schriftvorm, een vorm eruit gelicht kan worden, aan te geven door b.v. die
vorm te cursiveren. Zo kan men binnen :vorm : : vo : onderscheiden en isoleren ; het is
overigens duidelijk dat déze vorm de taalbeheerser niet met „betekenis" confronteert.
Isoleren wij binnen : woordvorm : : woord :, dan is dat wel het geval. De isoleerbaarheid
als zodanig is dus een zuiver vormelijke (aanschouwelijke) aangelegenheid.
2 De theoretisch uiterste minimum-opsomming zou bestaan uit een opsomming
van de zesentwintig letters van het alfabet, aangezien VAN DALE elke letter geïsoleerd
in een lemma geeft. Hierdoor is het duidelijk dat de homonimie wel in aanmerking
genomen moet worden; de eenheidsfactor in de betekenis kan niet gepasseerd worden
zonder dat men in strijd komt met de meest elementaire taalervaring, b.v. de ervaring
dat I tak 1 en j trui I geen betekenisovereenkomst bezitten corresponderend met de
in beide tekens aanwezige vorm : t
40
facetten ononderzocht, er zijn vormen waarvan de homonymie evident
is, b.v. de vormen die bij VAN DALE in meer dan één lemma worden
behandeld. Men kan, in een weer grotere opsomming, met de cijfers
(Romeinse en eventueel Arabische) van VAN DALE rekening houden,
en de vorm waarneembaar maken zoveel malen als deze behandeld
wordt (aangegeven door die cijfers). Bij de maximum-opsomming zou,
gezien het nog niet begrensd zijn van „het" homoniem, in elk geval elk
lemma dat bij VAN DALE behandeld wordt, waarneembaar moeten
worden gemaakt. Men zou naar aanleiding van :kameelachtig: zowel
:kameel: als :achtig: als :kameelachtig: moeten vermelden. Voor de
homonymie van zulke tekens als :achtig: geeft VAN DALE geen enkele
aanwijzing. Is er in jij speelt I sprake van hetzelfde teken f t I als in
I hij speelt i? De taalbeschouwer verkeert hieromtrent in twijfel, welke
twijfel in het voordeel van het maximum of van het minimum kan worden
uitgelegd. In het eerste geval wordt :t: meer dan éénmaal gegeven,
in het laatste éénmaal. Er zijn lemmavormen te over waarbinnen : t:
te onderscheiden valt, zonder dat de taalbeschouwer ook maar de
minste twijfel ondervindt of hij op grond van die vorm :t: nog eens
waarneembaar moet maken (vgl. 1 pot of mat I), zodat ook aan dit
maximum grenzen gesteld zijn; het is in elk geval per vorm nooit hoger
dan het aantal malen dat een vorm bij VAN DALE waarneembaar is gemaakt.
Dat het aantal semantemen nog niet vastgesteld kan worden,
vormt uiteraard geen belemmering voor de taalbeschouwing die o.a.
ten doel heeft eigenschappen van „het Nederlands", en om te beginnen
van semantemen, te achterhalen. Wat overigens vastgesteld kan worden
is dát er een maximum is, dát het een eigenschap van „het Nederlands"
is, dat het aantal semantemen eindig is. Wij kunnen reeds na een oppervlakkig
doornemen van VAN DALE zien dat de maximum-opsomming
veel en veel groter wordt dan de minimum-opsomming. Een aanwijzing
tot het versmallen van deze marge kan alleen gegeven worden op grond
van het resultaat van een onderzoek naar de homonymie.
Vatten wij nu de hoofdpunten van ons onderzoek samen.
1. Object van deze studie is „het Nederlands". Dat deze term een gangbare
term is, wil zeggen dat in de ervaring van Nederlanders iets
bestaat dat een specifieke en in bepaald opzicht begrensde eenheid
is („het" Nederlands).
2. Doel van deze studie is, in de eerste plaats vast te stellen door
41
welke factoren die ervaring wordt bepaald, om daarna te kunnen
onderzoeken welke kenmerken de eenheden bezitten die het aldus
begrensde „Nederlands" constitueren.
3. „Het Nederlands" openbaart zich in onder bepaald opzicht gelijksoortige
en onder ander opzicht ongelijksoortige eenheden.
4. De gelijksoortigheid van die eenheden bestaat in het feit dat zij
tekens zijn.
5. De ongelijksoortigheid bestaat in het feit dat sommige ontieedbaar,
andere onontleedbaar zijn.
6. De ontleedbare taaltekens zijn oneindig in aantal.
7. De onontleedbare taaltekens (semantemen) zijn eindig in aantal en
kunnen door de taalbeheerser met elkaar op bepaalde wijze tot
grotere tekens (q.q. ontleedbare) worden gecombineerd.
8. Welke semantemen „het Nederlands" telt is met de constatering
van de eindigheid van hun aantal nog niet gegeven. In dit stadium
van het onderzoek doet het aantal semantemen zich dan ook aan
de taalbeschouwer voor als nog niet vaststelbaar.
9. De marge van het aantal semantemen is afhankelijk van de stand
van het onderzoek naar het verschijnsel der homonymie.
10. De eindigheid van het aantal semantemen maakt dat „het Nederlands"
kan worden beschouwd als een geheel.
De uitkomst van het aldus samengevatte onderzoek luidt derhalve:
„Het Nederlands" is een geheel van onderling combineerbare semantemen.
42
II. DE TAALTEKENS EN HUN GRAMMATISCHE FUNCTIES
II. 1. Toepasbaarheid van REICHLING's woordtheorie op het semanteem.
„Het Nederlands" leerden wij kennen als een geheel van onderling
combineerbare semantemen. Om in dit geheel een nader inzicht te verkrijgen
beschouwen wij de aard der semantemen nu uitvoeriger.
Op grond van het voorafgaande weten wij dat elk semanteem op bepaalde
wijze teken is. Die bepaalde wijze komt tot uitdrukking in het
feit dat de taalbeheerser in staat is, semantemen te onderscheiden. Daarmee
wordt echter nog allerminst duidelijk waarin die bepaalde wijze
bestaat. Wij weten wèl dat een semanteem „betekenis" heeft, die nader
gekend kan worden door beschouwing van wat de waarneembaar gemaakte
vorm te kennen geeft. Wij zullen ons dus, gegeven de waarneembaar
gemaakte semanteemvorm, met de semanteembetekenis bezighouden.
De semantemen geven echter, geïsoleerd beschouwd, lang niet
alle op gelijke wijze aanleiding tot een doeltreffend beschrijven van hun
„betekenis". Indien men de taalbeschouwer vraagt: „Beschrijf eens de
betekenis van i fiets I", dan komt hij tot een min of meer bevredigend
resultaat als „tweewielig voertuig, met de benen voort te bewegen".
Probeert hij hetzelfde met de betekenis van I t (vgl. 1 Jan komt.
I Jan loopt. 1, I Jan roept. I), dan is het resultaat vrijwel nihil. Toch
kan de taalbeschouwer de semantemen I fiets I zowel als t I onderscheiden.
Is de mogelijkheid, als zodanig onderscheiden te worden, het
enige gemeenschappelijke kenmerk? Is de oorzaak van die onderscheidingsmogelijkheid
op te sporen? Zijn alle semantemen op dezelfde wijze
„teken"? Zo ja, waarin bestaat dan die wijze, zo nee, waarin bestaan
dan die verschillende wijzen? Het zijn deze vragen waarop wij een antwoord
zullen trachten te vinden. Wij gaan daarbij uit van de onderzoekingen
van REICHLING, die van een bepaald soort taalteken, het
„woord", het specifieke tekenkarakter aan een beschouwing onderwierp.
REICHLING gaat uit van de veronderstelling dat een taalbeheerser in
zekere mate taalbeschouwelijk kan worden. Men kan er b.v. zonder
meer van uitgaan dat er Nederlandse taaltekens bestaan die voor elke
optimale taalbeheerser evident „woorden" zijn; en: dat er Nederlandse
-taaltekens bestaan die voor elke optimale taalbeheerser evident geen
43
„woorden” zijn 1• Deze twee feiten liggen aan REICHLING'S woordtheorie
ten grondslag, en moeten ook de grondslag zijn voor elke studie die
betrekking heeft op taaltekens waarbij deze evidentie ontbreekt. Wat
REICHLING doet is, een beschrijving geven van het bijzondere tekenkarakter
van evidente „woorden", van „het" woord. Wij zullen moeten
zien in hoeverre wij de door REICHLING centraal gestelde eigenschappen
van het woord aantreffen in het semanteem. Wij stellen daarbij voorop
dat wij de vorm van de te bestuderen taaltekens als gegeven beschouwen.
Voorts beschouwen wij als gegeven dat die -- waarneembaar gemaakte —
vorm ons iets te kennen geeft. Dat „iets" noemen wij „de" betekenis.
De betekenis „passen wij toe". De wijze van toepassen stellen wij problematisch,
daarop is dus ons onderzoek gericht. De principes van het
vaststellen wat een taalvorm te kennen geeft, geformuleerd op blz. 28
t/m 30, herhalen wij hier in het kort. Van een bepaald Nederlands taalteken
wordt de vorm waarneembaar gemaakt. Wie als taalbeheerser
van die vorm kennisneemt kan zich in de voorstelling een optimale genoemdheid
scheppen waarop hij de betekenis toepast. Die genoemdheid
ervaart hij als iets dat door het bezit van bepaalde kenmerken optimaal
is. Die kenmerken worden als het ware aan de genoemdheid toegekend
door het gebruiken van het taalteken. Zij blijken zich dan ook voor te
doen als berustend op de betekenisonderscheidingen van het gebruikte
taalteken. Opsomming van die kenmerken valt volledig samen met opsomming
der betekenisonderscheidingen, d.i. met betekenisbeschrijving.
De betekeniseenheid dus kan door de taalbeschouwer worden gekend
aan de hand van bepaalde kenmerken van de in de voorstelling geschapen
optimale genoemdheid waarop hij de betekenis toepast.
1 „Een volwassen analphabeet onderscheidt woorden. Als Sapir niets anders gedaan
had dan dit feit duidelik vaststellen, had hij reeds de linguistiek een uiterst voortreffelike
dienst bewezen. Bij zijn werk als onderzoeker der Indianentalen vond hij
het feit bevestigd . . . . Indianen zonder enige kennis van grammatica, schrift of spelling,
dicteren, gevraagd, om de elementen waarmee zij iets bedoelen, te scheiden,
zonder aarzeling de woorden, ook die woorden hunner talen, bedenken wij dat wel,
die van 'n uiterst complex karakter zijn." (Het Woord, blz. 96.)
Dichter bij huis dan bij de Indianen kunnen wij het feit van de woordonderscheiding
ook vaststellen, en wel bij onze onvolwassen analfabeten, n.l. bij hen die voor
het eerst de lagere school betreden: als hun een zeker vermogen tot woord-onderscheiding
ontbrak, zou men hun nooit kunnen leren schrijven; ons schrift spatieert
immers tussen de woorden, en de kinderen spatiëren ook tussen die woorden welke
zij nog nooit eerder geschreven aantroffen.
44
Er zijn verschillende taaltekens waaraan REICHLING de karakteristica
van het woord demonstreert, o.a. water I biljartbal I, aap 1, i vogel I,
I pap I, bank I, I spel I. Behalve I biljartbal zijn al deze woorden
semantemen. Om de eigenschappen van „het" woord op te sporen gaat
REICHLING uit van gevallen waarin één der bovengenoemde woorden
wordt gebruikt in de normale zin, d.w.z. hij gaat uit van de situaties
waarin de betekenis van het woord wordt toegepast. Het fundamentele
verschil met onze werkwijze is, dat REICHLING de genoemdheid presenteert
als een concreet, binnen één bepaalde situatie bestaand gegeven,
en niet als het in de voorstelling geschapen optimale „iets" dat in de
ervaring van de taalbeschouwer optreedt als hij van de waarneembaar
gemaakte vorm — afgezien van enige concrete situatie — als taalbeheerser
kennisneemt. In beide gevallen evenwel is sprake van een genoemdheid
waarop betekenis is toegepast.
REICHLING maakt een analyse van de wijze waarop de betekenis op
het „iets" wordt toegepast. Het gaat er hier om, vast te stellen in hoeverre
er overeenkomst bestaat tussen de wijze van toepassing die REICHLING
heeft geanalyseerd, en de wijze van toepassing van een semanteembetekenis
welke wij zullen aantreffen. De genoemdheid die REICHLING
bestudeert duidt hij aan met de term „zaak". Als iemand, wijzend naar
het Paleis op de Dam, zegt: „Dat is een mooi paleis!", dan is het Paleis
op de Dam de „zaak" waarop de betekenis van het woord paleis is
toegepast. Indien men zonder meer neerschrijft paleis I, en de taalbeheerser
die het leest past de betekenis op een „zaak" toe, dan is er
dit verschil, dat hij niet in concreto een gebouw waarneemt, maar er
zich een voorstelling van kan scheppen. In beide gevallen echter wordt
de genoemdheid te kennen gegeven als een „zaak" die de typische paleiskenmerken
bezit. Onder dit opzicht beschouwd is dus de wijze van toepassing
van "'paleis"' dezelfde. Indien de taalbeheerser kennisneemt van
Die man woonde in een prachtig paleis. I of van rood paleis 1, ook
dan is de in de voorstelling geschapen optimale genoemdheid waarop
hij de paleis 1-betekenis toepast een „zaak" die de "'paleis"'-kenmerken
bezit. REICHLING noemt als essentiële eigenschap van het woord
het verschijnsel dat wij de betekenis ervan op bovengenoemde wijze op
„zaken" toepassen. Hij analyseert vele variaties binnen die mogelijkheid,
zoals polysemie, en conjuncte tegenover disjuncte toepassing, maar
het accent ligt op het eenheidskarakter en de constantheid van de be-
45
tekenis, op het verschijnsel van betekenisonderscheidingen en het toepassen
daarvan op „zaken". Afgezien van het feit dat de „zaak" in de
gevallen die REICHLING laat zien, als een gegeven binnen een concrete
situatie wordt beschouwd, terwijl wij in onze analyse steeds met een in
de voorstelling geschapen optimale genoemdheid te maken hebben,
blijken de beide wijzen van betekenistoepassing gelijk. Wij kunnen dus
dit vaststellen: dat er semantemen zijn die de mogelijkheid bezitten, gebruikt
te worden op de wijze van het woord zoals REICHLING die heeft
bestudeerd. Ter illustratie geven wij hier nog enige taaltekens waarbinnen
de betekenis der gecursiveerde semantemen op de genoemde wijze van
„het woord" wordt toegepast. i Zij dansen de polka. 1 Mijn pen schrijft
uitstekend. I, i Lelijke heks! I Kind, kind! 1, 1 grote vreugde I, De
wereld een dansfeest. I. Dat het woord niet zonder meer samenvalt met
het semanteem blijkt uit legio gevallen, waarvan wij er hier ook enkele
laten volgen : i De biljartba/ lag op de grond. 1, I Zij kampeerden in een
bruin tentje. 1. Semantemen, zowel als combinaties van semantemen
kunnen woord zijn; een semanteem is echter niet noodzakelijk altijd
woord; I bal i en tent I binnen resp. 1 biljartbal I en tentje geven
daarvan duidelijk blijk. De vraag is nu, in hoeverre van alle semantemen
die wij als woord aantreffen, de betekenis op een „zaak" is toegepast op
de wijze van I polka I, I pen i etc. in bovengenoemde voorbeelden. Om
die vraag te kunnen beantwoorden zullen wij onze beschouwing richten
op een taalteken waarvan de taalbeschouwer zonder aarzeling zal beamen
dat er precies zes semantemen in te onderscheiden zijn die als
woorden zijn gebruikt: 1 Ik zag een klein paard, Jan!
Als wij ons afvragen wat de taalbeheerser te kennen gegeven wordt
bij waameembaarmaking van de vorm van Ik zag een klein paard, Jan! 1,
dan kunnen wij ons een voorstelling scheppen van iets dat wij in ervaring
kennen, namelijk van de situatie waarin, naar iemand aan zekere Jan
vertelt, hij een klein paard gezien heeft. Krachtens het gebruikte 1 Ik zag
een klein paard, Jan! I is die — in onze voorstelling aanwezige — situatie
van een bepaalde aard. Wij zullen onderzoeken welke situatie-momenten
berusten op het gebruikt-zijn van telkens één bepaald semanteem; wij
zoeken dus naar optimale kenmerken. Wij zullen allereerst beschouwen
dát wat ons van die situatie te kennen gegeven is krachtens het feit dat
I paard 1 gebruikt is; vervolgens: wat ons te kennen gegeven is krachtens
het feit dat 1 klein gebruikt is. Wij onderzoeken dus telkens de betekenis
46
van I Ik zag een klein paard, Jan! voorzover die geconstitueerd wordt
door één der semantemen.
De betekenis van i paard die wij toepassen op een voorgestelde
optimale „zaak", passen wij toe op een bepaalde wijze. Wij „denken" —
om met REICHLING te spreken — ons die „zaak" als een „paard". Dat
impliceert, dat in ons „denken" die „zaak" één of meer bepaalde eigenschappen
bezit welke gegeven zijn in het teken I paard I. Richten wij onze
aandacht op klein I, dan stellen wij vast dat wij "'klein"' toepassen
op het dier waarop wij ook "'paard"' toepassen. Dat dier is de „zaak".
Passen wij nu "'klein"' en "'paard"' op dezelfde wijze op die „zaak" toe?
Wij stelden dat de „zaak" waarop de betekenis van paard I in 1 Ik
zag een klein paard, Jan! i is toegepast, één-en-dezelfde is als die waarop
de betekenis van klein is toegepast. In bepaald opzicht is dat juist.
Dat willen zeggen : wij worden gedwongen ons een „zaak" voor te stellen
die bepaalde kenmerken bezit, en bij nadere beschouwing blijken die
kenmerken o.a. te zijn gegeven in "'paard' en "'klein'. Wij constateren
nu evenwel ook, dat de wijze waarop het kenmerk „het-gaat-over-ietsdat
-paard-is" aan de „zaak" wordt toegekend, verschilt van de wijze
waarop het kenmerk „het-gaat-over-iets-dat-klein-is" aan de „zaak"
wordt toegekend. Waarin bestaat dit verschil?
REICHLING licht ons uitvoerig in over de wijze waarop "'paard"'
wordt toegepast. Wij vatten het resultaat van zijn analyse samen.
De „zaak" doet zich aan ons voor met bepaalde kenmerken; o.a.
als zoogdier; met het vermogen tot galopperen; met het vermogen tot
hinniken. Deze kenmerken kennen wij in analytische beschouwing van
het teken i paard I, met welks betekenisonderscheidingen zij samenvallen.
„En, de betekenisonderscheidingen zijn geen som van verbonden
ken-momenten, doch zij maken de kennis uit van de ken-bare momenten
ineen. We kennen de betekenis „koe" niet als 'n staart, horens, uiers,
'n wei, geloei en andere eigenschappen samen, maar we kennen die
eigenschappen in-één. De notie eenheid is voor 't betekenisbegrip essentiëel,
omdat zij essentiëel is voor alle denken." (Het Woord, blz. 247.
Curs. v. REICHLING.) (Wij hebben in ons voorbeeld niet I koe I maar
i paard 1 gekozen, omdat het er ons voorlopig om gaat, de eigenschappen
van het woord aan die van het semanteem te toetsen. In I een kleine koe I
treedt de complicatie op dat kleine i uit twee semantemen bestaat en
toch als één woord wordt beschouwd. Het is intussen duidelijk dat alles
47
wat REICHLING aan i koe 1 demonstreert ook geldt voor paard 1.) Wij
kennen dus 'paard' als een eenheid en de momenten van die eenheid
passen wij op de „zaak" toe zonder dat de eenheid verloren gaat. Met
„toepassen" is echter nog niet alles gezegd. Dat wij de 1 paard l-betekenis
toepassen op de „zaak" wil niet alleen zeggen dat de „zaak" bepaalde
kenmerken bezit, maar ook dat die „zaak" te kennen gegeven wordt als
daardoor behorende tot een „soort" (of, zoals REICHLING het noemt,
vallende binnen een bepaalde categorie 1), te weten de „soort" „paard".
De „soort" „paard" is gekenmerkt door de betekenisonderscheidingen
van "paard', en deze worden — als momenten van de eenheid "paard"
— niet gegeven als kenmerken-zonder-meer, maar als „soortelijke" kenmerken.
Het doet daarbij niet ter zake of de „zaak" waarop wij 'paard'
toepassen wel een paard is. De „zaak" kan best iets anders zijn; als wij
van onze fiets zeggen „Buiten staat mijn paard!" dan is de „soort"
„paard" gegeven als de „soort" waarbinnen die fiets valt. Passen wij,
in het algemeen, "paard" toe op een „zaak", dan vindt de taalbeschouwer
dat meer of minder betekenisonderscheidingen de facto van toepassing
zijn (in het geval van de fiets minder dan in het geval van het
paard), maar dat in beide gevallen de onderscheidingen worden toegepast
als kenmerken die maken dat de „zaak" valt binnen de „soort" die in
de betekeniseenheid is gegeven 2.
1 „Met welk recht beweert G. Stem nu dat de betekenis van bird verandert bij
gebruik van verschillende vogels? Op grond van het feit dat de 'zaak' 'more than one
characteristic' heeft. Maar welke is de categorie waarop we in bird betrokken zijn,
de zwaluw-, de arend-, de mus-categorie? Natuurlijk niet; we zijn betrokken op de
vogel-categorie. En al zijn de verschillende vogels, die G. Stem bij het uitspreken van
zijn zin 'there flies a bird' bedoelde, nu ook geheel verschillend in hun eigen categorie:
de zwaluw-, de mus-, de arend-categorie, dan komen ze toch juist overeen
in de vogel-categorie; maar omdat de betekenis van het woord bird, ook volgens
Stern, bestaat in het betrokken zijn op een zakelike „vogel"-categorie, kunnen toch
met geen mogelikheid verschillen, die bestaan in mus-, arend-, of zwaluw-zijn
van de bedoelde zaak, verschillende subjectieve apprehensies van het woord bird,
dat op de vogel-categorie is betrokken, bewerken!" (Het Woord, blz. 250. Spat. v.
REICHLING.)
2 De betekenis van i paard! is constant, zij verandert, ook bij dit metaforische
gebruik, niet: paard I betekent niet „fiets", maar „paard". REICHLING zegt over dit
metaforische gebruik, ofwel deze disjuncte toepassing, o.a. het volgende, met als voorbeeld
1 spel 1: „Ordenen we nu nog enkele gevallen van disjunct toegepast spel. Een
cynies cipier zegt tegen dwangarbeiders: 'Heren, 't spel gaat weer beginnen!' Dat
betekent niet: 'Heren, de dwangarbeid gaat weer beginnen!' De kracht van de uitdrukking
ligt juist daarin, dat spel hier wel degelik spel betekent, doch dat alleen
48
Omdat de taalbeschouwer de indruk heeft dat "'klein"' in i Ik zag een
klein paard, Jan! niet op identieke wijze op het paard wordt toegepast
als "'paard', zullen wij trachten een analyse te maken van de toepassingswijze
van 'klein', althans voorzover die van die van "'paard"'
verschilt.
Wij stellen in de eerste plaats vast dat wij in i klein I niet de „soort"
kennen waarbinnen de „zaak", in casu het in de voorstelling geschapen
paard, valt. Wèl wordt het dier gekenmerkt door iets dat in 'klein"'
gegeven is, maar dat „iets" is op een andere wijze kenmerk dan de kenmerken
die in "'paard"' gegeven zijn.
II. 2. „Zaak" en genoemdheid.
Uitgaande van het „zaak"-begrip, dat wij aan REICHLING ontlenen,
komen wij nu voor een probleem. Het is immers een feit dat wij ons een
„zaak" „denken" die bepaalde kenmerken bezit. Het is evenzeer een
feit dat die kenmerken in "'paard"' en in "'klein"' gegeven zijn. Er
lijkt dus vooralsnog niets op tegen om van beide betekenissen te zeggen
dat zij zijn toegepast op de „zaak". Een andere beschrijving blijkt echter
eveneens mogelijk : "'paard"' is op het paard toegepast, maar "'klein"'
is op de afmeting van het paard toegepast. In dat geval hebben wij twee
„zaken", het paard en de afmeting van het paard. Indien wij het zo formuleren
moeten wij er rekening mee houden dat die twee „zaken" als
twee niet-gelijkwaardige „zaken" te kennen worden gegeven ; de ene
„zaak" is het kenmerk van de andere ; de afmeting is een kenmerk van
het dier, en niet omgekeerd. De "'klein"'-„zaak” wordt afhankelijk
gesteld 1 van de "'paard"'-„zaak"; er bestaat een zekere hiërarchie die
deze „zaken" beheerst. Tot hiertoe lijkt het betoog te sluiten. Het „zaak"-
begrip dreigt zo echter in de verdrukking te geraken. Indien wij het dier
dat wij ons voorstellen, of, in concreto — om bij REICHLING aan te
sluiten — het dier dat wij in de wei aantreffen, de „zaak" noemen waarop
de han delin gs-onderscheiding (als betekenisonderscheiding) toegepast werd." (Het
Woord, blz. 339. Curs. en spat. v. REICHLING.)
1 Er bestaat een bepaalde (afhankelijke) betrekking tussen het dier en de afmetingen.
„Het 'begrijpen' van deze woorden [zoals I klein I ] in het taal-gebruik," . . . „is nu eo
ipso het stellen van de betrekking." (Het Woord, blz. 290. Spat. v. REICHLING.)
De hier geciteerde zin heeft betrekking op zgn. „taaltechnische" woorden, maar is,
in dit stadium van onze studie, ook algemener (nl. op ieder „afhankelijk" gebruik)
van toepassing. Wij komen op één en ander nog uitvoerig terug.
4 49
wij 'paard" toepassen, dan impliceert dat, zoals REICHLING ons leert,
en zoals reeds eerder ter sprake kwam, het volgende. Het dier bezit
bepaalde kenmerken, lichaamsvormkenmerken, geluidgevingskenmerken,
etc. Deze worden „genoemd" 1, en wel als kenmerken die de „zaak"
binnen de „soort" „paard" doen vallen. Voorts bezit het dier een bepaald
afmetingskenmerk; ook deze afmeting wordt „genoemd" en wel
als een kenmerk dat toegevoegd is aan de "paard"-kenmerken.
Zowel i klein als paard I „noemen" kenmerken van een „zaak".
(Het doet er niet toe, of een teken één of meer kenmerken „noemt",
dat is afhankelijk van de betekeniseenheid zelf, die niet noodzakelijk
onderscheidingen behoeft te vertonen 2• Dat I klein slechts één kenmerk
„noemt" is in elk geval niet typerend voor de wijze waarop in f Ik zag
een klein paard, Jan! i de "klein"-toepassing van de "'paard"-toepassing
verschilt.) Zoals wij zagen worden in I Ik zag een klein paard,
, Jan! i bepaalde kenmerken van een „zaak", in casu een dier, op verschillende
wijze „genoemd". Het zou terminologisch te verdedigen zijn,
het klein-zijn ook een „zaak" (een „niet-ik" 3) te noemen. Men kan im-
1 Zoals wij zagen is het dier een „zaak", maar wij noemen het slechts een „zaak"
voorzover het door I paard 1 „genoemd" wordt, d.w.z. voorzover het bepaalde kenmerken
bezit. Vandaar de mogelijkheid, te zeggen dat het paard „genoemd" wordt,
maar ook, dat de paardkenmerken van dat paard „genoemd" worden. REICHLING
zegt in dit verband (in een analyse van wat er gebeurt als wij tegen een jongen „lelijke
aap" zeggen):
„Met het woord aap, noemen we hoogstens 'n „aaps" kenmerk in de jongen, terwijl
toch 't woord aap alleen gebruikt kan worden zoals 't wordt, als wij daarin de aap
mee-denken: het betekent dus in dit gebruik aap." . . . . „De betekenis dus, in zover
zij in het woord wordt toegepast op de zaken maakt het woord noemend. Aap
kan dus zowel apen als aap se kenmerken noemen, dat hangt af van de wijze waarop
het gebruikt wordt." (Het Woord, blz. 245. Spat. v. REICHLING.) REICHLING spreekt
zoals blijkt, van het „noemen" van „aapse kenmerken" alleen bij disjunct toegepast
"aap". Bij conjuncte toepassing blijft die formulering echter eveneens van kracht,
het enige verschil is, dat er dan méér „aapse kenmerken" zijn. Wij zeggen dus: „I Aap
kan zowel apen als jongens „noemen", in beide gevallen „noemt" het (meer of minder)
„aapse kenmerken", en in beide gevallen „noemt" het deze áls kenmerken die de aap
resp. de jongen tot de „soort" „aap" doen behoren.
2 „De eenheid impliceert niet dat er onderscheidingen moeten zijn; het begrip
laat echter de mogelikheid daarvoor open." (Het Woord, blz. 46. Spat. v. REICHLING.)
3 Een „zaak" is in REICHLING'S terminologie een „niet-ik". Deze terminologie
hangt ten nauwste samen met wat hij uiteenzet over het „denken" .(Het Woord, blz.
42, 43.) Wij kunnen in ons bestek, zonder op de details van zijn analyse nader in te
gaan, de daaruit te destilleren resultaten als volgt gebruiken en uitbreiden: het „nietik"
is iets voorzover dat „gedacht" wordt als „niet-ik". Het paradoxale immers blijkt
hierin te bestaan: dat iemand die van zichzelf „Ik loop." zegt, in dat „ik" wel een
50
mers elke eigenschap of elk complex van eigenschappen beschouwen als
een „zaak" en onder dit aspect bestaat er tussen het paard en de afmeting
van het paard geen enkel verschil. Men kan dan ook, om dit aspect tot
uitdrukking te doen komen, het „genoemde" dier en zijn „genoemde"
afmeting beide met „zaak" aanduiden. De wijze van „noemen" is dan
in zoverre overeenkomstig dat:
a. het dier (de I paard -„zaak") wordt „genoemd" als vallende onder
de „soort" „paard" en
b. zijn afmeting (de klein f-„zaak") wordt „genoemd" als vallende
onder de „soort" „klein".
Immers alles wat wij ervaren is één unieke gegevenheid, zoals dat ene
paard dat wij ons voorstellen, of dat ene paard dat wij in de wei zien staan,
en géén ander, en dat ene klein-zijn dat wij aan één bepaald paard waarnemen
en géén ander; dat alles zijn de „zaken" die wij door middel van
taaltekens kunnen „noemen", zó, dat zij te kennen gegeven worden als
vallende onder een bepaalde „soort", waarvan de kenmerken samenvallen
met de betekenisonderscheidingen van het „noemende" teken.
Dit zijn dan de kenmerken die een ander, even uniek paard, en een ander,
even uniek klein-zijn ook tot de „soort" „paard" resp. de „soort"
„klein" doen behoren, zodra ze „paard" resp. „klein" worden „genoemd".
Als wij zulk „noemen" zich doen voltrekken, als wij "'paard'
toepassen op een in de voorstelling geschapen dier en "'klein"' op de
afmeting van dat dier, dan is er sprake van twee „genoemde" „zaken".
Als wij de term „zaak" op bovenomschreven wijze gebruiken, is
onze terminologie in overeenstemming met die van REICHLING 2. In
„zaak" te kennen geeft, welke nochtans moeilijk een „niet-ik" genoemd lijkt te kunnen
worden. In het „denken" evenwel is dat toch het geval; degeen die „ik" zegt stelt
toch zichzelf als een „niet-ik" tegenover zich, er blijft immers altijd de „ik" over die
„ik" zegt en deze „noemende" „ik" is niet identiek met de „genoemde" „ik", omdat
nu eenmaal niets identiek is met zijn genoemdheid, iets wordt altijd „genoemd" onder
een bepaald aspect; dit geldt zèlfs voor de eigennaam, in verband daarmee zeggen wij
ook „Niemand zal beweren dat Prinses Beatrix haar naam is." (Blz. 144.) De „wèl-ik"
is dus qualitate qua on-„genoemd" (= on-„gedacht"). Het is deze eigenaardige gesteldheid
van ons „denken" die men met „gespletenheid" aanduidt.
1 „Wij hebben in taal-gebruik met twee 'zaken' te doen. Immers: in de
geactueerde referent stellen wij de betekenis, als niet-ik, tegenover ons. De betekenis
is dus 'n zaak; en wel, zoals we zeiden, 'n onaanschouwelike zaak. Zij is het
niet-ik dat wij in het woord kennen, maar, in het taalgebruik hebben we ook nog
te maken met de „zaken", die we met het woord noemen, d.w.z. met de „zaken"
waarop we de betekenis toepassen." (Het Woord, blz. 244. Spat. v. REICHLING.)
51
„Het Woord” echter is het verschil tussen „zaken" die worden „genoemd"
als kenmerken van, of relaties tussen door andere tekens „genoemde"
„zaken", en „zaken" die dat niet worden, nog nauwelijks
aan de orde. „Het Woord" is een studie over het principe van het betekenissen
toepassen op „zaken". De verschillen die er binnen dit principe
bestaan, kunnen pas na „Het Woord" en met „Het Woord" als
grondslag aan de orde worden gesteld. Nu wij er, uitgaande van de
gegevens die „Het Woord" ons verschaft, toe zijn gekomen ons juist
met de verschillen bezig te houden, zien wij ons genoodzaakt, het gebruik
van de term „zaak" te wijzigen. In plaats van bij elk „iets" dat
„genoemd" wordt of kan worden van een „zaak" te spreken, spreken
wij (alleen wanneer er sprake is van „genoemd"-zijn) van een genoemdheid.
Een genoemdheid is dus iets waarop een taalteken-betekenis is toegepast.
Bij gebruik van Ik zag een klein paard, Jan! i onderscheidt
de taalbeschouwer o.a. twee gen.oemdheden: le het paard, 2e de aan
dat paard waar te nemen afmeting. Het paard wordt „genoemd" als
vallende binnen een „soort" zonder meer. De afmeting echter wordt
„genoemd" als vallende binnen een „soort" en bovendien als zijnde
een kenmerk van een door een ander semanteem „genoemde" genoemdheid.
Binnen de genoemdheden onderscheiden wij derhalve twee categorieën:
le. die welke te kennen worden gegeven als uitsluitend ervaren aan één
of meer andere genoemdheden en
2e. die welke dat niet doen.
Dit is een fundamentele onderscheiding, die in ieder taalgebruik tot
uitdrukking komt: een genoemdheid hoort hetzij tot de eerste, hetzij
tot de tweede categorie. De sub le genoemde categorie onderstelt de
sub 2e genoemde categorie (de genoemdheid van I klein I in I Ik zag
een klein paard, Jan! onderstelt daarin de genoemdheid van paard 1).
Indien een teken een genoemdheid „noemt" als iets dat niet uitsluitend
ervaren is aan één of meer andere genoemdheden, dan „noemt" dat
teken zelfstandig. De term „zaak" zullen wij voortaan alleen toepassen
op een zelfstandig „genoemde" genoemdheid. Bij gebruik van f Ik zag
een klein paard, Jan! onderscheiden wij, voorzover het de semantemen
1 klein en i paard 1 betreft, twee genoemdheden, waarvan er één (die
van paard 1) een „zaak" is.
Dit alles impliceert dat wij de term „zaak" gebruiken voor een „iets"
52
(een „niet-ik"), voorzover dit „genoemd" is, en wel voorzover het zelfstandig
„genoemd" is.
Ons gebruik van de termen „zaak" en „soort" noodzaakt ons, aandacht
te schenken aan de verhouding tussen vaktermen en andere aanduidingen.
Zowel „zaak" als „soort" zijn woorden die ook buiten de
taalkunde voorkomen. „Zaak" gebruikt men gewoonlijk om iets aan
te duiden dat geen specifieke kenmerken bezit van een levend wezen.
In ons taalkundig gebruik duidt „zaak" iets zodanig aan, dat er geen
uitspraak wordt gedaan over het al of niet levend zijn. Het duidt een
zelfstandige genoemdheid aan. Ook de term „gen.oemdheid" passen wij
toe op iets waarvan het al of niet levend zijn in het midden wordt gelaten
en zij is in zoverre gelukkiger dan „zaak", dat zij in gewone omgangstaal
niet gebruikelijk is. De taalkunde ontleent „zaak" aan de gewone omgangstaal
ter aanduiding van een genoemdheid onder een bepaald
aspect, nadat door analyse is vastgesteld dat er een verschijnsel bestaat
dat het best met „genoemdheid" aangeduid kan worden, en dat er een
genoemdheid bestaat, die efficiënt met „zaak" aangeduid kan worden.
De notie „levenloos", geldig bij het gangbare gebruik van de term „zaak",
is niet van kracht bij het linguïstische gebruik.
Hetzelfde geldt voor „soort". Wanneer wij in I Ik zag een klein paard,
Jan! f paard 1 toepassen op een dier, dan valt het ons niet moeilijk, te
zeggen dat dat dier „genoemd" is als een „zaak" die tot de „paard"-
soort behoort. M.a.w. het valt ons niet moeilijk, te beamen dat het dier
een „zaak" is en dat de „zaak" iets anders is dan de „soort" waaronder
zij valt. Indien wij ons niet nadrukkelijk realiseren dat „soort" hier
een linguïstische vakterm is, kunnen wij voor een schijnprobleem komen
te staan dat zeer voor de hand ligt. Immers als wij afzien van het strikt
linguïstische termgebruik, is er niets tegen de redenering dat men "paard'
kan toepassen op een ,,soort", b.v. in Het paard is een edel dier. I.
Inderdaad kan de genoemdheid een „soort" zijn, een soort evenwel, die
niet identiek is met het linguïstische begrip „soort". Ten opzichte van
het linguïstische begrip „soort" is de genoemdheid van paard 1 in
1 Het paard is een edel dier. evenzeer een „zaak" als in 1 Ik zag een
klein paard, Jan! 1, ook al zijn die twee „zaken", niet-linguaal gezien,
van geheel verschillende orde 1• Hoe is de verhouding tussen de linguïs-
1 Een ten dele tegengesteld verschijnsel treft men aan wanneer men verschillende
betekenissen toepast op één „ding", hetgeen een paradoxaal voorbeeld vindt in de
53
tische „soort" en het „genoemde" dier in I Ik zag een klein paard,
Jan! l? Die verhouding is deze : de betekenisonderscheidingen van
"'paard"' worden toegepast op een genoemdheid, zó, dat die genoemdheid
te kennen wordt gegeven als bezittende bepaalde kenmerken gemeenschappelijk
met andere mogelijke genoemdheden. Deze gemeenschappelijke
kenmerken doen die genoemdheden tot de „soort" „paard"
behoren, terwijl er in het geheel geen sprake is van het al of niet aanwezig
zijn van enig kenmerk dat de genoemdheden binnen die „soort" van
elkaar onderscheidt. In Ik zag een klein paard, Jan! is het dier dat
wij ons voorstellen door paard uitsluitend onderscheiden van alles
wat niet-paard is, terwijl I paard in deze functie niets te kennen geeft
over enige onderscheiding ten opzichte van wat óók-paard is. De genoemdheid
als niet-linguaal gegeven (d.w.z. als gegeven dat beschouwd
wordt afgezien van de wijze waarop het door I paard wordt „genoemd")
is natuurlijk wèl onderscheiden van alles wat óók-paard is (o.a. door een
bepaalde kleur, b.v. zwart), maar als zodanig geeft paard deze niet
te kennen. De notie „zwart" wordt in Ik zag een klein paard, Jan!
door i paard niet te kennen gegeven. Precies hetzelfde geldt voor de
genoemdheid van paard I in I Het paard is een edel dier. Niet-linguaal
gezien kan men die genoemdheid best een „soort" noemen, maar ten
opzichte van de linguïstische „soort" „paard" vertoont zij dezelfde eigenschappen
als het ene bepaalde dier waarop wij "'paard"' toepassen
in Ik zag een klein paard, Jan! I. Ter voorkoming van spraakverwarring
noemen wij de niet-linguale soort een type. Het type waarvan sprake
is in I Het paard is een edel dier. I heeft eigenschappen die dat type van
alles wat óók-paard is onderscheiden en welke niet door paard te
kennen zijn gegeven. Het type onderscheidt zich namelijk van andere
paarden doordat het een type is, een paard dat alle paarden representeert.
De noties „type", „representant" worden door paard -als-zodanig
niet te kennen gegeven. In dat opzicht onderscheidt dus het „genoemde"
representerende type zich niet van het „genoemde" individuele dier, en
daarom is het in de voorstelling geschapen dier-als-type, evenals het
dier-als-individu een „zaak", vallend onder de „soort" „paard". De
aanduiding „Avondster" resp. „Morgenster" voor de planeet Venus. Niet-linguaal
gezien noemt men de beide genoemdheden „identiek"; linguaal gezien echter zijn er
twee genoemdheden. Deze laatste formulering is strikt genomen pleonastisch, „linguaal
gezien" is overbodig, want een genoemdheid is een linguaal verschijnsel, of liever:
een „ding", een ervaringsgegeven, beschouwd onder een linguaal aspect.
54
taalbeschouwer immers kan, kennisnemend van b.v. I het paard I zich
een voorstelling scheppen van een paard als lijfelijk aanwezig zonder
meer; maar ook van dat paard als representant van alle individuele
paarden. Deze representant wordt dan, evenals een individueel paard.,
te kennen gegeven als bezittende de „paard"-kenmerken. Ook de representant
is zoogdier, kan hinniken, galopperen, etc. Maar representant
zowel als individu zijn onderscheiden van de teken-„soort" „paard".
Dat wat wij „noemen" als wij, doelend op een representant van de
biologische paard-soort, zeggen „Het paard is een edel dier." is geen
moment van het taalteken I paard is niet de betekenis van paard
m.a.w. is niet de linguïstische „soort" „paard". Ook al bezitten de
biologische soort en de linguïstische „soort" „paard" overeenkomstige
eigenschappen, zij zijn geenszins identiek. Als vakterm plaatsen wij
„soort" tussen aanhalingstekens, om het verschijnsel „linguïstische
soort" nadrukkelijk te onderscheiden van alle niet-linguale gegevens
die gewoonlijk ook een „soort" worden genoemd.
De hiervóór geschetste verhouding tussen vaktermen en andere termen
geldt voor alle gevallen waarin wij een vakterm aan de dagelijkse
omgangstaal ontlenen. Wij plaatsen dan ook elke term die wij gebruiken
ter aanduiding van een geanalyseerd taalverschijnsel tussen aanhalingstekens,
indien er aanleiding bestaat tot verwarring met de aanduiding
van een niet-taalverschijnsel.
Voor de afhankelijke genoemdheden, dus voor die welke niet als
„zaak" te kennen worden gegeven, zullen wij trachten andere termen
te vinden, waarin zoveel mogelijk de wijze van „noemen" wordt uitgedrukt.
De genoemdheid van i klein is b.v. te kennen gegeven als
een aan door een ander teken „genoemde" „soortelijke" kenmerken
toegevoegd kenmerk. Wij kunnen deze aanduiden met de term „soortelijk
plus-kenmerk". Gebruik makend van de hiervóór verantwoorde
terminologie kunnen wij nu de geanalyseerde „denk"-acten die zich
voltrekken krachtens het gebruik van I klein I en I paard i binnen Ik
zag een klein paard, Jan! I als volgt beschrijven.
In I Ik zag een klein paard, Jan! I wordt
a. de genoemdheid van i paard 1 te kennen gegeven als een „zaak" die
behoort tot een bepaalde „soort";
b. de genoemdheid van klein 1 te kennen gegeven als een „soortelijk
55
plus-kenmerk" van de „zaak" die te kennen gegeven wordt als behorende
tot een bepaalde „soort".
Voor de zinsnede in b. ,,,,zaak" die te kennen gegeven wordt als behorende
tot een bepaalde „soort' gebruiken wij liever een kortere
formulering; de term „soortelijk plus-kenmerk" sluit immers in dat
de „zaak" reeds binnen een „soort" wordt te kennen gegeven; wij kunnen
b. dus veranderen in:
de genoemdheid van I klein I wordt te kennen gegeven als een „soortelijk
plus-kenmerk" van een „zaak".
Wij kunnen kortheidshalve in plaats van „de genoemdheid wordt te
kennen gegeven als een „zaak" behorende tot een bepaalde „soort',
zeggen: „de genoemdheid is een „zaak" behorend tot een bepaalde
„soort'. Dat „is" onderstelt dan echter het voorbehoud : voorzover
door een taalteken te kennen wordt gegeven. Wij hebben het in dit linguïstisch
betoog vrijwel uitsluitend over genoemdheden voorzover zij
door taaltekens te kennen gegeven worden ; indien niet-linguale eigenschappen
van genoemdheden ter sprake komen wordt dat expliciet
aangegeven; indien er niets wordt aangegeven, impliceert dat „voorzover
te kennen gegeven". Passen wij b.v. "'mijn paard!' toe op onze
fiets 1 , en zeggen. wij „de genoemdheid van I paard i is een „zaak" die
1 Dit voorbeeld is analoog aan het voorbeeld van REICHLING, waaraan hij demonstreert
wat er gebeurt als wij van een jongen „Wat een aap!" zeggen. Wij weten
iets over de aap, wij beschikken over een aap-begrip, maar dat aap-begrip is volstrekt
niet hetzelfde als de betekenis van !aap i; ook als wij die betekenis een „begrip"
wensen te noemen, moeten wij voor ogen houden dat het een eigensoortig begrip is,
„geen begrip zonder meer. Een voorbeeld moge dit verduideliken : veronderstel, ik
denk over het nut van apen als note comique in het programma van 'n circus. Denkend
over die apen heb ik m'n aap-begrip gesymboliseerd aan 'n schema, dat bestaat uit
'n apenonderkaak b.v. ; dat is op het ogenblik het aanschouwelik moment van m'n
aap-begrip. Déze ken-eenheid kan ik nu betrekken op de aap zonder meer. In deze
kennis is voor mij de aap. Ik kan deze aap-kennis niet „toepassen" op 'n mens, op
'n jongen, want mensen, jongens, zijn geen „apen". Als ik zou menen dat 'n mens
een aap kon zijn, was ik zelfs 'n slechte Darwinist. Maar nu 't „w o or d" aap! Dat
woord kan mij allereerst 'n teken voor 'n echte aap zijn ; inderdaad. Maar 't is dat
alleen, wanneer ik het voor 'n echte aap gebruik; ik kan 't ook voor wat anders
gebruiken !" (Het Woord, blz. 231. Curs. en spat. v. REICHLING.) Wij zouden nog
de nadruk willen leggen op de zinsnede „dat woord kan mij allereerst 'n teken voor
'n echte aap zijn", en speciaal op dat „allereerst". Immers, worden wij met het teken
I aap I-zonder-meer geconfronteerd, en realiseren wij ons de betekenis ervan, dan is
de optimale genoemdheid (het primaire, dat wat zich „allereerst" aan de taalbeheerser
voordoet), „inderdaad een echte aap" (zij het dan niet een waargenomen, maar een
voorgestelde aap). In dat geval gebruiken wij aap 1 dan ook voor een „echte" aap.
56
tot de „paard"-„soort" behoort", dan blijkt duidelijk dat wij niet zonder
meer kunnen zeggen dat zij — in werkelijkheid — een paard is.
Zij „is" slechts paard voorzover zij binnen mijn paard! 1 door paard 1
te kennen gegeven wordt. (Slechts van een optimale genoemdheid van
1 paard 1 geldt dat deze — in werkelijkheid — een paard is.)
Met dit voorbehoud kunnen wij nu de verschillende toepassing van
"Wein" en "paard' als volgt beschrijven. Bij gebruik van I Ik zag een
klein paard, Jan ! I is
a. de genoemdheid van i paard I een „zaak" behorende tot een bepaalde
„soort";
b. de genoemdheid van klein I een „soortelijk plus-kenmerk" van een
„zaak".
II. 3. Betekenis en betekenistoepassing.
Wij keren terug naar de probleemstelling van het begin van dit hoofdstuk.
Wij leerden „het Nederlands" kennen als een geheel van onderling
combineerbare semantemen. Van de semantemen wetend dat zij op bepaalde
wijze „teken" zijn, vroegen wij ons af: zijn alle semantemen
op dezelfde wijze „teken"? Zo ja, waarin bestaat dan die wijze, en zo
nee, waarin bestaan dan die verschillende wijzen?
Dat een semanteem op bepaalde wijze „teken" is, wil zeggen dat zijn
betekenis op bepaalde wijze kan worden toegepast. Wij ontleenden aan
REICHLING dat de betekenissen van semantemen die zich in gegeven
taalgebruik als woorden voordoen, op een bepaalde wijze worden toegepast,
namelijk als de eenheid waarin een genoemdheid wordt „gedacht".
Hierop voortbouwend constateerden wij dat er taalgebruik
bestaat waarbij de betekenis van een woord onder een bepaald aspect
anders wordt toegepast dan de betekenis van een ander woord, b.v.
"paard" anders dan 'klein', en wel onder het aspect der te kennen
gegeven hiërarchie die de genoemdheden beheerst. Dit voert ons naar
de conclusie die een eerste antwoord vormt op de vraag „zijn alle semantemen
op gelijke wijze teken?". Die conclusie is, dat er gevallen van
taalgebruik zijn waarbij de semanteembetekenissen, onder het aspect
der te kennen gegeven hiërarchie die de genoemdheden beheerst, op
verschillende wijze zijn toegepast. Dat betekent dat, onder dit aspect,
de semantemen niet in alle gevallen van taalgebruik op dezelfde wijze
teken zijn. Bestaat er nu ook een aspect waaronder de semantemen wèl
57
op dezelfde wijze teken zijn, b.v. op de wijze van de woorden, waarvan
immers de betekenis wordt toegepast als de eenheid waarin een genoemdheid
wordt „gedacht"?
Het komt ons voor, dat dat inderdaad het geval is. D.w.z.: als de
taalbeheerser een semanteem gebruikt past hij de betekenis toe als een
eenheid waarin hij een genoemdheid „denkt". Het is noodzakelijk, deze
ervaring nauwkeuriger te beschrijven, zodat de taalbeschouwers weten
waaraan zij hun ervaring kunnen toetsen. Te beamen dat zij "'paard"'
en "'klein"' toepassen als eenheden waarin zij genoemdheden „denken"
zal, na de voorafgaande bladzijden, niet moeilijk vallen. Het bleek hiervóór
mogelijk, de aard van de twee genoemdheden te onderzoeken en
met elkaar te vergelijken.
REICHLING gaat er van uit dat de betekenis van ieder woord wordt
toegepast als een eenheid waarin de taalgebruiker een genoemdheid
(door REICHLING met „zaak" aangeduid) „denkt", ook in die gevallen
waarin eenheid en genoemdheid minder gemakkelijk onderkenbaar zijn
dan bij toepassing van "'paard' of "'klein"'. Zo noemt hij b.v. dat
in Ik geloof dat hij komt. een
„term" . . . „die 'n bepaalde afhankelikheid symboliseert, een uiterst
scherpe onderscheiding, die de taalgebruiker zich geschapen heeft
in dit schijnbaar onbeduidend voegwoord. Er is natuurlik geen
sterveling die zich in z'n taal van alledag reflex realiseert wat hij
doet; en, we herhalen het uit den treure : dat is ook helemaal niet
nodig om van denkend taalgebruik te spreken. Doch, een dieper
gravende linguistiek is niet verantwoord, als zij niet geheel de betekenis
tracht te ontraadselen van de processen die zich in het taalgebruik
voltrekken. Men mag haar van gemakzucht verdenken als
zij van bepaalde verschijnselen niet o o k een verklaring in het
denken zoekt, zolang zij niet van elders bewezen heeft, dat alleen
irrelevante Gestaltfactoren hier een volledige verklaring bieden. En,
voor ons nederlandse voegwoord dat b.v., heeft dit vooralsnog geen
sterveling gedaan. We hebben te maken met een uitgesproken „synsemanties"
woord, waarvan de zaak bestaat in een in het denken zelf
te voltrekken onderschikking en te poneren „afhankelikheid"," ..
(Het Woord, blz. 281.)
REICHLING geeft in deze passage duidelijk te verstaan, dat er een genoemdheid
is („zaak") die in "'dat"' wordt „gedacht". Hij geeft ook
58
een beschrijving van die genoemdheid: „een in het denken zelf te voltrekken
onderschikking en te poneren „afhankelikheid". Eerder laat
hij zien, dat deze genoemdheid op andere wijze wordt „gedacht" dan
die van !paard in Ik zag een klein paard, Jan! :
„Het woord dat is niet „zakelik" in deze zin, dat wij het gebruiken
om er die betrekking [d.i. de genoemdheid] zelfstandig
mee te noemen, doch wel symboliseert het 'n zekere afhankelikheid,
die we ook in ons taaldenken willen gesteld zien." (Het Woord,
blz. 280.)
Met deze uitspraak refereert REICHLING aan de tegenstelling tot de
toepassingswijze van "paard" in Ik zag een klein paard, Jan! 1, dat
wij immers wèl gebruiken om er de genoemdheid zelfstandig mee te
„noemen". Er is dus zowel bij dat als bij !paard sprake van iets
dat „genoemd" wordt, alleen in het laatste geval wordt het zelfstandig
„genoemd", in het eerste niet. Het komt echter voor, dat de vraag naar
de aanwezigheid van een genoemdheid en de aard ervan nog gecompliceerder
is dan met betrekking tot !dat I in Ik geloof dat hij komt. 1.
Dat is b.v. het geval bij gebruik van die semantemen die niet als lemmateken
bij VAN DALE voorkomen, maar wel binnen lemmatekens, b.v.
1 en in I stoelen I en I loos in I rookloos . Het gebruik van zulke
semantemen, met name van loos zullen wij trachten te beschrijven,
om onze bewering te kunnen staven, of althans toe te lichten, dat bij
elk gebruikt semanteem de betekenis is toegepast als de eenheid waarbinnen
een bepaalde genoemdheid wordt te kennen gegeven.
REICHLING geeft om te beginnen de volgende beschrijving in dit verband:
„Rookloos symboliseert „zonder rook"," . . . . (Het Woord, blz.
353.) Dit moet aldus worden geïnterpreteerd: „de betekenis van rookloos
is „zonder rook".
De betekenis kunnen wij kennen door "rookloos' toe te passen op
een in de voorstelling geschapen optimale genoemdheid. Indien de taalbeschouwer
dit doet, past hij "rookloos" b.v. toe op een „soortelijk
plus-kenmerk" van een „zaak" vgl. leen rookloos vertrek Dat rookloos
„zonder rook" betekent is evident. Is het ook evident wat de
betekenis is van rook i en van loos I? De betekenis van I rook I vindt
een beschrijving bij VAN DALE : „zichtbaar mengsel van gassen, dampen
en fijne vaste deeltjes dat bij het verbranden van lichamen opstijgt en
zich in de atmosfeer verspreidt". Maar nu I loos 1? Voordat wij een
59
betekenisbeschrijving van i loos I beproeven keren wij terug naar het
teken !rookloos i als geheel en naar wat REICHLING daarover zegt.
REICHLING laat zien dat het betekenis-geheel 'rookloos"' bepaalde
onderscheidingen vertoont, welke bestaan in „rook" en „zonder".
Voorts betoogt hij, dat er een samenhang bestaat tussen het vormmoment
:loos : en het betekenismoment „zonder", maar dat dat niet
impliceert dat de betekenis van I rookloos I identiek is met die van
I zonder rook
,,,,loos" symboliseert niet „zonder". In het geheel echter wordt
de onderscheiding „zonder" betrokken op -loos, als een ten opzichte
van het betekenis-geheel constant functionerend Gestalt-moment
waaraan een bepaald moment van de betekenisstructuur is gebonden,
zó dat dit moment alleen betrokken op de structuur-kern,
waarvan het afhankelik is, kan worden „gepraediceerd" [d.i. „toegepast"]:
Het is niet mogelik dergelike onderscheidingen
disjunct toe te passen. Hier dus hebben we te maken met
„onzelfstandig symboliserende" taalmomenten; een onzelfstandig
symboliserend woord is een contradictio in terminis." (Het Woord,
blz. 353, spat. v. REICHLING.)
In dit citaat behandelt REICHLING het verschil tussen de toepassingswijze
van "'loos"' en die van de betekenis van een woord. Bij 'loos"' is,
aldus REICHLING, sprake van onzelfstandige betekenis ; „onzelfstandige
betekenis hebben" staat op één lijn met „onzelfstandig symboliseren".
„Onzelfstandig symboliseren" moet onderscheiden worden van „onzelfstandig
noemen". „Onzelfstandig noemen" immers doet i klein I in
1 Ik zag een klein paard, Jan! I en dat I in Ik geloof dat hij komt. 1,
en dat wil niets anders zeggen dan dat de genoemdheid van klein
evenals die van i dat i te kennen wordt gegeven als afhankelijk van
andere genoemdheden. De (onderstelde) genoemdheid van i loos in
I een rookloos vertrek is evenzeer onzelfstandig, maar bovendien is
er met de betekenisstructuur van rookloos I iets aan de hand waardoor
de relatie tussen "'rook"' en "'loos"' in rookloos i van andere aard
is dan die tussen "'rook"' en "'zonder"' in I zonder rook I; I rook 1
en I zonder verhouden zich hier als twee woorden en I rook I en I loos 1
als twee woorddelen. Dit maakt dat de betekenis van !loos j een onzelfstandige
betekenis is 1 .
1 „We doen een nuttig werk, als we het begrip: onzelfstandige betekenis,
60
REICHLING'S uiteenzetting werpt enige problemen op. In de eerste
plaats het probleem hoe wij de betekenis van rook I in rookloos
moeten opvatten: als zelfstandig of als onzelfstandig. Het moment
"rook" in de structuur van "rookloos" maakt, aldus REICHLING,
de kern uit, en ook „kernen" zijn alleen „p raedice er b aar [= toepasbaar]
via het woordgeheel". (Het Woord blz. 354.), en alléén toepasbaar
via het woordgeheel is — aldus REICHLING - een onzelfstandige betekenis.
Is echter de betekenis van rook f („zichtbaar mengsel van gassen"
etc.) onzelfstandig? En is dan de betekenis van rook i in 1 zonder rook
zelfstandig? Maar — er is toch maar één betekenis van rook 1, en wij
kunnen slechts zeggen dat de taalgebruiker die éne betekenis in f rookloosi
anders toepast dan in I zonder rook I, een verschil dat men wellicht kan
aanduiden als zelfstandig en onzelfstandig toepassen; „betekenissen"
vertonen op zichzelf beschouwd geen onderscheid in zelfstandige en
onzelfstandige; dit onderscheid krijgt pas recht van bestaan bij betekenistoepassing,
en een „onzelfstandige betekenis" is evenzeer een
contradictio in terminis als een „onzelfstandig symboliserend woord".
Het woord zoals REICHLING dat bestudeert, is een verschijnsel dat weliswaar
een „taalbouwsel" of, een taalteken is, maar dan een taalteken beschouwd
onder het aspect van het gebruikt-zijn, van het toegepast-zijn
van de betekenis. „De" betekenis van een semanteem (b.v. van rook 1)
leert de taalbeschouwer kennen door die betekenis toe te passen, maar
zij bestaat los van die toepassing. „De" betekenis echter van rookloos I,
van een combinatie van semantemen dus, die de taalbeschouwer eveneens
leert kennen door haar toe te passen, sluit het toegepast hebben
van de betekenissen der constituerende semantemen in en bestaat niet los
van die toepassing. De moeilijkheid schuilt vooral in het gebruik van de
term „de" betekenis. Niemand ontkent dat een semanteemcombinatie
(b.v. t Het vertrek stond vol rook. 1) „betekenis" heeft, noch dat dit het
geval is met semantemen (b.v. 1 rook I). Wel is er een groot verschil tussen
beider betekenis-structuur, zo groot, dat zulk een structuur het best
afwezig genoemd kan worden in I rook Dat er daarenboven verschil
in de linguistiek dáár plaatsen, waar het hoort. Doch, die plaats is niet bij de woordbetekenis,
doch bij de categoriale woord-momenten. Daarover handelen we in ons
achtste hoofdstuk. Woorden symboliseren nooit onzelfstandig, zij kunnen wel
onzelfstandig noemen." (Het Woord, blz. 277.) In dit achtste hoofdstuk wordt
de analyse van i rookloos I gegeven, en wordt !loos! genoemd als een voorbeeld
van een „categoriaal woordmoment".
61
is tussen de betekenisstructuur van I rookloos en die van i zonder
rook is een andere kwestie, waarop wij later terugkomen. Wij zullen
eerst trachten vast te stellen, in hoeverre het een onderscheidend kenmerk
is, dat het, zoals REICHLING betoogt, niet mogelijk is de betekenis
van loos I (door REICHLING aangeduid met de term „onderscheiding",
vgl. het citaat op blz. 60) disjunct toe te passen; dat is immers geen
kenmerk speciaal van het woorddeel: het is evenmin mogelijk, de betekenis
van dat i zoals wij die leren kennen in I Ik geloof dat hij komt. 1,
een door REICHLING duidelijk als zodanig beschouwd woord, disjunct
toe te passen. Wel kunnen wij ons — mèt REICHLING - houden aan het
feit dat ook I loos „betekenis" heeft. De taalbeheerser die I een rookloos
vertrek I gebruikt past "'loos"' toe op een moment binnen de gesteldheid
van een „zaak" die binnen de „soort" „vertrek" valt, een
moment dat men zou kunnen beschrijven als „het tegenwoordigheidsaspect"
(van rook). Hoe onvolledig die beschrijving ook mag zijn, het
feit dat een beschrijving mogelijk kan worden geacht van een „iets"
waarop 'loos"' wordt toegepast doet ons concluderen dát er zulk een
„iets" bestaat, m.a.w. dát er een genoemdheid van I loos I in i rookloos
bestaat, van welke aard dan ook. Die genoemdheid is zoiets als een
tegenwoordigheidsaspect en het tegenwoordigheidsaspect wordt te kennen
gegeven als negatief: de rook is niet-tegenwoordig, is afwezig. Het
negatief-zijn als zodanig wordt te kennen gegeven krachtens de betekenis
van loos 1, waarvan de notie „negatief" moment uitmaakt. In I een
rookvol vertrek i treedt een soortgelijke betekenisstructuur op : de genoemdheid
van i vol I is eveneens het tegenwoordigheidsaspect van de
rook, maar dit wordt nu te kennen gegeven als positief: de rook is weltegenwoordig,
is aanwezig. Wie de betekenis wil beschrijven van deze
semantemen 1 loos I en vol I, wie beschrijven wil wat zij „symboliseren",
kan dat doen in termen als „zonder" resp. „met". Met de betekenis
van zonder en met I hebben I loos) resp. 1 vol wel degelijk iets
gemeen ; het onderscheid evenwel dat ten grondslag ligt aan de stelling
van REICHLING : „-loos symboliseert niet „zonder', is gelegen in de
wijze waarop de betekenissen worden toegepast.
II. 4. De zelfstandigheid der betekenis.
Keren wij nu terug tot de vraag of alle semantemen op gelijke wijze
teken zijn, dan concluderen wij uit de voorafgaande analyse, dat dit
62
onder bepaald opzicht beschouwd inderdaad het geval is; en wel beschouwd
als volgt: semantemen hebben een betekenis die de taalbeheerser
op een genoemdheid pleegt toe te passen. Dit impliceert dat van
de taalbeschouwer wordt ondersteld dat hij van elk gebruikt semanteem
de genoemdheid kan beschrijven in een dusdanige vorm dat de andere
taalbeschouwers met die beschrijving kunnen mee-„denken" en na
kunnen gaan in hoeverre die beschrijving met hun eigen taalervaring
klopt. Het is al gebleken dat de beschrijving van de ene genoemdheid
minder grote moeilijkheden biedt dan die van de andere; het is minder
gecompliceerd om tot de genoemdheid van I paard 1 in I Ik zag een klein
paard, Jan! i door te dringen dan tot die van I dat 1 in Ik geloof dat
hij komt. 1, of tot die van loos in rookloos Evenmin derhalve is
het voor alle semantemen even eenvoudig om hun betekenis vast te
stellen. Men vergelijke b.v. betekenis en genoemdheid van paard in
iIk zag een klein paard, Jan! met die van ier in een kleiner paard I
of met die van I t I in I Mijn paard steigert. I. Deze semantemen hebben
een zeer subtiel aandeel in de betekenis (of: betekenisstructuur) van de
semanteemcombinatie die zij mede-constitueren. Maar ook een zo subtiel
aandeel bestaat krachtens de eigen betekenis van het betreffende semanteem.
REICHLING echter zegt hierover:
„dit" . . . „betrokken-zijn op bepaalde betekenis-onderscheidingen
geeft hun [d.i. zulke semantemen] weliswaar „betekenis",
doch alleen, en in elk geval weer opnieuw, via het betekenisgeheel."
(Het Woord, blz. 353.)
REICHLING stelt de „betekenis" van een semanteem als I loos I en t
(vgl. !rookloos en !Mijn paard steigert. I, dat zijn betekenis ontvangt
„via het betekenis-geheel", tegenover die van een woord. Tegenover de
door sommigen gekoesterde mening, dat een woord pas „betekenis"
krijgt door, of krachtens, of via de zin 1, toont hij het primaat ofwel de
autonomie van de woordbetekenis als volgt aan:
„Verander, in de zin van een vertoornde vader maar eens de voor-
1 „Al is het waar, dat de laatste jaren het „woord" meer in ere komt, de leer van
het „zins-primaat", d.w.z. de leer dat de „zin" én natura én tempore vóór het woord
is, beheerst nog het merendeel der woord-beschouwingen. [. J. Wie het „woord"
zonder meer uit de „zin" verklaart, onverschillig of hij die zin als een méér-woordengeheel
of enkel als 'n gebruikseenheid opvat, maakt zich telkens schuldig aan het
interpreteren van verschijnselen uit het ene stadium van taalgebeuren in het andere."
(Het Woord, blz. 101, 102.)
63
zetsels : „Jij gaat maar van (zonder) mijn centen op reis !" Het is
totaal onmogelik, dat de voorzetsels uit de samenhang der termen
hun betekenis halen, want is de betekenis van de rest een andere
als de vader 'n ander voorzetsel gebruikt? Integendeel, niet de rest
modificeert van of zonder, maar van of zonder modificeren de rest
essentiëel. Het is waar dat het gebruik van van of zonder verschillende
situaties veronderstelt, maar het veronderstelt juist niet
verschillende vergezellende taalmomenten. En daarover gaat het.
Zo draagt de praepositie aan het geheel der gebruikte taalmomenten
haar deel bij. Zij bestaat op „deze bepaalde wijze", omdat het in
haar eigen betekenis ligt te kunnen bestaan." (Het Woord, blz. 275.)
Zulk vervangen als REICHLING hier doet is in de taalkunde een bijna
automatische handeling, die in zeer vele beschouwingen impliciet of
expliciet tot uiting komt, en die, evenals het taalbeheersers-criterium
(vgl. blz. 22, 23) een grondregel vormt van de taalkundige methode.
Als zodanig zullen wij de substitutie ter sprake brengen in II, 9.
Alles wat in de geciteerde passage over het woord (in dit geval een
prepositie) gezegd wordt, is van toepassing ook op taaltekens die geen
woorden zijn. Dit is zo essentiëel dat wij de passage herhalen met vervanging
van de woorden door niet-woorden. Zoals REICHLING I Jij gaat
maar van mijn centen op reis! I stelt tegenover f Jij gaat maar zonder
mijn centen op reis! zullen wij i Mijn paard steigert. i stellen tegenover
Mijn paard steigerde. Met deze vervanging citeren wij : „Het is totaal
onmogelijk dat de semantemen I t i en I de uit de samenhang der termen
hun betekenis halen, want is de betekenis van de rest een andere
als wij in plaats van it I Í de gebruiken? Integendeel, niet de rest modificeert
t I of de I, maar i t i of 1 de i modificeren de rest essentieel.
Het is waar dat het gebruik van I t of I de I verschillende situaties veronderstelt,
maar het veronderstelt juist niet verschillende vergezellende
taalmomenten. En daarover gaat het. Zo draagt zulk een semanteem
aan het geheel der gebruikte taalmomenten zijn deel bij, en wel een
concreet bepaald deel. Het bestaat op „deze bepaalde wijze", omdat
het in zijn eigen betekenis ligt te kunnen bestaan."
De semantemen I loos i vol I, t I en 1 de i zijn in de gegeven voorbeelden
geen woorden, het is echter wèl zo, dat zij op zichzelf beschouwd,
dus vóór de gebruiksfase, „betekenis" bezitten. Het verschil tussen een
semanteem dat „woord" is en een semanteem dat „woorddeel" is, ligt
64
in de gebruiksfase. Men kan niet zonder meer zeggen „ i paard i is een
woord en isme is een woorddeel", maar pas als I paard 1 en ! isme
gebruikt worden kan men aan de toepassingswijze van hun betekenis
vaststellen of ze al of niet als woord gebruikt worden. In i een paardachtig
dier i is I paard 1 niet gebruikt als woord, maar als woorddeel en in Hij
is een verwoed aanhanger van één of ander vreemd „isme". is I isme
niet gebruikt als woorddeel maar als woord. Dat de beschrijving van de
betekenis van een semanteem en van de genoemdheid waarop die betekenis
wordt toegepast in sommige gevallen bijna onmogelijk schijnt,
doet niets toe of af aan de eigenschappen van „het" semanteem.
Ten tweeden male terugkerend tot de vraag of alle semantemen op
gelijke wijze „teken" zijn, concluderen wij dat dit, beschouwd onder
het hier geanalyseerde aspect, inderdaad het geval is.
Alle semantemen zijn in zóverre op gelijke wijze „teken", dat zij onontleedbare
taaltekens zijn die ieder een „betekenis" bezitten, welke in taalgebruik
op een genoemdheid wordt toegepast.
II. 5. Betekenisovereenkomst en betekenisidentiteit.
Met het voorafgaande hebben wij één eigenschap van het semanteem
beschreven en daarmee in één opzicht antwoord gegeven op de vraag
of alle semantemen op gelijke wijze teken zijn. Dit antwoord was bevestigend.
Wij zullen nu onderzoeken in hoeverre de semantemen nog
meer eigenschappen bezitten die maken dat zij in bepaald opzicht op
gelijke wijze teken zijn.
Ons stilzwijgend ingenomen uitgangspunt, dat men een axioma van
de linguïstiek kan noemen, is, dat ieder semanteem — een twee-eenheid
van „vorm" en „betekenis" — een unieke twee-eenheid van vorm-enbetekenis
is. Zoals reeds in I, 7 ter sprake kwam, bestaan er verschillende
semantemen met dezelfde vorm (b.v. bank 1-1 en bank 1-2); een
semanteem waarvan de vorm identiek is met die van een ander semanteem
is een homoniem; het criterium voor het semanteem-zijn ligt dus
niet in de vorm-puur, maar in de twee-eenheid waarvan de vorm moment
uitmaakt. Anderzijds komt nu de vraag op of er ook semantemen bestaan,
waarvan de vorm verschilt, maar de betekenis identiek is. Dat
zou b.v. het geval zijn met de semantemen I boot en i schip I. Inderdaad
constateert de taalbeschouwer een bepaalde overeenkomst tussen de
betekenis van boot en die van i schip 1, maar dat
5 65
„maakt hun betekenis-eenheid nog niet identiek. Het verschil blijkt
uit het verschil in gebruiksmogelikheden van schip en boot. Wij
kunnen wel met de boot van half twaalf uit Hoek van Holland
naar Harwich vertrekken, maar niet met het schip, omdat boot
in zijn betekenis-eenheid de onderscheiding omsluit van 'n vaartuig,
dat 'n bepaalde dienst onderhoudt. Zo vaart voor 'n Nijmegenaar
de Nijmeegse boot naar Rotterdam, en niet het Nijmeegse schip;
zo vertrekt de boot uit Enkhuizen naar Stavoren. Onder de betekenisonderscheidingen
van boot” . . . „komt voor, zo iets van : 'n bepaalde
dienst onderhoudend, 'n relevantie, die volstrekt niet in
alle gebruik hoeft geactueerd te worden." (Het Woord, blz. 325.)
Wij voegen hier aan toe : een onderscheiding waardoor de betekeniseenheid
"'boot"' zich onderscheidt van "'schip'. Al eerder is de wijze
waarop de taalbeschouwer vat krijgt op de betekenis van een taalteken
ter sprake gekomen. Wij formuleerden dit als volgt (vgl. blz. 28 vlgg.):
de taalbeschouwer kan de betekenis leren kennen door een optimaal
„iets" waarop hij de betekenis van het betreffende taalteken toepast, te
beschouwen. Hij ervaart dan dat zulk een optimaal „iets" kenmerken
bezit die het optimaal maken. Het zijn die kenmerken waarvan de beschrijving
samenvalt met die van de betekenisonderscheidingen der
toegepaste betekeniseenheid. Wij zagen dit proces zich voltrekken in
REICHLING'S analyse van het verschil tussen "'boot"' en "'schip"'; wij
kunnen mee-„denken" en ons inderdaad twee verschillende optimale
vaartuigen voorstellen, die ieder representatief zijn voor boot i resp.
schip 1, b.v. de boot van Enkhuizen naar Stavoren resp. een oorlogsschip.
Dat een oorlogsschip optimaal is voor I schip len niet voor boot
wordt niet alleen veroorzaakt door een waarneembaar kenmerk van dit
vaartuig, maar vooral door taak en capaciteit, door ons ook onder de
noemer „kenmerken" gebracht. Zolang men niet expliciet I boot i en
schip i tot elkaar in oppositie stelt schijnt het dat voor beide éénzelfde
vaartuig optimaal kan zijn. Wij noemen iets echter slechts optimaal voor
een bepaalde semanteembetekenis, als ieder optimaal-makend kenmerk
in aanmerking genomen is, gegeven het feit dat de kenmerken in hun
geheel in oppositie staan tot ieder kenmerkengeheel van iets dat optimaal
is voor enige andere semanteembetekenis. Het doet er niet toe hóe wij
de kenmerken van de twee vaartuigen (b.v. „een geregelde dienst onderhoudend")
ervaren en kennen; of wij het kennen door vormkenmerken
66
van het vaartuig, door de afmetingen, door een opschrift erop, door de
plaats waar het zich bevindt, of doordat wij die kennis omtrent die urendienst
eenvoudig „bezitten", het feit blijft dat wij tot twee optimale vaartuigen
komen bij waameembaarmaking van de vorm van boot I tegenover
die van I schip 1. Alles waarin de ene „optimaliteit" verschilt van
de andere noemen wij een „kenmerk". Nu valt het bij de ene vergelijking
tussen „synoniemen" moeilijker, tot de beschrijving der verschillen
tussen de „optimaliteiten" te komen dan bij de andere. Men vergelijke
b.v. de semantemen i arts f en I dokter I. Als de taalbeschouwer zich
een optimaal iemand voorstelt op wie hij 'dokter" toepast, heeft hij
aanvankelijk de indruk dat de optimaal-makende kenmerken in geen
enkel opzicht verschillen van die van iemand op wie hij "arts" toepast;
hij zou daaruit willen concluderen dat de betekenisonderscheidingen van
"arts" dezelfde zijn als die van "dokter" en deze conclusie op haar
beurt zou tot de conclusie leiden dat de betekeniseenheid van I arts 1
en die van dokter I identiek zijn. Bij nadere beschouwing echter blijkt,
dat het toch niet om het even is of men op een persoon "arts" dan wel
"dokter" toepast. Met arts „noemen" wij iemand onder een officieel
aspect als uitoefenaar van een bepaald beroep, een officieel aspect dat
althans de genoemdheid van i dokter 1 mist. De koningin ontbiedt een
arts, maar een huismoeder roept de dokter. Dat betekent natuurlijk helemaal
niet dat dat koningin niet eens zou zeggen „ik zal de dokter laten
komen", of een huismoeder „ik zal het de arts vragen", maar het betekent
wel dat de koningin zich dan enigszins „in de richting van" een
huismoeder (dus minder officieel) en de huismoeder zich „in de richting
van" een koningin (dus meer officieel) kwalificeert. Dit kwalificeren berust
op eigenschappen van j dokter en arts Zo is het ook een eigenschap
van i dokter I, dat het bruikbaar is om een dokter mee aan te spreken,
welke eigenschap arts mist. Wij gebruiken dokter I in het persoonlijk
contact en 1 arts I in het neutrale geval als het over de arts-alseen-„
derde" gaat. Wie het over de „arts" heeft geeft zich te kennen als
op neutralere, onpersoonlijker wijze van deze man of vrouw gedistantieerd
dan wie het over de dokter heeft, en wie een dokter aanspreekt met „arts"
kwalificeert zichzelf of de betreffende dokter of beide als een belachelijk
persoon, omdat dit taalteken een distantie tussen hemzelf en die „aangesproken
persoon" te kennen geeft die niet van toepassing is op de verhouding
waarin zij zich krachtens de aanspreeksituatie bevinden. Men
67
kan hier van een disjunct toegepast "'arts' spreken. Een belangrijk
methodisch punt is, dat speciaal waar de aard van de betekenis in bepaald
opzicht problematisch is, disjuncte toepassing een zeer bruikbare
toets is waaraan de zuivere betekenis-eigenschappen kunnen worden
gemeten. Bij disjuncte toepassing immers worden die eigenschappen geaccentueerd,
omdat dan een niet-optimale genoemdheid tegen de optimale
wordt afgezet. Door de afwijking wordt men zich bewust waar van
afgeweken wordt, en waar van afgeweken wordt is gerepresenteerd in de
optimale genoemdheid, waarvan de beschrijving samenvalt met de beschrijving
van de betekenis.
Betekenisonderscheidingen van arts 1 zijn : „universitair opgeleid,
tot het uitoefenen van een geneeskundige praktijk bevoegd persoon,
gezien onder een bepaald neutraal onpersoonlijk officieel aspect". Betekenisonderscheidingen
van dokter zijn : universitair opgeleid, tot het
uitoefenen van een geneeskundige praktijk bevoegd persoon, gezien
onder een bepaald, enigszins met persoonlijk contact samenhangend aspect".
De semantemen arts i en i dokter 1 hebben dus betekenisonderscheidingen
gemeen, maar niet alle betekenisonderscheidingen. Spreken wij van
„kenmerken" van een optimale genoemdheid, dan moet de term „kenmerk"
in de ruimst mogelijke zin worden opgevat; wij beschouwen het
aspect waaronder een genoemdheid wordt gezien krachtens het feit dat
deze „genoemd" wordt door i arts resp. I dokter ook als een „kenmerk"
van die genoemdheid. Een „kenmerk" derhalve is letterlijk alles
waardoor een genoemdheid zich onderscheidt, voorzover dat door taaltekens
te kennen gegeven wordt. Het aspect waaronder een taalteken een genoemdheid
te kennen geeft beschouwen wij derhalve als een moment van de
betekenis. Iedere willekeurige arts kan optimaal zijn voor I arts zowel
als voor dokter I. Zij kunnen dat echter niet onder alle omstandigheden.
Blijft dus het feit dat de medicus met arts onder een ander aspect te
kennen gegeven wordt dan met I dokter Ook al maakt het in bepaalde
gegeven omstandigheden en in bepaald opzicht niet uit of men het één
of het ander gebruikt (b.v. als het uitsluitend gaat om het aanduiden van
's mans beroep), dan nog wordt hij in dat beroep onder een ander
aspect aangeduid door i arts i dan door i dokter d.w.z. in dát opzicht
maakt het wel uit welk van de twee semantemen men gebruikt, en om
dát opzicht gaat het in onze beschouwing. Ook zulk een „aspect", dat
zich bij ieder „noemen" van deze semantemen voordoet, opvallend of
68
niet, is moment van de betekenis, maakt deel uit van het „te kennen,
geven als" en is dus een betekenisonderscheiding. (Dat de betekenisonderscheidingen
van een semanteem mogelijk een zekere onderlinge
hiërarchie vertonen is een kwestie waar wij niet op in zullen gaan. Deze
studie is niet gericht op analyse binnen betekeniseenheden van semantemen,
maar op de oppositie die er tussen de eenheden bestaat.)
De hiervóór gecursiveerde onderscheidingen van "arts" en "dokter'
zijn evenzeer betekenisonderscheidingen als die welke wij niet cursiveerden.
Wij cursiveerden ze alleen omdat zij het verschil tussen "arts"
en "dokter" vormen en om te laten opvallen dat zij binnen de eenheid
der semantemen-zelf thuishoren. Wanneer wij met reële artsen, d.i.
in de werkelijkheid, en dus afgezien van de taal, worden geconfronteerd,
merken wij het ook buiten de taal te kennen kenmerk „een persoon",
op andere wijze op dan het kenmerk „gezien onder een bepaald aspect",
en hetzelfde geldt voor de optimale artsen die wij ons voorstellen.
Binnen de taal echter vigeren deze onderscheidingen alle op gelijkwaardige
wijze, in zoverre, dat zij alle moment uitmaken van de constante
betekeniseenheid.
Uit bovenstaande analyse blijkt dat ook voor de „synoniemen"
1 arts en 1 dokter geldt wat REICHLING zegt over boot en I *schip 1:
de betekenisovereenkomst „maakt hun betekeniseenheid nog niet identiek".
Dit feit doet ons een verschijnsel van algemener strekking op het
spoor komen: van geen twee taaltekens die voor elkaar gesubstitueerd
kunnen worden is de betekeniseenheid identiek. Dat dit geldt voor de
twee tekens 1 dak en schrik is evident. Een bewijs echter voor de
algemeenheid van deze stelling wordt van de taalbeschouwer geëist
telkens wanneer zich twee taaltekens voordoen die bij oppervlakkige
beschouwing de indruk wekken een identieke betekenis te bezitten,
zoals i boot 1 en I schip 1, i dokter i en I arts I. Dat bewijs bestaat dan
hierin: dat de taalbeschouwer de twee betekenissen in hun toepasbaarheid
onderzoekt, en ze op grond daarvan, in hun onderlinge relatie beschrijft,
zó, dat betekenisonderscheidingen die niet voor beide gelden,
aan de mede-taalbeschouwer kunnen worden voorgelegd. Een dergelijk
bewijs vindt men in „Het Woord" voor boot en schip t en hiervóór
voor arts en dokter Overal waar het semanteem wordt gesubstitueerd
door een ander, wordt de taalbeheerser geconfronteerd met
achtereenvolgens twee betekeniseenheden. Zo kan men vergelijken 1 en I
69
in vingeren 1 met is i in vingers I, en deze substitutie in andere tekens
voortzetten: tafelen (tafels druppelen! / (druppels I. Men kan
m.a.w. de betekenis van twee semantemen „zuiver" vergelijken als men
het ene door het andere substitueert. Op deze manier vergeleek REICHLING
i van met I zonder i en vergeleken wij i t I met I de I (blz. 85, 86).
Vergelijkt men, substituerend, s met i en dan treedt een bepaald
betekenis-verschil op. De mogelijkheid tot dit betekenisverschil hangt
o.a. samen met vormelijke eigenschappen van de semantemen vinger
enz. (de eindvorm : er :, : el :), maar het ligt in de betekenis der semantemen
i en en s 1 als zodanig, dat zij in staat zijn de „meer-dan-één"-
notie onder een plechtiger resp. een minder plechtig aspect te „noemen".
Waar het mogelijk is, twee semantemen tot elkaar in zulk een oppositie
te stellen, is het duidelijk dat hun betekenis niet identiek is. Niet altijd
evenwel is het mogelijk, een semanteem binnen enig taalteken door zijn.
„synoniem" te vervangen: een substitutie met de „meervoudssemantemen"
s, i en I eren I kan men niet tot stand brengen. D.w.z. indien men
kinderen i verandert in kinds I geeft i s i geen meervoudsnotie te
kennen. Toch wordt de genoemdheid van eren 1 in kinderen I „genoemd"
onder een aspect dat, en op een wijze die niet verschilt van die
van (s in 1 tekens I, terwijl I tekeneren niet: „meer dan één teken"
te kennen geeft. Hetzelfde geldt voor de „verkleinsemantemen" I pje
en i tje I. Men vergelijke oompje I en I biertje met het onmogelijke
oomtje i en i bierpje I. Slechts in zulke gevallen kan men van werkelijke
synoniemen spreken; d.w.z. voorwaarde voor het identiek zijn van
de betekenis van twee semantemen is, dat het de taalbeschouwer niet
mogelijk is, die semantemen in hun betekenis aan elkaar op enigerlei
wijze te opponeren. Het onderscheid tussen semantemen die werkelijk
synoniem zijn, zoals pje en I tje is uitsluitend vormelijk gebonden;
het verschil tussen schijnsynoniemen, zoals (arts i en !dokter niet.
Een probleem apart vormen de gevallen waarbij de vraag naar de homonimie
nog onbeantwoord blijft. Het is b.v. niet mogelijk en I in
I boeken 1 te substitueren door s I. Hieruit blijkt dat het al of niet
„plechtig" zijn van de betekeniseenheid van I en I afhankelijk is van
eigenschappen van de semanteemvorm waarop de meervoudssemanteemvorm
volgt. Wèl kan men vaststellen dat er twee betekeniseenheden bestaan,
moment uitmakend van s I resp. en I. Een onderzoek naar de
homonimie kan slechts een antwoord leveren op de vraag of j en i in
70
!boeken I, dat immers niet kan worden gesubstitueerd door I s hetzelfde
semanteem is als en i in vingeren I.
Stellen wij het verschijnsel der synonymie naast dat der homonymie,
dan blijkt eens te meer hoezeer een semanteem een twee-eenheid van
vorm-en-betekenis is. Immers, het criterium voor de identiteit van een
semanteem ligt noch in de vorm-puur (getuige de homoniemen), noch
in de betekenis-puur (getuige de synoniemen), maar in de vorm-enbetekenis
als twee-eenheid.
II. 6. Verschillende toepassingen van één semanteem.
In de vorige paragrafen onderzochten wij semanteem-eigenschappen
die ten grondslag liggen aan het feit dat de taalbeschouwer „het semanteem"
kan onderscheiden. Ons inzicht in deze eigenschappen is dus van
nu aan verdisconteerd in wat wij systematisch van „het Nederlands"
weten en als volgt formuleerden: „„Het Nederlands" is een geheel van
onderling combineerbare semantemen." Met deze formulering is onze
kennis van „het Nederlands" uiteraard niet uitgeput, integendeel, daar
begint zij. Deze begin-kennis op zichzelf doet alle mogelijke vragen rijzen.
Hoe moeten wij het verschijnsel van de „onderlinge combineerbaarheid"
verstaan? Hoe is de relatie tussen het semanteem en de „onderlinge
combinatie" van semantemen? Kunnen alle semantemen op gelijke wijze
„gecombineerd" worden?
Terwijl wij ons in het voorafgaande afvroegen in hoeverre alle semantemen
op gelijke wijze „teken" zijn, zullen wij ons nu bezighouden
met de vraag: Waarin verschillen de semantemen van elkaar? Om dit
probleem aan te vatten zullen wij uiteraard verschillende semantemen
met elkaar moeten vergelijken. Niet alle semantemen komen op dezelfde
wijze geïsoleerd voor. Wel kunnen alle semantemen met andere gecombineerd
worden, en daarom zullen wij, als uitgangspunt voor de vergelijking,
combinaties van semantemen kiezen om, aan de hand van de
wijze waarop zij in combinaties gebruikt worden, eigenschappen der
semantemen te kunnen vaststellen. Bij het onderzoeken van de eigenschappen
der semantemen gaan wij dus uit van gegeven semanteemcombinaties.
Het beschouwen van wat een semanteem telkens in één
gegeven combinatie doet vormt een essentieel onderdeel van de gevolgde
methode, dat wij hierna zullen uitwerken.
Een „sem.anteemcombinatie" is wat wij noemden een „ontleedbaar
71
taalteken". Vooralsnog weten wij van de semanteemcombinatie niets
anders, dan dat het een taalteken is, geconstitueerd door semantemen
waarvan de vormen, waarneembaar gemaakt, elkaar opvolgen. Het vergelijkend
onderzoek van verschillende semantemen binnen zulke combinaties
zal ons niet alleen verschillende semanteem-eigenschappen moeten
doen kennen, maar ons bovendien moeten leren of de „semanteemcombinatie"
nog andere eigenschappen bezit dan de hierboven genoemde
(cursief). De vraag, waarin de semantemen van elkaar verschillen werd
al op zeer voorlopige wijze beantwoord in paragraaf 2 van dit hoofdstuk.
Daarin bleek namelijk dat er gevallen van taalgebruik zijn waarbij
semanteembetekenissen, onder het aspect der te kennen gegeven hiërarchie
die hun genoemdheden beheerst, op verschillende wijze zijn toegepast.
Dat ontleenden wij aan de analyse van het gebruik van i paard 1
en I klein i in I Ik zag een klein paard, Jan! Het resultaat van de vergelijking
tussen deze en alle andere semantemen die wij tot nu toe beschouwden
kunnen wij als volgt samenvatten. Van ieder gebruikt semanteem
wordt de betekenis op een gen.oemdheid toegepast. De wijze
waarop de betekenis op een genoemdheid wordt toegepast is onder het
hiërarchisch aspect niet in alle gebruiksgevallen dezelfde. Het komt ook
voor, dat de betekenis van één semanteem onder dat hiërarchisch aspect
op verschillende manieren kan worden toegepast. Ook het semanteem
1 paard 1 kan op meer dan één wijze worden toegepast, zoals blijkt in
de voorbeelden i een klein paard 1 en i een paardje Wij zullen trachten
vast te stellen, waardoor het verschil in toepassingswijze van 'paard'
in de twee laatst genoemde taaltekens wordt bepaald.
De genoemdheid van i paard 1 in I een klein paard 1 is een „zaak"
die tot de „paard"-„soort" behoort (zie blz. 57). Het lijkt of deze beschrijving
eveneens van toepassing is op de genoemdheid van I paard 1
in i een paardje 1. In een ander verband zou die formulering misschien
te verdedigen zijn, maar in elk geval niet hier: de taalbeschouwer wordt
door zijn taalbeheersing ertoe gebracht, te stellen dat de toepassingswijzen
van paard 1 in 1 een klein paard 1 en i een paardje 1 verschillen. Het is
ons juist om dit verschil te doen, en als wij voor één van beide toepassingswijzen
genoegen nemen met de formulering „een „zaak" die tot de
„paard"-„soort" behoort", dan zullen wij voor de andere een andere
formulering moeten vinden. Wij zullen dus analyseren van welke „denk"-
act er sprake is bij gebruik van 1 een paardje 1 (in oppositie tot i een
72
klein paard I). Daarbij constateren wij in de eerste plaats dat het dier
dat wij ons krachtens I een paardje I voorstellen inderdaad „paard"-
kenmerken bezit. Toch is het niet een dier dat, zoals het dier van een
klein paard zonder meer onder de „paard"-„soort" valt. Het blijkt
een bepaald kenmerk, namelijk het kenmerk van relatief kleine afmetingen,
te bezitten. Relatief in zoverre dat een paardje kleiner is dan een
paard (d.i. als kleiner te kennen gegeven wordt). Het kenmerk van de
relatief kleine afmetingen is de genoemdheid waarop de betekenis van
1 je i is toegepast in leen paardje I. Tot hiertoe laat de analyse nog altijd
ruimte voor de mogelijkheid om de „denk"-act die optreedt bij gebruik
van een klein paard over één kam te scheren met die welke optreedt
bij gebruik van leen paardje 1: het dier van leen klein paard immers
heeft „paard"-kenmerken, deze zijn gegeven in het semanteem paard I ;
voorts heeft het afmetingskenmerken., deze zijn gegeven in het semanteem
klein I. Het dier van een paardje heeft „paard"-kenmerken,
deze zijn gegeven in het semanteem paard 1; voorts heeft het afmetingskenmerken,
deze zijn gegeven in het semanteem je I. Is nu een paardje
inderdaad een paard, d.w.z. op de wijze waarop een klein paard een paard
is? Het komt ons voor van niet. Dat de combinatie met !klein niet op
één lijn te stellen is met die met j je I blijkt vooral als men voor paard I
nog andere semantemen substitueert : een klein lied / leen liedje I ;
I een klein bed I / I een bedje 1; een klein geluid / i een geluidje ;
1 een klein gezelschap / i een gezelschapje ; i een klein verlies / I een
verliesje De wijze waarop een klein paard een paard is beschreven
wij als de wijze van het te kennen gegeven worden. als een genoemdheid
die niet „uitsluitend aan één of meer andere genoemdheden wordt
ervaren", dus als een „zaak" (vgl. blz. 52). Beschouwen wij nu het
gebruik van een paardje i dan constateren wij iets anders. Namelijk
dat het dier waar wij het over hebben op dezelfde wijze onder de „soort"
„paardje" valt als het dier van I een klein paard 1 onder de „soort" „paard".
Wij constateren vervolgens dat de „soort" waar een paardje onder valt
te kennen wordt gegeven als een van de „soort" „paard" afgeleide „soort",
en verder dat het kenmerkende voor deze laatste „soort" is : „van relatief
geringe afmeting" en dat het relatieve bestaat in de relatie tussen de
„soort" „paard" en de daarvan afgeleide „soort" „paardje". In 1 een
paardje I „noemt" dus i paard de eenheid-der-paard-kenmerken (aan
het paardje ervaren) niet zonder meer als kenmerken van de „soort"
73
waartoe het paardje behoort, maar als kenmerken van de „soort" waarvan
de „soort" waartoe het paardje behoort, is afgeleid. De eenheid "paard"
is hier toegepast op de „oorspronkelijke soort" voor de „paardje"-
„soort"; de "paard'"-kenmerken worden dus niet onmiddellijk, maar
middellijk (namelijk middels ! paardje 1) op de „zaak" toegepast; de
genoemdheid van I paard f is hier dus geen „zaak". Het verschil tussen
de „oorspronkelijke" en de „afgeleide soort" is vooralsnog moeilijk
geheel bevredigend onder woorden te brengen. Beter dan als een verschil
in afmeting kan het beschreven worden als een verschil in mate. De
term „afmeting" doet meer dan „mate" denken aan meetbare grootheden:
„de afmetingen van een huis", maar: „de mate van intelligentie".
De afgeleide „soort" verschilt in elk geval hierin van de oorspronkelijke,
dat zij één of meer kenmerken in een andere mate bezit. Dat binnen
afmetingskenmerken zijn, maar het hoeft niet; vgl. 1 bruid 1 / I bruidje I ;
I zaak i / 1 zaakje I ; I lief I / lieije Het verschil in de toepassingswijze
van "paard" in i een klein paard i resp. 1 een paardje kunnen wij
evenwel als volgt beschrijven.
a. In een klein paard! is de genoemdheid van 1 paard i een „zaak"
van een bepaalde „soort".
b. In een paardje i is de genoemdheid van i paard de „oorspronkelijke
soort" waarvan de „soort" waaronder een „zaak" valt, is afgeleid.
II. 7. Betekenis en functie.
Uit het voorafgaande blijkt dat de betekenis van één semanteem op
verschillende wijzen kan worden toegepast. Behalve de twee geanalyseerde
toepassingswijzen zijn er nog andere mogelijkheden voor "paard'.
Zonder dat wij mi de andere toepassingswijzen ook analyseren, blijken
in de volgende voorbeelden nog enkele mogelijkheden: I een paardachtig
dier i ; I raspaard 1. De betekenis van het semanteem i paard I wordt
bij gebruik van deze tekens op verschillende manieren toegepast, maar
die betekenis is en blijft „de" (ene) betekenis van „het" semanteem
1 paard 1. De wijze waarop de betekenis is toegepast werd bestudeerd
onder het aspect van de hiërarchie die de genoemdheden beheerst. De
wijze van toepassing, voorzover met deze hiërarchie samenhangend,
zullen wij in het vervolg aanduiden met de term functie 1. De functie
1 Ook LANGEVELD heeft met zijn term „functie" deze wijze van betekenis toepassen
op het oog. „Hetgeen van belang genoemd mag worden is de functie, die een bepaald
74
van een semanteem onderstelt dus altijd het toegepast-zijn van de betekenis,
en is dan ook uitdrukkelijk van de „betekenis" onderscheiden
(ook al zijn beide semantische momenten in taalgebruik). Bij gebruik
van i een klein paard I, een paardachtig dier een paardje I en raspaard
I treft de taalbeschouwer „de" (en dat is er maar één) betekenis
van paard aan en vier functies. Een semanteem heeft, op zichzelf
beschouwd, betekenis, en het heeft, in een bepaald geval van taalgebruik
beschouwd, een functie.
Bij het bestuderen van enkele functies maakten wij steeds gebruik
van het feit dat verschillende semantemen met elkaar gecombineerd
waren. Aan het gebruik van i een klein paard I demonstreerden wij hoe
„de hiërarchie die de genoemdheden beheerst" moet worden verstaan.
Nu wij de term functie ter beschikking hebben, kunnen wij beter spreken
van de hiërarchie der functies. Wij beschouwen de genoemdheid immers
als iets voorzover dat door een taalteken te kennen wordt gegeven; en
in de wijzen van te kennen geven ligt de hiërarchie. Deze hiërarchie,
waarvan het principe tot uitdrukking komt in I klein tegenover ! paard
bij gebruik van Ik zag een klein paard, Jan! treffen wij aan in functies
die door semantemen vervuld worden bij gebruik van een gegeven taalteken
waarbinnen zij voorkomen. De hiërarchie openbaart zich uiteraard
wanneer men de functies beschouwt ten opzichte van elkaar. De functie
van I paard is in Ik zag een klein paard, Jan! i zelfstandig ten opzichte
van die van I klein I ; omgekeerd is die van klein i afhankelijk ten opzichte
van die van paard I. De semantemen functioneren binnen een
gegeven taalteken niet alleen ten opzichte van de genoemdheden, maar
ook ten opzichte van elkaar. Indien er binnen een gegeven taalteken
sprake is van hiërarchie der semanteemfuncties dan functioneren de
semantemen ten opzichte van elkaar. Er zijn taaltekens (volgens ons
criterium van „taalteken") waarbinnen een hiërarchie der functies ontbreekt,
b.v. i ik jij hij wij gij zij I ; d.w.z. alle der hierin vervulde semanteemfuncties
zijn aan elkaar gelijkwaardig. In dat geval functioneren
de semantemen niet ten opzichte van elkáár. Wij zullen in het vervolg
alleen van het „gecombineerd"-zijn van semantemen spreken als er
sprake is van een teken waarbinnen de semantemen functioneren ten
woord, een bepaalde woordverbinding etc. in de taal verricht." (Taal en Denken, blz.
29. Curs. v. LANGEVELD.) „Voorlopig definiëren wij alleen de term: „Functioneren"
in de taal is bepalen en (of) bepaald worden." (Idem, blz. 29, noot 2.)
75
opzichte van elkaar. Alleen zo'n taalteken duiden wij aan met de term
„semanteemcombinatie".
Dat een semanteemcombinatie is geconstitueerd door semantemen
die ten opzichte van elkaar functioneren, wil zeggen dat elke semanteemcombinatie
het vervuld zijn van verschillende semanteemfuncties
onderstelt. De „betekenis" van een semanteemcombinatie kan men,
evenals die van een semanteem, vaststellen door de combinatie te gebruiken
(in de zin van: als taalbeheerser van de waarneembaar gemaakte
vorm kennisnemen) en de optimaal-makende kenmerken van een in
de voorstelling geschapen genoemdheid op te sporen. Wij brachten dit
in praktijk aan de hand van een zeer gedeeltelijke analyse van I Ik zag
een klein paard, Jan! I. Er doet zich daarbij een belangrijk onderscheid
voor, namelijk dit: dat wij „de" betekenis van paard of van i klein 1,
die in normale, niet-taalbeschouwelijke situaties wordt toegepast, kunnen
beschouwen (in een taalbeschouwelijke situatie, zoals de onze) los
van de toepassing, dus als nog niet toegepast. In het algemeen: wij leren
„de" betekenis van welk taalteken dan ook, kennen aan feitelijk taalgebruik
en kunnen haar, gegeven eenmaal die kennis, abstraheren van
elk gebruik, wij kunnen haar beschouwen in het vóór-gebruikelijke
stadium, in een voor-gebruik-gereed-liggende staat. De geabstraheerde
„betekenis" als zodanig bestaat niet krachtens het feit dat zij gebruikt
wordt, maar krachtens het feit dat zij gebruikt kan worden. Wij kunnen
echter „de" betekenis van een semanteemcombinatie niet beschouwen
los van de betekenistoepassing (op in de voorstelling geschapen optimale
genoemdheden) der constituerende semantemen. Wij kunnen niet „de"
betekenis abstraheren van het taalbeschouwelijke gebruik of liever gebruikt-
zijn van de constituerende semantemen. De betekenis van een
semanteemcombinatie bestaat krachtens het feit dat de betekenissen der
constituerende semantemen toegepast zijn. „De" betekenis van een
klein paard 1 verschilt van die van f een paardje o.a. krachtens het
feit dat de taalbeheerser de betekenis van I paard 1 in het ene geval
anders toepast dan in het andere. Zonder zo'n actuele, gegeven toepassing
kan „de" betekenis van een semanteemcombinatie niet bestaan..
Samengevat: De betekenis van een semanteemcombinatie is geconditioneerd
door verschillende functies, vervuld door de constituerende semantemen.
76
II. 8. De functie in verhouding tot taal en taalgebruik.
Beschikkend over het hiervóór ontwikkelde begrip functie stellen wij
nu opnieuw de vraag: waarin verschillen de semantemen van elkaar?
Zoals wij zagen heeft paard 1 in I een klein paard 1 een andere functie
dan in een paardje I. De mogelijkheid om deze twee functies te vervullen
is niet uitsluitend beperkt tot het semanteem paard Integendeel,
de taalbeschouwer kan zonder moeite andere semantemen noemen
die deze zelfde twee functies kunnen vervullen ; vgl. I een klein kind /
1 een kindje ; een klein hoofd I / een hoofdje 1; een klein huis /
I een huisje enz. Wij concluderen hieruit deze algemene regel: dat er
semantemen bestaan die meer dan één functie kunnen vervullen.
Als wij een binnen een semanteemcombinatie gebruikt semanteem
bestuderen, constateren wij, dat het in dat geval één bepaalde functie
vervult; wij beschouwen dan het semanteem als moment van taalgebruik.
Als wij, met gebruikmaking van de daarmee verworven kennis, datzelfde
semanteem beschouwen als moment van taal (dus in de voor-gebruikgereed-
liggende staat), dan constateren wij dat het een eigenschap van
dat semanteem is, dat het een bepaalde functie kan vervullen. Tot de
eigenschappen der semantemen behoren de functiemogelijkheden. Tot
de eigenschappen van de taal waarvan zij deel uitmaken behoren de
functies die zij kunnen vervullen en die door ons als taalbeheersers
kunnen worden gebruikt. Zoals wij zagen hebben paard I, I kind 1,
hoofd en huis deze eigenschap gemeen dat zij twee bepaalde functies
kunnen vervullen. Als wij ons een ogenblik verdiepen in welke Nederlandse
tekst dan ook, dan weten wij dat er in „het Nederlands" zeer
veel meer semanteemfuncties bestaan dan die paar welke wij bestudeerden.
Als wij willen weten waarin de semantemen van elkaar verschillen,
vragen wij ons in de eerste plaats af: hebben alle semantemen dezelfde
functiemogelijkheden? Aangezien wij niet in staat zijn alle semantemen
op dat punt te onderzoeken, kunnen wij om te beginnen beter onze vraag
negatief stellen : zijn er semanteemfuncties die door bepaalde semantemen
niet kunnen worden vervuld? Om dit te onderzoeken bepalen wij ons
eerst tot de functie van i paard i in i een klein paard welke wij de
,,,,zelfstandige soort"-functie" zullen noemen. Wij vragen nu : zijn er
semantemen die de zelfstandige „soort"-functie niet kunnen vervullen?
Bij een eerste beschouwing lijkt het, of die semantemen die zich voordoen
als wat REICHLING noemt een „taal-technisch woord" de mogelijk-
77
heid voor de zelfstandige „soort"-functie missen. Zo'n woord is b.v.
1 dat I in Hij weet niet dat zij komt. 1. Het is onmogelijk om met dezelfde
vanzelfsprekendheid als waarmee wij spreken van „een paard", te spreken
van „een dat". De vanzelfsprekendheid echter waarmee wij een semanteem
in een bepaalde functie gebruiken, is geen criterium óm het in die
functie te kunnen gebruiken. En als wij t Hij weet niet dat zij komt. 1
in oppositie stellen tot Hij weet niet of zij komt. i dan kunnen wij,
„gegeven eenmaal dat wij ". . „duidelijk doen verstaan dat we over de
zin Hij weet niet dat zij komt. I spreken, gerust zeggen, dat de betrekking
tussen „zijn" weten en „haar" komen een dat is en geen of "1.
Daarbij merken wij op dat de dat-betrekking er één van feitelijkheid is,
tegenover de of-betrekking, die er één van mogelijkheid is. Iedere taalbeheerser
kent de uitdrukking „er is een máár bij"; 1 maar I is één van
die semantemen waarvan men aanvankelijk meent dat zij de zelfstandige
„soort"-functie niet kunnen vervullen, maar ook hierbij blijkt dat
wel het geval te zijn, al is hier dan, zoals REICHLING het noemt, sprake
van „anomaal „noemen'. Tekens als f Het mooi is er af. I, i Die hij
waar Mevrouw het over heeft is haar buurman. Er was geen terug
meer mogelijk. 1 en het i laten zien dat er allerlei woorden zijn die,
anomaal „noemend", de zelfstandige „soort"-functie vervullen.
Aangezien wij nog niet weten waar het anomaal „noemen" op berust,
zullen wij het hier buiten beschouwing laten, en ons verdiepen in de
vraag of, afgezien daarvan, er semantemen zijn die bepaalde functiemogelijkheden
niet bezitten. Daartoe beschouwen wij de functie van
1 klein in i een klein paard 1. Zoals gezegd (blz. 57) is de genoemdheid
van 1 klein I een kenmerk, toegevoegd aan de „soortelijke" kenmerken
van een „zaak". Wij zullen deze functie met de term toevoegingsfunctie
aanduiden. Dat er nog andere semantemen zijn die de toevoegingsfunctie
kunnen vervullen wordt duidelijk aan de volgende voorbeelden: 1 een
klein paard I, een groot paard 1 een vreemd paard I een mooi
paard 1, 1 een snel paard I, enz.
1 „Gegeven eenmaal, dat we onze hoorder duidelik doen verstaan, dat we over
de zin „Jantje krijgt slaag, want Jantje heeft 'n ruit gebroken" spreken, dan zouden
we gerust kunnen zeggen, dat de betrekking tussen Jantje's pak slaag en Jantje's
ruiten breken een want is en geen ofschoon." (Het Woord, blz. 291.)
78
II. 9. „Het Nederlands" een systeem.
Zoals bleek, is een efficiënte wijze om te onderzoeken of twee semantemen
dezelfde functie kunnen vervullen, het binnen een bepaald taalteken
substitueren van het ene semanteem door het andere. De substitutie
van I klein door I groot vreemd enz. laat zien dat deze semantemen
alle dezelfde functie kunnen vervullen. De betekenisstructuur van de
genoemde vijf semanteemcombinaties is dezelfde. In het algemeen stellen
wij vast, dat waar sprake is van betekenisstructuur, sprake is van een
semanteemcombinatie, en dat de betekenisstructuur bestaat in de wijze
waarop de functies der constituerende semantemen met elkaar samenhangen.
Indien door substitutie van een semanteem de gegeven betekenisstructuur
gehandhaafd blijft, spreken wij van adequate substitutie.
Indien dat niet het geval is van inadequate substitutie. Gegeven één als
onderscheiden herkende functie binnen één bepaalde semanteemcombinatie,
kan de taalbeschouwer het betreffende semanteem door andere
substitueren, om vast te stellen of die onderscheiden functie gehandhaafd
blijft. Want dát is het belangrijke a-priori bij substitutie : dat de taalbeschouwer
in staat is de adequaatheid van de substitutie te beoordelen.
Om terug te keren naar de toevoegingsfunctie : wij zullen in verschillende
semanteemcombinaties waarin deze functie zich voordoet,
de betreffende semantemen door andere substitueren : I een klein paard i /
een zon paard I ; I Men voorspelde mooi weer. 1 / Men voorspelde
ik weer. i ; een dun waas 1 / 1 een en waas ; zulk luid gepraat I / 1 zulk
drink gepraat ; i een groen potlood i / I een dit potlood I. Uit deze voorbeelden
blijkt duidelijk een inadequate substitutie. Wij gaan verder en
stellen : dat geen taalbeschouwer in staat is, in enig teken waarin een
semanteem de toevoegingsfunctie vervult, voor dat semanteem één der
vervangende semantemen (( zon en I enz.) adequaat te substitueren.
(Het is duidelijk dat hier geen sprake is van een conventie, ten grondslag
liggend aan synoniemen, vgl. blz. 70.) M.a.w. de taalbeschouwer is
niet in staat, deze semantemen de toevoegingsfunctie te doen vervullen.
Wij beschouwen dit niet als een vorm van machteloosheid van de taalbeschouwer,
maar als een criterium voor een bepaalde (negatieve) eigenschap
van deze semantemen, namelijk dat zij het vermogen tot het
vervullen van de toevoegingsfunctie missen. In positieve zin betekent
dit, dat er in „het Nederlands" een bepaalde groep van semantemen is
die zich van de andere semantemen onderscheiden doordat zij de toe-
79
voegingsfunctie kunnen vervullen. Hetzelfde verschijnsel doet zich voor
als wij de functie bestuderen van 1 dat f in I Hij weet niet dat zij komt.
Wij ontlenen aan REICHLING dat de genoemdheid van I dat 1 is: een
zekere „relatie" tussen „zijn" weten en „haar" komen. Algemener:
zonder in staat te zijn de aard van de relatie op dit ogenblik precies te
beschrijven, kunnen wij zeggen dat de genoemdheid van dat i bestaat
in een relatie tussen twee gegevens. (Vgl. 1 Zij zagen dat het regende.
De man hoorde dat er iemand riep. I, 1 Ik zeg dat het waar is. Ik
kon niet merken dat het waaide. 1.) De functie van I dat zullen wij aanduiden
met de term „relatie-functie". Het volgende voorbeeld laat zien
dat er adequate substitutie mogelijk is van dat J : I Ik kon niet merken
dat het waaide. / 1 Ik kon niet merken of het waaide. Substitueren.
wij nu enige van de semantemen die wij hiervóór ook aan een substitutieproef
onderwierpen: Zij zagen dat het regende. I / 1 Zij zagen zon het
regende. 1; t De man hoorde dat er iemand riep. / I De man hoorde
mooi er iemand riep. i ; Ik zeg dat het waar is. I / I Ik zeg ik het waar is. ;
Ik kon niet merken dat het waaide. i / Ik kon niet merken en het
waaide. I.
In al deze gevallen is de substitutie inadequaat. Wij stellen ook hier
dat geen enkele taalbeschouwer in staat is, een semanteem dat de relatiefunctie
vervult adequaat door zon mooi f enz. te substitueren; dat
betekent dat die semantemen de relatie-functie niet kunnen vervullen.
De semantemen die dat wel kunnen zijn veel kleiner in aantal dan die
welke de toevoegin.gsfunctie kunnen vervullen, maar evenals bij de
toevoegingsfun.ctie geldt, dat er een bepaalde groep is van semantemen
die zich van alle andere semantemen onderscheiden doordat zij de relatiefunctie
kunnen vervullen.
Dat er, behalve de door ons onderzochte functies, zich nog veel meer
semanteemfuncties in „het Nederlands" voordoen, is voor elke taalbeschouwer
zonder meer duidelijk. Een confrontatie met andere functies
geven de volgende semanteemcombinaties, genoteerd in groepen van
drie, waarbinnen steeds de gecursiveerde semantemen dezelfde functie
vervullen.
1 Hij danste met een Grieks meisje. I
1 Het schilderij hing aan de muur. 1
I Wij spreken over Uw vriendin. i
80
Hij wandelde langs het water. i
i Hebt U het niet koud?
I Maak haar maar aan het lachen.
Het huis is zeer groot.
Mijn horloge is heel klein.
Vandaag is het tamelijk warm.
Het komt voor dat de taalbeschouwer gevallen krijgt waarbij hij twijfelt
of er sprake is van één-en-dezelfde of van twee verschillende (zij het in
bepaald opzicht overeenkomende) functies. B.v.:
Behalve Jan zweeg iedereen.
Na Jan zweeg iedereen. 1
In zulke gevallen moet uiteraard een functie-analyse èn analyse van de
functiemogelijkheden der betreffende taaltekens opheldering brengen.
En de analyse begint altijd daar waar de twijfel zich nog niet voordoet.
Afgezien van de problematische gevallen, die van later orde zijn, geeft
het verschijnsel der functies in het algemeen ons inzicht in een bepaalde
eigenschap van de taal die wij onderzoeken, en wel deze : ieder semanteem
behoort tot een onderscheiden groep van semantemen op grond van één
of meer bepaalde functiemogelijkheden die deze semantemen van de andere
semantemen onderscheiden. Het is deze eigenschap die maakt dat wij van
„het Nederlands" kunnen zeggen dat het een systeem is, een „geheel
van geordende gegevens" 1 , waarbij het geheel is : „het Nederlands" en
de „geordende gegevens" zijn: de semantemen. „Orde" immers is „een
gevarieerde veelheid van gegevens, verenigd volgens één principe", of
liever : het volgens één principe verenigd zijn van een gevarieerde veelheid
van gegevens. De gevarieerde veelheid van gegevens zijn de semantemen,
en het éne principe is het principe van het bezit van onderscheidende
functiemogelijkheden.
1 Wij ontlenen deze terminologie aan een college algemene taalwetenschap van
REICHLING. In zijn Verzamelde studies geeft REICHLING een andere formulering voor
wat een systeem is : „Nu heet een geheel van geordende princiepen een „systeem""
(blz. 45). In dit laatste geval verwijst hij met de term „systeem" naar datgene wat
aan een taal systematisch is. „De taalkunde [. .] moet zoeken naar het systeem dat
de structuur van de taalbouwsels en van het taalgebruik beheerst" (blz. 45). Wij meenden
echter de term „gegevens" te kunnen handhaven, omdat wij met „systeem"
naar de taal-zelf verwijzen : een taal is een systeem. Voor het systematische aan taal
gebruiken wij de term „systematiek": een taal heeft een systematiek.
6 81
De orde die de semantemen beheerst is niet de enige die „het Nederlands"
beheerst. Bestudering van semantemen leidt b.v. onherroepelijk
tot bestudering van semanteemcombinaties en tot het vaststellen van
bepaalde „klassen" dáárvan, eveneens op grond van hun functiemogegelijkheden.
En dat leidt weer tot het vaststellen van een bepaalde orde
die de semanteemcombinaties beheerst. Vanzelfsprekend hangt deze
orde samen met die welke de semantemen-als-zodanig beheerst. Immers
„het Nederlands" kan (vgl. blz. 33 vlgg.) alleen als een geheel worden
beschouwd, indien wij uitgaan van de semantemen-als-zodanig. De orde
die aan „het Nederlands" eigen is strekt evenwel verder dan de semantemen
alleen. De eigenschap van een-systeem-te-zijn, de systematiek,
openbaart zich aan ieder Nederlands taalteken, openbaart zich ook aan.
de functies zelf. „Het Nederlands" derhalve is een systeem van semantemen
die deel kunnen uitmaken van semanteemcombinaties, welke op
hun beurt aan een bepaalde systematiek onderworpen zijn. De systematiek
van „het Nederlands" komt tot uitdrukking in de functies. Dit
en de resultaten van ons onderzoek in aanmerking nemend kunnen wij,
met alle implicaties van dien, formuleren: „Het Nederlands" is een
tekensysteem.
II. 10. De niet-linguale ervaring blijft buiten de linguïstische beschouwing
der genoemd/zeden.
Ons object van onderzoek, „het Nederlands", is, zoals bleek, een
tekensysteem. De orde die ons in staat stelt tot een eerste classificatie
binnen dat systeem, is bepaald door de functiemogelijkheden van de
semantemen. Op grond van zijn functiemogelijkheden behoort een
semanteem tot een bepaalde klasse. Zo onderscheiden wij b.v. de klasse,
laten wij haar klasse A noemen, waartoe o.a. behoren de semantemen
!mooi 1, I lelijk 1, I scheef!, I dom 1, zuiver en lomp 1. Vgl.:
een mooi huis i
een lelijk huis i
een scheef huis
een dom huis
een zuiver huis I
een lomp huis i
Alle semantemen die in een bepaalde semanteemcombinatie voor een
gegeven semanteem adequaat gesubstitueerd kunnen worden vormen
82
tezamen met dat gegeven semanteem een bepaalde klasse, gemarkeerd
door die ene functiemogelijkheid. Dat is zowel positief als negatief het
criterium voor een klasse : elk semanteem dat in een bepaalde semanteemcombinatie
voor een gegeven semanteem niet adequaat gesubstitueerd
kan worden behoort niet tot die ene bepaalde klasse, gemarkeerd
door die ene functiemogelijkheid. (Afgezien van de synoniemen, vgl.
blz. 70).
Of een semanteem al of niet adequaat gesubstitueerd „kan" worden
hangt af van wat aan de taalbeheerser te kennen wordt gegeven, d.w.z.
van de optimale genoemdheden, ongeacht de relatie die er tussen deze
genoemdheden en de door ons gekende werkelijkheid bestaat. Wij gaan
b.v. uit van de semanteemcombinatie helder water Dat wij helder
door vuil I, 1 schoon I, I fris I, warm koud lauw i en I bruin
adequaat kunnen substitueren is evident. „Kunnen" wij nu ook helder
adequaat substitueren door droog I? Functioneert I droog I in I droog
water op dezelfde wijze als I helder I in helder water I? Als men zich
niet strikt houdt aan de mogelijkheden van de taal-als-taal en de taalcriteria
niet vrij weet te houden van niet-linguale gegevens, dan meent
men misschien dat I droog I geen adequate substitutie is voor I helder
omdat „droog water niet bestaat".
De grens tussen linguale en niet-linguale ervaring wordt bepaald
door het verschil tussen
a. de eigenschappen die wij aan het bestaande en bestaanbare kunnen
vaststellen resp. onderstellen als werkelijk aanwezig, en:
b. de eigenschappen die wij aan het al of niet bestaande en het al of
niet bestaanbare door middel van taalgebruik kunnen toekennen
alsof zij aanwezig zijn (ongeacht het feit of dat in werkelijkheid zo is).
Het is evident dat de linguale mogelijkheden niet alle samenvallen
met de niet-linguale. Als dat wel zo was zou er immers geen enkel sprookje
bestaan. Wij weten derhalve dát er een grens is ; het is ons echter niet
mogelijk, in enkele woorden aan te geven wáár precies die grens ligt.
Integendeel, onze studie in haar geheel is een poging om te komen tot
een grondslag voor de nadere bepaling van die grens. Wij stelden immers
vast dat de linguale en niet-linguale mogelijkheden weliswaar niet samenvallen,
maar wel samenhangen (vgl. de passage over optimale genoemdheden,
blz. 28 vlgg.). Wij moeten voor de verschillende gevallen van
taalgebruik vaststellen wat de taaltekens te kennen geven en kunnen
83
dat, om tot nadere bepaling van de grens te komen, toetsen aan de
mogelijkheden der werkelijkheid, waarmee het al of niet kan samenvallen.
Dat ook in bepaalde opzichten de linguale mogelijkheden niet
onbeperkt zijn is eveneens evident: de semantemen kunnen niet alle
dezelfde functies vervullen, d.w.z. elk semanteem heeft beperkte functiemogelijkheden.
Het enige dat voor het inzicht in de (uiteraard linguale) mogelijkheden
van i droog 1 van belang is, is of de taalbeheerser de „droogheid" van
de „zaak" die binnen de i water I-,,soort" valt, „denkt" als een aan de
„soortelijke" water-kenmerken toegevoegd kenmerk. En dat is inderdaad
het geval, ondanks het feit dat het toegevoegde kenmerk met een
water 1-kenmerk in tegenspraak is. Juist die specifieke manier waarop
droog water wordt „gedacht" brengt de taalbeschouwer tot de conclusie,
dat een zodanig „gedacht" „iets" paradoxaal is, iets ongerijmds, zoals
ook een vierkante cirkel ongerijmd is; maar hij constateert dat het in
taalgebruik uitstekend kan werken: er zijn b.v. huisvrouwen en winkeliers
die soda „droog water" noemen. En iemand die, bang voor water,
toch wil leren zwemmen, kan verzuchten dat hij voorkeur heeft voor
droog water. Men zou dan ook nooit de ongerijmdheid van dergelijke
semanteemcombinaties kunnen vaststellen, als niet de functie reeds zijn
werk had gedaan. De ongerijmdheid schakelt de functie niet uit, maar
accentueert haar. De substitutie van droog I voor f helder i is adequaat,
omdat in i helder water i de genoemdheid van I water i zich tot die van
i helder I verhoudt als in I droog water f de genoemdheid van water
tot die van I droog Een inadequate substitutie is er alleen wanneer die
verhouding wordt opgeheven, zoals b.v. het geval is bij substitutie door
1 doch I : f doch water I. Zegt men, aannemende dat deze substitutie wèl
adequaat is, ter adstructie tot de taalbeheerser „kijk, er is helder water,
schoon water, troebel water en doch water", dan is het deze bij I doch
water niet duidelijk wat de genoemdheid van i doch i is, en nog minder
op welke wijze die genoemdheid te kennen wordt gegeven, terwijl hij
wel het Nederlandse semanteem doch 1 kent. Niet alleen dat een doch H
genoemdheid als toegevoegd „soortelijk" kenmerk van een „zaak"
niet bestaat, maar de taalbeheerser kan een I doch i-genoemdheid niet
als toegevoegd „soortelijk" kenmerk „denken". Zegt men b.v. „bier drink
ik graag, doch water drink ik liever niet", dan is het duidelijk dat I doch I
niet de toevoegingsfunctie vervult. Zegt men daarentegen „kijk, er is
84
helder water, schoon water, troebel water en droog water", dan weet
de taalbeheerser weldegelijk wat de genoemdheid van droog is, (namelijk
een eigenschap van een „zaak") en ook op welke wijze deze te
kennen wordt gegeven (namelijk als toegevoegd aan de „water"-kenmerken).
Ondanks het feit dat droog water niet „bestaat", kan de taalbeheerser
droog water „denken". Kenmerkend voor een taal is dat de
„denk"-mogelijkheden die zij de taalbeheerser biedt, niet aan dezelfde
grenzen gebonden zijn als zijn ervaringsmogelijkheden buiten de taal.
Waar wij mee te maken hebben zijn de grenzen der „denk"-mogelijkheden
die „het Nederlands" verschaft. Een functiemogelijkheid is een
bepaald soort „denk"-mogelijkheid. Inadequaatheid van een bepaalde
semanteemsubstitutie stelt ons voor de grens van de wijze waarop wij
genoemdheden in een bepaalde eenheid, en wel in de betekenis van het
semanteem, kunnen „denken". Samengevat : Een functie is de wijze
waarop de taalbeheerser een genoemdheid binnen een bepaalde betekeniseenheid
„denkt".
II. 11. Het vaststellen van semanteemklassen.
Alleen wanneer de functies der semantemen op bovengenoemde wijze
worden verstaan, kunnen wij semanteemklassen opsporen die een orde
vertegenwoordigen, eigen aan het taalsysteem zelf, d.i. onafhankelijk
van niet-linguale factoren. Uitgaande van één bepaalde semanteemcombinatie
kan men verschillende semanteemklassen vinden. Vgl.:
1. I Hij liep op de straat.
2. j Jij ging over een brug. i
3. I Zij zong met haar broer.
4. I Ik viel naast mijn stoel.
5. j Men dacht aan dat raam. 1
Deze vijf semanteemcombinaties vertonen in het geheel vijf functies,
waarvan wij er slechts één bestudeerden, namelijk die van telkens het
laatste semanteem. Van de overige vier functies kunnen wij nog niet
meer zeggen dan dat wij ze onderkennen als onderscheiden van elkaar
en van de „zelfstandige soort-functie". D.w.z. het komt ons voor, dat
de verhouding tussen de semanteemfuncties in combinatie 1. onder
bepaald opzicht overeenkomt met die tussen de semanteemfuncties van
2, 3, 4 en 5. Wij zeggen „onder bepaald opzicht" omdat wij, afgezien
van de „zelfstandige soort-functie" dat opzicht nog niet nader kennen.
85
„Onder bepaald opzicht” sluit dus niet uit dat die verhouding „in alle
opzichten" overeen zou komen en dus identiek zou zijn.
Wanneer men eenmaal een bepaalde klasse heeft opgespoord, kan
men de ertoe behorende semantemen op andere functiemogelijkheden
onderzoeken. Het blijkt b.v. dat het tweede semanteem uit de voorbeelden
nog een andere functie kan vervullen. Vgl.
I Zij liepen op de straat. I
1 Zij gingen over de brug. 1
1 Zij zongen met haar broer. I
Zij vielen naast mijn stoel. i
1 Zij dachten aan dat raam.
Deze eigenschap strekt zich uit over vele andere semantemen.
Zoals uit het bovenstaande blijkt, is de eerste fase van het functies
onderscheiden, het onderkennen van functieverhoudingen. Van daaruit
kan een begin gemaakt worden met functiebeschrijving. Die eerste fase
stelt ons b.v. in staat, vast te stellen dat I liep ging 1 etc. tenminste
twee functiemogelijkheden gemeen hebben, en dat er dus een semanteemklasse
bestaat, gemarkeerd door deze twee functiemogelijkheden.
Dit brengt ons tot een feit van algemene aard: dat er semanteemklassen
zijn die door meer dan één functiemogelijkheid worden gemarkeerd. Dat
verschijnsel treft men b.v. aan bij de semantemen die in dezelfde klasse
thuishoren als het door ons op één functie geanalyseerde 1 klein ; vgl.:
1 een klein paard 1
1 een kleiner paard 1
een mooi paard 1
een mooier paard 1
1 een zwart paard 1 1 een zwarter paard
1 Het paard lijkt klein. 1 1 Het kleine paard. 1
1 Het paard lijkt mooi. 1 1 Het mooie paard. 1
1 Het paard lijkt zwart. I 1 Het zwarte paard. 1
Hier zijn reeds vier functies die deze semanteemklasse kenmerken.
Er bestaat een klasse waarin o.a. i een I, 1 de 1 mijn I zijn I, deze 1
en i die 1 thuishoren, vgl.
1 een kamer I
1 de kamer I
uw kamer i
86
; mijn kamer i
1 zijn kamer
1 die kamer
1 deze kamer i
De gecursiveerde semantemen vormen een klasse, op grond van de hier
gereleveerde, en overigens nog onbekende functie. Sommige van deze
semantemen bezitten nog een bepaalde andere functiemogelijkheid, vgl.
I die kamer is de mijne
die kamer is de zijne
die kamer is de uwe
Deze mogelijkheid missen de overige semantemen. Voorts is er binnen
de groep nèg een sub-groep, zoals blijkt uit:
zij kozen die I
zij kozen deze I
Ook de hier gereleveerde functie kunnen de andere semantemen niet
vervullen.
Dat bepaalde semantemen op grond van één functiemogelijkheid een
klasse vormen, wil dus in het geheel niet zeggen dat zij uitsluitend gemeenschappelijke
functiemogelijkheden bezitten. Algemener: binnen
sommige semanteemidassen zijn sub-klassen te onderscheiden. Dit verschijnsel
is even algemeen als het hiervóór vermelde, t.w. dat sommige
semanteemklassen door meer dan één functiemogelijkheid zijn gemarkeerd,
zodat ons nu, samengevat, de volgende twee feiten ter beschikking
staan:
1. Er bestaan semanteemklassen die door meer dan één functie-mogelijkheid
zijn gemarkeerd.
2. Er bestaan semanteemklassen waarbinnen sub-semanteemklassen te
onderscheiden zijn.
II. 12. Feitelijke en potentiële functie.
Dat „het Nederlands" een tekensysteem is hangt, zoals wij zagen,
samen met de functies die in taalgebruik door de verschillende taaltekens
worden vervuld. De semantemen kunnen worden geclassificeerd
op grond van hun functiemogelijkheden. De classificatie begint bij het
87
onderscheiden en herkennen van functies. Dat is niet alleen het begin
van iedere classificatie, maar ook van ieder nader onderzoek van de
functies zelf: aan het bestuderen van de toevoegingsfunctie gaat noodzakelijkerwijs
een — nog onverantwoord en ongecontroleerd — herkennen
van die functie vooraf. Alleen al dit begin, dit onderscheiden en
herkennen zonder intensief onderzoek, stelt zoals bleek de beschouwer
in staat tot een — allicht onvolledige — indeling in semanteemklassen.
Deze vertonen op hun beurt een bepaalde orde, de hiërarchie der functies
die de klassen markeren. Kortom : de functies zijn bepalend voor de
systematiek van het onaanschouwelijke moment in „het Nederlands".
Wat ligt dus meer voor de hand dan dat de taalbeschouwer de functies
bestudeert en deze tracht te beschrijven? Indien hij bepaalde functies
onderzoekt, kan hij de indeling van de semanteemidassen verantwoorden;
hij kan de verhouding der functies onderling, hun hiërarchie, bepalen,
en zo tot een hiërarchie van semanteemklassen komen. De functie is
bij uitstek het object van de „dieper gravende linguïstiek", die „niet
verantwoord is als zij niet alle processen tracht te ontraadselen die zich
in taalgebruik voltrekken" en die „men van gemakzucht verdenken
mag, als zij van bepaalde verschijnselen niet ook een verklaring in het
denken zoekt" . . . . (Het Woord, blz. 281.) Een functie immers is de
wijze waarop een genoemdheid binnen een betekeniseenheid wordt
„gedacht". Het is deze wijze van „denken" die wij willen leren kennen
bij de benadering van de taal-als-tekensysteem. Het is deze wijze van.
„denken", ons met „het Nederlands" gegeven, waarop wij in het komende
gedeelte van deze studie voornamelijk onze beschouwing zullen.
richten. Niet alleen omdat dit „denken" de grondslag is voor de classificaties,
maar omdat het essentieel is voor al ons taalgebruik.
Er zijn twee specifiek met elkaar samenhangende factoren die de
systematiek van „het Nederlands" bepalen, namelijk de tekens en de
functies. De hiervóór besproken classificatie der tekens berust op functies.
Bij de tekens bestaat er onderscheid tussen die waarvan de betekenis
niet, en die waarvan de betekenis wèl vervulde functies onderstelt, de
semantemen resp. de semanteemcombinaties. Wij beginnen met de eerste,
en houden ons dus bezig met semantemen en hun functies. Hoe nauw
deze twee ook met elkaar samenhangen, zij zijn volstrekt niet hetzelfde
en moeten dus steeds worden onderscheiden. Maar ook binnen de
functies bestaat een onderscheid dat wij niet mogen verwaarlozen, na-
88
melijk: het onderscheid tussen de functie die een semanteem in een gegeven
geval van taalgebruik vervult, en: de functie die een semanteem
in een potentieel geval van taalgebruik kan vervullen. Wij moeten onderscheid
maken tussen de potentiële toevoegingsfunctie vanI groen
welke dit semanteem in één klasse plaatst met i mooi I, I scheef 1, zacht I
enz. en de vervulde toevoegingsfunctie van groen I in I groen gras
Dit onderscheid is nodig voor een zuivere terminologie. Wij zullen een
term moeten gebruiken om de semantemen van een bepaalde klasse
(en ook die klasse zelf) te benoemen, en wij kunnen die term baseren
op die waarmee wij de markerende functie benoemen. Zo zouden wij
1 groen klein I, mooi en zacht I „toevoegingssemantemen" kunnen
noemen. In groen gras 1 vervult het toevoegingssemanteem groen 1
de toevoegingsfunctie; hier valt dus de markerende potentiële functie
met de feitelijke samen. Dat is echter lang niet altijd het geval, zoals
blijkt uit Dit is een groen dat mij bijzonder bevalt. I. Bovendien kunnen
semanteemklassen meer dan één markerende functie hebben, terwijl de
efficiëntie ons noopt tot één term om die klasse mee aan te duiden: het
„toevoegingssemanteem" t groen vervult wel een markerende, maar
toch niet de toevoegingsfunctie in groener gras I.
Treffen wij in taalgebruik een bepaald semanteem aan, dan moet de
analyse die het semanteem binnen het systeem kan plaatsen leiden tot
het vaststellen van: 1. de klasse waartoe het semanteem behoort, en 2. de
in feite vervulde functie.
Het analyseren van taaleenheden ter opsporing van functies en klassen
is een onderdeel van de linguïstiek dat tot het terrein van de grammatica
wordt gerekend. Zonder dat het expliciet als zodanig wordt gesteld
valt immers het „woordbenoemen" en „zinsontleden", dat in alles
wat zich als „grammatica" aandient, op enigerlei wijze wordt beoefend,
samen met het onderscheiden van functies van taaltekens. Dat de grammatica's
over het algemeen een wat chaotische indruk maken heeft
uiteraard verschillende oorzaken, waarvan echter déze opvallend is:
dat nooit consequent onderscheid wordt gemaakt tussen potentiële en
feitelijke functie. Zo noemt men b.v. in 1 Hij gaf mij deze brief. i 1 deze 1
een aanwijzend voornaamwoord. Die term kan ons op het ogenblik alleen
dienen als technische term, die het taalteken deze I onderscheidt van
b.v. het taalteken J chocola I. In een eventuele strekking van de term
kunnen wij ons vooralsnog niet verdiepen. In Hij gaf mij deze. I noemt
89
men I deze I eveneens een aanwijzend voornaamwoord. Een feit is, dat
er van twee verschillende functies sprake is. Wel is er sprake van één
semanteem, dat met i die I, I dat en I dit tot een bepaalde klasse behoort.
Men kan de functie die 1 deze I in Hij gaf mij deze brief. vervult,
de „aanwijzend-voornaamwoordsfunctie" noemen, en de semantemen
die haar kunnen vervullen „aanwijzende voornaamwoorden".
Maar het „aanwijzende voornaamwoord" I deze I vervult in Hij gaf
mij deze. I niet de aanwijzend-voornaamwoordsfunctie. Nu komt men
in de meeste grammatica's aan deze moeilijkheid tegemoet, doordat men
zegt : „In Hij gaf mij deze. is deze i een aanwijzend voornaamwoord,
zelfstandig gebruikt." Hier is dus, zij het niet-verantwoord en wellicht
onbedoeld, sprake van een onderscheid tussen de klasse waartoe het
semanteem behoort (berustend op een markerende potentiële functie)
en de feitelijke functie. Zo'n onderscheid vindt men echter slechts incidenteel.
Het semanteem i snel I b.v. noemt men in I een snel jongetje
een „bijvoegelijk naamwoord", maar in I Het jongetje loopt snel.
spreekt men van een „bijwoord". Men zegt dan niet „bijvoegelijk naamwoord,
bijwoordelijk gebruikt" of zo iets, en maakt dus daar geen
onderscheid tussen de klasse waartoe I snel I behoort en de functie die
het in een bepaald geval vervult. Alle grammaticale terminologie is
trouwens in dit opzicht moeilijk interpreteerbaar. Niet ongewoon is
b.v. de formulering dat een bijvoegelijk naamwoord als bijwoord gebruikt
kan worden. Hoe moeten wij dat opvatten? In onze gedachtengang
als volgt : er zijn semantemen die tot de klasse der bijvoegelijke
naamwoorden behoren, op grond van de mogelijkheid, de „bijvoegelijknaamwoordsfunctie"
(door ons eerst „toevoegingsfunctie" genoemd) te
vervullen. Deze semantemen kunnen, behalve die „bijvoegelijk-naamwoordsfunctie"
nog een andere functie vervullen, die wij „bijwoordsfunctie"
zullen noemen. De formulering „bijvoegelijke naamwoorden
kunnen als bijwoord worden gebruikt" kunnen wij zo wel interpreteren,
maar schiet in hoge mate tekort, omdat verzuimd wordt te vermelden
dat het „bijvoegelijk naamwoord" als . . . „bijvoegelijk naamwoord"
kan worden gebruikt. De term „bijvoegelijk naamwoord" wordt immers
zonder onderscheid gehanteerd voor een bepaalde klasse van semantemen
èn voor een bepaalde functie. Dat die functie bovendien nog door
semanteemcombinaties vervuld kan worden (i geelachtig I) maakt de
terminologische verwarring slechts groter. Een andersoortig voorbeeld
90
van het niet-onderscheiden tussen klasse en functie kwam, in ander
verband, hiervóór reeds ter sprake (blz. 86, 87). De semantemen
!mijn 1, 1 deze en de b.v. vervullen in I mijn kamer 1, deze kamer I
en I de kamer dezelfde functie. Zij worden echter bij een grammaticale
analyse aangeduid als resp. „bezittelijk voornaamwoord", „aanwijzend
voornaamwoord" en „lidwoord". Hier gaat het negeren van de functieovereenkomst
samen met het feit dat deze drie semantemen tot verschillende
(sub)-klassen behoren: i het mijne toont een functie die de
noch I deze i kunnen vervullen, deze is mooi toont een functie die
de I noch !mijn I kunnen vervullen.
Een andere oorzaak voor het niet consequent hanteren van grammaticale
termen is dat men niet expliciet uitgaat van een taal-als-geheel,
en dus ook niet bij de semantemen begint en van daar uit de beschrijving
systematisch voortzet. Integendeel, men gaat uit van het nog altijd
omstreden begrip „zin" of, zonder de resultaten van REICHLING'S studie
te verdisconteren, van het al evenmin ongecompliceerde begrip „woord".
Voorts wordt niet expliciet het onderscheid tussen „betekenis" en „functie"
gemaakt, een onderscheid dat wij hier dan ook nog eens accentueren,
althans voorzover het het semanteem betreft. De betekenis van een
semanteem is de eenheid waarin genoemdheden kunnen worden „gedacht";
de functie van een semanteem is de wijze waarop in een bepaald geval van
taalgebruik een genoemdheid in de betekeniseenheid wordt „gedacht",
onder het aspect der te kennen gegeven hiërarchie die de genoemdheden
beheerst.
Behalve over de orde der tekens vindt men in de grammatica's beschouwingen
over de — evenmin als zodanig aangekondigde — functies.
Ook hier is het gebruik der termen niet doorzichtig. In vrijwel elke
Nederlandse schoolgrammatica vindt men pogingen tot beschrijving
van alle mogelijke functies. B.v. van die van paard 1 of van 1 klein i
in een klein paard I. De functie van I paard I valt dan onder „zelfstandig
naamwoord". Een „zelfstandig naamwoord" zegt men gewoonlijk,
„noemt een zelfstandigheid", een formulering die vooral niet opgevat
moet worden als een definitie (afgezien van het willekeurige gebruik
van de term „noemen"). Men kan immers plausibel maken dat I hij I
in Hij loopt op straat. ook „een zelfstandigheid noemt", i hij I evenwel
is geen zelfstandig naamwoord, maar een „persoonlijk voornaamwoord".
Van klein (in 1 een klein paard I), een bijvoegelijk naamwoord,
91
zegt men meestal dat het „iets zegt van een zelfstandig naamwoord".
Men negeert dan in de eerste plaats dat het niet „iets zegt" over het
zelfstandig naamwoord, maar over het door het zelfstandig naamwoord
„genoemde", men maakt geen onderscheid tussen „teken" en „genoemd-.
heid". Afgezien daarvan moet ook deze beschrijving niet verward worden
met een „definitie": in i De verse koek smaakte lekker. „zeggen"
i de i smaakte I en i lekker I ook wel „iets over" de koek, zonder
nochtans dezelfde functie te vervullen als i verse Dat zulke formuleringen
niet voldoen is overigens geen wonder, als men bedenkt hoe
gecompliceerd de analyse is voor een algemene beschrijving van „het
woord" (dat wij als een gebruikt teken onderkenden), of van de zelfstandig-
naamwoordsfunctie zoals REICHLING die — impliciet gesteld — geeft.
Dat, anderzijds, die onvolledige formuleringen door de taalbeschouwers
toch op enigerlei wijze bevredigend kunnen worden geïnterpreteerd, komt
doordat zij, evenals de makers dier formuleringen, „het Nederlands"
als hun moedertaal beheersen, en dus die functie reeds op bepaalde
wijze kennen. Het is evenwel noodzakelijk, de meer of minder vage
overeenstemmingen die de taalbeschouwers bereikten, stelselmatig door
een methodische gang van zaken te vervangen, waarbij o.a. het substitutieprincipe
een primair aandeel heeft in de analyse.
REICHLING toont met zijn beschrijvingen aan, dat alle gebruik van
taal een kwestie is van het binnen bepaalde eenheden „denken" van
wat wij ervaren. Van welke „denk"-wijze (functie) er sprake is bij „ons
Nederlandse voegwoord dat" (vgl. Het Woord, blz. 281) zou b.v. onderzocht
moeten worden, maar dat heeft „tot dusver geen sterveling gedaan",
schreef REICHLING; en nu, bijna dertig jaar later, geldt dat nog.
En niet alleen van „ons Nederlandse voegwoord dat" . . . In ons land
leverde in 1934 LANGEVELD reeds een fundamentele bijdrage tot deze
„dieper gravende" linguïstiek, met zijn studie „Taal en Denken".
Op het taal-„denken" gerichte functie-analyses zullen niet alleen een
grondslag vormen voor een classificatie inherent aan het tekensysteem,
maar zullen ook een nieuw licht kunnen werpen op de algemene taalkundige
begrippen waarvan in grammatica's en andere taalkundige geschriften
aan één stuk door sprake is, terwijl er in de studies onderling,
noch binnen de studies afzonderlijk, een sluitende eenheid heerst in het
gebruik der termen (zoals : woord, woorddeel (morfeem), woordsoort,
woordgroep, zin, zinsdeel).
92
Door een begin te maken met functie-analyses willen wij trachten een
basis te scheppen voor een grammatica die gericht is op de systematiek
van dat in hoge mate gedifferentieerde „denk"-middel „het Nederlands",
en tevens willen wij, aan de hand van die analyses, enkele taalkundige
begrippen opnieuw toetsen.
II. 13. Functie-onderscheiding voorondersteld. Functie-oppositie noodzakelijk.
Bij onze functie-analyses, die — methodisch — beginnen moeten met
semanteemfuncties, is het uitgangspunt, dat er onderscheiden functies
bestaan. Dit bestaan is een feit dat de taalbeheersers zich reeds op de
lagere school hebben leren realiseren. Hoe onoverkomelijk moeilijk
het vak „taal" of „grammatica" zich soms ook mag voordoen 1, er
zijn bepaalde („eenvoudige") semanteemcombinaties, waarvan de
semantemen door alle leerlingen die voor het eerst déze semanteemcombinatie
ter ontleding onder ogen krijgen, op identieke wijze („foutloos")
worden benoemd, b.v. I Ik zit op een stoel. De benoeming luidt:
lik I — persoonlijk voornaamwoord;
zit I — werkwoord;
1 op — voorzetsel;
1 een — lidwoord;
stoel — zelfstandig naamwoord.
Iedere taalbeschouwer kan dit voorbeeld met reeksen andere aanvullen.
Ondanks de vele gevallen waarin leerlingen en vaak ook docenten met
de benoeming geen raad weten, zijn de vele „juiste" benoemingen een.
belangrijke aanwijzing voor de linguïstiek. Deze is althans niet verantwoord,
indien zij voor dit opvallende ervaringsfeit „niet ook een verklaring
in het denken zoekt, zolang zij niet van elders bewezen heeft,
dat alleen irrelevante Gestaltfactoren hier een volledige verklaring
bieden". („Gestaltfactoren" kunnen wij vertalen met: vorm-momenten.)
Wij vinden dan ook in het merkwaardige verschijnsel der conflictloze
ontledingen aanleiding, aan te nemen dat zij o.a. voortkomen uit een
meer of minder bewust herkennen van functies, d.i. van „denk"-wijzen;
en dat de „moeilijkheid" of zelfs „onontleedbaarheid" van vele seman-
1 Over de oorzaken van de weerzin tegen „grammatica" licht LANGEVELD ons in
in „Taal en Denken", hoofdstuk I: „Bezwaren tegen de gangbare grammatika".
93
teemcombinaties samenhangt met de gecompliceerdheid en het daardoor
onvoldoende doorzien van de betrokken „denk"-wijzen.
Met de term „denken" verwijzen wij naar een geestelijke activiteit
waarmee iedere taalgebruiker vertrouwd is en waarbij gebruik wordt
gemaakt van het onaanschouwelijke moment van taaltekens. Als taalgebruiker
doet men iets dat men, als taalbeschouwer, als volgt kan beschrijven.
In het gebruiken van taaltekens kent men aan genoemdheden
bepaalde kenmerken toe („kenmerken" in zo ruim mogelijke zin opgevat).
Een voorbeeld waaruit dit „kenmerken toekennen" duidelijk
blijkt, is de belediging. Meneer X kan, uitgescholden voor „sufferd",
alleen boos worden omdat hij weigert, de onderscheidende kenmerken
die hem (de genoemdheid) daarmee worden toegekend, als zodanig te
aanvaarden. Niet alleen het betekenis-toepassen zonder meer, maar ook
de wijze waarop het geschiedt, ofwel: het grammatisch doen functioneren
van een taalteken, is een handeling die wij met de term „denken" aanduiden.
Ook de implicaties hiervan komen in dagelijks taalgebruik tot
uitdrukking door de weigering, ze te aanvaarden. Indien b.v. Jan zegt:
„Wat een mooi meisje!" en Piet zegt: „Nee, zij is niet mooi, zij loopt
alleen maar mooi.", dan is Piet het oneens met het feit dat het toekennen
van de I mooi l-kenmerken in i Wat een mooi meisje! 1 geschiedt als
zijnde van toepassing op een „soortelijk plus-kenmerk" van het meisje,
hij is het niet eens met de functie van mooi I. De term „denken",
tussen aanhalingstekens geplaatst, heeft uitsluitend betrekking op het
krachtens het gebruiken van taaltekens op hiërarchische wijze toekennen
van „kenmerken" aan genoemdheden.
Dit „denk"-moment van taalgebruik speelt in de traditionele benadering
een onmisbare rol. Dat de verklaring voor juiste ontleding wel eens
uitsluitend in vorm-momenten gezocht wordt (ook door de leerlingen),
werkt maar al te vaak „foute" ontledingen in de hand. Zo geeft het sommige
leerlingen moeite, in i Niettegenstaande vele waarschuwingen klommen
zij op de toren. i niettegenstaande 1 als een „voorzetsel" te herkennen,
waaraan het feit dat niettegenstaande 1 een „lang woord" is, niet
vreemd is. „Voorzetsels" immers zijn altijd van die „kleine woordjes",
zoals i op I, 1 in 1, 1 aan f, enz. Anderzijds noemen de leerlingen in ander
verband een „klein woordje" ten onrechte een „voorzetsel": i Wij kregen
ijs toe. i toe I — „voorzetsel". Een duidelijk voorbeeld van het ten onrechte
centraal stellen van het vormmoment is ook de benoeming I het 1 —
94
„lidwoord” in Het regent. een fout die, bij de minste reflexie op de
„denk"-act achterwege blijft. Wij merken hier nadrukkelijk op, dat
„ontleden" helemaal niet een volledige analyse van de betreffende „denk"-
acten vereist. Schoolkinderen zijn in staat I klein I in I Ik zag een klein
paard, Jan! i als „bijvoegelijk naamwoord" te onderkennen, zonder
dat zij de door ons gemaakte analyse hebben voltrokken, of zelfs zonder
dat zij de door ons gemaakte analyse tot hun bezit kunnen maken. D.w.z.
zij „weten" wat een bijvoegelijk naamwoord is op een andere wijze dan
waarop wij het nu „weten". Er is het „onderscheidende weten" der
schoolkinderen tegenover het „analytische weten" der taalbeschouwers.
Zo blijkt op wéér andere wijze ook een kleuter te „weten" wat een bijvoegelijk
naamwoord is, als hij gebruikt Wat een mooi fietsje! ; hier
is sprake van „gebruiksweten". Men kan spreken van verschillende
niveau's van „weten", die in nauwe relatie tot elkaar staan. Analytisch
weten onderstelt onderscheidend weten, en dit op zijn beurt onderstelt
gebruiksweten. Omgekeerd geldt het tegendeel: iemand kan een taal
als zijn moedertaal beheersen zonder enige grammaticale kennis. Taalbeheersing
gaat noodzakelijkerwijs aan taalbeschouwing vooraf. Weliswaar
is het bij het meeste onderwijs in de vreemde talen gewoonte, „te
beginnen" met het bijbrergen van grammaticale kennis, maar bij dit
beginnen wordt een beroep gedaan op het gebruiksweten, of op het, dit
laatste onderstellende, kennen van grammaticale categorieën in de
moedertaal waarvan wordt aangenomen dat zij ook in de te onderwijzen
vreemde taal bestaan. Van „grammaticale kennis" spreken wij alleen
bij het onderscheidende en het analytische weten. Grammaticale kennis
bestaat o.a. in het onderscheiden van functies en wordt uitgebreid
door het analyseren van onderscheiden functies. De analyse onderstelt
de onderscheiding en niet omgekeerd. Door oppositie en substitutie is
het mogelijk, tot allerlei functie-onderscheidingen te komen, zonder
dat men verder op die onderscheidingen ingaat. Verreweg de meeste in
de schoolgrammatica's genoemde „woordsoorten" vertegenwoordigen
dan ook ieder een onderscheiden semanteemfunctie. Wij kunnen er
van uitgaan dat de taalbeschouwers het eens zijn over het bestaan van
de functies zelfstandig naamwoord, bijvoegelijk naamwoord, persoonsvorm
van het werkwoord, persoonlijk voornaamwoord, bijwoord, voegwoord,
voorzetsel. D.w.z. er zijn semanteemcombinaties in overvloed,
waarbij alle taalbeschouwers van bepaalde semanteemfuncties een iden-
95
tieke benoeming (in bovengenoemde termen) zullen geven. Wat ons te
doen staat is: de semanteemfuncties aan een beschouwing onderwerpen,
en trachten, van de „denk"-act een beschrijving te geven.
Wanneer kan zo'n beschrijving als juist aanvaard worden? De beaming
der taalbeschouwers heeft ook hier het laatste woord. Maar in welke
richting dienen de formuleringen en redeneringen die hun ter beaming
worden voorgelegd, te worden gezocht? Van welke argumenten moet gebruik
gemaakt worden? Hiervoor geldt in de eerste en de laatste plaats:
dat iedere functiebeschrijving alleen dem adequaat is, indien zij niet van kracht
is voor enige „denk"-act die door de taalbeschouwer als een evident andere
functie wordt onderkend. Indien men er b.v. van uit gaat dat I man in I De
man lachte. 1 een andere functie vervult dan I hij 1 in Hij lachte. 1, is de
beschrijving van de zelfstandig-naamwoordsfun.ctie in de volgende formulering
onvolledig en dus niet juist: „de genoemdheid is een zelfstandigheid".
Nu is aan de eis dat elke functiebeschrijving zodanig moet
zijn dat zij de beschreven functie van alle andere functies onderscheidt,
in de praktijk van het onderzoek niet gemakkelijk te voldoen. Geen
enkele taalbeschouwer immers zal pretenderen dat hij zonder meer in
staat is alle functies van „het Nederlands" te onderkennen. Indien er
dus een poging tot functie-analyse gedaan wordt, impliceert dat altijd
dat de beschrijving geldig is voor zover de grammaticale kennis van dat
ogenblik reikt. Men zou met de beschrijving van de zelfstandig-naamwoordsfunctie
: „het „noemt" een zelfstandigheid" 1, best genoegen
kunnen nemen als een juiste onderscheiding tegenover b.v. de voegwoordsfunctie
(waarbij evident geen sprake van een „zelfstandigheid"
is), zolang men geen kennis had van het bestaan van de functie van het
persoonlijk voornaamwoord, en zolang men de functie niet in oppositie
stelt tot die van het persoonlijk voornaamwoord. Het is mogelijk dat
een taalbeschouwer eenvoudig niet in staat is het anders te formuleren.
1 DE Voos merkt in dit verband op : „Zelfstandig naamwoord is een vertaling
van nomen substantivum. Het nomen is het noemende woord, naast het pronomen,
het aanduidende woord. Wat genoemd wordt kan zijn èf een „zelfstandigheid" bf
een eigenschap daarvan. Daartussen is niet altijd een scherpe grens te trekken, sedert
de verdwijning van oude fiexieverschillen de uiterlijke kenmerken heeft uitgewist."
. . . „Dat blijkt trouwens reeds, als men tracht een „zelfstandigheid" te definiëren."
. . . „Namen van eigenschappen kunnen intussen ook adjectieven zijn: zowel hardheid
en dikte als hard en dik doelen op de eigenschappen van een voorwerp." (DE VOOYS,
blz. 44, 45.)
96
Maar dan moet hij, kennishebbende van het bestaan der persoonlijkvoornaamwoordsfunctie,
zijn beschrijving als onvolkomen aandienen.
Hij heeft dan een begin gemaakt met een beschrijving die door andere
taalbeschouwers zal moeten worden uitgebreid.
De functiebeschrijving moet ook niet méér zijn dan een onderscheiden
van andere functies. Wie zich in de functie van de „persoonsvorm van
het werkwoord" verdiept, houdt zich met een zo fundamentele en gecompliceerde
„denk"-categorie bezig, dat het niet ver gezocht schijnt
om daarbij b.v. HEIDEGGER'S „Sein und Zeit" te bestuderen. Maar
HEIDEGGER'S analyses hebben betrekking op denk- en ervaringsonderscheidingen
die niet exclusief gebaseerd zijn op functies, en zijn dus voor
de linguïstiek niet van direct belang. Elke „denk"-act-beschrijving die
meer is dan een onderscheiding van de andere „denk"-acten valt buiten
de linguïstiek. Hetzelfde principe geldt voor betekenisbeschrijving.
Aangezien deze laatste over het algemeen minder complicaties ontmoet
dan functiebeschrijving, kunnen wij het principe, dat voor beide geldt,
het beste aan de betekenis demonstreren; b.v. aan de betekenis van
het semanteem 1 kompas Gezien binnen de taal waarvan dit semanteem
deel uitmaakt, doet zich binnen de betekeniseenheid de notie „instrument
waarmee men zich aan de wijzerstand kan oriënteren" voor.
Gezien binnen onze ervaring met kompassen doet zich het feit voor, dat
die instrumenten voor padvinders begerenswaard zijn. Toch is „begerenswaard
voor padvinders" geen betekenisonderscheiding van.
I kompas I, en waarom niet? Omdat er niet een ánder Nederlands semanteem
is met de betekenis „instrument waarmee men zich aan de wijzerstand
kan oriënteren niet begerenswaard voor padvinders". De notie „waarmee
men zich kan oriënteren" daarentegen behoort wèl tot de betekenis,
omdat "'kompas"' daarmee in oppositie staat tot b.v. "'klok': „instrument
(niet : waarmee men zich kan oriënteren, maar :) waarop men
kan zien hoe laat het is". Betekenisbeschrijving moet dus niet verward
worden met zaakbeschrijving 1 ; „nuttig in de menselijke samenleving"
„Als algemene opmerking betreffende het verwerkte materiaal moge nog dit
met nadruk worden gezegd: men bedenke toch vooral dat Van Dale een woordenboek
is, geen encyclopedie. Het publiek is te zeer geneigd deze begrippen met elkaar
te verwarren en sommige uitgaven werken deze verwarring nog in de hand, maar er
is toch een groot onderscheid. Een woordenboek behandelt de woorden als deel van
de taal; het geeft de betekenissen en het gebruik van de woorden aan, maar laat zich
verder niet in met de zaken die door de woorden worden aangeduid. Dit is de taak
7 97
is geen betekenisonderscheiding van klok 1, er is geen oppositie tot
een andere semanteembetekenis „instrument waarop men aan de wijzerstand
kan zien hoe laat het is, niet nuttig in de menselijke samenleving".
Elke betekenis en elke functie staat in oppositie tot iedere andere
betekenis resp. functie. Binnen deze algemene oppositie bestaan weer
specifieke oppositieverhoudingen, die bepalend zijn voor de orde der
betekenissen en functies. Zij zijn alle in eerste en laatste instantie afgegrensd
tegen elkaar.
Iedere betekenis en functie moet beschreven worden in termen waarmee
wij bepaalde trekken der genoemdheden vastleggen. De genoemdheden
zelf behoren niet tot de taal. Wij worden immers ook met eigenschappen
geconfronteerd (de niet-optimaalmakende) die niet samenvallen
met het linguale moment en die dus onder zaakbeschrijving vallen.
Betekenisbeschrijving is slechts zaakbeschrijving voorzover de zaken
zich als een genoemdheid voordoen. Zo kunnen wij ook in het algemeen
verschillende van onze denk-wijzen beschrijven. Zulke beschrijvingen
vindt men in filosofische en psychologische literatuur. „Functies" echter
vertegenwoordigen denk-wijzen die uitsluitend op een bepaald aspect
van het „genoemd"-zijn der genoemdheden betrekking hebben, namelijk
op de plaats die deze genoemdheden in een bepaalde hiërarchie innemen.
Zaakbeschrijving-in-het-algemeen valt buiten de linguïstiek en hoort
thuis in een encyclopedie. Betekenisbeschrijving valt binnen de linguïstiek
en hoort thuis in een woordenboek. Denkbeschrijving-in-het-algemeen
valt buiten de linguïstiek en hoort thuis in filosofie en psychologie.
Functiebeschrijving valt binnen de linguïstiek en hoort thuis in een grammatica.
Wij zullen dan ook, onderscheidend binnen het algemene begrip
„functie", spreken van grammatische functie.
van de encyclopedie, die dan ook een zaakwoordenboek wordt genoemd : zij geeft
beschrijvingen van zaken, vertelt waaruit zij bestaan, hoe zij functioneren, gemaakt
worden enz., of geeft historische feiten en geografische wetenswaardigheden. Dit alels
valt buiten het kader van een woordenboek, dat zich moet beperken tot het taalkundige
en de omschrijving van de betekenissen en geen zakelijke inlichtingen kan verschaffen.
De grenzen zijn niettemin niet te eng getrokken, daar er natuurlijk een vrij groot overgangsgebied
is," . . . (VAN DALE, blz. XI.) Hoe de grenzen getrokken kunnen worden
hebben wij uiteengezet in II, 10.
98
III. BESCHRIJVING VAN ENKELE GRAMMATISCHE
FUNCTIES.
III. 1. De hiërarchie der functies. Zelfstandig naamwoord tegenover zelfstandig
voornaamwoord.
Het is onze bedoeling, een begin te maken met de analyse van de grammatische
functies van „het Nederlands". Het bleek methodisch noodzakelijk,
daarbij van de semanteemfuncties uit te gaan. Gezien het feit
dat er een hiërarchie van functies bestaat kan het begin niet willekeurig
zijn. De hiërarchie wordt bepaald door de mate van afhankelijkheid
die de functies vertonen, deze bepaalt de volgorde waarin zij beschreven
moeten worden. Een afhankelijke functie immers kan slechts beschreven
worden in termen die de functie waarvan zij afhankelijk is bekend veronderstellen.
De analyse van de bijvoegelijk-naamwoordsfunctie b.v.
moet berusten op die van de zelfstandig-naamwoordsfunctie : de formulering
„ „soortelijk" kenmerk, toegevoegd aan de door een zelfstandig
naamwoord „genoemde" „soortelijke" kenmerken" is slechts
dan zinvol, als de zelfstandig-naamwoordsfunctie gekend is; de functie
van !paard i in een klein paard kan beschreven worden zonder gebruikmaking
van die van klein I, het omgekeerde is niet mogelijk. Dit
neemt niet weg, dat van de bijvoegelijk-naamwoordsfunctie een andere
functie op haar beurt afhankelijk kan zijn; b.v. i een zeer klein paard
Hier kan de functie van I klein I beschreven worden onafhankelijk van
die van I zeer I en niet omgekeerd. Het is dus mogelijk, dat een functie
afhankelijk is van een afhankelijke functie. De term „zelfstandige functie"
zullen wij alleen toepassen op een functie die wij kunnen beschrijven
zonder een beroep te doen op de eigenschappen van enige andere vervulde
functie. Met een zelfstandige functie dient de analyse aan te vangen,
d.w.z. met een functie waarbij men in de beschrijving alleen gebruik
hoeft te maken van de éne in de voorstelling geschapen optimale genoemdheid
waarop de functie betrokken is. Een voorbeeld is de zelfstandig-
naamwoordsfunctie en wij zullen dus daarmee de analyse openen.
De analyse van de zelfstandig-naamwoordsfunctie werd voor het
grootste gedeelte gemaakt door REICHLING en wat wij doen (en deden,
blz. 47 t/m 55) is derhalve daarvan een voortzetting. Wij reserveerden
de term „zaak" voor die genoemdheden die te kennen worden gegeven
99
als iets dat niet: uitsluitend aan iets anders wordt ervaren. Met deze
beperking formuleerden wij: In I een klein paard I is de genoemdheid
van 1 paard 1 een „zaak" van een bepaalde „soort". De zelfstandignaamwoordsfunctie
is niet de enige zelfstandige functie. Geen taalbeschouwer
twijfelt eraan of evenals i paard i in een klein paard „noemt"
1 hij I in I Hij loopt buiten. een „zaak". Toch vervult — stelt de taalbeschouwer
— i hij 1 hier niet de zelfstandig-naamwoordsfunctie, maar
de voornaamwoordsfunctie. Waardoor wordt het verschil bepaald? Is
ook hier sprake van een „soort"? Teneinde deze vragen te kunnen beantwoorden
zullen wij een vergelijking maken tussen de beide functies.
Voorbeelden van de voornaamwoordsfunctie zijn: Hij won twee
voetbalpools. 1 De man zag iets. l; 1 De jongen hoorde iemand.
Wij substitueren voor elk gecursiveerd semanteem een zelfstandig naamwoord:
1 a i Hij won twee voetbalpools. I
1 b I Soldaat won twee voetbalpools.
2 a i De man zag iets. i
2 b De man zag sneeuw. I
3 a i De jongen hoorde iemand. I
3 b 1 De jongen hoorde lawaai. I.
In de zelfstandig-naamwoord-gevallen (b) is steeds sprake van een
„zaak" die bepaalde kenmerken bezit. O.a.:
1 b: mannelijk; militair; (1 soldaat I)
2 b: wit; koud; (I sneeuw 1)
3 b: de gehoororganen treffend; (I lawaai I).
Het „bezit van bepaalde kenmerken" is echter niet typerend voor de
zelfstandignaamwoordsfunctie, het geldt ook voor de a-gevallen. De in
deze gevallen door de voornaamwoorden „genoemde" „zaken" worden
te kennen gegeven als bezittende de volgende kenmerken:
1 a: mannelijk; (i hij I)
2 a: levenloos; (i iets I)
3 a: menselijk; (I iemand I).
100
Om de analyse te kunnen voortzetten moeten wij nader ingaan op het
„zaak"-begrip. Een „zaak" is, zeiden wij, een eenheid die niet: uitsluitend
aan een andere eenheid wordt ervaren. Een „zaak" doet zich bovendien
(als iedere genoemdheid) voor als een uniek iets. Stellen wij nogmaals
I Hij won twee voetbalpools.i in oppositie tot Soldaat won twee
voetbalpools.1, dan blijkt het volgende. Ook al is het zo dat wij krachtens
onze ervaring weten dat een „zaak" nu eenmaal uniek moet zijn,
daarom hoeft zij nog niet door ieder willekeurig taalteken als uniek
te kennen gegeven te worden. Al weten wij b.v. dat het voorgestelde
paard waarop wij "'paard"' toepassen nog andere kenmerken zal bezitten
dan die welke wij in "'paard"' kennen (o.a. een bepaalde kleur,
een bepaalde ouderdom), toch is de aanwezigheid van die kenmerken
niet door I paard i te kennen gegeven. Hetzelfde geldt voor de toepassing
van "'soldaat'. In "'soldaat"' is de „zaak" „genoemd" als : bepaalde
kenmerken bezittend (o.a. „mannelijk"); zij worden gegeven als
kenmerken die andere „zaken" ook bezitten. In "'hij'" daarentegen is
de „zaak" te kennen gegeven als : bepaalde kenmerken bezittend die
andere „zaken" ook bezitten (o.a. „mannelijk"), maar bovendien unieke
kenmerken bezittend. I Hij geeft te kennen : de uniekheid 1, de onderscheidenheid
van de „zaak"; soldaat : een soortelijkheid, een algemeenheid.
Het semanteem hij geeft niet te kennen wèlke de unieke
kenmerken zijn, maar wel dat zij er zijn. In "'hij"' „denken" wij de
„zaak" in zijn uniekheid, in "'soldaat"' in een algemeenheid. Stellen
wij nu tot elkaar in oppositie j De man zag iets. i en I De man zag sneeuw.i,
dan treedt hetzelfde op : „iets" is uniek, „sneeuw" is algemeen. Wel
merken wij een tegenstelling op tussen 'hij"' en nets': in beide „denken"
wij de „zaak" als uniek, maar in "'hij"' „denken" wij de uniekmakende
kenmerken als gekend, in nets' als niet-gekend. Vergelijken
wij het overige paar: i De jongen hoorde iemand. / t De jongen hoorde
lawaai. dan komen wij tot dezelfde beschrijving. Wie „iemand" hoort,
herkent wat hij hoort als zijnde één unieke bepaalde grootheid (al
De te kennen gegeven uniekheid waarvan hier sprake is vindt men ook terug in
de combinatie lidwoord-zelfstandig naamwoord (b.v. 1 een paard I). In dat geval is
niet alleen de uniekheid-als-zodanig te kennen gegeven, maar de uniekheid, de onderscheidbaarheid,
binnen een „soort". Vandaar dat de functie zelfstandig voornaamwoord
niet samengaat met de functie lidwoord, vgl. 1 De man lacht. I en 1 Hij lacht. I. Gebruikt
men in plaats van Hij lacht. j I De hij lacht. dan vervult I hij 1 automatisch
de zelfstandignaamwoordsfunctie.
lol
weet hij niet waardoor de uniekheid wordt bepaald), wie „lawaai" hoort
herkent wat hij hoort als behorend tot een „soort". Samenvattend kunnen
wij zeggen: een semanteem dat een „zaak" „noemt" onder zijn „soortelijk"
aspect is een zelfstandig naamwoord. Een semanteem dat een
„zaak" „noemt" onder zijn uniek aspect is een zelfstandig voornaamwoord.
Elk van de hieronder gecursiveerde semantemen is een zelfstandig
voornaamwoord: i Er liep iemand buiten. ; Wij zullen het hem vragen. ;
I Wie zal dat betalen? ; Kun jij voor de rest zorgen? ; J Men schrok. I;
1 Het zal wel. 1 ; Ik zag een klein paard, Jan! De uniekheid wordt
niet alleen als zodanig te kennen gegeven, maar altijd hetzij als in haar
kenmerken gekend, hetzij als in haar kenmerken niet gekend. Wat de
classificatie betreft: er is een beperkt aantal semantemen dat op deze
wijze kan functioneren. Er is dus behalve de functie ook een semanteem
klasse „zelfstand voornaamwoord".
III. 2. De eigennaamsfunctie.
Een andere zelfstandige functie die wij kennen is de functie „eigennaam".
De volgende gecursiveerde semantemen vervullen deze functie:
lIk zag een klein paard, Jan! I; Amsterdam is de hoofdstad van Nederland.
I; I Wij zagen een film over Beatrix. i; 1 Hebben jullie Anna gezien? 1;
I Wij riepen Henk terug. Wij zullen de eigennaamsfunctie van die van
zelfstandig naamwoord en zelfstandig voornaamwoord trachten te
onderscheiden. Wij beginnen met de afgrenzing van het zelfstandig
naamwoord; wij formuleerden: het zelfstandig naamwoord „noemt"
een „zaak" onder zijn „soortelijk" aspect. Dit doet de eigennaam niet.
1Jan I, I Amsterdam enz. „noemen" in de gegeven combinaties een
„zaak" onder zijn uniek aspect. Daar dit echter ook het geval is met het
zelfstandig voornaamwoord moeten wij binnen het als uniek „noemen"
het onderscheid vaststellen tussen eigennaam en zelfstandig voornaamwoord.
Eerder zeiden wij : het zelfstandig voornaamwoord geeft niet te kennen
wèlke de unieke kenmerken zijn, maar wel dát zij er zijn (blz. 101).
Het is hierin dat het van de eigennaam verschilt: het geeft de uniekheidals-
zodanig te kennen, maar de eigennaam geeft in eenheid alle uniek.
makende kenmerken te kennen. Er zijn weliswaar verschillende personen
die „Beatrix" heten, maar dat is een kwestie van homonymie. Het hangt
er helemaal van af hoe men de vorm :Beatrix: beschouwt, wil men
102
vaststellen met welk homoniem men te maken heeft. Men kan :Beatrix:
beschouwen als vorm van het teken dat betekent „de oudste dochter
van Koningin Juliana"; èf als vorm van het teken dat betekent „de
jongste dochter van mijn buurvrouw". Beschouwt men het als vorm
van het teken dat betekent ,,bepaalde meisjesnaam", dan heeft men
een derde teken. Past men de betekenis „bepaalde meisjesnaam" toe op
Prinses Beatrix én op de jongste dochter van mijn buurvrouw, dan is er
geen sprake van homonymie, maar van toepassing van één betekeniseenheid
op twee „zaken". Past men echter de betekenis "'Beatrix"' =
,de oudste dochter van Koningin Juliana" toe op Prinses Beatrix en
"'Beatrix"' = „de jongste dochter van mijn buurvrouw" op een buurmeisje
Beatrix, dan is er sprake van homonymie.
Men kan zijn dochter „naar Prinses Beatrix vernoemen". Linguïstisch
gezien voltrekken zich dan twee processen. le : 'Beatrix"' = „bepaalde
meisjesnaam", welke betekenis is toegepast op persoon a (Prinses Beatrix)
pas ik ook toe op persoon b (mijn dochter). 2e: De vorm van het teken
waarvan de betekenisbeschrijving samenvalt met de beschrijving van
Prinses Beatrix maak ik ook tot vorm van het teken waarvan de betekenisbeschrijving
samenvalt met de beschrijving van mijn dochter (homonymie).
Met namen stuiten wij dus op de eigenaardigheid dat wij het teken
van de naam-als-zodanig hebben, b.v. „de meisjesnaam" Beatrix I,
dat homoniem is met alle tekens die ieder als betekenis hebben de integrale
biografie van telkens één persoon die die naam draagt. Als wij
met de vorm van een eigennaam worden geconfronteerd moeten wij dus
op onze hoede zijn en ons steeds in een kritische analyse afvragen:
hebben wij het over een teken als bepaalde potentiële naam? Of over
een teken als bepaalde individuele naam? En gegeven eenmaal dat wij
dit weten, moeten wij vaststellen in welke functie dat teken is gebruikt.
In het bijzonder hier is de noodzaak, te onderscheiden tussen „betekenis"
en „functie" klemmend 1 .
"What in my view is of prime importance is the way in which names are actually
employed by speakers and understood by hearers. Now, every time a proper name is
used in actual speech its value to both speaker and hearer is that of denoting one
individual only, and being restricted to that one definite being. To-day, in talking to
one group of my friends, I may use the name John about a particular man of that
name, but that does not prevent me from using it to-morrow in different company of
a totally different individual; in both cases, however, the name fulfils its purpose of
valling up in the mind of the hearer the exact meaning which I intend In Mill's
103
In het geval van de individuele eigennaam vallen de betekenisonderscheidingen
samen met ál de individuele kenmerken van een bepaalde
„zaak". Dat men niet kan veronderstellen dat „alle" kenmerken kunnen
worden gekend doet niets af aan het feit dat wij ze, binnen de eigennaam
als in eenheid kunnen „denken". Willen wij de betekeniseenheid beschrijven,
dan kunnen wij volstaan met het noemen van enkele gegevens
welke de „genoemde" „zaak" uniek maken, dus b.v. "Beatrix" is
„prinses der Nederlanden, geboren 31 januari 1938", aangezien er geen
andere prinses der Nederlanden, geboren 31 januari 1938 bestaat. De
volledige beschrijving echter van "Beatrix" valt in dit geval samen met
de volledige beschrijving van Prinses Beatrix van Nederland, geboren
31 januari 1938. Dit samenvallen wil natuurlijk niet zeggen dat Prinses
Beatrix en haar naam identiek zijn: niemand zal beweren dat zij haar
naam is, wij kunnen alleen zeggen dat zij in haar volledige identiteit in
die naam wordt „gedacht". Dit samenvallen van betekenis en genoemdheid
maakt het de taalbeschouwers onmogelijk, de betekenisonderscheidingen
van "Beatrix" de facto te kennen. De „kracht" (om met REICHLING
te spreken) van de eigennaam ligt evenwel juist hierin, dat zij nochtans
die onderscheidingen als in eenheid te kennen geeft. Het is deze
uitzonderlijkheid van de eigennaamsfunctie die REICHLING over het
hoofd ziet bij zijn uiteenzettingen over !Utrecht I.
„Het gebruikte woord bestaat altijd in een grotere ervaringseenheid
waarvan het moment uitmaakt, en in deze ervaring treedt
het op, geassociëerd met andere ervaringsmomenten. En niet alleen
omdat hij zich in de eenheid iets anders kan denken, maar ook tengevolge
van dat associatief of toevallig ervaringsverband „ervaart"
de schooljongen Utrecht anders dan de toerist, en de jaarbeursbezoeker
anders dan de student. Het is echter een minder juiste
opvatting, die te wijten valt aan de associatietheorie, al de momenten
der ervaring die door 't woord „gewekt" worden, per se als
peripherie onder het begrip „betekenis" te willen subsumeren;"
. . . „Niet wat men „bij" het woord denkt, is de „betekenis", doch
wat men „in" het woord denkt.". . . . „Het essentiële aan de betekenis
van het woord is, dat zij, als eenheid bewaard, zich oppo,
terminology, but in absolute contrast to his view, I should venture to say that proper
names (as actually used) "connote" the greatest number of attributes." (JEsPERsEN,
blz. 65, 66.)
104
neert tegen alles wat als niet-Utrecht „gebruikt" wordt." (Het
Woord, blz. 235, 236; spatiëringen en cursiveringen van REICHLING.)
Alles wat REICHLING hier beweert is geldig voor ieder woord, behalve
voor de eigennaam, en het is dus niet mogelijk die eigenschappen juist
aan een eigennaam, i Utrecht 1, te demonstreren. „Alles wat als niet-
Utrecht „gebruikt" wordt" bestaat immers, behalve in alle semantemen
die men in VAN DALE aantreft, in alle mogelijke eigennamen waarmee
elke mogelijke taalbeheerser elke mogelijke „zaak" „noemt". Tot de
individualiteit van de stad Utrecht, corresponderend met de betekenisonderscheidingen
van 'Utrecht' behoren de toevallige ervaringen van
de schooljongen zo goed als die van toerist, jaarbeursbezoeker en student.
Toch laat REICHLING in zijn formulering enige ruimte voor de
resultaten van de hier gegeven analyse van de eigennaam; immers, hij
stelt nadrukkelijk dat de „betekenis" van het woord niet is wat men
„bij", maar wat men „in" het woord „denkt", terwijl hij aanvankelij k
zegt : „En niet alleen omdat hij zich in de eenheid iets anders kan denken
[curs. van mij] ervaart de schooljongen Utrecht anders dan de toerist
en de jaarbeursbezoeker anders dan de student". De mogelijkheid dat
de individuele ervaring der taalgebruikers misschien tóch de „betekenis"
van I Utrecht mede zou bepalen, laat hij althans open : „niet alleen
omdat . . . maar ook . .".
Rekenen wij al die semantemen waarvan de conjuncte toepassing de
eigennaamsfunctie oplevert (zoals Utrecht Menuhin I) tot een klasse
van eigennamen, dan blijkt dat deze klasse zich krachtens de kenmerkende
functie ten enenmale aan inventarisatie onttrekt. Het samenvallen
met „zaken" immers maakt dat men zou moeten kennen : alle tekens die
door enige Nederlandse taalbeheerser in een bepaald tijdsbestek in de
eigennaamsfunctie zijn gebruikt. Het samenvallen met „zaken" maakt
ook dat geen enkele taalbeschouwer zelfs maar in theorie alle „eigennaamssemantemen"
meent te kennen ; indien de taalbeheerser in de
aanvang van een verhaal leest : „Het was middernacht en Brissewassel
begon slaapt te krijgen.", dan vraagt hij zich niet af: „wie ter wereld is
toch Brissewassel?", maar hij accepteert i Brissewassel i onmiddellijk
als een naam, integraal verwijzend naar een individu; leest hij daarentegen
(eveneens in de aanvang van een roman): „De brissewassel viel met een
plons in zee.", dan valt het hem op zijn minst op dat hij de betekenis
105
van I brissewassel niet kent. Niet de fánctie van „eigennaam", maar
wel de klasse valt buiten de eigenlijke „orde" van „het Nederlands"-
als-een-geheel-dat-beschouwd-kan-worden-als-een-gemeenschappelij k-bezit.
Een ander geval is, dat er een klasse van semantemen is, die als
betekenisonderscheiding hebben dat zij als eigennaam kininen functioneren:
Jan 1, I Piet I, I Elizabeth 1, I Ellen!, enz. Deze zijn met een
onbeperkt aantal semantemen homoniem. „De" naam I Jan komt als
zodanig (dus als potentiële eigennaam) in VAN DALE voor. De naam
1 Menuhin i vermeldt VAN DALE echter niet, omdat VAN DALE
een woordenboek is en geen encyclopedie. De potentiële eigennaamssemantemen
(zoals 1Jan 1) kan men dus als een klasse beschouwen. Het
verwarrende is, dat men in de traditie zowel i Jan 1 als I Menuhin I op
zichzelf beschouwd een „eigennaam" noemt.
Ook al onttrekken de feitelijke (de niet-gangbaar-potentiële) eigennamen
(zoals 1 Menuhin 1) zich aan inventarisatie, zij gedragen zich toch in
overeenstemming met de systematiek van „het Nederlands"; zij kunnen
andere functies dan de eigennaamsfunctie vervullen, b.v. de zelfstandignaamwoordsfunctie.
Zegt de vader van een veelbelovend violist „Mijn
zoon is een Menuhin.", dan functioneert t Menuhin i niet als eigennaam:
de „zaak" die i Menuhin dan „noemt" is namelijk een „zaak", de
„Menuhin"-kenmerken bezittende, en bovendien zijn eigen uniekmakende
kenmerken. Met dit gebruik „denken" wij de contradictio in terminis
dat iemand de „Menuhin"-kenmerken zou bezitten en nochtans Menuhin
niet zou zijn. Hier is sprake van disjuncte toepassing van '"Menuhin" -
er is slechts een enkele betekenisonderscheiding van toepassing: „groot,
wereldberoemd violist". Een andersoortig, maar evenzeer „substantivisch"
gebruik van een eigennaamssemanteem vindt men in i De grote
Menuhin speelde adembenemend. I. Ook hier functioneert 1 Menuhin
niet als eigennaam. De „genoemde" „zaak" is wel de wereldvermaarde
violist Jehudi Menuhin, maar deze wordt in i de grote Menuhin te
kennen gegeven als zou binnen de betekenis-onderscheidingen van
Menuhin niet zijn grootheid vallen. In bepaald opzicht komt het gebruik
van de grote Menuhin overeen met het gebruik van b.v. I nat
water ; i water I heeft binnen zijn betekenisonderscheidingen „nat".
Als men nat water i op water toepast, is I water conjunct gebruikt:
alle betekenisonderscheidingen zijn van toepassing; nat 1 is eveneens
conjunct gebruikt: een wezenlijk kenmerk van water is dat het nat is.
106
Maar de taalgebruiker gedraagt zich hier alsof „nat" geen betekenisonderscheiding
van I water I zou zijn, zodat de natheid als een toegevoegd
„soortelijk" kenmerk „genoemd" kan worden. Dit laatste is in werkelijkheid
niet van toepassing. Er is hier dus sprake van een disjunct gebruik
van de toevoegingsfunctie; bij een bepaald disjunct gebruik van een
betekenis ("paard"' voor een fiets) spreekt men van een metafoor; bij
het hier gesignaleerde disjuncte gebruik van de toevoegingsfunctie van
een pleonasme. Zo'n pleonasme vindt men ook in I de grote Menuhin I.
In het laatste geval valt het pleonastisch karakter minder op, omdat
het meer voor de hand ligt één van alle (in de praktijk niet integraal
kenbare) individuele „Menuhin"-kenmerken over het hoofd te zien,
dan één van de (gekend veronderstelde) „soortelijke" „water"-kenmerken.
Het verschil tussen het gebruik van I Mijn zoon is een Menuhin. I
en dat van De grote Menuhin speelde adembenemend. ligt niet in de
betekenis van 1 Menuhin : het „betekent" in beide gevallen de grote
violist Menuhin in al zijn kenmerken; evenmin in de functie van Menuhin
I ; Menuhin i „noemt" in beide gevallen een „zaak" onder zijn
„soortelijk" aspect. Het verschil ligt in de niet-linguale eigenschappen
van de genoemdheid, die in het eerste geval niet, in het tweede wel Menuhin
zelf is. De taalbeschouwer moet voortdurend zijn kennis van de
genoemdheid analyseren, en daarbinnen vaststellen welke kennis correspondeert
met de betekenis van een bepaald gebruikt taalteken, in onderscheid
met de kennis, corresponderend met de gebruikte functie; wat
overblijft is de niet-linguale kennis. Met niet-linguale kenmerken van
genoemdheden bedoelen wij dus kenmerken waarvan wij weliswaar
kennis kunnen hebben, maar niet krachtens het gebruik van het bestudeerde
taalteken. Ik kan "'deze Menuhin"' toepassen op de grote violist
Jehudi Menuhin, maar ook op een veelbelovend neefje. Krachtens het
gebruik van I deze Menuhin I als zodanig kan de taalbeheerser nooit
weten op welke van de twee "'Menuhin"' is toegepast. Hij weet alleen
dat aan iedereen op wie hij het in I deze Menuhin 1 toepast, de „Menuhin"-
kenmerken als „soortelijk" worden toegekend. Anderzijds weet
men, bij gebruik van b.v. 1 Daar gaat Menuhin! evenmin op wie in de
realiteit '"Menuhin"' is toegepast. Aan I Daar gaat Menuhin! 1 als zodanig
weet men niet of het conjunct dan wel disjunct is gebruikt. Iemand
kan dat b.v. zeggen als hij Menuhin's dubbelganger ziet en ook als
107
dubbelganger herkent. Het gebruik is dan disjunct. Zowel aan de dubbelganger
echter als aan Menuhin zelf worden de „Menuhin"-kenmerken
toegekend als de „zaak" individueel onderscheidend van al het andere
in onze ervaring. Dit kan men vaststellen op grond van eigenschappen
van J Daar gaat Menuhin! 1 als zodanig: in I Daar gaat Menuhin!
geeft men ook de dubbelganger te kennen áls Menuhin zelf. Alleen in
dat geval spreken wij van eigennaamsfunctie. Als men I Menuhin op
zichzelf beschouwd, dus afgezien van een gegeven functie, „eigennaam"
wil noemen, moet „eigennaam" noodzakelijk geïnterpreteerd worden
als eigennaamssemanteem. In i de grote Menuhin I vervult het eigennaamssemanteem
I Menuhin I niet de eigennaamsfunctie, zoals b.v.
het bijvoegelijk-naamwoordssemanteem 1 snel in I Het jongetje loopt
snel. i niet de bijvoegelijk-naamwoordsfunctie vervult. In dit verband
vergelijke men ook JESPERSEN :
"Thus we understand sentences like the following, which are very
hard to account for under the assumption that proper names are
strictly no-connotative: he felt convinced that Jonas was again
the Jonas he had known a week ago, and not the Jonas of the
intervening time (Dickens) / there were days when Sophia was the
old Sophia — the forbidding difficult Sophia (Bennett) / Anna was
astouned by the contrast between the Titus of Sunday and the
Titus of Monday (id.) /" (JESPERSEN, blz. 69.)
Uit dit citaat blijkt eens te meer, hoe noodzakelijk het is, niet alleen
tussen betékenis en functie, maar ook tussen téken en functie expliciet
te differentiëren. JESPERSEN vat, evenals de traditionele grammatica, zowel
teken als betekenis als functie onder de term "proper name". Evenwel
beschouwd onder het functie-aspect is het eerste I Sophia 1 wèl, en
zijn het tweede en derde j Sophia 1 niet een eigennaam. Zij het niet
expliciet, toch beweegt JESPERSEN zich in de richting van differentiatie,
getuige "I should venture to say that proper names (as actually used)
`connote' the greatest number of attributes." (JESPERSEN, blz. 66; curs.
van F. B.)
Nu wij voor het zelfstandig naamwoord formuleerden: het „noemt"
een „zaak" onder zijn „soortelijk" aspect; voor het zelfstandig voornaamwoord:
het „noemt" een „zaak" onder zijn uniek aspect, daarbij
in aanmerking nemend dat het de uniekheid voorzover gekend „noemt",
en niet: waarin die uniekheid bestaat, kiezen wij voor de beschrijving van
108
de eigennaamsfunctie de term „individueel aspect", waaronder verstaan
wordt: het aspect waarbij alle individuele kenmerken zijn „genoemd".
Samengevat: een semanteem dat een „zaak" „noemt" onder het individueel
aspect is een eigennaam.
III. 3. Het bijvoegelijk naamwoord. De vastlegging der termen. De volgorde
der beschrijving.
In onze functiebeschrijving, waarbinnen de volgorde zoals wij zagen
gedicteerd wordt door de aard der functies, is nu ruimte voor de bijvoegelijk-
naamwoordsfunctie (1 een klein paard 1). Deze functie analyseerden
wij reeds in 11,2 (later toevoegingsfunctie genoemd). Als wij
een semanteem dat deze functie vervult een „bijvoegelijk naamwoord"
noemen, kunnen wij formuleren: een semanteem dat een kenmerk van
een „zaak" „noemt" als toegevoegd aan de „soortelijke" kenmerken van
die „zaak" („genoemd" door een zelfstandig naamwoord) is een bijvoegelijk
naamwoord.
Nu wij ons uitsluitend bezighouden met bepaalde semanteemfuncties
en met de terminologie die wij daarbij zullen toepassen, dienen wij ons
vooral inzake deze laatste, vóór wij verder gaan, expliciet te verantwoorden.
De werkwijze is: wij onderscheiden een bepaalde grammatische
functie in „het Nederlands"; wij maken de vorm waarneembaar van
één of meer semanteemcombinaties waarbinnen die functie wordt vervuld;
wij analyseren binnen die gegeven combinaties de toepassing van
een bepaalde semanteembetekenis. Op grond van zo'n analyse leerden
wij „de" functie zelfstandig naamwoord, „de" functie zelfstandig voornaamwoord,
„de" functie eigennaam en „de" functie bijvoegelijk naamwoord
kennen. Wij moeten echter niet uit het oog verliezen dat wij „de"
functie steeds hebben gefixeerd aan enkele gevallen. Noemden wij eerst
volgens een nog niet nader geanalyseerde reflexie op onze taalervaring
iets een „zelfstandig naamwoord", wij zijn nu in staat die term te verantwoorden,
door de volgende beperking die wij aan het gebruik ervan
opleggen: elk semanteem dat een „zaak" „noemt" onder zijn „soortelijk"
aspect duiden wij aan met „zelfstandig naamwoord". Zodra wij
geanalyseerd hebben is dus „de" zelfstandig-naamwoordsfunctie niet
meer: een functie die de taalbeschouwer in x gevallen zonder nadere
analyse meent te onderscheiden, maar: één bepaalde, op grond van analyse
wèl te omschrijven toepassingswijze die wij in gegeven gevallen aan-
109
treffen. Indien wij een functie onder ogen krijgen die wij op het eerste
gezicht een zelfstandig-naamwoordsfunctie zouden noemen, maar waarop
onze beschrijving niet volledig van toepassing is, dan noemen
wij deze nu niet meer zonder meer een zelfstandig-naamwoordsfunctie.
Wordt een functie waarop wèl onze beschrijving van toepassing is niet
vervuld door één semanteem maar door een semanteemcombinatie
(b.v. I een paardje I), dan noemen wij die combinatie niet zonder meer
(in dit stadium) een zelfstandig naamwoord. De niet nader gefundeerde
functie-onderscheiding is uitgangspunt voor de analyse. Zodra er echter
geanalyseerd Is, is de analyse uitgangspunt voor de terminologische
onderscheidingen : de geanalyseerde onderscheidingen fixeren wij in een
term. Weliswaar worden vóór de analyse dezelfde termen gebruikt als
erna, maar pas erna is in de term een bepaalde functiebeschrijving verdisconteerd.
Onze beschrijving b.v. dat het „bijvoegelijk naamwoord een aan de
door het zelfstandig naamwoord „genoemde" „soortelijke" kenmerken
toegevoegd kenmerk van een „zaak" „noemt" ", heeft zijn consequenties.
Beschouwen wij 1 een klein paard i dan is i klein daar een bijvoegelijk
naamwoord, d.w.z. het vervult de functie die wij hierboven beschreven.
Beschouwen wij I een mooi klein paard dan doet zich het probleem
voor of I mooi I diezelfde bijvoegelijk-naamwoordsfunctie vervult. Is
het „moor-kenmerk aan de „paard"-kenmerken toegevoegd, m.a.w.
is het een kenmerk van een paard? of is het aan de „paard"-plus-„klein"-
kenmerken toegevoegd, m.a.w. is het een kenmerk van een klein paard?
Of is het uitsluitend een kenmerk van het „klein"-kenmerk, m.a.w. is
het een kenmerk van het paard dat het mooi-klein is? Samengevat zijn
de mogelijkheden : le het paard is mooi en klein ; 2e het kleine paard is
mooi; 3e het paard is mooi klein. Er zijn derhalve drie tekens waarvan
de vorm identiek is. In de vorm-als-zodanig : een mooi klein paard: is
niet gegeven welke van de drie tekens er te kennen wordt gegeven, dus
in de opeenvolging-puur zijn de drie mogelijkheden alle aanwezig. Invoeging
van één enkele komma sluit de tekens 2e en 3e uit : : een mooi,
klein paard:. Geval 3e kan buiten beschouwing blijven, omdat mooi I
daarin ook traditioneel geen bijvoegelijk naamwoord genoemd wordt;
in le en 2e wel. De mogelijkheid bestaat evenwel dat zich binnen semanteemcombinaties
semantemen voordoen die op het eerste gezicht
een bepaalde functie lijken te vervullen, maar wier functie, bij confron-
110
tatie met een reeds voltrokken functie-analyse, met die analyse in botsing
komt. Wij herhalen daarom: iedere term die wij welomschreven gebruiken
ter aanduiding van een geanalyseerde functie ligt vast, en kan voor
geen andere taalverschijnselen worden gebruikt, tenzij een wijziging in
de terminologie is aangekondigd en verantwoord.
Voorts moeten wij nader rekenschap afleggen van de keuze der functies
die wij beschreven. Ook die keuze is gebaseerd op een eerste beschouwelijke
reactie op de grammatische functies, en moet aan de resultaten van
uitgebreidere analyse worden getoetst. Is de eerste stap op de weg der
grammaticale beschouwing het onderscheiden van functies, de volgende
is een vergelijking tussen onderscheiden functies, en wel een vergelijking
van de aard en de graad hunner afhankelijkheid. Wie een poging doet,
een functie te beschrijven, kan vaststellen in hoeverre daarbij kennis
van andere functies vereist is. Wij onderscheiden b.v. de onderschikkendvoegwoordsfunctie
in I Ik geloof dat hij komt. Verdiept men zich in
de functie van I dat 1, dan blijkt vrijwel onmiddellijk dat men deze niet
benaderen kan zonder inzicht in de functie van ik geloof t en van hij
komt I, en dat deze twee eenheden weer nauw samenhangen met de
functies van I ik 1 en geloof 1 resp. 1 hij 1 en I komt I, en dat 1 komt I
bestaat uit i kom en 1 t I. Het ligt dus voor de hand, de beschrijving
niet te beginnen bij de onderschikkend-voegwoordsfunctie, maar bij
één die geen kennis van andere functies vereist. Dat dit het geval is met
de functies die bestaan in het „noemen" van een „zaak" is duidelijk.
Dit zijn echter niet de enige functies die geen andere vooronderstellen.
Ook de functie van b.v. Loop! 1 Kom! I, Wacht! en Lees! I is
zelfstandig, in zoverre, dat zij geen andere toegepaste betekenis(-sen)
vooronderstelt.
Het proces dat zich bij de passieve taalgebruiker voltrekt bij kennisneming
van deze taaltekens (I Loop! i enz.) vertoont een verschil met de
processen die wij tot nog toe bestudeerden. Bij deze laatste bevindt zich
iedere genoemdheid in onze voorstelling omdat dat een onderdeel is
van onze methode van taalbeschouwing. Wij weten dat het zich bevinden
in de voorstelling van de passieve taalgebruiker niet door de taaltekensals-
zodanig (b.v. door een klein paard 1) te kennen gegeven wordt. Wij
weten dat de "paard"-kenmerken evenzeer kunnen worden toegepast
op een ervaringsgegeven buiten de voorstelling, en dat het verschil tussen
een in de voorstelling geschapen genoemdheid en een in de ons omringen-
111
de realiteit aanwezige genoemdheid niets toe- of afdoet aan de betekenis,
noch aan de functie van het gebruikte teken. De zgn. imperatief vormt
hierop een uitzondering. Indien de taalbeschouwer kennisneemt van
1 Lees! dan stelt hij vast dat er krachtens de functie van dit taalteken
een individuele, concrete passieve taalgebruiker (dat is niet „de" passieve
taalgebruiker) aanwezig wordt ondersteld, en dat de betekenis wordt
toegepast op iets binnen diens voorstelling. De wijze waarop de genoemdheid
wordt „gedacht" is : aanwezig in de voorstelling als iets
waarvan geëist wordt dat het in enigerlei vorm zal worden ervaren aan
(zal worden „gedaan door") die ene onderstelde passieve taalgebruiken.
Bij de imperatief wordt dus de genoemdheid „genoemd" als aanwezig
in de voorstelling. Bij het nog tot toe bestudeerde taalgebruik is dat niet
het geval. De taalbeschouwer die zich het „zich voorstellen" van genoemdheden
tot methode maakt, komt hier terecht bij een zich voorstellen
in de tweede graad : hij stelt zich een voorgestelde genoemdheid
voor. Dit verschil met andere genoemdheden is zo opvallend, dat het
hier niet genegeerd kon worden. Het feit clát er een genoemdheid is
geldt echter zowel voor de imperatief als voor de andere gevallen van
taalgebruik.
Gebruik van een teken dat de imperatief-functie vervult onderstelt
niet het gebruik van een ander teken dat een andere functie vervult.
In zoverre kan men de imperatief-functie zelfstandig noemen. Een
imperatief „noemt" evenwel de genoemdheid als iets dat aan de onderstelde
concrete passieve taalgebruiker zal zijn te ervaren : de genoemdheid
van i Lees! enz. is dus geen „zaak". Die passieve taalgebruiker
is niet expliciet door een ander teken, maar impliciet door I Lees!
„genoemd".
Wij hebben niet eerst uitsluitend zelfstandig optredende functies gekozen,
noch hebben wij de bedoeling, uitputtend alle „zaak"-„noem"-
functies te analyseren, en pas daarna afhankelijke. Het enige dat methodisch
vastligt, is, dat in de beschrijving van iedere afhankelijke functie
de kennis is geïmpliceerd van die functie(s) waarvan zij afhankelijk is,
en alleen in dit opzicht kan de volgorde van beschrijving niet willekeurig
zijn. Voor het overige is zij toevallig.
112
III. 4. Het distinctivum.
Een functiebeschrijving waarvoor wij nu voldoende voorkennis bezitten
is die van I een I in Ik zag een klein paard, Jan! Richten wij
hierbinnen onze aandacht op leen klein paard I, dan constateren wij
dat er van drie genoemdheden, maar van slechts één „zaak" sprake is.
M.a.w. evenals "klein" is ook "een" toegepast op een genoemdheid
die uitsluitend aan de I paard I-„zaak" wordt ervaren. Kenmerken van
die „zaak" zijn, zoals bleek, primo de „soortelijke" „paard"-kenmerken;
secundo het daaraan toegevoegde „soortelijke" „klein"-kenmerk. Ook
in de eenheid "klein paard" kennen wij de „zaak" in „soortelijke"
kenmerken, d.w.z. in kenmerken die zij met andere „zaken" gemeenschappelijk
heeft. Als men echter i een in de analyse betrekt, wordt
het duidelijk dat het in de voorstelling aanwezige paard binnen zijn
„soort" is „los-gedacht", te onderscheiden is; „een klein paard" is
,gedacht" als een „zaak" die niet alleen bepaalde kenmerken met elk
ander „klein paard" gemeen heeft (te kennen gegeven in "klein paard"),
maar die zich ook door bepaalde kenmerken daarvan onderscheidt; die,
m.a.w. binnen de „soort" een zekere onderscheidbaarheid bezit, te
kennen gegeven in "een'''. Wie "klein paard" op een „zaak" toepast,
,denkt" die „zaak" als uitsluitend te onderscheiden van alles wat niet
„klein paard" is; wie 'een klein paard' op een „zaak" toepast „denkt"
die „zaak" als te onderscheiden van alles wat ook „klein paard" is.
»Een klein paard" is een specimen van de „soort". Deze eigenschap
van 1 een 1 blijkt o.a. uit het feit dat als wij, iemand op een paard attent
makend, zeggen „Kijk, paard!", óf onszelf kwalificeren als iemand die
„het Nederlands" niet helemaal beheerst (kleine kinderen o.a. zeggen
het) óf dit paard (een tijd-ruimtelijk unicum) miskennen in zijn uniekheid,
het dier uitsluitend onderscheidend van wat niet-paard is; dat is
iets dat wij gewoonlijk niet doen bij een duidelijk aanwezig paard. Deze
functie van een i blijkt ook als men a f Men at haas. i in oppositie stelt
tot b 1 Men at een haas. De „zaak" waarop de taalbeheerser 'haas"
toepast is in beide gevallen dat wat gegeten werd, maar in a is dat gegeven
als iets dat „soortelijk" bepaald is, maar dat niet één bepaalde haas geweest
hoeft te zijn, wat in b wèl het geval is.
De hiervóór gegeven opposities laten zien dat er in „het Nederlands"
een grammatische functie voorkomt die bestaat in het „noemen" van
de onderscheidbaarheid ener „zaak" binnen een te kennen gegeven
8 113
„soort”. Die functie treft men b.v. aan in alle gevallen waar sprake is
van wat de traditionele grammatica een lidwoord noemt, b.v. 1 het
huis 1 een prettig voorstel I, 1 de kleine wereld I. Er zijn evenwel nog
andere semantemen dan I de I, I het i en I een die deze functie vervullen
kunnen, welke wij, gezien het onderscheidbaarheidsaspect dat zij vertegenwoordigt,
de distinctieve functie zullen noemen. Daar waar de
traditionele grammatica spreekt van bepaalde soorten voornaamwoorden
(„bijvoegelijk gebruikt") is op dezelfde wijze sprake van het onderscheiden
binnen een „soort", vgl. mijn huis i ; I dat prettige voorstel i ;
deze kleine wereld Hiervóór kwam reeds één en ander ter sprake
(blz. 86, 87) dat er oorzaak van is dat de traditionele grammatica in
bovengenoemde voorbeelden niet van „lidwoord" spreekt. Daaraan
kan nog toegevoegd worden het betekenis-verschil tussen „lidwoord",
„bezittelijk voornaamwoord" en „aanwijzend voornaamwoord": bij
de lidwoorden wordt de onderscheidbaarheid „genoemd" als : al of niet
aan eigenschappen gekend; „een paard" is een te onderscheiden paard,
maar waardoor het te onderscheiden is is niet gekend; „het paard" is
een in zijn onderscheidende kenmerken gekend paard. Bij het bezittelijk
voornaamwoord wordt de onderscheidbaarheid van een „zaak"
bovendien „genoemd" als : gekend in een bepaalde relatie tot een andere
impliciet „genoemde" „zaak": „mijn paard" is een paard dat onderscheiden
wordt door een bepaalde relatie tot een bijzonder soort van
„zaak", te weten iemand die zich als actieve taalgebruiker te kennen
geeft, een „ik". Bij „jouw paard" is die „zaak" iemand die als passieve
taalgebruiker te kennen wordt gegeven, bij „zijn paard" een „zaak"-
zonder-meer, althans een „zaak" die geen specifieke taalgebruiksrelatie
bezit tot het gebruikte teken I zijn paard Bij het aanwijzend
voornaamwoord wordt de onderscheidbaarheid „genoemd" als : gekend
in één of meer gereleveerde, van de andere kenmerken te onderscheiden,
kenmerken: „dit paard" is : het paard dat zojuist genoemd is, of: het
paard dat u hier ziet staan. Het is intussen duidelijk wat er in alle gevallen
van distinctieve functie wordt „genoemd": de onderscheidbaarheid
van een „zaak" binnen een te kennen gegeven „soort", onder het
aspect van het al of niet gekend zijn van distinctieve kenmerken. De
betekenis-verschillen komen tot uitdrukking in de termen „aanwijzend"
en „bezittelijk"; deze vertegenwoordigen echter een onderscheiding die
in een grammatica niet thuishoort, zomin als men in de grammatica een
114
„kleur-bijvoegelijk-naamwoord” (leen bruin paard 1) tegenover een „afmetings-
bijvoegelijk-naamwoord (leen klein paard i) stelt. Wij zullen
een nieuwe term moeten invoeren voor de semantemen die de distinctieve
functie vervullen. Wij kiezen daartoe de term distinctivum. Samengevat
Een semanteem dat van een „zaak" binnen een te kennen gegeven „soort"
de onderscheidbaarheid „noemt" onder het aspect van het al of niet gekend
zijn der distinctieve kenmerken van die „zaak" is een distinctivum.
III. 5. De persoonsvorm.
Als enige ongeanalyseerde semanteemfunctie in i Ik zag een klein
paard, Jan! i blijft nu over die van zag Als de taalbeschouwer 'Ik
zag een klein paard, Jan!' toepast zó, dat hij zichzelf representatief
stelt voor de „zaak" „genoemd" door I ik I, dan constateert hij van
!zag 1 in de eerste plaats dat het iets „noemt" dat op één of andere
manier aan hem (de „ik") valt te ervaren. Men kan niet zonder meer
zeggen dat dat „een kenmerk" is, omdat deze term werd gebruikt voor
de genoemdheid van I klein Als men nochtans beide genoemdheden
voorlopig een „kenmerk" noemt, moet van daaruit geanalyseerd worden
waarin het markante verschil tussen beide „kenmerken" bestaat. Om
de functie van zag 1 te kunnen beschouwen stellen wij haar dus in
eerste instantie in oppositie tot die van I klein I. Beide „noemen" een
kenmerk van een „zaak". De functie van i klein I echter onderstelt die
van een zelfstandig naamwoord, die van zag I doet dat niet. Beide
onderstellen een „zaak", alleen I klein onderstelt een „zaak" „genoemd"
onder het „soortelijk" aspect. Als wij al de genoemdheid van
zag I een „kenmerk" noemen, een „soortelijk" kenmerk is het in ieder
geval niet. De traditionele grammatica benoemt I zag I met de term
„werkwoord", of, uitgebreider „persoonsvorm van het werkwoord",
in dit geval: persoonsvorm van het werkwoord zien I. Van een semanteem
dat als persoonsvorm functioneert is b.v. sprake in de volgende
gevallen: 1. i Het paard was bruin. I ; 2. Ik ga op straat. I ; 3. i De
vrouw had gelachen. I. Het valt taalbeschouwers (ook lagere-schoolleerlingen)
niet moeilijk, de „werkwoorden" te noemen waarvan de
hier gecursiveerde semantemen de „persoonsvorm" zijn, namelijk:
1. !zijn I, 2. !gaan en 3. hebben Wij kunnen verder gaan en zeggen
dat de taalbeschouwer van iedere „persoonsvorm" zonder aarzelen
het bijbehorende „werkwoord" weet te vermelden. Wat eveneens ge-
115
meengoed is bij de taalbeschouwers, is de differentiatie binnen de per,
soonsvormen, welke men aanduidt met de term „tegenwoordige tijd"
tegenover „verleden tijd". De taalbeschouwer kan iedere persoonsvorm
in oppositie stellen tot één van deze twee, b.v. 1. i was tot is 2. J ga
tot j ging i en 3. j had I tot i heeft Dit is een differentiatie binnen „de"
functie van „persoonsvorm", d.w.z. zowel bij een „tegenwoordige tijd"
als bij een „verleden tijd" „noemt" de persoonsvorm iets dat onder een
bepaald aspect op dezelfde wijze wordt „gedacht". Waarin bestaan dit
aspect en deze wijze?
De persoonsvorm is door HELLINGA als volgt beschreven : „Het
verbum finitum stelt het subject op specifieke wijze in de tijd". Binnen
de systematiek van onze analyse zouden wij genoodzaakt zijn, in deze
formulering de term „subject" te vervangen door ,,,,genoemde" „zaak',
omdat één van onze doelstellingen is, in de terminologie teken en genoemdheid
niet te verwarren. Traditioneel heeft „subject" zeer vaak
betrekking op een grammatisch functionerend teken, terwijl het hier
duidelijk is, dat niet het teken, maar de genoemdheid „in de tijd gesteld"
wordt. Ondanks deze onvermijdelijke afwijking van de letterlijke weergave
van HELLINGA'S beschouwing, zal het duidelijk zijn dat onze analyse
de invloed hiervan heeft ondergaan. (College 1951.)
Een „persoonsvorm" is volgens elke schoolgrammatica op één of
andere manier werkwoord. Sommige grammatica's vermelden van het
werkwoord dat het de „naam" is van een „werking als werking voorgesteld",
of de „naam" van een handeling, maar dikwijls ook betuigt
men zijn ontevredenheid daarover 1 . Eén eigenschap evenwel staat voor
1 „Een afdoende definitie van het werkwoord stuit op allerlei moeilijkheden. De
oudste vertaling van de Latijnse term verbum met „woord" werd al spoedig verduidelijkt
door de samenstelling werkwoord, maar als men zegt: benaming van een
werking als werking voorgesteld (Terwey) dan blijkt het begrip „werking" wel wat
ruim genomen, tenzij men met Den Hertog daaronder ook een zijn of blijven in een
toestand, een bewegen, veranderen en gebeuren verstaat, maar dat is wel een geforceerde
uitbreiding van de term. In zinnen als : „de hond blaft, het kind slaapt,
sneeuw is wit, het regent" hebben we telkens een ander soort „werkwoord". Boven.
dien zijn substantieven als wandeling, het gewandel ook namen van werkingen. Gerlach
Royen wil verheldering brengen door de benaming gebeurwoord, dat intussen ook
niet alle mogelijkheden insluit". (DE VOOYS, blz. 114).
„Vele werkwoorden geven een werking te kennen, zoals lopen, schrijven, tekenen, zeilen,
bouwen, drinken, aannemen, weigeren, plukken, groeien enz. Bij andere denkt men
niet aan een werking of handeling, maar aan het verkeren in een toestand, b.v. slapen,
suffen, rusten, of aan het overgaan van een toestand in een andere : verminderen,
sterven, vallen". (RIJPMA en SCHURINGA, blz. 127.)
116
de grammatici vast, namelijk het feit dat de persoonsvorm „een element
van tijd bevat" 1• Het „element van tijd" is in elk geval het enige dat
hien aantreft in elke persoonsvorm, wat tot uitdrukking komt in het
feit dat elke persoonsvorm geopponeerd is aan een persoonsvorm in
:„verleden" dan wel „tegenwoordige tijd".
Keren wij nu terug tot Ik zag een klein paard, Jan! 1, dan kunnen
wij opnieuw de functie van I zag 1 trachten te beschrijven. Behalve van
„een element van tijd" kan gesproken worden van een element van
duur dat aan de genoemdheid van 1 zag wordt ervaren. Die genoemdheid
bestaat bij de gratie van de „zaak" waaraan wij haar ervaren, en
wij kunnen haar in ons kader nog niet anders beschrijven dan als iets
dat duurt, bezig is, zich in tijd voltrekt. De genoemdheid van !zag I,
het „zien", wordt echter niet alleen te kennen gegeven als iets durends.
Het is een aan een „zaak" ervaren durend iets van een bepaalde soort,
de „zie"-soort. Het is een durend „zie"-iets, onderscheiden van elk
durend iets dat geen „zie"-iets is. Het iets, het „zien" wordt, behalve
in zijn duur-eigenschap „genoemd" in zijn soort, maar het wordt bovendien
nog „genoemd" in zijn „tijd". „Tijd" is hier dus van „duur" onderscheiden.
De term „tijd" ontlenen wij geheel aan de gangbare grammaticale
terminologie. Een „tijds"-aspect is er in zoverre, dat elke taalbeheerser
gebruik maakt van de oppositie tussen „tegenwoordige tijd"
(1 zie 1) en „verleden tijd" (i zag ). Van die oppositie weten wij op dit
ogenblik nauwelijks meer dan dát zij bestaat. Dat de termen „tegenwoordige"
- en „verleden tijd" niet simpelweg op een „heden" resp.
„verleden" betrekking hebben, realiseert de taalbeschouwer zich als
hij zich verdiept in b.v. de tekens 1 Als ik jou was deed ik het niet. j,
1 Gisteren, juist als ik uit wil gaan, staat daar ineens Tante op de stoep! I
en j Volgend jaar kom ik met verlof.
1 „Doordat het werkwoord „een element van tijd bevat" (Wundt), heeft het de
geschiktheid om door vormverandering (finitieve vormen) persoon en tijd van de
handeling aan te geven". (DE VOOYS, blz. 114.)
Als ik vergelijk hij hoest en zijn hoest, dan merk ik op, dat beide ongeveer dezelfde
voorstellingsinhoud bezitten. Toch betekenen deze uitdrukkingen niet hetzelfde. Het
verschil zit in het tijdelijk karakter van hij hoest tegenover het niet in de tijd geplaatste
van zijn hoest. Het is het verschil van een verbum en een substantief. Het vervoegde
werkwoord konstateert eenfeit. Een feit gebeurt, en na korter of langer tijd is het afgelopen;
het konstateren van dat feit is één ogenblik uit dat gebeuren. Een feit is in de
tijd begrensd, duurt een deel van de tijd. Een ding niet, een ding wekt geen tijdsvoorstelling
op. (VAN HAM en HOFKER, blz. 57.)
117
Van de genoemdheid van I zag worden tenminste drie aspecten te
kennen gegeven: het „soort"-aspect, het „duur"-aspect en het „tijds"-
aspect. Eén aspect, het „soortelijk", heeft de genoemdheid van i zag I
gemeen met die van I paard f en klein I; en evenals de genoemdheid
van I klein I (in onderscheiding met die van paard () is die van zag I
te kennen gegeven als uitsluitend ervaren aan een „zaak". Dit maakte
het mogelijk, van beide genoemdheden te zeggen dat zij een kenmerk
van een „zaak" zijn, en wel, stelden wij nu vast, beide „genoemd" onder
een „soortelijk" aspect; maar dan met dit verschil: dat alleen het „zie"-
kenmerk „genoemd" wordt als durend binnen een bepaalde „tijd". Kortom,
I zag i „noemt" van een „zaak" een binnen een bepaalde „tijd"
durend kenmerk onder een „soortelijk" aspect, hierna aangeduid als
een „durend kenmerk". Dit geldt voor elk binnen een semanteemcombinatie
functionerend semanteem dat de taalbeschouwer zonder aarzelen
als persoonsvorm herkent. Dit geldt ook voor die persoonsvormen die
hulpwerkwoorden worden genoemd, b.v. Hij is gekomen. 1, Ik heb
gewandeld. 1, I Ik word geroepen. I, I Hij wil gaan. I. De functie „hulpwerkwoord",
die hier kan worden onderscheiden, is niet zonder meer
een andere functie dan die van persoonsvorm, maar is een differentiatie
binnen de functie van persoonsvorm. De semantemen I is I, heb I,
I word 1 en f wil i „noemen" namelijk evenals zag een in een „tijd"
durend kenmerk van een „zaak" ; het durende kenmerk evenwel wordt
bij het hulpwerkwoord bovendien te kennen gegeven als afhankelijk
van nog een andere functie dan die welke alleen op de „genoemde"
„zaak" betrekking heeft : in i Hij is gekomen. I is de functie van is 1
niet alleen afhankelijk van die van I hij I, maar tegelijkertijd van die van
I gekomen I. (In 1 Ik zag een klein paard, Jan! I is de functie van I zag 1
uitsluitend afhankelijk van die van i ik I. Een semanteemfunctie kan dus
op verschillende wijze en in verschillende mate complex zijn. Het dubbelzijdig
functioneren van is I in Hij is gekomen. 1 komt in de traditionele
grammatica tot uitdrukking doordat men het op twee manieren benoemt,
namelijk als persoonsvorm en als hulpwerkwoord, terwijl het functiemoment
„tijd" in de termen „tegenwoordige" of „verleden tijd" wordt
vastgelegd. Ook zonder de functie hulpwerkwoord te analyseren (wat
een analyse van de functie „hoofdwerkwoord" (( gekomen () zou onderstellen),
kunnen wij zeggen dat een semanteem dat van een „zaak" een
in een „tijd" durend kenmerk „noemt" de persoonsvormfunctie vervult
118
III. 6. „Zaak" en „feit". Ruimte en tijd in de grammatische functies.
Dat in i Ik zag een klein paard, Jan! I het „zaak"-kenmerk (nl. van de
„ik") „genoemd" door I zag i in een „tijd" durend is, onderscheidt
deze genoemdheid van het „zaak"-kenmerk (nl. van het paard) „genoemd"
door I klein Het „klein"-kenmerk wordt, zoals bleek (blz.
49 vlgg.), te kennen gegeven als toegevoegd aan te kennen gegeven „soortelijke"
kenmerken, iets wat onmogelijk van het „zie"-kenmerk beweerd
kan worden. Het „klein"-kenmerk op zichzelf beschouwd, wordt onder
een „soortelijk" aspect „genoemd", en ten opzichte van de „zaak"
(het kleine paard) beschouwd, is het eveneens „soortelijk". Het ,,zie"-
kenmerk op zichzelf beschouwd, wordt o.a. ook onder een „soortelijk"
aspect „genoemd", maar ten opzichte van de „zaak" (de ziende „ik")
beschouwd, is het niet „soortelijk"; het „zien" vertegenwoordigt geen
„soortelijk" aspect van de taalgebruiker die zegt „Ik zie (of: „zag")
een klein paard, Jan!". Hiermee geven wij slechts een negatieve formulering
van datgene waarin het ene kenmerk van het andere afwijkt. Wij
stellen immers tegenover het „soortelijke" van het „klein"-kenmerk
het „niet-soortelijke" van het „zie"-kenmerk. Eerder gaven wij echter
een positieve beschrijving van het „zie"-kenmerk, namelijk dat het in
een bepaalde „tijd" duurt; en het is nu juist dit in een bepaalde „tijd"
duren, het „element van tijd", dat maakt dat wij het „zie"-kenmerk
niet als „soortelijk" ervaren. Dit durende kenmerk namelijk doet de
„zaak" niet: binnen een bepaalde nader gespecificeerde „soort" vallen,
maar: zich in een bepaalde „tijd" bevinden; de „ik"-„zaak" wordt door
de genoemdheid van 1 zag gesitueerd. Vergelijken wij i ik zag 1 met
een klein paard I, dan constateren wij het volgende.
a. I een klein paard i
Wij stellen ons één bepaalde „zaak" (een paard) voor. Passen wij op
die „zaak" "een paard" toe, en vervolgens, ter vergelijkking "een
klein paard', dan stellen wij vast, dat wij die „zaak" in "een klein
paard" anders, en wel: nader bepaald, „denken" dan in "een paard'.
Het nader-bepaald-zijn bestaat hierin: wij „denken" de „zaak" in 'een
klein paard" binnen een „soort" die door "klein" nader bepaald is
dan de „soort" „paard", namelijk daar weer binnen.
b. ik zag i
Wij stellen ons één bepaalde „zaak" voor (b.v. ieder onszelf). Passen
wij op die „zaak" "ik" toe, en vervolgens, ter vergelijking "ik zag",
119
dan stellen wij vast, dat wij die „zaak" in "'ik zag"' anders, en wel:
nader bepaald, „denken" dan in "'ik"'. Het nader-bepaald-zijn bestaat
hierin : wij „denken" de „zaak" in "'ik zag"' als zich bevindend in een
tijdsduur, welke tijds-notie in "'ik"' ontbreekt.
Doordat het „klein"-kenmerk „soortelijk" is, is de „zaak" van f een
klein paard i „soortelijk" gebleven. Doordat het „zie"-kenmerk durend
is, is de „zaak" van i ik zag durend geworden. D.w.z. in ik zag I wordt
de „zaak" te kennen gegeven als zich bevindend in de „tijd" waarin het
zien zich voltrekt. Algemener : de „zaak" wordt te kennen gegeven als
zich bevindend in een „tijd". Deze eigenschap van de genoemdheid van
1 ik zag i onderscheidt haar van de genoemdheid van een klein paard I.
Wij naderen tot de oppositie „soortelijk" (I klein I) tegenover „durend"
(I zag I) en concluderen dat de oppositie tussen ik zag en een klein
paard 1 in ieder geval die is van „zich bevindend in een „tijd" " en „niet
zich bevindend in een „tijd" ". Ook hier echter is de oppositie slechts
negatief, zij het naar de andere kant, geformuleerd. Bij een poging tot
een positieve beschrijving komen wij op het eerste gezicht tot de tegenstelling
statisch (I een klein paard I) tegenover dynamisch (( ik zag I);
men zou kunnen zeggen dat het kleine paard wel „aanwezig" is, maar
niet „optreedt" terwijl de — eveneens aanwezige — „ik" wèl optreedt".
Ons „denken" van de „ik" wordt door zag 1 uitgebreid op een wijze
waarop ook ons „denken" van het kleine paard uitgebreid zou kunnen
worden: i Een klein paard zag mij. I b.v. M.a.w.: zonder een persoonsvorm
is de „zaak" wel „aanwezig", maar niet aanwezig-in-een ,tijd".
Waarin dan wel? Het antwoord op deze vraag brengt ons tot een essen
tiële functie-oppositie in onze taal, het luidt namelijk: in ruimte.
Het is duidelijk dat een teken zonder persoonsvorm essentieel anders
is dan een teken met een persoonsvorm. Dit anders-zijn wordt niet
veroorzaakt door het feit dat I de trein 1 voor uitbreiding vatbaar is,
want dat is ieder teken. I De trein reed op de route Amsterdam-Arnhem.
geeft iets te kennen als nader bepaald dan J De trein reed. I ; het „noemt"
evenwel (als nader bepaald) iets dat door De trein reed. I reeds „genoemd"
is. I De trein reed. I „noemt" echter niet (als nader bepaald)
iets dat door I De trein. reeds „genoemd" is. Weliswaar hebben wij
hiervóór de gang van zaken als zodanig beschreven (I ik I tegenover
1 ik zag I), maar het blijkt nu dat onze analyse daarmee niet volledig was.
Voorzover wij de verschijnselen op dit ogenblik kunnen beschrijven,
120
moeten wij zeggen dat de genoemdheid van ik een „zaak" is en dat
die „zaak" nader bepaald wordt door de genoemdheid van 1 zag Wij
zeiden ook dat de genoemdheid van paard 1 een „zaak" is en dat deze
nader bepaald wordt door de genoemdheid van klein I. Voorts kunnen
wij zeggen dat de genoemdheid van paard een eenheid is van een
bepaalde aard (namelijk een „zaak") en dat de genoemdheid van een
klein paard I een eenheid is van soortgelijke aard, maar voorzover het
deze aard betreft nader bepaald (dus ook een „zaak"). M.a.w. de eenheid,
„genoemd" door I paard 1 is een „zaak"; de eenheid, „genoemd"
door i een klein paard I is ook een „zaak". En dit laatste, namelijk dat
de „genoemde" eenheid bij nadere bepaling zichzelf blijft, dat gebeurt
nu juist niet bij de nadere bepaling die door de persoonvorm tot stand
komt. i De trein reed. i bezit in zijn persoonsvorm een kenmerk dat
taalbeschouwers tot uitspraken brengt inhoudende dat „het werkwoord
het levenwekkende element" of „de ruggegraat van onze taal" is. Dit
evidente verschijnsel dwingt ons niet alleen tot nadere analyse, maar
doet ons reeds nu dat markante verschil tussen de genoemdheden van
1de trein 1, i ik I en I een klein paard t enerzijds en I De trein reed. I en
lik zag I anderzijds, in de terminologie accentueren. Dat wil zeggen:
als wij de genoemdheden van de trein ik 1 en een klein paard I
een „zaak" noemen, dan gaat het niet aan om die van f De trein reed.
en ik zag i óók een „zaak" te noemen. Wij zullen in de laatste gevallen
dan ook spreken van een feit. Het onderscheid tussen „zaak" en „feit"
noodzaakt ons, onze vroegere verantwoording van wat wij onder „zaak"
verstaan te herzien. Bij die verantwoording immers was de oppositie
tot „feit" nog niet ter sprake. De oppositie die wij in „zaak" tot niet-
„zaak” stelden, was die van „eenheid, niet: uitsluitend aan één of meer
andere eenheden ervaren" tegenover „eenheid, uitsluitend aan één of
meer andere eenheden ervaren" (blz. 52). Deze onderscheiding was van
kracht voor die genoemdheden die wij toen tegenover. die van paard!
bestudeerden, maar geldt niet voor het verschil tussen „zaak" en „feit".
1 De trein reed. I immers „noemt" een eenheid die evenzeer als onafhankelijk
van enige andere eenheid ervaren te kennen wordt gegeven.
Wij wenden ons dus opnieuw tot de analyse van een „zaak" en een
„feit", om tot een nader inzicht in deze twee verschijnselen te komen.
Wij stellen de „zaak" ,genoemd" door i de trein tegenover het „feit'?
„genoemd" door 1 De trein reed. In beide gevallen is sprake van een
121
„zaak”. In i de trein i is de „zaak" de enige eenheid, in j De trein reed. 1
is zij onderdeel van een „feit". Gegegeven het ervaringsfeit dat de taalbeschouwers
elkaar en zichzelf in staat achten, elke persoonsvorm als
zodanig te kunnen onderscheiden, gegeven voorts, dat wij de genoemdheid
van elk taalteken waarbinnen zich een persoonsvorm voordoet een
„feit" zullen noemen, stellen wij in het algemeen, dat ieder „feit" een
„zaak" als impliciet of expliciet aanwezig vooronderstelt. Expliciet is
een „zaak" in de volgende „feiten" aanwezig: I De man schrok.
1 Wij zijn niet thuis. 1, Lach jij? I. Impliciet is een „zaak" in de volgende
„feiten" aanwezig: 1 Er werd gelachen. i, I Kom eens hier! 1, I Is er gebeld?
De laatste drie tekens dwingen de taalbeschouwer tot het „denken"
van een „zaak" of „zaken" waaraan het „lachen", het „hier komen"
resp. het „bellen" valt waar te nemen; dit dus ondanks het feit dat er
binnen die tekens geen enkel teken is aan te wijzen dat een „zaak"-alszodanig
„noemt".
Met opzet kozen wij in beide groepen tekens één dat wij als een vraag
herkennen. De term „feit" immers is nog niets anders dan een „terminus
technicus", die niet altijd behoeft te stroken met het gewone gebruik:
binnen dit laatste zou men misschien willen tegenwerpen dat een vraag
(of een bevel, zoals de genoemdheid van Kom eens hier! () geen „feit"
is! Voor ons echter is een „feit" uitsluitend de genoemdheid van een
teken dat een persoonsvorm bevat. (Wij zouden dan ook liever zeggen
i.p.v. „vraag": „ „feit" waarvan iets gevraagd wordt" en i.p.v. „bevel":
„ „feit" dat bevolen wordt").
Eén verschil tussen „zaak" en „feit" is intussen duidelijk geworden:
een „feit" onderstelt een „zaak" en niet omgekeerd. In een „feit" wordt
dus een „zaak" als aanwezig „gedacht" (al of niet expliciet „genoemd"),
maar dat betekent dat eveneens in een „zaak" de „zaak" als aanwezig
(expliciet „genoemd") „gedacht" wordt. Nemen wij derhalve als taalbeheerser
kennis van i de trein dan is in ons „denken" een trein aanwezig;
nemen wij kennis van i De trein reed. 1 dan is óók een trein aanwezig.
Wat beweegt ons om te zeggen „aanwezig"? In De trein reed.
is de trein bovendien nog op andere wijze aanwezig dan in 1 de trein I.
Die andere wijze bestaat hierin, dat de trein in I De trein reed. I behalve
aanwezig, gesitueerd is. D.w.z. in i De trein reed. 1 „denken" wij ons de
trein als iets, zich ergens, waar dan ook, eens, wanneer dan ook bevindend;
„ergens, waar dan ook" betekent : in één ruimte (welke dan ook), ,,eens,
122
wanneer dan ook" betekent: in één tijd (welke dan ook). Daartegenover
„denken" wij ons in I de trein I de trein als op een bepaalde manier
ruimtelijk begrensd, d.w.z. in enigerlei ruimte te situeren, in enigerlei
ruimte zich kunnende voordoen. Deze trein echter wordt niet „gedacht"
als in feite binnen een bepaalde ruimte zich bevindend. De trein in concreto
(ook die welke wij ons voorstellen) zal zich uiteraard wel ergens
bevinden (het „ergens" al of niet in onze voorstelling geschapen), maar
niet krachtens het gebruik van I de trein I, het maakt geen deel uit van
de wijze waarop wij hem ons in "de trein' „denken", het maakt die
trein niet optimaal voor het teken i de trein I. Evenmin als de grijze
kleur van de trein die een individuele taalbeschouwer zich voorstelt, behoren
de tijd en de ruimte waarin die in de voorstelling geschapen trein
zich bevindt tot de optimaalmakende kenmerken van datgene waarop
'de trein' is toegepast. Het feit dat de trein grijs is, noch het feit dat
hij zich in een tijd en een ruimte bevindt is optimaal voor de genoemdheid
van de trein Voor de genoemdheid van I De trein reed. i daarentegen
is het feit dat de trein zich in een tijd en een ruimte bevindt typerend,
het is optimaalmakend.
Het verschil derhalve tussen 1 de trein en De trein reed. is, dat
de genoemdheid van i de trein i weliswaar in zijn ruimtelijk te ervaren
kenmerken wordt „gedacht", maar meer ook niet, terwijl de genoemdheid
van I De trein reed. bovendien wordt „gedacht" als zich op enig
ogenblik in enige ruimte bevindend. In i De trein reed. „denken" wij
ons de ruimte waarin de trein zich bevindt in eenheid met tijd. In I de
trein i „denken" wij ons de ruimtelijk te ervaren kenmerken los van
tijd. Sommige grammatische functies doen ons het ruimtelijke-als-zodanig
„denken", andere in eenheid met tijd. Wij kunnen ons in onze grammatische
functies echter het tijds-aspect uitluitend „denken" in eenheid
met ruimte. Vandaar dat een „feit" (een tijds-gegeven) zoals Kom
hier! I een „zaak" (een ruimtelijk gegeven) onderstelt en een „zaak"
j de trein i niet een „feit". Vandaar ook dat het tijdelijke in zijn specifiek
tijdelijk-zijn ongedaan gemaakt kan worden (niet „gedacht" wordt)
bij een „zaak"-„noem"-functie: i het heden I het verleden terwijl
het ruimtelijke in zijn specifiek ruimtelijk-zijn bij een „feit"-„noem"-
functie noodzakelijkerwijs wordt „gedacht": Er wordt gelachen.,
Kom hier! f. De „zaak" kán niet ontbreken. Kortom: in onze grammatische
functies impliceert het ruimtelijke niet het tijdelijke, maar het tij-
123
delijke impliceert wel het ruimtelijke. Als men dit grammaticale verschil
tussen het specifiek-ruimtelijke en het specifiek-tijdelijke verwaarloost
ontstaat er verwarring: &n is er namelijk geen verschil tussen „tijd" en
„ruimte" 1 . Wie echter de trein expliciet in oppositie stelt tot I De
trein reed. I komt tot de conclusie dat het verschil het meest adequaat
tot uitdrukking komt met behulp van de termen „ruimte" (= geen tijd
onderstellend) en „tijd" (= ruimte onderstellend). Eén en ander wordt
extra gecompliceerd door de mogelijkheid, een ruimtelijk begrip in een
tijdelijke (werkwoordelijke) grammatische functie te „noemen" (I „Ik
heb ge-autoped en gekinderwagend!" zei het kind. l) en een tijdelijk
begrip in een ruimtelijke (nominale) grammatische functie (I het heden 1,
I het zijn I. Ook hier blijkt de noodzaak, het niet-linguale (begrippen)
van het linguale (grammatische functies) te onderscheiden. Het heeft
geen zin de termen „ruimte" en „tijd" als zodanig te verwerpen (b.v. als
„geforceerd uitgebreid") zonder de analyse in de critiek te betrekken.
De analyse geeft ons tot genoemde termen aanleiding, juist omdat er
zo'n gecompliceerde samenhang tussen „tijd" en „ruimte" bestaat.
III. 7. „Tijd" als grammaticale term. De oppositie praesens/praeteritum.
Opmerkelijk is dat ,,tijd" een grammaticale term is en „ruimte" niet,
1 DE Voos merkt in dit verband op : „De toevoeging van Wundt : werking, voorgesteld
als gebonden aan tijd en plaats en aan een zelfstandigheid, laat ook nog een
bezwaar, want daaronder zou ook vallen een substantief als : De val van Napoleon
in 1813." (DE VOOYS, blz. 114.) De voornaamste fout die DE Voos hier maakt is
dat hij doet voorkomen of hij uitsluitend de functie van j val bestudeert, terwijl
hij het in werkelijkheid stilzwijgend ook over van Napoleon in 1813 heeft; men kan
overigens inderdaad zeggen dat er in I val sprake is van „werking", zolang de term
„werking" nog niet nader als vakterm is verantwoord. Zo'n term heeft dan echter
voor een nader begrip van het werkwoord weinig nut. Dit heeft DE VOOIS niet verhinderd
om soortgelijke termen, evenmin verantwoord, toch te gebruiken als richtlijn
voor zijn beschouwing over „het" werkwoord. Immers, na terloops te hebben opgemerkt
dat „het voornaamste kenmerk dus gezocht moet worden in vorm en funktie",
vervolgt hij : „Doordat het werkwoord „een element van tijd bevat" (Wundt), heeft
het de geschiktheid om door vormverandering (finitieve vormen) persoon en tijd van
de handeling aan te geven. Doordat het een zelfstandigheid veronderstelt bezit het
zinvormend vermogen, is het het meest werkzame bestanddeel" . . . „bij de opbouw
van de zin." (DE VOOYS, blz. 114. Curs. v. F.B.). Als men bij het analyseren niet
uitgaat van het feit dat er een onderscheid bestaat tussen een zelfstandig naamwoord
en een werkwoord, en er geen rekening mee houdt dat het verschil maakt of men zegt
„De val van Napoleon" dan wel „Napoleon viel", als men daarentegen eerst het vertschil
expliciet negeert en vervolgens deze negatie weer stilzwijgend te niet doet, kaki
geen enkele term enige houvast bieden.
124
De term „ruimte" bezigden wij met vooralsnog geen andere bedoelingen
dan die welke aan dat woord in ons dagelijks taalgebruik worden toegeschreven.
Uit verschillende van onze formuleringen blijkt echter dat
wij met onze term „tijd" een speciaal verschijnsel op het oog hebben,
dat buiten de linguïstiek niet zonder meer met die term wordt aangeduid.
Voor ieder mens zijn de begrippen „ruimte" en „tijd" in elk geval onderscheiden
van elkaar. In het voorafgaande evenwel is sprake van „ruimte"
inderdaad als onderscheiden van, namelijk los van ,tijd", en daartegenover
„tijd", voorzover gebonden aan „ruimte". Wij bedoelen met „tijd"
niet tijd-zonder-meer, en zijn derhalve niet in overeenstemming met
het gewone gebruik van die term. Wij zullen daarom ons gebruik van
„tijd" aan het niet-linguïstische, gangbare gebruik èn aan het traditioneelgrammaticale
gebruik toetsen.
Normaliter duidt men met de term „tijd" iets aan dat lineair is voor
te stellen. Wij ervaren tijd als iets dat zich in één lijn voltrekt. Die lijn
kan worden onderverdeeld in verleden, heden en toekomst. Wie zich
in het fenomeen tijd verdiept weet hoe problematisch de scheiding tussen
die drie tijdsonderdelen is, en hoe problematisch dus die onderdelen
en het fenomeen zelf zijn. Dat neemt echter niet weg dat er gevallen zijn
waarin die onderverdeling zich als geheel vanzelfsprekend voordoet.
Als iemand het plan heeft om een brief te gaan schrijven, is het evident
dat dat schrijven voor hem in de toekomst plaats vindt; is hij met die
brief bezig dan gebeurt dat schrijven voor hem in het heden; en heeft
hij de brief verzonden, dan twijfelt geen mens eraan dat het schrijven
in het verleden is geschied. Grenst men op de tijdslijn één van die drie
tijd-delen door twee punten af, dan liggen van de overige twee delen
bepaalde plaatseigenschappen vast; het heden immers kan zich niet
anders dan tussen verleden en toekomst bevinden. In zoverre zijn zij
dus ten opzichte van elkaar volstrekt bepaald. Als wij iets vanuit een
bepaald standpunt „verleden" noemen, dan kan het niet vanuit datzelfde
standpunt tegelijkertijd „heden" of „toekomst" zijn, en vice versa.
Zo is het duidelijk dat, vanuit het standpunt van de reële ervaring van
dit ogenblik, de twaalfde verjaardag van een dertigjarige in het verleden
plaats vond. Natuurlijk kan hij zich die verjaardag uitstekend als een.
heden voorstellen, maar zodra hij dat doet verlaat hij het hiervóór ingenomen
standpunt.
Het grammaticale begrip „tijd" sluit in zoverre bij het hierboven ge
125
noemde aan, dat er onder meer sprake is van dezelfde driedeling : de
traditionele Nederlandse grammatica kent een verleden -, een tegenwoordige
- en een toekomende tijd. Binnen de „tijden van het werkwoord"
vallen evenwel nog vele differentiaties die buiten de grammatica geen
rol spelen. Men vindt daar b.v. de enigszins paradoxale „onvoltooid
verleden toekomende tijd". Zolang wij ons nog alleen met functies van
semantemen en nog niet met die van combinaties bezighouden, kunnen
wij zulke „samengestelde" tijden terzijde laten, omdat het daarbij altijd
om de functie van een combinatie gaat. Waar wij in onze analyse mee
te maken hebben is een persoonsvorm. De genoemdheid van de persoonsvorm
is, zeiden wij, een binnen een bepaalde „tijd" durend kenmerk
van een „zaak". Dat wij met „tijd" niet zonder meer het nietgrammaticale,
lineair voor te stellen begrip aanduidden, bleek hiervóór
(blz. 117). Wij zullen dus nu nagaan op welke wijze de grammaticale
term „tijd" op de persoonsvorm wordt toegepast, en in hoeverre die
toepassing onze analyse kan steunen.
De persoonsvorm waar wij van uit gaan, i zag i in i Ik zag een klein
paard, Jan! i staat volgens de traditionele grammatica in de „verleden
tijd". Elke persoonsvorm staat in een bepaalde „tijds"-oppositie tot
een andere persoonsvorm; zo staat zag I in oppositie tot i zie i. Bij de
persoonsvormen zijn slechts twee „tijden" ter sprake, de „tegenwoordige"
en de „verleden". De zgn. „toekomende tijd" treft men uitsluitend aan
in de samengestelde werkwoordsvormen, maar ook daar geldt voor de
persoonsvormen de oppositie „tegenwoordig"/„verleden": Ik zal komen.
i tegenover Ik zou komen. Dat I zag in I Ik zag een klein paard,
Jan! „in de verleden tijd staat" moeten wij in onze termen als volgt
interpreteren : het door I zag „genoemde" durende kenmerk van de
„ik" wordt te kennen gegeven als zich voltrekkend in het verleden. Het
„in onze termen interpreteren" betekent in dit geval twee dingen : le
waar mogelijk gebruiken wij de nieuw ingevoerde termen; 2e voor het
overige drukken wij ons zo nauwkeurig mogelijk uit in niet-linguïstische
termen. De niet-linguïstische termen waarvan wij ons hier bedienden
zijn: „zich voltrekkend in het verleden". Hiervóór bleek (blz. 117), dat
de grammaticale term „verleden tijd" niet eenvoudigweg geïnterpreteerd
kan worden als wat men in het dagelijks leven „verleden" noemt. Wij
zullen dus onderzoeken welke implicaties het grammaticale „verleden"
ten opzichte van het dagelijkse „verleden" bezit.
126
Zoals wij zeiden wordt het door I zag 1 „genoemde" durende kenmerk
te kennen gegeven als zich voltrekkend in het verleden. Nu kunnen wij
alleen van een „verleden" spreken vanuit een standpunt waarin op zijn
minst het heden vastligt. Wij moeten dus in de eerste plaats nader preciseren
ten opzichte van welk heden het durende „zie"-kenmerk verleden
is. Wij interpreteren het verleden waarvan in de grammaticale traditie
sprake is, als een verleden voorafgaand aan het heden van iemand die
t.o.v. de semanteemcombinatie waarin de betreffende persoonsvorm
functioneert, directe actieve taalgebruiker is. De passieve taalgebruiker
stelt zich, bij het kennisnemen van een persoonsvorm, wat het „heden"
betreft op het standpunt van deze actieve taalgebruiker; dit blijkt b.v.
als men een brief leest die enige dagen oud is en waarin een praesens is
gebruikt, b.v. Het is mooi weer. I. Het heden dat dan te kennen gegeven
wordt is het reële heden van de briefschrijver; t.o.v. het reële heden van
de lezer is dát heden reeds verleden. (Wat voor de briefschrijver verleden
is, is uiteraard ook verleden voor de lezer.) Er is dus voor „de" passieve
taalgebruiker sprake van een als zodanig „gedacht" heden van een actieve
taalgebruiker. Omdat hier het „gedachte" tijdsstandpunt van de passieve,
en het te kennen gegeven reële tijdsstandpunt van de actieve taalgebruiker
samenvallen, spreken wij van het (tijds-) standpunt van de taalgebruiker.
Met „heden" en „verleden", welke begrippen van nu af steeds
volgens het reële tijdsstandpunt van de taalgebruiker tegen elkaar zijn
afgegrensd, pogen wij de genoemdheden te benaderen die aan elkaar
geopponeerd zijn bij gebruik van zie resp. I zag I. Algemener: de
oppositie tussen „praesens" en „praeteritum" bestaat in het te kennen
geven van iets in het heden resp. in het verleden. (Wij kozen hier de
vaktermen praesens en praeteritum juist om verwarring met niet-linguale
termen te voorkomen.) Het teken i Daar zie ik plotseling een klein paard
voor mijn raam. toegepast op een gebeurtenis die in het verleden plaats
vond, levert slechts moeilijkheden voor wie niet het teken van datgene
waarop men de teken-betekenis toepast onderscheidt: i zie 1-als-zodanig
geeft geen verleden te kennen, maar datgene waarop "zie" is toegepast
bevindt zich in het verleden; dit verleden wordt dan als een heden te
kennen gegeven (een zgn. „praesens historicum"; met het praesens als
zodanig is overigens niets bijzonders aan de hand; opvallend is slechts
de toepassing van de praesens-persoonsvorm). Parallel hiermee is het
geval van de fiets waarop men 'paard' toepast: dat is (niet-linguaal
127
gezien) een fiets, maar „op de wijze van de taal" d.i. hier: voorzover
te kennen gegeven door paard is het een paard. Niet-linguaal gezien
is het verleden waarop "zie" is toegepast een verleden — „op de wijze
van de taal", d.i. hier: voorzover te kennen gegeven door 1 zie is het
een heden. Tot hiertoe kan men de oppositie 1 zie i zag i wel in „heden"
— „verleden" vatten. Moeilijker wordt het als wij ons verdiepen
in I Gisteren zie ik plotseling een klein paard. Binnen één semanteemcombinatie
is sprake van een verleden (1 gisteren I) en een heden (1 zie I).
Geeft dit teken een tegenstrijdigheid te kennen? of schiet onze terminologie
en dus onze analyse hier tekort? Dit laatste lijkt het geval bij:
1 Ik deed het vast als ik de kans kreeg. I. Hier immers wordt evident niet
een verleden te kennen gegeven. Niettemin staat ook dit teken in oppositie
tot I Ik doe het vast als ik de kans krijg. een oppositie die niet bevredigend
beschreven wordt met behulp van de termen „heden" en
„verleden". Dat deze termen niet de oppositie praesens/praeteritum
dekken treedt duidelijker aan het licht bij kritische beschouwing van
een eigenaardige grammaticale vakterm: „onvoltooid verleden tijd".
Als vakterm levert deze voor de taalbeschouwer geen probleem, de
„onvoltooid verleden tijd" wordt zonder aarzelen onderkend. Hoe
echter moeten wij de strekking van die term verstaan? In de gangbare
Nederlandse grammatica is zag i een „onvoltooid verleden tijd", en
men is aan die term zo gewend geraakt als grammaticaal onderscheidingsmiddel,
dat men vergeet dat hij — niet-grammaticaal bezien —
een onmogelijkheid vertegenwoordigt, een „contradictio in terminis" is.
(Onder de grammaticale termen „onvoltooid" en „voltooid" moet
uiteraard verstaan worden: „aan de gang zijnde" resp. „niet meer aan
de gang zijnde"; het al of niet volledig tot een als zodanig bedoeld einde
gebracht-zijn (de „onvoltooide" symfonie) blijft buiten beschouwing.)
Immers: iets dat verleden is, is voltooid, en wat onvoltooid is is nog niet
verleden. Indien wij dus zeggen dat het „zien" in (Ik zag een klein paard,
Jan! I verleden is ten opzichte van ons heden, dan impliceert dat dat het
ook voltooid is ten opzichte van ons heden. Indien wij het nochtans
onvoltooid noemen, is het dat in elk geval niet ten opzichte van ons heden.
Ten opzichte waarvan dan wel? Van het verleden?
Wij verdiepen ons nogmaals in de genoemdheid van I zag in I Ik
zag een klein paard, Jan! Wij constateren opnieuw dat er sprake is
van een durend kenmerk. Wij constateren nu evenwel voor het eerst,
128
dat de duur van dat kenmerk verleden is. Onze formulering: dat het
»zie"-kenmerk zich in (een bepaalde periode van) het verleden voltrekt,
moeten wij herzien. Want die formulering suggereert dat er een verleden
periode is, en dat daarbinnen een kleinere periode is, gedurende
welke het „zie"-kenmerk als aan-de-gang-zijnde te kennen gegeven wordt.
Als wij het verleden voorstellen door een lijn die door een bepaald punt
van het heden is afgegrensd, dan moet vóór dat punt het punt liggen
dat de „zie"-periode afgrenst.
„Zie"-periode
.(— verleden heden
Wij zien nu echter dat ook de oplossing : „het „zien" is ten opzichte
van het verleden onvoltooid" geen oplossing is. Immers als het „zien"
binnen het verleden begrensd is, houdt het binnen het verleden op;
m.a.w. ook ten opzichte van het verleden moet het „zie"-kenmerk voltooid
zijn. Theoretisch is het onmogelijk dat iets dat zich afspeelt in
een voorbije periode, daarbinnen iets onbegrensds (iets on-voltooids)
zou zijn; het kenmerkende van het on-begrensde is nu eenmaal dat het
zich niet binnen enige grens bevindt. Linguaal is het natuurlijk wèl
mogelijk om iets onmogelijks, een paradox, te „denken"; de vraag is
dus : „denken" wij in i Ik zag een klein paard, Jan! i iets paradoxaals,
iets niet-bestaands, te weten een on-begrensde periode als zich bevindend
binnen een begrensde periode? „Denken" wij daar werkelijk het
,,zie"-kenmerk als binnen het (voltooide) verleden onvoltooid? Neen.
Geen taalbeschouwer zal verklaren dat I Ik zag een klein paard, Jan! I
ook maar zweemt naar het paradoxale, zoals b.v. i droog water Het
is dan ook niet zo dat men volgens de traditionele grammatica zegt:
„het „zien" speelt zich af binnen het verleden", maar : „het „zien" is
verleden"; de „verleden tijd" valt samen met de „zie"-tijd en het „zien"
is onvoltooid, derhalve het verleden is onvoltooid. Hier zijn wij weer op
het punt van uitgang terug, namelijk dat een „onvoltooid verleden" in
de zin van „een nog aan de gang zijnd verleden" vanuit het standpunt
van het heden van de taalbeheerser (evenals het bovenstaande) een
paradox is. En ook nu vragen wij : „denkt" de taalbeheerser in I Ik zag
een klein paard, Jan! deze paradox? En ook hier luidt het antwoord:
9 129
neen. De taalbeheerser „denkt" iets geheel normaa1s, althans iets dat
niet in zichzelf strijdig is. Wij kunnen derhalve, als wij onder „onvol,
tooid" verstaan: „aan de gang zijnde", de term „verleden" niet interpreteren
als een lineair voor te stellen periode voorafgaande aan het
heden. Het enige dat overblijft voor verbetering van ons inzicht in de
functie van 1 zag I is: te trachten een andere interpretatie te geven aan
de term „verleden". Wij vragen ons dus af: is er in i Ik zag een klein
paard, Jan! 1 werkelijk sprake van een lineair voor te stellen, aan het
heden voorafgaand verleden? Is de oppositie die zich binnen de persoonsvorm
voordoet er een van zulk een „heden" (1 zie 1) en „verleden"
(1 zag 1)? Voor het antwoord vinden wij steun bij onze analyse van „tijd"
en „ruimte" voorzover deze in de grammatische functies „genoemd"
worden (blz. 116 t/m 124). Het is duidelijk dat elke persoonsvorm in
een bepaalde oppositie staat tot een andere persoonsvorm, een oppositie
die in de grammatica's bekend is als een verschil in „tijd". Bij elke persoonsvorm
is sprake van een bepaalde „tijd". Preciezer: van elke persoonsvorm
wordt de genoemdheid te kennen gegeven als zich voltrekkend
in een bepaalde „tijd", hetzij de „praesens-", hetzij de „praeteritumtijd".
Hiervóór zeiden wij (blz. 123) dat de grammaticale term „tijd"
het fenomeen tijd betreft weliswaar als iets anders dan wat wij ervaren
als „ruimte", maar „gedacht" in eenheid met ruimte. De oppositie nu,
die er bestaat tussen „praesens" en „praeteritum" is de volgende: er is
sprake van twee verschillende eenheden-van-tijd-en-ruimte, van twee
verschillende tijd-ruimtelijke eenheden.
De taalbeheersers ervaren zichzelf als zich bevindend in wat zij noemen
„de werkelijkheid". De werkelijkheid is geconstitueerd door ruimte
en tijd. Alles wat wij ervaren als geschiedend binnen de werkelijkheid
geschiedt binnen ruimte en tijd. Wij kunnen de werkelijkheid schematisch
voorstellen als een vlak waarvan de ene dimensie bestaat in ruimte
en de andere in tijd. Ruimte en tijd zijn als zodanig onbegrensd, en in
de werkelijkheid waarin wij ons bevinden tracht men die onbegrensdheid
tot uitdrukking te brengen met behulp van de termen heelal en
eeuwigheid, die resp. de onbegrensde ruimte en tijd representeren. De
werkelijkheid is in zoverre te begrenzen, dat wij haar kunnen ondergaan
binnen heelal en eeuwigheid. Vanuit een ander standpunt bekeken
kunnen wij de werkelijkheid „een" werkelijkheid noemen. Wij kennen
immers momenten of periodes waarin wij onszelf ervaren als niet ons
130
in de werkelijkheid bevindend, of althans niet uitsluitend. Op zulke momenten
zijn wij „ergens anders" d.w.z. in een andere dan „de" werkelijkheid,
één die geconstitueerd is door een andere ruimte-en-tijd. Zo
kunnen wij ons allerlei verschillende werkelijkheden indenken, die ieder
een unieke tijd-ruimtelijke eenheid zijn. De term „werkelijkheid" reserveren
wij voor een als zodanig door ons ervaren tijd-ruimtelijke eenheid,
hetzij in de waarneming, hetzij in de voorstelling. Bij het gebruik van
de term zien wij dus af van het al of niet „echt-zijn" van die tijd-ruimtelijke
eenheid, zien wij af van de verschillen tussen waargenomen en
voorgestelde werkelijkheid.
De oppositie tussen de genoemdheid van de praesens- en die van de
praeteritum-persoonsvorm is een „werkelijkheids"-oppositie. Het „zie"-
kenmerk wordt in i Ik zie een klein paard, Jan! I „gedacht" als durend
binnen een „werkelijkheid" die identiek is met de „werkelijkheid"
waarin de taalgebruiker zich bevindt op het ogenblik waarop hij van
i Ik zie een klein paard, Jan! I kennisneemt. Het „zie"-kenmerk wordt
in I Ik zag een klein paard, Jan! „gedacht" als durend binnen een andere
,,werkelijkheid" dan die waarin de taalgebruiker zich bevindt. De „werkelijkheid-
waarin-de-taalgebruiker-zich-bevindt" moet niet verward worden
met de reële, de èchte werkelijkheid-in-de-gewone-zin, waarin wij
ons dagelijks bevinden. Als in een sprookje alle persoonsvormen in
het praesens staan, wil dat niet zeggen dat de sprookjesgebeurtenissen
te kennen gegeven worden als zich voltrekkend binnen het heden van
onze dagelijkse realiteit, maar, omgekeerd, dat zij te kennen gegeven
worden als zich voltrekkend binnen een „werkelijkheid" waaraan de
taalgebruiker deel heeft. Is het sprookje in het praeteritum gesteld (zoals
gewoonlijk!) dan worden de gebeurtenissen te kennen gegeven als zich
voltrekkend binnen een „werkelijkheid" waaraan de taalgebruiker geen
deel heeft. De oppositie tussen praesens en praeteritum is er dan ook
niet één van „werkelijk" tegenover „niet-werkelijk", in vaktermen:
„realis" tegenover „irrealis", maar van „werkelijkheid A" tegenover
„werkelijkheid non-A", „realis" tegenover „hetero-realis" (om een
nieuwe vakterm in te voeren). „Realis" wil in dit geval, wij herhalen
het, niet zegger' „reëel", of „echt-gebeurend", maar : in een tijd-ruimtelijke
eenheid zich voltrekkend waaraan de taalgebruiker deel heeft;
„hetero-realis": in een andere tijde-ruimtelijke eenheid zich voltrekkend
dan één waaraan de taalgebruiker deel heeft.
131
A B
Het is nu ook duidelijk waarom de termen „heden"- en „verleden"-
zonder-meer tekortschieten. Er is namelijk geen sprake van een lineair
voor te stellen oppositie, maar van een oppositie die men moet voorstellen
als twee evenwijdige vlakken, b.v. vlak A en vlak B, ieder geconstitueerd
door een tijdsdimensie en een ruimtedimensie, tA en rA
resp. tB en rB.
Een persoonsvorm „noemt" dus, schematisch gesproken, één vlak, in
oppositie tot een daarmee evenwijdig vlak, en wel zó, als bevindt zich
de passieve taalgebruiker (volgens dit schema tot een tweedimensionale
grootheid gereduceerd) binnen één van beide vlakken.
Het gebruik van de voor deze oppositie tekortschietende termen
„heden" en „verleden" vindt zijn oorsprong in het niet-onderscheiden
tussen de door ons „genoemde" niet-linguale gegevenheden als zodanig,
en het (linguale) aspect waarènder zij „genoemd" worden. Stel dat
iemand gisteren een klein paard heeft gezien, dan is dat vandaag een
gebeurtenis in het verleden. Deze gebeurtenis, deze niet-linguale gegevenheid,
kan men „noemen" door middel van I Ik zag een klein paard. I.
Het niet-linguale gegeven waarvan sprake is, is inderdaad een verleden;
dit verleden echter wordt niet zonder meer als „verleden" (ééndimensionaal,
lineair) te kennen gegeven, niet als zich bevindend op een lijn
waarop de taalgebruiker (nu ééndimensionaal voorgesteld) zich óók
bevindt, zij het op een ander punt; maar : als moment van een tweedimensionale
eenheid waarbinnen de taalgebruiker zich niet bevindt.
De taalgebruiker is krachtens I zag i in I Ik zag een klein paard. I onherroepelijk
van de „zie"-„werkelijkheid" afgesloten, er is, op dit „werkelijkheids"-
niveau, een onoverbrugbare distantie, vandaar dat wij zeggen:
twee evenwijdige vlakken. Er zijn geen aanrakingspunten, zij snijden
elkaar in het oneindige. In hoeverre er nu in ons taalgebruik nog sprake
is van een driedimensionaal gegeven waarbinnen zich weer die evenwijdige
vlakken bevinden, is een fascinerende vraag, die echter binnen
de oppositie praesenslpraeteritum niet beantwoord hoeft te worden.
Een andere kwestie, die hier evenmin aan de orde is, maar die ter ver-
132
heldering van het bovenstaande kan dienen, is deze : dat er zich in „het
Nederlands" wel degelijk een lineaire tijds-oppositie voordoet, namelijk
die welke in de traditionele grammatica wordt aangeduid met de termen
„onvoltooid"/„voltooid": i ik zie i staat niet alleen in oppositie
tot lik zag maar ook tot lik heb gezien 1 : het „zie"-kenmerk van
I ik zie i en dat van ik heb gezien I liggen op éénzelfde tijdslijn, van
elkaar gescheiden door een punt dat heden van verleden scheidt; zij
liggen in hetzelfde „werkelijkheids"-vlak. Evenzo bestaat er de lineaire
tijds-oppositie tussen i ik zag en I ik had gezien Ook in de „voltooide
tijden" is sprake van een durend kenmerk binnen een „werkelijkheid":
datgene wat duurt namelijk is zowel in i ik heb gezien als in ik had
gezien i het hebben, beter : het gezien-hebben ; heb resp. i had „noemt"
een zeer specifiek soort van durend kenmerk, te weten het voltooidheidskenmerk
(van het „zien"). Het „zien" is weliswaar voltooid, maar dat
voltooid-zijn van het „zien" wordt op zijn beurt „genoemd" als durend,
dat is als niet-voltooid. Ofwel: het „zien" is voltooid, het „gezienhebben"
is onvoltooid. Door de persoonsvorm-oppositie ( heb / I had I
blijft ook in de „voltooide tijden" de „werkelijkheids"-oppositie gehandhaafd.
Gebruikt men dus in plaats van i Ik zag een klein paard.
I Ik heb een klein paard gezien. I, doelend op een gebeurtenis welke in
het reële verleden van de „ik" plaatsvond, dan geeft men dat reële verleden
te kennen als moment van een „werkelijkheid" waaraan de taalgebruiker
wèl deel heeft. Het is duidelijk dat het praesens optimaal van
toepassing is op ons reële heden : het reële heden bezit alle eigenschappen
die door een praesens te kennen gegeven worden. Het bezit evenwel ook
eigenschappen (b.v. dat het „werkelijk realiteit" is) die het praesens
niet te kennen geeft: het „deel hebben aan" door de taalgebruiker onderstelt
geen werkelijke realiteit (vandaar de mogelijkheid van zgn. dagdromen).
Dat men gewoonlijk praesens ten onrechte met „heden" laat
samenvallen vindt zijn oorsprong in het niet-onderscheiden tussen
functie en genoemdheid. Wie praesens volledig laat samenvallen met
„heden" gedraagt zich parallel aan hem die „begerenswaard voor padvinders"
als betekenis-onderscheiding van kompas i kwalificeert (vgl.
blz. 97).
De „werkelijkheids"-oppositie heeft ook haar konsekwenties voor de
zgn. „uitspraken van algemene aard", zoals „De mens is sterfelijk.".
Van zo'n mededeling zegt men b.v. dat zij „onafhankelijk is van de tijd
133
omdat zij als algemeen geldig wordt beschouwd" 1. Het is uiteraard niet
waar dat iets algemeen geldigs onafhankelijk van de tijd is, omdat ook
het meest algemene zich in tijd voltrekt. Wel is in het niet-linguale gegeven
van de menselijke sterfelijkheid binnen de tijdsduur van het algemeen
geldige geen periode af te bakenen waarin het feit dat de mens sterfelijk
is zich exclusief voordoet; dat is b.v. wel het geval met het feit dat Meneer
X blond is, een gegeven dat wij kunnen „noemen" door middel van
het teken I Hij is blond. I. De twee feiten „genoemd" door De mens is
sterfelijk. f en i Hij is blond. !zijn in een bepaald soort tijdelijk opzicht
geheel verschillend, maar dat verandert niets aan de grammatische
functie van I is I; die is binnen De mens is sterfelijk. I en Hij is blond.
identiek. Zowel het feit dat de mens sterfelijk is, als het feit dat Meneer X
blond is, wordt te kennen gegeven als zich bevindend in een „werkelijkheid"
waaraan de taalgebruiker deel heeft, d.w.z. door middel van een
praesens. Want daarover laat geen enkele grammatica twijfel bestaan,
dat het beide praesens is. Wij moeten dus niet zoeken naar het verschil
tussen de niet-linguale gegevenheden, maar naar het overeenkomstig
aspect waaronder zij te kennen gegeven worden. In onze niet-linguale
ervaring is de menselijke sterfelijkheid een algemene geldigheid, maar
in taalgebruik kunnen wij ons zo'n algemene geldigheid „denken" als
zich voltrekkend binnen een „werkelijkheid" waaraan de taalgebruiker
geen deel heeft. Wij kunnen ons indenken in een gefantaseerde wereld,
en daarbinnen een verhaal vertellen dat als volgt begint: „Er was eens
een heel wonderlijk land, er stonden huizen in en de mens was er sterfelijk."
Ook kunnen wij de sterfelijkheid van de mens die wij nu „van alle
tijden" vinden, „denken" als een algemene geldigheid welke in een
lineair verleden bestond. Wij hoeven ons slechts in te denken in een plotseling
ontstane onsterfelijkheid van de mens (science fiction) en wij kunnen
zeggen „De mens is sterfelijk geweest". De algemene geldigheid
1 „In een zin als De mens is sterfelijk is van een tijdsaanduiding door de tijdsvorm
is geen sprake, maar wordt iets meegedeeld als een feit, dat algemene geldigheid bezit
en niet aan tijd is gebonden." (TINBERGEN-LULOFS, blz. 103.)
"Knives are sharp; lead is heavy; water boils at 100 degrees Celsius; twice four is eight.
With regard to such "eternal truths" it has sometimes been (wrongly) said that our
languages are faulty because they state them only in reference to present time without
having means to express that they were equally valid in the past and will be so in the
future. The remark loses its sting when we take into consideration that most or all
of our pronouncements about present time necessarily concern some part of what
lielongs strictly to the past and to the future." (JESPERSEN, blz. 259.)
134
geven wij dan te kennen als zich voltrokken hebbend in een „werkelijkheid"
waaraan wij (als taalgebruiker) deelhebben.
Uit het bovenstaande blijkt eens te meer, hoezeer wij ons bij het beschrijven
van grammatische functies bewust moeten zijn van datgene
waartoe wij de functie in oppositie stellen. Wij verwaarloosden b.v. de
oppositie van i De mens is sterfelijk. 1 tot i De mens zij sterfelijk. 1 I.
Het enige dat wij expliciet stelden is dat de persoonsvorm tenminste
de praesens-praeteritum-oppositie vertoont: De mens ware sterfelijk.
(nu even afgezien van de ongebruikelijkheid der „aanvoegende wijs").
Gezien I De mens zij sterfelijk. 1 kunnen wij dan niet meer zeggen dat
het gaat om een kenmerk zich voltrekkend binnen een „realis", omdat
reeds bij oppervlakkige beschouwing blijkt dat het niet gaat om iets
dat zich binnen die „realis" de facto voltrekt, maar om iets waarvan
gewenst wordt dát het zich voltrekt. In elk geval om iets dat binnen de
„realis" als niet de facto gegeven wordt, zoals er in i De mens ware
sterfelijk. I sprake is van iets dat binnen een „hetero-realis" als niet de
facto gegeven wordt. Zoals blijkt, is in de oppositie I is / I zij t resp.
.E was 1 / ware I wèl sprake van een tegenstelling „wel-echt" / „nietecht",
maar dan altijd binnen een „realis" hetzij een „hetero-realis".
De term „werkelijkheid" reserveerden wij voor „tijd-ruimtelijke een- ,
heid". Voor al of niet echt-gebeurend binnen zo'n „werkelijkheid"
kunnen wij de term „de facto" resp. „non de facto" gebruiken. Wij hebben
dus nu het volgende onderscheid:
1 Realis 2 Hetero-realis
a de facto b non de facto a de facto b non de facto
Al deze termen hebben betrekking op bepaalde soorten genoemdheden.
Het onderscheid betekent dat een persoonsvorm is aan te duiden als
„noemende" hetzij la, lb, 2a of 2b. De analyse vormt een verantwoording
van wat wij kennen onder de traditionele termen :
Een te opponeren teken zoals i hij ware dat niet alleen functie- maar ook vormoppositie
vertoont t.o.v. hij was I, kan men niet naast elke praesens-persoonsvorm
in de aanvoegende wijs vinden. Dat neemt niet weg dat de taalbeschouwer zonder meer
aanvaardt dat I hij spele 1 praesens is. Wat nu precies het praeteritum-oppositie-teken
is (wellicht speelde hij vgl. speelde hij maar! I) kan in dit bestek buiten beschouwing
blijven. Voldoende is, te constateren dát er ook hier zo'n functie-oppositie bestaat.
135
praesens, aantonende wijs (la)
praesens, aanvoegende wijs (ib)
praeteritum, aantonende wijs (2a)
praeteritum, aanvoegende wijs (2b).
Deze termen betreffen niet de genoemdheden, maar de tekens voorzover
zij bepaalde functies vervullen. De oppositie aantonende/aanvoegende
wijs werd hier alleen gereleveerd om te demonstreren hoezeer de mate
van volledigheid van een functie-analyse afhankelijk is van explicietgestelde
of -vooronderstelde opposities. „Vooronderstelde" wil in dit
geval zeggen: „door de taalbeschouwer als zodanig aanvaarde" opposities.
Wij gaan dus niet uit van als absurd onderkende vooronderstellingen;
wat niet onmogelijk is, is dat de vooronderstellingen bij een
analytisch toetsen onjuist blijken te zijn. De oppositie aantonende/
aanvoegende wijs b.v. is in zoverre problematisch, dat een aanvoegende
wijs in veler taalgebruik uitermate zeldzaam is. Ook zonder dat wij een
statistisch onderzoek instellen kunnen wij veilig aannemen dat de aanvoegende
wijs in b.v. wat zich hedentendage als Nederlands proza aandient
vrijwel is uitgestorven, hetgeen te interpreteren is als „niet of
nauwelijks bestaande in „het Nederlands" ". In het geheel niet problematisch
is de aanwezigheid van preaesens-persoonsvormen en van
praeteritum-persoonsvormen, zodat wij in ons bestek die oppositie
centraal stelden. Samenvattend kunnen wij haar als volgt verantwoorden:
De oppositie praesens Ipraeteritum valt samen met de oppositie tussen:
a. genoemdheid, zich bevindend in een „werkelijkheid" waaraan de taalgebruiker
deel heeft (een realis) en:
b. genoemdheid, zich bevindend in een „werkelijkheid" waaraan de taalgebruiker
geen deel heeft (een hetero-realis).
III. 8. „Ruimte" als grammaticale term.
Nu wij de term „tijd" in zijn grammaticale implicaties analyseerden,
zijn wij genoodzaakt ook ons grammaticale gebruik van de term „ruimte"
te verantwoorden.
Alle formuleringen die wij beproefden om het verschil aan te duiden
tussen de trein I en de trein reed I komen er in eerste instantie op neer
dat wij onder een „zaak" verstaan: een zelfstandige genoemdheid, te
kennen gegeven voorzover ruimtelijke kenmerken bezittende. Nu is
dit voor het voorbeeld de trein I een aanvaardbare formulering. Moei-
136
lijker echter wordt het als wij die formulering willen toepassen op
„zaken" die abstract zijn, onwaarneembaar, zoals b.v. de optimale
genoemdheden van I sfeer haat 1, I schrik j, I wil', idee I. Deze vertonen
een opmerkelijk verschil met de optimale genoemdheden van
I trein I, 1 fles I, paard I, i piano mes I, namelijk dat men ze niet kan
aanwijzen. Een concrete genoemdheid bezit derhalve bepaalde ruimtelijke
eigenschappen die een abstracte genoemdheid mist. Men kan een
idee niet waarnemen zoals men een trein kan waarnemen, men kan
het niet aanwijzen, noch fotograferen. Een idee is niet iets dat wij waarnemen,
maar iets waartoe wij concluderen op basis van wat wij wèl
waarnemen (in dit geval o.a. onszelf en elkaar). Niet-linguaal gezien
verschilt een idee zozeer van een trein, dat men er gemakkelijk toe kan
komen, te zeggen dat een trein ruimtelijk gekenmerkt is en een idee niet.
Linguaal, en in het bijzonder grammaticaal, maakt het evenwel geen
verschil of men zegt „Mijn trein gaat de kant op van Nijmegen.", of
„Mijn idee gaat de kant op van Nijhoff.". In beide gevallen is er evident
sprake van een „zaak". Dat wil zeggen : hoeveel verschil er niet-linguaal
gezien ook mag zijn tussen een trein en een idee, er móet iets overeenkomstigs
zijn in de functie van trein I en I idee dat maakt dat wij in
beide gevallen zo overtuigd spreken van een „zaak" die „genoemd"
wordt door een zelfstandig naamwoord. Dat overeenkomstige is dat
beide genoemdheden worden „gedacht" als onder enig opzicht ruimtelijk
gekenmerkt. Ook al is de trein iets waarvan men het bestaan waarneemt
en een idee iets waarvan men tot het bestaan concludeert, gegeven
eenmaal dat zij bestaan, worden zij door de taalbeheerser „gedacht"
als bestaande in de ruimte waarin hij, hun bestaan ervarende, zich bevindt.
Wij stuiten hier op een paradoxale situatie. Men meent te moeten
constateren dat er verschijnselen bestaan die niet ruimtelijk zijn, terwijl
men, zodra men erover spreekt, ofwel: krachtens het feit dat men ze
„noemt", die verschijnselen te kennen geeft als in ruimte aanwezig. Ieder
„zaak"-„noemend" teken kan op een bepaalde wijze met een persoonsvorm
worden gecombineerd, vgl. I Dat idee lijkt nieuw. D.w.z.: iedere
„zaak" kan te kennen gegeven worden als zich bevindend in een „werkelijkheid".
Men zou een idee 1-genoemdheid niet binnen de specifieke
ruimte van een „werkelijkheid" kunnen „denken" als die genoemdheid
niet zelf het algemene aspect bezat van „ruimtelijk" te zijn. Als wij
spreken van een „zaak" gaat het om een genoemdheid, te kennen ge-
137
geven voorzover ruimtelijk ervaren. Dit „ruimtelijk ervaren worden"
hebben wij op het oog met de term „ruimtelijk aspect". Wij formuleren
dus : een „zaak" is een zelfstandige genoemdheid, te kennen gegeven
onder het „ruimtelijk" aspect.
• Tenslotte zullen wij trachten een nadere analyse van dat „ruimtelijk"
aspect te maken, in het bijzonder willen wij onderzoeken in hoeverre
het „ruimtelijk" aspect van een I idee I-,,zaak" geopponeerd is aan dat
van een i trein I-„zaak".
Wij spraken van het „ruimtelijk" ervaren worden van een trein
„zaak". D.w.z. de „soort" waarbinnen deze „zaak" te kennen gegeven
wordt is niet alleen ruimtelijk, maar is bovendien gekenmerkt door een
bepaalde ruimtelijke verhouding tussen de dimensies. Deze verhouding
maakt dat de ruimte die door een I trein 1-„zaak" wordt bezet, krachtens
het feit dat deze tot de I trein I-,,soort" behoort, is afgegrensd van de
omringende ruimte. De „soortelijke" kenmerken van een i trein i-,,zaak",
gegeven in de betekenisonderscheidingen van trein I, onderstellen omringende
ruimte. De gegeven ruimtelijke verhouding en de onderstelde
omringende ruimte liggen ten grondslag aan het feit dat de taalbeheerser
in zekere mate kan voldoen aan de opdracht „Teken eens een trein."
(of: „een paard", „een boom", „een fiets"). Geen mens kan op identieke
wijze de opdracht uitvoeren: „Teken eens een idee." (of: „een wil", „een
schrik", „een sfeer"). Men kan dan ook onmogelijk spreken van „de
verhouding tussen de dimensies van een idee". De „soortelijke" kenmerken
van een idee I-,,zaak", gegeven in de betekenisonderscheidingen
van idee onderstellen geen omringende ruimte. De vraag is nu, of
dáárdoor tekens wier optimale genoemdheid een „abstracte" „zaak" is,
zich onderscheiden van tekens wier optimale genoemdheid een „concrete"
„zaak" is. Die vraag moeten wij ontkennend beantwoorden. Er zijn
namelijk tekens waarvan de betekenisonderscheidingen zodanig zijn dat
zij geen omringende ruimte — d.i.: geen ruimtelijke begrenzing —
onderstellen, terwijl toch hun optimale „zaken" concreet zijn. Dat zijn.
o.a. de tekens die in de traditionele grammatica te boek staan als „stofnamen",
zoals water I, I goud !metaal I wol I. Wij zullen onze
analyse daarom om te beginnen richten op tekens waarvan de optimale
„zaken" concreet zijn, maar die toch onderling een bepaalde ruimtelijke
oppositie vertonen. Zo'n ruimtelijke oppositie bestaat er b.v. tussen
!paard!, trein I, I mes I, I piano I enerzijds en water goud I me-
138
taal 1, I wol i anderzijds. De laatste vier tekens bezitten ieder het kenmerk
dat zij, bij conjuncte toepassing, op een bepaalde wijze zonder distinctivum
voorkomen : i Ik zie water. Ik zie goud. Ik zie metaal. I,
[ :Ik zie wol. I. Indien wij deze tekens in een gegeven situatie toepassen,
hetzij in de waargenomen, hetzij in een voorgestelde „werkelijkheid",
dan hebben uiteraard de „zaken", door de gecursiveerde tekens „genoemd",
een bepaalde ruimtelijke verhouding. Ik kan b.v. 'water"' in
I Ik zie water. toepassen op bepááld water dat in een bepááld glas zit.
Dat water bevindt zich dan in omringende ruimte, is ruimtelijk afgegrensd
in een dimensieverhouding welke volledige gelijkenis vertoont
met de dimensieverhouding van het glas waarin het zich bevindt. Die
dimensieverhouding is evenwel geheel toevallig ten opzichte van de
„soortelijke" water (-kenmerken; het teken i water geeft de dimensieverhouding
niet te kennen en de water (-kenmerken onderstellen geen
omringende ruimte. I Water geeft te kennen dat de „zaak" een eenheid
is die „ilberhaupt" ruimtelijk gekenmerkt is, maar over de wijze waarop
de ruimtelijkheid van de „zaak" geconstitueerd is doet I water geen
uitspraak. Of beter : water i geeft de ruimtelijke verhoudingen te kennen
als onbeperkt veranderlijk. Onbeperkt veranderlijk zijn de ruimtelijke
kenmerken van de „soort". Dat betekent ten opzichte van de water (-
;,zaak" twee dingen. Namelijk: als men iets, b.v. de inhoud van een
bepaald glas, aanwijst als een optimale i water I-„zaak", dan is dat
water, na in een teil gegoten te zijn, nog altijd optimaal voor het teken
1 water I; het is duidelijk dat de dimensieverhouding in het glas verschilt
van die in de teil. Dat optimaal-blijven geldt niet ingeval men een kachel
aantreft die b.v. geheel in elkaar geslagen is. Hoewel er nog altijd sprake
is van één ruimtelijke eenheid, is zo'n kachel dan — zegt men — „onherkenbaar",
d.w.z. onherkenbaar als kachel. Zolang water echter een
ruimtelijke eenheid is, is het in iedere driedimensionale verhouding (uiteraard
op voorwaarde dat het aan de andere waterkenmerken herkenbaar
is) herkenbaar als water.
Niet alleen echter dat van iedere I water (-„zaak” de ruimtelijke verhouding
toevallig is ten opzichte van de „soortelijke" kenmerken, ook
het feit dat er omringende ruimte is is toevallig. Indien men immers
het water uit het glas in een teil vol water giet, ontstaat onherroepelijk
een nieuwe ( water (-„zaak", die evenzeer optimaal is voor water I
als wat zich in het glas resp. zich aanvankelijk in de teil bevond. Zo kan
139
men dit nieuwe water in een grotere teil met water gieten en het proces
herhaalt zich. Het kan zich zonder einde herhalen voorzover het gaat
om optimale 1 water I-„zaken"; voorzover het de „soortelijke" eigenschappen
betreft is een optimale I water I-„zaak" niet van andere optimale
I water I-„zaken" te scheiden: zij zijn onbeperkt vermengbaar.
De aanwijsbare vorm (de ruimtelijke verhouding) van water dat zich in
een bepaald glas bevindt is dan ook niet optimaalmakend. Wel is er
een ander niet-aanwijsbaar, optimaalmakend kenmerk, namelijk de
willekeurigheid en toevalligheid van de aanwijsbare vorm. Door i water I
wordt water te kennen gegeven als iets dat in iedere willekeurige ruimtelijke
verhouding onbeperkt meer en minder kan worden. Het wordt te
kennen gegeven als iets dat in de fysica „massa" genoemd wordt: als
samendrukbaar en kunnende uitzetten, maar dan: onbeperkt samendrukbaar
en onbeperkt kunnende uitzetten. M.a.w. „massa" is ruimtelijk,
maar ruimtelijk niet nader specificeerbaar, het is niet-lokaliseerbaar.
In oppositie tot de term „massa" kiezen wij de stereometrische term
„lichaam". Een „lichaam" is ruimtelijk specificeerbaar, is lokaliseerbaar.
Wij maken dus het volgende onderscheid: een „zaak" waarvan lokaliseerbaarheid
een „soortelijk" kenmerk is, is een „lichaam"; een „zaak"
waarvan niet-lokaliseerbaarheid een „soortelijk" kenmerk is, is „massa".
Gezien dit alles is het niet verwonderlijk dat 1 water op een bepaalde
wijze zonder distinctivum kan functioneren. Een distinctivum immers
geeft te kennen dat een „zaak" binnen de „soort" (d.i. van andere
„soort"-gelijke „zaken") te onderscheiden is. Opmerkelijk is, dat voor
geen enkel semanteem de distinctivum-loze „noem"-wijze is uitgesloten.
Het semanteem i meeuw 1 b.v. heeft betekenisonderscheidingen waaronder
lokaliseerbaarheid valt. Toch laat CARMIGGELT een poes zeggen
„Hè, ik heb zo'n trek in meeuw.". Wat gebeurt er in dat geval? Wij zullen
dat analyseren door tot elkaar in oppositie te stellen a Ik heb zo'n
trek in een meeuw. en b ! Ik heb zo'n trek in meeuw. Wij stellen vast
dat in beide gevallen de „zaak" te kennen gegeven wordt als behorende
tot de meeuw I-„soort". Voorts, dat één der „soortelijke" kenmerken
van de „zaak" „genoemd" in a, is, dat het gaat om een vogel die staart,
romp en kop bezit welke tot elkaar in een bepaalde ruimtelijke verhouding
staan, hetgeen lokaliseerbaarheid impliceert. Krachtens deze
eigenschappen is de I meeuw l-„zaak" in a te kennen gegeven als onderscheiden
van de omringende ruimte. De „zaak" in b, eveneens behorend
140
tot de meeuw 1-„soort", bezit evenwel die kop-romp-staart-kenmerken
niet. Waar de „ik" die zegt „Ik heb zo'n trek in meeuw." trek in heeft,
is een hoeveelheid voedsel die bepaalde „meeuw"-kenmerken bezit,
maar die niet als lokaliseerbaar te kennen is gegeven. Kortom : wie zegt
„Ik heb zo'n trek in een meeuw." heeft trek in een „lichaam", wie zegt
„Ik heb zo'n trek in meeuw." heeft trek in „massa". Als i meeuw 1
functioneert als „noemer" van „massa" is er sprake van disjuncte toepassing
van "'meeuw', omdat o.a. de betekenisonderscheiding „met
kop, romp, staart in een bepaalde ruimtelijke verhouding ten opzichte
van elkaar en van de omringende ruimte" niet van toepassing is op de
„genoemde" „zaak". Er zijn soortgelijke gevallen waarbij evenwel
géén sprake is van disjuncte toepassing. Vgl. i Hij eet een konijn. 1 met
I Hij eet konijn. i Konijn i is een homoniem, evenals i haas 1 vis
I kreeft i enz. Het al of niet disjunct toegepast zijn (dat in vele gevallen
een onmiskenbare samenhang vertoont met onze culinaire gewoonten)
kan de taalbeschouwer in zijn ervaring toetsen aan de al of niet optredende
verrassing bij bepaald gebruik. De reklame „Meer auto voor
uw geld!" is een voorbeeld van op genoemde wijze disjunct toegepast
"'auto".
Een en ander betekent dat binnen de functie zelfstandig naamwoord
een functiedifferentiatie bestaat: namelijk tussen die van het „noemen"
van een „lichaam" en die van het „noemen" van „massa" (= lokaliseerbaar
resp. niet-lokaliseerbaar). Déze tegenstelling binnen zelfstandige
naamwoorden is een onderscheiding van grammaticale aard. In deze
tegenstelling vinden wij iets terug van het niet-linguale onderscheid
tussen „ruimtelijk" en „niet-ruimtelijk", in zóverre, dat bepaalde tekens
die als optimale „zaak" een abstractum hebben, bij conjuncte toepassing
een „zaak" als niet-lokaliseerbaar „noemen": Hij voelt angst. i Hij
voelt haat. I Hij voelt vreugde. I, enz. De niet-ruimtelijkheid van de
niet-linguale gegevens is in deze gevallen te kennen gegeven als een
niet-lokaliseerbaar-zijn. Met het niet-linguale onderscheid „ruimtelijk"
tegenover „onruimtelijk" als zodanig heeft dat niets te maken. Immers
I angst I, i haat i en i vreugde zijn hier, conjunct toegepast, grammaticaal
identiek met water f, i wind en i sneeuw I in: 1 Hij voelt water. I,
I Hij voelt wind. j, i Hij voelt sneeuw. I. Grammaticaal is er derhalve
geen oppositie concreet/abstract, maar : lokaliseerbaar/niet-lokaliseerbaar.
De mogelijkheid van disjuncte toepassing in aanmerking genomen,
141
sluit de ene mogelijke wijze van „noemen" de andere niet uit: in Ik
heb zo'n trek in meeuw. „noemt" I meeuw de „zaak" als niet-lokaliseerbaar.
Wij formuleerden: een „zaak" is een zelfstandige genoemdheld
onder het ruimtelijk aspect; daaraan kunnen wij nu toevoegen: het
ruimtelijk aspect is gespecificeerd als hetzij lokaliseerbaar hetzij nietlokaliseerbaar.
Bij de andere geanalyseerde „zaak"-„noem"-functies
(zelfstandig voornaamwoord, eigennaam) treffen wij lokaliseerbaarheid
aan; het verschil berust op de wijze waarop en de mate waarin de lokaliseerbaarheid
te kennen is gegeven. Immers: door het zelfstandig voornaamwoord
wordt de lokaliseerbaarheid te kennen gegeven voorzover
in zijn uniekmakende eigenschappen gekend (vgl. blz. 101); door de
eigennaam wordt de lokaliseerbaarheid te kennen gegeven in al zijn
uniekmakende eigenschappen. Het ruimtelijke aspect waaronder een
„zaak" te kennen wordt gegeven bestaat derhalve in de mate van lokali;
seerbaarheid. Die lokaliseerbaarheid is dus geïmpliceerd in de term
„ruimtelijk aspect". Met die implicatie vatten wij samen: een „zaak"
is een zelfstandige genoemdheid, te kennen gegeven onder het ruimtelijk
aspect.
Nu wij het gebruik van de term „zaak" aldus hebben vastgelegd,
kunnen wij de functie persoonsvorm, vervuld door een semanteem, in
het volgende tot uitdrukking brengen: een semanteem dat van een „zaak"
een kenmerk „noemt" hetzij als durend in een realis, hetzij als durend in
een hetero-realis, is een persoonsvorm. Een persoonsvorm is te onderscheiden
als praesens-persoonsvorm (voor de realis) dan wel als praeteritumpersoonsvorm
(voor de hetero-realis).
III. 9. De plaats van „vorm" en „betekenis" in de linguïstiek.
Onze voorlopig beëindigde analyse der semanteemfuncties, vervuld
binnen 1 Ik zag een klein paard, Jan! I, leidden wij in met de mededeling
dat wij een begin wilden maken met de beschrijving van de grammatische
functies van „het Nederlands". Dit wekt de indruk alsof wij zouden menen
dat nog nooit eerder iemand zich met de grammatische functies van „het
Nederlands" heeft beziggehouden. Niets is minder waar. Dat wij zeiden
„een begin" te willen maken, betekent dan ook niet dat wij een voor
de linguïstiek nieuw object zouden bestuderen; het betekent wel dat wij
opnieuw trachten te verantwoorden waarin ons object (het object van
de „gramm.atica1e" studie) bestaat. Het betekent voorts dat wij zoe-
142
ken naar richtlijnen die voor het grammaticaal analyseren gelden,
naar systematische eisen waaraan een „grammatica" moet voldoen.
Dit impliceert, tenslotte, dat wij gangbare grammaticale opvattingen
opnieuw beschouwen, teneinde het inzicht te verhelderen in wat linguïstisch
gemeengoed pleegt te zijn (zoals de verschijnsels „woord", „woordgroep",
„zin" enz.). Onze beschouwingswijze is niets anders dan het
op een bepaalde manier zich bezinnen op datgene wat uit een eeuwenlange
grammaticale traditie in ons is tot stand gekomen. Het is die
traditie, die ons ons studie-object als zodanig verschaft. Zonder die
traditie zouden wij de basis voor alles: het onderscheiden van grammatische
functies, missen. Slechts in bepaald opzicht maken wij een begin,
dat evenwel niet anders dan een voortzetting kan zijn van de bestaande
taalkunde. Als wij zeggen dat de functie van het persoonlijk voornaamwoord
bestaat in „het „noemen" van een „zaak" onder zijn uniek aspect"
dan doen wij in principe hetzelfde als iemand die zegt: „Het persoonlijk
voornaamwoord duidt iets aan.". Het verschil bestaat in de mate waarin.
en de wijze waarop de grammaticus zich vooraf en naderhand verantwoordt.
De grarnm.aticale traditie ook is het die het centraal stellen van
de functies heeft bewerkstelligd. De traditionele schoolgrammatica's
houden zich met vrijwel niets anders bezig. Daarnaast poogt men het
gegeven feit van het onderscheiden van tekens die een bepaalde functie
vervullen, controleerbaarheid te verschaffen, door te refereren aan uitsluitend
vormelijke (aanschouwelijke) verschijnselen.
Hiermee geraken wij in een ander domein van de grammaticale
traditie, het domein van het aanschouwelijke moment in het gebruik
van grammatische functies. Ook al is onze studie gewijd aan het onaanschouwelijke
moment (het semantische), wij verliezen niet uit het oog
dát dat een moment (of: aspect) is van taaltekens. Wij abstraheren b.v.
de „betekenis" en analyseren deze, terwijl wij de vorm buiten beschouwing
laten. Desondanks doet betekenis zich niet anders voor dan als
moment van een teken, d.i. als moment van een eenheid waarvan evenzeer
vorm moment uitmaakt. De grammatische functie is een wijze van
betekenis toepassen. D.w.z. een grammatische functie is het toepassen
van iets dat moment is van een eenheid waaraan evenzeer een vormmoment
te onderscheiden is. Zoals betekenis staat tot vorm, staat betekenis
toepassen tot vormexemplaren voortbrengen (vgl. blz. 13, 14).
Wij abstraheren de functie en analyseren deze, terwijl wij de vorm-
143
exemplaren buiten beschouwing laten. Toch doet de functie zich niet
anders voor dan als moment van taalgebruik, d.i. als moment van een
proces waarvan evenzeer vormexemplaren moment uitmaken. Van gegeven
taalgebruik kan de linguïst dus twee grammaticale aspecten bestuderen.
Er zijn binnen de grammatica als het ware twee disciplines:
a. Het onderzoek naar de systematiek der in taalgebruik aangetroffen
grammatische functies (waar wij ons mee bezighouden).
b. Het onderzoek naar de systematiek der vormexemplaren die in taalgebruik
met grammatische functies samengaan.
Discipline a bestudeert het functionele, discipline b het formele aspect
van taalgebruik. Waar in taalgebruik betekenis is, daar is vorm en
omgekeerd; waar het functionele aspect is, daar is het formele aspect
en omgekeerd.
Dat wil zeggen, het één bestaat niet zonder het ander. Dat wil niet zeggen
dat het één niet bestudeerd kan worden zonder het ander. Men
kan het één evenwel niet uit het ander verklaren. Als de taalbeschouwer
eenmaal in zijn uitgangspunt heeft opgenomen dat zowel het aanschouwelijke
als het onaanschouwelijke inherent is aan taal, weet hij, dat
alles wat zich onder het ene, te onderzoeken aspect voordoet, noodzakelijkerwijs
correleert met iets dat zich onder het andere, niet-teonderzoeken
aspect voordoet; hij weet b.v. dat de „denk"-eenheid
"'paard"' correleert met de schriftvorm. : paard :, beide moment van
het taalteken I paard
Men kan de grammatische functie ook „grammatische betekenis"
noemen, aldus ook dit onaanschouwelijke moment onder de term „betekenis"
vattend, en daarbinnen onderscheidend tussen grammatische
betekenis (= wat wij functie noemen) en lexicale betekenis (= wat wij
zonder meer betekenis noemen). Zo kan men ook de lexicale vorm (ons
„vorm") onderscheiden van de grammatische vorm (ons formeel aspect).
Terwille van de parallellie zullen wij hier even deze terminologie aanhouden.
Ook de grammatische betekenis correleert met een aanschouwelijk
verschijnsel. Zoals de grammatische betekenis is : de wijze waarop
genoemdheden worden „gedacht", zo is de grammatische vorm: de
wijze waarop vormen waarneembaar worden gemaakt. Grammatische
betekenis onderstelt lexicale betekenis, grammatische vorm onderstelt
lexicale vorm. Hoe gecompliceerd het begrip „grammatische vorm" is,
moge blijken uit het volgende. Als wij het gebruik van de traditionele
144
grammaticale termen analyseren, blijkt dat zij met zowel het onaanschouwelijke
als het aanschouwelijke samenhangen. Met de term „bijvoegelijk
naamwoord" b.v. wordt traditioneel, zoals bleek, o.a. aangeduid
een teken dat een bepaalde grammatische functie kan vervullen.
Men verwijst met die term dus naar een teken en een teken heeft aanschouwelijke
kenmerken. Zo is het een aanschouwelijke eigenschap (zij
het negatief geformuleerd) van b.v. een „voorzetzel" dat het niet de
vorm heeft :fles: of :ik: of : wat:, etc., kortom, dat het (nu positief geformuleerd)
als vorm heeft hetzij :op:, hetzij :achter:, hetzij :bij :, etc.
Er is namelijk een beperkt aantal tekens die de voorzetselfunctie kunnen
vervullen, en parallel daarmee, is er een beperkt aantal vormen die,
waarneembaar gemaakt, de taalbeheerser met de voorzetselfuntie kunnen
confronteren. Zoals wij — het onaanschouwelijke moment centraal
stellend zeggen: „een voorzetsel is een teken dat een bepaalde functie
vervult", kan een andere taalbeschouwer — het aanschouwelijke moment
centraal stellend — zeggen: een „voorzetsel" is een teken dat één
van die en die (met name te noemen) vormen heeft. De term „voorzetsel"
heeft dus behalve functionele ook formele implicaties. Zo kan men een
grammatische klasse representeren door zowel het onaanschouwelijke
(de mogelijke functie) als het aanschouwelijke (de mogelijke vorm).
Gegeven eenmaal dat, bij een indeling in grammatische klassen, het
aspect van de mogelijke functie correleert met het aspect van de mogelijke
vorm, kan het niet anders of een feitelijke functie correleert met een
feitelijke vorm. Indien de grammatica b.v. zegt dat „een voorzetsel
voorafgaat (al of niet direct) aan het zelfstandige woord" is dat een
benadering var het formele aspect die wij als volgt kunnen interpreteren:
indien wij spreken van een „voorzetsel" is er sprake van die-of-die
vorm, die, waarneembaar gemaakt, voorafgaat aan deze-of-deze vorm.
Als wij zeggen: „Een „voorzetsel" is een teken dat een bepaalde functie
vervult ten opzichte van een „zaak"-„noemend" teken dan leggen wij
de nadruk op: „een teken van die-of-die betekenis (b.v. niet van de
betekenis "glas")". Zo bedoelt men met „een „voorzetsel" staat vóór
het zelfstandige woord": die-of-die vorm neemt een bepaalde plaats
in ten opzichte van deze-of-deze vorm. De (onaanschouwelijke) functie
van het voorzetsel correleert dus met de (aanschouwelijke) plaats die
de vorm t.o.v. andere vormen inneemt. Met een functie correleert een
formeel kenmerk. Zoals wij trachten het beschrijven en classificeren der
10 145
functies te onderwerpen aan de systematiek van deze (van de functies nl.),
tot uitdrukking komend in de hiërarchie der genoemdheden, zo kan er
ook een methode ontworpen worden om de grammatische vormen te
beschrijven in overeenstemming met hitn systematiek. Zoals het functieonderzoek
uitgaat van gegeven semantemen in hun gegeven vorm en de
aard van de functie problematisch stelt, zo moet het grammatische-vormonderzoek
uitgaan van gegeven semantemen in hun gegeven betekenis en
de aard van de vorm problematisch stellen. Een systematisch onderzoek
naar de grammatische vorm moet uitgaan van de lexicale vorm (studieobject
van de fonologie), omdat grammatische vorm bestaat in de wijze
waarop de lexicale vormen zich gedragen, en dus lexicale vorm(-en)
onderstelt.
Hoewel het bestaan van vorm het bestaan van betekenis onderstelt
en omgekeerd, kunnen beide in hun eigen eigenschappen (die dus per
definitie hetzij aanschouwelijk hetzij onaanschouwelijk zijn) onderzocht
worden. Als men in de linguïstiek dit moment-zijn van zowel „vorm"
als „betekenis" volledig in aanmerking nam, evenals het feit dat elk
van die momenten om een eigensoortige beschrijving vragen, zou dat
enige verheldering kunnen brengen in de discussie over de vraag of „de
vorm het zonder de betekenis kan stellen" (of omgekeerd). Wij kunnen
immers déze onderscheiding maken : „vorm" doet zich in taalgebruik
niet voor zonder „betekenis" en „betekenis" niet zonder „vorm" ; in
taalgebruik kunnen „vorm" en „betekenis" het dus niet zonder elkaar
stellen. „Vorm" kan echter bestudeerd worden afgezien van „betekenis",
d.w.z. zonder „betekenis" expliciet in de beschouwing te betrekken en
omgekeerd (inherent aan wetenschappelijk onderzoek is nu eenmaal
dat men „ergens van afziet"). In taalbeschouwing derhalve kunnen
„vorm" en „betekenis" het wèl zonder elkaar stellen, ja, zij móeten het
zonder elkaar stellen, omdat beide een eigen beschouwingswijze eisen:
het aanschouwelijke kan nu eenmaal niet beschreven worden in termen,
het onaanschouwelijke betreffende, noch omgekeerd; de twee beschouwingswijzen
zijn complementair (vgl. de Inleiding).
Doordat hij met dit laatste geen rekening houdt, komt CHOMSKY tot
de volgende uitspraak.
"Once we have recognized that a semantically based theory is by
no means an immediate alternative to a non-semantic theory, and
that in fact a semantic theory must receive a painstaking and elabo-
146
rate development and must meet the strict criteria of significance
that are rightly posed for a non-semantic approach, then the semantic
orientation loses a good deal of its attractiveness. In place of the
customary challenge "how can you carry out linguistic analysis
without meaning," it is perfectly proper to ask "how can you carry
out linguistic analysis with meaning?" It is not al all evident that
there is any way to meet this challenge." (CHomsKY, Semantic
Considerations, blz. 148.)
Het tegendeel van de zeer persoonlijke mening van CHOMSKY, dat "then
the semantic approach loses a good deal of its attractiveness" ligt voor
de linguïst meer voor de hand, namelijk dat de semantische benadering
daaraan juist haar aantrekkelijkheid ontleent. In zijn redeneertrant
blijvend kan men bovendien, naar aanleiding van de vraag "How can
you carry out linguistic analysis with meaning?" opmerken: "It is no t
at all evident that there is no way to meet this challenge."
Een andere vraag, die de strijdende partijen wellicht eigenlijk op het
oog hebben, maar toch niet altijd als zodanig expliceren, is, of de „vorm"
dan wel de „betekenis" prioriteit bezit in taalgebruik, m.a.w. welke
van beide het meest essentieel is voor het fenomeen taal. Een taal is een
middel (vgl. blz. 7), en wel een middel om wát-dan-ook-uit-onzeervaring
aan anderen (of onszelf) ter kennis te brengen. Taalgebruik is
„plaatsvervangend": het gebruik van taaltekens kan bij ons een reaktie
teweegbrengen die sterk overeenkomt met onze reaktie op de door die
tekens „genoemde" feiten. Zo kan de mededeling „Je sleutels zijn terecht!"
iemand even opgelucht maken als de aanblik van de sleutels zelf. Het is
de betekenis die plaatsvervangend is voor wat wij ter kennis willen brengen
(de genoemd/zeden). Wij kunnen de betekenis dan ook alleen beschrijven
wanneer wij ons op de genoemdheden beroepen en de beschrijving
doen samenvallen met de beschrijving van (bepaalde kenmerken.
van) de genoemdheden. Als men ziet als het uiteindelijk doel van taalgebruik:
het ter kennis brengen van ervaringsgegevens (genoemdheden)
dan is het duidelijk dat de betekenis voor dat doel primair is t.o.v. de
vorm. Primair in zoverre: dat de betekenis een nauwere samenhang bezit
met genoemdheden dan de vorm, die immers zonder enig beroep op genoemdheden,
maar in termen, uitsluitend tweedimensionale beelden (het
schrift), of gearticuleerde klanken (de spraak) betreffende, beschreven
kan worden. Met de vormen alleen kan men nooit tot de genoemdheden
147
komen : gebruik van een ons vreemde taal confronteert ons met vormen,
niet met genoemdheden. Wij kunnen geconfronteerd worden met vorm
zonder betekenis, niet met betekenis zonder vorm. Zoals evenwel de
genoemdheden niet tot ons komen zonder betekenis, zo komt betekenis
niet tot ons zonder vorm. Gebruik van een teken is geconditioneerd
door het waarneembaar maken van de vorm (vgl. blz. 18). Een vormexemplaar
is voorwaarde voor het toepassen van betekenis. De bestaansreden
van taalgebruik zijn de genoemdheden; plaatsvervangend voor
de genoemdheden is de betekenis. Als wij dus stellen dat betekenis
het meest essentieel is voor taal en prioriteit bezit boven vorm, bedoelen
wij, dat van een handelingsmiddel een moment dat plaatsvervangend is
voor de bestaansreden van de handeling, het meest essentieel is voor dat
handelingsmiddel. De rol die, zo gezien, de vorm speelt, is die van het
middel waarmee de betekenis kenbaar wordt gemaakt aan de taalbeheerser.
(Een verdediging van het tegenovergestelde, namelijk het middel
te laten praevaleren boven het doel, blijft natuurlijk denkbaar. Inderdaad
kiezen wij hier „partij" voor een bepaalde opvatting van „essentieel".)
Dat wij voor de essentie van taal de betekenis primair stellen t.o.v. de
vorm wil natuurlijk in het geheel niet zeggen dat het taalkundig onderzoek
volgens die opvatting alleen zou moeten bestaan in betekenisonderzoek;
integendeel, zonder studie van de vorm is linguïstiek onvolledig.
Het betekent wel dat, waar primair de vorm beschouwd wordt,
de betekenis niet wezenlijk kan worden uitgeschakeld. Het omgekeerde
is evenmin het geval. Juist echter omdat er in de hedendaagse taalkunde
een stroming is waarbij de formele (of „betekenisloze") grammatica op
de voorgrond treedt, en waarbij aan de bestaanmogelijkheid van een
grammatica, gebaseerd op betekenis, ernstig wordt getwijfeld, leggen
wij de nadruk op het feit dat vorm en betekenis wel onafhankelijk van
elkaar beschouwd moeten worden, maar dat beide elkaar als uitgangspunt
over en weer onderstellen. En óók voor de stroming der „betekenisloze"
grammatica geldt : dat in de selectie van de te beschrijven vormen
een zekere (gebruiks-)kennis van de betekenis is geimpliceerd.
148
IV. DE GRAMMATISCHE FUNCTIE EN DE GRAMMATICALE
TRADITIE
IV . 1. Semanteem, woord en morfeem.
De grammaticale analyses zoals wij in deze studie beoefenen komen
niet alleen voort uit wat de grammaticale historie heeft voortgebracht,
maar zijn bovendien erop gericht, bepaalde verworvenheden in die historie
ons opnieuw eigen te maken en te verklaren. Wij willen trachten, gangbare
grammaticale kennis te toetsen aan het geanalyseerde specifieke functionele
aspect van taalgebruik.
Het is b.v. duidelijk, dat de semanteemfunctie-analyse die tot hiertoe
werd voltrokken, niets anders is dan een voortzetting en uitbreiding
van dát onderdeel der grammaticale beschouwing dat men met „woordbenoeming"
aanduidt. Het is ook duidelijk dat de analyse, volgens de
gevolgde systematiek, zich in zoverre van „woordbenoeming" distantieert,
dat zij expliciet van het verschijnsel semanteem uitgaat, een begrip dat,
zoals onmiddellijk blijkt, geenszins identiek is met het verschijnsel
woord. Al konden wij het woord in eerste instantie herkennen als een
functieverschijnsel (moment van taalgebruik) en semanteem als een tekenverschijnsel
(moment van taal), toch is niet elk grammatisch functionerend
semanteem een „woord", noch is elk „woord" een grammatisch
functionerend semanteem (vgl. blz. 44). Evenmin is derhalve analyse
van semanteemfuncties identiek met „woordbenoeming". Beide vallen
evenwel wèl samen in het teken dat ons uitgangspunt vormde: i Ik zag
een klein paard, Jan! Daaruit blijkt dat de analyse, hoewel zij niet
identiek is met woordbenoeming, daar toch nauw mee samenhangt.
De enige van onze semanteemanalyses die niet met woordbenoeming
samenvallen zijn die van paard 1 en i je 1 in i een paardje i (vgl. blz.
72 t/m 74). Anderzijds hadden wij bij onze laatste functiebeschrijving,
die van de persoonsvorm, moeite ons strikt tot de semanteemfuncties te
te beperken: ter adstructie verwezen wij naar de functie van een semanteemcombinatie
(blz. 133). Ook komt het ons voor dat het, van een bepaald
gezichtspunt uit beschouwd, er niet toe doet of men analyseert:
lIk zag een klein paard, Jan! I dan wel i Ik hoorde een klein paard, Jan!
ook al hebben wij nog niet kunnen verantwoorden welk dat gezichtspunt
is. Wij stellen m.a.w. het volgende: ook I hoorde i „noemt" van een
„zaak" een binnen een bepaalde „soort" vallend kenmerk als durend
149
binnen een hetero-realis. In dat opzicht stellen wij I zag en I hoorde
gelijk. Dat wil zeggen: zij zijn gelijk voorzover zij beschouwd worden
in hun functie binnen de twee gegeven semanteemcombinaties.Voorzover
de functies die weer binnen zag i-zèlf en !hoorde I-zèlf al of niet worden
vervuld, beschouwd worden, verschillen zag i en hoorde I evident wel
van elkaar, omdat er binnen 1 zag i geen enkele, en binnen j hoorde I twee
functies worden vervuld (door hoor i en door J de I). Willen wij weten
in welke verhouding onze analyse van semanteemfuncties staat tot de
traditionele woordbenoeming, dan zullen wij moeten vaststellen in welke
verhouding de semanteemfunctie staat tot datgene wat traditioneel
„woord" genoemd wordt. M.a.w. wij stellen in dat kader de vraag „Wat
is een woord?" Wij stellen die vraag uitdrukkelijk onder een bepaald
opzicht, dat wij hier nader zullen expliceren. Het gaat natuurlijk niet om
het opzicht waaronder REICHLING heeft bestudeerd wat een „woord" is,
daarvoor verwijzen wij uiteraard naar „Het Woord". Wij gebruiken de
term „woord" hier dan ook niet specifiek-linguïstisch; pas na een analyse
zullen wij „woord" als vakterm gebruiken. Wij bedoelen met onze
vraag het volgende. Welke eigenschappen bezitten de tekens die traditioneel
„woord" worden genoemd, in grammatisch-functioneel opzicht?
„Grammatisch-functioneel opzicht" vatten wij zo ruim mogelijk op, het
heeft namelijk betrekking op:
le grammatische functies voorzover door een „woord" binnen een semanteemcombinatie
vervuld;
2e grammatische functies voorzover binnen een „woord" vervuld;
3e grammatische functies voorzover door een „woord" vervulbaar.
Het sub 3e genoemde is van een andere orde dan het sub le en 2e genoemde:
bij 3e gaat het om taaltekens als zodanig, bij le en 2e om taaltekens
voorzover zij functies vervullen resp. voorzover erbinnen functies
vervuld worden door kleinere tekens. Dat komt doordat in de traditionele
grammaticale terminologie het onderscheid tussen taalmoment en
taalgebruiksmoment niet konsekwent wordt gemaakt: men zegt „I boom j
is een woord", maar men zegt ook„ I boomtop I is één woord" (en niet:
„twee woorden"). Wij zullen ons eerst met de sub le en 2e genoemde
functies bezighouden, en daarvan eerst met de sub le genoemde.
Uiteraard moet voor de beoogde analyse een „woord" in oppositie
gesteld worden tot een „niet-woord". Nu zijn er in de traditionele grammatica
talrijke verschijnselen die als iets anders dan „woord" bekend
150
staan en elk met een eigen term worden aangeduid: „zin", „woorddeel",
„zinsdeel", om enkele te noemen. Omdat wij, systematisch, moesten
uitgaan van semantemen, kiezen wij als eerste oppositiepaar:
a. het semanteem dat een zodanige grammatische functie vervult dat
het volgens de grammaticale traditie een „woord" is;
b. het semanteem dat een zodanige grammatische functie vervult, dat
het volgens de grammaticale traditie geen „woord" is.
In de bovenstaande oppositie wordt, krachtens de grammaticale traditie,
derhalve als „woord" beschouwd: een semanteem dat in een gegeven
semanteemcombinatie een bepaald soort functie vervult. Wij zullen in
zo'n geval spreken van een woord-functie. De oppositie kan nu worden
samengevat als die tussen:
a. het semanteem dat een „woord"-functie vervult, en
b. het semanteem dat een niet-„woord"-functie vervult.
Een semanteem dat een niet-„woord"-functie vervult valt samen met
wat de traditionele grammatica noemt een „woorddeel". Voorbeelden
van een woorddeel zijn I paard 1 en je in I een paardje 1. De term
„woorddeel" is op dit ogenblik praematuur, aangezien daarin meer tot
uitdrukking komt dan er in onze probleemstelling aan de orde is; wij
weten slechts dat I paard 1 noch I je I in I een paardje i „woord" zijn.
In hoeverre zij de positieve eigenschap bezitten, iets dat wèl „woord" is,
te constitueren, zullen wij methodisch vooralsnog buiten beschouwing
laten. Wij vervangen de term „woorddeel" daarom door „morfeem".
Wij noemen dus zowel paard als I je I een „morfeem" en niet, zoals
te doen gebruikelijk is, alleen I je Wij noemen i paard i en je slechts
„morfemen" voorzover zij binnen het gegeven taalteken een paardje I
functioneren. Als wij willen aangeven dat het gaat om I paard I resp. je
voorzover deze semantemen functioneren binnen i een paardje noteren
wij: i paard- 1 en i -je f. Elk semanteem dat niet als „woord" functioneert
noemen wij een morfeem. Evenals een „woord" beschouwen wij dus
een „morfeem" uitsluitend als een functionerend teken, wij spreken dan
ook van een morfeemfunctie. Het eerste oppositiepaar bij ons onderzoek
naar het „woord" is dus, nu voor het laatst samengevat:
a. het semanteem dat een „woord"-functie vervult;
b. het semanteem dat een „morfeem"-functie vervult.
Als representanten van het sub a genoemde semanteem gelden de zes
semantemen die binnen Ik zag een klein paard, Jan! functioneren en
151
als zodanig door ons werden bestudeerd. Als representanten van het sub
b genoemde semanteem gelden de semantemen paard- I en I je Wij
kunnen ons probleem daarom concretiseren tot : waarin verschillen de
functies vervuld door ik i zag 1 een I, I klein I, I paard i en Jan in
Ik zag een klein paard, Jan! 1 van die van paard- I en i -je i in een
paardje i? Of, nog nader gespecificeerd : waarin verschilt de functie van
het zelfstandig naamwoord I paard I van die van i paard- en die van
het bijvoegelijk naamwoord klein van die van -je i? Deze vraag wordt
gesteld met de tendentie, dat het antwoord erop ook als antwoord kan
gelden op de vraag: waarin verschilt een „woord"-functie van een „mor
feem"-functie? Bepaalde verschillen tussen de twee functies van j paard 1
hebben wij al beschreven (blz. 72 t/m 74) zonder dat die beschrijving
een rechtstreeks antwoord vormt op de vraag naar het verschil tussen
een „woord" en een „morfeem". Het onderzoek naar dat verschil is
evenwel met de vroegere resultaten toch al enigszins gevorderd; wij
zullen daarom van die resultaten uitgaan. Zij luiden (samengevat) als
volgt.
a. De genoemdheid van paard in leen klein paard i is : een „zaak"
onder zijn „soortelijk" aspect. D.w.z. de „zaak" wordt rechtstreeks
binnen de "paard"-eenheid „gedacht" (zelfstandignaamwoordsfunctie).
b. De genoemdheid van i paard- I in 1 een paardje i is : de „oorspronkelijke
soort" waarvan de „soort" waarbinnen een „zaak" valt, is afgeleid.
D.w.z. de „zaak" wordt niet rechtstreeks binnen de "'paard"-
eenheid „gedacht"; wat rechtstreeks binnen de "paard"'-eenheid
„gedacht" wordt is geen „zaak" (originalisfunctie).
Van evenveel belang als beide genoemde punten is voor ons onderzoek
de functie van i klein in een klein paard tegenover die van I -je i in
I een paardje i : i klein i immers functioneert als „woord" en I -je I als
»morfeem". Wij vervolgen dus de serie.
c. De genoemdheid van klein in i een klein paard I is : een kenmerk
dat is toegevoegd aan de „soortelijke" kenmerken van een „zaak"
(bijvoegelijknaamwoordsfunctie).
d. De genoemdheid van I -je 1 in i een paardje i is : datgene waarin de
afgeleide „soort" waarbinnen een „zaak" valt, zich van de oorspronkelijke
„soort" onderscheidt (diminutieffunctie).
Eén verschil tussen de functie van paard I in 1 een klein paard 1 en
152
die in leen paardje 1 is in elk geval dit: in I een klein paard is de functie
niet van enige andere daar vervulde functie afhankelijk. M.a.w. de zelfstandignaamwoordsfunctie
kan vervuld worden zonder dat de bijvoegelijknaamwoordsfunctie
of de distinctieve functie wordt vervuld en zonder
dat de genoemdheid van een bijvoegelijk naamwoord of een distinctivum
wordt ondersteld (zoals b.v. blijkt uit hup paard! I); in I een paardje
daarentegen is de functie van i paard- i wèl afhankelijk van een vervulde
functie, met name van die van 1-je i. De originalisfunctie kan niet vervuld
worden zonder dat de diminutieffunctie wordt vervuld of de genoemdvan
een diminutief wordt ondersteld. Deze vergelijking wijst uit dat genoemde
„woord"-functie onafhankelijk is en genoemde „morfeem"-
functie afhankelijk. Dit verschil is niet representatief voor het verschil
tussen een „woord" en een „morfeem" in het algemeen, hetgeen blijkt
bij beschouwing van de „woord"-functie bijvoegelijk naamwoord: klein
vervult in een klein paard 1 een afhankelijke functie en is nochtans
„woord". Een „woord"-functie derhalve is niet per se onafhankelijk,
een „morfeem"-functie daarentegen is per se afhankelijk. Het ziet er dus
naar uit, dat het verschil tussen „woord" en „morfeem" iets te maken
heeft met de aard of de mate van de afhankelijkheid der beide functies.
Als we in die richting zoeken valt ons in de eerste plaats dit op: niet
iedere „woord"-functie onderstelt het vervuld zijn van een bepaalde
andere „woord"-functie; maar iedere „morfeem"-functie onderstelt het
vervuld zijn van een bepaalde andere „morfeem"-functie. M.a.w.: een
„morfeem" functioneert als zodanig nooit alleen, men treft er altijd
tenminste twee aan (hetzij beide expliciet, hetzij één van beide als ondersteld);
een „woord" functioneert als zodanig in sommige gevallen wèl
alleen, men treft soms één „woord" aan zonder dat enig ander „woord"
is ondersteld, zoals b.v. het geval is wanneer men iemand begroet met
vriend! I, of bij een gebiedende wijs 1 Loop!
Om nader inzicht te verkrijgen in de oppositie „woord" / „morfeem"
moeten wij niet alleen in j een klein paard 1 en in I een paardje 1 vergelijken:
I paard 1 met 1 paard- i en I klein met -je I, maar vooral: de
verhouding tussen !klein en i paard 1 met de verhouding tussen paard- I
en -je Het volgende blijkt nu.
1. De functieverhouding tussen j klein I en paard I is er één van
eenzijdige afhankelijkheid: het bijvoegelijk naamwoord (I klein 1)
onderstelt een zelfstandig naamwoord (I paard 1); het zelfstandig
153
naamwoord onderstelt evenwel niet een bijvoeglijk naamwoord.
2. De functieverhouding tussen i paard- i en -je I is er één van wederkerige
afhankelijkheid: de originalis (I paard- I) onderstelt een diminutief
(i -je I), en een diminutief onderstelt een originalis. Dat de
functie van 1 paard- I en I -je 1 de functie van elkaar over en weer
onderstellen vindt zijn oorzaak in het feit dat beide de functie van
paardje I, d.w.z. van de semanteemcombinatie waarbinnen zij functioneren,
onderstellen. Daarentegen onderstelt de functie van 1 klein 1
wel die van I paard maar niet omgekeerd, zodat alleen die van
j klein I het gecombineerd zijn met die van paard I onderstelt.
Wij kennen dus nu van de semanteemfuncties drie categorieën: de zelf-.
standige functies (b.v. zelfstandig naamwoord), de eenzijdig afhankelijke
functies (b.v. bijvoegelijk naamwoord), en de wederkerig afhankelijke
functies (b.v. originalis en diminutief). In de bovenstaande vergelijking
wordt onder „woord" verstaan: semanteem dat een „woord"-
functie vervult en onder „morfeem": semanteem dat een „morfeem"-
functie vervult. Wij negeren dus voorlopig het feit dat gewoonlijk ook
semanteemcombinaties in bepaalde gevallen als „woord" beschouwd
kunnen worden () onvoorzichtig in Wees niet onvoorzichtig! b.v.)
dan wel als „morfeem" (I onvoorzichtig i in i Bega geen onvoorzichtigheid!
I b.v.). Met de aldus beperkte interpretatie van de termen „woord"
en „morfeem" zijn wij nu over de twee met die termen aangeduide, aan
elkaar geopponeerde verschijnselen enige algemene kenmerken op het
spoor gekomen. In de eerste plaats weten wij dat bij de beschrijving van.
de aard van het verschil uitgegaan moet worden van een functieverhouding,
dus van een combinatie van tenminste twee „woorden" resp. van
tenminste twee „modernen".
De geopponeerde termen „woord" en „morfeem" gebruiken wij op
grond van het voorafgaande, indien er van bepaalde verschijnselen
sprake is, namelijk als volgt. Twee semantemen die binnen een gegeven
semanteemcombinatie twee wederkerig afhankelijke semanteemfuncties
vervullen, zijn ieder „morfeem". Twee semantemen die binnen een gegeven
semanteemcombinatie twee niet wederkerig afhankelijke semanteemfuncties
vervullen, zijn ieder „woord". Een morfeemfunctie is gebonden zowel
in het onderstellen van een bepaalde andere functie als in het ondersteld
worden dóór die bepaalde andere functie ; zij is volledig gebonden; een
woordfunctie is gebonden hetzij in het onderstellen van een bepaalde
154
andere functie, hetzij in het ondersteld worden door een bepaalde andere
functie; zij is niet volledig gebonden. Kortheidshalve duiden wij deze
tegenstelling aan met de termen gebonden en vrij. Samengevat:
Een gebonden semanteemfunctie is een morfeemfunctie. Een vrije semanteemfunctie
is een woordfunctie.
IV. 2. Woordbenoeming en zinsontleding.
Het hiervóór aangevangen onderzoek naar de grammatisch-functionele
eigenschappen van het „woord" bleek dáárom noodzakelijk, omdat
wij de plaats van de semanteemfunctie-analyses ten opzichte van de
grammaticale traditie wilden bepalen. Die plaatsbepaling bestaat immers
voor een belangrijk deel in het vaststellen van de verhouding tussen
genoemde analyses en dat wat traditioneel „woordbenoeming" heet.
De oppositie woord/morfeem leerden wij nog niet nader kennen dan als
een oppositie, berustende op een verschil in mate en aard van de afhankelijkheid
van twee soorten semanteemfuncties. Wat moet onder
„semanteemfunctie" verstaan worden? Het antwoord lijkt eenvoudig:
„grammatische functie, vervuld door een semanteem". Uit onze analyses
van de functies in Ik zag een klein paard, Jan! is duidelijk geworden
wat het zeggen wil dat een semanteem „grammatisch functioneert".
Wij hebben dit „grammatisch functioneren" samengevat als het
binnen de betekeniseenheid van een semanteem op een bepaalde wijze
te kennen gegeven worden van een genoemdheid. De functies waar wij
van uit gingen vallen samen met één zeer bepaald soort van functies,
namelijk die welke ook het object zijn van de traditionele woordbenoeming.
Voor elk van die functies konden wij dan ook aanknopen aan
bestaande opvattingen en termen uit die woordbenoeming. De functie
der door ons bestudeerde morfemen in I een paardje I behoort niet tot
de woordbenoeming. Het classificeren van morfeemfuncties is zelfs iets
dat als zodanig in de traditionele schoolgrammatica niet bedreven wordt.
Weliswaar zijn daarin de morfemen van andere taalverschijnselen onderscheiden,
maar zij worden, in tegenstelling tot woorden, niet in hun verschillende
functies onderkend (zij worden niet „benoemd"). Gezien het
feit dat wij ook de morfeemfunctie als een bepaald soort van semanteemfunctie
konden beschouwen en twee morfeemfuncties analyseerden,
kennen wij nu een punt waarop onze functie-analyse van de woordbenoeming
afwijkt. Wat wij nog niet vaststelden is, waarin de analyses die
155
wèl samenvallen met de woordbenoeming, met die woordbenoeming
overeenkomen. Willen wij onder dit aspect vaststellen welke plaats onzè
studie ten opzichte van de traditie inneemt, dan is het niet voldoende;
ons onderzoek te toetsen aan de woordbenoeming alléén, omdat woordfuncties
niet de enige door semantemen vervulde grammatische functies
zijn die men in de linguïstiek kent. Nogmaals : het vervullen van een
grammatische functie voorzover het semantemen betreft, leerden wij
kennen als het binnen de betekeniseenheid van een semanteem op een
bepaalde wijze „gedacht" worden van een genoemdheid; d.w.z. voor een
grammatische functie is één bepaalde wijze van „gedacht"-worden kenmerkend.
Houden wij ons aan deze beschrijving van „grammatisch functioneren",
dan is de woordbenoeming niet het enige onderdeel der tra--
ditionele grammatica dat grammatische functies als object heeft, maar
dan is dat evenzeer het geval met de traditionele zinsontleding.
Met deze constatering zijn wij op een punt gekomen dat het noodzakelijk
maakt, ons opnieuw op onze werkwijze te bezinnen. Wij begonneti
ons onderzoek met als voornaamste uitgangspunt dat wij („de lezers en
ik") ,,het Nederlands als onze moedertaal beheersen". In de argumentatie
deden wij dus uitsluitend een beroep op taalbezit. In de gang van het
betoog bleek geleidelijk aan het beroep op taalbezit hand in hand te
gaan met een beroep op een elementaire grammaticale kennis, die samenvalt
met het vermogen, grammatische functies te onderscheiden. Het
grammaticaal onderzoek van „het Nederlands" dat alleen van het „onbevangen"
uitgangspunt taalbezit gebruik maakte, blijkt voor een groot
deel terecht te komen bij categorieën die elke gangbare schoolgrammatica
op een of andere wijze behandelt. In plaats van onbevangen te zijn
blijken wij allen een soort van schoolgrammaticaal vooroordeel tebezitten.
Theoretisch kan men dit als een argument tegen de „onbevangenheid"
beschouwen. Wij vatten het echter op als een argument vó6r
de schoolgrammatica. Het feit alleen al dat de voornaamste categorieëit
der schoolgrammatica voor wèrkelijk onbevangenen, namelijk schoot:
kinderen, aanvaard kunnen worden, en dat bepaalde grammaticale
regels toegepast kunnen worden op als zodanig nog niet gekende gevallen
van taalgebruik (het ontleden van nieuwe zinnen), maakt het aan=
nemelijk dat schoolgrammaticale opvattingen niet per se vooroordelen,
maar in vele gevallen onbevangen oordelen vertegenwoordigen. Daaroni
zullen wij niet nalaten ook het andere gedeelte der grammatica aan een
156
beschouwing te onderwerpen, althans voorzover dat aan het gedeelte
woordbenoeming is geopponeerd: de zinsontleding.
De zinsontleding wordt in de gangbare grammatica's in één adem
genoemd met de woordbenoeming; dat niet alleen: ook wordt in de zinsontleding
een beroep gedaan op „woordsoorten". De vraag is nu in hoeverre
de samenhang en het verschil tussen zinsontleding en woordbenoeming
op het grammatisch-functionele aspect berusten.
. Ook in de zinsontleding is sprake van het onderscheiden van grammatische
functies, welke tot in de hedendaagse linguïstiek als bestaand
worden aanvaard. Geen taalbeschouwer twijfelt er b.v. aan of binnen
Ik zag een klein paard, Jan! I zijn de volgende zinsdelen te onderscheiden:
ik 1 = onderwerp;
zag = (werkwoordelijk) gezegde;
een klein paard = lijdend voorwerp;
klein I bijvoegelijke bepaling bij !paard ;
Jan f = aangesproken persoon.
Uit deze ontleding blijkt het volgende.
Ie Onze semanteemfunctie-analyse heeft andere functies als uitgangspunt
dan die der zinsontleding.
2e In de zinsontleding houdt men zich bezig met eenheden die „woord"
zijn (b.v. i ik 1 en 1 zag I), en met eenheden die niet „woord" zijn
(b.v. t een klein paard 1).
3e Uit het sub 2e genoemde volgt dat de zinsontleding, voorzover zij
zich met „woorden" bezighoudt, deze woorden onder een ander
aspect kan beschouwen dan dat waaronder zij in de woordbenoeming
worden beschouwd.
Leek het aanvankelijk mogelijk, de semanteemfunctie eenvoudig te
omschrijven als „grammatische functie vervuld door een semanteem",
thans zullen wij een andere omschrijving moeten geven van datgene wat
wij in de analyses als „semanteemfuncties" leerden kennen. Immers:
als gegeven voor de analyse onderscheidden wij de functie van b.v. het
semanteem ik 1 in Ik zag een klein paard, Jan! die wij later, in aansluiting
aan de traditionele terminologie, zelfstandig-voornaamwoordsfunctie
noemden. In de bovenstaande zinsontleding onderscheidden wij
evenwel als gegeven voor een — andersoortige — analyse óók een functie
van het semanteem ik in Ik zag een klein paard, Jan! welke wij, in
aansluiting aan de traditionele terminologie, de onderwerpsfunctie noemen.
157
(Een semanteem dat deze functie vervult noemen wij bijgevolg een „onderwerp".)
Evenzo onderscheiden wij nu I zag als persoonsvorm èn
als gezegde, 1 klein I als bijvoegelijk naamwoord èn als bijvoegelijke bepaling,
I Jan I als eigennaam èn als aangesproken persoon. De grammatische
functies, voorzover object van de woordbenoeming, zullen wij
„woordsoortfuncties" noemen, en voorzover object van de zinsontleding,
„syntactische functies" (zulks ook weer in aansluiting aan de gangbare
terminologie). Wij zullen nagaan in hoeverre er in onze analyse van elk
van beide beschouwingswijzen sprake is.
IV. 3. Woordsoortelijke functie en syntactische functie.
Om de functie-analyses onder het grammatisch-functionele aspect
in het kader van de grammaticale traditie te kunnen plaatsen, zullen wij
de functies zodanig moeten analyseren dat het mogelijk wordt een inzicht
te verkrijgen in het verschil tussen woordsoortfuncties en syntactisch
functies. Wij moeten daartoe een analyse van woordsoortfuncties, door
semantemen vervuld, in oppositie stellen tot een analyse van de syntactische
functies, door diezelfde semantemen vervuld. Binnen het teken
dat ons uitgangspunt is Ik zag een klein paard, Jan! 1, zullen wij daarom
de woordsoortfunctie in oppositie tot de syntactische functie bestuderen
van achtereenvolgens 1 ik I, zag 1, klein i en i Jan I.
De functie van i ik i in Ik zag een klein paard, Jan! bestaat, zoals
bleek, in het „noemen" van een „zaak" onder zijn uniek aspect". Wij
noemden i ik 1 hier een zelfstandig voornaamwoord; deze term hoort
geheel thuis in de woordsoortenbenoeming, en duidt een verschijnsel aan
dat eveneens voor honderd procent in de woordsoortenbenoeming thuishoort:
ieder semanteem dat een „zaak" „noemt" onder zijn uniek aspect
kan volgens de heersende grammaticale gewoontes zonder bezwaar aangeduid
worden als een zelfstandig voornaamwoord. Onze analyse betrof derhalve
een verschijnsel dat in de traditionele grammatica ongenoemd
object is van de woordsoortenbenoeming, d.w.z. een woordsoortfunctie.
Wát impliceert het nu, als wij datzelfde I ik i een onderwerp noemen?
Het is niet zo, dat ieder zelfstandig voornaamwoord tegelijkertijd „onderwerp"
is ; in I Het kleine paard zag mij. i b.v. is i mij I een zelfstandig
voornaamwoord en geen onderwerp, maar lijdend voorwerp. Stellen wij
genoemd „onderwerp" in oppositie tot genoemd „lijdend voorwerp",
dan stuiten wij in elk geval op dit verschil:
158
a. het „onderwerp" is een semanteem dat een „zaak" „noemt" als iets
van waar uit het door een persoonsvorm „genoemde" binnen een
bepaalde „werkelijkheid" durende kenmerk zich voltrekt;
b. het „lijdend voorwerp" kunnen wij, in oppositie, slechts negatief
beschrijven als een semanteem dat een „zaak" „noemt" als iets van
waar uit het door een persoonsvorm „genoemde" binnen een bepaalde
„werkelijkheid" durende kenmerk zich niet voltrekt. Wij hebben nu
tegenover elkaar:
1. het „noemen" van een „zaak" onder zijn uniek aspect, een woordsoortfunctie,
en:
2. het „noemen" van een „zaak" als iets van waar uit het door de persoonsvorm
„genoemde", binnen een bepaalde „werkelijkheid" durende
kenmerk zich voltrekt, een syntactische functie.
De functie van I zag i in !Ik zag een klein paard, Jan! bestaat, zoals
bleek, in het „noemen" van een binnen een bepaalde „werkelijkheid"
durend kenmerk van een „zaak". Wij noemden I zag 1 een persoonsvorm;
deze term vindt men als enige zowel in de woordbenoeming als in de
zinsontleding; ieder semanteem dat zo'n durend kenmerk „noemt" kan
in beide grammatica-onderdelen met de term „persoonsvorm" worden
aangeduid. Anders is het met de term „gezegde" : deze is strikt beperkt
tot de zinsontleding. Anders ook dan bij zelfstandig voornaamwoord en
onderwerp is er wèl een samenhang tussen persoonsvorm en gezegde,
en wel in zoverre dat ieder semanteem dat volgens de zinsontleding een
gezegde is, altijd een persoonsvorm is. Zoals de term „gezegde" exclusief
in de zinsontleding thuishoort, zullen wij de term „persoonsvorm" reserveren
voor de woordsoortenbenoeming; dan handelen wij in overeenstemming
met de traditie, mits wij onder „persoonsvorm" niets anders
verstaan dan de door elke taalbeschouwer gekende categorie vervoegde
werkwoordsvorm. (Wij zien dus af van het verschijnsel der zgn. „congruentie"
met een „grammaticale persoon".) Wat wij moeten vaststellen is:
a. Onder welk aspect beschouwen wij 1 zag I in l Ik zag een klein paard,
Jan! i als wij zeggen dat het een persoonsvorm is?
b. Onder welk aspect beschouwen wij I zag in 1 Ik zag een klein paard,
Jan! f als wij zeggen dat het een gezegde is?
Ad a.
Met de term „persoonsvorm" (waaronder wij, zoals gezegd, verstaan
159
„vervoegde werkwoordsvorm”) wordt de nadruk gelegd op het, in de
woordsoortenbenoeming thuishorend verschijnsel, dat wij te maken
hebben met een werkwoord. Hiervóór (blz. 116) kwam ter sprake in
welke richting de traditionele grammatica het werkwoord benadert; men
maakt bij voorkeur gebruik van de termen „handeling", „werking" en
„tijd". Deze hebben betrekking op dát moment van de grammatische
functie dat wij beschreven als het „noemen" van een genoemdheid die
,binnen een bepaalde „werkelijkheid" duurt".
Ad b.
Met de term „gezegde" doelt men niet in de eerste plaats op het
„noemen" van iets dat binnen een „werkelijkheid" duurt-als zodanig, maar
in het bijzonder op het feit dat die genoemdheid iets is dat uitsluitend
aan een „zaak" ervaren wordt ; het gaat er niet alleen om dat het kenmerk-
zelf van een binnen een „werkelijkheid" durend karakter is, maar
vooral dat, gegeven dat kenmerk, de „zaak" waaraan het ervaren wordt,
nu ook indirect te kennen gegeven wordt als zich durend bevindend
binnen die bepaalde „werkelijkheid" (vgl. de formulering van HELLINGA,
blz. 116).
Tegenover elkaar hebben wij nu:
1. Het „noemen" van een genoemdheid als durend binnen een bepaalde
„werkelijkheid", een woordsoortfunctie, en:
2. Het „noemen" van een binnen een bepaalde „werkelijkheid" durende
genoemdheid als ervaren aan een „zaak", welke bijgevolg impliciet te
kennen gegeven wordt als durend zich bevindend binnen die bepaalde
„werkelijkheid", een syntactische functie.
Bij onze beschrijving van de functie van 1 klein in I Ik zag een klein
paard, Jan! kwam in twee opzichten het „soortelijke" ter sprake. In
de eerste plaats is de genoemdheid „genoemd" binnen een (thans als
ruimtelijk-bepaald onderkende) „soort". Voorts is die genoemdheid zelf
een (toegevoegd) „soortelijk" kenmerk van een „zaak". Als wij pogen
uit te maken, in hoeverre deze twee onderscheiden wijzen van functioneren
aansluiten bij het functionele onderscheid tussen de woordsoortbenoeming
en de syntactische benoeming die men op I klein I pleegt toe
te passen, komen wij tot de volgende conclusie. De woordsoortbenoeming
duidt 1 klein aan met de term „bijvoegelijk naamwoord", de zinsont-
160
leding met „bijvoegelijke bepaling". In beide gevallen komt de „bijvoegelijkheid"
tot uitdrukking, een term die wij niet anders kunnen
interpreteren dan als betrekking hebbend op wat wij noemen het aan
„soortelijke" kenmerken van een „zaak" toegevoegd zijn van de genoemdheid.
Het verschil ligt in het feit dat in het eerste geval gesproken wordt
van een „naamwoord" en in het tweede van een „bepaling". De term
„naamwoord" treffen wij ook aan in „zelfstandig naamwoord"; zowel
bij dit laatste als bij het „bijvoegelijk naamwoord" gaat het om de
„naam" van iets, d.w.z. om de naam van de „soort" waaronder de genoemdheid
valt. Met de aanduiding „bijvoegelijk naamwoord" wordt
derhalve de nadruk gelegd op het feit dat de genoemdheid „genoemd"
wordt onder haar eigen „soortelijk" aspect.
De benoeming „bijvoegelijke bepaling" treft men vaak aan met de
uitbreiding: waarbij iets een bepaling is; hier : „bijvoegelijke bepaling
bij !paard 1". Maar ook zonder die expliciete aanduiding gebruikt men
in de traditionele grammatica de term „bepaling" altijd met de impliciete
vooronderstelling dat er een ándere genoemdheid is (dan die van
de bepaling-zelf), welke door de genoemdheid van de bepaling nader
wordt bepaald; d.w.z. nader dan het bepaald is door een teken dat de
genoemdheid rechtstreeks „noemt", zoals in ons geval het teken I paard I.
Wij onderscheiden dus voor i klein i in I Ik zag een klein paard, Jan! :
le het „noemen" van een genoemdheid onder zijn „soortelijk" aspect,
een woordsoortfunctie, en:
2e het „noemen" van een genoemdheid als een toegevoegd „soortelijk"
kenmerk van een onder zijn „soortelijk" aspect „genoemde" „zaak",
een syntactische functie.
De functie van i Jan I in Ik zag een klein paard, Jan! 1 beschreven wij
als het ,„,noemen" van een „zaak" onder zijn individueel aspect", en wij
duidden haar aan met de term „eigennaamsfunctie". De eigennaamsfunctie
gaat niet per se samen met die van „aangesproken persoon",
noch omgekeerd, zoals b.v. blijkt uit het taalteken: Jan zag een klein
paard, kind! I. De genoemdheid van datgene wat men in de zinsontleding
met „aangesproken persoon" aanduidt is dus een „zaak" die zowel onder
zijn individueel als onder zijn „soortelijk" aspect (I kind i) „genoemd" kan
worden. Wat impliceert het nu als een semanteem een „aangesproken
persoon" is? Speciaal bij het kritisch beschouwen van deze term blijkt,
dat de traditionele grammatica niet consequent rekening houdt met het
verschil tussen teken en genoemdheid. In het algemeen hebben de woordsoortelijke
termen betrekking op tekens (lidwoord, zelfstandig naamwoord,
etc.) en de syntactische termen op genoemdheden (onderwerp,
lijdend voorwerp, etc.). Wij zullen echter met al deze termen naar een op
een bepaalde wijze functionerend taalteken verwijzen, ook met „aangesproken
persoon". De „aangesproken persoon" dan, is dát semanteem
dat een „zaak" „noemt" als : in staat zijnde tot kennisname van de
waarneembaar gemaakte vorm van het taalteken waarbinnen dat semanteem
functioneert, d.w.z. als de ten opzichte van dat taalteken passieve
taalgebruiker. De genoemdheid is inderdaad een „persoon", in zoverre,
dat het kennisnemen van taaltekens menselijke eigenschappen onderstelt.
Natuurlijk kan deze functie disjunct gebruikt worden : een aangesproken
persoon kan betrokken worden op iets dat — niet-linguaal gezien
— geen persoon is, maar b.v. een dier of een ding, vgl. : I Spiegel, om
uwentwil // verdubbelt dit heelal ; I . In dit geval wordt de spiegel, nietlinguaal
gezien geen persoon, te kennen gegeven als kunnende kennisnemen
van het teken Spiegel, om uwentwil // verdubbelt dit heelal; 1,
hetgeen enige specifiek-menselijke eigenschappen onderstelt. Bij de
functie „aangesproken persoon" is altijd sprake van het als taalbeheerser
kunnen kennisnemen van tenminste één semanteem, namelijk dat wat
de aangesproken-persoons-functie vervult.
Wat nu de grammatische functie van Jan in I Ik zag een klein paard,
Jan! betreft kunnen wij tegenover elkaar stellen:
le het „noemen" van een „zaak" onder zijn individueel aspect, een
woordsoortfunctie, en:
2e het „noemen" van een „zaak" als passieve taalgebruiker ten opzichte
van één of meer bepaalde semantemen, een syntactische functie.
Overzien wij de geanalyseerde woordsoortfuncties en syntactische
functies, dan stellen wij het volgende verschil vast.
a. De woordsoortfuncties hebben betrekking op de genoemdheden voorzover
deze, afgezien van andere genoemdheden, te kennen gegeven
worden.
b. De syntactische functies hebben betrekking op de genoemdheden
voorzover zij, in hun verhouding tot andere genoemdheden, te kennen
gegeven worden.
162
In de analyse van semanteemfuncties kwam in twee gevallen reeds
zowel het woordsoortelijke als het syntactische moment tot uitdrukking,
met name bij i zag en bij I klein I. (Voorzover „syntactisch" inderdaad
wil zeggen „gezien de verhouding tot andere genoemdheden" kwam het
syntactisch moment eveneens tot uitdrukking bij de analyse van een
Het is echter in de traditionele zinsontleding geen gewoonte een distinctivum
te benoemen; ongeveer hetzelfde geldt, zij het in mindere mate,
voor een bijvoegelijk naamwoord. Op deze uitsluiting uit de traditionele
zinsontleding komen wij nog terug (blz. 164, 165.)) De gevallen waarbij
in onze analyse géén sprake was van syntactische functies, i ik len I Jan
hebben beide betrekking op een „zaak". Een „zaak" is dan ook zelfstandig,
d.w.z. zij wordt „genoemd" als niet-ervaren aan een andere genoemdheid.
Gezien het feit dat het syntactische moment juist betrekking
heeft op de verhouding tot andere genoemdheden, is het kenmerkende
van een „zaak", d.i. haar zelfstandigheid, een woordsoortelijk moment.
De „zaak" door lik „genoemd", is een zelfstandig iets, voorzover het
een „zaak" is. D.w.z. voorzover die „zaak" bepaalde als ruimtelijk ervaren
eigenschappen bezit, wordt zij niet aan enige andere genoemdheid
ervaren. Voorzover echter de genoemdheid van lik I iets is dat een binnen
een „werkelijkheid" durend kenmerk voortbrengt, wordt zij weliswaar
niet te kennen gegeven als uitsluitend ervaren aan de genoemdheid van
zag maar wel uitsluitend in haar verhouding daartoe. Van welke aard
is die verhouding, waarvan wij vaststelden dat zij kenmerkend is voor het
syntactisch moment der grammatische functies? Stellen wij nogmaals
het zelfstandig voornaamwoord in oppositie tot het onderwerp, dan
constateren wij dat:
a. de zelfstandigvoornaamwoordsfunctie betrekking heeft op de genoemdheid
van ik 1, voorzover deze te kennen gegeven wordt als zich bevindend
binnen één van de twee dimensies van het „werkelijkheids"-
vlak, namelijk de ruimtelijke dimensie, terwijl
b. de onderwerpsfunctie betrekking heeft op de genoemdheid van I ik I,
voorzover deze in haar verhouding tot de genoemdheid van zag I
binnen (beide dimensies van) een „werkelijkheids"-vlak te kennen
gegeven wordt.
Stellen wij nogmaals de eigennaam in oppositie tot de aangesproken
persoon, dan constateren wij dat
a. de eigennaamsfunctie betrekking heeft op de genoemdheid van iJan I,
163
voorzover deze te kennen gegeven wordt als zich bevindend binnen
één van de twee dimensies van een „werkelijkheids"-vlak, namelijk
de ruimtelijke dimensie, terwijl
b. de aangesproken-persoons-functie betrekking heeft op de genoemdheid
van I Jan voorzover deze in haar verhouding tot de impliciet
„genoemde" actieve taalgebruiker binnen (beide dimensies van) een
„werkelijkheids"-vlak te kennen gegeven wordt.
Een verschil tussen enerzijds de genoemdheid van i Jan I en anderzijds
de genoemdheden van i ik I en i zag is, dat de genoemdheid van Jan
binnen een andere „werkelijkheid" te kennen gegeven wordt dan de genoemdheden
van ik i en I zag I. De „werkelijkheid" van de ik 1-genoemdheid
is die waarvan de tijdsdimensie bestaat in de tijd waarin de
„ik" aan het „zien" is ; de „werkelijkheid" van de I Jan I - genoemdheid
is die waarvan de tijdsdimensie bestaat in de tijd waarin de „ik" taalgebruiker
is t.o.v. Ik zag een klein paard, Jan! In beide gevallen
evenwel is, voorzover het de syntactische functies betreft, sprake van
het binnen beide dimensies van een „werkelijkheids"-vlak „genoemd"
worden in verhouding tot een andere genoemdheid.
Bij het onderzoek naar het verschil tussen het syntactische en het woordsoortelijke
kwamen wij tot de aanvankelijke conclusie dat dit verschil
gezocht moet worden in het al of niet „genoemd" worden in verhouding
tot andere genoemdheden. Thans echter komen wij tot het inzicht dat
het typisch-syntactische zich van het typisch-woordsoortelijke op andere
wijze onderscheidt, hetgeen ook blijkt in onze grammaticale gewoontes:
de functie bijvoegelijke bepaling b.v. (I een klein paard j) wordt niet als
een typisch syntactische functie beschouwd, ook al treft men haar aan
in de zinsontleding, en ook al betreft zij een genoemdheid in haar verhouding
tot eer andere genoemdheid; zij is een zinsdeel dat zelf deel van
een zinsdeel is, een syntactische uitzondering. De genoemdheid van een
bijvoegelijke bepaling wordt in verhouding tot de andere genoemdheden
binnen slechts één van de twee dimensies van het „werkelijkheids"-vlak
te kennen gegeven, en wel binnen de ruimtelijke dimensie. De bijvoegelijke
bepaling geeft een nadere specificatie te kennen van een „zaak" in
uitsluitend als ruimtelijk ervaren eigenschappen. Zij maakt moment uit
van een eenheid, b.v. I een klein paard I, waarvan pas in de verhouding
tot andere tekens b.v. ik zag de typisch syntactische functie wordt
onderkend. Men zegt immers dat I een klein paard I in i Ik zag een klein
164
paard, Jan! i een syntactische functie vervult, men benoemt het als
lijdend voorwerp. Dat geldt niet van I ik zag!, men kan I ik zag niet
benoemen in een syntactische functie, maar men benoemt lik I en !zag I
in hun syntactische functies ten opzichte van elkaar (onderwerp en gezegde).
Hieruit blijkt dat de typisch syntactische functie een „genoemde"
„werkelijkheid" onderstelt. Daarin onderscheidt zij zich van de woordsoortelijke
functie, welke slechts één van beide „werkelijkheids"-constituanten
onderstelt.
Dat de verhouding tot andere genoemdheden niet, en de verhouding
tot een „werkelijkheid" wèl centraal staat bij de syntactische functie,
blijkt ook uit het feit dat een zgn. gebiedende wijs Kom! i een syntactische
functie vertoont (werkwoordelijk gezegde), terwijl de andere genoemdheid
impliciet aanwezig is, en niet als genoemdheid van een ánder
teken als aanwezig wordt ondersteld, namelijk de passieve taalgebruiker
van wie het komen wordt verlangd.
Als resultaat van ons onderzoek naar het verschil tussen de woordsoortelijke
en de syntactische functies in I Ik zag een klein paard, Jan! I
leggen wij ons gebruik van de termen „woordsoortelijk" en „syntactisch"
als volgt vast:
Het „noemen" van een genoemdheid voorzover deze zich bevindt binnen
één „werkelijkheids"-constituant is een woordsoortelijke functie.
Het „noemen" van een genoemdheid voorzover deze zich bevindt binnen
een „werkelijkheid" is een syntactische functie.
IV. 4. Morfeem, woord en syntagma van elkaar onderscheiden volgens
één criterium.
In de laatste twee terminologische vastleggingen benaderden wij de
grammatische functies anders dan bij het afbakenen van de termen
„woord" en „morfeem". Wij formuleerden: „Een vrije functie is een
woord-functie; een gebonden functie is een morfeemfunctie." In deze
formulering geeft de mate van afhankelijkheid van de functie de doorslag.
Bij de oppositie „syntactisch"/„woordsoortelijk" geeft het aspect waaronder
de genoemdheden te kennen gegeven worden de doorslag. Dat de
oppositie woord/morfeem van andere aard is dan de oppositie woordsoortelijk/
syntactisch blijkt ook uit het feit dat één semanteem tegelijkertijd
een woordsoortelijke èn een syntactische functie vervullen kan,
terwijl geen enkel semanteem tegelijkertijd woord en morfeem kan zijn.
165
Wij onderscheiden nu vier soorten functies : de woordfunctie, de morfeemfunctie,
de woordsoortelijke functie en de syntactische functie. Deze
onderscheiding evenwel berust op twee ongelijksoortige criteria. Kan
één van beide criteria wellicht voor alle vier onderscheidingen gelden?
De mate van de afhankelijkheid der functie kan dat niet, aangezien de
syntactische functie even vrij is als de woordsoortelijke. Blijft slechts
over : het aspect waaronder de genoemdheden te kennen gegeven worden.
Beschouwen wij de woordfunctie onder dat aspect, dan blijkt zij samen
te vallen met de woordsoortelijke functie, d.w.z.: een semanteem dat
een woordfunctie vervult, vervult tegelijkertijd een woordsoortelijke functie
en omgekeerd. Een semanteem dat een syntactische functie vervult,
vervult wel tegelijkertijd een woordsoortelijke functie, maar niet omgekeerd.
Het samenvallen van de woordfunctie en de woordsoortelijke functie
sluit aan bij de traditie : men spreekt in beide gevallen ven een „woord".
De vraag is nu of het aspect waaronder de genoemdheden te kennen
gegeven worden het eensluidende criterium kan zijn voor de drie onderscheidingen
: woordfunctie, morfeemfunctie en syntactische functie. Wij
weten al dat dit het geval is voor woordfunctie en syntactische functie,
en kunnen de vraag dus beperken tot de morfeemfunctie en onderzoeken
of deze gekenmerkt wordt door het aspect waaronder de genoemdheid
van een morfeem te kennen wordt gegeven. Wij keren daartoe terug naar
I paard- I en -je I in I een paardje en herhalen wat wij over de betreffende
genoemdheden hebben vastgesteld : de genoemdheid van i paard- I
is de oorspronkelijke „soort" waarvan de „soort" waartoe het paardje
behoort is afgeleid; de genoemdheid van -je 1 is datgene waardoor de
afgeleide „soort" zich van de oorspronkelijke „soort" onderscheidt.
Elk der genoemdheden is derhalve moment van de functie door paardje I
vervuld. Zij specificeren de „soort" waartoe het paardje behoort, zij
specificeren niet direct het paardje, maar indirect. M.a.w. zij specificeren
niet een andere genoemdheid, maar zij differentiëren binnen de „soort"
waaronder een andere genoemdheid te kennen gegeven wordt. Tot nog
toe waren de genoemdheden waarmee wij ons bezighielden een gegeven
in onze ervaring die geen moment was van enig bestudeerd taalteken.
Er was sprake van hetzij een als zelfstandig te kennen gegeven ervaringsmoment
(de genoemdheid van i paard 1 in I een klein paard I), hetzij een
als afhankelijk te kennen gegeven ervaringsmoment (de genoemdheid
van i klein I in een klein paard I). Deze laatste genoemdheid is een di-
166
recte specificatie van een „zaak" : van het paard. De genoemdheid van
1 -je in i een paardje 1 is niet een directe specificatie van een „zaak",
maar van de „soort" waaronder die „zaak" valt, dus een indirecte specificatie
van een „zaak". De genoemdheid van klein i is een buiten het
taalteken 1 een klein paard I ervaren gegeven, namelijk een eigenschap
van de „genoemde" „zaak"; de genoemdheid van i -je is een binnen
het taalteken paardje I ervaren gegeven, namelijk een eigenschap van
de „noemende" „soort". Ook de genoemdheid van paard- 1 in een
paardje 1 is niet iets dat in directe relatie staat tot de „genoemde" „zaak".
M.a.w. het aspect waaronder de door ons bestudeerde morfemen hun
genoemdheden „noemen" is : dat hun genoemdheden moment zijn van de
„soort" waaronder het taalteken waarbinnen die morfemen vóórkomen
een (andere) genoemdheid doet vallen. Aangezien dus de genoemdheid
van een morfeem van een ander „noemen" moment uitmaakt, heeft het
zin, de morfeemfunctie een taaltechnische 1 functie te noemen : de genoemdheid
is moment van het gebruikte taalteken en als zodanig slechts
indirect moment van de geconstitueerde „werkelijkheid". De twee andere
soorten functies hebben direct betrekking op het „werkelijkheid"-constituerend
moment der gebruikte taaltekens. Binnen de grammatische
functies onderscheiden wij dus:
a. „werkelijkheid"-constituerende functies, onderverdeeld in
1 syntactische functies en
2 woordsoortelijke functies;
b. taaltechnische functies.
Met als criterium het „werkelijkheid"-constituerend aspect waaronder
1 REICHLING spreekt ook van „taaltechnisch" als het om woorden gaat, dus om
tekens die een vrije functie vervullen. De genoemdheden van zulke „taaltechnische
woorden" zijn echter niet gelegen binnen de taal zelf, maar daarbuiten. Zo'n genoemdheid
bestaat in een relatie tussen genoemdheden. „Het woord dat is niet „zakelik"
in deze zin, dat wij het gebruiken om er die betrekking zelfstandig mee te noemen
[in : J Ik geloof dat hij komt. I], doch wel symboliseert het 'n zekere afhankelikheid
die we ook in ons taal-denken willen gesteld zien. Dat is 'n zuiver taal-technies woord."
(Het Woord, blz. 280.) Wij leggen de nadruk op „ook" : „die we ook in ons taal-denken
willen gesteld zien." D.w.z. : de afhankelijkheid bestaat „óók" buiten ons taal-denken.
„Want, en ook omdat of daar en vele woorden meer, zijn taaltechniese woorden en
in die woorden symboliseert de taalgebruiker de betrekking, die tussen de twee woordgroepen
ligt en waardoor de beide groepen leden zijn van de grotere gebruikseenheid."
(Het Woord, blz. 290.) De hier genoemde woorden symboliseren niet de betrekking
die tussen de twee woord-groepen ligt, maar de betrekking tussen wat er door die twee
woordgroepen wordt „genoemd".
167
een genoemdheid wordt „genoemd" kunnen wij nu de drie soorten grammatische
functies onderscheiden:
1. het „noemen" van een genoemdheid voorzover zich bevindend binnen
een „werkelijkheid" is een syntactische functie;
2. het „noemen" van een genoemdheid voorzover zich bevindend binnen
een „werkelijkheids-"constituant is een woordfunctie;
3. het „noemen" van een genoemdheid als moment van een woordfunctie
is een morfeemfunctie.
In aansluiting aan de traditie leggen wij, binnen de systematiek van
ons onderzoek, onze terminologie als volgt vast.
1. Een semanteem is morfeem voorzover het in een bepaald geval van
taalgebruik een morfeemfunctie vervult.
2. Een semanteem is woord voorzover het in een bepaald geval van taalgebruik
een woordfunctie vervult.
3. Een woord is syntagma voorzover het in een bepaald geval van taalgebruik
een syntactische functie vervult.
IV . 5. Het chaotisch karakter der traditionele terminologie. Verdere vastlegging
der termen „woord", „syntagma" en „morfeem".
Uit ons onderzoek is duidelijk geworden in hoeverre de grammatische
functie de basis kan zijn, als het erom gaat, helderheid te verkrijgen
omtrent elementaire taalkundige begrippen. Functieonderzoek zal verschijnselen
kunnen blootleggen welke ten grondslag liggen aan het gebruik
van grammaticale termen, dat, zodra men er zich op bezint, zo chaotisch
schijnt, maar waarin toch een zekere eenheid heerst, eenheid althans in
zoverre, dat er verschijnselen bestaan die de taalbeschouwers zonder
aarzelen als „woord", „woordgroep", „zin" enz. kwalificeren. Er zijn
ons bepaalde criteria duidelijk geworden die in de grammaticale traditie
niet expressis verbis onderscheiden worden, hetgeen de voornaamste
oorzaak is van de „onoplosbaarheid" van bepaalde fundamentele problemen,
zoals „wat is een woord?" of „wat is een zin?". In de traditionele
terminologie liggen namelijk verschillende en soms ook onverenigbare
criteria ten grondslag aan het gebruik van éénzelfde term. Het gebruiken
van één term suggereert dan dat deze term één verschijnsel ondubbelzinnig
aanduidt, terwijl er in werkelijkheid van meer dan één verschijnsel
sprake is. Men vindt het b.v. heel vanzelfsprekend, zonder meer te zeggen
dat I geel een „woord" is. Treft men evenwel het taalteken I geelachtig
168
aan, dan zegt men dat het „hier" géén „woord" is. Dat geel 1-als-zodanig
een „woord" genoemd kan worden, komt doordat een kenmerkende
functiemogelijkheid (die van bijvoegelijk naamwoord) een woordfunctie
is; deze onderscheidt 1 geel 1 met een aantal andere semantemen van
alle overige. Dat b.v. f achtig 1-als-zodanig een „morfeem" genoemd kan
worden, komt doordat er geen woordfunctie kenmerkend is voor i achtig
terwijl een bepaalde morfeemfunctie dit semanteem (al of niet met meer
andere semantemen) van alle overige semantemen onderscheidt. Onder
het opzicht van de kenmerkende functiemogelijkheid kan men geel 1
een woord en 1 achtig 1 een morfeem noemen. In onze terminologie
spreken wij alleen van „woord" en „morfeem" onder het opzicht van een
in feite vervulde functie. Het gebruik van de termen doet op zichzelf niet
ter zake en kan veranderd worden mits men duidelijk te verstaan geeft
op welke verschijnselen de termen betrekking hebben. Men kan de term
„woord" gebruiken ter aanduiding van een semanteem voorzover het
in een gegeven geval van taalgebruik op bepaalde wijze functioneert,
maar ook ter aanduiding van een semanteem voorzover het op bepaalde
wijze functioneren Uni
Naast het criterium van de in feite vervulde functie en de kenmerkende
functiemogelijkheid doet zich nog een derde criterium voor, namelijk
bij het benoemen van semanteemcombinaties: het criterium van de binnen
een semanteemcombinatie vervulde functies. Konden wij de woordfunctie
identiek stellen met de woordsoortelijke functie zolang het semantemen
betrof, indien wij het traditionele gebruik van de term „woord" ook voor
semanteemcombinaties willen doorgronden, moeten wij vaststellen dat
die identificatie niet geldt. Wij beschreven de woordfunctie als het „noemen"
van een genoemdheid binnen één dimensie van een „werkelijkheid".
In Ik zag een klein paard, Jan! kan men van de semanteemcombinatie
j een klein paard 1 vaststellen dat zij een „zaak" „noemt" binnen
de ruimtelijke „werkelijkheids"-dimensie (één-dimensionaal) èn binnen
het „werkelijkheids"-vlak (twee-dimensionaal). Tèch noemt men een
klein paard 1 niet een woord, maar een „woordgroep, uit drie woorden
bestaand"; 1 een klein paard 1 vervult dus volgens de traditie geen woordfunctie.
Als wij, de traditie volgend, weigeren, I een klein paard 1 een
„woord" te noemen, dan berust die weigering niet op het aspect waaronder
de genoemdheid wordt „genoemd", maar op het feit dat de binnen
een klein paard 1 vervulde functies niet taal-technisch zijn. Zij zijn
169
direct-„werkelijkheid"-constituerend, ofwel vrij. Willen wij in aansluiting
aan de traditie het gebruik van de term „woord" niet beperken tot
semantemen, maar uitbreiden tot semanteemcombinaties, dan moeten
wij onder „woord"-functie verstaan : een één-dimensionaal „noemen",
voorzover dit geschiedt door een teken waarbinnen geen vrije functies
worden vervuld. Voor de morfeemfunctie hebben wij dit nieuwe criterium
niet nodig : ook een semanteemcombinatie die een taal-technische functie
vervult kan volgens de traditie een „woorddeel" ofwel „morfeem"
genoemd worden; men beschouwt in i Hij trok zijn „Het-kan-me-nietschelen"-
gezicht. 1 I „het-kan-me-niet-schelen"-gezicht als één woord.
Wij komen via dit nieuwe termgebruik tot het vastleggen van het gebruik
van een andere term, namelijk die van „woordgroep". Een teken dat
een genoemdheid „noemt" binnen één dimensie, en waarbinnen vrije
functies worden vervuld, is een woordgroep.
Indien wij het criterium van de binnen een teken vervulde functies
hanteren, kunnen wij onze aansluiting bij de traditionele terminologie,
en dus ook die terminologie zelf, bij het benoemen van alle gebruikte
tekens verantwoorden. Dat criterium betreft immers ook de semantemen,
zij het in het negatieve : binnen een semanteem worden geen grammatische
functies vervuld. Zo komen wij tot het volgende termgebruik.
Een taalteken dat een morfeemfunctie vervult is een morfeem.
Een taalteken dat een woordfunctie vervult is een woord.
Een taalteken dat een woordgroepfunctie vervult is een woordgroep.
Een woord dat, of een woordgroep die een syntactische functie vervult
is een syntagma.
IV. 6. De zin. De hiërarchie der „werkelijkheid"-constituerende functies.
Wij zullen tenslotte een analyse beproeven van het taalkundige begrip
„zin". Hier is de verwarring het grootst, omdat met die term taalverschijnselen
worden aangeduid onder allerlei verschillende aspecten, zonder
dat die aspecten onderscheiden worden. Ook het begrip „zin" kan
getoetst worden aan de grammatisch-functionele verschijnselen.
De traditionele grammatica noemt i Ik zag een klein paard, Jan! i een
zin ; zij noemt elk taalteken dat een genoemdheid als een „feit" te kennen
geeft een zin. Het „noemen" van een „feit" kan blijkens Ik zag een klein
paard, Jan! I geschieden door een semanteemcombinatie die weliswaar
170
geconstitueerd wordt door woorden, maar die geen woordgroep genoemd
kan worden, omdat er geen sprake is van één-dimensionaal „noemen":
een „feit" immers voltrekt zich krachtens zijn aard in een „werkelijkheid".
Zo'n semanteemcombinatie noemen wij, in tegenstelling tot een
woordgroep, een woordcombinatie. Tekens die een „feit" kunnen „noemen"
zijn:
a. semantemen die woord zijn: Kom! I ;
b. semanteemcombinaties die woord zijn: Komt! ;
c. semanteemcombinaties die woordgroep zijn: i Kom kijken! ;
d. semanteemcombinaties die woordcombinatie zijn: Hij komt kijken.
Het als een „feit" te kennen geven zullen wij aanduiden met „zinsfunctie".
Ik zag een klein paard, Jan! noemen wij dus alleen „zin"
voorzover het een „feit" „noemt". Ingeval iemand onze studie aanduidt
als „dat „Ik-zag-een-klein-paard-Jan!"-boek", vervult i Ik zag een klein
paard, Jan! 1 volgens ons termgebruik geen zinsfunctie maar een morfeemfunctie
; hetzelfde geldt als iemand verzucht „Ik ben nu al dagen
aan het ik-zag-een-klein-paard-Jannen.". Ook in het traditionele
termgebruik noemt men een taalteken dat een „feit" „noemt" een zin.
Er zijn echter ook andere gevallen waarin men van een zin spreekt: zo
spreekt men van „de zin Ik zag een klein paard, Jan! i die dienst doet
als woorddeel" in dat „Ik-zag-een-klein-paard-Jan!"-boek f. In onze
terminologie betekent dat het volgende: de semanteemcombinatie !Ik
zag een klein paard, Jan! 1, waarvoor de mogelijkheid van het „noemen"
van een „feit" kenmerkend is, vervult hier een morfeemfunctie. M.a.w.
I Ik zag een klein paard, Jan! hoeft niet altijd een „feit" te „noemen".
In dat „Ik-zag-een-klein-paard-Jan!"-boek 1 „noemt" het op bepaalde
wijze iets dat samenhangt met een kenmerkende eigenschap van de„soort"
waar een bepaalde „zaak" (nl. deze studie) onder valt; de functie maakt
moment uit van een zelfstandignaamwoordsfunctie, er is dus geen sprake
van het als zodanig „noemen" van een „feit". Ook spreekt men in de
traditie wel van „zin" bij de titel van een verhaal: „Het behouden huis".
Hiervoor moet het criterium gezocht worden bij de door het taalteken
vervulde functie, zij het in negatieve zin: men pleegt een „noemend"
teken dat geen functie vervult binnen een groter teken, soms een zin te
noemen. Het gebruik van de termen „hoofdzin" en „bijzin" maakt de
zaak nog ééns zo gecompliceerd. Uit één en ander blijkt dat bij het tra.-
ditioneel gebruik van de term „zin" sprake is van verschillende fenome-
171
nen die met die term worden aangeduid, en dat aan die fenomenen o.a.
een verschijnsel ten grondslag ligt van grammatisch-functionele aard.
In overeenstemming met onze vorige terminologische afspraken is ons
criterium voor het gebruik van de term „zin" een bepaalde grammatische
functie voorzover deze in een gegeven geval van taalgebruik wordt
vervuld. Een „zin" derhalve noemen wij ieder teken dat een „feit"
„noemt".
Samenvattend formuleren wij:
1. Het gebonden „noemen" van een genoemdheid als moment van een
grammatische functie is een morfeemfunctie.
2. Het „noemen" van een genoemdheid als zich bevindend binnen één
„werkelijkheids"-dimensie, voorzover dat geschiedt door een teken
waarbinnen geen vrije functie wordt vervuld, is een woordfunctie.
3. Het „noemen" van een genoemdheid als zich bevindend binnen één
„werkelijkheids"-dimensie, voorzover dat geschiedt door een teken
waarbinnen vrije functies worden vervuld, is een woordgroepfunctie.
4. Het „noemen" van een genoemdheid als zich bevindend binnen een
„werkelijkheid" is een syntactische functie.
5. Het „noemen" van een genoemdheid als een „feit" is een zinsfunctie.
In aansluiting hieraan:
1. Een taalteken dat een morfeemfunctie vervult, is een morfeem.
2. Een taalteken dat een woordfunctie vervult, is een woord.
3. Een taalteken dat een woordgroepfunctie vervult, is een woordgroep.
4. Een woord dat, of een woordgroep die een syntactische functie vervult,
is een syntagma.
5. Een woord dat, een woordgroep of een woordcombinatie die een zinsfunctie
vervult, is een zin 1 .
Het bovenstaande impliceert dat het woord de primaire taaleenheid is:
elke vrije grammatische functie onderstelt een woord; elke gebonden
functie onderstelt een vrije functie dus eveneens een woord. Een woord
is de kleinste eenheid die een vrije, d.w.z. een direct-„werkelijkheid"-
In aansluiting hieraan kunnen onze functiebeschrijvingen van semantemen worden
uitgebreid tot woorden en woordgroepen. „Een semanteem dat . . ." kunnen
wij nu overal vervangen door: 'Een woord dat, of een woordgroep die ...".
172
constituerende functie vervult; „kleinste" wil hier zeggen: niet ontleedbaar
in taaltekens die zelf ook een vrije functie vervullen.
De functies die in de traditionele grammatica's ter sprake zijn, d.w.z.
die in grammaticale termen benoemd worden, zijn die van woord (men
benoemt de woordsoort), syntagma (men benoemt het zinsdeel) en zin.
Men onderscheidt zinnen o.a. door mee te delen of zij in het praesens
dan wel in het praeteritum staan. Het benoemen van de „tijd" behoort
niet specifiek tot de woordbenoeming of de zinsontleding, men kan van
een gehele zin zeggen dat zij in een bepaalde „tijd" „staat". Men benoemt
de zin dan als „noemende" een „feit" binnen een „werkelijkheid" in
haar verhouding tot de „werkelijkheid" van de taalgebruiker. De benoeming
van de „tijd" van een zin is een specifieke zins-benoeming in
ónze terminologie: het gaat dan immers om een „feit" in zijn verhouding
tot de „werkelijkheid" van de taalgebruiker.
De woordsoortelijke, de syntactische functie en de bovengenoemde
zins-functie zijn „werkelijkheid"-constituerende functies. Zij bezitten een
hiërarchisch verband: de syntactische functie is conditio sine qua non
voor de zinsfunctie; de woordsoortelijke functie is conditio sine qua
non voor de syntactische functie.
De „werkelijkheid"-constituerende functies zijn in zoverre fundamenteel,
dat elk der ándere verschijnselen die wij met de term „grammatische
functie" aanduidden (morfeem- en woordgroepfunctie) tenminste één
„werkelijkheid"-constituerende functie onderstelt. En elke grammatische
functie onderstelt een woord. De woordfunctie is derhalve
primair. Samengevat:
De drie fundamentele grammatische functies bestaan in het „noemen"
van een genoemdheid, respectievelijk:
a. voorzover zich bevindend binnen één „werkelijkheids"-dimensie
(woord);
b. voorzover zich bevindend binnen een „werkelijkheid" (syntagma);
c. voorzover zich bevindend binnen de „werkelijkheid" van de taalgebruiker
(zin).
Een „feit" constitueert een „werkelijkheid"; een „werkelijkheid" onderstelt
twee „werkelijkheids"-dimensies. Derhalve onderstelt een zin
een syntagma en een syntagma een woord. Indien een „feit" wordt „genoemd"
door één semanteem (vgl. de gebiedende wijs van I komen i :
173
I Kom! I) dan is bijgevolg dat ene semanteem tegelijkertijd zowel woord
als syntagma als zin.
Conclusie:
De termen „woord", „syntagma" en „zin" hebben betrekking op
taaltekens voorzover deze een fundamentele grammatische functie vervullen.
Een „werkelijkheid" is geconditioneerd door de drie fundamentele
grammatische functies.
IV. 7. Afsluiting. „Taal" gedefinieerd in grammatisch functionele termen.
Wij zullen deze studie afsluiten met de verantwoording van de titel.
Een titel is een aankondiging en tevens een samenvatting. Een samenvatting
is pas maximaal zinvol voor wie de onverkorte vorm reeds kent.
Daarom brengen wij hier aankondiging en sluitstuk samen.
De titel introduceert een taalkundige categorie van algemene aard,
de grammatische functie. Wij onderzochten de grammatische functie voorzover
deze zich in „het Nederlands" openbaart. Wij identificeerden haar
als de, wijze waarop een genoemdheid in haar verhouding tot een „werkelijkheid"
binnen een betekeniseenheid wordt te kennen gegeven. Wij
kunnen nu overgaan tot een veralgemening van onze conclusie, d.w.z.
wij kunnen op zijn minst stellen dat er nog meer talen zijn waarin de
grammatische functie zich als zodanig voordoet. Deze veralgemening
komt reeds in de titel tot uitdrukking; deze spreekt immers van „de"
grammatische functie, van het verschijnsel in het algemeen.
In de ondertitel is sprake van methode van grammaticale analyse. Het
methodische van deze studie kunnen wij samenvatten in de volgende
punten.
1. Er bestaat een hiërarchie van grammatisch functionerende tekens,
tot uitdrukking komend in de oppositie woord/syntagma/zin. Bij een
studie van de grammatische functie is de onderzoekssystematiek door
genoemde hiërarchie bepaald. D.w.z. studie van de zin onderstelt
kennis van het woord, ofwel: syntaxis onderstelt woordleer. Studie
van grammatische functies onderstelt bovendien studie van genoemdheden.
2. Er bestaat een hiërarchie van genoemdheden zowel binnen de syn
tactische- als binnen de woordsoortelijke functies, tot uitdrukking
174
komend in de oppositie zelfstandig/afhankelijk. Bij een grammaticale
studie van genoemdheden wordt de systematiek door genoemde hiërarchie
bepaald. D.w.z. studie van afhankelijke genoemdheden onderstelt
studie van zelfstandige genoemdheden.
3. Studie van genoemdheden onderstelt een taalbeschouwer. Taalbeschouwer
is hij die zich stelt op het standpunt van „de" taalbeheerser.
4. De bepalende factor voor het standpunt van „de" taalbeheerser zijn
die kenmerken der optimale genoemdheden waarvan wordt aangenomen
dat zij aan de optimale genoemdheden van elke optimale
taalbeheerser eigen zijn.
5. De genoemdheden die in de grammatica worden bestudeerd zijn die
welke zich voordoen in de voorstelling van de taalbeheerser krachtens
passief gebruik van de te bestuderen tekens. Het controlemiddel is
substitutie, oppositie en disjuncte toepassing.
In het bovenstaande werd, evenals in de titel, onderscheid gemaakt
tussen „grammatisch" en „grammaticaal". Dit onderscheid verantwoorden
wij hier als volgt.
Grammatisch noemen wij die taalverschijnselen die direct betrokken zijn
bij de wijze waarop genoemdheden in hun verhouding tot een geconstitueerde
„werkelijkheid" binnen een betekeniseenheid te kennen worden
gegeven.
Grammaticaal noemen wij datgene wat samenhangt met de studie van
grammatische verschijnselen.
De term „grammatica" wordt zowel binnen als buiten de linguïstiek op
twee manieren gebruikt; le ter aanduiding van de systematiek der grammatische
verschijnselen; 2e ter aanduiding van een systematische beschrijving
der grammatische verschijnselen. Er bestaat geen bezwaar
tegen handhaving van dit dubbele gebruik, daar het in de praktijk weinig
of geen misverstand kan veroorzaken. Wel moet erop gewezen worden
dat „grammatische verschijnselen" zowel functioneel als formeel kunnen
zijn en dat dus „grammatica" zowel op (beschrijving van) de
ene soort als op (beschrijving van) de andere soort betrekking kan hebben.
Wij maken daarom onderscheid tussen functionele en formele grammatica,
die een complementariteit vormen binnen de linguïstiek. Het vermogen
tot grammatisch functioneren onderscheidt taaltekens van andere
tekens.
175
Ook de term „taal" tenslotte, kan als vakterm worden gebruikt en
wel als volgt: een geheel van semantemen die grammatische functies
kunnen vervullen binnen grotere taaltekens, welke op hun beurt grammatische
functies kunnen vervullen binnen weer grotere taaltekens, en zo
steeds verder, is een taal 1 .
De grammatische functie is het semantische verschijnsel dat ten grondslag
ligt aan elke grammaticale analyse van taal.
1 Het is duidelijk dat op deze wijze „taal" inderdaad een vakterm is. Buiten de
linguïstiek gebruikt men immers „taal" ook voor andere tekenverschijnselen : „de
taal der ogen" o.a. Of men als linguïst van b.v. de „taal" der bijen zou kunnen spreken,
is afhankelijk van een onderzoek waarbij aangetoond zou moeten worden of in de
tekengeving van de bijen sprake is van grammatisch functionerende semantemen.
Anderzijds noemt men bepaalde zeer oude bewaard gebleven formules in priesterlijke
riten ook een „taal", alhoewel niemand, (ook de priesters zelf niet) die formules kan
interpreteren. (Vgl. HOEK, Dajakpriesters, blz. 10, 11.) Ook deze tekengeving kan men
als lingutst niet op één lijn stellen met „taal"-gebruik, zolang een noodzakelijke voorwaarde
voor het aantonen van het grammatisch functioneren der semantemen (nl.
taalbeheersing) ontbreekt.
176
SAMENVATTING.
De bij ons onderwijs gebruikte Nederlandse spraakkunsten (schoolgrammatica's)
ondervinden zeer veel kritiek, vooral van de zijde der
moderne linguïsten. Traditioneel-grammaticale verhandelingen worden
als onwetenschappelijk en chaotisch verworpen. Opmerkelijk is evenwel,
dat desondanks de traditionele grammatische categorieën (zelfstandig
naamwoord, werkwoord, onderwerp, gezegde, etc.) ook in de meest geavanceerde
taalkunde een positieve rol spelen. Op basis van dit feit
en van het feit dat taaltekens betekenis bezitten, onderzochten wij
voor enkele van die taalcategorieën, in hoeverre semantische momenten
voor de grammaticale onderscheidingen bepalend zijn. Uitgaande van de
woord-theorie van REICHLING analyseerden wij met dat doel de Nederlandse
zin Ik zag een klein paard, Jan! I. Wij deden daarbij uitsluitend
een beroep op moedertaalbezit. Een dergelijke „spiritualistische" (geesteswetenschappelijke)
beschouwing van het semantische moment is complementair
verbonden met de „naturalistische" (natuurwetenschappelijke)
beschouwing van het formele moment van taal. Vorm en 'betekenis zelf
zijn complementair en dan ook beide inherent aan alle taalgebruik. De
gedachte dat bij taalkundig onderzoek de betekenis wezenlijk uitgeschakeld
zou kunnen worden is even irreëel als uitschakeling van de vorm.
Gegeven eenmaal deze complementariteit kunnen echter betekenis en
vorm wel afgezien van elkaar worden beschouwd.
In onze grammaticale beschouwing van betekenis kwamen wij tot
het begrip grammatische functie. De grammatische functie is het semantische
verschijnsel dat ten grondslag ligt aan de indeling der grammatische
categorieën. Een belangrijk onderscheid binnen de grammatische
functies bleek de oppositie tussen ruimte en tijd, welke correspondeert
met de oppositie tussen de naamwoord- en de werkwoordfuncties. In
het kader van deze ruimte/tijd-onderscheiding kon een markant verschil
tussen woordleer (woordsoortenbenoeming) en syntaxis (zinsontleding)
worden vastgesteld.
Een ander onderscheid dat aan het licht kwam is dát tussen vervulde
functie en functiemogelijkheid. Het chaotische karakter van het bestaande
grammaticale termgebruik vindt onder meer zijn oorsprong in het verwaarlozen
van dit onderscheid. Impliciet past men het incidenteel toe
12 171
in uitspraken als „op is een voorzetsel, maar hier (b.v. in I Ik loop de
trap op. I) is het een bijwoord.".
Behalve enige specifiek-grammatische categorieën beschouwden wij
ook enkele andere taalkundige begrippen („woord", „morfeem" o.a.)
in hun grammatisch-functionele implicaties.
178
S UMMARY
The Dutch school grammars used in the Netherlands are repeatedly
criticized, especially by modern linguists. Works dealing with grammar
on the traditional lines are rejected as unscientific and chaotic. Curiously
enough, traditional grammatical categories such as noun, verb, subject,
predicate etc., play their part even in the most advanced linguistic
theories. Starting from this fact, and from the fact that linguistic signs
are meaningful, we have investigated, in the case of some of these
categories, to what extent semantic elements play a part in the grammatical
distinctions. Using REICHLING'S theory of the word for our starting
point, we have analysed the Dutch sentence Ik zag een klein paard, Jan!
(I saw a small horse, John!), in doing which we have based ourselves
exclusively on the Dutch speaker's knowledge of his own language.
Such a humanistic approach to the semantic element is a complement
to the scientific approach to the formal element in language. Form and
meaning are themselves complementary and are therefore both inherent
in all use of language. The idea that in a linguistic investigation meaning
could be essentially eliminated is just as unreal as an elimination of
form would be. In spite of their being complementary, however, we can
consider meaning and form independently.
In our grammatical investigation of meaning, we have arrived at the
notion of grammatical function. The grammatical function is the semantic
phenomenon that underlies the grammatical categories.
An important distinction within the grammatical functions has proved
to be the opposition between space and time, corresponding to the
opposition between noun and verb functions. Within this space/time
distinction we have ascertained a marked difference between parsing
(parts of speech) and sentence analysis (syntax). Another distinction
we have been able to make is that between actualized function and
potential function. The chaotic character of the existing grammatical
terminology can, among others, be explained from a neglect of this
distinction. It is made implicitly and incidentally in such statements as
'Up is an adverb, but in this particular case (e.g. in He walked up the
street), it is a preposition.'.
Apart from some categories that are specifically grammatical, we
have also investigated a few other linguistic notions, such as „word",
„morpheme", with their implications from the point of view of grammatical
function. 179
GECITEERDE WERKEN
GERIT ACHTERBERG, Cr. yptogamen. Eiland der ziel. Dead end. Osmose. Thebe.
's-Gravenhage, 1946.
E. W. BFTH, Natuur en geest. [Nog niet gepubliceerd.]
LEONARD BLOOMFIELD, Language. London, [1950].
NORM CHOMSKY, Seniantic considerations in grammar. Monograph no. 8, pp. 141—
153 (1955). The Institute of Languages and Linguistics, Georgetown University.
Syntactic structures. 's-Gravenhage, 1957. (Nr. IV van Janua linguarum.
Studia memoriae Nicolai van Wijk dedicata.)
VAN DALE, zie C. Kruyskamp.
J. VAN HAM EN S. HOFKER, Beknopte Nederlandse spraakkunst. Groningen, Batavia,
1935.
JAN HANLO, Maar en Toch. In opdracht van De Beuk, Stichting voor literaire publicaties
te Amsterdam, uitgegeven voor de leden van de Vriendenkring van De Beuk,
als deel 5 van de vijfde serie A. Amsterdam, 1957. [Ongepagineerd.]
J. HOEK, Dajakpriesters. Een bijdrage tot de analyse van de religie der Dajaks. Z.p.,
1949. [Acad. proefschr. Amsterdam.]
Orro JESPERSEN, The philosophy of grammar. London, [1958].
C. KRUYSKAMP, Groot woordenboek der Nederlandse taal. 's-Gravenhage, 1961.
MAR'TINUS JAN LANGEVELD, Taal en denken. Een theoretiese en didaktiese bijdrage
tot het voortgezet onderwijs in de moedertaal, inzonderheid tot dat der grammatika.
Groningen, enz., 1934. [Acad. proefschr. Amsterdam.]
LUCEBERT, Van de afgrond en de luchtmens. 's-Gravenhage, 1955.
LULOFS, F. Dr. D. C. Tinbergen's Nederlandse spraakkunst. Opnieuw bewerkt door —.
Zwolle, 1959.
ANION REICHLING, Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik.
Nijmegen, 1935.
— Verzamelde studies. Over hedendaagse problemen der taalwetenschap. Zwolle,
1961.
E. RUPMA EN F. SCHURINGA, Nederlandse spraakkunst. Bewerkt door J. Naarding.
Groningen, 1958.
TINBERGEN-LULOFS, zie F. Lulofs.
C. G. N. DE VOOYS, Nederlandse spraakkunst. Met medewerking van M. Schtinfeld.
Groningen, Djakarta, 1953.
180
ZAAKREGISTER
aangesproken persoon: 161-164.
aantonende wijs: 135-136.
aanvoegende wijs: 135-136.
aanwijzend voornaamwoord: 89-91.
abstracte genoemdheid: 137-141.
afhankelijk: - „noemen": 55; - „noemen" bij Reichling: 58.
begrip: - in onderscheid met grammatische functie: 124.
betekenis: - in taal en taalgebruik: 14-15; - als object van onderzoek: 26; - zelfstandig
en onzelfstandig toegepast: 57-65; - van een semanteernombinatie:
76; - tegenover functie: 91; - van een eigennaam: 107; - tegenover "vorm"
in taalgebruik en taalbeschouwing: 146-148.
betekenisbeschrijving: 28; voorwaarden voor de -: 97-98.
betekenisstructuur: 79-81.
bezittelijk voornaamwoord: 91.
bijvoegelijk naamwoord: - in de gangbare grammatica: 90; - tegenover bijvoegelijke
bepaling: 160--161.
bijvoegelijke bepaling: 160-161.
bijwoord: 90.
bijzin: 171.
concrete genoemdheid: 137-141.
„denken": 88, 92-94.
diminutief 152, 154.
disjuncte toepassing: - van de betekenis: 48, noot 2; - van een functie: 107-108.
distinctieve functie: 113-114.
distinctivum: 115.
durend kenmerk: 118; - tegenover „soortelijk" kenmerk: 119-121.
eigennaam: - als term voor verschillende verschijnselen: 102-108; vastlegging van
de term -: 109; - tegenover aangesproken persoon: 161-164.
„feit": 121-122.
fonologie: 146.
formeel aspect: 144-148.
formele grammatica: 148.
functie: - in onderscheid met betekenis: 74, 75, 91; - als moment van taal en taalgebruik:
77; - in onderscheid met teken: 88; markerende -; 89; potentiële -:
89, 90; feitelijke -: 89, 90; gebonden -: 154-155; vrije -: 154-155.
functiebeschrijving: 96-98, 111-112.
functiemogelijkheid: - als semanteemeigenschap : 77 ; als criterium voorsemanteemklassen:
79-82.
functieverhouding: 85-86.
functioneel aspect: 144-146.
genaemdlttid: 5.
gezegde: - tegenover persoonsvorm: 159-160.
grammatica: het gangbare begrip -: 89; - op school: 93; - met betrekking tot
„vorm" en „betekenis": 142-148.
grammaticaal: - in onderscheid met „grammatisch": 175.
grammaticale kennis: 95.
181
grammaticale traditie: plaats der grammatische functies in de -: 143; plaats van
„vorm" en „betekenis" in de -: 143-145.
grammatisch: - in onderscheid met „grammaticaal": 175.
grammatische betekenis: 144-146.
grammatische functie: vastlegging van de term -: 98; - tegenover „begrip": 124; -
in correlatie met formele verschijnselen : 143-146.
grammatische vorm: 144-446.
hetero-realis: 131, 135-136.
hiërarchie: - der genoemdheden. 57; - der functies: 75, 88; - als bepalend voor
functiebeschrijving: 99.
homoniem, homonymie: - als factor bij ontleedbaarheid: 32-33 ; 36--41; tegenover
synoniem (synonymie): 71; - bij eigennamen: 102-103.
hoofdwerkwoord: 118.
hoofdzin: 171.
hulpwerkwoord: 118.
imperatief: 111-112.
individueel aspect (individuele kenmerken): 102-105.
irrealis: 131.
kenmerk: - van genoemdheden: 66-68; de term - nader gepreciseerd: 115-118.
leesteken: 20, 21.
lemmateken: 21.
lemmavorm: 20.
„lichaam": - als grammaticale term : 140.
lidwoord: 91, 114.
linguale ervaring: 83-85.
lokaliseerbaar(-heid): 140-142.
„massa": als grammaticale term : 140.
methode: - van grammaticale analyse, samengevat : 174-175.
morfeem: - in verhouding tot een ander functionerend semanteem : 152-155; - als
semanteem onder het „werkelijkheid"-constituerend aspect: 168, 172.
morfeemfunctie: - onder het afhankelijkheidsaspect: 151-155; - onder het „werkelijkheid"-
constituerend aspect: 167-168; 172.
Nederlands: „het" -, als af te bakenen object : 7-9.
niet-linguale ervaring (niet-linguale kenmerken): 83-85; 107; - in onderscheid met
grammatische functies: 124.
„noemen": 50, noot 1; anomaal -: 78; impliciet -: 112, 122.
nominale functie: 124.
onderwerp: - in samenhang met de persoonsvorm: 116; - tegenover zelfstandig
voornaamwoord: 158; - tegenover lijdend voorwerp:158-159, 163.
(on-)ontleedbaar: zie taalteken.
onvoltooid: 132-134.
onvoltooid verleden tijd: analyse van de term - : 128.
onzelfstandige betekenis: - getoetst bij Reichling: 60-65.
oppositie: - als controlemiddel bij synoniemen: 66-70; - gehanteerd als principe
bij betekenis- en functiebeschrijving: 97-98, 135-136.
optimale „zaak" (optimale genoemdheid) : 29-30.
originalis: 152, 154.
persoonsvorm: - in de gangbare grammatica: 115-117; - in oppositie tot bijvoege.:
182
lijk naamwoord: 119-121; vastlegging van de term -: 142; - tegenover gezegde:
159-160.
praesens: 126-136.
praesens historicum: 127.
praeteritum: 126-136.
realis: 131, 135-136.
„ruimte": - in oppositie tot „tijd": 120, 122-124; - in eenheid met „tijd": 123;
- als grammaticale term: 138-142.
schoolgrammatica: 1, 156.
semanteem: vastlegging van de term - : 35; - tegenover „woord": 46-47.
semanteemcombinatie: 71-76.
semanteemklasse: 82.
semantische benadering: - van grammaticale verschijnselen: 146-148.
„soort": 48; - als linguïstisch begrip: 53-55.
„soortelijk(e)" kenmerk(en): 100-102; - tegenover durend kenmerk: 119-121.
„soortelijk" plus-kenmerk: 57.
stofnamen: 138-139.
subject: zie onderwerp.
sub-semanteemklassen: 87.
substitueren (substitutie): - bij het vaststellen van synonymie: 70; - bij het vaststellen
van functies: 79; - bij het vaststellen van semanteemldassen: 82-83.
synoniem (synonymie): analyse van het gangbare begrip: 67-70.
syntactische functie: - tegenover woordsoort(-elijke)-functie: 158-165; vastlegging
van de term -: 165; - onder het „werkelijkheid"-constituerend aspect: 167-
168; 172-173.
syntagma: 168, 172-173.
syntaxis: 174.
systeem: 81-82.
systematiek: - van „het Nederlands": 81 (noot 1), 82.
„taal": - als linguïstische vakterm: 175-176.
taalbeheerser: - als individu: 8, 19; - als representant: 22-23.
taalbeschouwer: 18.
taalbezit: - en grammaticale kennis: 156.
taaleenheid: 11, 19.
taalgebruik: 8; noodzakelijke voorwaarde voor -: 15; - actief en passief: 24-28.
taaltechnisch woord: 77.
taaltechnische functie: 167.
taalteken: 19; vastlegging van de term -: 31; ontleedbaar - tegenover onontleedbaar
-: 31, 34-35.
taalverwerving: 25, 30.
„tegenwoordige tijd": 126; - getoetst aan de reële tijdservaring: zie praesens.
teken (niet-taalteken): 17-18; - tegenover functie: 88.
terminologie: verantwoording van de - : 109-111.
„toekomende tijd": 126.
toevoegingsfunctie: 78.
„tijd": - van de persoonsvorm: 115-118; - in oppositie tot „ruimte": 120-124;
analyse van het grammaticale begrip: 124; toetsing aan het gangbare begrip:
125-130.
uniek aspect (unieke kenmerken): 101-102.
183
„verleden tijd”: 126; — getoetst aan de reële tijdservaring: zie praeteritian.
voltooid: 132-134.
voornaamwoord: zie : aanwijzend-, bezittelijk- en zelfstandig voornaamwoord.
vorm: 13, 14; — in „taal" en „taalgebruik" als moment van een teken : 32; — tegenover
betekenis in taalgebruik en taalbeschouwing: 146-148.
vormexemplaar: 14; 143.
vormmoment: — als criterium bij het ontleden : 94.
werkelijkheid: — in de reële ervaring: 130; — als eenheid van ruimte-en-tijd in de
werkwoordelijke functie: 131-136.
werkwoord: 115-117.
werkwoordelijke functie: 124.
weten: gebruiks-, onderscheidend- en analytisch — : 93-95.
woord: — als gangbare notie: 9, 10; — niet identiek met semanteem: 46-47; 149; —
als semanteem in verhouding tot een ander functionerend semanteem: 149-154;
— als semanteem onder het „werkelijkheid"-constituerend aspect: 168; — de
primaire taaleenheid: 172-173.
woordbenoeming: — in verhouding tot analyse van semanteemfuncties: 149-156; —
tegenover zinsontleding: 157-158.
woordcombinatie: 171.
woordfunctie: — onder het afhankelijkheidsaspect: 153-155; — onder het „werkelijkheid"-
constituerend aspect: 166-167, 172-173.
woordgroep: 170, 172.
woordgroepfunctie: 170, 172.
woordleer: 174.
woordsoort: 157.
woordsoortfunctie: — tegenover syntactische functie : 158-165; vastlegging van de
term — : 165, 168.
„zaak": — bij Reichling: 47-51; — onderscheiden van andere genoemdheden:
52-53; — onder verschillend aspect „genoemd": 101-102; — in oppositie tot
„feit": 120-122; — als ruimtelijk te kennen gegeven: 142; — als specifiek woordsoortelijk
begrip: 163.
zaakbeschrifving: 97, 98.
zelfstandig „noemen": 52.
zelfstandige functie: 99.
zelfstandigheid: 96.
zelfstandig naamwoord: — in de gangbare grammatica: 91, 92, 96; vastlegging van de
term —: 102; — tegenover „onderwerp": 158-159, 163.
zelfstandig voornaamwoord 100--102.
zin: — in de gangbare grammatica: 170-172; vastlegging van de term —: 172-173.
zinsfunctie: 171-173.
zinsontleding: 157-158.
184