---t. ^f 


Iii IL 
D--E 

 . )p It


"Atil-i



GESCHIEDENIS VAN DE 
LETTERKUNDE DER 
NEDERLANDEN 



GESCHIEDENIS VAN 
DE LETTERKUNDE 
DER NEDERLANDEN 


DEEL VI 

STANDAARD UITGEVERIJ 
Antwerpen / Amsterdam 



DE LETTERKUNDE 
IN DE ACHTTIENDE 
EEUW IN 
NOORD EN ZUID 


DR. HERMINE J. VIEU-KUIK 
PROF. DR. J. SMEYERS 


STANDAARD UITGEVERIJ 
Antwerpen / Amsterdam 



 Q N.V. Scriptoria, Antwerpen 
Verantwoordelijke uitgever : N.V. Scriptoria, Belgiélei 147 Antwerpen. 


Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt 
door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke wijze ook 
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever 


No part of this book may be reproduced in any form 
by print, photoprint, microfilm or any other means 
without written permission from the publisher 

Wettelijk Depot : D/1975/0034/175 
ISBN 90 02 12144 X 



DE NEDERLANDSE LETTERKUNDE 
IN HET NOORDEN 


DR. HERMINE J. VIEU-KUIK 


`Supposez mille hommes faisant le méme voyage; si chacun étoit observateur, 
chacun écriroit un livre different sur ce sujet et il resteroit encore des choses 
vraies et intéressantes à dire pour celui qui viendrait après eux.' 

LOUIS-SÉBASTIEN MERCIER, Tableau de Paris. 

Amsterdam, 1783. 

Aan de nagedachtenis van Prof. Dr. G.S. Overdiep. 


WOORD VOORAF 


Prof. Dr. G.S. Overdiep (15-11-1885 - 12-12-1944), hoogleraar aan de Universiteit 
te Groningen van 1929 af, wijdde in de jaren 1933 en 1934 een college aan de 
Nederlandse literatuur der achttiende eeuw. Deze boeiende studie kon en kan 
nog steeds worden beschouwd als uitgangspunt voor het deel der Geschiedenis 
van de Letterkunde der Nederlanden, dat voor U ligt: zij animeerde tot herziening 
van ons oordeel over een te lang verguisd tijdperk. 
Langdurige ziekte, gevolgd door de dood in 1944, was in eerste instantie de oorzaak, 
dat dit begonnen werk niet kon worden voortgezet. De perikelen van de 
Tweede Wereldoorlog, die ook na het einde van de oorlog nog jaren zouden 
doorwerken, hebben de noodzakelijke arbeid vertraagd voor de totstandkoming 
van dit deel. 
Er komt nog bij, dat alwie zich waagt aan een 'beknopte' beschrijving van deze 
periode, stuit op een veelheid van gegevens, die in nauw verband staan met een 
zeer uitgebreid terrein van onderzoek in en buiten Europa. Wil hij geen platgetreden 
paden volgen, dan moet hij zich een weg banen door een bos van hoge 
bomen met veel dicht struikgewas om zich het uitzicht te veroveren op een landschap, 
dat hij er achter vermoedt. Het enorme, consciëntieuze werk, dat de laatste 
twee decennia, zowel in België als in Nederland werd verricht, is daarvan een 
sprekend bewijs. 
De inspanning loont de moeite: het wordt steeds duidelijker, dat dit tijdperk in 
Nederland, behalve de invloed van machtige, revolutionaire denkbeelden uit het 
buitenland, typische trekken vertoont, die verklaard kunnen worden uit een historisch 
gegroeide levensvisie. Nog v ordat de literatuur dit Noordnederlandse 
element in woorden had uitgedrukt, had de Nederlandse schilderschool reeds de 
stijl van deze denkwijze, van deze nationale cultuur in haar geheel, door haar 
plastisch vermogen uitgebeeld en ver over de grenzen doen waarderen. 
Het heeft mij diep getroffen, dat het recente onderzoek van Prof. Dr. Roland 
Mortier te Brussel, met name in het werk Clartés et Ombres du Siècle des 
Lumières, de zo juist genoemde opvatting versterkt; Mortier wijst er nl. op, dat 
de reactie op renaissance en classicisme in de grote bewegingen van Verlichting 
en romantiek, van religieuze, mystieke oorsprong is, waarbij de beide laatste 
gelijktijdig optreden. Deze zienswijze betekent een wijziging in de traditionele 
beschouwing over de komst der romantiek. Onze achttiende-eeuwse literatuur 
illustreert op treffende wijze, van Hoogvliet tot Bilderdijk toe, een vroege 
romantiek en een vroege Verlichting, die nog naast het classicisme voorkomen, 
maar dit geleidelijk aan doen verdwijnen, zelfs als daarvan op het einde der 
vorige eeuw nog een vernieuwde vorm van wordt aanvaard. 


Deze literatuur is daarom een bonte markt van goede en slechte waar, van middelmatige, 
goedkope smaak eveneens, maar bovendien van verrassingen. Het is 
een inventaris, waar de nieuwsgierige klant, al snuffelend zijn individuele voor 

kan bevredigen. -keur 
Wij moesten ons hier ter typering tot een keuze beperken. 

Mijn diep gemeende dank gaat uit naar Prof. Dr. W.A.P. Smit, die mij de verantwoordelijkheid 
voor de redactie van dit deel der Noordnederlandse literatuur 
wilde toevertrouwen, wat mij de voldoening van interessant onderzoek heeft 
gegeven. 
Ik ben eveneens bijzonder dankbaar voor de vriendensteun, die ik mocht ervaren 
van de heren A. J. Th. Janssen te Enschede, 'Dr. P. J. Buynsters te Nijmegen, H. A. 
Höweler te Laren (N.-H.):-de kritische lezing van mijn manuscript, het stimulerend 
gesprek, waren voor mij een aanmoediging bij het werk. Gaarne reken ik 
hiertoe tevens de geduldige belangstelling van de uitgever van dit boek, de heer 
Ysbrand P. Stasse, bij wie ik begrip heb gevonden voor de aanwezige moe' 'jkheden. 
Ten slotte heb ik de bereidwillige medewerking zeer op prijs gesteld van het 
personeel der Rijks-Universiteitsbibliotheek te Groningen, der Ko ' 'jke Bibliotheek 
te 's-Gravenhage en last not least van de Athenaeum-bibliotheek te Deventer, 
rijke en sympathieke studiebron voor het oosten van ons land. 

Enschede, oktober 1973. 


INLEIDING 



ENKELE ASPECTEN VAN DE 


ACHTTIENDE EEUW IN NEDERLAND 


ALGEMENE OPVATTING OVER DE 
ACHTTIENDE EEUW 


Een woord van Huizinga 

De 18de eeuw werd door Huizinga beschouwd als de periode, die bij uitstek de 
stelling kon illustreren, dat alle cultuur in spel verankerd ligt. Het betreft hier 
volgens de schrijver. van Homo ludens een spelkwaliteit, die in wezen veel meer 
is dan een herdersidylle op Saksisch porselein of de prikkelende beelden ; van 
Turken, Indianen en Chinezen als naïef exotisme voor binnenhuisdecoratie, als 
modefantasie of ornament in het vederlichte spel van een Frans kunstenaar: ze 
beheerst ook de 'kabinetten-, intrigue- en avontuurpolitiek' der staatkunde, 
clubvormige kransjes en conventikelen, letterkundige genootschappen, verzamel zucht, 
`de letterkundige en wetenschappelijke geest van controverse', boeiend enamusant, 
ja zelfs de stijl, die men hanteert in de holle en ethische frasen der 
letterkunde, in de 'bleek-allegorische abstracties'. 
Dit hoog gehalte van de cultuur der 18de werd door de daaropvolgende eeuw 
niet begrepen, die onnatuurlijk en zwak noemde, wat een ernstig en stijlvol 
zoeken was naar een weg tot de natuur; immers de luchtige versiering had harmonische 
proporties en zuiver evenwicht niet werkelijk aangetast. Nieuwe vormen 
als die van neo-classicisme en romantiek met de ernst als basismotief 
konden zich hieruit ontwikkelen.' 
Huizinga wijst de term 'Pruikentijd' als benaming voor de 18de eeuw in het 
Nederlandse spraakgebruik af: immers de 17de zou in dit opzicht eigenlijk meer 
karakteristiek zijn, toen de vorstelijke allongepruik algemeen was, die het daaropvolgende 
tijdperk zou weten te vervangen door talrijke andere modellen, evenzovele 
getuigen van stijl en satire. Als aanduiding en symbool voor het `ancien 
régime' had het woord slechts kunnen dienen, toen eigentijdse kritiek daar aan 

gaf. Pas omstreeks 1880 kwam de gedachte naar voren of deze uit-leiding toe 
klakkeloze gewoonte overgenomen kwalificatie de realiteit kon dekken. 
We moeten echter tot op onze tijd toe en dat nog tot na het midden der 20ste 
eeuw wachten, vóórdat men aan een werkelijke waardering van het tijdperk der 
18de eeuw in Nederland toekomt. 

Het oordeel van enkele historici 

Men hebbe de moed de dingen bij de naam te noemen, schrijft Dr. Ph. de Vries 


in zijn bekwame studie over de eerste helft der eeuw: 2 men vindt hier niet `de 
genieën van het slag, dat elders er een eer in stelde een verlichte aera in te 
luiden'; 'gebrekkigheid en onbeduidendheid van vorm en inhoud wijzen onmiskenbaar 
op de zeer verstandelijke en emotionele potentie, die per defitionem

itionem 

met een ziekte van de geest kan worden gelijkgesteld'; het breedsprakig vertoon 
van het Franse classicisme is ongenietbaar en `de talloze pogingen om in de trant 
van de Gouden Eeuw voort te gaan, werden ondernomen, doch mislukten hopeloos, 
omdat dichters en schrijvers de forsheid, de natuurlijkheid en directheid 
van Hoofts en Vondels dagen uit eerbied voor klassicistische conventies niet meer 
aandurfden, ja, meestal van meet af aan niet meer konden bereiken, omdat zij 
door het klassicisme reeds bedorven waren, omdat zij het zelf beseften'. Frankrijks 
navolging leidde tot een grondig bederf van smaak en oordeel en een 
verlangen naar vorm en statie in leven en kunst, `die in het Hollandse milieu aan 
een minder spectaculaire, doch dieper wortelende grootheid en verhevenheid 
alleen maar afbreuk konden doen.' 
Een vergelijking met Engeland en Duitsland, waar het Franse classicisme ook 
een enorme invloed had gehad en waar ondanks deze navolging, evenals in 
Frankrijk zelf de literaire creativiteit een eigen stijl krijgt, valt ten nadele van ons 
land uit. Was er geen ontvankelijkheid voor de geest der Verlichting, die omstreeks 
1700 zich in Europa op het gebied der filosofie en wetenschap aankondigde, of 
was men er bang voor? ondanks 'verstarring van economische methoden en 
toenemende gezapigheid in het economische leven' was er geen economische 
oorzaak aan te wijzen voor dit cultuurverval: de structuur van de Republiek bleef 
tot het midden van de 18de-eeuw praktisch ongewijzigd'. De pessimistische 
samenvatting luidt : `Op de eerste helft van de 18de eeuw zijn echter niet eens de 
termen achteruitgang, verval, degeneratie of decadentie van toepassing, die alle 
nog aan een element van beweging doen denken. Zij vertegenwoordigt in de 
geschiedenis der Nederlandsche cultuur het absolute Niets. Het is bijna onbegrijpelijk, 
dat die cultuur nadien ooit weer een Europees peil heeft kunnen bereiken 
en in ieder geval hoeft men er zich niet over te verbazen, dat deze terugkeer 
onder de levenden meer dan een eeuw op zich heeft laten wachten'. 
Dr. O. Noordenbos geeft een oordeel over de tweede helft der 18de-eeuw: Ook 
nu wordt onderstreept, dat `wij nauwelijks op een belangrijke bijdrage tot het 
algemene geestelijke leven in Europa hebben kunnen bogen' en dat, als er sprake 
is van een aandeel aan het Verschijnsel van de Verlichting, dit feitelijk dateert 
uit de zeventiende eeuw, dank zij de invloed van mannen als Spinoza, Bayle, 
Balthazar Bekker, de kring der Collegianten, enz., waarop enkele figuren uit de 
18de-eeuw konden voortbouwen. Dr. Noordenbos constateert echter wel, en dit 
klinkt gunstiger, dat de tekening van het geestelijk leven der 18de-eeuw, bv. de 
theologische schakeringen, een treffende typering vinden in de roman Willem 
Leevend, op naam van Wolff en Deken 

Namen, die iets beloven 

Ondanks deze negatieve conclusies over het tijdperk der 18de eeuw, worden in 
deze beschouwingen eerbiedwaardige namen vermeld: behalve de naar Rotterdam 
gevluchte Franse réf ugié Pierre Bayle (1647-1706), die zijn beroemde, originele 
Dictionnaire historique et critique in 1706 in Nederland liet verschijnen, kan 
men wijzen op Lambert Hermansz ten Kate (1674-1731), die een verhandeling 
publiceerde over esthetiek (en die het Krimgotisch bestudeerde in verband met 


Germaanse taalvormen, een begin van moderne filologie). Willem Jacob van 
'S Gravesande (1698-1742) bleek `de belangrijkste exegeet van Newtons systeem 
op het continent. Voltaire ging bij hem in de leer, alvorens hij zijn eigen Elémens 

de Philosophie de Newton in het licht gaf'. Petrus van Musschenbroek (1692


0

1761) verdedigde in zijn inaugurele rede de experimentele methode bj wetenschappelijk 
onderzoek en wees op een element van hoogmoed, die er in een 
metafysische fundering der wetenschap zou kunnen liggen. Tiberius Hemsterhuis 
(1685-1766), filoloog in de klassieken, werd, nog geen twintig jaar oud, benoemd 
tot hoogleraar in de wiskunde en wijsbegeerte aan het Athenaeum te Amsterdam, 
trok later naar Franeker, en strekte van 1740 af de Leidse universiteit tot sieraad 
als grondvester van de nieuwe Nederlandse Graecistenschool. Zijn zoon, Franciscus 
Hemsterhuis (1721-1791) werd vooral in het buitenland als groot filosoof 
erkend. Hij is `de vertegenwoordiger van een nieuw levensideaal van een ethiek 

van innerlijke harmonie, waarin de schoonheid evenzozeer als de deugd een aandeel 
heeft'.4 Jeugdig genie toonde ook Rijkho f Michaél van Goens (1748-1810), 
die nauwelijks achttien jaren oud, werd benoemd tot buitengewoon hoogleraar 
in de geschiedenis, welsprekendheid, oudheidkunde en Grieks.` De cosmograaf 
Peter Nieuwland stierf toen hij dertig jaar oud was (1764-1784), maar had in 
zijn korte leven een veelbelovende aanleg getoond; hij was tevens dichter. Vrijmoedig 
optreden ging uit van de Doopsgezinde predikant Johannes Stinstra 
toen hij werd geschorst wegens verdenking van socianisme; eveneens van de 
Groningse hoogleraar in het Staats-, Natuur-en Volkenrecht, F.A. van der Marck 
die uit zijn ambt werd ontzet wegens zijn rationalistische predi ' g. 
De advocaat, Mr. Hermannus Noordkerk op de bres voor vrijheid van gedachte, 
werd o.a. bekend om zijn verdediging van Willem Deurhof (1650-1717) wie 
spinozisme werd verweten. 

De aantrekkingskracht van Holland voor vreemdelingen 

Nog altijd bezat Holland een grote aantrekkingskracht voor vreemdelingen, in 
de arts Boer/wave (1668-1738), in de universiteit van Leiden. Locke en `Shaftesbury, 
Holberg en Linnaeus, de Zweedse dokter Tronchin en de Engelse historicus 
Gibbon, laten hier voetsporen achter, om slechts enkelen te noemen. 
Korter was het verblijf van hen, die contact zochten met de uitgevers van Amsterdam, 
Den Haag of andere steden, omdat hier uit vrijheidszin veel meer gedrukt 
kon worden dan elders. Ook de namen van Frans-Zwitserse boekhandelaren, gevestigd 
in Nederland, zijn hieraan verbonden (o.a. Pierre Gosse, Elie Luzac, vader 
en zoon, Jean Maulne, Marc-Michel Rey, Prosper Marchand). `Commerciële zin', 
merkte o.a. Voltaire op; jawel, maar welk land durfde de concurrentie aan, als 
het ging om vrije meningsuiting? 
Wijst aanwezigheid van verrassend genie, veelzijdige belangstelling, aantrekkingskracht 
voor de intelligentsia van omringende landen, uitgave van wetenschappelijk 
werk en verbreiding van elders verboden ideeën, op cultuurmoeheid en uitgeblust 
geestelijk leven? 


DE ACHTTIENDE EEUW IS, CULTUREEL GEZIEN, 
EEN VOORTZETTING VAN DE 
ZEVENTIENDE EEUW 


Traditioneel schematisch denken 

De bekende schrijver René Grousset, in leven directeur van het Musée Guimet te 
Parijs, dat reeds bijna anderhalve eeuw lang een studiecentrum voor culturen der 
gehele wereld betekent, merkte eens op, dat de lage landen bij de zee in de 16de 
en 17de eeuw tot culturele bloei zijn gekomen in zo'n kort tijdsbestek als nooit 
eer in enig andere plaats ter wereld is aangetroffen.' 
Men is geneigd te veronderstellen als iets vanzelfsprekends, dat daarop wel een 
snelle daling moest volgen; en eigenlijk neemt men al voor de tweede helft der 
17de-eeuw aan, dat de opgaande curve haar hoogtepunt heeft bereikt; zeker zal 
men dit doen, als de tijd, die op de gouden welvaart volgt er een is, waarin men 
in politiek opzicht zocht naar een nieuwe regeringsvorm zonder die te vinden, 
waarbij nationale fouten een scheiding maakten, waar eenheid had moeten zijn. 
Echter politieke geschiedenis valt niet altijd samen met cultuurgeschiedenis. 
Wat de schematische indeling naar eeuwen betreft heeft men vergelijkingsmateriaal 
in het contemporaine Frankrijk. `Le génie n'a qu'un siècle après quoi il faut 
qu'il dégénère' schreef Voltaire aan het slot van zijn door tijdgenoten zo bewonderde 
boek Le siècle de Louis XIV. De zonnekoning, zo is zijn overtuiging, had 
in de kunst, gebaseerd op de klassieke geest en het rationalisme, door afwijzing 
van de Italiaanse barok, iets groots tot stand gebracht (zelfs al beging hij op het 
eind van zijn leven de onvergeeflijke fout ter wille van een onverdraagzaam godsdienstig 
standpunt, zoveel Franse onderdanen uit het land te laten vertrekken). 
Dat grote betekende een hoogtepunt en het 'Wat nu?' een leegte. Dit negatieve 
oordeel over eigen tijd publiceerde Voltaire in 1751, hoewel hij het reeds geconcipieerd 
had in 1732. En tien jaren voordien had de Noordfranse schilder Watteau 
het einde van een tijdperk uitgebeeld door het schilderij, dat de antiquairswinkel 
van Gersaint op de Pont-Neuf te Parijs voorstelt: met serieuze, welbewuste 
handelingen bergen de bedienden van een elegante clientèle het portret van Lodewijk 
XIV in een kist. 
In de tweede helft der eeuw geeft Diderot een antwoord aan Voltaire, dat te 
vinden is in het VIIe deel van zijn Encyclopedie van 1757, sub voce Génie: Le 
génie est de tous les temps; mais les hommes qui le portent en eux demeurent 
engourdis, à moins que des événements extraordinaires n'échauffent la masse et 
ne les fassent paraitre'. Was het opzettelijk, dat hij eraan toevoegde, dat eigenlijk 
niet hij, maar Voltaire ('tin de ces hommes extraordinaires, qui honore ce 
siècle, et qui, pour connaitre le genie, n'aurait eu qu'à regarder en lui-même') 
dit artikel had moeten schrijven? 

De opkomst en bloei van geestelijk leven in het 16de- en 17de-eeuwse Nederland 
betekent geen reveil, dat een snelle stijgende weg veronderstelt, die na de top 
weer even snel zal dalen, maar een renaissance: een rustige voortschrijding naar 
de moderne tijd toe. Voor een klein land is het noodzakelijk zich voortdurend in 
contact met de omringende landen te bevinden, (voorlopig nog toegespitst op 
Frankrijk), eveneens zijn literaire ontplooiing in nauw verband te zien met de 
andere vormen van cultuur, om haar te kunnen karakteriseren. Woelige politieke 


gebeurtenissen, het zoeken naar en het tot stand komen van een staatkundig 
evenwicht in Europa, een rijk gevarieerde nieuwe gedachtenwereld alom, hebben 
ons oordeel over de Nederlandse renaissance in haar geheel gezien, enigszins 
vertroebeld. 

Een vergelijking van de 18de met de 16de eeuw 

Niet alleen voor Nederland, maar voor het gehele culturele leven van die tijd, is 
de aansluiting van de 18de bij de 16de eeuw (of soms nog vroeger) instructief 
voor het begrip van een harmonische groei naar de moderne tijd toe. Ik vermeld 
hier slechts enkele parallellen. 
Zowel in de 16de-als in de 18de-eeuw herkent men een diep verlangen naar 
vrijheid, onafhankelijkheid, individualiteit: constateert men godsdienstige twijfel, 
`protesterend' tegen gevestigde tradities. Er is een woord van Lessing, die zich 
christen noemt: 'Stelde de Eeuwige vader mij voor de keuze van mijn wens, met 
in Zijn rechterhand de volledige waarheid en in Zijn linker- het zoeken van de 
waarheid mèt de mogelijkheid van dwaling, dan zou mijn antwoord zijn: 'Vader, 
U behoort de volledige waarheid, geef mij het zoeken'. 
Deze geest van twijfel wordt wel beschouwd als passend in het verlengde van de 
komst der Hervorming: schreef niet Sébastien Castellion (1515-1563), groot 
vriend van Calvijn en diens medewerker (tot zijn geweten hem die vriendschap 
verbood) omstreeks 1560 zijn boek, waarvan de uit het Latijn in het Frans vertaalde 
titel luidt: De fart de douter et de croire, de savoir et d'ignorer? Men 
noemt hem een `apotre de la tolérance, précurseur de la paix basée sur le droit 
de conscience; faisant entendre en plein XVIe siècle la voix d'un Jean-Jacques 
Rousseau, d'un Channing, d'un Tolstol, d'un Gandhi et d'un Kagawa'. 7 Het is 
duidelijk, dat de geest van het humanisme zich met vreugde boog niet alleen over 
de geschriften der Oudheid maar ook over die van de Bijbel. 

De nerveuze behoefte aan vrijheid van de geest in beide eeuwen schiep in dynamische, 
expressieve kunstvormen zowel de grootse lyriek der gotische kathedralen 
(misschien aansluitend bij autochtone, niet -klassieke gevoelsuitbeelding, 
die Keltische en Gallische archeologische vondsten kenmerken) als de Zuidduitse 
barokarchitectuur met haar evenwichtige monumentale bouwstijl der 18deeeuw, 
opgesmukt door gevoelvolle ornamentiek. Beide schijnen een streven naar 
steeds hoger, rijker, schoner, beter en humaner te willen uitdrukken. 

Wanneer Rousseau in 1761 in zijn Julie één enkele onsterfelijke bladzijde wijdt 
aan de hoge Alpen, verwijst hij niet naar de andere Zwitser, Von Haller, die reeds 
in 1732 in zijn gedichtenbundel De Alpen de berggeesten had verjaagd om slechts 
de verheven schoonheid te accentueren, maar naar Petrarca (1304-1374).8 

Het werk van Montaigne (1533-1592), zijn scepticisme, zijn centraal stellen van 
de mens, zijn zelfontleding, zijn zoeken naar de natuurmens `in zijn maagdelijkheid 
en onschuld', zijn verdraagzaamheid, zou naar de geest een 18de-eeuwer 
kunnen zijn. Deze `spelende wijsgeer', die bv. zijn artikelen over vriendschap en 
opvoeding de titel van Essais gaf als om daarmee aan te duiden, dat het laatste 
woord erover nog niet was gezegd, zou zijn idealen in menig essay van een 
Engelse of Franse filosoof in de beide eeuwen die op de zijne volgden, terug 

-vinden.o 


De scherpe, humoristische kritiek van Erasmus (1467-1536), veelzijdig geleerde 
en ware cosmopoliet, voedde het satirische element in pamflet, krant en tijdschrift 
van de tijden die na hem kwamen. Hij werd enige keren vertaald. Een 
boekje over wellevendheid in hoofse kringen van 1733 eindigt met de publikatie 
van een brief `hoe men zig ten Hove moet dragen' door `Erasmus van Rotterdam'. 
Daarin raadt hij aan te zorgen bij het afscheid nemen van de vorst niet met lege 
handen te staan, maar 'wat mede te dragen. Doch gy moet zulke dingen voor al 
begeren, daar by buiten zyn kosten u mede kan beschenken; als daar zyn het 
Ampt van Cappellaan, Pastoor, Abt, Bisschop, Aarts-Bisschop, ja zelfs Kardinaal; 
dewyl alle deze Ampten, Bedieningen en Waardigheden, doorgaans van een Keyzer, 
Koning of Vorst afhankelyk zyn, zo niet ten opsicht van sommige dezer

1

Waardigheden door een volstrekte Magt, egter door een zeer sterke voorspraak, 
dewelke veeltyds ondersteunt werd door het groot Gezach, 't geen zy omtrent 
de bestiering hunner Ryken of Vorstendommen in handen hebben'. Laat desnoods 
anderen ervan profiteren, zo voegt hij aan dit 'eerste beginsel' der welgemanierdheid 
nog toe 1O 
Erasmus' felle satire op hof en kerk van zijn tijd maakte deel uit van een Europese 
contemporaine gezindheid. Vóór mij ligt een anoniem in het Latijn geschreven 
boekje, getiteld Antitheses Christi et Antichristi, videlicet Papae, id est, Exemplorum, 
factorum.vitae et doctrinae utriusque, ex aduerso collata comparatio, 
versibus & figuris venustissimus illustrata. Het werd in Genève gedrukt in 1578.11 
De dertig keurig getekende gravures passen naar de geest bij die van Jacques 
Callot (1592-1635), wiens 'verschrildcingen van de oorlog' in Nederland nog dienst 
konden doen als propaganda tegen Engeland in de vierde Engelse oorlog. 
De satirieke zedenschildering in tekening en geschrifte bleef de geesten boeien: 
een Abraham Bosse (1602-1667) in het Frankrijk van Lodewijk XIV, een William 
Hogarth (1697-1764) en een Jonathan Swift (1667-1745) in Engeland, in Polen 
Daniel Chodowiecki (1726-1801), Théophile Wilhelm Rabener (1714-1771) in 
Duitsland en bij ons, om slechts enkelen te noemen. 

De langzaam, maar zeker groeiende waardering op het continent van William 
Shakespeare (1564-1616) is eveneens een bewijs voor de aantrekkelijkheid van 
het tijdperk der 16de eeuw voor de 18de. In Holland was de Engelse dramaturg 
in de 17de eeuw niet onbekend (Constantijn Huygens en Joan Huydekooper van 
Maarseveen waren beiden in het bezit van zijn drama's), maar het was toch 
Voltaire, die hem tijdens zijn ballingschap in Engeland tot zijn grote verbazing 
ontdekte. Deze kruidde enkele van zijn toneelstukken met wat hij bij Shakespeare 
had gelezen of gezien. Toch kon hij niet blijvend iemand bewonderen, die hij 
eigenlijk een auteur van een barbaarse tijd vond, te ruw in zijn taal, te rauw in 
zijn voorstelling van zaken; hij veroordeelt de enscenering van het tragische vlak 
naast het komische, de veronachtzaming van de klassieke eenheden, omdat dit 

z.i. een toegeven aan de smaak van het grote publiek is, dat voor iets hogers nog 
niet rijp is. Wanneer l'abbé Prévost, l'abbé Le Blanc, Marmontel, Baculard d'Arnaud 
ook met waardering over hem spreken, Mercier met enthousiasme en tenslotte 
Le Tourneur een prozavertaling van Shakespeare laat verschijnen (van 
1776-1782), stijgt Voltaires kritiek tot woede, omdat hij voorvoelt, dat dit de 
genadeslag voor het classicistisch drama betekent, voor hem het enige. Hij kwam 
niet toe aan het diep-menselijke van Shakespeares genie, zoals na hem Madame 
de Staél en Chateaubriand. 

Intussen was in Duitsland de Shakespeareverering dank zij Lessing veel spoediger 
op gang gekomen. Hij acht Shakespeare boven Corneille en Voltaire in zijn 17de 
Literaturbrief, gericht tegen de klassiek georiënteerde J. Chr. Gottsched (17001766). 
In de Hamburgische Dramaturgie wordt Shakespeare tegenover het Fran_ se 
classicisme geplaatst." Ook Feith heeft een gunstig oordeel over hem. 
Een voorlopig laatste bewijs voor het Westeuropees contact tussen de vroege 
renaissance en de 18de eeuw ligt in de bewondering voor de kunst van Raphaël 
(1483-1520). De verering voor de Italiaanse schilder bevredigt een idealisme, dat 
bij Plato begon. Voltaire noemt hem de Homerus der schilderkunst, en vertolkte 
daarmee de gevoelens van veel van zijn tijdgenoten. Wanneer hij in een artikel 
Conseils d un journaliste aanraadt voor de beoordeling van een blijspel zich niet 
te beperken tot Molière, die onovertreflijk is, zegt hij: `Imitez les sages Italiens 
qui placent Raphael au premier rang, mais qui admirent les Paul Veronese, les 
Caravages, les Correges, etc.13 
We hebben bij deze uitzonderlijke voorkeur voor Raphaél waarschijnlijk te doen 
met een van de traditionele formuleringen, die berusten op de magistrale kritiek

-

van Giorgio Vasari, in zijn in 1550 te Florence verschenen boek over het leven 
der grootste schilders, beeldhouwers en architecten, waarvan in 1568 een tweede 
druk verscheen; zelf schilder, architect, verzamelaar, historicus, vriend van alle 
grote schilders van zijn tijd, heeft hij als inlichtingenbron een uniek gezag. Het 
merkwaardige van dit boek is, dat hij vaak formuleert op een manier, die wij 
`romantisch' noemen. Zo zegt hij van een schilderij van Correggio: `Personne ne 
pouvait se défendre d'une certaine émotion' en van Raphael als deze `un dieu 
mortel' is geworden, heeft hij dit te danken aan Michel Angelo. `Comme il ne 
put l'égaler dans l'anatomie, il résolut d'explorer une voie nouvelle. Ici, la chair 
frémit, on sent le souffle, les sens sont en action, en un mot on y découvre une 
vivacité vivante'.14 
Het ideaal van deze Florentijnse platonisten wordt in de 18de eeuw in menig 
essay en onder invloed van de Duitse cultuurhistoricus Johann Joachim Winckelmann 
(1717-1768) herontdekt: men ziet in Raphaéls kunst de grote eenvoud, het 
verhevene en de psyche van de mens uitgebeeld; een kunst, die het goede en het 
schone dient (men herinnere zich het boven reeds genoemde ideaal van Hemsterhuis) 
. Rhijnvis Feith gaf het weer aan het slot van zijn sublieme verhandeling over 
het Ideaal in de kunst: `Men moet de ziel van een Rafaél of Correggio, van een 
Milton of Klopstock hebben, om dat in zich te gevoelen, wat die edelen in zich 
gevoelden. Met dat gevoel en met die aandrift, die er het gevolg van is, brengt 
men alleen gelijkenissen uit de betere wereld op deze aarde'.15 

Samenvatting 

Het was mijn bedoeling met bovenstaande vergelijking in korte trekken aan te 
tonen, dat in West-Europa een vruchtbare bodem klaar lag voor de ontwikkeling 
en groei van een reactie op het classicisme. Deze hing gedeeltelijk samen met de 
komst van de renaissance zelf, gedeeltelijk met autochtone inbreng van ieder 
land afzonderlijk naar eigen aard en cultuur. Ook Nederland heeft daarin een 
eigen plaats. 
Dit wil echter niet zeggen, dat hoogdravend vertoon van onze dichtgenootschappen 
als nieuw en onsterfelijk moet worden geinterpreteerd. Dat wist men soms 
in eigen tijd ook heel goed. Een enkel woord van Betje Wolff over het toekomstig 
oordeel van 18de-eeuwse produkten, is daarvoor illustratief. Het Holland van 


zeven eeuwen later zal volgens haar vermelden, dat het wezenlijke van wie weet 
hoeveel folianten en dikke kwatrijnen eenmaal verzameld zal zijn in een kleine 
duodecimo-uitgave: `Van alle de nu afgekeurde werken, en de menigvuldige exemplaren, 
hebben we een soort brandstof weten te fabriceren, daar we voor eenige 
eeuwen genoeg aan zullen hebben. Hoe veele heldendichten, met aanhangende 
huwlyks- en andere verzen, in vergulde banden, zyn in een dikke wolk den held 
nagevoert'. In een brief aan een van haar vrienden, enige maanden later, klinkt 
het: `Niets komt my ook bespottelyker voor dan die menigte van Dichterlyke 
Genootschappen in onze dagen. Men zou waarlyk zeggen dat het vaerzen maaken 
een ambacht ware; trouwens een goed schoenlapper estimeer ik verre boven een 
hedendaags vaerzenmaker. Men erkent dat er except een eerlyk man & een opregt 
vriend niets zeldzamer zyn kan dan een Dichter & men stopt ons lysten gelyk 
aan de rol van Ezegiél in den hand!' In de daaropvolgende opsomming van een 
twaalftal auteurs uit de toenmaals bekende wereld, zal men noch een 17de-eeuwer, 
noch een 18de-eeuwer uit Nederland aantreffen.ls 
Het is een boeiend spel door middel van gegevens, die niet één eeuw, maar ver 

eeuwen ons verschaffen, te zoeken naar wat in aanmerking zou mogen-schillende 
komen voor de bovengenoemde toekomstige duodecimo-uitgave. 
We zullen daartoe allereerst nader de betekenis van de stromingen in Europa 

moeten bezien, die worden aangeduid met de woorden 'Verlichting' en `Romantiek'. 


VERLICHTING EN ROMANTIEK 

Beide stromingen treden gelijktijdig op 

Het moge in eerste instantie vreemd lijken, dat de twee bewegingen, die wij 
gewend zijn bijna als elkanders tegenstelling te beschouwen, hier in gecoordineerd 
verband te zien vermeld. In feite liggen ze niet in elkanders verlengde, als 
actie en reactie, maar treden ze van het begin af gelijktijdig op. 

Theorieën over de komst der romantiek 

Alleen reeds het oordeel van onze literair-historici over . de komst der romantiek 
in Nederland toonde aan, dat het moeilijk was te constateren, wanneer die stro 

bij ons begon: Prinsen identificeerde in zekere zin de komst der romantiek-ming 
met die van het nieuwe classicisme van het einde der 18de eeuw als een tweede 
gerijpte renaissance, waarin een herleving van de individualiteit een plaats heeft, 
zij het aanvankelijk in vage omlijningen. 
Kalff noemde 1770 als grens van oude en nieuwe denkbeelden, daarbij* vooropstellend 
dat de tijd van 1765 tot 1785 een bezinning op politiek gebied is geweest, 
waarbij patriottische idealen en de bevrijdingszin voor de koloniën in de vierde 
Engelse oorlog grote invloed op de cultuur kregen. 
Te Winkei gaf 1780 als keerpunt: de bevrijding van het classicisme zou samen 

staatkundige revolutie in Europa, waarbij echter onderstreept zou-gaan met de 
moeten worden (wat thans door historici eveneens als zodanig wordt onderkend), 
dat de revolutie van 1787 bij ons voorafgaat aan de Franse. 
Ook Asselbergs zag het decennium van 1780-1790 als een hoogtepunt in onze 
letterkunde: 'Tussen de Doggersbank en de Goejanverwellesluis heeft de Neder



landse letterkunde gebloeid, gelijk zij het niet meer gedaan had sedert de Gouden 
Eeuw en niet meer doen zou tot minstens 1840'.7 
Knuvelder wijst op de kentering in het jaar 1766, als de begaafde Van Goens 
voor het eerst zijn ingrijpende kritiek op het classicisme formuleert en nieuwe 
wegen opent. Overdiep merkte op, dat bij het zoeken naar een datum van de 
komst der romantiek in Nederland er allereerst te constateren valt, dat er in dit 
opzicht van een spontane kunst geen sprake is. Classicistische stilering bleef 
bestaan naast bewustwording van persoonlijke formulering in de kunst. De redeneertactiek 
der rationalisten zou in Nederland een natuurlijke voleinding in de 
romantiek gevonden kunnen hebben. Een periode waarbij elke analyse, ook die 
van het gevoel, onder voortdurende controle van denkvormen en kennisleer der 
rede stond, zou dan zijn gevolgd door die, waarin het gevoel de rede overheerst. 
Deze laatste opvatting staat het dichtst bij de moderne zienswijze, die in de 
verhelderende en gefundeerde studie van Prof. Dr. Roland Mortier: Clartés et 
Ombres du Siècle des Lumières is uiteengezet.' 8 René Huyghe en andere kunsthistorici 
publiceerden eerder voor de Nederlandse schilderkunst eenzelfde conclusie. 
Ik kom op deze werken later terug. 

Gevoelswaarde van het woord `romantiek' 

Bij het zoeken naar aanwezigheid van 'romantiek' in de tweede helft der 18de 
eeuw bij ons, zou men mogen verwachten, dat het woord zelf door zijn etymologie 
ons nadere gegevens verstrekt. Dit valt echter tegen, in de eerste plaats omdat 
de benaming nog zelden voorkomt. Het adjectief is iets gebruikelijker, maar dan 
nog bij voorkeur in de vorm romanesk. Het is de Franse vorm, die aan het Italiaans 
werd ontleend, en die vooral werd gebruikt voor de aanduiding van grillige, 
fantastische, gepassioneerde, barokke verzinsels in een avonturenroman. Het heeft 
een enigszins afkeurende functie, passend bij de kritiek op het literaire genre, 
dat naar de publieke opinie nog ongunstig afstak bij de vaste en beheerste stijl 
van een klassiek drama. 
Ons woord 'romanesk' zou hier dus op Franse en niet op Engelse of Duitse invloed 
wijzen, zoals dikwijls naar voren wordt gebracht, ook in de 18de eeuw. 
Van de Franse vorm romantique is een van de oudste vindplaatsen van 1694.9 
Naievelijk vraagt l'abbé Nicaise: 'Que dites-vous, monsieur, de ces pastoureaux, 
ne sont il pas bien romantiques?' (Littré). Ondervindt de aloude pastorale dan 
eenzelfde kritiek als de avonturenroman? Toevallig is een enkele zin uit de roman 
Willem Leevend daarvan een bevestiging. De voorbeeldige verloofde van de hoofdpersoon, 
Christina Helder, schrijft hem: `Er is iets zo gevalligs in uwen Brief aan 
my, dat ik my het vermaak geef van u dit te zeggen, overtuigd, dat myne weltevredenheid 
u hoogst aangenaam zy. Ik zie in dien Brief zo den uitverkooren 
Vriend myner eerste jeugd. Die zelfde eenvoudigheid, dat zelfde vuur, die zelfde 

vooringenoomenheid met zyne Chrisje. — Niets romanesq, niets van den Celadonschen 
styl'.a° De vermelding van de langoureuze, smachtende hoofdpersoon 
uit de pastorale roman van Honoré d'Urfé wijst hier op diens wanhoop en poging 
tot zelfmoord, toen zijn geliefde herderin, gelovende aan lasterpraatjes, hem 
ontrouw verweet en niets meer van hem wou weten. D'Urfé was deze ellenlange 
roman reeds begonnen in 1607, waarbij hij zich had laten inspireren door Diana 
van Montemayor (1542), Galathée van Cervantes (1584), door de Aminta van 

Tasso (1581) en door Il Pastor Fido van Guarini (1585). 
Waarom citeert de intelligente Chrisje Helder Goethes Werther niet, wanneer ze 



overdreven wanhoop wil stellen tegenover de door haar gewenste eenvoud in 
gevoelens? Spreekt de stijl van twee eeuwen geleden haar meer toe? 
Met deze geboden voorzichtigheid meen ik hier te mogen vaststellen, dat onze 
romantiek uit de laatste decennia der 18de eeuw, althans voor een deel put uit 
oude pastorale bron 

lets over de gevoelswaarde en oorsprong van het woord Verlichting 

Veel instructiever voor de inhoud van beide begrippen dan, de geschiedenis van 
het woord romantiek en zijn afleidingen is die van het woord verlichting, als 
men met Roland Mortier de betekenisinhoud in de Franse vorm `lumière' nagaat?
2 Oude contexten van het woord tonen ons de godsdienstige sfeer, waarin 
het voorkwam. Het menselijk gemoed was er nauw bij betrokken. Littré geeft 
een voorbeeld uit de 13 de eeuw in Le Roman de la Rose, waar wordt gesproken 
van het licht, dat de duisternis verjaagt. Een voorbeeld uit de daaropvolgende 
eeuw verbindt het woord reeds met `ziel' en 'begrip' (Oreste): `La veue est lumiere 
de l'eul, I comme l'entendement est lumiere de l'ame'. 
In zijn Dictionnaire (verkorte uitgave) tekent Robert bij de etymologie aan, dat 
het Franse woord zijn afkomst dankt aan luminaria, dat eigenlijk `fakkel' betekent, 
maar in het Kerklatijn `licht' (als het grondwoord van luminaria: lumen). 
De theologische betekenisvariant wordt duidelijk, als men bedenkt, dat sinds 
mensenheugenis het beeld van het licht, dat duisternis moet doen verdwijnen, 
predominant is geweest om de mens te overtuigen van Gods macht in de schep 

fakkel roept het beeld op van licht in de duisternis. De eerste vindplaats-ping: de 
bij Robert is van 1080. Joods-christelijke traditie moet de basis zijn, waarop 
men het begrip in theologische zin zal blijven handhaven. Een aantal bijbelteksten 
zijn daarvoor. illustratief: Genesis 1, 4: En God zag dat het licht goed was. En 
God scheidde het licht van de duisternis. Johannes 8: 12: Ik ben het licht der 
wereld; wie mij volgt, zal niet wandelen in de duisternis, maar hij zal het licht 
des levens hebben. 1 Thessalonicenzen 5: ... gij allen, gij zijt kinderen des lichts 
en kinderen van den dag. Joh. Iü, 21: zoo wie de waarheid doet, die komt tot 
het licht, opdat van zijne werken openbaar worde, dat zij in God gedaán zijn. 

Enkele vormen van mystiek in de 18de eeuw 

Er zijn veel meer van dergelijke aanwijzingen. Sinds het vroege christendom is 
de mystiek, de katholieke en de protestantse, ervan vervuld tot in de 18de eeuw 
toe. 
De hermetische filosofie bv., die berust op een verzameling van 15 heterogene 
dialogen van het Corpus Hermeticum, geschreven in de tweede of derde eeuw na 
Christus en waarschijnlijk het werk is van Hermes Trismegistus, vond een vol 

landschapschilder en dichter.-geling in Willem van Swaanenburg (1678-1728), 
Door verschillende literair-historici beschouwd als een merkwaardig psychopatisch 
geval, wijzen de jongste onderzoekingen erop, dat men bij hem te doen 
heeft met een aanhanger van bovengenoemde stroming, die een neerslag bevat 
van Oosterse filosofieën, gnostische leerstellingen, Platonische en Stoicijnse 
ideeën. De filosofisch-religieuze theorie, die hieruit wordt opgebouwd, heeft 
astrologische en magisch-alchemistische elementen en beoogt het doel, los van 
de materie, een ingewijde door extase tot God te laten stijgen. 
De Italiaanse humanist Marsile Ficino (1433-1499), vertaler en propagandist van 
Plato in Italië, vertolkte ook de Hermetische geschriften, waarna de populariteit 


van het werk groot was. Het modern-wetenschappelijk natuuronderzoek kon erbij 
aanknopen en de merkwaardige wereld der alchemie vol symboliek en vaak duistere 
droomvisioenen, een nieuwe .inhoud schenken

 .23 

De weg naar eenheid tussen katholieken en protestanten kon gemakkelijk via 
het begrip `mystiek' tot stand komen in de aanvaarding, dat aan de enkeling in 
`retraite' het licht, dat de duisternis verdrijft, wordt geopenbaard. Uitgaande van 

het feit, dat geestelijk leven altijd verbonden is aan vroegere vormen en geen 
spontaan optreden van nieuwe existentie erin mogelijk is, ligt hier een schakel 
van de ketting, die verschillende uitingsvormen van het christendom aan elkaar 
verbindt. Katholieke en protestantse geloofservaring, die de nadrukt legt op het 
`bevindelijk' geloof, ver van het gedruis der wereld, treft men aan zowel bij de 
`publicque overtuiging' in Nederland, als bij de `getolereerde secten'. Invloed uit 
het buitenland komt met name o.a. van Böhme (1575-1624) uit Duitsland, van 
Jean de Labadie (1610-1674) en Fénelon (1656-1715) uit Frankrijk. De navolgers 
van Menno Simons, naast de `doopsgezinden van het Lam', de Rijnsburgers, de 
Socinianen, de remonstranten en anderen, sluiten zich gaarne aan bij het piëtisme 
van Sluiter, Lodensteyn, Jan Luyken en de oudere Oudaan of Camphuyzen. De 
poëzie van Agatha Deken, vóór haar samenwerking met Elisabeth Wolff, is door 
haar opvoeding in het weeshuis daarvan een sprekend voorbeeld: kern van het 
geloof is inkeer en soms een meeslepend visioen. 
Te Winkel noemt als vertegenwoordigers van de piëtistische en mystiek getinte 
levensbeschouwing, waarbij zich soms een zeker pantheisme met symbolischmystisch 
karakter aansluit, `waardoor het zich onderscheidt van het Spinozistisch 
pantheisme', Sybrand Feitama en Abraham Heems, een Haarlemse vriend van 
Pieter Langendijk. 
Mystiek en piëtisme vindt men ook bij die groeperingen, die bezield door een 
utopisch streven, uittrekken naar Amerika, een land van belofte voor hen, die 
een wereld van gerechtigheid zoeken in tegenstelling tot die welke men bewoont. 
Zij zijn er vaak van overtuigd, dat zij voor de gehele mensheid arbeiden en dat 
de verbetering van de wereld alleen oplosbaar is in een eschatologisch, apocalyptisch 
moment, een wereldrevolutie. Voorbeelden hiervan zijn de Nederlandse 
kolonie, als die van Cornelis Plockhay aan de Delaware rivier, de Duitse kolonie 
der Hernhutters in Pennsylvanié, de Engels-sektarische groep der Shakers, in Nederland 
ook wel 'trembleurs' geheten en de reeds genoemde Labadisten, vóórdat 
de familie van Aersen van Sommelsdijk hun onderdak verschafte op Waltha-State 
in Friesland 
Men verwachte uit deze kringen geen representatieve literatuur, maar in tijd 

vindt men wel hier en daar hun religieuze gedachtenwereld-schrift of roman 
getypeerd. Betje Wolff spreekt over eigen jeugd, als ze in de Geschriften eener 
Bejaarde vrouw zich als kind voor zich ziet met diep ontzag voor de brave nichten, 
die tot de `bedorven mystieken' behoorden en de mortificatie der menselijke 
ziel al zo vroeg leerden aan het dochtertje, dat af moest zien van het spelen met 
de pop, juist omdat haar dit zo aantrok." 

De Hervorming betekent `verlichting' voor het individu 

De verschillende mystieke nuances van religieus leven konden helaas geloofsverdeeldheid 
niet verhinderen; scheuring in de kerk der Rooms-katholieke traditie 
bleef niet uit. De hoge christelijke cultuur had zich tot dan toe geuit — doet 
dit nog steeds — in de ongeëvenaarde eeuwenoude architectuur; de grootse mo



numenten leerden lezen in steen voor tijdgenoot en nageslacht. Beeldhouwwerk 
en schilderkunst, kunstschatten der kerk, weef-of borduurwerk aan de wanden, 
gebrandschilderde ramen, spreken van pure vroomheid en een ongerepte geest. 
Onnoemelijk veel details verloochenen daarbij de sombere, schrijnende realiteit 
van de nog zo onbeschermde mens uit het dagelijks leven niet. De geestelijke 
leiding is in handen van een elite; zij houdt het grote geheel in het oog in het 
belang van een massa, weet haar eenheid te bewaren, zoals de architecten van 
de kathedraal plan en organisatie der onderdelen van de massieve bouw. 
Echter door de uitvinding der boekdrukkunst ontwaakt in de individuele mens 
het verlangen naar persoonlijk doorleefde sereniteit dank zij bijbelstudie en overdenking. 
Gemoedsindrukken, gevoel, zijn daar nauw bij betrokken. 
Daarom oordeelden de `protesterenden' der 16de eeuw de autoriteit van de R.K.kerk 
in het persoonlijk godsdienstig leven te ingrijpend. Zij streven naar een 
`hervorming', waarbij de doorbraak van het Licht in de duisternis van eigen hart, 
tot zijn recht kon komen. Op theologisch terrein wordt de strijd een toespitsing 
op dogmatische kwesties, aanleiding tot eeuwenlange bevriezing van onderling 
misverstand. Echter iemand als Albert Chazel kwalificeert `le génie du Protestantisme' 
niet als een behoefte aan theoretische formulering, maar als de inspirerende 
gemoedservaring der stilte voor de enkeling en weet, dat elke aanhanger van 
deze beweging, waar en wanneer ook, dit als essentieel voor zijn geloof zal weten 
te herkennen 
Een natuurlijk gevolg van de komst der Hervorming in Nederland zal zijn, dat dit 
kenmerkend element in de geest van de renaissancemens zijn literatuur zal beinvloeden. 


Rationalisme en empirisme als vormen van `verlichting' 

Het individualisme der renaissance beheerst ook de wetenschap, die de band 
met de godsdienst voorlopig vasthoudt. De filosofen der 17de en 18de eeuw 
bedienen zich van het beeld van het licht, dat duisternis verdrijft, om uit te 
drukken, dat de rede, dank zij de goddelijke vonk, in staat is misplaatste onkunde 
en vooroordeel te verdrijven. De aan geen kerk verbonden christenen, zij, die de 
naam kregen van 'libertijnen', Descartes reeds in zijn Meditationes de prima 
philosophia van 1641, Leibnitz in zijn Theodicée van 1710, zijn het hiermee eens. 
Zij aanvaarden met vele tijdgenoten de onderscheiding van tweeërlei soort licht: 
het door het geloof geopenbaarde goddelijk en het natuurlijk licht, d.w.z. de 
intelligentie. 
De veelgelezen leerling van Descartes, Malebranche (1638-1715) sloot zich bij 
deze opvatting aan: hij paart een extreem rationalisme aan een onverwoestbaar 
geloof." Bayle ging zover, dat hij elke verklaring van de Heilige Schrift beschouwde 
als een interpretatie van natuurlijk licht, het morele in de eerste plaats: 
God zelf, de Waarheid verlicht ons direct en in eerste instantie. 
In de landen, waar dagelijks de Bijbel werd gelezen, Engeland, Duitsland, Nederland, 
werd het woord licht in overdrachtelijke zin nog meer gebruikt dan in 
Frankrijk en een bijbelwoord als `De Heer doorschouwt des menschen geest, Hij 
onderzoekt al de schuilhoeken des harten' (Spreuken XX, 27) werd gaarne toegepast 
als aanmoediging van menselijke activiteiten (vooral bij Locke in zijn 
hoofdwerk An Essay concerning Human Understanding). 
Het besef der eenheid van verstand en religieus gevoel wordt versterkt als naast 
het rationalisme ook het empirisme als wetenschappelijke methode wordt aan



vaard (o.a. door de zo bewonderde Isaäc Newton). Daarom is het onjuist het 
18de-eeuwse filosofisch denken te verbinden aan het rationalisme alleen. De 
18de eeuw is Cartesiaans wat de exacte wetenschappen betreft, niet metafysisch 
gezien. Wel betekent het geloof in de rede strijd tegen bijgeloof, tegen verbasterde 
godsdienstige vormen, tegen autoriteit en verouderde politieke structuur, 
maar de methode der ervaring houdt rekening voor haar conclusies met de subtiele, 
levendige gevoeligheid. De aanhangers van het empirisme accepteren graag 
de openheid voor emotie, de ontvankelijke nervositeit van iemand met geestelijke 
voelhorens, ware 'antennes'. Zelfs zijn ze ervan overtuigd, dat de wereld in al 
haar verwarringen ten goede of ten kwade, onderhevig is aan hartstocht, die de 
rede overtreft (in de Franse literatuur der 17de eeuw als noodlottig beschouwd). 
Helvétius (1715-1771), Condillac (1714-1780), Locke (1632-1704) zien hierin 
geen vijand van rede en intellect, maar een bezielend element. 
Wanneer we deze verlichte filosofen onder de ene noemer van het rationalisme 
brengen, wordt miskend dat ze gezamenlijk een genuanceerd gedachtenleven naar 
voren hebben gebracht. De grote verscheidenheid van denken was de oorzaak, 
dat ze het onderling lang niet altijd eens waren over de inhoud van het begrip 
`waarheid'. In schijn leek Rousseau een originele zienswijze te brengen, maar in 
feite ligt ook hij in het verlengde van de expansie der filosofen. Zijn bijzondere 

literaire begaafdheid geeft zijn onderwerpen het voorkomen van iets nieuws, maar 
in de grond der zaak zijn ze niet nieuw, hij doet een beroep op het geweten, op 
het hart en op de natuur als de anderen. En de vijanden van de filosofen, de 
`fanatieke devoten', waren ook de vijanden van Rousseau, zowel protestanten als 
katholieken. 

Invloed van Engelse Verlichtingsideeën 

Hier moet ook even de nadruk vallen op de nationale aspecten van de verlichting. 
De Nederlandse literatuur verraadt naast de Franse denkvormen, waarvan 
totnogtoe sprake was, o-ok duidelijk de sporen van het Engelse en Duitse denken, 
dat niet zelden een reactie betekent op het Franse. 

De bovengenoemde verwarring over het begrip 'rationalisme' uit zich in een 
Engels-Nederlandse kritiek op die Verlichtingsfilosofen, die geleid door de rede 
alleen tot een levensopvatting kwamen, waarin God geen of weinig plaats meer 
had, die dus het door God geopenbaarde licht minachtten of veronachtzaamden. 
Om deze reden hielden schrijvers tot op de huidige dag toe eraan vast de voorkeur 
te geven aan de term eeuw van de Rede in plaats van te spreken van een 
Eeuw van Verlichting. 

Engeland werd trouwens meer en meer toonaangevend voor het vasteland, dat 
eeuwenlang uitsluitend naar Frankrijk gekeken had. Het land werd na een revolutionaire 
periode in de 17de eeuw en na politiek geharrewar tussen Whigs en 
Tories nog in het begin van de 18de eeuw, door het continent beschouwd als 
het gebied waar e-en rustige staatsvorm zich had weten te handhaven, waar een 
feodale traditie door een groot aanpassingsvermogen naar democratische beginselen 
was toegegroeid en waar na de onenigheden in de Episcopale kerk vrijheid 
en verdraagzaamheid heersten, althans voor de wet. 
In Engeland hadden Voltaire en Rousseau, l'Abbé Prévost en anderen in moeilijke 
omstandigheden een toevluchtsoord gevonden, evenals dat nog geen halve eeuw 
eerder voor Locke en Shaftesbury in Holland het geval geweest was. En zoals 
toen de uitwisseling van ideeën in ballingschap een vruchtbare invloed had gehad 


op het denken in beide landen, zo zouden de Franse auteurs Engeland introduceren 
in West-Europa, met name in Duitsland, Italië, Spanje, Portugal en Zwitserland. 
Door vroegtijdige industrialisatie en daarmee samengaande modern-economische 

ontwikkeling, beloofde Engelands toekomst een grote bloei. De algemeen zich 
verbreidende sympathie voor dit land, liep uit op een ware anglomanie in Europa, 
die in kleding en manieren een fundamentele verandering bracht. Kon men 
omstreeks 1780 in Nederland nog een `Henri-Quatre-Heertje' uit de `kommenijswinkel' 
zien stappen, met buitenissige mouwen, kanten, lubben en schoengespen 
opgetuigd naar Frans model, weldra zou de Engelse `riding-coat', verbasterd tot 
`redingote', de geborduurde zijden vesten vervangen. De fat zou al hippend niet 
meer een luchtig wandelstokje hanteren, zijn `badirae', maar een knoestige knuppel 
ter hand nemen, passend bij de rode wollen das om zijn hals. Hij zou zijn 
Frans liefdesgetsjilp ontrouw worden door een ruwe manier van spreken. Deze 
opzettelijke vergroving der uiterlijke zeden werd voor een deel der jeugd een 
symptomatische leus, en wees op een behoefte aan primitieve ongekunsteldheid, 
op het zoeken naar de `edele wilde'. Liefde tot het landschap was de Engelsen 
eigen; ook dit was in overeenstemming met een gangbaar hunkeren naar de 
natuur. 
Er is reeds gewezen op het empirisme bij John Locke (1632-1704) in zijn Essay 
concerning Human understanding. Tijdens zijn ballingschap in Holland van 1682 
tot 1688 (het laatste jaar betekent de troonsbestijging van Willem III tot koning 
van Engeland !) samen met Shaftesbury (1671-1713), had hij veel omgang met 
de gebroeders Limborch.ss Zijn godsdienstig standpunt, dat de zaak der tolerantie 
dient en orthodoxie en bijgeloof veroordeelt, vond vooral gehoor in de kringen 
der dissenters. Leclerc en Van 's Gravesande propageerden zijn ideeën. Ook in 
Frankrijk werd hij bewonderd. In zijn werk van 1693: Some Thoughts concerning 
Education vindt men gedachten over opvoeding, die veel verwantschap hebben 
met die van Rousseau later. Isaac Newton (1643-1727) vervulde zijn tijdgenoten 
met diep ontzag. Na de uitgave van zijn Philosophia naturalis principia mathematica 
van 1687 aanschouwt de mens het schone, van orde getuigende hemelstelsel 
met bewondering voor de Schepper, maar ook voor hem die de krachten 
van het heelal ontdekte. Daar Newton God als eerste oorzaak van al het geschapene 
wil aanvaarden werd de bewondering tot idolatrie. Had de rede in 
godsdienstige problemen dikwijls alle geestelijke zekerheden op losse schroeven 
gezet, nu is het godsdienstig aspect gered en het zal de Engelse filosofie blijvend 
beinvloeden en blijven kenmerken. Het zoeken van de deugd, dat door het rationalisme 
was verdedigd als passend bij de orde in het heelal, wordt in het empirisme 
van Newton en de zijnen een levensdoel, omdat de ervaring ons leert het 
goede te zoeken en het kwaad te ontvluchten." 
Het Engelse deisme, waarop het rationalisme tenslotte uitloopt, neemt de door 
de rede bevestigde waarheid aan, dat orde de Schepping en het heelal beheerst; 
daarom moet de mens het atheisme afwijzen: Noch dogma, noch voorschriften 
kunnen echter de waarheid omlijsten, deze ligt in de zekerheid, die ieder voor 
zich vindt $" 
De dichter Pope (1688-1744), zoon van rooms-katholieke ouders, gaf het deisme 
het accent van een gevoelvol verlangen naar geluk in zijn Essay on Men, geschreven 
in 1733-'34 als een geloofsbelijdenis in poëzie. Het boek had tot het 
einde der eeuw toe in binnen-en buitenland een groot succes, maar zijn emo



tionele filosofie, die het geluk zoekt in gezondheid en een onkreukbaar geweten, 
had ook felle kritiek te verduren "' 
De hunkering naar een geluksstaat vindt in Gullivers Travels van 'Swift (1667


0

1745) een ironische kritiek op een corrupte maatschappi, in Robinson Crusoë 
van Daniel Defoe (1659-1731) een verheerlijking van een onbedorven natuurstaat, 
waar de met scherp verstand bedeelde primitieve mens zijn weg met weinig 
middelen weet te vinden. 

De naar eigen wegen zoekende filosofie in Engeland daalde niet noodzakelijk af 

tot het een of ander verwaterd systeem (wat natuurlijk ook wel eens voorkwam). 
De figuur van David Hume (1711-1776) bewijst wel het tegendeel: hij wil en 
kan geen algemeen geldende wetten opstellen, omdat hij twijfelt of het menselijk 
oordeel altijd in overeenstemming is met de werkelijkheid; in dit opzicht toont 
hij zich reeds een voorloper van Kant (1724-1804). 
Hij werd zeer gewaardeerd op het vasteland, evenals de historicus Edward Gibbon 
(1737-1796), een protestant, die katholiek werd en daarna weer protestant 
om zijn ouders geen verdriet aan te doen. Na een werk geschreven te hebben 
over de decadentie en de val van het Romeinse keizerrijk verscheen van zijn hand 
in 1761 het in het Frans geschreven Essai sur l'étude de la littérature. 
In een staat als Engeland, gegrondvest op het christendom, is de reactie op ratio


nalisme en vormen van empirisme, als apologie van de godsdienst onvermijdelijk; 
zij neemt soms de vorm van een proces aan of ontwikkelt zich tot aspecten van 
mystiek. Het behoeft niet te verwonderen, dat Miltons Paradise Lost van 1667 
een boek blijft waarin men terugvindt, wat men niet wou missen. The seasons 
van de Schot James Thomson (1700-1748) is erdoor geïnspireerd. 
Wanneer in de tweede helft der eeuw het gevoel sterk domineert, komt er het 
accent te liggen op een subtiele overdenking van dood en onsterfelijkheid. Het 
nachtmotief krijgt een stereotiepe plaats in de literatuur. Blijkbaar wil deze 
uit geloofsverdediging geboren smaak, die zich aansluit bij persoonlijke religieuze 
beleving, die tot eenzaamheid kon leiden, en bij modern natuurgevoel, een uitdaging 
zijn aan de optimistische filosofen om hen te confronteren met het levensmoment, 
waarop voor ieder mens een mysterie begint; aan het beredeneerde 
idealisme en optimisme wordt de vraag gesteld: `welke plaats is er ingeruimd 
voor de 'goede dood'? Twee vloedgolven van graf-en nachtpoëzie in navolging 
van Edward Young (1681-1765) en de zijnen overspoelden Nederland omstreeks 
1765 en 1785. Het waren vooral dissenters, die ze hier introduceerden als een 
soort propagandamateriaal voor de gelijkheidsgedachte: alle aardse voorrechten 
vergaan, ook de kerkelijke. In de kring der Doopsgezinden was tevens een grotere 
bekendheid met de Engelse taal. De visie van 's levens vergankelijkheid was 
vertrouwd in de kringen der piëtisten en collegianten van de Nederlandse 17de 
en 18de eeuw; men denke aan Camphuyzen, Cats, Luyken, Voet,. Lodenstein en 
Sluiter." 
Wat het tijdschrift en de moralistische roman in brieven betreft (Samuel Richardson, 
1689-1761), en de oude Schotse en gefingeerde balladen van Macpherson(1738-1796) kon het vasteland van Europa een voorbeeld nemen aan Engeland. 
Niet zelden kreeg het voorbeeld behalve navolging, aanvulling of verbetering, 
ook vaak kritiek. Want ook het eigen karakter van het continent bleef bewaard; 
de constante bewondering voor. Raphaél bv., hierboven reeds vermeld, zou Engeland 
pas koesteren in het midden der 19de eeuw. 


Invloed van Duitse verlichtingsideeën 

Na dit korte woord over Engeland, een blik op Duitsland. 
Is het niet merkwaardig, dat men in de 18de eeuw voor het eerst in de geschienis 
der. Nederlandse literatuur, kijkt naar het oosten ? Voor de 17de eeuw gold 
nog het omgekeerde: figuren als Vondel en Heinsius hadden de Duitse barok 

beinvloed. Er is wat mystieke tendenzen betreft, enig contact geweest tussen 

beide landen, wat heeft geleid tot parallelle stromingen. Zinzendorfs Hernhutterbeweging 
trok hier de aandacht van 1735 af. De klassiek-filologische voorkeur 
van Gottsched (1700-1766) baarde enig opzien. Maar kennis van het Duits bleef 
hier te lande miniem. 
Men zou kunnen veronderstellen, dat de Hervorming voor de beide noordelijke 

landen een beslissende factor zou geweest zijn voor een gemeenschappelijke hou 

nieuwe ideeën der Verlichting, zoals de Franse en Engelse filosofen-ding t.o.v. de 
die propageerden. Men kan inderdaad de Nederlandse versie van de Luthervertaling 
van de Bijbel tot een Hollands-Duitse eenheid rekenen: zij bleef ook 
na de Nederlandse Statenvertaling in zwang bij onze Doopsgezinden. De dagelijkse 
lezing van de Heilige Schrift in de landstaal heeft zeker in beide landen 
meegewerkt tot fixatie ervan (evenals Calvijns Institution chrëtienne dit in protestantse 
kringen in Frankrijk deed). Maar ook dit zijn parallelle verschijnselen. 
Afgezien van de correspondentie en de tijdelijke vriendschap van Frederik II van 
Pruisen met Voltaire, is er een grotendeels onafhankelijke ontwikkeling der Ver 

Duitsland, waarnaar ook Frankrijks belangstelling uitgaat. Zij vindt-lichting in 
haar verklaring in de politiek-maatschappelijke groei van dit land, waar een 
Germaans cultuurbewustzijn opkomt. Het vindt een ontplooiing in de theologische, 
filosofische, literaire gedachtenwereld. 
Tot het einde der 17de eeuw had dit gebied in zijn politieke vorm en instellingen 
het karakter behouden, dat bepaald was bij het sluiten van de Westfaalse vrede 
na de dertigjarige oorlog. Het rijk, bestaande uit een 350-tal staatjes (prinsdommen, 
hertogdommen, markgraafschappen , graafschappen, bisdommen, vrije 
steden) streefde omstreeks de eeuwwisseling naar een eenheid uit tegenstellingen 
en onzekerheden, die slechts langzaam tot stand kwam. Weliswaar was er overal 
officieel vrijheid van godsdienst voor Katholieken, Lutheranen en aanhangers van 
de Evangelische religie, maar in feite betekende dit een vrijheid voor de regerende 
prins, niet voor de onderdanen. De herendiensten, voor de gewone man soms een 
zware last, bewijzen zijn autoritaire macht al te vaak. 
De muziek van Johann Sebastiaan Bach (1685-1750) en de filosofie van Gottfried 
Wilhelm Leibniz (1646-1716) weerspiegelen het streven van het Duitse genie, 
dat het karakter draagt van een monumentale, ruime ontwikkeling, waarbij men 
in het ernstig, religieuze zoeken naar harmonie, gehoorzaamt aan regels van 
orde '-' 
Leibniz' naam ging tot ver over de grenzen. Zijn monadenfilosofie leidde tot 
geloof in een schepping, die door God was gekozen als de enige mogelijke. Er is 
vaak lachend gesproken over zijn `beste wereld', maar hij bedoelde dit niet oppervlakkig; 
het is de wereld, die van Boven af gezien, volgens hem samenhing met 
de logische combinatiemogelijkheden of regels van orde. 
Johann Christian (von) Wolff (1679-1754) systematiseert en populariseert Leibniz' 
theorieën en ofschoon diens werken reeds tussen 1738 en '44 in Nederland waren 
vertaald, wordt de belangstelling voor beide geleerden veel groter na 1760. Ver



schillende personen noemen zich dan graag Wolffiaan in hun pogingen kritiek 
op dogmatisch geloof om te buigen tot moraal in dienst van de rede. Men heeft 
zelfs geprobeerd Wolff als hoogleraar te Utrecht te krijgen. 
De geleerde Middelburgse Petronella Johanna de Timmerman, in tweede huwelijk 
de vrouw van Prof. Hennert te Utrecht, was een vurige Wolff iaanse 34 Zij had 
invloed op Betje Wolff in haar jeugd, die later nog versterkt werd in de 
Wolffiaanse beginselen door een van haar zwagers, Dr. Engelman, die te Haarlem 
woonde (hij stief in 1781) . Hoe aardig tekent zij in een van haar brieven haar 
omgang met hem. `Cy kent zeker myn zwager Dr. Engelman? hy is een hardnek


iaan. Dr. Hollebeek dat sieraed van 't Menschelyk geslagt! staat met my, 
in de zelfde betrekking. (deze was nl. haar andere zwager, sinds 1762 hoogleraar 
te Leiden). Wy zien elkander meer maal by den eersten, & 't is zomtyds om te 
schaateren, als ik met hem aan den gang ben. Want eeuwig & altyd beduidde 
ik hem, hoe iets by voorb., dat hem boos maakt, zo moet zyn. Zo hy klaagd 'dat 
zyn koetzier den haver verkwist', of 'dat de knegt niets naar zyn zin doet', kom 
ik tot groot vermaak des Professors, voor den dag, met zyne Beste Waereld, & 
soutineer dat, volgens de Ratio Su f f iciens (nl. de voldoende verklaring, die voor 
alles moet gegeven kunnen worden) de koetsier zo heeft moeten doen, & dat de 
knegt naar de Harmonia Praestabilita (volgens Leibniz de door God te voren 
vastgestelde eenstemmigheid en samenwerking aller delen van het heelal) gehandeld 
heeft. Schreewt hy van kiespyn (daar hy zeer aan lyd) ik kom met veel 
bedaartheid & zeg alles is goed, en in die Beste Waereld moet er een ongeduldig 
Geleerd man schreeuwen van de tandpyn, een klein platje dat hem braaf plaagt 
zyn, & een Hollebeek die dit met een lachende tronie aan ziet.'85 Ook de dichteres 
Christina Leonora de Neufville (1713-1781), eveneens zeer door Betje bewonderd 
in haar jonge jaren, was een aanhangster van Wolffs wijsbegeerte, die haar 
dichtkunst beïnvloedde. De Beemster predikantsvrouw kwam ervan terug, en zou 
pas laat belang stellen in wat er in Duitsland gaande was: het zal nog blijken 
in de roman Willem Leevend, trouwens uit ander werk van haar eveneens. 
Een enkel spectatoriaal geschrift, later Bilderdijk, getuigen van openheid voor 
Wolff. 
Omstreeks 1770 legt men zich in Nederland op het leren van de Duitse taal toe. 
De universiteiten Utrecht en Leiden trekken tussen 1750 en 1770 een aantal 
Duitse geleerden aan als hoogleraar en veel Duitse en Hongaarse studenten. Een 
zekere Joan Christian Cuno, die van 1739 tot 1765 te Amsterdam woonde, wist 
aan te sporen tot vertalingen uit het Duits. In de tijd van één decade blijkt hier 
te lande de openheid voor veel wat Duitsland te bieden heeft. 
De invloed van Van Goens in deze jaren moet hier zeker vermeld worden. Hij 
correspondeerde met Salomon Gessner (1730-1788), o.a. de schrijver van de zo 
populair geworden Idyllen (1756), romantische pastorales, die veel vertaald wer 

Christoph Martin Wieland (1733-1813) om zijn lichte,-den in Nederland; met 
vlotte, fijne stijl in zijn tijd de Duitse Voltaire genoemd, schrijver van de roman 
Agathon (1766/67) en van het gedicht Obéron (1780); met de estheticus Justus 
Friedrich Riedel (1742-1785). Hij kwam na zijn vertrek uit ons land in aanraking 
met Johann Kaspar Lavater (1741-1801), de Zwitserse predikant die bekend 
werd door zijn Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkentnis 
und Menschenliebe (1775-1778) dat van 1780 tot 1783 een Nederlandse vertaling 
in vier delen kreeg. Deze werd vooral bekend door zijn psychologische 
uitleg van silhouetten. Hij meent, dat het uiterlijk iets zegt van 's mensen inner


kig Wolfiaan.


lijk; bovendien dat in ieder mens een schaduwbeeld van de Godheid is gegeven. 
Dit leidt tot het magisch geloof, dat de mens een bovennatuurlijke macht bezit; 
met Frederik Hendrik Jacobi (1743-1819), de mysticus, die Kant bestreed; met 
Jan Willem Lodewijk Gleim (1.719-1803) de fabeldichter, bekend ook door zijn 
anacreontische poëzie, met de mysticus Johann Heinrich Jung-Stilling (17401817). 
Van Goens beïnvloedde Frans van Lelyveld (1740-1785) en Van .Alphen. Van 
Lelyveld bewonderde behalve Gessner ook vooral Christian Gellert (1715-1769), 
die moraalfilosofie in Leipzig doceerde. Hij had veel succes met zijn religieuze 
poëzie, met zijn fabels en vertellingen van 1746 en als verdediger van de strengchristelijke 
moraal tegenover het deisme. 
Er is een grote groep `Moralphilosophen', die ervan uitgaan, dat de deugd onafhankelijk 
van de kerkleer beoefend kan worden; ik noem hier slechts de namen 
van Eberhard, Garve, Engel, Steinbart, Mendelssohn en Jerusalem. De laatste 
werd bewonderd door Elisabeth Wolff 8$ Ook Niemeyers Karakterkunde van den 
Bijbel had haar belangstelling. Zij vertaalde in 1789 Garves Over de Plichten. 
De Duitse bijbelkritiek gaat met haar Verlichtingsideeén soms heel ver; Johann 
Salomo Semler (1725-1791) bv., die zichzelf als een waarachtig christen beschouwde, 
en die in 1752 tot hoogleraar in de theologie te Halle was benoemd, 
ging ervan uit, dat godsdienst slechts moraal betekende. Innerlijk leven, en ook 
godsdienst is een spontane, vrije kracht. Wanneer men deze kanaliseert, doet 
men geweld aan de natuur en de energieontplooiing. Autoriteit is de grote 
vijand. Theologen plegen rekening te houden met een voorbijgaand ogenblik. 
Wat voorbijgaat heeft geen absoluut karakter; het was een fout in de joodse, 
in de christelijke godsdienst de enige godsdienst te zien, alsof deze voor alle 
tijden en voor alle volkeren kon dienen, alsof men een mode kon voorschrijven 
aan de ziel voor altijd. Maar dit wordt een verkleedpartij! Het was een funeste 
daad onder een aantal voorschriften, regels en oude riten de wil tot het goede, 
die de diepe kracht van het geloof betekent, te verstikken. De Bijbel geeft niet het 
enige leven en de enige waarheid. Ook de Heidenen (bedoeld zijn: De Ouden) 
hebben een ogenblik de eeuwige Openbarig vertegenwoordigd; er was ware godsdienst 
bij hen, telkens wanneer er ware moraal was 67 
In Willem Leevend kan men lezen, hoezeer de orthodoxe predikanten bij ons 
meenden te moeten waarschuwen tegen deze Duitse invloed. Ds. Heftig schrijft 
aan de Leidse hoogleraar in de theologie, Prof. Maatig: 'niet alleen de Steinbarts, 
de Semlers, de Eberhards; maar ook de Hessen, ja de Jeruzalems, de Niemeyers 
zijn gevaarlyk: het vergif is er zo keurig in toebereid, zo smaaklyk in voorgediend. 
De bedorve reden vergast zich dus gaarn.'s$ 
Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) is de figuur die in deze tijd van nieuwe 
inzichten, op velerlei gebied toont hoe nauw de moderne theologische inzichten 
samengaan met literatuur en esthetiek. In zijn kunstkritiek gaat hij o.a. uit van 
de indruk, die het kunstwerk op hem maakt; hij zoekt vooral naar de plastische 

schoonheid. Zijn Hamburgische Dramaturgie is een aanval op het ciassicistischedrama, dat hij wenst te vervangen door het burgerlijk toneel en dat van Shakespeare 
(1767/8). Zijn hoofdwerk is het drama Nathan der Weise. 
Hij werd in Nederland slechts aarzelend aanvaard, hoewel Gerrit Brendes a Bran


s hem meer bekendheid trachtte te geven. Er is invloed te herkennen bij Kinker, 
Paulus Van Hemert (1756-1825), Bilderdijk en misschien bij Pieter van 
Woensel in zijn tijdschrift De Lantaarn (1792-1801).bl" Van Hemert gelooft met 


Lessing aan een `godlijke opvoeding, onder welke het menschelijke geslacht niet 

alleen ten aanzien der cultuur, maar ook der zedelijkheid vorderingen maakt'. 

De Nathan citeert hij met instemming om te zeggen, dat hij het met Lessing 

eens is, als deze gelooft, dat alle godsdienst berust op mythologievorming. 

Wolff en Deken daarentegen beoordelen hem als een profanerend spotter, `een 

gevaarlijk materialist van de oude school' 4'°" 

Kant publiceerde zijn Kritik der reinen Vernunft in 1781. Het eerst horen we in 

Nederland over hem in de antwoorden op de vraag voor 1788 van, de Hollandsche 

Maatschappij van Weetenschappen te Haarlem, naar 'een beoordeeling van het 

Scienti f fisch bewijs voor Gods aanwezen uit de onvolmaaktbaarheid onzer zelf 


kennis, voorgedragen in Moses Mendelssohn's Morgenstunden'. 

De bekendheid met de Kantiaanse wijsbegeerte is beperkt tot die van Van Hemert 

en zijn kring. Wel kreeg deze steun van Johannes Kinker (1764-1845) in 1793, 

toen hij zich in Amsterdam kwam vestigen. Kinker had op dat ogenblik Kants 

wijsbegeerte reeds bestudeerd. Samen met Van Hemert richtte hij het Magazijn 

voor de Critische Wijsbegeerte en de Geschiedenis van dezelve op in 1799. 

Het bestond vier jaar lang. Kinker bleek een trouw medewerker. Ook Arend 

A. Fokke Simonsz (1755-1812) was bekend met Kant. Hij wijdde aandacht aan 
hem in zijn tijdschrift Catechismus der Wetenschappen (1794-1804). 
Het moge ernaar uitzien alsof de Duitse Aufklärung met zijn extreem-openhar


tige godsdienstkritiek een revolutionair karakter had. Maar er stond als tegen 

veel waardering van de godsdienst tegenover, wat de literatuur een typisch-wicht 
karakter heeft geschonken. Zo schreef Friedrich Gottlieb Klopstock (1724-1803) 
op voorbeeld van Miltons Paradise Lost, zijn Messias in twintig zangen (van 
1748 tot 1773 met lange tussenpozen). Het werd tot vier keer toe in het Nederlands 
vertaald, terwijl ook Feith het plan koesterde voor een vertaling." 
De veelzijdige geleerde Johann Gottfried Herder (1744-1830) telde onder zijn 
vele geschriften zijn Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit (1784) 
en Geist der ebräischen Poesie (1783). Zijn muzikale aanleg maakte hem tot de 
schepper van het romantische volkslied." 
Herders bewondering voor de dichterlijke waarde van de Hebreeuwse poëzie en 
de daarmee samenhangende esthetische Bijbelbeschouwing heeft in Nederland 
indruk gemaakt o.a. op Feith en Kantelaar, op Elisabeth Wolff, op Johannes 
Hendricus van der Palm (1763-1840)s en op S.F.J. Rau.

" 

(De Nederlandse belangstelling voor deze stof was zeker niet onafhankelijk van 
de opzienbarende studiewerken van de oriéntalistenf a ' 'e Schultens." In Engete Oxford in 1753 reeds De sacra poesi-land had Robert Lowth (1710-1787) 
Hebraeorum praelectionis laten verschijnen). 

Duitse invloed bij ons moet men waarschijnlijk ook constateren daar, waar men 
Gods grootheid uit de schepping wil bewijzen, wat men kan vinden bij de 
Zutfense predikant Martinet in zijn Catechismus der Natuur en bij Willem de 
Perponcher (1740-1819) in De Wijsgeer der Natuur en der Openbaring (1797).

Wij vinden deze gedachten echter eveneens bij Sébastien Mercier. E.M. Post en 

E. Wolff kunnen erdoor zijn beinvloed. 
Belangrijk voor de vestiging van de wetenschap der schoonheidsgewaarwordingen
in Duitsland is de figuur van Alexander Gottlieb Baumgarten (1714-1762) geweest. 
Zijn theorie der `Empfindungen' vatte hij in 1750 (1758) samen onder de 


29 


titel Aesthetica. Het werd de internationale benaming voor de schoonheidstheorie 
in het algemeen. In Engeland waren Shaftesbury en Locke reeds eerder naar 
voren gekomen met schoonheidsbeschouwingen in nauwe betrekking met psychologische 
overwegingen, had Hurd in zijn commentaar op de Ars Poëtica erop 
gewezen, dat niet `reason', maar `sentiment' de poëzie bepaalt, was door Thomas 

Blackwell (1701-1757) opgemerkt, dat de lezing van Homerus vooral ontroering 
in de ziel brengt (zijn verhandeling over Homerus verscheen in 1757), maar dit 
alles was niet uitgewerkt. 

Edward Young (1681-1765) kende slechts één groot Engels genie, Shakespeare, 
in zijn Conjectures on original composition, Lawrence Sterne (1713-1768) richtte 
zich in zijn veel opzien verwekkende Tristram Shandy (geschreven van 1760 tot 

1767) tegen het fetisjisme van het classicisme, maar beide laatste schrijvers 
waren toch meer praktisch dan theoretisch werkzaam, d.w.z. dat op bedekte of 
onbedekte wijze de romantische schrijfwijze werd ingeleid.45 
Meer invloed dan Engeland had Frankrijk bij ons en dit was ook zo in Duitsland, 
wat de literatuurkritiek in prille vormen betreft. Hier volgt een summier overzicht 
van deze Franse invloed. 
Abbé Jean-Baptiste Dubos had in 1719 zijn Ré f lexions critiques sur la poésie et 
la peinture gepubliceerd, waarin hij betoogt dat de `bon sens' als een zesde zin 

criterium geeft voor wat schoon is. Men hechte aan de betekenis van dit-tuig het 
woord niet de uitleg van Boileau, die met bon sens een tegenstelling betoogde 
van bon gout, maar Dubos ziet daarin een `chose du coeur'. Esthetische gewaarwordingen 
worden volgens hem, evenals de inspiratie bepaald door onze fysieke 
gesteldheid." 
Abbé Charles (le) Batteux (1713-1780) schreef vele werken, w.o. Traité des 
Beaux Arts réduit à un même principe. Hij loochent goddelijke inspiratie voor 
de kunst en toont zich dus aanhanger van de rede. De kunst is de nabootsing 
van de geordende ideale natuur, waarbij de kunstenaar wordt geleid door rede 
en smaak. Echter gevoel en rede gaan samen en dit is een principe, dat we bij 
ons geregeld terugvinden. Batteux had eveneens veel succes in Duitsland. 
Denis Diderot (1713-1784) heeft door de redactie van zijn encyclopédie, die 
met veel tegenwerking van Kerk en Staat verscheen van 1751 tot 1772, grote 
invloed in geheel Europa gehad. Het zijn 28 in-folio-delen, waarvan 11 delen 
afbeeldingen. Hij reserveerde voor zichzelf daarin de artikelen over schoonheid, 
kunst, oude filosofie. Het artikel `Beau' is een aanval op het classicisme: de 
kunstenaar is een scheppende kracht, hij schept uit het Niets. De ideale natuur is 
niet geregeld naar ideale normen, maar schoonheid wisselt bv. met het milieu 
van de kunstenaar. Het schone bestaat in gevoel voor goede proporties; de 
scheppende kunstenaar onderscheidt deze met zienersblik. Hij schreef ook over 
het verschil tussen poëzie en schilderkunst en ging daarin vooraf aan Lessing. 
Montesquieu (1689-1755) verwerpt het classicisme, maar stelt de rede voorop 
voor de schepping en het begrip van een kunstwerk. De Zwitsers Johann Jacob 
Bodmer (1698-1784) en Johann Jacob Breitinger (1701-1776) gaven in het begin 
der eeuw reeds de stoot tot vernieuwing der Duitse literatuur, wijzend op de fantasie 
en het originele van Shakespeare. 
Het Duitse element nu in de schoonheidsleer is de nadruk op de scheppende 
kracht der individuele ziel, voortvloeiend uit de monadenleer van Leibniz. Hierop 
berust ook de Aesthetica van Baumgarten. Diens `Empfindungen' staan in tegen 

redelijk denken. Bij ons is van invloed geweest de Algemeine-stelling tot het 


Theorie der schönen Künste, geschreven in 1772 door Johann Georg Sulzer 
(1720-1779), bv. op Van de Kasteele; verder Friedrich Justus Riedel (1742-1785), 
wiens Theorie der schönen Künste und Wissenschaften (Jena 1767, Wien 1774) 
door Van Alphen werd bewerkt. (Zij verscheen in Utrecht 1778-1780). Sulzer 
toont zich modern door te wijzen op de scheppingskracht van een onderbrewustzijn, 
waardoor de kunstenaar in zijn individuele schepping Godgelijk wordt. 
In tegenstelling met de genoemde bespiegelende theorieën over de aard van de 
kunst en haar ontstaan zijn die van Lessing (1728-1781) en Johann Joachim 
Winckelmann (1717-1768), die uitgaan van de indruk die het kunstwerk op hen 
maakt. Lessing schreef het filosofisch-esthetische werk Lao-coon oder die Grenzen 
der Malerei und Poesie in 1766. Van 1773 tot 1781 gaf hij zijn Zur Geschichte 
und Literatur uit; Winckelmann verantwoordde zijn grote kennis en studie der 
archeologie te Rome o.a. in zijn werk Geschichte der Kunst des Altertums (1764). 

We zijn daarmee in de periode van de Nieuwe Renaissance. Anton Raphaël 

Mengs (1728-1779) sluit zich aan bij Winckelmann; hij heeft vooral invloed op 
Feith.`? 
Er zijn een groot aantal Duitse auteurs, te veel om hier te vermelden, die omstreeks 
1770 het classicisme welbewust hebben afgezworen, waaronder zij die 
zich naar een in 1776 geschreven drama van Friedrich Maximilian. von Klinger 
(1752-1831) Sturm-und-Drangers noemden. Goethe (tijdelijk) en Schiller rekenden 
zich hiertoe. Men was er in Nederland weinig ontvankelijk voor; slechts 
Feith deed een poging het Sturm-und-Drang-drama te waarderen.¢8 
Men kan de 18de-eeuwse `Aufklärung' blijkens de bovenbesproken literair-filosofische 
vrijmaking van de geest, noch gemis aan ernst noch die van oorspronkelijkheid 
verwijten. Toch was er ook een groep dichters, die er wat luchtiger over 
dacht. Het zijn zij, die de poëzie van Anakreon van Teos uit de zesde eeuw vóór 
Christus zijn toegedaan, in korte, frivole, in vaak arcadische sfeer spelende gedichten, 
soms rijmloos en bij voorkeur met thema's van `Wein, Weib und Gesang', 
waarbij niet zelden de Gratiën of Cupido zorgen voor het liefdesvoorval 
met de pointe aan het slot." Dr. P.J. Buynsters wijst erop, dat de 18de-eeuwers 
nooit een juiste voorstelling hebben bezeten van het werk van de Griekse dichter 
Anakreon, want 'het zestigtal lierzangen dat sedert de uitgave te Parijs in 1554 
door Henry Estienne (=Stephanus) op naam van Anakreon stond, was in werke 

produkt van diverse laat-klassieke navolgers. Stephanus baseerde-lijkheid het 

zich op de zgn. Palatijnse Anthologie, een codex uit de lode eeuw, waarin die 
zestig liederen als aanhangsel onder de misleidende titel Drinkliederen van Anakreon, 
waren opgenomen'. De 18de-eeuwse dichters grijpen terug op deze laatklassieke 
navolgers. 
Anacreontische poëzie vindt men bij ons de gehele eeuw door, o.a. bij Jacob 
Campo Weyerman, Jan Baptist Wellekens, Pieter Vlaming, Kornelis Zweerts, 
Jacob Elias en Theodoor. vary Snakenburg. Bovendien was het blijkbaar gewoon, 
ook in Nederland, de wat zwoele, en toch luchtige koketterie der. Franse hof 

Lodewijk XV te accepteren, zelfs in de mond van Hollanders, die zich-kringen van 
op ouderwetse degelijkheid laten voorstaan, als tenminste de beschrijving van 

' 

een Abraham Rijzig uit Willem Leevend op realiteit berust.50 
Sedert 1740 echter bestaat er de anakreontiek van wat men het `Rococo' noemt, 
de naam, die men in Duitsland gaf aan de Franse Louis XV-stijl. Het is de in 
vriendschap verbonden dichtergroep in Halle van Johann Wilhelm Gleim (17191803), 
Johann Peter Uz (1720-1796) en Johann Nikolaus Götz (1721-1781) -



 ook in Hamburg en Leipzig vormen zich kleine cenacles rond figuren als Fried-
rich von Hagedorn — die de anakreontische ode weldra tot modevorm bij uitstek 
maken. Van Gleims leerlingen verdient Karl Wilhelm Ramler speciale vermelding, 
omdat hij hier te lande veel gelezen werd'.51 
Gleim publiceerde zijn Versuch in Scherzhaften Liedern und Lieder in 1744/45, 
dat de `kleinburgerlijke, naar het sentimentele neigende genotzucht' manifesteert. 
De rondom hem gegroepeerde vriendenkring vond, volgens zijn moderne uitgever 
Alfred Anger, in een zeker hedonisme de 'carpe-diem' mentaliteit, die als een 
reactie is te beschouwen op het contemporaine algemeen optredende vergankelijkheidbesef, 
reactie eveneens op het in de stad Halle zo grif aanvaarde piëtisme. 
Buynsters vermeldt tussen 1779 en 1794 een tiental Nederlandse anacreontische 
dichtbundels; tot de acht makers van deze bundels horen Bilderdijk, Bellamy en 
Kinker. Zij herinneren aan het Duitse voorbeeld al ziet men in Nederland noch 
rechtstreeks invloed van Gleim, noch een door geestverwantschap gemeenschappelijk 
optreden. 
En nog steeds is het globale overzicht van Duitslands literaire oogst in de eeuw 
van zijn plotseling optredend dichterlijk genie niet volledig. Ook de Duitse roman, 
die als elders een voorbeeld nam aan Sterne, Fielding en Richardson met gevoelsanalyse, 
moet hier worden vermeld, die waarin de deugd wordt aangeprezen, die 
waarin het gevoel overheerst (van Jung-Stilling, Dusch, Woldemar, en Goethes 
Werther), de historische en de ridderroman. Er verschenen vele Nederlandse ver 

echter bij een aantal van onze auteurs de schrik verwekten, dat-talingen van, die 
de aandoening en de expressie er te veel nadruk in kregen. Omstreeks 1785 was 
de strijd tegen de Duitse sentimentaliteit op zijn hoogtepunt. Ook Wolff en 
Deken verzetten zich ertegen, o.a. tegen die van Werther, waarvan in 1776 een 
vertaling bij ons was verschenen. Zij achtten het sentimentele gevaarlijk omdathet de jonge mens tot ondeugd en tot pessimisme kan voeren. Wel zijn ze 
daarentegen de scheppers geworden van een vrouwelijke Werther in Lotje Roulin 
uit Willem Leevend. 

Dan zijn er de verhandelingen in dagboekvorm, wat aanleiding geeft tot ontledingvan het eigen ik. Lavaters Geheimes Tagebuch verscheen in 1780 in een Nederlandse 
vertaling; het deed een ware dagboekenmode ontstaan, nog versterkt door 
het feit, dat Gellert het houden ervan had aanbevolen. Feith en Van Alphenschreven dagboeken. Willem Antony Ockerse (1760-1826) waarschuwde in zijnProeven voor het verstand, den smaak en het hart tegen een dergelijke literaire

zelfanalyse. 
Duitse invloed in Nederland had ook de fabel. Bodmer en Breitinger , hadden er 


de morele zijde reeds in bewonderd; Lessing wees op het didactisch element erin,
hij werd hier tweemaal vertaald: door Johannes Petrus Kleyn (1760-1805) in 
het Taal-, Dicht- en Letterkundig kabinet en door Hendrik Riemsnijder in breedvoeriger 
vorm. E.J.B. Schonck was een navolger der Duitse fabeldichters in zijnFabelen en Vertelsels: deel I en II van 1779, waarop in 1786 deel III volgde onderde titel Fabelen en Mengelpoéxy. Het is vooral een navolging van Gellert. Tenslotte 
werd hier het bijbels herdersdicht uit Duitsland gewaardeerd, al betekent 
dit niet, dat het Nederlandse in dit genre altijd navolging was; dit is eveneens 
van toepassing op sommige vormen van natuurpoëzie, beschrijvende en idyllischekunst als die van Gessner en van Ewald Christian von Kleist, die herhaaldelijkbij E.M. Post wordt genoemd.
Het overzicht in vogelvlucht der Duitse expansie in `de eeuw van Goethe' blijft 


altijd te fragmentair om de veelomvattende ontwikkeling van Verlichting en 

Romantiek te illustreren aan enkele namen en titels. Mij ontbreekt in dezen de 
vereiste omvangrijke studie van al deze bronnen en de in deze inleiding beschikbare 
ruimte. Wel zal speciaal aandacht worden gewijd aan verschillende aspecten 
die de Verlichting op het einde der eeuw hier te lande kenmerkten, en die voor 
een groot deel te danken waren aan de Duitse stroming, die door haar breed en 
massief karakter soms dreigde een overstroming te worden. 
Een lijst van titels en werken toont m.i. niettegenstaande aan hoezeer de stimu


lans, die van Frankrijk was uitgegaan, in de noordelijke landen, waarvan hier 

slechts Engeland en Duitsland werden vermeld, leidde tot zelfstandig filosofischliteraire 
ontplooiing. Madame de Staël (1766-1817), die het woelige tijdperk 
gedurende haar leven trachtte te peilen en te overzien om vooruit te zien in de 
toekomst, had voor het Noorden (in het bijzonder voor Duitsland) waarderende 
woorden: `La philosophie, à la renaissance des lettres, a commencé par les nations 
septentrionales, dans les habitudes religieuses desquelles la raison trouvait à combattre 
infiniment moires • de préjugés que dans celles des peuples méridionaux'.a' 

Europese cultuur, oak van Nederlandse signatuur 

En nu Nederland? In de hierna volgende bladzijden hoop ik aan te tonen, dat 
ook het kleine land, ogenschijnlijk `zo rustig temidden der woedende golven', 
door de vreemdeling beschouwd als. de reële pastorale der 'gouden eeuw', door 
Descartes uitverkoren voor ongestoorde studie, de Verlichting op eigen manier 
tot zijn recht zou laten komen. Niet oogverblindend, niet volumineus, maar in 
alle eenvoud bleek ook hier de geest open voor moderne kritiek en voor de 

warmte van gemoed en intimiteit. Hier als overal stond het nieuwe, grote gebeuren 
niet los van filosofie en godsdienst, noch van andere kunstuitingen. Hier als 
overal klemde de vraag: kan de massa, de burger, de gewone man, ook als ,hij niet 
begrijpt, deel hebben aan deze ontwikkeling, en zo ja, in hoeverre en op welke 
wijze? Zelfs nog vóór deze vraag theoretisch werd gesteld, was het antwoord 
reeds gegeven in de realiteit van het dagelijks leven, in het contact van mens tot 
mens, in de sfeer van het binnenhuis, zo als onze schilders de werkelijke waarde 
van onze cultuur wisten te vereeuwigen. 
Religieuze, morele, politieke, pedagogische overwegingen zullen voortaan de 
literatuur in Europa beïnvloeden, omdat men alom gelooft in de triomf van het 
Licht over de duisternis. De overwinningskreet is niet van de lucht. `La Vérité 
que le Temps enlève et soustrait aux atteintes de l'Envie et de la Calomnie' 

noemde de Franse schilder Nicolas Poussin (1594-1665) een van zijn schilderijen. 
Zijn schildering werd lyriek in een classicistisch milieu. Betje Wolff, wier ruime, 
kritische geest op Europees niveau, ik graag in dit boek naar voren zou laten 
komen (zij is in haar geschriften een charmante en kundige cicerone), spreekt 
bijna met eenzelfde commentaar van een gefingeerd toekomstig standbeeld voor 
haarzelf en haar vriendin (in 1776) . 
De grote Italiaanse beeldhouwer der barok, Giovanni-Lorenzo Bernini (15981680) 
had twee allegorieën tot een symbolische groep willen verenigen, de 
`Waarheid' en de 'Tijd'. Alleen het eerste werd voleindigd, een . gepassioneerde 
vrouwefiguur, met een masker in de rechterhand. Het was het enige beeld dat de 
kunstenaar zelf wilde behouden, opdat zijn nakomelingen zouden weten, dat hij 
de Waarheid de hoogste deugd oordeelde,. die de Tijd eens zou weten te onthullen. 



En de Duitser Georg Friedrich Händel (1685-1759) die zich tot Engelsman liet 

naturaliseren, zong het hem nog na in 1757 in een muzikale compositie: De 
Triomf van de Tijd over de Waarheid. 
Legio is het aantal van dergelijke voorstellingen in de beeldende kunst, al of 

niet uitgewerkt, en niet zelden gecombineerd met het beeld van het Licht en de 
Duisternis." Is het een wonder, dat het alom zoemde van toekomstgeluk? Nog in 
1853 zong de grote romanticus Victor Hugo (1802-1885) van de sublieme droom 
in een gedicht, dat hij Lux noemde, wanneer God alle ketens, die een humane 
wereld belemmeren, verbroken zal hebben en hij een lichtpuntje aan de hemel 

ziet schitteren dat eens een zon zal worden. Verlichting en. Romantiek voor de 
moderne tijd!u 

DE ROMANTIEK 
DER NEDERLANDSE SCHILDERKUNST 


Het karakter der Hollandse schildersschool zou kunnen verwijzen naar literaire 
stilistische elementen 

Literatuur en schilderkunst plegen zich in het algemeen op parallelle wijze te 
ontwikkelen en als spiegel van de tijd bepaalde stromingen uit te beelden. 
Gezien de snelle opkomst, ontwikkeling en bloei van onze schilderkunst in de 
17de eeuw, doorwerkend tot in de daaropvolgende, zouden we in haar een aan 

kunnen aantreffen voor de aard en het karakter van de literatuur uit het-wijzing 
tijdvak dat ons bezighoudt. Het verdient m.i. aanbeveling deze korte beschouwing 
te laten voorafgaan aan die der literatuur; zij ondersteunt bepaalde symptomatische 
tendenzen. 

Invloed der Hervorming 

Moderne kunstcritici aarzelen niet in verband met de schilderkunst te spreken 

van Verlichting en Romantiek, termen die men meestal reserveerde voor de 
literatuur. Dit is des te merkwaardiger omdat in deze beide eeuwen het classicisme 
noch voor de schilderkunst, noch voor de literatuur, had uitgediend. Ik 
laat hier enkele uitspraken volgen, die zeker ruimschoots zijn aan te vullen. 
De heer B. Haak, hoofd-conservator van de Amsterdamse Gemeente-musea, legt 

in zijn inleiding op het leven, het werk en de tijd van Rembrandt, er de nadruk 
op, dat de 17de eeuwse schilderkunst bij ons een samenvloeiing betekent van 
tradities van eigen bodem met talrijke impulsen uit het buitenland. Zij kenmerkt 

zich door de aandacht voor de 'zichtbare wereld', die zich als een 'artistiek zinrijk 
en bovendien moralistisch betekenisvol gegeven' aan de 17de-eeuwse Nederlander 
voordeed. Duidelijk is hier de invloed van het calvinisme `al was het 
alleen al in negatieve zin door iedere vorm van beeld-en schilderkunst uit de 
kerken te bannen'. Maar ook is Calvijns standpunt van positieve betekenis geweest 
voor de ontwikkeling van het realisme in de kunst: `het is niet geoorloofd 
God af te beelden, omdat Hij geen lichaam -heeft, maar alles wat wij zien mag 
worden geschilderd of geboetseerd: mensen, dieren, steden en landschappen.' 
Een andere factor tot waarheidsgetrouwe afbeelding ziet Haak in de wetenschap: 
in de objectieve waarneming in het algemeen, in het bijzonder de behoefte botanische 
werken, anatomische boeken, atlassen en beschrijvingen op onopgesmukte, 
natuurgetrouwe wijze te illustreren.' 


Het ontstaan van dit realisme, dat een breuk met het uit Italië afkomstige maniërisme 
der 16de eeuw noodzakelijk maakte, is mede bevorderd door het werk 
van twee buitenlandse kunstenaars: Michelangelo da Caravaggio (1573-1610) en 
Adam Elsheimer (1578-1610). De eerste schilderde zijn bijbelse figuren als een 

lieden en in de manier waarop hij sterke licht-en schaduweffecten ge--voudige 
bruikte was hij een vernieuwer. Hij beinvloedde een groep Utrechtse schilders en 
ook Rembrandt. De tweede, afkomstig uit Frankfort, maar na zijn twintigste jaar 
levend in Italië, opende de ogen voor de poëzie van grote boompartijen en de 
geheimzinnige sfeer van stille landschappen. 
Frans Hals (1586-1666) gaf het voorbeeld voor portretkunst en het genre van 
de groep. Maar men zij voorzichtig met de interpretatie: een vrolijk tafereeltje 
betekent soms een toespeling op het bijbelverhaal van de Verloren Zoon; de 
schilderkunst is vol symboliek! Dit bewijzen ook de `vanitas-stillevens', sinds 
1610-1625 voor het eerst geschilderd in Leiden."' 
Marcel Brion completeert bovengenoemde vermeldingen met tal van voorbeelden.
57 Het noorden bleek uiterst gevoelig voor het uit Italië gekomen licht-effect 
van het contrast tussen licht en donker, dat Elsheimer had weten door te geven. 
De schrijver meent, dat Humanisme en Hervorming een levensopvatting in de 
Nederlandse kunst bracht, die vervuld van de bijbel tot een manifestatie is geworden 
van karakter en persoonlijkheid. De gevoelige, vrijmoedige schilderstechniek 
van Rembrandt is een directe uiting van ontroering, verraadt een romantisch 
temperament. Niet de zichtbare verschijnselen boeien, maar een psychologische 
nieuwsgierigheid richt zich op het wezen van de mens en zoekt de waarheid in 
de ziel van de naaste, van de burger, van soortgenoten, van de groep uit het 
sociaal milieu, dat op zijn weg kwam. 
Het clair-obscur is het essentiële element in de godsdienstige kunst: het bovennatuurlijke 
komt in de werkelijkheid en verandert deze. 
Het oneindige ontbreekt zelden op een schilderij: het wijde perspectief van een 
landschap, soms te zien door een open venster, in de weerspiegeling van een glas. 
Bloemen-en vruchtenstillevens getuigen van realisme, poëzie en intimiteit, maar 
in laatste instantie van vergankelijkheidbesef. Zo vertolken ook de voorstelling 
van een doodshoofd, een zandloper, de verscheurde bladen van een boek, een 
uitgedoofde pijp, een uurwerk, een leeg of het halfgevulde glas, een luit die niet 
meer wordt bespeeld, de melancholie, of althans de morele overdenking, dat het 
leven slechts ijdelheid is. 
's Levens broosheid ziet men in het insekt op een rozeblad, de worm in de 
vrucht, in de voorstelling van dode vogels; een opstandingsgedachte in de achteloos 
toegevoegde metamorfose van pop tot vlinder. 
Nooit zijn de voorstellingen minutieus fotografisch weergegeven, maar geinspireerd 
door liefde voor het onderwerp omdat het geloof in de harmonie der schep 

altijd weer de persoonlijke ontroering wil weergeven. -ping 
René Huyghe ziet in de eigen ontwikkeling der renaissance in de noordelijke 
protestantse landen, een langzaam groeiende beschavingsontwikkeling naar de 
romantiek toe. `Le protestant opposa au catholique la nudité même de la méditation 
intérieure', zo luidt het in zijn L'Art et lame. Men wordt zich bewust van 
wat het individu kan zijn naar eigen realiteit, en daarmee krijgt de originaliteit 
van een kunstwerk nieuwe waarde, komt dichterlijke verbeelding de kunst ver 

-rijken. 
De kunst der contra-reformatie, de barok, met uitstalling van luxe en grootse 


voorstellingen in hoge gewelven, met een beroep op onmiddellijk treffende sensibiliteit 
in aangrijpende martelaarstonelen of die van mystieke extase, zal in 
typisch protestantse landen geen ontvankelijkheid vinden." Ditzelfde drukt Menno 
ter Braak uit in zijn artikel Pieter Saenredam is geen genie met o.a. deze zin: 
`Onmetelijk ver is men hier van de overlading en beweeglijkheid der barok; in de 
kerken van Saenredam kunnen zich geen tournooien van metaphysisch geinter


preteerd menschenvleesch afspelen, zij zijn, ook als er menschen in vertoeven, 
leeg' 59 
Voor René Huyghe betekent het toenemende gevoelselement in de kunst een 
reactie van binnen uit op het classicisme, waarbij verschillende factoren, behalve 
de Calvinistische, invloed gehad kunnen hebben. Het clair-obscur van Caravaggio 

bv. versterkt de juist genoemde reactie en is in wezen geen element van de barok, 
al accentueert het de felheid van bepaalde voorstellingen. Hij kon de voorloper 
van Ribera, Velasquez, Georges de la Tour, Vermeer en Rembrandt worden, 
omdat hij de smaak voor populaire onderwerpen in de mode bracht. Zelf als kind 
bekend met erbarmelijke toestanden, kende hij uit eigen leven de gevoelige plek 

hij geeft aandacht aan de rimpels op een voorhoofd, aan een bedorven en-ken; 
juist geen gave vrucht, aan een herbergscène, als het de roeping van een apostel 
betreft. Hij wist, als eerste, mythologische figuren en heiligen op straat te vinden; 
Rembrandt zal hem daarin volgen en beeldde bv. de Madonna af met een 
Hollandse boerinnemuts 6° 

Ook in de beschrijving van de schatten van het Louvre wordt de nieuwe gods


dienst in Nederland verbonden met -aandacht voor de realiteit. Rembrandts 
`chiaroscuro' moge aan Caravaggio herinneren, hij zoekt niet het buitenissig 
effect, maar het diep-menselijke $1 

Tot slot mag hier het bewonderend woord voor de Hollandse schilderschool van 
Edmond Pognon niet ontbreken, de eerste in de . geschiedenis volgens de schrijver, 
portret,

ortret, zedenschildering, stilleven en landschap voldoende stof voor inspiratie 
bevatten. Met Frans Hals ontdekte ze zelfstandig de momentopname die 
een enkele penseelstreek tot stand kan brengen. Zelfs al was Caravaggio er niet 
geweest, dan bewijst het geniale, bescheiden, vindingrijke spel met licht, hoe het 
dagelijks leven in al zijn details voor wie het zoekt van wonder., waarheid en 
diepte spreekt. En dan Rembrandt: `Mais le Hollandais Rembrandt n'est d'aucune 
école. Il est un monde. Monde vu et rendu avec un réalisme que consacre, tel 
quel, sa pensée profonde et mystique, monde récompensé en portraits de groupes 
sociaux ou en scènes bibliques, monde de lumière et d'ombre, qui n'est qu'à lui.' 
Rembrandts genie in gedachte, droom, gevoel, is voor de artiest der toekomst 
autoriteit. Vóór de Hollandse schilderschool was deze kracht der ontroering 

onbekend. 
Tot zover de schilderkunst in Nederland. Voor de nadruk, die bovenstaande 
critici leggen op het romantisch-godsdienstig element, dat ten grondslag ligt aan 

^

haar ontwikkeling, kan men een vergelijking maken met het werk van de gebroeders 
Le Nain afkomstig uit Noord-Frankrijk, die alle drie zich hebben toegelegd 
op de weergave van het eenvoudige boerenleven der. Protestanten uit Languedoc 
of Cevennen. Het is consciëntieuze bezinning op het waardig aanvaarde, sobere 
bestaan der eenvoudigen, in hun distinctie en ernst, en herinnert op treffende 
wijze aan sommige Hollandse meesters. 

36 



Cerebrale vormen van geestelijk leven 

De stil-voortschrijdende ontwikkeling van het gevoel, die hier dus nauw moet 

samenhangen met de komst der Hervorming en in persoonlijke inspiratie tot 
mystiek kon worden, vertegenwoordigt de vroege romantiek in Nederland. 
Deze geesteshouding is zeer goed verenigbaar met de tegelijk zich openbarende 

meer cerebrale vorm van Verlichting, waarover Dr. Buynsters sprak als een sterk 
rationeel humanisme, teruggrijpend op Erasmus en diens geestverwanten, waar 

ook Coornhert en Spieghel behoorden. Deze hadden weliswaar een afkeer-toe 
van de Kerk als instituut, ze `vertrouwden op de volmaakbaarheid van de door 
zijn rede verlichte mens' en hielden zich o.a. als 'libertijnen' het liefst op een 
afstand van dogmatiek, maar hun verlicht-godsdienstige denkbeelden werden 
toch veelal gepropageerd door predikanten, waaronder veel Doopsgezinden M De 
samenwerking van Elisabeth Wolff, die rigoureus begeerde met de rede in zee te 
gaan voor haar persoonlijk religieuze overtuiging, en Agatha Deken met haar 
sterk piëtistische neigingen, is daarvan het literaire voorbeeld. 

De schrijver-schilder 

Immers in laatste instantie komen Verlichting en Romantiek voort uit de ene 
godsdienstige bron van het Licht dat de Duisternis verdrijft. Daarom is de geluidloze 
vroege Romantiek primair; ze gaat vooraf aan elke andere romantische manifestatie, 
met name die uit het buitenland afkomstig waren en daarom is het clairobscuur 
in schilderkunst en literatuur passend bij de Nederlandse mentaliteit. 
Het kan niet toevallig zijn, dat de schrijvers der 17de en 18de eeuw dikwijls 
tevens schilders waren en soms niet wisten of zij penseel dan wel de pen ter hand 
zouden nemen. 
Wij willen ons in de hier volgende hoofdstukken afvragen of dit merkbaar is aan 
inhoud en stijl van hun werk, alsmede in hun betrekking tot het classicisme. 

HET NEDERLANDSE CLASSICISME 
OP EEN HELLEND VLAK 


Noord-Nederland en het Franse classicisme 

In de tijd, dat men er zich steeds meer rekenschap van geeft, dat duisternis door 
het Licht kan worden verdreven, dat verstand en hart, rede en gevoel een eenheid 
vormen, in elkanders verlengde liggen en elkaar verdiepen, wordt de kritiek 
wakker, die ook het classicisme niet meer klakkeloos aanvaardt. Er hangt eveneens 
omstreeks 1700 — trouwens ook al eerder — een klaagtoon in de lucht, die 
de Franse invloed en dus ook het Franse classicisme, betreurt. Ze klinkt door tot 
de moderne tijd toe. 
Er zal zeker alle reden voor geweest zijn haar te laten horen: de uit hun land 
verstoten Franse réfugiés waren opnieuw gedwongen geweest in Noord-Europa 
hun toevlucht te zoeken; politieke moeilijkheden in verband met het imperialisme

'sme 
van Lodewijk XIV waren weinig bevorderlijk om het door hem begunstigde cultuuraspect 
als meesterschap te erkennen; maatschappelijk gezien irriteerde het 
snobisme van hen, die geurden met de kennis van het Frans, Franse omgangsvormen 
en Franse mode. 


Het is echter de vraag, of het met de verdrukking van het eigene zo slecht gesteld 
was, als men wel eens liet voorkomen. De herhaling van een pessimistisch refrein 
kon het pessimisme vergroten. 

De rol der dichtgenootschappen 

Het zijn vooral de dichtgenootschappen, die voor de critici, de latere in het 
bijzonder, het zwarte schaap betekenen, omdat zij naar Frans model klassieke 
regels propageerden en populariseerden, waardoor tenslotte poe-zie werd genoemd 
wat in feite holle retoriek was. Eigenlijk zijn deze 'kunst' bevorderende groepen 
een voortzetting van de vroegere rederijkerskamers, die zich ten doel stelden de 
taal te verheffen en te verfraaien, maar evenals de Précieuses in Frankrijk zich 
belachelijk maakten door het gekunsteld spel met de taal, zou de poging tot 
veredeling der taal in Nederland deze meer schaden dan dienen. Ook dit werd 
een spel, een rage zelfs, die in allerlei gezelschappen enig vertier bracht door 
onderlinge bewieroking in metrische vorm bij huwelijk en verjaardag en die in 
dagen van rouw een blijk van oprecht meeleven moest betekenen; de nakomeling 
vraagt zich af hoe voor tal van bundels onverteerbare poe-zie een Mecenas was te 
vinden ter aanmoediging van de dichter, die voor dit bedrijf werd betaald; hij 
kent de toespelingen niet meer en ziet in dit vertoon van vernuft en vriendschapsbetuiging 
slechts nutteloze tijdsverspilling. Inderdaad: leggen wij rustig deze 
efemeriden naast ons neer. 

De navolging van Boileau 
Echter wel is interessant te weten wat de navolging van Boileaus Art poétique 
eigenlijk in Nederland betekende. 
Paul Hazard wijst er in La pensée européenne au XVIIIe siècle de Montesquieu 
à Lessing$a op, dat, als in Frankrijk het classicisme reeds lang aan het einde van 
zijn kracht is, het in overige landen nog duidelijk mogelijkheden biedt. Boileaus 
denkbeelden werden eerst in de 18de-eeuw verbreid, ook in Nederland. Dr. 

H.J.A.M. Stein vestigt er zelfs de aandacht op in zijn dissertatie over Boileau,°° 
dat in 1676 wel een vertaling van diens merkwaardig geschriftje Arrêt burlesque 
van een anoniem auteur was verschenen, maar dat de vertaling van L'Art poétique 
van 1674 tot 1768 heeft moeten wachten, vóór ze in een leesbare vorm tot stand 
kwam, eigenlijk op een ogenblik, dat deze niet meer nodig was. Dit feit bevreemdt 
te meer, als men bedenkt, dat het zo juist genoemde `burleske vonnis', uitgesproken 
door de rechtbank van de Parnassus ten gunste van kunstkenners, doctoren 
en hoogleraren aan de universiteit van Stagyrus (n.b. de naam van de geboorteplaats 
van Aristoteles!) in het land der hersenschimmen, vóór handhaving van 
de leer van Aristoteles was; het was getekend de 38e augustus van het jaar 11675. 
Immers deze sententie is blijkbaar gericht tegen de opvattingen van de Sorbonne, 
waar men weigert de filosofie van Descartes te doceren en liever in het 
oude beproefde spoor verdergaat; maar de kortelings verschenen Art poétique 
van Boileau was gebaseerd op Aristoteles' gelijknamig geschrift. 
Men kan er slechts uit concluderen, dat Boileau blijkbaar nog meer was getroffen 
door Descartes dan door Aristoteles; voor de Nederlandse vertaler van het vonnis 
gold zeker hetzelfde. De laatste toont bovendien de in deze eeuwen zo ontwikkelde 
smaak voor het ironische toekomstverhaal. 

Boileaus esthetica verraadt duidelijk zijn cartesianisme. Hij gaat uit van de rede, 
equivalent aan het gezond verstand, dat het echte van het onechte weet te onder 

Lezer of hoorder te treffen is het onfeilbaar bewijs, dat het werk goed-scheiden. 
is. De rede is de veilige gids voor de smaak, en daar zij altijd en overal dezelfde 
is, moet alles wat beantwoordt aan de rede waar en schoon schijn. Deze schoonheid 
behoort tot de morele orde, m.a.w. waar, goed en schoon vormen in de 
opperste rede een eenheid. Alles wat karakteristiek is, en afwijkt van het ideale 

schoonheidstype, wordt door. Boileau veroordeeld. 
Verschillende aanwijzingen voor allerlei genres worden in het werk gegeven, waar 


ik er hier slechts enkele kan noemen: het heldendicht vraagt een eenvoudig-van 
begin naar het voorbeeld van Vergilius, men schrijve niets dan waarvoor de lezer 
zich interesseert; stof uit de Bijbel is voor het epos niet toegestaan. De schrijver 
moet zijn verzen polijsten en her-polijsten om te leren dat het moeilijk is gemak 

versregels te maken. -kelijke 

Het drama tone ons de ideale mens in die zin, dat men hem voor zich ziet zo 
als de hartstocht hem maakte; een volmaakte held is niet interessant, geef hem 
dus enige zwakheden opdat hij ons natuurlijk voorkomt. De liefde is de grootste 
hartstocht. Een goede klassieke tragedie tekent geen individuen, maar conflicten 

van hartstochten, waarbij als in het werk van Racine, elke held een bepaalde 
hartstocht vertegenwoordigt. De dramatische actie moet geestelijk bevredigen. 
Ook hier zij de uiteenzetting in het begin overzichtelijk, zodat de toeschouwer 
gemakkelijk de handeling kan volgen. Verder houde men zich aan de drie bekende 
eenheden van plaats, tijd en handeling. 
Evenals Horatius in zijn Ars Poetica hecht Boileau weinig waarde aan de fantasie 
als bron voor schoonheid: de eerste omdat hij ze tegenstrijdig acht met het gevoel 
voor orde en juiste verhoudingen; de tweede omdat de fantasie niet overeenstemt 
met de rede. Hij vraagt van zijn tijdgenoten: eenvoud, objectiviteit, overeenkomst 
met de natuur en een edele stijl. 
Met Aristoteles heeft Boileau de afkeuring van lyriek gemeen; beiden beschouwen 
de tragedie als de meest volmaakte kunst, waarbij de karakters logisch tot het

.

einde worden volgehouden; overbodige episoden late men weg. Beiden veroordelen 
het wonderbaarlijke, het onmogelijke, het ongelofelijke, het burleske. Voor 
Boileau zijn dit elementen die niet kloppen met de rede, Aristoteles verwerpt ze 
als tegenstrijdig met de nabootsing der natuur. 

De invloed van Corneille 

Corneille (1606-1684) had veel moeite met de opvolging van de dramatische 
voorschriften: zijn werk is vaak gecompliceerd en hij onderwerpt zich met moeite 
aan de regel der drie eenheden. Hij ziet in de historische waarheid een waarborg 
voor de waarschijnlijkheid. Hij toont ons een karakter, een begeerte in onvoor.ziene 
strijd met de omstandigheden. Het gaat dus minder om tegenstrijdige 
hartstochten dan om de uiterlijke omstandigheden die de held of de heldin 
tegenkomen. Hij verkiest een verheven gemoedsstrijd van de held tegen het lot. 
Aan het einde van de 17de eeuw vraagt men bij ons minder naar Boileau dan 
naar Corneille. Toch is de invloed van de eerste onmiskenbaar in het verlangen 
naar een psychologisch innerlijk conflict, wat in verband staat met de verbreiding 
van het rationalisme. 
In 1765 verschijnt het Nauwkeurig Onderwys in de Tooneelpoezy, een der laatste 


publikaties van Nil Volentibus Arduum. Het is een soort résumé van de ver 

leerstelsels uit de eerste helft der 18de eeuw, als leidraad voor een-schillende 
toneelstuk. In de inleiding worden Scaliger, Vossius, d'Aubignac, Corneille en 
Racine vermeld, maar Boileau wordt niet genoemd. Wel kan men enige invloed 
van hem constateren, bv. in de vermelding, dat men dichter van nature moet zijn. 
Van Frederik Duym was in 1743 in het licht gekomen 42 Regels der Tooneelpaézy 
als introductie op zijn tragedie Menalippe. Hij herhaalt de lessen van 
Corneille. 
Van Effen was in de Hollandsche Spectator weliswaar de spreekbuis van Boileau, 
wanneer hij de rede en de natuur naar voren brengt, maar hij heeft kritiek, t.a.v. 
de godsdienstige kwestie en de mythologie der. Ouden: hij moet niets hebben van 
de bewoners van de Olympus. Naast de rede gelooft hij aan de Goddelijke Open-
baring. Van directe invloed van Boileau kan men dus ook al niet spreken. 

De Oeffenschets

f enschets van 't Vereisch der dichtkunst van Lambert ten Kate, geschreven 
in 1724, bevat vier hoofdstukken. Het eerste handelt over de dichter en de 
poëzie in het algemeen, en komt het meest overeen met Boileau. De andere drie 
behandelen de versificatie, het rijm, accent en cesuur, verstechniek dus. Ten Kate 
blijkt eer voorstander van de romantische verstechniek dan van de alexandrijn 
met de cesuur in het midden. Daar dit werk niet openlijk gepubliceerd was, heeft 
men er praktisch geen kennis van kunnen nemen. 
Schrijvers als Bidloo, Bernagie, 'Buysero, Nuits, Rotgans, Huydecoper, Feitama, 
richten zich in het algemeen naar Corneille, de beide laatste verwijzen ook naar 
Boileau. Huydecoper onderging het sterkst. de invloed van Boileau, maar zelfs 
bij hem was Corneille het grote voorbeeld. 
Ten slotte vermeldt Stein in zijn studie de vier vertalingen, die van de Art poétique 
in de 18de eeuw zijn verschenen. De bijna letterlijke vertaling van Labare 
is van 1721, maar het is bovendien een kritiek: de schrijver verkiest Vondel en 
Cats verre boven alle Franse dichters. En wanneer Boileau aanraadt Theocritus 
en Vergilius tot voorbeeld te nemen, zou hij die willen vervangen door Vondel en 
Brandt. Hij deelt bovendien Boileaus mening niet wat bijbelstof betreft en het 
wonder voor de christen. 
De tweede, van Cammaert, is van 1754, maar zeer. zwak. 
In 1768 verschenen er twee, de ene van Van Zyp, bestemd voor Kunst wordt 
door Arbeid verkreegen, in slecht proza; de andere van de hand van Gobels, getuigt 
van diepe bewondering voor de schrijver en heeft de verdienste het werk 
te vertolken in een gelijk aantal versregels als het oorspronkelijke werk. 

Samenvattend oordeel over Boileau 

Volledigheidshalve moet voor dit korte overzicht van Nederlands houding t.o.v. 
Boileaus theorie vermeld worden, dat verschillende van zijn overige 12 satires 
met algemene inhoud op het gebied van literatuur en moraal hier werden vertaald 
tussen 1712 en 1754. Zowel Te Winkel als Stein prijzen in het bijzonder die van 
Sybrand Feitama voor. de 11e satire, handelend over het moeilijke vak van de 
dichter. Feitama wist ze handig aan te passen aan de Hollandse omstandigheden. 
(Ze is van 1762). Bovenstaande studie samenvattend en afgezien van de vogue 
van het Franse toneel in het algemeen en van wat sommige dichtgenootschappen 
meenden te moeten propageren, kan men constateren, dat men voor Boileaus 
klassieke raad openstaat voor zover hij voor de Nederlandse mentaliteit 
is te gebruiken. Men . waardeert . in hem dat hij aandringt op die schoonheid die 


`deugd' wordt genoemd, zoals men gaarne van Corneille het gevoel van plicht 
accepteert.$'? Men heeft hem daarentegen vooral verweten, dat geen Bijbels onderwerp 
tot heldendicht mocht inspireren. Torquato Tasso (1544-1595) was met 
deze bijbelse epiek begonnen in zijn Discorsi en zijn Gerusalemme liberata. 
Vondel volgde hem o.a. in zijn Johannes de Boetgezant. Wanneer nu Boileau 
Tasso bespot door te zeggen, dat deze nooit een sieraad voor de Italiaanse literatuur 
geworden zou zijn, als hij niets anders had gepubliceerd dan de geschiedenis 
van een brave held, die dank zij voortdurend gebed ten slotte zou zege 

kwetst hij de gelovige. Deze zou weldra kunnen opmerken,-vieren over Satan, 
dat hij de bewondering van de Franse koning voor Boileau niet begrijpt in diens 
waardering voor de geschiedenis der Ouden als literair gegeven: weerde 's konings 
fanatisme wel sommige van zijn onderdanen uit zijn land wegens heresie maar 
geen enkel klassiek 'heidens' beeld uit de paleistuin van Versailles? Hier komt 
een tweede punt van kritiek op classicistische schoonheidsprincipes naar voren. 

Het oordeel over de klassieke mythologie 

Schilder-en beeldhouwkunst hadden als de literatuur sinds de renaissance een 
uitdrukkingsvorm gevonden in het embleem, dat zijn inspiratie putte uit klassieke 
bron en de Iconologia van Caesar Ripa, die voor het eerst in 1644 uit het 
Italiaans in het Nederlands was vertaald en die de dichter Poot zo serieus 
bewerkte, blijkt een waarborg voor betrouwbare traditie. Maar langzaam-aan zal 
men zich losmaken van dit voertuig der taal en der kunst met zoveel wijze ach 

primitieve lapidaire beeld van een spreekwoord zeker niet-tergrond, die het 
zelden had vervangen. Men bevrijdt zich van de figuren der mythologie en toont 
zijn kritiek in een voorkeur voor de lachwekkende symbolische perso ' 'caties, 
bv. voor de oude satyr Silenus met zijn vrolijke dronk, voor Momus, de allegorie 
van spotternij en vitzucht. En de hekeling is tevens zielsdoorgronding in haar 
diepe ernst. Immers Momus, zoon van de Slaap en de Nacht onderzoekt de daden 
van mensen en goden in hun droom waar de psyche van de mens zich vrijmoedig 
openbaart. Maar met een masker voor ogen en met een zotskolf in de hand zegt 
hij er spelend en spottend het zijne van. In de hermetische filosofie, waar de 
droom een uiting is van mystiek en geloofsernst, is Momus' rol reeds belangrijk. 
De 18de-eeuwse kritische vorm van humor, die spel en ernst in zich verenigt, 
verbindt hier tevens de Lof der Zotheid uit het verleden met de romantische 
humor der toekomst' 
In Nederland was voor de kennis der mythologie vooral gezaghebbend het Groot 
Schilderboeck van Gérard de Lairesse (1641-1711) dat hij, blind geworden, in 
1690 had geschreven. Hij wordt beschouwd als de vertegenwoordiger van het 
academisch classicisme; echter als hij wijst op de bestudering van Raphaél, Poussin 
en Correggio, vereenzelvigt hij zich met de typische smaak der romantici. 
Bekend was ook het werk van Arnold Houbraken (1660-1719): Groote Schouburgh 
der Nederlandsche Konstschilders en -schilderessen, maar hij wijdde zich 
ook aan Stichtelyke Zinnebeelden. Het zijn bijbelse en mythologische taferelen, 
bespiegelingen in proza met 77 gravures. Bij een latere uitgave werden de bespiegelingen 
vervangen door tienregelige gedichten van Gezina Brit.69 
Ten slotte nog een ander plaatwerk over de geschiedenissen der Oudheid, waaruit 
de literatuur haar kennis kon putten. Het is getiteld Tempel der Zanggodinnen en 
bevat kopergravures met bijbehorende uitleg van Bernard Picart le Romain `en 


andere braeve meesters'. Picart le Romain (1673-1733) was een sinds 1710 in 
Amsterdam gevestigde Franse réfugié, die als tekenaar van prenten veel succes 
had. Zijn persoonlijk kritisch accent geeft hij bv. aan de plaat Deukalions Zondvloed, 
waar hij een parallel zoekt tussen het verhaal der Ouden en het bijbelse 
zondvloedverhaal.70 
Had Boileau kunnen vermoeden, toen hij zijn Art Poétique schreef, waarmee hij 
allure schonk aan de Franse literatuur der 17de — en verantwoordelijkheidsbesef 
aan vele auteurs in den vreemde, in de 18de eeuw — dat hij wat zijn geestdrift 
voor de Ouden betreft, althans in Nederland vrij spoedig zou verouderen ? 
Er was nog een derde ding, dat de Hollanders zeker minder goed beviel; heeft 
hij niet al te zeer het bekende ut pictura, poesis erit, 'laat de dichtkunst als schil 

zijn', van Horatius verwaarloosd? Wel gebruikt hij hier en daar het woord-dering 
`schilderen' voor `beschrijven', en `penseel' voor `pen', maar hij prefereert de rede 
boven de stilistische uitwerking van een detail, het grootse, indrukwekkende 
boven het karakteristieke en beveelt de schildering als stijl niet aan. Met nadruk 
onderstreept hij zijn standpunt in een boutade tegen Saint-Amant (1594-1661), 
de schrijver van een Bijbels epos, in dé derde zang der satire: laat men bij de 
beschrijving van de zee toch nooit het verhevene vergeten en wanneer Noach in 
de ark de wateren ziet dalen, niet spreken van de vissen of van het kind, dat 
dansend van vreugde, zijn moeder een steentje toont. Het is de aandacht vestigen 
op f u ' 'teiten. 
Diderot (1713-1784) dacht anders over schilderachtig licht op een detail, toen 
hij met subtiel gevoel de Salons had leren beoordelen. 
Reeds in 1715 nam Francois Halma (1653-1722) stelling tegen Boileau, wijzend 
op het frappante in de stijl van sommige schilders. Het is een uitspraak uit het 
voorbericht op de poëzie van Lucas Rotgans, waarin hij het 'vijlen en hervijlen' 
van zijn vriend nader beziet. Hij neemt `de eerste woorden als d'eerste en vryste 
uitstortingen van den geest gemeenlyk de gelukkigste', evenals ook in de schilderkunst 
`al te veel toetsing en overschildering styvigheit baart', terwijl de `mees 

trekken van een vlug en krachtig penseel (hij denkt daarbij aan Frans-terlyke 
Hals) het leven allernaast komt en gewisselyk boven alle uitgepuurde nettigheit 
in de kunst te achten is.' 
Wij mogen Boileau niet tekort doen ; met de critici, die Sainte-Beuve (18041869) 
voorafgingen, waardeerde deze in de schrijver van L'Art poétique, dat zijn 
gevoeligheid reeds vroeg een eenheid vormde met zijn rede.`l En inderdaad : 
soms wijst Boileau op de waarde van emotie voor de kunstenaar. Enkele, hier 
volgende regels zijn daarvoor het bewijs. 

`Que dans tous vos discours la passion émue 
Aille chercher le cur, l'échauffe et le remue.' 
`L'esprit n'est point ému de ce qu'il ne croit pas.' 


Zelfs zou een romanticus de passage over de verschillende mensentypen geschreven 
kunnen hebben. Zij eindigt aldus : 

`Présentez-en partout les images naives; 
Que chacun y soit peint des couleurs les plus wives. 
La nature, féconde en bizarres portraits, 
Dans chaque áme est marquée à de différents traits; 



Un geste la découvre, un rien la fait paraitre : 
Mais tout esprit n'a pas des yeux pour la connaitre.' 

Het is m.i. zonneklaar, hoe stilaan overal de romantiek doordrong ; men mag 
onze voorouders, die met kritische zin Boileau wisten te lezen en waarderen, 
niet vereenzelvigen met hen, die in blindelingse navolging hun kracht zochten. 
Ik wil hier niet onvermeld laten, dat Boileau het voorbeeld is geweest in zijn 
Xe Epitre, een terugblik op eigen werk ter verantwoording aan vriend en vijand 
voor Juliana de Lannoy en Elisabeth Wolff, die beiden het A mes vers hebben 
vertaald door Aan mijnen Geest."2 De Beemster predikantsvrouw kiest voor de 
typering van eigen werk, als dit mocht lukken, de trekken van Frans Hals, als 
Francois Halma. Ook zij is tegen het 'likken' van verzen en noemt in dit verband 
met diepe bewondering het 'krachtige penseel' van de meester in Rembrandt, die 
haar meer zegt dan Brueghel, die toch ook niet voor niets de naam had van 
`fluwelen Breugel'. Maar van Rembrandt zegt ze : 
`Zijn beelden spreken ; elke groupe is juist geschikt. 
Hy weet de driften op 't natuurlykste uittedrukken.' 
Hoewel dus in eerste instantie geleid door Boileau is dit de nieuwe romantische 
schoonheidskritiek, die we in het hierna volgende hoofdstuk nader willen leren 
kennen. 

DE STILISTIEK DER ONTROERING UIT DE 
TWEEDE HELFT DER 18de EEUW 


Sommige vormen van romantiek herinneren aan de middeleeuwen 

Verlichting en Romantiek werkten reeds eeuwenlang in de geest der mensen 
door, zoekend naar de intellectuele en morele waarheid toen extreme vormen van 
gevoel opkwamen. Was de weegschaal aanvankelijk overgeslagen naar verstande 

onderzoek, vooral in Frankrijk, thans was het de beurt aan Engeland en-lijk 
Duitsland het gevoel te introduceren als inspiratie voor diverse kunstuitingen. 
Een bepaalde stijl gaat hiermee samen, die echter voor een groot deel ook reeds 
vroeger aanwijsbaar was. Wanneer men de term romantiek uitsluitend toepast 
op een nieuwe intensivering der beweging, doet men daarmee tekort aan wat 
tevoren het evenwichtig element was geweest in de harmonische eenheid met 
het verstand. 
Men zou het autonome optreden van het gevoel als een reactie op het verdwijnende 
classicisme kunnen beschouwen, maar tegelijk met de opkomende vloedgolf 
der gevoelsontlading wekken de archeologische ontdekkingen van Herculaneum 
en Pompel, de eerste sinds 1719, de tweede sinds 1748, opnieuw geest 

voor de antieke wereld; een nieuwe esthetica wordt erdoor geinspireerd.-drift 
Schematisering der stromingen van deze periode verheldert weinig. Wil men haar 
beschouwen in politiek, maatschappelijk, religieus opzicht als een tijd van kentering, 
die stuwkracht tot nieuw leven belooft, dan moet m.i. het voorbehoud 
worden gemaakt, dat het nieuwe punt van uitgang tevens een hoogtepunt van 
de groei der Verlichting betekent. 
Was niet de kerkhofcultus uit deze jaren, door. Young en anderen gestimuleerd, 
een herinnering aan het `memento-mori' van de middeleeuwse dodendans ? Had 
de nadruk op de ontwikkeling van het individu, gegeven met de renaissance en 


het protestantisme, niet de potentie in zich, te culmineren in een eenzaamheid 
tot schreiens toe en een wanhoop als die van Werther en Saint-Preux, melancholie 
als die van Dürers gravure? De voorliefde voor de ruine, die bezinning op 
middeleeuwse gotiek zou betekenen, was ook geliefd bij hen die in de eerste en 
de tweede renaissance er smaak voor hadden gekregen in Italië voor hun schilderstuk. 
Diderot ziet er noch gotiek, noch renaissance in: hij oordeelt de uit 

verval uitermate geschikt om de trotse eigenaars van kastelen-beelding van het 
te tonen, hoe hun aards bezit eenmaal zal eindigen. 
Ten slotte: zou de mystieke retraite, het katholieke en protestantse piëtisme, niet 
in laatste instantie de romantische afkeer van de werkelijkheid mede kunnen 
hebben bepaald? Deze betekent dan een soort secularisatie van geestelijk bezit." 

De stilistiek der stilte 

Het stijlprobleem van de kunst der ontroering is door Rémy G. Saisselin, hoog 

aan de Rochester-University te New-York, nader bekeken in een verrassen--leraar 
de lezing, gehouden op het derde Congrès des Lumières, dat plaats had in de 
zomer van 1971 te Nancy. Het vraagstuk wordt gekristalliseerd in de titel van 
het betoog: Chardin et Diderot: peindre et écrire. 
Rémy Saisselin ziet in de betrekkingen tussen schilderkunst en literatuur drie 
kenmerkende fasen. De eerste is die, welke nog volkomen beinvloed is door het 
ut pictura poesis van Horatius, tijd waarin het historische schilderstuk tot bloei 
kon komen en de rustige uiteenzetting van auteur of dramaturg het klassiek geworden 
patroon betekende. 
De tweede fase is die, waarin het schrijven als schilderen werd losgelaten. 
Zij is vooral, interessant, omdat we hier tweeërlei confrontatie met de verbeeldingskracht 
onderkennen, die in Chardin (1699-1779) en die in Diderot (17131784) 
elk een manifestatie vinden. 
Spreker vraagt zich af: Waarom koos Chardin bij voorkeur de uitbeelding van 
het stil-leven, zoals de Hollands-Vlaamse schilderkunst voordien had gedaan? 
Het antwoord moet luiden: omdat het de schildering der stilte is, `verstild leven'. 
Het object in de ruimte, onbeweeglijke levensessentie, heeft een metafysisch 
karakter, overtuigt van essentiële waarden, van waarheid. In zijn simpele eenvoud 
maakt het nederig tegenover de Schepping en de natuur. Wanneer de toeschouwer 
eenmaal het met liefde heeft aanschouwd, wordt het een geluk voor hem in 
stilte, in contemplatie opnieuw deze schoonheid te ondergaan. 
De andere houding tegenover het schilderij zou samen kunnen hangen met een 
zekere malaise in de schilderijenverkoop in deze tijd, zodat de schilder soms 
genoodzaakt was op de kunstmarkt eigen werk aan te prijzen of te verdedigen. 
In ieder geval is Diderots beschrijving van de schilderijen der salons een objectieve 
waardering. Het spreken over de schilderkunst verraadt de gedachten van 
hem die spreekt en hij die het stuk voor de tweede keer beschouwt, ziet het met 
behulp van de kritiek."¢ 
Chardin en Diderot vertegenwoordigden dus twee verschillende werelden door 
twee verschillende houdingen. 
De derde fase is die welke het hernieuwde classicisme bracht. Dit zal leiden tot 
een rivaliteit tussen de cultuur der eerste en der tweede fase. Dit zou er toe 
kunnen leiden te veronderstellen, dat het historisch moment schijnt aangebroken 
voor kritische verantwoording der kunst. 


De Hollandse literatuur is een illustratie van de tweede fase, die waarbij men 
vraagt naar ontroering en de ziel tot in de doodgewone dingen van het dagelijkse 
leven ontdekt. Ik heb er boven reeds op gewezen, hoe het stilleven der schilderkunst 
het stereotiepe gegeven werd voor meditatie; ik wil hier nog slechts aan 
toevoegen, hoe merkwaardig Holland zichzelf is gebleven in de uitbeelding bv. 
van het bloemstuk de eeuwen door en tot het einde der 18de eeuw zich niet als 
elders door verschillende modes, zelfs die uit het verre oosten kwamen, had 
laten beinvloeden. En dit genre bleef een voorbeeld ook in het buitenland. 
De door onze dichters terecht om haar kunstig knipwerk zo dikwijls bezongen 
Johanna Koerten had het begrepen, toen zij aan de voorstelling van het boeket in 
de vaas, omringd door insekten, op het voetstuk liet lezen: Ut flos vita nostra." 
Het bloemstuk blijft vergankelijkheidsoverdenking ! 
Hoezeer de nadruk op de ontroering valt, kunnen we lezen in de toekomstvisie 
van Elisabeth Wolff, wanneer ze over het toneel spreekt: `Er is geen Opera; er 
zyn evenwel verscheidene stukken waar in gezongen wordt, en de muzyk, beide 
vocaal en instrumentaal, is hier even als in de Kerken, het hart voorbereidende 
tot deugdzame indruksels. Alles roert de ziel, en de grootste stilte wordt voor 
het grootste genoegen gehouden.'76 
Aanvankelijk is de stilistische beschrijving nog een zekere objectieve weergave 
van het licht, dat de duisternis verdrijft; talrijke voorbeelden zijn daarvan te 
vinden in het voorwoord van edities, die we hier beneden tegen zullen komen. 
De toepassing op gewetensstrijd zullen we bij Arnold Hoogvliet aantreffen. 
Smaak -voor het clair-obscur vinden we eveneens in de voorkeur voor de beschrijving 
van een zonsopgang uit zee, waar het beeld van de oneindigheid soms 
samengaat met klassieke herinneringen. 
Op voorbeeld van Engeland ontwikkelt zich ook bij ons de zin voor `humor'. 
Had het woord in zijn etymologische ontwikkeling aanvankelijk betrekking opdie karakterkunde, die menselijke reacties met de vochten van het lichaam laat 
samenhangen (te zien in de `zwartgalligheid' der `melancholie', in het 'geel zijn 
van nijd', enz.) via `grilligheid' krijgt het de moderne betekenis van 'vreugde, die 
met ernst gepaard gaat'. De bestudering van Homerus in deze tijd lag eraan ten 
grondslag: als Andromache afscheid neemt van Hector, voordat hij zich ten 
strijde begeeft, ziet zij plotseling de kleine Astyanax die ze op de arm draagt

spelen met de helmbos van de vader: `en zij lachte door haar tranen heen'. Het 

gevoel voor contrast is ook hier in relatie met het licht, dat de duisternis verdrijft.
Eenzelfde contrastwerking zal worden gezocht in de karaktertekening der romans. 
Wolff en Deken leiden de roman Cornelia Wildschut in met de woorden: `Wykunnen onze Leezers verzekeren, dat (...) wy de contrasteerende karakters niet 
hebben vergeten'. Willem Leevend schrijft over de beide vriendinnen Christina 
Helder. en Jacoba Veldenaar. aldus: `Hoe onderscheiden zyn de verdiensten deezer 
uitmuntende meisjes. Er zyn zeker deugden, die nimmer nuanceeren; gy verstaat 
genoeg van de schilderkunst, om deezen term te verstaan? Maar deeze vriend. 
schap wordt ondersteund door eene verscheidenheid, die de rykste harmonie 
uitlevert.' 

Ironisch wordt dit contrast toegepast in de mond van Betje Stamhorst: 'omdat 
ik het contrasteerende zeer bemin, ga ik ook altoos, verzocht zijnde, bij onzen 
omliggenden adel en rijke ledigloopers uit eeten.' 
Contrastwerking zal de felle belichting van onderdelen bevorderen en smaak 
ontwikkelen voor detailkunst en ornament. 

45 


Voor rustige beschouwing van een onderdeel heeft men oog voor `een tafereel', 
`een toneeltje'. Frappante, veelbetekenende, originele, satirische, moraliserende 
beschouwingen in zo'n omlijsting, die er a.h.w. een schilderijtje van maken betekenen 
evenzovele gevoelvolle overdenkingen, die de toeschouwer iets te zeggen 
hebben. 
Cornelis Troost was de schilder van toneelscènes geworden. Abraham Blankaart 
voelt zich door hem begrepen, als hij ontroerd is door een 'toneeltje' van huiselijk 
geluk. `o Mevrouw, ik wou, dat onze schilder. Troost nog leefde, ik liet die groupe 
schilderen, om er myn Familiestuk van te maken, mits ik er ook in mogt, met 
Snap zo by me' (zijn hond nl.).77 
Allegorieën, emblemen, vaste attributen, toegevoegde tendenties zijn bij de over-
gang van een antieke naar een moderne wereld, uiterst geschikt om tegemoet te 
komen aan het verlangen naar die typische scenische stijl of om te leiden tot een 
didactische opmerking, die de intieme beschouwing had opgewekt. Hier volgt als 
voorbeeld het `tableau' uit het klassieke drama van Lucas Rotgans, fascinerend 
moment en hoogtepunt der geschiedenis: formulering van goddelijk licht, dat de 

duisternis doorbreekt. 

`Hoort gy dat groot beslut, en. wordt gy niet bewoogen? 
Verbeeld eens een tafreel, 8 Minos, voor uwe oogen: 
Waar in Stantvastigheit, vereenigt met de Min, 
Voor 't altaar van de Deugdt eerbiedig legt geboogen: 
Aanschouw van ver 't Geweldt, vervreemt van mededogen, 
Haar yver stooren, daar zy 't heilig vier ontsteekt: 
Zie, hoe Gerechtigheit door 't dak der wolken breekt, 
Om met haar heilig zwaardt 't gedrogt den kop te klooven: 
Zoo zal de hemel, die uw wreetheit ziet van boven 
En uw vervolging vloekt, tot zoen van onze zaak, 
Ten trots van uw geweldt, u treffen met de wraak'.78 


De trek tot omlijsting en isolering van het karakteristieke brengen Wellekens en 
Poot ertoe `schilderijen' in de natuur op te merken, alsof men ook daar zocht naar 
het treffende tafereeltje. De laatste wordt de sublieme vertolker van de nacht al 
was het om de ene regel, die de ontroering der stilte weet te suggereren: `Hoe 
luistert d'onbeweeghde lucht!' Alsof het heelal een ogenblik stil stond voor een 
`stil-leven'! 
Het `picturale' wordt niet zelden het `pittoreske', een woord, `ontleend aan het 
Frans, ook daar een 18de-eeuwse term in de betekenis van `een ,spel van licht en 
donker'. 

Impressionisme 

Inderdaad, deze stijl is spelen met licht, en het impressionisme van de 19de eeuw 
moet hier een aanknopingspunt met het verleden hebben gevonden. Trouwens 
deze vertolking van de indruk, die schilderkunst en literatuur beide zou dienen 
werd reeds geconstateerd bij Watteau en vroeger.7" Beschrijft niet reeds (de schilder) 
Bredero de haren van een meisje als 'citroenich' van kleur? Is dit geen impressionisme? 
Het was in deze tijd, dat men voor het eerst de muziek leerde kennen als louter 


akoestisch verschijnsel, `als zinrijke levensvervulling, als uitdrukking van levens 

kortom als kunst in de moderne betekenis'.$'°-gevoel, 

Elisabeth Maria Post slaagde erin niet zelden haar werk tot een muzikaal impres


sionisme te maken door haar originele formulering der taal; ik citeer enkele zinnen 

uit Het Land. 

`Emilia speelde op haar dwarsfluit een geheel melancholisch airtje, dat met het weemoedig 
vrolijk gelaat der natuur, de zoetste harmonie maakte; — en een schone echo herhaalde die 
met een dubbelen nagalm.' (blz. 213) 
`Neen, ik ben niet alleen; elk hoekje der wereld is vol gevoelig leven.' (blz. 269) 
`Mijn Zorgenvrij is tans een Fden. Waar ik ben, ik hoor muzijk, de boomen schijnen bezield 
en elk takje een stem.' (blz. 119) 81 

ENKELE VARIATIES OP EEN OUD THEMA 

Schilderkunst en literatuur toonden in Nederland, en niet onafhankelijk van elkaar, 
een romantische vorm van Verlichting, die naast het klassicisme en naast de intellectuele 
ontplooiing der beweging, een zelfstandige plaats innamen. Op het internationale 
forum bleek de schilder nog altijd de beste vertegenwoordiger van onze 
cultuur. De literatuur is minder briljant door haar expletieve vorm, maar illustreert 
toch op velerlei wijze de strijd van oud en nieuw. 

HET EPOS 

Van oudsher kende men het verhaal van de held, die in het wapengeweld zijn 
superioriteit bewijst en bewondering afdwingt. Een echo klonk nog na van de diep 
uit het Germaanse en Romaanse verleden opduikende verhalen der Heemkinderen 
in hun spannende en heldhaftige ontmoetingen met Karel de Grote, en het tragisch 
einde, stoere epiek van man en paard. De volksboeken hadden de herinnering 
bewaard zelfs tot na de revolutie van 1789; alleen beschreef men toen de tent van 
de held Reinout als een purperen paviljoen in de diepe bossen, versierd met de 
gouden bij der. Empire-stijl. Er zijn huwelijksfestiviteiten voor alle vier de broers, 
die ieder een elegante bruid wisten te veroveren als `reine du bal'; een `verlicht'

genealogisch overzicht bewijst de oude adel van het Haymyns geslacht.
Prinsen wees op Betje Wolffs geestige opmerking in de voorrede van het laatste 
boek van Willem Leevend, als ze zich erover verwondert, dat er niemand is, dieniet nog eens een nieuwe uitgaaf bezorgt van de Schone Historie der vier Heemskinderen 
en op de titel zet Zedelijke, tenminste Sentimentele Roman, hierbij een

toespeling makende op de door Karel geëiste dood van het ros Beyard. `Ik behoef 
mij om dat te staven, maar te bepalen bij de treffende aanspraak van de jongstevorst, toen hij van zijn geliefd ros Beyard afscheid nam. Welk een goed meesteris hij! Hij kust het paard, onder het storten van vele tranen, vaarwel; bedankt het, 
wenst het alle goeds, en bestraft zijd Broeder, omdat hij het zoete dier zo'n slag 
voor de kop gaf. Men zal niet veel zulke trekken van het Sentimentele in de 
Romans, met die naam versierd, aantreffen; en nergens zo'n beweeglijke aan

 enz. 2-spraak',
De humor over het genre naast de waardering, bewijst de veranderde opvatting 

47 


erover. Toch zal de smaak voor de ruige middeleeuwen terugkeren. Maar een 
heldenstrijd tegen het noodlot, werd een romance of ballade, terwijl de klassieke 
helden meer dan een eeuw lang die hadden volbracht in de tragedie. 
Op twee manieren is de strijd in epische vorm verwerkt in de 18de eeuw: beide 
getuigen van de nationale diep-ingewortelde zin voor vrijheid en realisme, strijd 
voor godsdienstige idealen, die het stempel droegen van Erasmus, Luther en 
Calvijn. Het is het heldenlied over de geloofsstrijd en het bijbels epos. 
Oorlogsheld in het eerste is dan de Stadhouder-koning Willem III, een man van 
een 'stalen karakter.' volgens het getuigenis van Prof. Geyl." 
Ook in het weifelende Engeland had hij indruk gemaakt door de onwankelbaarheid 
van zijn geloof en door zijn weifelloze weerstand tegen de uitbreidingspolitiek 
van de grote Franse koning. 
Het is Lucas Rotgans, die de dichter is van dit christelijk epos, gebaseerd op 
besef van levensroeping. Het vertegenwoordigt in Nederland de lofzangen op 
vorst en heldenfeiten, die rondom de eeuwwisseling verschijnen om uit te drukken 
wat er leeft in veler. gemoed. 

Prof. Smit wijdde een studie aan het Bijbels heldendicht M Het genre verscheen 
in de wereldliteratuur. omstreeks 1550 (met Tasso) en bleef tot 1800 in de mode. 
In Frankrijk was deze epische poëzie verschenen tussen 1630 en 1640. Als voorbeelden 
worden genoemd Moyse sauvé van Saint-Amant (geschreven in 1653), 
David van Bernard Lesfargues en Tonas, Samson, Iosué, en nog eens David 
van de predikant Jacques de Coras (1662-1665). Er is geen directe invloed van 
deze werken op de Nederlandse epen; wel is geconstateerd, dat ook Vondel zich 
door Tasso liet inspireren in zijn Johannes de Boetgezant, verschenen in 1668. 
Behalve Tasso was Vergilius zijn voorbeeld. 
De classicistische belemmering van de vrije meningsuiting (zie boven bij Boileau) 
was pijnlijk voor een godsdienstig schrijver van Calvinistische levensovertuiging. 
Deze is vervuld van een mysterieuze roeping te trachten het Goddelijk 
majestueuze plan te doorgronden, waarbij de levensgeschiedenis van de figuren 
uit de bijbel, in overeenstemming met de Oud-Testamentische heilsverwachting, 
tekenend zijn voor die openbaring. Hij vraagt naar begrip van de bijbeltekst, 
naar theologie en moraal, ook in de kunst. 
Deze opvatting verklaart de verschijning van veel christelijke epen in de protestantse 
landen van Europa, van Miltons Paradise Lost tot Klopstocks Messias toe, 
die in eigen kring veel invloed hebben gehad. 
Het bescheiden tasten naar nieuwe vormen en naar harmonieuze gedachtenformulering 
ter ondersteuning van het bijbels geheugen, liep al te vaak uit op aan 

aan classicistische voorschriften of aan holle klankeffecten. En niet-passing 
alle vormen waren nieuw: oeroude bijbeluitleg of emblematiek, die men bij de 
kerkvaders kan vinden, werden opnieuw aanvaard: hieronder valt de verklaring 
van het Oude Testament als zinnebeeld van het Nieuwe. 
Uit deze oprechte verbeelding, hoe aarzelend en tastend nog, ontwikkelt zich de 
gevoelvolle bezinning, de individuele bespiegeling en die elementen der Verlichting, 
die het oneindig grote en het oneindig kleine van het grandioze hemel


gewelf bestuderen. 
Arnold Hoogvliets Bijbels heldendicht had een enorm succes. 



LYRIEK 


De uit overtuiging ontsproten bezieling voor het heldendicht had ook de lyriek 
kunnen beinvloeden. Maar het gelegenheidsgedicht in het voetspoor van Vondel 
bleef in de mode. Banaliteit, conventionele verheven toon, classicistische en tentendieuze 
christelijke clichés verraden de leegheid. 
Een enkele keer echter is een plotselinge opwelling van hartstocht de openbaring 
van een tendens naar persoonlijke ontboezeming. 
Het hierna volgende sonnet van Katharijne Lescailje (1649-1711), dochter van 
een uitgever-drukker, die uit Genève naar Amsterdam was gevlucht en die zelf 
ook dichter was geweest, vormt een frappante tegenstelling met de bruilofts


dichten, die ze aan haar vriendinnen had opgedragen en die dikwijls een zekere 
argwaan voor het huwelijk verraden, als zou de huwelijksliefde een belemmering 
vormen voor de ontplooiing van de gaven der vrouw, ook de artistieke. Dit lied, 
waarin men de klank van Vondel en Hooft herkent, is immers allerminst kenmerkend 
voor een vrouw, die haar geëmancipeerde ideeën afficheert. 

ONRUST DER LIEFDE 

Waneer de goude zon, in 't goude nat der baaren, 
Haar straalen dompelde voor 's aardryks aangezicht, 
En dat de naare nacht zyn schaduw schoof voor 't licht, 
Op zulk een dag waar op myn ziel zo was vervaaren; 
Scheen uit myn geest de damp van droefheid op te klaaren: 
Doch naauw'lyks was ik aan den slaap myn rust verpligt, 
Of 't Wicht, dat in myn brein den brand der minne sticht, 
Kwam met den Droomgod door myn' hart en zinnen waaren. 
My dacht, ik zag myn vreugd en zielsbeminde dood; 
Dies ik door schrik en zorg uit mynen slaap ontschoot 
En bleef tot in myn ziel bekommert en verslaagen. 
Toen peinsde ik naa waar uit dit nachtgezicht ontstond: 
Het sproot uit een verliefde en ongeneesb're wond 
Die my door duizend do$n, eerlang in 't graf zal draagen.aó 


Zelden echter ontmoet men deze spontaniteit in het gezelschapsleven der kleine 
groep, die elkaar zo graag bewondert in een dichtkunst van een geërfde en geijkte 
stijl. Wel wordt langzamerhand de dreun der gemeenschapskunst tot een mono-
bog van de dichter met zichzelf. Dan maakt ook de steriele vorm van klassieke 

allegorie en embleem plaats voor nieuwe, zinrijke, persoonlijk doorleefde ver 
-beelding. 

Ter illustratie van het naast elkaar bestaan .van oude en nieuwe stijl der lyriek 
citeer ik hier enkele regels uit de bekende Veenberger Beekzang van een andere 
begaafde vrouw: Elisabeth Koolaart-Hoofman (1664-1736), die zelf in dichtvorm 

o.a. Horatius had vertaald en die in 1717 als stralende gastvrouw van een kunstk 
g in eigen huis tsaar Peter de Grote met een Pindarische ode had ontvangen. 
Haar openheid voor de natuur. maakt van haar buiten 's ochtens een 'zielbetoovrend 
dal': 
'Klaare beek, wier kronkel-stroomtjes 
Schitteren met gouden zoomtjes 
Als het licht natuur doet leeven', enz. 


 Ook de avond heeft voor haar grote bekoring: de klanknabootsende laatste regel 
van de volgende strofe past bij de plastische uitbeelding: 

"S Avonds als uw ijpe-dreeven 
Langer schaduw van zich geeven 
Schaft ge ons aangenaame plassen 
Laauw van middag zonneschijn; 
Daar we ons in uw kristallijn, 
Loopend, lobbrend, speelend wasschen.' 


Maar onmiddellijk daarna komt de klassieke tirade : 
`Deze streek is vrij en veilig, 


Boom en bron Diana heilig, 
Zonder laagen, zonder smetten; 
Daar geen Satijr, daar geen wigt, 

Trots op zijn gevreesden schigt, 
Dartle voeten in durft zelten.' 

Hoe lang nog zou Diana als 'glanzende godin van de nacht', symbool van het 
ongerepte, de sereniteit van de nacht en van de natuur in het algemeen, kunnen 
vertolken?" Rousseau noemt haar in zijn Emile 'een vijandin der liefde', een echte 
jageres en voegt de opmerking toe: 'un violent exercice étouffe les sentiments 
tendres.' 

De dichter Petrus Paludanus (1742-1774) toont in zijn gedicht Morgenstond, 
hoe malicieus het Hollands realisme de stereotiepe klassieke typering kan doorbreken. 


`Pas had de blonde Auroor' heur hemelblauwe rossen 
Ten Uchten-draeiboom' door gemend, 
Pas was zy 't dag-spoor opgerend: 

Pas had de wakk're boer zyn welgevoederde ossen 

Gekoppeld voor den scharpen ploeg: 
Pas had een duizendtal van bloempjes versch ontloken, 
De zuiv're lucht vervuld met duizend roken: 

Myn pen is niet bekwaem genoeg 
Om 't zoet te malen, der bekoorlyke orgelkeelen 
Van 't vrolykkwelend pluimgediert, 
Terwyl het ziel en zin betoov'ren kan en streelen: 

Pas was het kristallynen nat 
Aan 't schitt'ren door den glans der gouden Zonnestralen; 
Als Thysbuurs zwarte Poes, die in het veld liep dwalen, 

Een Rat gevangen had. 

De laatste regels openbaren ervaring uit de realiteit. Het is een interessante 
vraag, hoe en wanneer de persoonlijke natuurbeleving veld kon winnen, toen de 
eisen voor poëzie zich voor de natuur en het natuurlijke zich richtten naar rationalistische, 
weldoordachte, geometrische schoonheidsmaatstaven en het streven 
naar volmaaktheid, naar de ideale natuur, die zich wil verheffen boven het alle 

als de enig navolgbare-werd beschouwd.-daagse, 
Lambert ten Kate wenste in zijn verhandeling over het denkbeeldig schoon geen

,

`laage onderwerpen' en 'gemeene modellen', maar een 'denkbeeldig schoone na


50



tuur', `majesteit en deftigheid'. Van Alphen toonde in zijn Theorie der Schoone 
Kunsten en Wetenschappen afkeer van realisme in de pastorale.87 Zij gaan voorbij 
aan de kermispret der liedboeken als in het werk Het vermaaklyk Buitenleven of 
de Zingende en Speelende Boerenvreugd van 1716, gebaseerd op tekeningen bij 
Breero, Brueghel, Adriaan van Ostade, Jan Steen en anderen. Lucas Rotgans, Jan 
Goeree, Betje Wolff waren er wel voor te vinden. Echter de typering werd te 
stereotiep, in de ogen van sommigen te pervers, om nieuwe inspiratie op te 

roepen. één 
Te Winkel had de gelukkige gedachte de 'hofgedichten' der 18de eeuw in 
hoofdstuk bijeen te brengen, waardoor naar voren komt, wat de Hollander vol 

eigen smaak zoekt in zijn als park aangelegde tuin of in de hof, die past-gens 
bij zijn huis, waarmee hij de traditie voortzet van Huyghens, Cats, Oudaen en 
anderen. Treffend is nu, hoe de cultiverende en gecultiveerde eigenaar zijn tuin


architecturale Verlichting blijkbaar uitviert meer naar de verstandelijke dan naaf 
de gevoelige kant. Hem interesseren bloemen en vruchten vooral om de zeldzaamheid 
der exemplaren. Zelfs de tuinen in het noorden van het land worden tot een 

lusthof van uitheemse specialiteiten. De Nederlandse tuin wordt daardoor aan 
voor een tsaar Peter. de Grote, voor. een Linnaeus. Beelden, schelpen--trekkelijk 
grotten, vernuftige bedriegertjes en wat dies meer zij, imiteren de tuin van Ver 

alleen hebben figuren uit de bijbel en abstracte allegorieën hier en daar-sailles, 
de voorkeur boven de mythologische voorstellingen. 
Hoe typisch intellectueel de instelling is van de trotse huisheer en met hem van 
de dichter voor wie hij meestal een Mecenas betekent, bewijst wel het hofdicht 
van Jan de Marre op Rustryk bij Muiderberg (van Barend Gerbrand Homoet) 
van 1746. Hij spreekt over de beroemde Muiderbergse echo: 
`een wondre wedergalm, die voor onze voeten uit den grond naar de ooren ryst 
en baauwt den spreker na in alle omstandigheden.' De Marre vindt in deze 
echo de verklaring van de orakels der Ouden, als godsstemmen, die, zegt hij, 
al evenmin de godsstemmen waren, waarvoor zij wilden doorgaan, als de weergalm 
`van den geest, die door de harssens zwiert, zulk eene stem is, ofschoon 
menig Christen dien waant 's Hemels stem te wezen.'88 
Men bedenke dat drieënzestig jaar eerder (1683) de bekende dokter Van Dale 
uit Haarlem over deze kwestie een geleerd Latijns werk schreef, dat Fontenelle 
in 1687 vertaalde als Histoire des Oracles. Het deed veel stof opwaaien en 
maakte de schrijver bekend als de eerste, die het geloof van veel christenen 
aanviel. 
Verder richtte zich de belangstelling van de bezoekers op de architectuur van het 
huis in harmonie met de tuin en op het schilderijenbezit van de eigenaar, dat 

soms zeer kostbaar bleek. 
Vele details binnen en buiten waren aanleiding tot bespiegeling, maar we zijn 
toch nog ver van de gevoelstuin op het einde der eeuw, door Rousseau gepropa


geerd, die een `hermitage', een 'Gelders boerenhuisje', een 'lindenkabinetje' een 
tempeltje der vriendschap, betiteld als `Le Sanctuaire de l'Amitié', of een `Chinese 
tent' voor een intieme maaltijd bevatten: ver ook van de tuinarchitectuur 
der nieuwe renaissance zonder beelden en met weinig vazen. Deze kan men verwachten 
in de laatste jaren vóór de Franse Revolutie. 
De classicistisch gekunstelde tuinstijl is dan blijkbaar afgedaald tot de welgestelde 
rijkgeworden burger, als de zeeman De Harde, die de satirieke zuster. van 
Willem Leevend aldus beschrijft: 


`Verbeeld u een klein bassecourtje en daar op een Vergulden Neptunus, lui en 
leeg leunende op zynen drietand, in gezelschap eener groote Zwaargebeelde insgelyks 
vergulde Najade, aan den rand van een Vischkommetje, weinig grouter 
dan onze Saxisch Porceleinen Visch-schotel. Op het voornoemde Bassecourtje 
staan een paar douzyn dikke vette Cupidoos en eene Venus, die er vry mal uit 
ziet...' 
`In een Doolhof van Heesters en Palm zag ik een geheel Kabinet van Goden, 
Menschen en Beesten; alles van Palm en Taxis. Jan (riep Oom), Jan, kom ereis 
hier met jen schaar; wel, wat satan! zie je dan niet, dat Adam een boggel krygt? 
De Slang ziet er ook rottig uit, en je moogt Eva ook wel ereis by haar lappenkrygen. De appel lykt wel naar een kolksche -koek. enz. (Boek 1193, 195).
De heer Beenen in zijn dissertatie $11 merkt op, dat jan Luyken als eerste een 
psychisch ervaren landschap weet te beschrijven, dat Antonides een grote behoefte 
gevoelt aan stilte en eenzaamheid, dat ook bij Wellekens gevoelige natuurbeschouwing 
is te constateren, maar dat de ontwikkeling haar hoogtepunt vindtbij Poot, voor wie het landschap een psychische en religieuze levensbehoefte werd. 

Zijn voorkeur gaat uit naar alles wat in de natuur hem een gevoel van rust, 
ruimte en vrijheid gaf. Het is wat we boven de stilte der ontroering noemden,
die tot meditatie wekt. Ik meen dat ook Wellekens graag zoekt naar dat `schil derij' 
in de natuur, dat rust ademt. 

`De stromen leggen vlak. Het water is bemaalt 
Door 't flikkrent gout der Zon, die naar de kimmen daalt.' 


De subjectieve gemoedsbetrekking ten aanzien van de natuur is ook te vinden bij 

E.M. Post, die we reeds als impressionistisch kunstenares leerden kennen. Dr. 
Brandt Corstius merkt hierover op: `Het gaat nog wel meestentijds bij voorkeur 
om een kunstige enscenering, een beschrijving volgens een bepaalde stijl; vandaar 
de nadruk op de natuurtaferelen. Ook wenst men nog iets van handeling, 
actie, menselijke bedrijvigheid in de natuur: de behoefte aan natuurtonelen. Het 
komt nog maar zelden voor, dat de natuur belangeloos wordt beleefd op de
wijze, die Shaftesbury al bekend was. Maar van E. Post tot Beets valt het reeds 
te vinden.'° Het zou interessant zijn te constateren, in hoeverre de context van 
deze beide hier gecursiveerde woorden bv. in de begeleidende adjectiva, ons 
semantisch kunnen inlichten over de ontwikkeling van een klassieke naar een 
bovengenoemde romantische betekenisinhoud. 
Prof. Dr. W.J.M.A. Asselbergs vermeldt twee zeegedichten uit het jaar 1790;
het ene van Pieter Leonard van de Kasteele, het andere van Rhijnvis Feith.
Het eerste is geschreven op Texel en heet Het Baden in Zee met de ondertitel 
Avondzang aan de reede van Texel. `Door de gelijktijdige aanwezigheid van 
Noordzee en Zuiderzee, in het Westen ondergaande zon en in het Oosten opkomende 
maan, die . beiden zich in het water weerspiegelen, krijgt de voorstellingeen pittige preciesheid en de vorm een levendige contrastwerking.' De Lofzangvan Feith is volgens de schrijver 'een zuivere natuurimpressie, door scherp kijkenveroorzaakt.'" 
Prof. Dr. W.A.P. Smit merkt voor de stroomgedichten, met name voor. de 
Y-stroom van Antonides en voor De Roemster van den Aemstel van Matthijs vanVelden (omstreeks 1630) op, dat voor een bijzondere gebeurtenis als een onder 

mythologische figuur werd vervangen door de dichter zelf.92 Ook-waterbezoek de 


dit mag worden beschouwd als een stap in de richting van de 'natuurlijke' beschrijving. 
Bovenstaande ontwikkeling naar de romantische natuur-en werkelijkheidsbeleving 
is de nationale; daarnaast was er zeker beinvloeding van Engeland en Duitsland, 
die bij sommige auteurs ter sprake moeten komen. Over de anacreontiek in 
onze dichtkunst is bij onze bespreking van Duitse invloed ten onzent reeds een 
en ander gezegd. 

DE DRAMATIEK 

De dramatiek heeft in de strijd met het classicisme het langst geworsteld: tot 
aan het einde der eeuw werden klassieke toneelstukken opgevoerd. Echter ook 
in dit genre ziet men het oude romantische spel uitgroeien tot iets nieuws, de 
veranderingen in de opvoering zich kristalliseren in de tegenstelling tussen de 
acteurs Punt en Korver. Is het niet merkwaardig, dat de stilistiek der ontroering 
voor het eerst aan Punt, gevierd toneelspeler in de rollen naar klassiek model, de 
intuitie gaf in zijn successtuk Achilles een zwijgende scène in te voegen? 
Er zal een hoofdstuk worden gewijd aan deze ommekeer in het theaterleven. 

Tot de ornamentiek van epiek, lyriek en dramatiek behoren enkele afzonderlijke 
algemene genres, waartoe de auteurs der 18de eeuw zich graag lieten verleiden; 
ook deze houden in de nieuwe tijd de herinnering aan een oud thema vast: het 
zijn pastorale en idylle; fabel en didactiek; hekeling, sprookje en droom. 

DE PASTORALE 

Het bucolische genre, de verheerlijking van de herderswereld, het leven op het 
land in eenvoud en natuurlijkheid openbaart het melancholisch verlangen van de 
mens, die het leven op aarde moe is. Levensrealiteit van teleurstelling en bedrog, 
gemaaktheid van hof en etiquette doen hunkeren naar de pure, prille toon der 
integriteit, die men reeds kon beluisteren in de middeleeuwse volksliederen ron 

kribbe, tezamen met herders en koningen in een stal, waar-dom het kind in de 
ook de os en de ezel tot de intimiteit behoorden. 
De grote mannen van onze `gouden Eeuw', die door deze aanduiding reeds het 
klassiek verlangen naar het ongerepte tijdperk aan het begin der tijden oproept,
hadden allen, Scaliger, Vossius, Vondel, Hooft, Cats, Huygens, de herder een 
plaats gegund in hun oeuvre. Het werd een mode-renaissancedroom als die der 

wereldlijke en geestelijke utopie. 
Wanneer Boileau het herdersdicht als genre aanprijst, wijst hij op de kenmerken 
van naïeve eenvoud en bekoorlijk liefdesspel; laat het echter nooit 'ontaarden' 
in vulgariteit van de dorpeling! Men raadplege Theocritus en Ver ' 'us! Nu had 
de laatste in de Renaissance de voorkeur, een beetje zwaarwichtig, beschouwenden in de maskerade met toespelingen op actuele gebeurtenissen. Theocritus' metamorfose 
spel was luchtiger, vermakelijk, speels, fijn humoristisch, tintelend 
van leven $$ 
Het in wezen onnatuurlijke onderwerp, waarbij men geen tekening verwachtte 
van figuren op het platteland, zoals ze in werkelijkheid zich voordoen, was ge


doemd eenmaal te verdwijnen, juist wegens het feit, dat men steeds meer natuurlijkheid 
wenste uitgebeeld te zien. Maar de voorbeelden waren gezaghebbend: 


werd Ver ' 'us in de vroege middeleeuwen niet als een wijze beschouwd, zelfs 
`de goddelijke' genoemd? Voor de romantici heeft hij steeds zijn aantrekkingskracht 
behouden om zijn meesterlijke orchestratie van alle stemmen in de natuur.°
4 

De 18de eeuw heeft van het genre iets eigens gemaakt, vóór er mee af te rekenen. 
Kalif noemt Boccaccio de vader van de renaissancistische pastorale. In diens 

ale d'Ameto (1341-42) is het een ruwe jager, die door de nimf Lia wordt 
bekoord. Zij brengt hem in gezelschap van zes andere nimfen. Samen vertegenwoordigen 
zij de zeven hoofddeugden, door welke Ameto wordt gelouterd en in 
staat gesteld de ware liefde en de ware God te leren kennen. Mensen, nimfen, 
faunen en dryaden vieren gezamenlijk het feest van Venus (de goddelijke liefde); 
een zangwedstrijd van twee herders herinnert aan Vergilius'

Ninfale

'us' Eclogen. 
In Nin f ate-Fiesolano van dezelfde schrijver is er sprake van de herder Affrico, die 
zich in vrouwenkleren onder. Diana's nimfen mengt. Hij knoopt een liefdesbetrekking 
aan met de nimf Mensola en pleegt zelfmoord, wanneer hij meent dat zij 
hem ontrouw is geworden. 
Een eeuw later voegde Sannazzaro elementen toe uit Vergilius, Theocritus, Dante 
en Petrarca. Hij is de eerste, die over Arcadie spreekt. Bij hem vinden we ook 
voor het eerst (in later toegevoegde delen van 
-
zijn werk) het persoonlijk element 
en de toespelingen op de tijdsomstandigheden, die zich voortaan in de pastorale 
zullen handhaven. In Italië en Spanje volgen allerlei navolgingen, die ook bij ons 
veel bijval vonden en tot imitatie leidden." 
De koppeling van ernst aan de charmante herdersstijl, reeds te constateren bij 
Boccaccio, beantwoordt aan de vermelde 'zwaarwichtige behoefte tot moraal, nl. 
de verbetering van persoonlijk en gemeenschappelijk leven. Didactiek is ook 
zeker niet vreemd aan de pastorale van onze 17de-eeuwse letterkunde, al wordt 
deze toch vooral beheerst door het klassieke of neo-klassieke voorbeeld. 
In de 18de eeuw houdt men in Nederland zeker vast aan deze opvatting, maar 
men keert hier zoals in geheel Europa ook terug tot de bronnen der pastorale. 
In 1690 was in Italië, aanvankelijk beinvloed door Christina van Zweden, de 
'Academia degli Arcadi' gesticht, die vooral Sannazzaro in het middelpunt der 
belangstelling bracht. Geen wonder, dat een schilder als Wellekens, die lange 
tijd in Rome had vertoefd, er een genoegen in vond deze schrijver in het Nederlands 
te vertalen. 
Iets meer bevreemdt het ons, dat hij in de laatste uren van zijn leven nog een 

tegenover zijn dochter zijn diepe bewondering uitte voor de 'ruischpyp, die-maal 
my het allermeest door haren toon beviel.' Immers wij associëren aan de pastorale 
gemakkelijk zoetelijk-galante rococovoorstellingen, zoals Boucher en Wat 

uitbeeldden of waarmee het pas gecommercialiseerde Saksische of-teau die 
Sèvres-porselein werd gesierd en deze komen ons voor als te stereotiep, te gemaniiéreerd, 
bijgevolg als afgedaan. Maar Wellekens en zijn tijdgenoten waren niet 
immuun geworden voor de moraal, die er van oudsher bij hoorde: de almacht 
der liefde. Ze was nog steeds gekoppeld aan herdersdans en -zang der regionale 
kerstgewoonten, waarbij men de herders aan de kribbe in Bethlehem herdacht. 
Mondaine en religieuze artistieke opvattingen lopen parallel en worden als zodanig 
begrepen en ervaren. Ook de opera is sinds de 16de eeuw verbonden aan de 
pastorale zang en dans. Zij wordt vernieuwd in het begin der achttiende eeuw, 
wanneer de muziek persoonlijke gevoelens en een leidende gedachte vertolkt, 
maar de galante kringen, waar lichtzinnige flirt mode is geworden, applaudisse



ren voor het nieuwe zangstuk van Campra en Rameau als hulde aan de liefde, 
die niet bedriegt. Hoe ontroerend is de almacht van de liefde weergegeven in 
Rameaus Les Indes galantes (1735), triomf van Venus over Mars, zodat de oorlog 
verdwijnt om het geluk op aarde te beleven waar liefde heerst.. Het -oeroud 
classicistisch gegeven van de boelage tussen Mars en Venus (in Bredero's 
Moortje bv. afgebeeld op een wandtapijt klaarblijkelijk ter onderwijzing van de 
snol) krijgt bij Poot het klassiek-moderne geluid, als hij zegt: 'tegen Venus lieflyk 
wee I Magh stael noch yzer baten' en bij Paludanus: 

`Zoo toonde Gy, Piëtal 
Dar Venus met haer vlammen 
De Tygers brandt tot lammen; 
Men houd' zich uit haer ongena! 
De Min kan stalen zeden 
Tot willig wasch verkneden.''6 

Het erotisch gekleurde ideële liefdesspel van de herder uit de klassieke traditie 
bewaart nog een spoor van de oorspronkelijke Goddelijke Venusliefde; ze beinvloedt 
de langzaam voortschrijdende ontvankelijkheid voor hooggestemd sentiment 
in het mondaine leven, on-Hollands, maar toch welbekend en voedt het 
verlangen naar de droomwereld van geluk. In de landen, waar de dagelijkse om-
gang met de bijbel het levenspatroon bepaalde, wordt het verhaal van de `paganistische' 
herder omgebogen naar die van de Bijbel, de oud-Testamentische 
vooral. Dit nieuwe perspectief had Wellekens op zijn sterfbed voor ogen, deze 
nieuwe inspiratie op het oude thema werd begrepen in alle huiselijke kringen, 
waar schilderij of letterdoek aan de wand, geduldig geborduurd naar de traditie 
van de aloude Biblia pauperum, nog meer dan een eeuw lang eenzelfde liefdevolle 
aandacht voor dit gegeven zou blijven bewaren.97 Deze belangstelling sluit trouwens 
aan bij een oudere, waaruit het bijbels epos was voortgekomen. De Bijbelse 
herder kreeg een plaats in dichtwerken o.a. van Lucretia van Merken, Gerrit 
Paape, Cornelis van Engelen, Betje Wolff. 
Men vergelijke het oude motief van de stoeiende herderin, die zich laat vangen, 
met de gevoelige romantische beschouwing die van Rachel een portretschildering 
maakt, wanneer zij uit de tent der maagden Jacob tegemoet treedt: 

`Gelukkige! gy zult uw RACHEL zien -haar spreeken! 

Niets haalt by haar bevalligheên: 

Geen herderin zy ooit by RACHEL vergeleeken: 

Schoon is de Egyptische; schoon MILKA; TIRZe is schoon; 

Maar och! myn RACHEL spant de kroon: 

Wat heeft haar schoonheid om myn hart een groot vermogen! 

Wat glinsterende gloed blinkt in haar flonkrende oogen! 

Hoe golft het gitbruin hair langs hals en boezem neerl 

Hoe lieflyk is haar kleur! wat zyn haar trekjes teêr! 

Hoe speelt haar blyde geest door dat gelukkig wezen! 

Hoe zyn de goedheid en de vreugd, 

In haar volmaakt gelaat te leezenl 

Zy schynt het zinnebeeld der vriendschap en der jeugd.'°$ 

Ook de oude motieven der pastorale waren nog wel te vinden in liedboekjes als 
Thirsis Minnewit met hier en daar gevoel voor realiteit in het burleske en het 


alledaagse, maar de smaak voor oubollige pret leeft niet werkelijk meer." 
De generatie uit de tweede helft der 18de eeuw leerde met de Zwitserse boek 

dichter-schilder Salomon Gessner uit Zürich (1730-1789) nog een nieuw-drukkersoort 
pastorale kennen. Deze had nl. een groot succes met zijn in poëtisch proza 
geschreven Idyllen van 1756 en de in 1772 verschenen Nieuwe Idyllen. Ofschoon 
hij zich uiterlijk aansloot bij Vergilius en Theocritus, geeft hij in zijn werk een 
schildering der natuur met een liefelijke naiviteit en zuiver gevoel. Zijn taferelen 
van de huiselijke haard der eenvoudigen, van fa ' 'ezin en eerbied voor de moe 

ouderdom, van spelende onschuld der kinderen, spreken van deugd en-der en de 
tederheid. 
'Gessner croit à la bonté originelle de 1'homme. A ses personages il attribue 
cette innocence primitive à laquelle aspiraient ses lecteurs et qu'ils retrouveraient 
chez 'les bons sauvages' de 1'Amérique' zegt van Tieghem van hem 1°° Dit appel 
aan de innerlijke behoefte van pure eenvoud zonder buitensporige mondaniteit, 
zonder dogma, verzekerde de schrijver een triomftocht door Europa. Het enthousiame 
begon in Frankrijk, waar veel vertalingen van hem verschenen. Bij ons is 
Gessner een der eerste Duitsers, die door de schrijvers van de Taal- en Dicht 

Bijdragen (1759-1762), met Van Goens en Van Lelyveldt, bij ons wordt-kundige 
geintroduceerd. Nog in 1786 verschijnen hier zijn complete werken 101 

DIDACTIEK EN FABEL 

In een tijd, waarin men de `l'art pour fart'-vorm der kunst niet kent, en vertrouwen 
heeft in filosofie en godsdienst, de tijd, waarin de droom der Verlichting er 
een is van vooruitgang en geluk voor de mensheid dank zij intellectuele en emotionele 
bezieling, is de wens naar waarheid en deugd primair bij al wat wordt 
geschreven. De fabel, het verhaal, dat zijn wijsheid propageert in de sfeer der 
dierenwereld, om oeroude levenservaring te kristalliseren, is thans een gangbare 
literaire tendentieuze vorm. Zo'n gegeven is noch aan tijd, noch aan plaats gebonden: 
de renaissance volgt hierin de middeleeuwen en de klassieke oudheid. 
Jean de la Fontaine (1621-1695) werd er de meester in en hij behield zijn gezag 
in de 18de eeuw, waarin hij als knap en amusant verteller, als kenner der ziel, als 
moralist en als stilist werd gewaardeerd; in de elegante salon, waar het malicieuze 
plezier nooit gevarieerd genoeg kon zijn, sieren deze fabels meubel, waaier, 

mm

tabaksdoos èn de conversatie. Werd de smaak voor de auteur erdoor ontwikkeld? 
De beschildering der plafonds als de hemel buiten zou dit kunnen doen 
veronderstellen: een decor voor hen die met Rousseau de muren ontvluchten om 
in de natuur wijsheid als richtsnoer voor hun leven te vinden. 
Behalve de verering voor en de vertaling van de la Fontaine, kende men ook 
fabeldichters uit eigen tijd: in Frankrijk was het uit het begin der eeuw La Motte 
(1672-1731) en uit de tweede helft der eeuw Jean-Pierre Claris de Florian (17551794). 
De laatste, die zijn 89 fabels publiceerde in 1792, dankte zijn succes vooral 
aan de fijngevoelige naieve schildering, ook bekend uit zijn pastorales en eclogae 

(o.a. Ruth), waarin hij invloed van Gessner doet blijken. 
Het is echter vooral de Duitser. Christian Fürchtegott Gellert (1715-1769), die m 
de fabel de vorm vindt voor een romantische moraal. Deze bij ons zeer populaire 
figuur was een predikantszoon, die, na de Fürstenschule in Meissen bezocht te 
hebben, het tot hoogleraar in de moraalfilosofie bracht. Hij verdedigt de christelijke 
moraal tegenover de natuurlijke, tegen het deisme vooral, zonder het 


dogma voorop te stellen." Hij werd geapprecieerd door Van Goens, Lelyveld, 
Feith, Van Alphen, Bellamy en verder door de man uit de middelklasse om zijn 
gemoedelijke, hartelijke toon; zijn Fabels en Vertellingen, die in 1746 verschenen, 
hadden een enorm succes, en werden in het Nederlands vertaald. Zij hebben meer 
mensen dan dieren tot onderwerp. 
Bodmer en Breitinger, Lessing en Gleim schreven eveneens fabels. De eerste drie 
beogen het samengaan van het didactisch en episch element in de poëzie. Lessing 
waardeert vooral de grootst mogelijke kortheid. 
Een navolger der Duitse fabeldichters was E.J.B. Schonk. Hij schreef in 1779 de 
eerste beide delen van zijn Fabels en Vertelsels, waarna een derde deel volgde in 
1786 onder de titel Fabelen en Mengelpoëzy; hij volgt vooral Gellert.108 
De dichter J.P. Kleyn (1760-1805) gaf een letterlijke vertaling van Lessings fabels 
in het Taal-, Dicht-en Letterkundig Kabinet, Hendrik Riemsnijder volgde met 
een breedvoerige. 
Aesopus uit de Oudheid werd niet vergeten. D.F. van Hoogstraten (1658-1724) 
verzorgde in 1701 een uitgave met aantekeningen, in 1703 een vertaling uit het 
Latijn in verzen, getiteld Esopische Fabelen van Fedrus. Deze werd herdrukt in 
1739 en in 1769 geillustreerd `met nieuwe prentverbeeldingen' van Simon Fokke X04 
Betje Wolff gaf in 1784 een prachtige bundel Fabelen uit, die Franse en Duitse 
geest, oud en nieuw vertegenwoordigt (ze staan op haar naam en die van haar 
vriendin). 

HEKELING 

Bestaat er een literaire uitingsvorm, die langer dan de satire haar gezag behield? 
Het schijnt, dat de mens zich in de spot als zodanig, in de censuur der publieke 
zeden, in de lach om de ondeugd van de naaste, in zijn kritiek op de godsdienst, 
het beste kon uitleven, alsof de schepping, die strijd, apologie, superioriteitsgevoel 
betekent, het meest positief nadruk geeft aan de persoonlijkheid van de 
kunstenaar, als hij in een negatieve houding naar buiten optreedt. 
Talrijk zijn reeds de satirendichters der Oudheid, die eeuwenlang ten voorbeeld 
zullen strekken. Ik noem slechts: Ennius (239-169 v.Chr.), Gaius Luc' 'us (168/7102 
v.Chr.), Quintus Horatius Flaccus (65-8 v.Chr.), Aulus Persius Flaccus (3462 
n.Chr.), Decimus Junius Juvenalis (55-135 n.Chr.), Lucius Annaeus Seneca

!

(4-4 v.Chr.-65 n.Chr.), Lucianus (-f-120-180 n.Chr.), Quintillanus (35-eind eerste 
eeuw na Chr.).105 
In de neo-classicistische periode verschenen er zeker meer dan twintig theorieën 
over de satire in Europa, w.o. die van Scaliger (1561), Heinsius (1612) en Vossius 
(1647). 
In tegenstelling met de didactisch-moralistische formuleringen, die een standpunt 
verdedigen, werpt het woord 'hekeling' het beeld op van een grof getand voor 

dat het vlas `kamt' tot evenwijdig gerichte geordende draden.-werp 
Er zijn verschillende themata, die als onderwerp van bespotting telkens terugkeren: 
behalve de reeds genoemde als die der publieke zeden, der valse geloofshouding, 
is er dat van de vrouwenhater, van de erfenisjagerij, van de godenraad, 
van het kannibalisme, van de modegek, het reisthema, ook dat naar de andere 
wereld, enz. Alle genres lenen er zich toe en de satire drong in de 18de eeuw 
vooral door in het proza van tijdschrift en roman, zonder vormgevingen los te 
laten als daar zijn de briefvorm, de dialoog, anonimiteit, stijlvermenging, maske



rade, mystificatie, pastiche. Hiermee in verband staan woorden als `paskwil', `ka 

Ze wijzen alle op Italiaanse oor-rikatuur', `travesti', `grotesque', `burlesque'. 

nauwe verwantschap van deze kunstvorm met schilderkunst en-sprong en op de 
muziek. 
De grote populariteit van Don Quichotte in de 17de en 18de eeuw is erdoor 
verklaarbaar. Het burlesque genre was aanvankelijk een burgerlijke parodie op 
het heldendicht, daalde af tot `het komische, dat zijn kracht zoekt in alwat 
samenhangt met de digestie en de vleselijke zinnenlust; wat de vorm betreft o.a. 
het plezier in macaronische verzen.'1° 
Populair bleef de aanpassing aan het klassieke gegeven, dat berust op Lucianus, 
waarbij doden in het hiernamaals gesprekken voeren. Men vindt het o.a. bij 
Fontenelle, Fénélon, Gozzi en Frederik II. Te Winkel vermeldt bij ons een diala 
gisch gedicht in alexandrijnen geschreven, van 1722, waarin de auteur Jakobus 
Rosseau de spot drijft met een aantal tijdgenoten-dichters, en zelfs met Cats en 
Vondel. De titel luidt Samenspraak, gehouden in de and're waereld tusschen Jan 
van Gyzen en eenige andre versturven Poeten.107 Betje Wolff schonk eigen karakter 
aan deze merkwaardige literaire vorm in een anoniem artikel, dat verscheen 
in het tijdschrift De Rhapsodist (deel II, 413). Het is de Brief van G.W. 
Rabener, geschreven in de andere waereld aan alle Auctheuren van Hekelschri f ten 
op den Aardkloot. Rabener was ook in Nederland een gezaghebbend Duits 
satirist. Hij leefde van 1714-1771. Zijn hekelschriften verschenen hier in ver 

1763-1767 bij Pieter Meyer te Amsterdam. -taling van 
Juvenalis, Persius, Horatius werden niet alleen bewonderd, bestudeerd en nage 

maar ook vertaald, evenals veel satires van Boileau.-volgd, 
Ook de voor de 18de-eeuwse satire reeds vermelde Erasmus bleef boeien. Diens 
Lof der Zotheid, zo vermeldt Te. Winkel, werd na Westerbaens vertaling nog 
tweemaal in rijm gebracht: door Adriaen Sticker in 1689 en door Cornelis van 
der Port in 1706. 
Het twistgeschrijf uit de godsdienststrijd der 15de en 16de eeuw zou worden 
voortgezet en in de 18de uitlopen op persifierende publikaties en revolutionaire 
pamfletten. De poétenoorlog (van 1712-1716) is overigens een typerend voorbeeld 
van een schimpschriftenstrijd uit het begin der eeuw. De inzet was de vraag 
of neo-latijnse dichtkunst nog wel recht van bestaan had dan wel of de natuurlijke 
uitdrukkingsvorm der moedertaal niet verre daarboven te verkiezen was. 
Leiders waren de remonstrantse hoogleraar Jean Le Clerc uit Amsterdam — van 
oorsprong Zwitser en Calvinist (1658-1736), — die wijsbegeerte en kerkgeschiedenis 
doceerde aan het Remonstrants Seminarie sedert 1684, en de medicus 
David Fransz. van Hoogstraten uit Dordrecht (1658-1724), die conrector aan de 
Latijnse school te Amsterdam werd. Het conflict bracht veel pennen in beroering 
en stond op een laag peil door de vele persoonlijke speldeprikken en de zouteloze 
taal. Ten slotte heeft Van Hoogstraten zijn standpunt moeten prijsgeven; hij had 
behalve de verdediging van neo-latinistische verzen gemeend te moeten strijden 
voor de Europese reputatie van onze literatuur, die alleen in het buitenland gewaardeerd 
zou kunnen worden volgens zijn begrijpelijk standpunt, wanneer deze 
in het Latijn was gesteld.'" 
Ten slotte had ook Poot in het gedicht Poëtenstryt zich nog met de kwestie 
bemoeid door zijn droefheid uit te drukken over al dit twisten. Hij noemt daarin 
de hekelpen "t vervloekste moordtuig'. Eigenlijk verdedigt hij daarin een modern 
standpunt. Immers de satire der eeuwenoude traditie zal ook na de 18de eeuw 


 soms nog wel het hoofd opsteken, maar de eigenlijke mode is er dan toch niet 
meer. 
Condorcet (1743-1794) meent, dat men zich alleen van de satire moet bedienen 
tegen diegenen, die men de waarheid niet op een andere manier kan zeggen in 
hun beschermde positie. De Verlichting werd serieus genomen en ging dieper dan 
het vernuftig spel met het doel de ander te treffen. De gevoelsmens kwam daarbij 
in het gedrang met zijn godsdienst. En zelfs Voltaire, zo betoogde Prof. Mortier, 
teleurgesteld als hij was door contemporaine misstanden en naar hij meende 
achteruitgang, debiteerde zijn gevreesde diatribes in laatste instantie ten dienste 
van de `deugd'. Hij, die men meestal heeft beschouwd als een ware `machine de 
guerre', verbergt vaak nauwelijks zijn emotie bij een geestig-scherpe uitval. Meer 
spontaan, meer gepassioneerd dan men gewend was ziet men zijn striemende 
spot als een element van de ideële strijd voor een nieuwe maatschappij, die 
wordt beheerst door vooruitgang en gevoelsmoraal.109 

HET SPROOKJE 

De oeroude verhalen, die op mondelinge traditie berusten, zullen pas in het centrum 
van de belangstelling komen, als de romantiek op haar hoogtepunt is. Toch 
liet de Franse schrijver Charles Perrault (1628-1703), voorvechter van de modernen 
in de letterkunde (tegenover de classicisten) in 1697 zijn Contes de ma 
mère l'Oye verschijnen. Opgetekend en vertaald kwamen deze vertellingen uit de 
kring der Franse `Précieuses' ook verder in Europa in de kinderkamer terecht, 
waar de pedagoog der 18de eeuw zijn voordeel mee doet. 
Wanneer men met Ina Boudier-Bakker 'verschijningen der menschenziel' herkent 
in het sprookje, overgeleverd naar eeuwenoude voorbeelden, ofwel toevallig te 
boek gesteld, dan moet het verhaal van de heerser tegenover de arme de mens uit 
de tijd die ons bezighoudt, vooral hebben aangesproken; het was een welkome 
reactie op de conies de fees, die Alida Rijzig in het zevende boek van Willem 

Leevend (blz. 144) noemt: Sonde, Placide, en Artaxersa. 

`Maar de ziel, vluchteling uit elke gevangenis, wist zich te bevrijden in het werk 
van den geest; stelde in het droomleven, in de fantasie, den arme machtig van 
geest tegenover den koning, die dikwijls daar de mindere zich moest bewijzen.' 
`Beantwoord mij,' zegt met listigen spot de koning tot den herdersjongen, 'drie 
vragen, en je zult in mijn koninklijk slot wonen als mijn eigen kind. De eerste is: 
`Hoeveel waterdruppels zijn er in de zee?' En 't antwoord luidt: 'Koning, laat alle 
rivieren op aarde dichtstoppen, zoodat geen druppel meer in de zee kan uitloopen 
— dan zal ik U zeggen hoeveel druppels daarin zijn.' 
De koning gaat voort: `Hoeveel sterren staan er aan den hemel?' En de herdersjongen 
vraagt een groot blad papier dat hij overdekt met kleine stippels. `Tel 
ze,' zegt hij, `en ge zult weten hoeveel sterren er aan den hemel staan.' 
De derde vraag is: 'Hoeveel seconden heeft de Eeuwigheid?' En ook deze vraag 
vindt haar antwoord: `Heel ver van hier ligt de Diamantberg. Die is duizend mijlen 
in de hoogte, duizend mijlen in de breedte, en duizend in de diepte. Elke 
honderd jaar komt daar een vogeltje op zitten en scherpt er zijn bekje aan. Als 
de heele berg hierdoor afgesleten is, dan is de eerste seconde der Eeuwigheid 
voorbij.' 
De herdersjongen komt in het koninklijk paleis. Het beste, het schoonste is voor 
den overwinnaar naar den geest.' 


Dit is 18de-eeuwse Verlichting, tevens een verfijnde vorm van hekeling, daarom 
niet minder scherp. 

DE DROOM 
Al de hier genoemde details, die onze literatuur enig reliëf wisten te geven illustreren 
daarmee wat de genres zelf beoogden op fundamentele grondslag van theologie, 
moraal of vernieuwd renaissancebezit: het is de verstilling, de voorbereiding, 
de inspiratie, het enthousiasme en de strategie, die zullen leiden tot een 
nieuwe wereld. Vrome bespiegeling, verrassende lyriek, die de menselijke psyche 
openbaart in de slaap, de spotlach van Momus met zijn maskeradespel, succes 
erfenis uit de Oudheid als de Waarheid ont-dekkende ezelsoren van koning-volle 
Midas, de stilte der natuur, die tot meditatie wekt, behoren ieder op zich zelf tot 
een der facetten van de mentaliteit der Verlichting. Intellect en gemoed vonden 
eenheid en harmonie in de droom, die de middeleeuwen aan de nieuwe tijd ver 
verheven rust vol toekomstbelofte in het bijzonder kenmerkend-bond. Was de 
voor het kleine land der schilders, waar de atmosfeer van de avond niet zelden 
een gouden gloed verleent aan laagland en zee tot de verre horizonnen toe en 
de nadering van de nacht de droom van een schone dageraad in zich schijnt te 
bewaren? De Franse dichter Charles Baudelaire (1821-1867) zag het zo voor 
ons land, toen hij zoekend naar een nieuwe esthetiek in zijn Invitation au Voyage 
de avondsfeer van Holland opriep met de herhaling van het refrein 

`Là, tout n'est ordre et beauté 
Luxe, calme et volupté.' 

Hij had (1857) afgerekend met de romantiek en wenste als 'symboliste' een 

nieuwe dichtkunst, die de `émouvante' dichterlijke openbaring zou kristalliseren 

in een pregnante, geladen uitdrukkingsvorm; eigenlijk is deze stijl ook die van 

onze tachtigers, het impressionisme, een voortzetting van de schilderende roman


tiek. Hoe het ook zij, ongebreideld was alom de fantasie der utopie, de speur.


tocht naar een land van belofte, maar toen in 1771 voor de eerste maal dat land 
werd gezocht in de toekomst, werd het verhaal van deze gevaarlijke onderneming 
in Amsterdam gedrukt. 
Het was de boeiende geschiedenis L'An deux mille quatre cent quarante van 
Louis-Sébastien Mercier (1740-1814), die ondanks het onmiddellijk verbod in 
Frankrijk, Spanje en Italië in geheel Europa zeer populair werd om gedurfde, 
wetenschappelijk vèrstrekkende ideeën en humanitaire denkbeelden. Hoewel de 
schrijver pas na enkele jaren bekendheid kreeg (men had er Rousseau en Voltaire 
voor aangezien), heeft Betje Wolff hiervan reeds in 1776 een op Holland toepasselijk 
vlugschrift,met reminiscenties aan sommige zwarte bladzijden van onze geschiedenis 
en haar opvattingen over het natuurrecht voor de neger naar voren brengend, 
het licht doen zien. Door deze originele toepassing steekt het gunstig af 
bij de slappe navolgingen van Mercier in het buitenland. 11

' 

In 1792 verscheen een Nederlandse vertaling van dit werk en een jaar later opnieuw 
een inspiratie van Arend Fokke Simonsz (1755-1812), getiteld Het toekomend 
jaar Drie Duizend. Eene mijmering. In de Narede wordt de opzet van 
deze `science-fiction' uiteengezet: `De bedoeling dezer Mijmering is alleenlijk, om, 
door de beschouwing der aanmerkelijke voortgangen van den wijsgeerigen geest, 


onder het menschdom, deszelfs uitwerkselen, na een lang verloop van eeuwen, 

door eene waarschijnlijke gissing, uit te vorschen'. Met de 'telescoop der verbeel


ding' ziet hij de toekomst voor zich als een maatschappij van onderlinge vriend 

waar de wijsgeer opmerkt 'Wij kunnen ons niet genoeg verwonderen, als-schap, 
wij de werken van DESCARTES, GASSENDI, NEWTON, MUSSCHENBROEK, en 
anderen der eerste opdelvers van waarheid, inzien, hoe zeer bedekt de eenvoudige 
waarheid, nog voor hen geweest is; hoe groote omwegen hunne verbeelding heeft 
moeten nemen, om slechts een gering deel derzelve te ontdekken!' Met de luchtballon 
vertrekt hij naar zijn vriend in Monomatapa.112 
Het land der Hottentotten blijkt inspirerend voor de moderne muziek. Na de 
klassieke muziek had men zich aanvankelijk toegelegd op de kunst der Kakophonie. 
Er kwamen van alle kanten virtuosen, die door gillen, krassen, gieren, uitmuntten 
in de Antimelodia, maar de smaak ervoor bleek niet duurzaam en ten 
slotte werd de muziek, ook wat namen en instrumenten betreft Hottentots, 
`want deze natie is thans op den hoogsten trap van weelde en beschaving; maar 
zij is in lang nog niet in wijsgeerigen smaak verlicht geworden.' Op de vraag aan 
de kunstkenner naar de naam van zo'n instrument, was het antwoord: 'dat 
instrument heet Gom-Gom, en is nu zoo veel als onze fluit.' 
Het is tekenend voor de eigentijdse bezieling der kunst, dat met alle eerbied voor 
de Afrikaanse wijsheid der toekomst, hier de nadruk wordt gelegd op de Verlichting 
als een nog begeerlijker. goed. Daardoor wordt begrijpelijk, dat het antwoord 
van de toekomstige Theologant aan de vraagsteller naar diens opvattingen een 
sententie van Pope is: `wacht den grooten onderwijzer, den dood, en aanbid 
God!' 
Spoedig hierop volgt de slotzin der verhandeling: 'Eensklaps kwam ik in de zin 

wereld, uit die wereld der verbeelding, terug. Zoo ook zullen wij eens, te-nelijke 
midden onzer ijverigste navorschingen, in 's levens mijmering gestoord wordende, 
in de eeuwige waarheid ontwaken.'113 

De toekomstvisie van de geluksstaat der welvaart wordt gedragen door het 
geloof in de wetenschap en der humaniteit, die hiermee gelijke tred houdt; zij 
getuigt van optimisme en hoopvolle levensaanvaarding, waardoor ze een tegenpool 
betekent van vrij plotseling mode geworden melancholie en doodsverlangen. 
Dit romantisch contrast heeft echter een eeuwenoud, onverwoestbaar 
vertrouwen gemeen in `de deugd', samenvatting van intuitieve en door Godsgeloof 
gesteunde voortreffelijke eigenschappen in het belang van de mens zelf en 
van zijn naaste. Pas wanneer dit principe door enkeling en massa in discrediet 
wordt gebracht, is de 18de-eeuwse romantiek verleden geworden en groeit de 
toekomstvisie naar het pessimisme toe, ook • al straalt er romantisch licht op deuitgesponnen uiteenrafeling van realistische en naturalistische beschrijvingen der 
19de en 20ste eeuw. 

61 



AANTEKENINGEN 

Als basis van inzicht in de literatuur der 18de-eeuw dienen de volgende werken: 
DR. G. KALFF, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, deel V en VI. J.B. Wolters, Groningen, 
1910 (Afk. Kalif). 
DR. J. TE WINKEL, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkun4e2, Erven F. Bohn, Haarlem, 
1924, 1925 (Afk. Te Winkel). 
DR. J. PRINSEN J.L. zoon, Handboek tot de Nederlandsche letterkundige Geschiedenis3, Martinus 
Nijhoff, 's-Gravenhage 1928 (Afk. Prinsen.) 
DR. GERARD KNUVELDER, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse Letterkunde4, deel II 
en III, 1968. L.C.C. Malmberg, 's-Hertogenbosch. (afk. Knuvelder). 
DR. G.S. OVERDIEP, Literaire stromingen in de tweede helft der achttiende eeuw, Literatuurcol 


aan de universiteit te Groningen. In mijn bezit als dictaat (niet in druk versche--lege 1931-1932 
nen). 

1 J. HUIZINGA, Homo Ludens. Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur.` Tjeenk 
Willink, Haarlem, 1952, blz. 190. vlg. 
Mijn diss. Het gebruik van Franse woorden door Wolff en Deken. 
Van der Wiel & Co, deel I, 1951, blz. 218. 
2 DR. PH. DE VRIES, De Nederlandse cultuur in de eerste helft van de 18e eeuw. (Hoofdstuk 
IX van deel VII der Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Onder red. van Prof. Dr. J.A. van 
Houtte e. a.1954, blz. 248-276) . 
Utrecht, Antwerpen, Brussel,. Gent. Leuven, 1954. 
3 DR. O. NOORDENBOS, Rationalisme en Romantiek (Hoofdstuk III van Deel VIII van het onder 
2 genoemde werk) 1955. 
4 Het contactorgaan Dokumentatieblad nr. 4 van de Werkgroep 18de-eeuw, onder redactie 
van Dr. P.J. Buynsters, gaf als inleiding op het eerste symposium der vereniging aan deze geleerde 
gewijd op 9 en 10 september 1969, een chronologisch overzicht van diens leven, een 
inventaris der in Nederland aanwezige handschriften, niet minder dan 63 opgaven van literatuur 
over hem en een bibliografie van zijn geschriften. 
Verder kwam een catalogus tot stand van de tentoonstelling ter gelegenheid van dit Hemsterhuis-
symposium georganiseerd, geredigeerd door E. TAVERNE, Hemsterhuis als verzamelaar, 
tekenaar en archaeoloog. 
5 Dokumentatieblad nr. 1 van het onder 4 genoemde contactorgaan was gewijd aan Rijklof 
Michaél van Goens, waarin een groot aantal ongedrukte bronnen betreffende zijn levensbijzonderheden, 
zijn pennevruchten, brieven tot hem gericht, handschriften van oudere en nieuwere 
schrijvers, door R.M. van Goens vroeger bezeten, zijn vermeld, benevens een aantal gedrukte 
bronnen en een bibliografie over hem. (november 1968). 
6 RENE GROUSSET, L'homme et; son histoire (1954), Bilan de l'histoire, Plon, Paris. Passim. 
7 Sébastien Castellion, De fart de douter et de croire, d'ignorer et de savoir, Traduit de 1'original.
latin par Charles Baudouin, Editions Jeheber, Genève-Paris, 1953. Préface van Pasteur 
Jean Schorer, blz. 18. 
8 J.J. ROUSSEAU, Julie ou La nouvelle Heloise, Garnier Frères, Paris, mijn uitgave blz. 44, waar 
de geciteerde regels van Petrarca in een noot aldus worden vertaald: `Au lieu des palais, des 
pavilions, des théátres, les chênes, les noirs sapins, les hêtres s'élancent de 1'herbe verte au 
sommet des monts, et semblent élever au ciel, avec leurs têtes, les yeux et l'esprit des mortels.' 
9 PROF. DR. W. NOOMEN en PROF. D. J.A.G. TANS, Franse letterkunde, Prisma-compendia, 
Utrecht-Antwerpen, 1968, blz. 95, 96 vlg. 

elyke welgemaniertheid, enz. 't Amsterdam by Jacob 
Graal,... 1733 — Facsimile — herdruk A.W. Sythoff — Leiden 1965, blz. 254. 
11 Genève, Apud Eustathium Vignon. 
12 Ontleend aan Mw. DR. R. PENNINK, Nederland en Shakespeare (achttiende eeuw en vroege 
romantiek) Diss. 1936. 's-Gravenhage M. Nijhoff. 
Wat Betje Wolffs houding betreft (blz. 162 vlg.) wijst Mw. Pennink erop, dat bij haar de rail


10 De Hoo f sehe Welleventheid en loffelyke


lerende toon over Shakespeare de overhand heeft ; de veronderstelling, dat het schouwburg 

Oom, tante en Daatje in Willen Leevend een herinnering betekent aan een soort--bezoek van 
gelijke scène uit Fielding's Tom Jones, waar Jones in gezelschap van Mrs. Miller en Partridge 
Hamlet ziet spelen, lijkt mij zeer aannemelijk. Betje was wat het toneel betreft Frans geóriénteerd 
en de nieuwe richting, de burgerlijk-moralistische toegedaan (Diderot, Mercier). Maar 
haar oordeel is altijd ruim. Ik meen dan ook, dat het geestig artikel in de Rhapsodist over de 
droom van de 'Konstregter' (door Mw. Pennink genoemd op blz. 51) van haar hand is. (z. mijn 
Anonieme Geschriften van B. Wolff, Wolters, Groningen, 1954, blz 118-134). 
Hoe magistraal blijkt haar kennis van Shakespeare in de romantische toepassing van het citaat, 
wanneer zij Chrisje Helder beschrijft, de nog niet publiek verloofde van Willem Leevend. Zij 
heeft juist in stilte genoten van een door hem getrokken silhouet: 'Zy wierd rood; en haare 
regterhand met de linker omvattende, zag zy zeer attent op de toppen van haare vingeren. De 
fraaije plaats uit Shakespeare kwam my te binnen: 

She never told her love; 
But let concealment, like a worm i' th'oud 
Feed on her damask cheeck: She pin'd in thought; 
She sat like Patience on a monument. 
Smiling at Grief.' 


13 VOLTAIRE, Conseils à un journaliste. Oeuvres de Voltaire, seconde édition, Tome VIII, 395 

vlg. 1757. 
14 PIERRE Du COLOMBIER, `L'homme-orchestre de la peinture italienne, Vasari' in Connaissance 
des Arts, mai 1963, blz. 84. (Adres voor dit ts. 13 Rue Saint-Georges Paris, IX.) 
GI0RG10 V RI (1511-1573); in 1550 verscheen bij Terrentino te Florence: Vie des plus excel-
tents peintres, sculpteurs et architectes. In 1568 zag een tweede uitgave het licht bij 'les Giunti'. 
15 RHIjNVIs FEITH, Het Ideaal in de Kunst. Zeer gedocumenteerde uitgave met inleiding -en 
aantekeningen van Dr. P.J. Buynsters, Zwolle, Tjeenk Witlink, 1967. 
16 B. WOLFF, Holland in 't jaar MM,CCCC,XL (1777, anoniem). 
Dr. JOH. DYSERINCK, Brieven van Betje Wolff en Aagtje Deken. 's Gravenhage, Gebr. Van Cleef, 
1904, blz. 209. 
17 In De Tijd van 21 mei 1966, geciteerd door Dr. C.H.E. DE WIT in `De opkomst der Neder 


democratie' (Spieghel Historiael 1966, jaargang 1, nr 1, blz. 42).-landse 
18 PROF DR. ROLAND MORTIER, Clartés et Ombres du Siècle des Lumières. Ëtudes sur le XVIIIe 
siècle littéraire. Librairie Droz, Genève 1969. 
19 Volgens een aantekening bij de uitgave van l'Abbé PREVOST, Manon Lescaut, £d. Brodard 
et Taupin, Paris-Coulommiers, 1964, blz. 240, van Pierre Mac Orlan. In de dict. Robert (kleine 
uitgave 1967) vind ik als oudste vindplaats 1675 met de aanduiding alsof het woord aan het 
Engels was ontleend en de omschrijving 'touchant comme dans les romans'. Er is een voorbeeld 
van Rousseau, waar het slaat op een onherbergzame natuur. Deze betekenisinhoud was 
typisch voor het Engelse oude woord `romantic': het wilde en geweldige, dat treft. 
20 Boek 8, brief 5. De inlichtingen over de oude pastorale zijn ontleend aan Dr. G. KALFF, 
West-Europeesche Letterkunde II, 184, Wolters, Groningen—Den Haag, 1924. 
21 z. over het begrip 'romantiek' nog MARCEL BRAUNSCHVIG, Notre Littérature étudiée dans 
les textes, II, blz. 444. Armand Colin, Paris 1930. 
22 Het hierna volgende is in hoofdzaak ontleend aan de studie van Prof. Mortier. Zie 
onder 18. 
23 DR. C.M. GEERARS wijdde een uitvoerig en samenvattend artikel met veel literatuurgegevens 
aan `De hermetische filosofie en Willem van Swaanenburg' in NTg. 62, 3 (1969 blz. 177186) 
waarin o.a. een kritische bespreking van J.P.A. van Alphen over Willem van Swaanenburg 
achttiende-eeuwer en tijdgenoot. Van Alphen was nl. de eerste die de natuurfilosofie van Hermes 
Trismegistus had aangewezen als bron van Van Swaanenburgs dichterschap. (De handelseditie 
van deze dissertatie is in 1967 verschenen bij Polak en Van Gennep, Amsterdam, 338 blz.) 
In Geerars artikel komen mede op gezag van G. VAN MOORSEL (The mysteries of Hermus Trismegistus, 
Diss. Utrecht, 1955) en Edgar Wind (Pagan mysteries in the renaissance, Harmonds



worth 1967, Penguin Book, le druk 1958) de kwesties ter sprake in hoeverre het hermetisme 
overeenkomsten vertoont met de bevindelijkheid der piëtistische reformatoren, met de kunst 
der renaissance (invloed o.a. op Botticelli, Da Vinci, Dürer, Michelangelo, Titiaan, Rafaél en 
Veronese), op de beoefening der exacte wetenschappen en op de piëtisten, quiëtisten en mystieken 
als Böhme, Labadie, Van Lodensteyn, Molinos, Antoinette Bourignon, Mad. Guyon du Chesnoy, 
en als tegenhanger de onder invloed van Descartes schrijvende Deurhoff. Geerars ziet de 
hermetische levenshouding in de 18de-eeuw ten onder gaan en veranderen tot die van mystieken 
als Swedenborg en Blake. 
Over `Swedenborg in Nederland' schreef DR. , P.J. BuYNSTERS in Ts. voor Ned. T. en L. LXXXIII 
(1967, blz. 192-224). 
24 Citaten en gedachten ontleend aan PROP. DR. J.W. SCHULTE NORDHOLT's `Utopia' in Wending, 
no 12, 1967, blz. 595 vlg. 
25 Ook in ironische en didactische vorm karakteriseert Betje Wolff. In Cornelia Wildschut 
zoekt de hoofdpersoon, de simpele, kinderachtige moeder, in haar geestelijke en materiële ontreddering 
steun bij haar Hernhutter buurman, die een type wordt in de roman. — In Sara Burgerhart 
behoort Suzanna Hofland tot de kring der fijnen, die in een zoetelijke geloofsbeleving, 
lijkend op mystiek zonder dit te zijn, zich verenigen tot 'broertjes' en `zusjes'; om gesticht te 
worden zoeken zij met 'een theologisch verrekijkertje' of met een 'zoet boekje' van zuster 


`Kwikkelkwakkel'. 
26 PIERRE CHAZEL, 'Génie francais et protestantisme dans la France contemporaine,' in Protestantisme 
f randais, Paris, Plon, 1945, blz. 77-106. 
27 Zijn hoofdwerk was La recherche de La Verité van 1674, dat zijn beste definitieve vorm 
kreeg in 1712. 
28 Shaftesbury wordt door DR. PH. DE VRIES in Tussenspel der Redelijkheid (Amsterdam, 
Querido, 1948) een 'goedige optimist' genoemd, verder 'een groot psycholoog', 'een man van 
goede smaak' en 'zeer religieus', wat zijn filosofie betreft 'een propagandist van alledaags ka


rakter'. 
PHILIPPUS VAN LIMBORCH (1633-1712) werd in 1657 predikant te Gouda en in 1688 hoogleraar 
aan het Remonstrants Seminarium te Amsterdam. Hij was behalve Bijbels theoloog, kerkhistoricus. 
Schreef o.a. in 1692 een Historia Inquisitionis. 


29 Wel moet hierbij worden opgemerkt, dat de theorieën van Newton geen allemanswetenschap 
waren (Voltaire had er 's Gravesandes uitleg voor nodig. Willem Jacob van 's Gravesande 
(1688-1742) had rd. in 1723 uitleg van Newtons theorieën gegeven in Philosophicae Newtonianae 
institutions). Huidige geleerden ontdekken in dit veelzijdig genie niet alleen wat hij 
dankt aan Descartes, Gassendi, Galilei, aan Henry Moore en aan de platonische traditie wat 
betreft de religieuze intuïtie voor de kosmos, maar ook dat zijn belangstelling uitging naar 
de middeleeuwse alchemie, naar chronologische berekeningen. naar Bijbelexegese en naar 
godsdienstige vraagstukken die de drieéenheid betreffen of het katholicisme. Maar al te vaak 

heeft men in de 18de eeuw met de vererende naam van Newton eigen geestelijke overtuiging 
willen dekken, zoals dit moet worden gezegd van Maupertuis, Buffon, Boscovitch, Berkeley, 
Hume, de jonge Kant, en hun aanhangers. (z. PAOLO CASANI, `Le `newtonianisme' au siècle 
des Lumières' in Dix-Huitième siècle n° 1, Garniers Frères, Paris 1969, blz. 139-159). 
30 Hetzelfde was reeds eerder onderstreept door de Hollander NIEUWENTIJDT (1654-1718) en 
de Engelsman DEKHAM (1657-1735). 
31 B. WOLFF liet zich tien jaren na zijn dood op zestienjarige leeftijd tekenen met zijn Essay 
on Man half-geopend in de hand om aan te duiden, dat dit lezenswaardige lectuur betekende. 
Waarschijnlijk was deze uitbeelding een opzettelijke herinnering aan wat ze bij Pope zelf had 
gelezen, nl. dat een Engelse jonge vrouw erop stond haar portret te laten maken met een boek 
in de hand, waarop men de naam van Locke zag vermeld. 
32 Zie DR. P.J.A.M. BUYNSTERS, Tussen twee werelden, Diss. Nijmegen, Assen 1963 van Gorcum 
& Comp. blz. 50 vlg. 
33 VICTOR L. TAPIE, Jean Sébastien Bach, Paris 1963, Hachette. Hoofdstuk III: 'Dans l'Allemagne 
de son siècle'. 
34 z. over Petronella Johanna de Timmerman, later, Mevr. Hennert : H.A. HÖWELER, blz. 87 


en 88 van `Betje Wolff en Lucretia van Merken in Boeket voor Betje en Aagje, Wereldbibliotheek, 
Amsterdam-Antwerpen 1954. 
35 z. het onder 16 genoemde werk van Dr. Dyserinck, blz. 102, 103. De brief is van 1774. 
36 In Brieven over verscheiden Onderwerpen II, 134, brief XV. 
37 PAUL. HAZARD, La pensée européenne au XVllle siècle de Montesquieu à Lessing, Paris, 
Fayard, blz. 76 vlg. 


38 Willem Leevend, II, 31. 
39 Mw. DR. H.A.C. SPOELSTRA, De invloed van de Duitse Letterkunde op de Nederlandsche in 
de tweede helft van de 18de-eeuw. Diss. Paris, Amsterdam, 1931. 
Wijsgerig perspectief op maatschappij en wetenschap, no 4, maart 1966, is geheel gewijd aan 
Leibniz. 
40 Willem Leevend, IV, 109 en Cornelia Wildschut, I, 24 en 176. 
41 DR. BUYNSTERS, a.w. onder no 15, blz. 77 noot 5. 
42 Het tweede hier vermelde werk werd in 1784 door de toneelcriticus CORNELIS VAN ENGELEN 
(gestorven 1793) in het Nederlands vertaald onder de titel Saamenspraaken over de Hebreeuwsche 
Poëzy. 


43 Hij was van 1796-1799 hoogleraar in de Oosterse talen te Leiden. 
44 Albert Schultens (1686-1730), Jan Jacob Schultens (1716-1778), Hendrik Albert Schultens 
(1749-1793), grootvader, zoon en kleinzoon, waren alle drie beroemde oriëntalisten aan de 
Leidse hogeschool. De laatste was ook in het buitenland bekend. Hij was een vriend van Feith. 
Bevriend met Feith was ook Egbert Jan Greve (1754-1811), die hoogleraar was in de Oosterse 
talen te Franeker. Op verzoek van Feith vertaalde hij het Lied van Debora. (Ontleend aan 
Dr. Buynsters, a.w. onder n° 32.) 
45 Dit en het hier volgende overzicht in grote lijnen ontleend aan Overdiep-dictaat. Men zou 
hier nog aan toe kunnen voegen het in 1761 in het Frans verschenen Essai sur l'étude de la 
littérature van EDWARD GIBBON (1737-1794) Over hem verscheen een aantrekkelijke levensbeschrijving 
van Sir Gavin de Beer: Gibbon and his world, Thames and Hudson Ltd 1968. 
46 Dubos werd bij ons vertaald door Bruno Zweerts. 
47 Mw. DR. SPOELSTRA, a.w. (no 39), blz. 44; nl. in Brieven over den Smaak, deszel f s waardy, 
en de Schoonheid 11, 3. Het Leven en de Werken van Correggio van Mengs werd opgenomen in 
de Bijdragen ter bevordering der Schone Kunsten en Wetenschappen II. 
48 Mw. DR. SPOELSTRA, a.w., blz. 28. 
49 Zie DR. P.J. BuYNSTES: JACOBUS B lLAMY, Gezangen mijner Jeugd, Inleiding X vlg. 
50 z. de Franse citaten in mijn diss. (genoemd onder n° 1), deel II, blz. 213. (Uitgg. 1954). 
bv. 'J'Aime la belle Blonde//Mais j'aime la Brune aussi.' 

`Tout mon bien est pour ma Maitresse.' 

`8 Mahomet, ton Paradis des Femmes //Nous rend heureux, méme après le trepan: 
Er waren Franse bewerkingen van Anakreon. Bij ons in 1717: De Lierzangen van Anakreon in 
Nederduitschen rymtrant nagevolgt, `s Gravenhage by Gysbert Gazinet. (bewerkt naar het 
Grieks, Latijn en Frans.) In 1726: Anakreons Gezangen. Uit het Grieks op aangenaame zang 

overgebracht, door G. Kempher. Alkmaar by Nic. Mol.-wyzen 
51 DR. BUYNSTERS onder a.w. no. 49. 
52 Uit De la littérature considérée dans ses rapports avec les institutions sociales. Ze schreef 
in 1810 De l'Allemagne. Vgl de interessante uitweiding over Mme de Staël in verband met ons 
onderwerp, aan het einde van bovengenoemde studie van Roland Mortier (no 18), blz. 134; 
eveneens daarna over Benjamin Constant. 
53 Dit beeld bevindt zich in de Galérie Borghèse te Rome, een door hemzelf uitgevoerde maquette 
ervan in het Louvre. z. Les Trésors du Louvre II, rédigé par PIERRE LEVALLOis e.a., blz. 
144 en 171. Hachette 1959. 
54 z. de illustraties in het onder no. 18 genoemde werk van Roland Mortier. 
55 MARCEL BRAUNSCHVIG, Notre Littérature étudiée dans les textes II, 511. Armand Colin, 
Paris.1929/30. 
56 B. HAAK, Rembrandt, zijn leven, zijn werk, zijn tijd. Uitgeverij Contact, Amsterdam, Enschedé 
en Zonen N.V. Haarlem, 1969. Inleiding. 


 57 MARCEL BRION, L'Age d'or de la peinture hollandaise. Ëditions Medden, Bruxelles, 1964. 

passim. 
58 In Frankrijk evenmin : hier tracht de Gallicaanse politiek een zuiver Franse kunst te ontwikkelen. 
Dit zou voor een deel de blijvende sympathie voor Frankrijk in deze jaren kunnen 
verklaren. Dit wil natuurlijk niet zeggen, dat de beweging der Barok geen teken van de 

nieuwe tijd is. — André Malraux drukt na diep-doordacht onderzoek het in Tome II van 
Metamorphose des Dieux aldus uit : 'Lorsque le Concile de Trente s'achève cinq ans après la 
mort de Charles Quint, rien ne reste du dernier cosmos chrétien, et 1'Europe catholique 
ordonnera la foi scion la majesté espagnole de ses - hiérarchies ou l'intensité de ses sentiments. 
Mais le domaine de références de l'art sera 1'Irréel, non la Révélation; le sentiment 
esthétique fera de la cathédrale baroque un théatre, même si on l'appelle église, méme 
lorsque ce théatre se voudra réaliste. Et il y aura - des peintres protestants, il n'y aura pas 
de peinture protestante.' (Cursivering van mij). `L'Irréel, tome II de la Métamorphose des 
Dieux' à paraitre aux Editions Gallimard en 1974. Fragment opgenomen in de catalogus van 
de tentoonstelling André Malraux, Fondation Maeght, 06 Saint Paul, 13 juillet au 30 sep 

1973. -tembre 
59 M. ter Braak: Pieter Saenredam is geen genie in: In gesprek met de vorigen, verzameld 
werk IV, blz. 21-25. 
60 Hier wordt zeker bedoeld het schilderij `Heilige Maria' van 1661, dat te vinden is in het 
Musée Départemental-Epinal (er wordt verondersteld dat hier de moeder van Hendrickje 
Stoffels is geschilderd). Blijkbaar sluit Rembrandt aan bij een reeds bestaande smaak voor 
vervanging van de stralenkrans door een regionale hoofdbedekking: Te Ribeauvillé (Haut-
Rhin) bevindt zich in de Eglise Paroissiale een Vierge a l'En f ant, geschilderd en verguld 
houtsnijwerk uit de 15 de eeuw, uitgebeeld met een Elzasser muts. 
René Huyghe: L'Art et fame, -Paris, Flammarion, 1960, blz 192 en vlg., blz. 77, 123, 282 en in 
het bijzonder nog blz. 131 en 270, waar Caravaggio niet wordt vermeld als barokkunstenaar, 

maar als tegenstander van het classicisme. 
61 Het onder no 53 genoemde werk, biz. 80. 
62 Les Merveilles de l'Europe, blz. 280, nl. het artikel van Edmond Pognon: Chefs d'Oeuvre 
de fart européen. Paris, Hachette, 1959. 
63 Het zijn Antoine (ong. 1588-1648), Louis (1593-1648), Matthieu (1607-1677) Le Nain. 
Waren ze in eigen tijd verdacht van Protestantisme? Er wordt gewezen op grote waardering 


(o.a. sierden eertijds twee doeken de Notre Dame in Parijs) en grote verguizing. Z. Chef sd'eeuvre 
de l'Art -Le Nain (n° 88) Paris, Hachette, 1968, en `Connaissance . des Arts', mai 
1963, blz. 66 en 71. 
64 De Nederlandse Verlichting. Rede, gehouden door Dr. P.J. Buynsters op het 3ème Congrès 
international des Lumières, 15-24 juli 1971. 
65 a.w. onder no 37, blz. 218, waar voor Engeland wordt genoemd Pope's Essay on Criticism 
(1711), voor Duitsland Johann Christoph Gottsched's Versuch einer Kritischen Dichtkunst 
(1929), voor Spanje de Poetica van Ignazio de Luzan (van 1737), de Verdadeiro. Metedo de Estudar 
(1746) en een Art poétique van Francisco Jose Freire (1748) van Portugal. 
66 Dr. H.J.A.M. STEIN : Boileau en Hollande. Diss. 1928/9. 
67 z. voor verder onderzoek van het Frans-klassieke toneel; Dr. Bauwens: La tragédie f ran-
raise et le thédtre hollandais au 17e siècle. Diss. Paris 1921. 
Dr. C. van Schooneveldt: De navolging der klassiek-Fransche tragedie in. Nederlandsche treurspelen 
der 18de eeuw. 
68 z. het artikel van Dr. C.M. Geerars, vermeld onder no 23. 
69 Te Winkel III, 53 en 151. 
70 De tekst begint aldus : `De Zondvloed is eene van die Geschiedenissen, waarvan men zich 
niet moet verwonderen, dat de geheugenis by de meeste volken bewaerd zy. Men vindt' er by 
de heidensche Historischryvers en Dichters zichtbaere voetstappen van. Zy hebben deezen 
Zondvloed vermengd met dien van Deukalion, van welken zy verhalen dat hy het gansche aerdryk 
bedekt heeft en zy geeven 'er eene beschryving van, welke de beschryving van Noachs 
Zondvloed zeer nabykoomt. Jupiter, vergramd dat hy der menschen goddeloosheid dagelyks 


zag aanwassen, nam eindelyk een besluit, om hen uitteroeien.' 
Een ander geillustreerd werk van zijn hand, dat tot in de 19de eeuw een groot succes had, 
heeft eenzelfde filosofische trek om aan te tonen, dat het christendom niet de enige godsdienst 
ter wereld is. Het heet : Ceremonies et Coutumes religieuses de sous les peuples du monde 
représentées par des figures avec des explications (1723-1737). 
71 C.A. SAINTE-BELIVE, Oeuvres de Boileau, Paris 1854, blz. VIII. 
72 Epitre X, blz. 173 van de onder no 71 vermelde uitgave. 
73 Men vergelijke voor de secularisatie der mystiek het bekende altaarstuk te Rome van Gian 
Lorenzo Bernini (1598-1680), De extase van de Heilige Theresia met een tekening van Moreau 
le Jeune (1741-1814) bij een der liedjes (het 10e) van De la Borde (Paris, de Lormel 1773). 
74 DIDEROT schreef Les Salons van 1759-1781. Wel formuleert Diderot m.i. dikwijls 'schilderachtig' 
volgens nieuwe stijl in zijn bestudeerde beschrijvende stijl. 
75 Mej. DR. H.C.H. MOQUETTE, De Vrouw — Huiselijk leven, Meulenhoff, Amsterdam 1915, 65. 
76 Mijn uitgave Keur uit het werk van Betje Wolff en Aagje Deken, Klassiek Letterkundig 
Pantheon no 176, Thieme, Zutphen, blz. 106. 
77 Uit de Brieven van Abraham Blankaart (1787-'89). De hoofdpersoon ziet met welgevallen 
het jong geluk van Sara Burgerhart. (z. ook het citaat van Shakespeare geciteerd in noot 12.) 
78 Uitgave van LUCAS ROTGANS' Scilla van L. Strengholt, blz. 101. Tjeenk Willink, Zwolle, 
1966. 
79 PIERRE DU COLOMBIER ziet het transparante, poëtische licht en de verrassend frisse kleur 
reeds veel vroeger in het landschap, dat zijn schildering vooral dankt aan beinvloeding uit 
het noorden. Z. zijn belangwekkend artikel in Connaissance des Arts van janvier 1962, getiteld: 
Du XIVe au XVIIIe siècle le paysage francais a passé du cubisme a l'impressionisme (Uitgave 
13 Rue St.-Georges, Paris 9e). Dezelfde schrijver publiceerde in het nummer van augustus 1962: 
Ce que le paysage f rancais a pris de l'école hollandaise: une série de tableaux francais du 
XIXe siècle confrontés avec des oeuvres hollandaises du XVIIe). De 19de-eeuwse romantische 
Franse school liet zich leiden door Paulus Potter en vele anderen ; koos daarbij de stijl `paysage, 
état d'ame'. `A ces objets inanimés l'áme d'un peintre a su donner la vie et les sentiments, 
et les impressions qu'il en a revues, il les transmet dans leur plénitude a celui qui comme lui, 
sait voir la nature et se plait à entendre ses lesons'. Dit is zo volkomen in overeenstemming 
met wat boven is vermeld betreffende vroege romantiek en vroeg impressionisme, ook in de 
literatuur, dat ik meen het hier ter illustratie te moeten vermelden. 
80 HUIZINGA, a.w., onder 1, blz. 190. 
81 HUIZINGA, a.w., onder 1, blz. 188 en 189. 
82 Geciteerd bij Mw. DR. M.M. PRINSEN en Mw. DR. CATH. YPns in Varia Literaria (14 opstellen 
over literatuur van de hand van Prof. Dr. J. Prinsen) Tjeenk-Willink-Noorduyn, N.V. 
Culemborg 1970, blz. 76. 
83 PROF. DR. P. GEYL : De Stadhouder-koning en zijn tijd 1650-1950. Inleiding, Rijksmuseum 
Amsterdam, blz. 12 vlg. 
84 PROF. DR. W.A.P. SMIT, La vogue de l'épopée biblique dans les Pays-Bas au XVIIIe siècle 
in Twaalf Studies, W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle 1968. Uit Etudes germaniques, jaargang 19 
(1964), blz. 337-348. 
85 Uit : De Mengelpoëzy van Katharyne Lescailje, Erfgenamen J. Lescailje en D. Rank, 
Amsterdam 1731. 
86 De Dianaverering had zich van Italië uit over alle Westeuropese landen verbreid. Men 
heeft Dianabeeldjes gevonden in Keulen, Wiesbaden, Trier, Arles, Fréjus, in de Ardennen, in 
Spanje en Portugal. Paus Marinus II heeft in 942 nog gewaarschuwd tegen Diana-verering. 
`Men wil zelfs beweren, dat in de tweede helft van de 19de eeuw nog feesten werden gegeven 
op de naamdag van Diana, nl. 13 augustus.' Ontleend aan A.M. GERRITSEN, Groot is de 
Artemis van E f eze in Elseviers maandblad De Kern, dec. 1965, 41 vlg. 
De Renaissance had dus zeker geen moeite gehad in haar emblematiek Diana te introduceren 
en het is interessant in de 18de-eeuw naast de nog altijd aanwezige sympathie voor deze 
klassieke godin, de antipathie te constateren. 
87 Mw. DR. M.M. PRINSEN, De idylle in de achttiende eeuw, diss. Amsterdam, 1934. 


88 Te Winkel III, 125. 
89 TH. J. BEENEN, Het landschap in de Nederlandse Letterkunde van de renaissance, Centrale 
Drukkerij N.V. Nijmegen 1963. Vgl. met wat is opgemerkt in aant. 79. 
90 PROF. DR. J.C. BRANDT CORSTIUS, Idylle en Realiteit. Meulenhoff, Amsterdam, 1955, 
blz. 12. 
91 PROF. DR. W.J.M.A. ASSELBERGS, Nijmeegse colleges, Tjeenk Willink, Zwolle 1967, blz. 
270 `Pieter Leonard van de Kasteele op Texel' N. Tg., jg. 46 (1953). 
92 Het onder 84 vermelde boek van PROF. SMIT, 92 : `Iets over het derde boek en over de 
bronnen van Antonides' Y-stroom.'` 
93 H.A. VAN -GRONINGEN, `Humoristische bucoliek', De Gids, oktober 1962, blz. 211. Voor 
de benaming Gouden Eeuw, z. DR. H.H. VERSTEGEN, Het Phoenixmotief,, blz. 81. Diss. Nijmegen, 
1950. Dekkers & Van de Vegt, Nijmegen. 
94 MAURICE RAT in La Revue des deux Mondes, 1967, no 23, n.a.v. een in België verschenen 
boek, getiteld Présence de Virgile dans l'Art van GUY DE FERVARENT. (éd. Duculot à Gembloux). 
95 z. PROF. KALFF, het onder 20 genoemde boek, II, 184. 
96 Gedenkboek bij het 200-jarig bestaan van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde, 
Leiden,' Brill, 1966, blz. 63. Het is het slotvers van het gedicht De Kracht der Min. 
Gluck wordt later (in 1774) de muzikale tegenstander van Rameau, maar de almacht der lief-
de blijft centraal in zijn Orpheus en Eurydice, dat hem dank zij de steun van Marie-Antoinette 
zoveel succes bezorgde. En, hoe typisch 18de-eeuws : Eurydice wordt weer levend gemaakt 
door Amor, toen deze had gezien, hoe bedroefd Orpheus was na de definitieve dood van zijn 
vrouw als gevolg van zijn omkijken naar haar. 
97 W.S. SEVENSMA, Wandtapijten, C.A.J. van Dishoeck, Bussum, blz. 103. 
98 z. het onder 76 genoemde werk, blz. 97. 


99 TE WINKEI. III,135. 
100 P. VAN TIEGEM, Le romantisme dans la littérature européenne, blz. 96. Paris, 1948. 
101 Over parallelle uitdrukkingsvormen in muziek en literatuur 'schrijft ook GERARD KNUVELDER, 
Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse Letterkunde III4, Malmberg 's Hertogenbosch 
1967, blz. 37 vlg. en over opvattingen der liefde, die in deze tijd groeiende zijn, o.a. 
`Vele romantici beleven de liefde primair van zichzelf uit, verwerpend wat de maatschappij 
aan conventies in stand houdt. Niet het huwelijk is hun een wezenlijke waarde, maar de liefde-
zelf. Het hart en de (vrije) liefde hebben hun rechten bóven maatschappelijke wetten en 
regels ; in hun vrije ontplooiing zijn de hartsdriften van hoger zedelijk gehalte dan het liefdeloos 
geworden huwelijk, dat slechts liefde huichelt.' (blz. 26). Men vindt als gewoonlijk in dit 


werk een uitgebreide en veelzijdige opgave van literatuur ter oriëntatie van klassicistische en 

romantische stromingen. 
102 Mw. DR.SPOELSTRA, a.w., onder no 39, blz. 68 en 69. 
103 Mw. DR.SPoEum, a.w., onder no 39, blz. 93. 
104 z. TE WINKEL III.92. 
105 z. voor samenvattende inleiding de doorwrochte studie Theorie van de Satire van Dr. 


C.M. Geerars, gehouden op het derde symposium van Werkgroep 18de eeuw, 3 september 1971 
te Haarlem, waaraan hier enkele gedachten zijn ontleend. 
106 PROF. DR. G. KALFF, a.w. onder n° 20. 
107 z. TE WiNKn III, 27. 
108 TE WnvKEL III, blz. 90-108. 
109 PROF. DR. R. MORTIER, Voltaire et la satire, Rede, gehouden te Haarlem op 3/9/71. z. 
no 105. 
110 Baudelaire, Les Fleurs du Mal, Brodard et Taupin, Paris 1965 ; L'invitation au voyage, 
blz. 66. 
111 z. mijn artikel in De Gids van 1971 `Elizabeth Wolff-Bekker


f -Bekker en de revolutionaire droom'. 

Haar bewerking van Mercier is te vinden in de onder no. 76 vermelde uitgave, blz. 100 vlg. 

z. ook no 16. 
112 M i cEL BRION in De Pompéi à l'Ile de Pdques, Gautier-Langereau, Paris 1967, spreekt 
op blz. 71 over het zoeken naar het idyllisch land in Centraal-Afrika met de naam Monomota



pa, dat in werkelijkheid bestaan zou kunnen hebben. Recente onderzoekingen zouden kunnen 
wijzen op een verloren gegane hoge negercultuur. 
LA FONTAINE begint zijn fabel Les deux amis (Boek 8, no 11) met : 'Deux vrais amis vivaient 
au Monomotapa//L'un ne possédait rien qui n'appartint à l'autre.' 
113 A. Fokke Simonsz, Het toekomend jaar drie duizend. Deel III, blz. 163 van zijn Verzameling 
der Werken, Amsterdam, J.C. van Kesteren, 1830. 



Hoofdstuk I 

DICHTERS UIT HET BEGIN 
DER EEUW 


LUCAS ROTGANS 

10.1654 - 3.11.1710 

Het is een man uit een oud, deftig Amsterdams geslacht, aldaar geboren in oktober 
1654, die de rij opent van de groep dichters op de grens van twee eeuwen. De 
jaartallen van zijn geboorte en dood doen vermoeden dat hij nog in hoofdzaak 
de tweede helft der 17de eeuw vertegenwoordigt. Het merendeel van zijn werk 
zag echter het licht na de eeuwwisseling en toont ondanks de renaissancistische 
aankleding het karakter van de nieuwe stijl in Nederland; daarom moet hij tot 
de èeuw gerekend worden, die hij slechts één decade lang zou leren kennen. 
Hij draagt het stempel van de patricische stand, waartoe hij ' hoort; als zoon van 
een 'Commissaris der Monstering van Hollandt', verwant aan `oude Burgermeesterlijke 
Huizen', van moederszijde eveneens van adellijke afkomst, familie van 
Huydecoper, zou hij in eerste instantie niet doen veronderstellen, dat hij een mentaliteit 
bezit, die een revolutie mee zou helpen voorbereiden. 
Maar zijn biograaf, tevens zijn vriend en uitgever, de degelijke geleerde Francois 
Halma, die wij boven reeds leerden kennen als de Nederlandse Diderot voor wat 
vernieuwde literaire stijl zal gaan betekenen, vermeldt, dat 'uit zyne zwarte oogen 
de schranderheid van zyn vernuft, en doordringentheit van oordeel' straalden. 
Hierbij past althans het resoluut besluit van een nog geen achttienjarige jongeman, 
juist wees geworden door de dood van zijn moeder, vurig en vrijwillig in het 
rampjaar 1672 als vaandrig de wapens op te nemen ter verdediging van zijn ontredderd 
vaderland. De vijand stond voor Utrecht, waar de familie toen woonde. 
Er past ook bij, dat hij de krijgsdienst verlaat, als hij er niet naar zijn zin in rang 
omhoogklimt en het land hem niet direct meer nodig heeft. Met eenzelfde vastberadenheid 
kiest hij later openlijk partij voor de prins van Oranje. 
We komen hem als kind tegen op kasteel Nijenrode, waar in 1664 zijn enige 
zuster wordt geboren. Na zijn tweejarige militaire carrière zien we hem vooral 
op het mooie lusthuis Kromwyk, gelegen tussen Maarssen en Breukelen, na de 
woelige jaren bijna letterlijk 'uit de as herrezen'. Hij geniet er van huiselijk geluk 
tijdens het korte huwelijk (van 1681-1689) met Anna Adriana de Salangre, de 
zuster van zijn zwager. 
Er worden twee dochtertjes geboren om het geluk te vervolmaken. Het buiten 
blijft zijn toevlucht, als hij zijn vrouw moet missen en de beide meisjes bij verwanten 
worden opgevoed. De dan 35-jarige weduwnaar tracht zijn eenzaamheid 

te vullen door zich toe te leggen op studie en poëzie en ontvangt op Kromwyk 
vrienden, voor wie hij naar de eis van de tijd de 'hoogdravende Parnastaal' van 


zijn gedichten al 'brommende' voorleest, zodat de wanden van de davering dreunen. 
Maar... zo voegt Halma er aan toe: hij kende ook het spanning-verwekkende 
effect van de gedempte stem, de fluistering, die op nadruk moet volgen. Zijn 
smaak voor het toneel wordt erdoor verklaard. 
De inhoud van de voorgedragen pennevruchten hebben betrekking op gebeurtenissen 
al naar de omstandigheden van de .vriendenkring: een bruiloftdicht, een 
woord van troost voor een treurende, van welkom aan een predikant... 
Zijn eigenlijk creatief vermogen zal hij pas kunnen ontplooien, als hij geestelijk 
zijn weg heeft gevonden; deze persoonlijk veroverde overtuiging zal hij gloedvol 
vorm weten te geven in een heldendicht, enkele toneelstukken, een bezinning op 
klassieke emblemataliteratuur, in een genretekening. 
In godsdienstig opzicht is hij de Staatskerk toegedaan. De inkeer tot persoonlijke 
gewetensbeslissing, inherent aan de Hervormingsgedachte, keert telkens in zijn 
werk terug. 
Werd hij door zijn enige broer Paulus, die ouder was dan hij, in zijn religieuze 
opvatting niet begrepen? Volgens Halma was deze `Kanonfik ten Dom t'Utrecht'. 
Hij stierf in 1699 op den huize Drakenburg, 'nadat by een stil en bedaart leven 
hadt geleidt'. Reeds tijdens de opgroeiende jaren der beide jongens was gebleken, 
dat Paulus geen dichtersgeest bezat. Voor Lukas was dit laatste misschien gemakkelijker 
te aanvaarden dan het godsdienstig verschil van levensopvatting tussen 
beiden. 
Was het hem in 1678 nog mogelijk geweest een culturele reis naar Frankrijk te 
ondernemen en volop in Parijs te genieten, enkele jaren later heeft de dichter 
zijn roeping niet meer los van de Nederlandse politiek gezien, die in de laatste 
twintig jaren van de 17de eeuw nauw was verbonden met het onverdraagzame 
standpunt van Lodewijk XIV ten opzichte van het protestantisme. 
Ontroerd besluit Halma zijn uitvoerige inleiding op Rotgans' gedichten met het

-

verhaal van zijn dood, eind oktober 1710, aan de pokken, een onverwachte 
tiendaagse strijd. Voor het laatst kwamen de vrienden op het nu werkelijk vereenzaamde 
Kromwyk bijeen om de stoet naar zijn graf te volgen. Het familieschild 
ging voorop. Het was voor de omstanders en blijft voor ons een teken, dat aan 
de wonderlijke naam, die de dichter bij zijn geboorte had meegekregen (waar


schijnlijk ontleend aan de afbeelding van de Scandinavische vogel op het huis 
van een van zijn voorouders), glans was gegeven.' 
Rotgans' literaire oeuvre begint met enkele geschiedzangen, die als centraal motief 
de reeds genoemde godsdiensttegenstelling in Europa hebben, waarmee samengaat 
de strijd om evenwicht in Europa: onze stadhouder-koning wordt de tegenspeler 
van de Franse koning. 
Dat Rotgans, in zijn godsdienstige overtuiging gekwetst, zijn meeleven met de 
vervolgde Franse protestanten toont, bewijst zijn in verontwaardiging geschreven 
gedicht van 1684: `Op de vervolginge tegen de belyders van den hervormden 
godsdienst door Lodewyk XIV'. Ik noem hier nog slechts zijn lied van 1691 van 
76 coupletten, ieder van tien regels, getiteld: Aan zyn Koninklyke Majesteit Wil 

Koning van Engeland, Schotland, Vrankryk en Ierland, Erf -stadhouder-lem de III, 
der Vereenigde Nederlanden. Op zyne overkomste in Holland.$ 
Vervuld van het gevaar voor het Protestantisme, tekent hij de monarch in tegen 

`afgedwaalde' Stuart, zijn schoonvader, en de machtige, vermetele-stelling tot de 
Franse koning. Oprecht klinkt de aansporing tot moedig optreden tegen de 
laatste: 


`Ploft eens dien Faëton, die d'aard' 
Rooft met zyn gloejende gareelen, 
Ten wagen uit; uw schitt'rend zwaard, 
Vermaard door alle waerelds deelen, 
Zal, als de bliksem van Jupyn, 
Dien Salmoneus nederstorten.$ 
De hemel zal u hulpzaam zyn, 
Om eens zyn trotsen moed te korten. 
Ei gaat, daar u rechtvaardigheid, 
En godsdienst roepen tot den stryd.' 


Het laatste couplet: 

`Leeft Willem Henrik, groote Vorst! 
Leeft dapp're Prins! om de aard te schraagen, 
Uw ziel, zo zuiver, onbemorst, 
Zy vry voor 's vyands list, en laagen. 
Leeft voor den godsdienst van de dood 
Die haar gedreigd werd, te bevryden. 
Voor Neerland, en ons recht te stryden. 
Leeft eewig; want d'onsterf'lykheid 
Is 't loon voor deugd, en dapperheid.' 


De verering zou voor deze protestantse tijdgenoot van de prins te fanatiek klinken, 
als hij de enige was, die deze opvatting was toegedaan; Prof. Geyl echter 
schrijft meer dan tweeéneenhalve eeuw later: `In 1688 had hij (nl. de Prins) steun 
van Amsterdam en van het hele Nederlandse volk. De onttroning van zijn schoon 

werd in Frankrijk en elders beschouwd als een kras staaltje van waartoe-vader 
ambitie voeren kan. Maar ons schijnt de oprechtheid zonneklaar van de motive-
ring van het ingrijpen met overwegingen van de hoogste politieke kwaliteit. 
Voor de Republiek was het een kwestie van zelfbehoud geworden, en Willem III, 
die ook aan Engeland en aan Europa dacht, zag de ondergang van het Protestantse 
`establishment' in het land van zijn moeder, zowel als van het evenwicht 
in de Europese statengemeenschap, klaar voor. ogen.' 
`Zijn grootheid ligt op dat gebied der Europese politiek.' 
`Men wist dat hij bestuurd werd, niet door persoonlijke eerzucht, ook niet door 
de specifieke belangen 't zij van Nederland of van Engeland (vandaar in elk van 
die landen soms groot gemopper), maar door een opvatting van Europese orde. 
Het is treffend dat hij, die niet in de laatste plaats ter verdediging van het Protestantisme 
was opgetreden en die in zijn twee landen als Protestants held werd 
vereerd, toch ook het vertrouwen van de Katholieke tegenstanders van Lodewijk 
XIV genoot. De vrijheden van Europa, dat was de zaak waarvoor hij streed, 
en zo het evenwicht waarmee die toen verzekerd schenen te moeten worden ons 
een verouderde conceptie voorkomt, de zaak zelf is er een die haar betekenis 
waarlijk niet verloren heeft." 
Nu was deze nationale, internationale figuur zeker niet algemeen bemind, getuige 
de tijd van troebelen gedurende zijn bewind en het groot aantal pamfletten, die 
te zijnen nadele verschenen. 
Francois Halma (1653-1722) legt in zijn encyclopedisch werk Het tooneel der 
Vereenigde Nederlanden (een uitgave van 1725) de nadruk op de tragiek die over 
dit leven ligt, voortvloeiend uit omstandigheden en karakter, tragiek reeds duidelijk 
in de kinderjaren als jonge wees en lichamelijk niet sterk, als Kind van 


Staat en in voortdurend conflict met het republikeinse Holland, tot aan het fatale 
levenseinde toe, gevolg van een onverwachte struikeling van zijn paard.` 

Rotgans heeft het aangedurfd in Wilhem de Derde de prins tot held van een 
epos te maken; de eerste helft verscheen in 1698 in vier boeken, de tweede helft 
in 1700 in een gelijk aantal boeken, eindigend met de Vrede van Rijswijk. 
Heeft hij gedacht aan Boileau, die zijn held ook kleine fouten laat bezitten óm 
het natuurlijke meer klem te geven? Vast staat, dat hij zich graag aan de renais 

voorschriften van het epos houdt. Zijn held is in dit geval een deugd-held,-sancewaarmee 
hij beantwoordt aan Tasso's ideaal; Maria als vrouwelijk equivalent 
vervult al even voorbeeldig een taak, die navolging opwekt. Rotgans heeft ervoor 
gezorgd, dat de waarschijnlijkheid en het wonderbaarlijke tot de ziel van zijn 
werk worden gemaakt. Wijkt hij in details van de waarheid af, dan wil hij daar 

kwaliteiten van zijn held nog beter doen uitkomen. Willem, gezien als-door de 
kampioen voor het protestantisme en door God beschermd, is op zichzelf voor 
dichter en voor vele lezers iemand die voldoet aan een natuurlijke wonderbaarlijkheid. 
De oorlogshandelingen, de doorbreking van de hoofdhandeling door ver 

episoden, de compositie, dit alles beantwoordt aan de eisen van het-sierende 
toen moderne epos, en stilistisch gezien ook de vermelding van heidense goden 
in allegorische en metafysische hoedanigheid. 
Terzijde moge hier nog aan worden toegevoegd, dat hij zich zelfs houdt aan 
Boileau's toelichting bij de stelling, dat de personificatie verfraait; de Franse 
dichter doet dit nl. met twee stereotiepe voorbeelden, die van Neptunus en die 
van Echo. 

`Un orage terrible aux yeux des matelots. 

C'est Neptune en courroux qui gourmande les flots. 

Echo n'est plus un son qui dans l'air retentisse, 

C'est une nymphe en pleurs qui se plaint de Narcisse.' 

Rotgans zal Neptunus niet vergeten bij de stormachtige historische overtocht 
naar Engeland en Echo is aanwezig bij het huwelijksaanzoek. 
De prins had Maria gezien, 's ochtends vroeg bij een fontein in het park van het 
paleis, waar ze naar gewoonte vroom `den Schepper van 't herbooren morgenlicht' 
groet. 

`Hy stoort ze niet, voor dat de Godsdienst was volendt: 
Maar eindlyk treedt by toe, en maakt zyn komst bekent, 
Hy was met voordacht van de hofsleep afgetreeden, 
Om haar in eenzaamheid zyn ziels genegentheden 
T'ontdekken, en zyn hert t'ontsluiten voor haar oog.' 


`Mariaas aanschyn bloost; zy zwygt, maar d'oogen spreeken 
En melden 't minnevuur in haare borst ontsteeken. 
De lusthof blaakt van min. 't albaste tuinsieraad, 
De beelden schynen zelfs te leeven in dien staat; 
En lonken tegen een, ja d'Echo voelt in 't herte 
Een nieuwe minnevlam, of quynt aan d'oude smerte: 
Zy zoekt haar lieveling Narcis' de hoftuin door, 
En schreeuwt uit rots en steen: Kom hier, waar vlucht ge voor? 
't Schynt of de bladen aan de dorre boomen groeijen, 
En doodsche telgen by den winter jeugdig bloeyen.' 



De klassicistische vormgeving, die op de niet-meer-tijdgenoot een onnatuurlijke 

indruk zou kunnen maken, is voor de dichter geen belemmering. Wat hij eigen


lijk wil zeggen wordt in het epos — ook alweer naar klassiek voorbeeld — door de 

gepersonifieerde Godsdienst in een droom de Prins aangekondigd: op te komen 

voor de zaak der gewetensvrijheid in Europa. Daarom wordt de vader van de 

prinses om zijn lonken naar de hulp van Frankrijk en zijn ontrouw aan het 

geloof van zijn vaderen streng veroordeeld. Wel toont de dichter fijn gevoel voor 

psychologische tekening als hij de innerlijke strijd beschrijft, van de jonge echt 

prins, zich uitend in - de vraag aan haar man om zachtheid voor-genote van de 
haar vader. 
De spanning van de strijd wordt telkens onderbroken (en daardoor vergroot) 
met uitweidingen, die een beeld van de prins geven in historische omlijsting: de 
stroomgodin vertelt aan haar nimfen over de roemrijke zeeslagen-der Nederlanders 
van 1672 tot de dood van De Ruyter; 's Prinsen vriend Bentinck onthaalt 
de bruiloftsgasten aan de dis, als het bruidspaar de zaal heeft verlaten, op een 
relaas van de krijgsdaden van de stadhouder; de Stichtse Vechtnimf brengt Willems 
wijsheid als vorst naar voren. De beschrijvingen van de huwelijks-en kro 

aan het Engelse hof, waar `de nektar gloeide in 't goud, of speelde-ningsfeesten 
in 't kristallyn' vormen een harmonisch tegenwicht met het krijgsrumoer; de 
vreugde in 's-Gravenhage bij de aankomst in het vaderland van de stadhouderkoning 
in 1691 en de droefheid van het Nederlandse volk bij de dood van de 
vorstin voor wie 'niet Venus, maar de Godsdienst het ledikant had gespreid' tonen 
de held als vertolker van de volksziel. Zijn glorie in het gedicht dankt hij echter 
aan het succesvolle krijgsbedrijf, dat het hoogtepunt beleefde in de beslissende 
slag aan de Boyne in Ierland. De daaropvolgende overwinningen, vooral ook in 
Zuid-Nederland bekrachtigen het gevestigde oordeel van meesterschap. Terecht 
worden, ook door de dichter, de vredesonderhandelingen op een bezitting van 
de Oranjes te Rijswijk als een bekroning van dit levenswerk onderkend. 
Aan het slot wordt Willem nog eenmaal met eerbied en bewondering toegesproken: 


`Gy schenkt de vrede aan ons, legt Mayors aan de band 
En sluit de tempelpoort van janus met uw hand.' 

Rotgans had met dit heldendicht getoond, dat ook een christelijk epos, gebaseerd 
op gewetensbeslissing en besef van levensroeping, mogelijk was naast de onderwerpen 
uit de klassieke oudheid. 
De gloedvolle overtuiging, die spreekt uit het beroep op vrijheid van denken in 
deze weloverwogen, gestileerde heldenverering, maakt Rotgans' lied tot een 
waardige vertegenwoordiging van al de lofzangen op vorst en heldenfeiten, die 
rondom de eeuwwisseling verschenen. Trouwens de kritiek liet zich evenmin onbetuigd. 
Werd bij zoveel wierook en verontwaardiging deze dichter naar waarde 
geschat? Men twijfelt eraan, als men de dichteres Katharina Lescailje (16491711), 
die zelf Willem III in dichtvorm bewonderde, tot Joan Pluimer hoort zeg 

nadat deze van de 'koning van Groot Brittanje' een gouden gedenkpenning-gen, 
heeft ontvangen: 

`wat heldendichter kon 't zo wel gelukken? 
Gy schryft met gouden int Vorst Willems Oorlogsdaán, 
Verguldende zo schoon, zo groots zyn lauwerblaan, 
Dat elk roemt met uw Dicht zyn wond're Heldenstukken. 



Dies schenkt hy u, in goud, het merk van zyne gunst, 
Gy maakt zyn Dapperheid onsterf'lyk, hy uw Kunst.' 

De evenwichtige Halma herdenkt echter bij de uitgave van Rotgans' werken 
in 1715 diens verdienste wat het epos betreft aldus: 

`Hoe word uw pen geéert, daar gy op heldentoonen, 
Des grooten Willems deugdt en krygsbedryven meldt! 
Wie kon, als uw handt, dien Vorst met lauwren krQonen? 
Wie hem vertoonen als een Temmer van gewelt?'7 


Veel minder betwist, althans door contemporaine critici, was Rotgans' gezag wat 
betreft zijn beide klassieke toneelstukken, Eneas en Turnus van 1705 en Scilla 
van 1709. Het eerste was ontleend aan de boeken VII-XII van Vergilius' Aeneis, 
de aankomst in -Italië; zijn strijd met Turnus om Lavinia, enige dochter van 
Latinus van Latium. 
Eneas heeft veel tegenstand ondervonden van de godin Juno, die hem haat; het 
is een haat, die hem reeds noodlottig was in de Trojaanse oorlog. De aan het 
oorlogsgeweld ontkomen held meent thans toe te zijn aan de voorspelde vervulling 
van een grote toekomst, hem toegezegd door zijn vrouw Creüsa, toen zij 
hem -als schim was verschenen. Ook weet hij zich gesteund door zijn moeder, de 
godin Venus. Deze rivaliteit in de klassieke hemel, die oogluikend wordt waar 

andere goden, beheerst in Rotgans stuk niet het toneel-genomen door Zeus en de 
als bij Vondel en Milton de hel van Lucifer; zij vindt een uiting op kritieke 
momenten, zoals dat in de literatuur der Ouden gewoon is, in de gestalte van 
een persoon of een 'natuurlijk' gebeuren. 
Voor de tragedie op aarde koos Rotgans als plaats van handeling een zaal in 
het paleis van Latinus, binnen Laurentum. De oude koning is bereid zijn dochter 
te schenken aan een vreemdeling, omdat zijn vader Faunus hem in dezen van de 
wil der goden op de hoogte heeft gebracht. Koningin Amate echter heeft haar 
dochter toegedacht aan de koning van de naburige staat Rutulié, de daadkrachtige 
Turnus. Buien van waanzin, die haar tot een furie kunnen maken, worden 
haar aangedaan door Juno om haar zin door te drijven. 
Latinus is er verlegen mee, zou willen sussen en bemiddelen in de kardinale beslis 

zodat beide partijen bevredigd zouden kunnen zijn, maar zijn diplomatie-si.ng, 
lukt niet en in feite maakt ze hem tot een zwakke partner voor alle belanghebbenden. 
De ten voeten uit getekende strijd tussen de beide tegenstanders, beginnend met 
het incident, dat Aeneas' zoon per ongeluk het lievelingshert der Latijnse bevolking 
doodt en uitlopend op een duel tussen Aeneas en Turnus, waarbij de eerste 
overwint, wordt ondanks de gelukkige afloop voor de voor elkaar bestemde 
gelieven, tot loodzware en zwoele tragiek afgetekend tegen de onrust van wisselende 
stemmingen onder de bevolking. De 18de-eeuwse toeschouwer, bekend in 
het algemeen met de klassieke gegevens, leeft door een knappe dramatische techniek 
in voortdurende spanning. 
De meest tragische figuur is Amate; haar ongebreidelde hartstocht, die ze zich 
bewust is als een macht sterker dan zijzelf, doet haar voor niets terugdeinzen, 
zelfs niet voor de dood van haar kind, wanneer Lavinia met Aeneas mocht gaan 
trouwen. 
Turnus, die hiervan op de hoogte is en gedreven door oprechte liefde tot Lavinia, 
openbaart zich als een nobele figuur door op tijd de vader te waarschuwen. 


Amate pleegt zelfmoord bij de ongelukstijding ten einde Aeneas' triomf niet te 
zien en een rouwschaduw te werpen op het aanstaande huwelijk. 
De graadmeter der waardering van Rotgans' werk loopt op van ver beneden het 
nulpunt tot een maximum, waarbij de namen van Jonckbloet, Kalff, Te Winkel, 
Knuvelder, Strengholt, Kazemier, Martien de Jong gemoeid zijn om weer diep te 
dalen na een uitvoerige analyse van Van Es.8 
Rotgans maakte het zich moeilijk, toen hij hier een poging deed in een Olympisch-
klassieke denkwereld een christelijke levensbeschouwing te introduceren. 
Maar hij kan niet anders, omdat hij zich innerlijk losmaakt van de periode der 
renaissance ondanks zijn eerbied voor de klassieke regels en reeds de drang in 
zich voelt een last van zich af te schudden om zich onbelemmerd te geven in wat 
hem het meest vervult. 
Er is wel eens opgemerkt, dat in het grootse park van de Zeer Christelijke Monarch 
te Versailles de gehele mythologie der Ouden is vertegenwoordigd, maar 
dat er geen enkele voorstelling uit het Oude of het Nieuwe Testament is te vinden, 
-wel godinnen en Vestaalse maagden, maar geen maagd Maria, minnegodjes 
in overvloed, maar nooit het Kind van Bethlehem. Noch het Hof, noch de Kerk 
van Rome, schenen hiertegen bezwaar te maken. Met de komst der Hervorming 
en het daarmee gepaard gaande persoonlijke bijbelonderzoek, wordt voor een 
deel der mensen het accent verlegd van de belangstelling voor `heidense' naar 
bijbelse onderwerpen. Wanneer de Romantiek zich heeft voltrokken, hebben de 
goden van de Olympus zich moeten terugtrekken. Moest ook niet in de grafische 
kunst de vloed van Deukalion in verband worden gebracht met het zondvloedverhaal 
uit de Bijbel? Rotgans doet in zijn in 1710 uitgegeven Zedelessen uit 
Oude verdichtselen getrokken (ontleend aan mythologie en helden uit de Oud 

niet anders.° -heid) 

OP DEN WERELDTVLOEDT 

Godt Jupiter, vergramt op 't menschelyk geslacht, 
Na 't Hemelstormen, uit der reuzen bloet gesproten, 
Had in zyn' hogen raadt den wereldvloed besloten 
Om gruwelstukken door Lykaón voortgebragt, 

Alleen Deukalion, door deugden hoog geacht, 
En moeder Pirre, twee godtvruchtige echtgenooten; 
Ontgaan de straf der Goon, daar oude, en jonge loten 
Vergaan, en arm' en ryk' den doodt in 't water wacht. 


Heeft Nazo dit gedroomt, door Febus geest gedreven? 
8 Neen, by heeft die stof naar Moses boek beschreven, 
En slechts den naam van Godt en Mensch verkeert Benoemt. 

Nooit dreef Deukalion met Pirre op woeste baaren 
Maar Noach met zyn huis; dat Godt alleen wou spaaren, 
Toen al de wereldt wierdt ten ondergang gedoemt. 

Blijkbaar zijn de overleveringen van wereldcatastrofes het best in staat culturen 
van verschillende oorsprong met elkaar te verenigen. 
Na deze noodzakelijke uitweiding ter illustratie van wat leeft in een artiest op 

de grens van renaissancistische en romantische denkbeelden, kom ik terug op 
Eneas en Turnus. Ook hier heeft Rotgans een parallel willen trekken tussen zijn 


opvatting van de Goddelijke roeping in een mens en de door het klassieke fatum 
bepaalde gedragslijn van Aeneas. Terecht ziet Strengholt de kern van het stuk 
in Lavinia's woorden tot haar 'vertroude' (zijn uitgave, regel 418, 419) : 

`Verwyt my 't quaadt niet dat door 't noodlot wordt gedaan. 
Geen mensch kan keeren, dat hier boven is beschoren.' 

Echter het `hier boven' van de Olympus was beheerst door tegenstrijdige krach


ten alsof het de mensenwereld betrof, een waar wespennest voor theologische 
problemen. De vraag rijst of de dramaturg, die op zijn reis in Frankrijk zeker 
zeer was geboeid door de sublieme toepassing van klassieke regels in het oeuvre 
van Corneille en Racine, waarin volgens Strengholt `de tweestrijd van plicht en 
liefde en de macht van de hartstocht op zo natuurlijke wijze werden uitgebeeld', 
psychologisch hier de weg zou weten te vinden tot aanpassing van eigen verworven 
stoere levensopvatting aan het klassieke avonturenverhaal. 
Van Es besluit zijn uitvoerige analyse van het stuk: `Om deze tragedie in moderne 
tijden acceptabel te maken, had hij de tweespalt onder de goden moeten 
wegwerken, de beinvloeding door de demonische machten minder concreet lichamelijk, 
meer zuiver psychologisch moeten laten geschieden, en had hij het geval 
Dido-Eneas zowel ten opzichte van `de wil der goden' als ten opzichte van Eneas' 
innerlijk leven totaal anders moeten belichten.' Turnus komt volgens deze geleerde 
het best uit de verf, psychologisch gezien. Ook De Jong is getroffen door 
de wijze waarop Rotgans het klassieke noodlotsmotief hanteert: 'Behoudens Turnus 
handelen alle personen onder de dwang van het fatum.' 
Die noodlotsbeschikking maakt van Eneas inderdaad niet de man met karakteradel, 
die men van hem als `vrome' zou mogen verwachten, waardoor hij als aanvaardbare 
toekomstige echtgenoot voor de sympathieke Lavinia tegenvalt. Als 
zij hem vertelt van haar teleurstelling over zijn flirt met Dido, erkent hij de 
Carthaagse koningin slechts node te hebben verlaten 'om de toom der goden 
te ontwijken'. Erg berouwvol klinkt dit niet. En als dit antwoord bij Lavinia is 
bezonken, mint ze Eneas desondanks: 'Uit zyn wezen I zyn alle tekens van eene 
eedle ziel te leezen.' (vs. 1563) Welk meisje vraagt van de man in wie zij iets 
heeft gezien een theatrale schuldbekentenis? Zij is eer geneigd een pijnlijke geschiedenis 
van stumperig zelfverwijt zo spoedig mogelijk uit te wissen. In dit 
geval wensen beiden niets liever dan de wil der goden te herkennen. 
Is Amate, 'behekst door de wraakgodin Allecto' (De Jong) niet psychologisch 
verantwoord wanneer ze erkent dikwijls niet opgewassen te zijn tegen de waanzinspassie? 
Ook een mens met verantwoordelijkheidsbesef weet zich soms slacht 

een duistere macht. Dat zij een gevaar en een spanning betekent voor -offer van 
de omgeving spreekt vanzelf; de echtgenoot als zwakke bemiddelaar en het gesloten 
meisje dat stormen vreest, vinden als karakter hierdoor een verklaring. 
Rotgans tekende m.i. het milieu als geheel gezien wel psychologisch al trachtte 
hij ook trouw te blijven aan zijn voorbeeld. 
Het komt me voor, dat Strengholt een zeer typische trek van de dichter naar 
voren brengt, als hij spreekt over `de schroomvallige meisjes van Rotgans'. Men 
heeft er slechts het bovengeciteerde huwelijksaanzoek van Willem III op na te 
lezen om het eens te zijn met zijn ontdekking, dat de vrouw bij onze dichter in 
de verhouding tot de man en vooral bij het huwelijksaanzoek wordt voorgesteld 
als een timide, een min of meer door geluk overmeesterde figuur. Zij zal het 
beeld worden van de romantische `stille ontroering', saillante tegenstelling met 


de briljante onrustige modepop uit mondaine frivole kringen of de geëmancipeerde 
esprit-fort. Men denke aan de vrouwenfiguren bij Vermeer, aan Rembrandts 
'Joods bruidje' e.a." Het is stemmingskunst. Als vertolker van deze . doorleefde 
realiteit, is Rotgans een moderne figuur. 
Over zijn dramatische techniek, die de scènes gemakkelijk in elkaar doen overvloeien, 
is men het wel eens; zijn verzen bezitten ritmische effecten en verrassende 
enjambementen; zijn taal heeft veel mogelijkheden tot uitdrukkingsvermogen. 
Rotgans' tweede drama, getiteld Scilla, is van 1709. Het werd driemaal herdrukt 
in de 18de eeuw, in 1711, 1731 en ,1751. Het is opnieuw uitgegeven met commentaar 
door L. Strengholt in 1965. 1' Het gegeven is ontleend aan Ovidius' 

Metamorphosen. 

Minos, koning van Kreta, trekt tegen Athene op om zijn zoon Androgeos, die in 
deze stad was vermoord bij de viering der eerste sportwedstrijden, de Panathenaea, 
te wreken. De misdaad was geboren uit jaloezie, omdat Androgeos de winnaar 
was geweest van alle prijzen. Op zijn tocht naar Attica vraagt Minos militaire 
hulp op de eilanden gelegen tussen Kreta en het vasteland, de Cycladen. Hij 
stuit daarbij op de tegenstand van de vorst over het eiland Oenopia, Aeacus, 
vader. van Phocus. Deze heerser over het gebied ten zuidwesten van Athene gelegen, 
heeft zelfs de zijde van Minos' vijanden gekozen. 
Minos slaat het beleg voor de burcht Alkathoé, waar de rechtvaardige Nisus 
regeert, eveneens bondgenoot van Athene. De muren der stad, Megara geheten, 
waren eens met behulp van Apollo herbouwd, die er zijn lier op een steen neerlegde, 
waaruit sedert die tijd bij elke aanraking de klank van het goddelijk 
instrument werd gehoord. 
Nisus was door de goden begiftigd met een haarlok, waarvan het lot zijner onderdanen 
afhankelijk was. Zijn dochter Scilla volgt het langdurig beleg met 
spanning bij de door Apollo geinspireerde toren en vat liefde op voor Minos. Om 
hem te begunstigen en wederliefde te vinden, maakt ze zich tijdens de slaap van 
haar vader van de haarlok meester. Ze brengt het ongelukbrengende geschenk 
aan Minos, die nu zonder enige moeite de stad kan . nemen. Hij is echter verontwaardigd 
over Scilla's verraad en wijst haar af, waarna hij terstond met zijn 
vloot naar Kreta wil terugkeren. Bij zijn vertrek uit de haven, stort Scilla zich 
in het water en klampt zich vast aan Minos' schip. Maar Nisus, diep ontdaan 
over de daad van zijn dochter, rukt, in de gedaante van een zeevogel, haar los, 
waarop ook zij in een zeevogel verandert. 
Rotgans brengt voor zijn drama enkele veranderingen aan om het stuk meer 
waarschijnlijkheid te geven. De haarlok wordt een schild, gesierd met het beeld 
van Mars, in de hofkapel bewaard en vereerd. (Misschien vreesde hij ook verwar 

bijbelse verhaal van Samson en Dalila). Een grote vondst is zijn-ring met het 
toevoeging, dat Nisus niet één, maar twee dochters heeft: de oudste, de schone, 
fiere Ismene, standvastig trouwe verloofde van Phocus; zij -wekt de liefde van 
Minos op. Daardoor wordt ze de edele tegenspeelster van de trouweloze Scilla. 
Rotgans noemt het stuk een tragedie, maar eigenlijk is het een gewetensdrama: 
alle hoofdpersonen komen voor een conflict te staan, waarin voor ieder. persoonlijk 
`de goden' het laatste woord hebben. Daardoor is dit tweede dramatische 
werk van Rotgans moderner dan het eerste, heeft het een meer christelijk karakter, 
waarbij de calvinistische opvatting van de schrijver soms doorschemert, zo 
bv. wanneer Minos zegt: 


`Geen grooter plaag, dan met een knaagent hart te stryden. 
Men vindt, van Go8n en mensch verlaaten, troost noch heul. 
't Geweten, overtuigt van 't schelmstuk, strekt een beul, 
Die onophoudelyk kastydt met felle slagen.'18 

Er zijn hier geen perikelen te overwinnen over het ontstaan van het kwaad als 

in het voorafgaande stuk: de nadruk valt op de reactie van de mens. 
`De Goden dulden 't quaadt, maar hun' rechtvaerdigheit 
Wordt nimmer aangemerkt als oorzaak van het feit.'1' 

Het is mogelijk, dat Rotgans zijn schepping van Ismene aan Racines Andromaque 
heeft ontleend, zoals Strengholt veronderstelt. 'Misschien kan men zeggen, dat 
hier bij alle ontlening aan de Fransen toch iets eigens in de vorm van `Hollandse 
eenvoud' bewaard gebleven is. Morele ondubbelzinnigheid mocht dan het overnemen 
van de ongelofelijke subtiliteit van de Franse tragedie onmogelijk maken, 
ze bleek bij Rotgans in staat heroische gestalten te doen optreden.'16 (Diezelfde 
eenvoud keert terug in sommige , prille, wat naieve formulering der replieken.) 
De dichter heeft, vervuld van eigen overtuiging, willen laten zien, hoe het kwaad 
ten verderve voert en hoe uiteindelijk de deugd overwint, subliem gekristalliseerd 
in wat een tableauscène werd genoemd; wanneer Nisus tegen Minos zegt: 

`Hoort gy dat groot besluit, en wordt gy niet bewoogen? 
Verbeeld eens een tafreel, 8 Minos, voor uwe oogen: 
Waar in Stantvastigheit, gekleet als een Godin, 
In 't witte feestgewaardt, vereenigt met de Min, 
Voor 't altaar van de Deugdt eerbiedig legt geboogen: 
Aanschouw van ver 't Geweldt, vervreemt van mededogen, 
Haar yver stooren, daar zy 't heilig vier ontsteekt: 
Zie, hoe Gerechtigheit door 't dak der wolken breekt, 
Om met haar heilig zwaardt 't gedrogt den kop te klooven: 
Zoo zal de hemel, die uw wreetheit ziet van boven, 
En uw vervolging vloekt, tot zoen van onze zaak, 
Ten trots van uw geweldt, u treffen met de wraak.'1d 


Ontroering geeft een nieuwe romantische bezieling aan een emblematische tra 
wat mede het succes van het stuk voor een halve eeuw verklaart. Toch wil-ditie, 

dit niet zeggen, dat Scilla niet herinnert aan Eneas en Turnus. Integendeel: er 
zijn duidelijke parallellen te trekken. 
Er is de vrouwefiguur, die de titel van het stuk bepaalt en die ook door hem met 
felheid werd veroordeeld in zijn Zedelessen uit de Oude Verdichtzelen: 


AAN SCILLA HAAREN VADER VERRADENDE 

Verraadt ge uw vaderlandt, door Nizus purperhaar 
Te scheeren van zyn kruin? 8 schantvlek aller vrouwen! 
Om, na die gruweldaadt, den Kreetschen vorst te trouwen? 

Gy stapt in 't feestgewaadt, met vaders ryksroof, naar 
De legertenten en ontrolde veltbanieren, 
Die voor Alkathoé, den koninglyken stoel, 


Door uw vervloekt bedryf, 8 Scilla, zegevieren. 
Gy blaakt van dolle min, maar Minos hart blyft koel. 
Hoe koel? o neen! ik dwaal. de koning brandt van toren, 
En vloekt het kindt waar door de vader gaat verloren 17 



Zoals Amate de hoofdpersoon betekende in Eneas en Turnus, zo is Scilla hier de 
macht, die door haar ongebreidelde hartstocht de ontwikkelingen der gebeurtenissen 
beheerst. Was er niet de tekening van haar geweest als 'schroomvallig 
meisje' bij haar openlijke liefdesbekentenis aan Minos, dan zouden we niet begrepen 
hebben, dat haar familie geen enkele verdenking op haar liet vallen bij de 
roof van het schild. 

Minos Gy mint my dan? 

Scilla Helaas'. Kan ik my klaarder uiten? 

Gy vergt my woorden, die door maagdeschaamte stuiten 

't Geheim van myne ziel ontdekt uit myn gelaat.' (vs 745 vlg.) 

Verblind door de bewondering verdedigt ze met de uitleg haar trouweloos besluit, 
dat een verbintenis met de vijand eindelijk vrede zou kunnen brengen; zich een 
bewust van haar morele nederlaag, wordt ze de prooi van wanhoop voor-maal 
zichzelf en lust tot vernietiging van de ander. 

'Geen hartstogt werkt zoo fel, als een verachtte min; 

Zy sluit de reden uit, en laat de wanhoop in'. (1663, 4) 

`Myn vier is uitgedoofd. Myn liefde, in razemy 

Verandert, zet in 't hart myn wraakzucht krachten by.' (1751, 2). 

Daar haar zuster wel Minos' hart wist te treffen, wordt uit jaloezie vooral Ismene 
in die wraakzucht betrokken. 

`Schoon ik uw onschuldt zie, noch blyft gy my verdacht. 
Hadt hy u nooit geéert, hy hadt my nooit veracht, 
Maar op den troon van 't ryk als koningin verheven.' (vs. 1115-'17). 
`ja, schoon gy Minos vlam veroordeelt in uw hart, 
Gy blyft myn vyandin en oorzaak van myn smart.' (Vs. 1123,4) 
Tot Minos: "t Berout my niet, dat ik myn vaderlandt verriedt; 
Nu ik u stof verschaf van quelling en verdriet.' (vs. 1295, 6). 


Evenals in Eneas en Turnus pleegt ze aan het einde zelfmoord om het geluk van 
anderen niet te zien. Ook hier dus een verademing tot geluk, versomberd door 
tragiek, een smaak voor geestelijk clair-obscur. 
Ook hier dienen de wisselende oorlogsstemmingen onder de bevolking als ach 

voor het eigenlijke spel, wat toneeltechnisch gezien mogelijkheden schept-tergrond 
tot spanning. 
De tekening van Ismene, diep-ernstig, oprecht, vastberaden, in Rotgans' ogen de 
ware christin, die anderen veredelt, geeft aan het gehele stuk nog sterker het 
karakter van een spel met licht en donker. Zij weet bij Minos niet alleen liefde 
op te wekken, maar hem af te brengen van het besluit in triomf schandelijk te 
heersen over haarzelf, haar verloofde, haar vader. Even negatief als Scilla's passie 
heerst, vertegenwoordigt zij de kracht ten goede, die universele waarde betekent. 
Minos' zelfoverwinning haar af te staan aan de edele, onzelfzuchtige Focus en 
haar ' vader het land in leen terug te schenken, opdat deze zijn vredelievende 
opvatting van het koningschap kan uitdragen, wordt hier uitgebeeld in dienst 
van een 'voorbeeldige' kunstopvatting, in dienst ook van een volk, dat vrijheid 
van denken als het hoogste goed beschouwt. 
Wanneer Minos tot Ismene zegt: 

`Hoe kan u voor myn gunst myn vyantschap bekooren? 
Zy schenkt uw hoofdt een kroon. wat wacht gy van myn toren?' 



 is haar antwoord: 

`Die gunst vervolgt myn keur en vryheid van 't gemoedt: 
Zy rooft door haar geschenk myn allerhoogste goedt. (vs. 925-'28). 


En Nizus: 

`Myn lyf staat in uw magt: maar schoon ik nederkniel, 

Als een gevangen vorst, ik houde een vrye ziel. (1319, 20). 

De wisselvalligheid van het lot der mensen, vooral dat van heersers, — klassiek 
gegeven — vindt men ook in dit werk uitgedrukt; de typering van Minos en Nizus 
geeft opnieuw een tegenstelling te zien: de eerste is zich vooral bewust van zijn 
macht en conform aan het beeld van hem als toekomstig richter over de onderwereld. 
Nizus laat zijn gemoed spreken. Aan het slot zijn de omstanders onder 
de ban van Scilla's wanhoopsdaad; alleen Nizus zegt: 

`Schoon zy myn rampen heeft veroorzaakt door haar feit, 

Noch voel ik dat natuur van binnen voor haar pleit.', 

waarop Minos: 

`Verban die tederheit, myn heer, uit uw gedachten: 

Die zoo haar vaderlandt verraadt, verdient geen klagten.' 

Deze tederheid van Nizus, de 'ontroerde ziel' van Ismene (vs. 949), de 'ontroerde 
burgers' (vs. 118), nl. ontroerd in de betekenis van 'volkomen van hun stuk gebracht' 
zijn samen met de reeds genoemde verromantiseerde emblematiek tekenen 
van de nieuwe tijd in een werk, dat zich nog bewust wil richten naar klassieke 
voorschriften. 
De taal van dit stuk bezit de lenigheid van het voorafgaande, een levendigheid op 
kritieke momenten, waarbij twee opeenvolgende alexandrijnen in zes onderdelen 
kunnen uiteenvallen, Zo vs. 146 vlg. bij de openbaring van Scilla aan haar vertrouwde 
van haar diefstal en haar liefde voor Minos. 
Het was een goede inval van de dichter Minos' mentor gewag te laten maken van 
de prachtige bouwwerken op Kreta door zijn meester in een vizioen als overwinnaar 
terug te zien keren. 

`Uw bouwheer Dedalus, de wereld door vermaardt, 

Zal op uw buitenhof, ter eere van uw zwaardt, 

Een hooge zegeboog uit prachtig marmer houwen: 

Dan zal de vreemdeling uw krygstriomf aanschouwen, 

Als gy op 't oorlogsros verheven zit ten toon, 

Verheerlykt met den staf en groene lauwerkroon; 

Daar duizent vyanden, geketent aan uw voeten, 

U, als hun' opperheer en overwinnaar, groeten.' 

Rotgans heeft in zijn poëtisch gelegenheidswerk, in zijn Zedelessen, in zijn epos, 
maar vooral in zijn beide toneelstukken zich laten zien als een mens met een 
levende Calvinistische geloofsovertuiging, waaraan hij een persoonlijke literaire 
vorm wist te geven. Zijn opvatting is ruim, wat het 'Klinkdicht op den naam 
van den Heer Johannes Brant, Leraar der Remonstrantsche gemeente t'Amster


dam' bewijst, waarin de predikant wordt vergeleken met een vuurtoren, die de 
naam Brant draagt om in de woelige wereldzee de zeeman voor banken en klippen 
te behoeden. Zijn oprechtheid in moeilijke vraagstukken rondom de vrije wil 


en het noodlot sprak ons toe uit zijn drama's, waarbij hij noch verdoezelt, noch 
schematiseert in een pasklare omlijning. Waarom dankt hij nu juist zijn bekendheid 
aan een gedicht, waarin de geestelijke adel van zijn persoonlijkheid veel 
minder naar voren komt? Is het, zoals Mej. Prinsen veronderstelt, dat `Rotgans 
de patriciër van het deftige buitengoed Kromwyk boerenvolk en boerenkermis 
met eenige minachting van uit de verte' beschouwt? 18 Of is zijn episch gedicht 
Boerekermis van 1708 de benaming van een contemporain verlangen, dat bij kritiek 
op veel gekunsteldheid in het dagelijks leven van die tijd, terugwil naar een 
realisme van Adriaen van Ostade, van Jan Steen of Breughel, van Bredero en 
anderen, waarbij men het echt menselijke, het natuurlijke, het platte en burleske 
ook tot cultuur wist te verheffen? De oplossing van deze vragen ligt misschien 
in het Latijnse motto, dat Rotgans zijn boerenschets meegaf: `Quantum est in 
rebus inane', waarmee hij dan in ernst uitdrukt zijn hoofd te schudden over zoveel 
pret, die hem zinloos voorkomt, die hij even als schilderij kan bewonderen, maar 
die hem innerlijk niet raakt. Geen hoogmoed, maar eenzaamheid en slechts een

-

poging tot begrip van de ander bestuurt zijn pen. 

Opgedofte boeren en boerinnen leven zich in uitgelaten stemming uit in dans, 
spel, ringsteken, drinken, waarbij de grove, zinnelijke, ruwe trekken de man aan 
de ploeg karakteriseren. In de oude, rauwe volksspelen kan deze zijn oerinstinct 
botvieren. Het is de tent met de opgesmukte `verleidster' die hem trekt, . de praal 
van een vals pathos der rederijkerskunst in de opvoering van Aran en Titus. De 
hoorndrager en de dronkeman krijgen hun traditionele spotternij naar het hoofd 
geslingerd; slechts even valt het licht op de vrouw, die haar dronken man voor 
haar gezin tracht te redden: maar de clan der dorpseenheid wil lachen en duwt 
elke moraal opzij. 
Er zijn wel enkele vondsten in de tekening van dit volksrealisme in zijn traditionele 
overladenheid. Zo wordt in het begin van het gedicht ter inspiratie de 
meestal dronken hoofdbacchant Silenus aangeroepen, op zijn ezel, die op dit feest 
beter past dan het gevleugelde paard Pegasus (en een toespeling betekent op de 
alom bekende Sancho Panza uit Don Quichot, symbool van de nuchtere, simpele, 
slimme, maar toch idealistische en ook beklagenswaardige boer). Er is de 
tekening van het oudje, die de twee goochelaars op ladders gadeslaat, de kwaadspreekster, 
de muzikant, die zijn liedjes aan de man brengt, de kwakzalver met 
zijn potjeslatijn, de dichter ook (hijzelf?) die het pauwknuppelen afkeurt, maar 
die niet wordt geteld. 
De schets van de kermispret eindigt als bij Breero: ontvlucht de ruzie, onherroepelijk 
slot van dit festijn; alleen mist het diens beknoptheid. 
Te Winkel noemt vele navolgingen van dit werkje, die nog tot in de 19de eeuw 
doorwerken. Daarbij wordt niet vermeld Betje Wolff's Beemster kermis, die toch 
60 jaren later boeren op iets hoger niveau tekent zonder te kort te doen aan 
realisme. 

AANTEKENINGEN 

1 Lucks ROTGANS, Poëzy van verscheidene Mengelsto f f en, uitgegeven door Francois Halma, 
Leeuwarden 1715 (tweede druk 1735). De citaten zijn ontleend aan deze uitgave. 
2 L. ROTGANS, Aan zyn Koninklyke Majesteit Willem de III, op zyne overkomste in Holland, 
Utrecht 1691. 


 3 Salmoneus in de Griekse Mythologie Koning van Elis, die door fakkels en gedreun van 
paarden Zeus' bliksem en donder trachtte na te bootsen en daarom door deze werd gedood. 

(z. Vergilius Aeneis 6, 585 vlg.); hij is vermoedelijk een Voorgriekse dondergod, wiens ver 
werd verdrongen. Enc. Winkler Prins, 5e druk, 14, 503. -ering door die van Zeus 
4 PROF. DR. P.C.A. GEYL: Inleiding op de catalogus van de Herdenkingstentoonstelling 
1,650-1950 De Stadhouder-Koning en zijn tijd, blz. 12 vlg. 

5 Tooneel der Vereenigde Nederlanden, geopent in een Algemeen, Historisch, genealogisch, 
geografisch en staatkundig Woordenboek door Francois Halma en na deszelfs overlyden 
vervolgt door Mattheus Brouérius van Nidek, Leeuwarden by Hendrik Halma, Landschapsen 
Akademiedrukker 1725. 
6 E.M. VAN SLOOTEN, 'Waarschijnlijkheid en wonderbaarlijkheid in Rotgans' epos `Willem 
de Derde', N. Taalgids 63, 3 (1970), blz. 187-198. 
7 Zie TE WINKEL V, 3-19, Willem III gehekeld en verheerlijkt. 


H.J.A.M. STEIN, Boileau en Hollande, diss. Amsterdam; Nijmegen; Utrecht 1929, blz. 89-91. 
(Ontleend aan bibliografie L. Strengholt in Eneas en Turnus, blz. 17). 
De titel van Rotgans' epos luidt: Wilhem de Derde. In heldendicht beschreven. Utrecht 1698. 
8 Eneas en Turnus werd afzonderlijk uitgegeven in 1705, 1710 en 1736. De tekst is ook 
opgenomen in Halma's editie van Rotgans' Poëzy. De laatste uitgave van het spel verscheen 
in een boekje onder de titel Boerenkermis en andere gedichten (1851). Dit ontleend aan de 
uitgave van L. Strengholt In Klassieken uit de Nederlandse Letterkunde 1959, die hier verder 
wordt geciteerd. 

PROF. DR. G.A. VAN Es, `Rotgans' Eneas en Turnus', T.N.T.L., 78e jaargang (1961), blz. 282-316. 
DR. G. KAZEMIER, bespreking, NTG., 54e jaargang (1961), blz. 223-225. 
MARTIEN G.J. DE JONG, bespreking. Spiegel der Letteren, 3e jaargang, blz. 309-311. 


L. STRENGHOLT, `De schroomvallige meisjes van Rotgans, NTg., 58e jaargang, 1965, blz. 366-373. 
9 Duc DE BRISSAC, `Versailles, ses jardins, ses statues', La revue des deux mondes, octobre 
1970, 35. 
10 `Zedelessen uit de Oude Verdichtzelen'. Het is een verzameling moraliseringen van mythologische 
geschiedenissen, afgebeeld met mooie gravures en afgedrukt in Halma's Poézy. 
Hier III, blz. 10. 
11 Z. artikel van L. STRENGHOLT: `De schroomvallige meisjes...' (z. boven.) 
12 LUCAS ROTGANS, Scilla, uitgave van de Klassieken uit de Nederlandse Letterkunde, Tjeenk 
Willink, Zwolle, 1966. 
13 Vs. 1780 vlg. a.w. 
14 Vs. 1803, 04. a.w. Zie ook aant. hierbij. 
15 Inleiding a.w., blz. 12. 
16 Vs. 1537. 1548. a.w. 
17 Inleiding a.w., blz. 7. 
18 MEJ. DR. M.M. PRINSEN, `De Idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische 
theorieën. Diss. Amst. 1934. 
19 Z. TE WINKEL, V. 20-23 en vlg. 
JAN BAPTISTA WELLEKENS 

13.2.1658 -15.5.1726 

"t Schynt een bijzondre aart in alle Schilders zweeft' merkte Jan Baptista Welle 

zelf allereerst een man met eigen stijl en schilder. Naar zijn artistiek-kens op, 

vermogen met het penseel moeten we helaas gissen, daar zijn schilderijen niet 

bekend zijn, maar hij heeft ons met zijn pen getoond, dat hij de essentiële waar


den van een levensroeping wist te behouden. 

Zijn biografie danken wij in hoofdzaak aan zijn trouwe vriend Pieter Vlaming en 


wel als inleiding van een gedichtenbundel waar verzen van beider hand in voor 

gegevens, die door modern onderzoek konden worden aangevuld 1-komen, 
Hij werd te Aalst, in Vlaanderen geboren; zijn ouders Cornelis Wellekens en 
Magdalena Clokgieter, `eerlyke lieden van burgerlijken staet, die zich met. den 
gewonnen handel hunner woonplaetze de Laken en Hopkopery geneerden', zonden 
hem als kind naar Amsterdam, bij zijn oom van moederskant, om hem goud 

te laten worden. `Doch zyn aangebooren Schilderkunst nam zoo zeer in hem-smid 
toe', dat dit voornemen niet ten uitvoer werd gebracht. Hij kwam in de leer bij 
de schilder Anthony de Grebber en oefende zichzelf, tot hij als achttienjarige 
jongeman naar Italië trok, waar hij o.a. te Rome en Venetië verbleef. 
Wellekens verwijt zich later niet voldoende van deze jaren te hebben geprofi•ceerd, 
hoezeer hij ook al wat er aan de kunst en natuur te zien was, bewonderde. 

'Myn jonglingschap zo verre in vreemden oort ging zwerven, 
Daar 'k jaren achtereen heb vruchteloos besteet'' 
"k Heb jong gedwaalt in vreemden oort. 
Belust om wonderheén t'aanschouwen, 
Maar, ach! hoe wort de jeugt bekoort, 
't Is v ' 'ger in de woestijnen 
Vol wilt gediert, dan daar bekoorlykheên verschynen.' 8 


Bij het schilderen gehandicapt door een steeds verergerende bijziendheid, en na 
in Venetië door een beroerte te zijn getroffen, die tijdelijk de linkerkant van zijn 
lichaam aantastte, kwam hij tot de poëzie, `die sprekende zuster van de Schilderkunst, 
die hem gansch niet ongenegen was, en tot welke, voornamelyk, zo zy 
Landt-Veldt- Herder- en Visscherszangen betreft, hy door de Natuur gevormt 
schynt.' Dit laatste woord legt terecht de nadruk op wat Wellekens zal typeren: 
de invloed van de natuur op leven en werk. Zijn smaak voor het pastorale gegeven 
bewees hij ook reeds vroeg, door in 1684, nog in Rome, bij het ontwerp van 
een herderszang de aan Sannazaro's Arcadia ontleende naam Silvander voor zichzelf 
te kiezen, zoals hij later voor zijn biograaf de naam Amintas naar Tasso 
bestemde. 
Vlaming voegt er nog aan toe, dat hij de eerste was, die de Visserszangen uit 
Italië naar Nederland bracht. 
In 1687 keerde hij naar Amsterdam terug uit liefde voor zijn moeder, die daar 
toen woonde. In 1698, dus als veertigjarige, trouwde hij de 23-jarige wees 
Johanna van Hardenhoek, 'een deugtzaeme Vrouw, gesprooten uit een oudt en 
deftig geslacht, by welke hy vier kinderen gewonnen heeft'. De ouders zouden 
twee zoontjes moeten missen vóór zij tien jaren oud werden, de oudste Cornelis 
en het in 1706 geboren meisje Magdalena Barbara stonden bij het graf van de 
moeder in 1724 en van de vader in 1726. 
Pieter Vlaming schrijft hoe zijn leven een aaneenschakeling van ziekte en lijden 
is geweest, folteringen van niersteen en jicht, zodat hij . `een droevig schouwspel 
strekte voor al die hem kenden, stichtende egter ieder door zyn Christelyk gedrag 
en dankbaerheidt tot Godt, wiens wil en welbehagen hy zich geheel onderwierp'. 
Daar Wellekens reeds 42 jaar oud was bij de eeuwwisseling, is te verwachten, 
dat hij nog volop is gevoed door de renaissancistische inzichten der 17de-eeuw, 
temeer daar hij elf jaren, de meest ontvankelijke van zijn leven, in Italië had 
doorgebracht. Toch zijn er ook bij hem reeds duidelijk sporen van wat leeft aan 
het einde der eeuw. 


Renaissance-elementen ziet men vooral in keus en stijl van de uitgave van 1715, 
weliswaar niet zijn eerste publikatie, maar de meest karakteristieke. Het is een 
vertaling van Torquato Tasso's (1544-1595) herdersspel Amintas, waarop hij een 
verhandeling in het algemeen over het herdersdicht laat volgen. Tasso, zo meende 
hij, was de eerste, die de toneelwetten ook voor stukken, waarin herders een rol 
vervullen, waardig keurde. Deze vertaling tracht hij vrij en bondig te houden, 
uitgaande van de stelling, dat de 'veelheid van woorden de kracht en smaak der 
reedenering verflauwt evenals het water den wyn: 't wordt grooter plas, maar 
niet zo 't was.' Als voorbeeld dient reeds de titel Favola Boscareccia, letterlijk 
Bosch-verziering-Bedry f -o f Spel, die bij hem eenvoudig luidt Herderspel. 
De verhandeling die erop volgt is een traditioneel renaissancistisch -geleerd betoog 
over het ontstaan van het herdersdicht, over de in het Latijn geschreven bucolica 
en daarna over de eveneens Latijns pastorale poëzie in de volkstaal. De heden 

uitgever van dit betoog, Dr. Warners,' vermeldt, dat twee opmerkingen-daagse 
aangaande deze pastorale poëzie van gewicht zijn: in de eerste plaats het feit, dat 
Sannazaro de herderspoëzie met een variant verrijkte, de door Wellekens geadopteerde 
visserspastorale (overigens reeds te vinden in de 21e idylle van Theocritus, 
die hier tot voorbeeld gediend kan hebben); in de tweede plaats wijst Wellekens 
op de verchristelijking van het genre, als aardse speelse herdersliefde door christelijke 
liefde vervangen wordt. 
Allerlei gedachten in het verlengde van deze christelijke opvatting spelen onze 
dichter door het hoofd. Overtuigd, dat de herderspoëzie de oudste vorm van 
dichtkunst is, dat de Hebreeuwse literatuur een taal van herders weergeeft, ouder 
dan de klassieke, dat het drama, met name de rei, uit de herderspoëzie is voortgekomen, 
maakt hij de gevolgtrekking, dat Adam en Eva in het paradijs elkaar 
hebben toegezongen. Hij beroept zich daarbij op een zekere Venturini (die Warners 
niet weet thuis te brengen). Deze beweert, volgens Wellekens, dat de eerste 
mensen zich in poëzie uitdrukten, 'om dat niet alleen de zielen, maar ook de 
lichaamen toen van de uiterste volmaaktheid zynde, deeze te zaamen eene wonderbaare 
harmony in den mensch voortbrachten, van welke ook een klank en 
taal moest uitgaan van overeenstemmende orde en harmony, gelyk van een wel 

speeltuig.' De zondeval heeft dit bedorven. Wellekens heeft vertrouwen-gestelt 
in deze 'geestige vindinge' van Venturini en accepteert ook de bewering, `dat het 
gehoor des vogelenzangs, het ruischen der winden in rieten en bladen, of het 
gemommel der loopende beeken aandacht en opmerking tot den zang gebaart 
hebben.' 
Volgens Warners' komt deze opmerking van Lucretius (uit De rerum Natura V. 
1379). Maar ook Plinius de Oude wijdt een eeuw later een bladzijde in deze 
geest in zijn natuurlijke Historie aan de vogelzang; zij werd vertaald in het Frans 
door Belon du Mans (1517-1564) in zijn L'histoire de la nature des oyseaux 
(1555). De Italiaanse geleerde bioloog Ulisse Aldrovandi (1522-1605) brengt 
deze Franse bladzijde weer nonchalant-weg over in het Latijn voor zijn encyclopedisch 
natuur-historisch verzamelwerk in 13 delen, waarvan tijdens zijn leven 
alleen die over vogels en insekten verschenen. (Plinius werd ook nog vertaald 
door Guéneau de Montbéliard) .° 
Deze bijzonderheden zouden weinig zin hebben, als hier niet mee werd bewezen, 
hoezeer de 16de-eeuwse opvattingen bij onze 18de-eeuwers ingang vonden, zelfs, 
dat deze openheid voor een geestelijke erfenis de bodem der romantiek op een 
treffende wijze voorbereidt. 


Wellekens was een autodidact. Hij betreurde het dat hij niet door de klassieken 
was gevormd. 

`Ach! dat ik noit Latynsche of Grieksche borsten zoog, 
Op Ida noch Hymet als 't lekker bietje vloog 
Schoon my natuur daar scheen met zachte hant te winken'.' 


Maar toegankelijk voor hem zijn de neo-klassicisten, waarover hij zeker in Italië 
heeft gehoord, en vooral zij, die de natuur wisten te vertolken, hetzij spontaan, 
hetzij naar klassieke traditie van Ovidius, Vergilius, Theocritus b.v. Hij bezat een 
ingeboren ontvankelijkheid voor de vogelzang. 

`Wat zong ik in myn jeucht? o koning van het woud! 

0 lieve nachtegaal! wilt gy my zingen leeren: 

'k Zal u een kleine kooi van zilverdraad vereeren. 

Ik zong dit duizendwerf, doch 'k heb wel duizendmaal, 

In ryper tyd, gedacht op deeze kindertaal. 

Van jongs behaagden my de velden en de boomen; 

Ik kon van Saters en van Boschgodinnen droomen; 

Ik zag wel uuren lang een loopend beekje naa; 

't Was nooit geen maneschyn of 'k dacht op Cinthia.8 

De behoefte aan gemeenschap met de natuur zal hem nooit loslaten; hij voelt 
hier over de eeuwen heen een zielsverwantschap met de herder, die in de dage 

eenzaamheid van zijn bestaan, de geluiden der natuur kent, bewondert,-lijkse 
bestudeert, innerlijk verwerkt; ook de verhevenheid en de raadselen van het 
hemelgewelf zijn voor de rustige hoeder der schapen een openbaring. De Bijbel 
is vol wijsheid die een eenvoudige herder wist te vinden; een psalm van David 
is rijk aan muziek tot Gods eer. 
Wellekens' persoonlijke zielestrijd in het leed dat hem trof versterkte nog zijn 
intuïtieve liefde tot de natuur. De compensatie, die hij zocht in het dichterschap, 
toen hij geen schilder meer kon zijn, betekende voor hem, dat in de plaats van 
minutieuze en genuanceerde - observering van het schildersoog zijn aandacht thans 
werd toegespitst op het gehoor. Als de schilder zoekt de dichter vorming door 
de renaissance, 'imitatio' van de grote voorbeelden, maar de nadruk zal thans 
vallen op de stilte en de geluiden der natuur als bij de herder, die hij tot op zijn 
sterfbed trouw zal blijven. 

`De wintjes zwygen. 't Bosch verroert noch bladt noch loof. 

't Gehoor zy luisterscherp alle andre zinnen doof.'9 
In de stilte zoekt hij de gemoedsrust : 

`Zo dobbert onze ziel op ongeruste baren. 

Zo zet het driftig hart zich nimmer tot bedaren. 

Zo passen nimmer ons de schoenen aan den voet: 

Wy zoeken daar 't niet is: 't bestaat in ons gemoed."° 

Is het niet eigenaardig in een dichter, die op de grens van twee eeuwen staat, te 
ervaren, hoe het heidens verlangen naar een gouden eeuw samen kan gaan met 
de christelijke beleving van het Koninkrijk der Hemelen en hoe men daarbij 
geleidelijk aanlandt bij romantische verstilling en ontroering? 

`Zo moet u, lieve Knaap, ten ingang uwer dagen, 

Den zuivren invloet der eenvoudige eeu behagen, 

Die noch niet is ontaart: 

Maar in d'oprechte ziel, als heilig, wort bewaart.1 

" 


Trouwens in concreto: de renaissancistische beschouwingen over de zang van 
vogel en mens, over het lied dat voorafging aan het spraakgebruik en dat door 
het muzikaal element de schoonheid der taal bleef beïnvloeden, heeft ook de 
romanticus niet losgelaten, getuige Chateaubriand: 'L'homme chanta d'abord, il 
paria ensuite.'19 
In dit verband een enkel woord over de klassieke figuur van Orpheus, die op de 
klanken van zijn lier de dieren betoverde en die de eeuwen door het symbool is 
geweest van de muziek, als zuiverende uitwerking op de lagere instincten van de 
mens. Uit Thracié en Alexandrië kwamen in het westen de voorstellingen van 
de getemde dieren in een achthoekige omlijsting 'om door middel van dit getal 
de wedergeboorte op te roepen,' waardoor. hij 'een van die ethische en religieuze 
gestalten werd die dreigden de aan de christelijke Messias toegewezen plaats te 
usurperen.'18 Ook voor Wellekens is hij de 'heidense' Christus die 

`in 't open veld, aan Hebrus groene zoomen, 
Voor wilt en vogels zong, voor struiken en voor boomen. 
De dieren wierden tam, de bosschen wierden wys. 
Wat zong die Veldpoeeet? des Hemels lof en prys; 
De roem der matigheid, der tucht en eerbre zeden; 
Het loon der deugden, en den vloek der gruwelheden. 
Door deezen schoonen klank en goddelyken toon, 
Wierd zyne guide lier geplaatst aan 's hemels troon.". 

We keren terug tot Wellekens' pastorale; zij is niet louter klankgevoelige ontroering. 
Warners brengt naar voren, hoe de dichter zijn schildersaard niet ver 

zijn trouw aan de conventionele bloemrijke stijl der retorica. Het-loochent door 
`genus floridum' is een visuele vorm van formulering; een plastische voorstelling 
van abstracties in geijkte allegorieën, mythologische verhalen of in spreekwoorden, 
raadselachtige woordspelingen. In dit opzicht is hij zijn tijd zeker niet 
vooruit. Reeds Vondel verhief er zich tegen, zoals later de Engelsman Hugo Blair 
dit zal doen, die bij ons ook werd vertaald; (voor Elisabeth Wolff zal eenzelfde 
kritiek een wapen betekenen in de theologische strijd). 
Met de vermelding van een woord van hulde aan de in 1690 door veertien schrijvers 
gestichte Accademia degli Arcadi kort na de dood van Christina van Zweden, 
nemen we afscheid van de verhandeling overr het herdersdicht. Het deed 
Wellekens goed, dat men hier ieder jaar `het jaarfeest van den grooten Sannazaar, 
als opperherder van Arcadia met grote hoflykheid' wist te vieren. 
Zijn verder werk bestaat in hoofdzaak uit gelegenheidsgedichten, op bestelling 
gemaakt; het is zijn broodwinning. Afhankelijkheid van vooraanstaande families 
uit Amsterdam en omstreken, sluit echter een vriendschappelijke verhouding niet 
buiten; we zien dit uit het contact met de familie Muyser (de eigenaar van 
Endenhout) en Moilives van der Noot (de eigenaar van Elsrijk), beiden koopmanszonen, 
en met de bekende kunstverzamelaar Valerius Röver. Het boven in 
algemene trekken geschetste karakter van zijn werk spreekt ons toe uit deze 
gedichten, waarvan Vlaming terecht opmerkt, dat 'elck zich moet verwonderen 
over die oneindige verandering in zo afgezongen stof'. 
Te Winkel prijst in zijn poëzie in het bijzonder nog bij het gedicht over het 
buiten van Jan Muyzer, Endenhout, gelegen aan het eind van de Haarlemmerhout 
(1709) zijn liefde voor de natuur, die men `bij geen zijner tijdgenooten zoo 
diep en innig zal aantreffen als bij hem'. `De dieren zijn zijn vrienden: hij gevoelt 
zich aan hen verwant. Hoeveel liefde en trouw 'vooral voor hun kroost, merkt 

87 


hij met teer gevoel bij de vogels op, hoeveel verstandig overleg bij diezelfde vogels 
en bij andere dieren, die zorgvuldig gevaren ontwijken of zich daaruit weten te 
redden, op schildwacht staan en elkaar waarschuwen; 'hoeveel reden en vernuft 
daar ons verstand voor suft' vertoonen `die kleine vogels' niet, die `door haar 
tjilpen, kirren, zingen elkandren wel verstaan'. ja, roept hij zelfs vol bewondering 
uit, 'geen deugd is schier den mensch bekent, of zy is innerlyk den dieren ingeprent!'
la 
Ook in deze poe-zie ontmoeten we veel mythologie en retorische zinswendingen, 
maar hoe bekoorlijk breekt daar telkens een schildersvisie doorheen. Zo worden 
in 1705 de Amstelherderinnen opgeroepen een boeket te maken en kransen te 
vlechten alsof het een compositie voor zijn penseel was, die geen rekening houdt 
met het seizoen voor elke bloem, maar zinnebeeldig wil zijn: 

`Paart nu de schoone tulp met roode en witte roos. 

De zachte violet en geele tydeloos, 

Jasmyn en akolei by tedre ridderspooren; 

Vergeet geen spruiten uit der helden bloed gebooren; 

Noch geurig kruid: mengt tym, lauwrier en rosmaryn, 

Met mirtetelgen, die de min geheiligt zyn. 

De bloempjes voegen best by schoone aanvalligheden 

Gelyk het edel groen verbeeld verstand en zeden, 

De ronde bloemekrans, die end heeft noch begin 

Vertoont den huwlyksband, volwrocht door reine min.

"6 

Gevoel voor clair-obscur kunnen we bij Wellekens constateren in een woord 
woord `bruin' in de betekenis van 'donker'. Het is een bruilofts--speling op het 
gedicht, waar jonkvrou Anna Bruyn op 13 mei 1708 aldus wordt toegesproken: 

`Maar gy, 8 schone Bruit! die leli, tulp en roos 
Beschaamt met blank en bloos, 
En zelf de dageraat doet zwichten voor uw luister, 
Hoe komt uw naam zo duister? 
Misschien om datme een bruine lyst 
Om heldere taferelen pryst? 
Of zoekt gy door dien naam uw schoonheit te vermommen? 
Zo schiet de bruine diamant 
Zyn glans en gloor aan allen kant. 
Zo brengt de klare zon, bedekt met bruine wolken, 
Den dag aan alle volken. 
Zo paren, schone Bruit! met uwen bruinen naam 
Een onbesmette deugt en overzuivre faam.' 17 


Lectuur van al deze lofprijzingen en conventionele frases zouden voor een heden 
lezer onverteerbaar blijken, als hij niet telkens getroffen werd door een-daags 
vondst van de man, die de hele natuur vol schilderijen zag. 

`Hoe zwemt de lust, door 't oog in weelden 

Als wy, in schildery, ons zien natuur verbeelden 8 

" 

of elders: 

`Natuur maalt in het groen de schoonste schilderyen'. 

Het sterkst spreekt zijn schildershart in de `Verscheiden Gedichten', die Welle 
dochter later zou opdragen aan Valerius Róver, 'Beminnaar van de kunst,-kens' 


die door penseel en verven, onze ouderen vertoont den naneef lang na 't sterven.' 
Deze bezat een beroemde verzameling schilderijen, tekeningen, prenten op naam 
van Rembrandt, Jan Steen, van Ostade, Teniers, Wouwermans, Raphael, da Vinci, 
Titiaan, Coreggio, Palma en van vele anderen.19 De collectie bevond zich te Vlietlust 
en Delft en was reeds opgezet in de 17de eeuw. 
Wellekens gaat in zijn dichterlijk overzicht deze galerij langs als de mediterende 
kenner; verering van de groten, liefde voor het vak, herinneringen komen 
bij hem boven. Hij leeft zich in een kunstwerk in, ontdekt er het eigene van en de 
innerlijke weerklank wordt een kunstenaarsdroom. De overpeinzing leidt als vanzelf 
tot de vraag: wat geeft toch een kunstwerk die eeuwigheidswaarde? Een 
vraag, nog nauwelijks gesteld en die op het einde der eeuw met steeds meer klem 
naar voren kwam, tot Rhijnvis Feith met Plato voor ogen aan `het ideaal in de 
kunst' een definitieve formulering zou schenken. Wellekens herinnert enigszins 
aan Feith in zijn zoekend antwoord, dat hij in Italië had gehoord en dat is verbonden 
met de naam van Vasari, immers wel `de dirigent' van het kunstenaarsgilde 
genoemd door het oordeel dat hij gaf in zijn boek over de kunstenaars van 
zijn tijd; hij blijkt ook voor Wellekens een autoriteit. Raphael spant voor hem 
de kroon, maar voor Veronese drukt hij de waardering uit van de Hollander, die 
realisme vraagt, met de woorden `die ons geen schildertooi, + maar 't leven poogt 
te schenken'. De bewondering voor Rembrandt verwondert daardoor niet : 

Maar Rembrandt, 'k acht uw prent gelyk uw schildery 
Onvergelykelyk, en wonder om t'aanschouwen. 

Naar aanleiding van de tekenkunst brengt hij ons bij Plato: 

`Dit - is de Tekenkunst die altoos voor moet gaan 

Als d'eerstgeborene der hersenschilderyen 

d'Uitdrukking van 't begrip. Wie zal myn wil bestryen 

Indien ik haar bedie naar Platoos wyze en trant, 

Door zyn Ideên van 't oneindige verstant. 

Al 't geen de hant ontworpt vloeit eerst uit de gedachten, 

Als 't ware voorbeelt daar wy 't nabeelt van betrachten 

Naar elks gedachte en vorm.s° 
De uitbeelding van een grote zwerm insekten doet hem filosoferen; de gedaante 
brengt hem niet tot de christelijke opstandingsgedachte maar tot-verwisseling 
Pythagoras. 

Maar wie verbaast zich niet om al dit vreemt geslacht 
Van diertjes, door natuur op 't kunstigst voortgebragt. 
Elk teelt weer zyns gelyk. Doch 'k zou, door dit aanschouwen, 
Aan 't zielverhuizen van Pythagoras betrouwen: 
De zelve ziel welk in een boomrisp heeft gewoont. 
Zweeft nu in een kapel.41 


Het tweede deel van deze bundel is gericht op poëzie en vormt een soort literatuuroverzicht, 
van de oude en de nieuwe geschiedenis, uitlopend op een bespreking 
van onze zeventiende -eeuwers, typering en waardering meestal in gunstige 
z n. 
Zijn liefde voor de dichtkunst blijft de sublimatie voor zijn groot fysiek gemis 
en hij troost zich ermee, dat misschien de taal nog iets beter weet te ontroeren 
dan de geschilderde voorstelling. 


`Dus kan de Poézy ons 't zielgeheim verklaren 
En dringt door 't oor in 't hart, als iemand weent of juicht, 
Terwyl de Schilderkunst, door 't oog, elks drift betuigt. 
0, dichtpen! 0 penseel! hoe treffen ons uw krachten: 
Hier open voor 't gezicht, daar kenlyk de gedachten. 
Noit hebt gy, schrander Paar, elkanders roem benydt.'" 


Verdiepen we ons iets meer in zijn opvattingen over een schrijver en zijn werk, 
dan valt wat hemzelf betreft allereerst zijn grote bescheidenheid op. 

`Doch als ik dichter zeg, dan meen ik (by Jupyn) 
noch my, noch myns gelyk, die iets ontydigs maken: 
Maar één die myn gemoet, myn hart, myn ziel' kan raken 
En voert my waar by wil, en maakt my droef of bly, 
Gewikkelt in 't verschil aan d'eene of andre zy 
Daar recht of onrecht, leet of weldaat wert beschreven.''s 


Deze behoefte ontroerd of meegesleept te worden heeft al niets meer van het 
ideaal de klassieke regels voorop te stellen. Voor hem gaat de natuur boven de 
leer en volmaakt alleen de kunst de natuur. 
Spontaniteit is voor de dichtkunst een eerste vereiste: 


`Gelyk het vogeltje best onbedwonge zingt 
Als 't van den eenen boom op d'andren' vliegt en springt, 
Zo vry, zo onverdroten 
Stel ik, in myn gedicht, het vaars op luchte noten. 
Wanneer de stof my niet te hoog of ernstig dringt, 
Dan zing ik uit de borst, dan quele ik zonder vrezen. 
Want, zingen noch de min, wil niet gedwongen wezen.' ' 


Zijn omgang met het dichterwoord is een stil genot. 

` ..................... dan blyf ik eenzaam met een boek 
Terwyl ik naar 't geheim van twee, drie woorden zoek, 
En kraak en smaak de kern. Dan roemen wy 't vermogen 
Des Dichters, door wiens geest wy naar de sterren vlogen. 
Dan blyf ik uren lang voor een Tafreeltje staan 
En overleg hoe my de Schilder heeft voldaan 
Door reden, geest en kunst.' (gedicht in 1723).'6 

Is dit niet reeds een romantisch afstand nemen in ontroering? 
In zijn bundel Zedelyke en Ernstige Gedichten leren we zijn godsdienstige overtuiging 
kennen, althans iets meer omlijnd dan in het overige werk. Het is vooral 
Lof, Dank en Bedezang aan God; bezinning op de eeuwige vragen naar het menselijk 
bestaan op aarde is voor deze schoonheidsgevoelige aanbidding. 

`Wie tooit een wolk met gout en purper laken, 
Wanneer de zon volgt op den dageraet, 
En 's avonds in de golven ondergaat 
En gloet en glans in 't schoonste azuur doet blaken?' 


In het lied op de schoonheid worden dier, plant, mens, gesteente betrokken. De 
zucht om te doorgronden geeft zijn overpeinzingen een nieuwe allure, al wenst 
hij te behouden wat reeds in lapidaire vormen eerder werd gezegd. Zo is het 
gedicht met het beeld van de zijdeworm ontleend aan vroegere schrijvers,'° maar 
het klinkt bij hem nieuw door eigen overtuigde weergave. 


MAAGDEPALM VOOR GEERTRUDIS MARIA LE FEBVRE 

Die Godt bemint, heeft nooit zyne eenzaamheid verdrooten. 

In eenzaamheid de ziel haar grootste voordeel vind. 

Het kleine diertje, 't geen de schoone zyde spint, 

Zal eens en andermaal van d'oude huid vervellen, 

En tracht dan eenzaam zyn talent in 't werk te stellen. 

Zie daar, het sluit zich zelf van al de waereld af, 

En 't schynt niet anders of het weeft zyn eigen graf: 

Maar dan is 't eerst van nut, dan levert het cieraaden, 

Voor kerken en altaar en vorstlyke gewaaden. 

Doch als het d'aarde heeft verrykt met zyne vrucht, 

Dan krygt het vleugels, om te stygen in de lucht. 

Dit is het einde meê van al die Godt beminnen, 

En in 't heimelyk, verborgen schatten winnen; 

Waarna zy hunne vlucht opheffen, tot hun Godt.'? 

Het ware leven is volgens Wellekens weggelegd voor de mens, die 'uit liefde tot 

de deugt in deugt wil leven'. In de jaren van zijn zielige ouderdom beheerst dit 
motto zijn `ars moriendi'. 
Van huis uit is hij katholiek en hij blijft zijn godsdienst trouw, wat blijkt uit 
enkele gedichten, zoals het bovenstaande, dat voor een nonnetje bestemd was 
en de lofzangen op de `allerheiligste Maagt Maria', `op den heilgen Willebrordus', 
`op den Heilige Martelaer Laurentius' en `de Heilige Agnes'. (De laatste beide 
vertaald uit het Latijn van Aurelius Prudentius Clemens). 28 
Zijn zacht gemoed keert zich echter fel tegen elke vorm van godsdienstige hoogmoed 
of dogmatische geestdrijverij, ook wel in de vorm van een fabel met voor 
ons onduidelijke bedekte toespelingen. Hij prijst zich gelukkig in een land te 
leven, dat vrijheid van denken hoog houdt, maar hij veroordeelt fanatisme, het historische 
dat de dood veroorzaakte van Johan Van Oldenbarneveldt en van De 

Witt, het eigentijdse, dat hem stelling deed nemen tegen de paus en de jezuieten. 
Was Wellekens misschien zelf Jansenist? Wij weten het niet, maar het jansenisme 
vond in hem een verdediger, toen de controverse, die reeds sinds de 16de eeuw 
bestond tussen de volgelingen van de Leuvense professor Cornelius Jansen en de 
jezuieten een acute vorm van strijd had aangenomen. Niet alleen had de ver 

na de opheffing van het Franse nonnenklooster Port-Royal des Champs-woesting 
in 1709 en 1710 hier indruk gemaakt, maar in dit laatste jaar stierf ook Petrus 
Codde, die in 1702 als aartsbisschop van Utrecht was afgezet, beschuldigd van 
jansenisme. De vermaarde Franse Père Quesnel was om zijn geschriften in 1708 
in de ban gedaan en vluchtte via België naar Nederland. (Hij stierf in 1719 in 
Amsterdam). Toen nu Paus Clemens XI zijn bul Unigenitus in 1713 tegen Père 

Quesnel had uitgevaardigd als antwoord op diens uitgave 'Réflexions morales', 
werd Utrecht de plaats van internationale propaganda. Wellekens hoefde nog 
geen jansenist te zijn om partij te kiezen; zijn behoefte aan ernst en inkeer 
maakte de jansenisten bij hem sympathiek, zodat hij zich althans naar de geest 
aan hun zijde schaarde. 
Het is de 18de-eeuwse geest van tolerantie en oecumene die hem vervult, van 
begrip voor de naaste en hoop op vrede voor alle mensen, van diepe godsdienst 

waardoor men bergen zou kunnen verzetten. Daarom begrijpt hij Mr. An--zin, 
dries Pels niet, als deze meent Nil Volentibus Arduum te moeten voorschrijven 
dat men het goddelijke en het bijbelse onderwerp in de literatuur geen plaats 

mag geven (naar. Boileau). 


`Godts woort is heilig: doch 'k begryp niet waar 't u scheelt, 
Als gy een heiden, joodt of christen recht verbeelt, 
En spreken doet, zal zulks niet naar zyn' Godsdienst rieken 
Geloven met een hart Japanners, Moor en Grieken 
Van 't Hemelsch? ieder bidt op zyne wyze, en dankt 
Daar hy, naar zyn besef, al 't welzyn van ontfankt, 
Dit leert natuur. Maar: vond van schalke Jezuwyten, 
Om dus de Kerk te verleyen. Schuilt hier 't quaat? 
Bedwing, rooi uit al 't geen de Kerk krenkt of den Staat, 
Is 't papery? betoom broêr Peter zyn gebeden; 
Dit's nu gestilt. Maar wat heeft Josef toch misdaan?'99 


Mag de schilder soms ook geen bijbelstof afbeelden? zo redeneert hij. Deze opvatting 
staat vlak bij die der aanhangers der Gereformeerde religie. Zijn dialoog 
tussen Michol en David, een der vier helden- of heldinnenbrieven met de antwoorden 
daarop, betekent zo gezien reeds een inleiding op de vele bijbelse heldendichten. 
Michol herinnert zich David na de overwinning op de reus Goliath: 

`Een luchtig windtje dreef uw lokken achterover, 

En toonde uw blanken hals als 't witste leiwit.' 

De met spanning verwachte Rachel is volkomen vergelijkbaar met die door Betje 
Wolff werd getekend (vermeld in de inleiding) ." 
Men vraagt zich wel af of Moonen hierin misschien zijn leermeester. was. Welke 
invloed hieraan ook ten grondslag ligt (m.i. is het aansluiting bij een veel ouder 
reeds ontwaakt bijbels gezag), bij Wellekens klinkt de toon natuurlijk en doorleefd. 
Zijn werk is de vrucht van een gelouterd leven, dat zijn persoonlijke toets ontleent 
aan het talent van de schilder; het essentiële van landschap, -kleur, licht, van overweging 
en gemoed wordt vervat in muzikale taal. Mist hij originaliteit, dan 
betekent dit als voor iedere kunstenaar het oude in een nieuwe, schone vorm naar 
voren brengen. Met eerbied voor het verleden wijst hij daarmee naar een hoopvolle 
toekomst. 

AANTEKENINGEN 

I Mw. DR. R. PENNINK, Silvander (Jan Baptista Wellekens) 1658-1726, Haarlem, De erven 

F. Bohn N.V., 1957, blz. 1, vlg. 
2 Verscheiden Gedichtén, Amsterdam (Gerrit Bos) 1729, blz. 339. 
3 In het gedicht op de dood van zijn vrouw. 
4 -Zijn werken: Amintas. Herderspel, van Torquato Tasso. Met eenige verklaaringen. Bovendien 
eene verhandeling van . het Herderdicht, by J. Oosterwyk en H. van de Gaete, Amsterdam 
1715. 
Bruiloft Dichten, Amsterdam, Gerrit Bos, 1729. 
Verscheiden Gedichten (Door Magdalena Barbara Wellekens opgedragen aan Valerius Rover), 
Amsterdam, Gerrit Bos 1729. 
Zedelyke en Ernstige Gedichten van Jan Baptista Wellekens. Met het leven van den Dichter, 
in 't' kort beschreven door wylen den heer Pieter Vlaming. Utrecht 1737. 
Dichtlievende Uitspanningen van J.B. Wellekens en Pieter Vlaming. Bestaande in Herders-
Hoef-en Veldgezangen, Tafereelen, Brieven, enz. met 32 Konstplaaten door Jan. Goeree. 

Tweede druk, Amsterdam 1735. (Eerste druk 1710) 
5 DR. J.D.P. WARNERS, Jan Baptista Wellekens: Verhandeling van het herdersdicht, herdruk. 
Utrechtsche publikatie voor Algemene Literatuurwetenschap, n° 7. Utrecht 1965.. 
6 VINCENT BARBERET, Avec les oiseaux. Roanne 1923. 
7 Versch. Ged. blz. 338. Klinkdicht Ongeleertheit. 
8 Versch. Ged. blz. 83. 
9 Versch. Ged. blz. 129. 
10 Versch. Ged. blz. 233. 
11 Zie ook MEJ. PENNINK, a.w. blz. 124, Versch. Ged., blz. 333. 
12 BARBERET, a.w. blz. 38. 
13 W.S. HECKSCHER, Weerklanken van de antieke kunst in post-klassieke tijden. Imago. 
(Vertaald door Heleen v.d. Berg-Noé) blz. 13 vlg. Uitgave- kalender 1963 Ned-klassiek ver 


-bond. 
14 Dichtl. Uitsp., blz. 9. 
15 TE WINKEL, V, 140. 
16 Dichtl. Uitsp., 1705. Herderszang voor de verjaardag van Mej. Bartha Pool, gemalin 
van den Heere en Mr. Philip Moilives van der Noot. `Laura'. 
17 Bruiloft Dichten, blz. 63. 
18 Zedel. en Ernstige Gedichten, blz. 20. 
19 Z. ook MEJ. PENNINK, a.w. 106. 
20 Versch. Ged., blz. 17. 
21 Versch. Ged., blz. 15. 
22 Versch. Ged., blz. 32. 
23 Versch. Ged., blz. 37. 
24 Bruiloft Dichten, blz. 204. 
25 Versch. Ged., blz. 64. 
26 Volgens MET. PRINSEN vindt men het motief -terug bij David van Hoogstraten, die het 
weer van Ouween had. a.w. blz. 138, ook de noot. 
27 Zed. en Ernst. Ged., blz. 172. 
28 Zed. en Ernst. Ged., resp. blz. 39, 83, 51, 75. 
29 Versch. Ged., blz. 58, 59. 
30 Zed. en Ernstige Ged., blz. 99. 

MR. PIETER FLORIS. VLAMING 
29.3.1686 -2.2.1734 

Het was een in 1726 veertigjarige jurist, aan wie Wellekens zijn geestelijke erfenis 
toevertrouwde, Pieter Vlaming, achtentwintig jaar jonger dan hijzelf; hij 
noemde hem Amintas naar de held uit Tasso's werk. Deze zal zeker mede door 
de instigatie van zijn oudere vriend het stempel dragen van een Arcadisch ideëel 
verlangen. Toch is Pieter Vlaming een figuur, die door aanleg en opvoeding het 
bucolische genre anders interpreteert dan de schilder-dichter. 
Hij werd in Amsterdam geboren, waar zijn vader, Mr. Floris Vlaming, advocaat, 
getrouwd met Christina van Beek, woonde op de Herengracht. Reeds twee jaar 
voor Pieters geboorte had hij de hofstede-buitenplaats Hogerwoert gekocht, even 
ten noorden van Haarlem, die door de dichter bezongen zou worden als eenentwintigjarig 
adolescent in dezelfde tijd als waarin Wellekens bezig was met zijn 
gedicht Endenhout over het buiten van Jan Muyser. 
Pieter verloor vroeg zijn moeder en zag als jongen van tien jaar zijn vader hertrouwen 
met Agneta Blocq, weduwe van Antonie Blocq. Deze `Agnes Blok' is o.a. 


bekend om haar liefde voor schilderijen; we zullen een reflex van haar mooie 
verzameling vinden bij haar stiefzoon.' 
Pieter ging in Amsterdam naar de Latijnse school, waar David van Hoogstraten 
conrector was, die hem door zijn dichtersgaven en door de kennis van het Latijn 
ook voor zijn later leven bleef boeien. Op de Latijnse school moet hij tevens in 
aanraking zijn geweest met de bekende docent-, penning- en oudheidkundige 
Ludolphus Smids. 
Pieter had nog een broer en een zuster. De eerste, Willem, koos als hijzelf en 
zijn vader de studie der rechten; de zuster behoorde tot wat men in de 17de en 
18de eeuw mag noemen de vroeg-geéémancipeerde vrouwen: zij hield zich bezig 
met Plato en Seneca (ze overleed in 1723). 
De dichter kwam in Leiden aan in 1704, waar hij een jaar later de jonge Schermer 
zou ontmoeten, in wie hij een vriend vond, en wiens werk hij later zou 
uitgeven en van een inleiding voorzien. Amsterdamse vrienden bleven de ook bij 
Wellekens bekende Gerard Muyser en de kunstverzamelaar Valerius Röver. 
Hij trouwde in 1706 met Wijnanda Calkoen, een dochter uit een brouwersgezin 
met zeventien kinderen. Het jonge paar zal zelf veertien kinderen krijgen, maar 
vele daarvan zijn vroeg gestorven. 
Het dagelijkse brood moet worden verdiend met een groothandel in victualiën 
en scheepsbenodigdheden; de vrije tijd wordt gevuld met een gepassioneerde 
belangstelling voor veelzijdige problemen, voor historie en poëzie. Als bibliofiel 
verzamelt hij zeldzame boeken, ook schilderijen. Hij is een talenkenner: behalve 
zijn kennis van de klassieke schrijvers, is al wat werd geschreven in het Italiaans, 
Frans, Engels en Duits, volkomen toegankelijk voor hem. 
Het boeiend perspectief van het jonge gezin wordt versomberd door de vroege 
dood van een kind, het lieve `Rozelyntje', door Wellekens bezongen, maar ook 
door maatschappelijke zorgen. Het schijnt er omstreeks 1714 met de handel niet 
al te best voor te staan: hij is dan zelfs gedwongen een drietal schilderijen te verkopen 
aan Valerius Röver wegens schulden. In 1719 wordt hij boekhouder bij de 
Oostindische Compagnie, wat hem opnieuw tijd en rust voor studie geeft. Hij 
sterft in 1734 aan een beroerte, 48 jaar oud. 
Bezien wij thans zijn werk iets nader. 
In 1710 gaf hij in samenwerking met Wellekens een bundel Dichtlievende Uit 

uit.' -spanningen 
Van 1703 treffen we daarin een herderszang aan, een samenspraak tussen Amarillis 
en Thirsis. Het is een rococobeeld, dat eindigt in ontroering. 
Van een jaar later zijn de Berymde ta f ereelen, een vijftal gedichten bij mooie 

prenten vol allegorie naar schilderijen uit de verzameling van Agnes Blok; ze zijn 
,van de bekende graveur Jan Goeree.a Wellust, Begeerte, Hoogmoed, Reden, Dubbelhartigheid 
nemen thans de dichter in beslag in plaats van het luchtig liefdes


spel; de frivole toon wordt vervangen door de didactische. 
Hoezeer hij zich laat leiden in zijn inspiratie door Vondel bewijst het slot van 
het gedicht Wellust: 


`Een doodelyke wurm schuilt in het lekker ooft; 
Die 't uiterlyk vernis en schyn te licht gelooft, 
Stort licht in zyn bederf, dewyl daar d'appels hangen, 
En nooden tot een beet, een nest schuilt vol van slangen. 
De weg der Wellust is met roos en mirt bedekt, 
Daar 't ende van haar spoor ten diepen afgrond strekt.' 



Dit gemis aan originaliteit verraadt zich ook in zijn gedicht Hogerwoert van 
1708, een lofzang op een ruime, maar uiterlijk bescheiden buitenplaats, opgedragen 
aan Gerard Muyser; schrijvende over wat er groeit en bloeit in de tuin, 
is er telkens aanleiding tot morele overwegingen. Wellekens deed dit eveneens 
in zijn boeiend gedicht Endenhout, het landgoed van Jan Muyzer, maar dit tintelt 
van leven, waarbij de taal van Hogerwoert mat en koel afsteekt. Toch zocht 
Vlaming als Wellekens schilderijen in de natuur: 

`Zo 'k ruimte zoek, 'k vind ruimte voor myn dicht, 

En zie rondom de schoonste schilderyen: 

Daar wappert een' het zeiltje aan zyne mast; 

Die boomt door stilte, en dryft zo zachtjes heenen, 

Daar 't andre zich van zyn vracht ontlast.' (vs. 61). 

.Als Wellekens komt hij onder de indruk van de zang van de nachtegaal, maar bij 
hem lijken de verzen op een echo van Maria Tesselschade: 

`Klein vogeltjen, of eer, gevlerkte stem, 

Dat, draajende de klanken door uw gorgel 

Nu ryst, dan daalt, en geeft uw toonen klem; 

Gy schynt my geen gediert, maar levend orgel.' (vs. 63). 

Zichzelf is Vlaming pas in dit gedicht, als hij de nadruk legt op het genot van 
studie, die de mens de betrekkelijkheid van elke levensovertuiging leert kennen 
en de dwaasheid der godsdiensttwisten. 

`Geleerdheid vlied het woelen van de steén; 

Die haar bemint, moet eenzaamheid beminnen, 

Zy eischt een hart geheel dat niets gemeen 

Met lafheid heeft, en onverdulde zinnen, 

Dus kan men haar best dienen op het land, 

Daar, onverzeld van menschen, niet van boeken, 

Geen andere gedachten ons verstand 

Afleiden, van de wysheid op te zoeken. 

Hier predikt men zichzelven, en wel licht 

Met meerder nut, als die by Gods gezanten, 

Zich stellen, en wier tong steeds oproer sticht, 

Die in het hart de scherpe distels planten 

Van scheuring, twist, en bloedig kerkkrakeel, 

Voor zuivre terw van eendracht, liefde en vreden: 

Elk roept: myn kerk is 't uitverkore deel 

Dus word de rok des Heilands doorgesneeden. 

Dus ziet men op des godsdienst grondslag niet. 

Dus luiden nooit des Heilands gulde lessen. 

De waarheid zucht en schreit, vol zielsverdriet, 

Beweenende dat ydele afgodessen, 

Van 's menschen brein, in schoolen eerst geteeld. 

Den eenvoud van de godsdienst ver verjaagen; 

Dat eigen min met zinnepoppen speelt, 

En dat de schyn voor waarheid kan behaagen.' (vs. 70 vlg.) 

Dit verlangen naar beredeneerde godsdienst loopt reeds vooruit op wat men in 
de tweede helft der eeuw bij sommige Doopsgezinden terug zal vinden, tot welk 
kerkverband hij en zijn vrouw beiden behoorden. Zijn filosofische bespiegelingen 
missen echter een mystiek element en het warm saamhorigheidsgevoel der eens



gezindheid in godsdienstige overtuiging. Hij acht zijn levenstaak vervuld, als hij 
in de stilte van Hogerwoert die rust zal weten te vinden, die na van het leven 
genoten te hebben, hem het afscheid niet moeilijk maakt: de Schepper gaf hem 
veel, de ziel kere naar zijn oorsprong terug. 
Als zijn tijdgenoten richtte hij zijn aandacht op de satire; in de omgang met 
Lucas Schermer nam Vlaming de vertaling van het twaalfde en zestiende schimp 

commentaar voor zijn rekening; ook schreef. hij een-dicht van Juvenalis met 
korte verhandeling over de satire, waaruit zijn grote belezenheid in - de klassieke, 
de neo-klassieke, de Nederlandse letteren blijkt.' 
Later wijdde Vlaming zich aan de bestudering van de Hertspieghel, een onder 

dat zijn grootvader van vaderszijde ook reeds had aangetrokken, althans-werp 
deze citeerde er vaak uit. Er kwam in 1723 een prachtige, wetenschappelijk gefundeerde 
uitgave tot stand met bondig commentaar in de noten; hij had dikwijls 
raad gevraagd aan David van Hoogstraten, aan Lambert ten Kate en aan Cornelis 
van Alkemade. Andere uitgaven, waaruit zijn geleerde belangstelling blijkt, zijn 
een uitgave van David van Hoogstratens 't Kort begrip der Rederykkunst (1725), 
een Latijns leven van Van Hoogstraten in diens editie van zijn Poemata (1728), 
een tweede editie van Commelin's Beschryving van Amsterdam (1726), de ver 

noten) van een uitgave van Van Broekhuizens Latynse Sannazarius-zorging (met 
(1728). Daarop volgde zijn eigen vertaling van Sannazaro's Arcadia. Hij voegde 
er . een Leven van Sannazaer aan toe, evenals een Korte Geschiedenis van . den 
huize van Arragon, het vorstenhuis, waaraan Sannazaro nauw was verbonden.`. 
Zijn liefde voor het herdersdicht was dus ondanks zijn veelzijdig onderzoek op 
ander terrein, niet verslapt. Het titelblad naast het portret van Sannazarius 
draagt de volle naam van de Italiaanse dichter: Actius Sincerus Sannazarius. 
Er volgt een opdracht aan Valerius Róver: 

`Valeer, die, aen de graft van Corbulo gezeeten, 
Uw' Vlaming nimmer wilt, of zult, of kunt vergeeten 
Schoon uw geboortezoom, zyn Amstelvloedt hem bindt, 
Kom, gaen wy, volg my naer Arkadié, myn Vrindt.' 


En even verder: 

`Vertoont uw Schilderkunst, in beelden en boschadié 
Der Herdren leven van het vreugderyk Arcadié? 
De pen van Actius, zoo schilderendt en eêl, 
wykt voor geen meestertrek van 't kunstigste penceeL" 


Ik laat hier een enkele bladzijde uit deze levensbeschrijving volgen, niet alleen 
ter illustratie van zijn puntige stijl en verantwoorde gegevens, maar ook van de 
oorsprong der `dichtgenootschappen' in Italië. Blz. 231: Jacob Sannazaro. 
`Hij zag het licht op den dag van den H. Nazarius, den achtentwintigsten van 
Zoomermaendt in den jaere 1458, wanneer Alfonzus de wyze overleedt. Welke 
dag noch heden door. de Academie der Arcaders alle jaeren, plechtelyk ter zyner 
eere binnen Romen geviert wordt, gelyk by den geboortestondt van Virgilius by 
zyn leven gewoon was.' 
blz. 254: 'Joannes Jovianus Pontanus lyfde hem als lidt der Napolitaensche Academie 
in; Pontanus was het hoofdt der Napolitaensche en de leeden werden 
deezer voegen aengenomen. Elk hadt zyn' stem, om hem; die men voorstelde af, 
of aengenaem te keuren. Na de inlyving verwisselde men zyn naem in eenen 
anderen, of verboog dien van zyn geslagt, of voegde Baer eenen by, 't welk al 


gedaen werdt door keizer Kaerel den Grooten, die ook, in die barbaersche eeuw, 
eene vergaedering van geleerden, zoo als zy toen vielen, oprichte, waer de keizer 
zelf David, en Alcuyn die dit schryft Flaccus, een derde Homerus, enz. heette. 
Vervolgens werd hy met laurier gekroont, en zyn naem in 't register der Academië 
geschreven, deeze plechtigheidt met een' maeltydt beslooten en de nieuw 

gehouden, om altoos, in de Academische oeffeningen, de -aengenoomene verders 
lauwerkroon te draegen. Deeze gewoonte van naemwisseling werdt niet alleen 
met een dullen drift, als of het een kettery van herdoopen was, door Paus Paulus, 
den tweeden, tegengegaen, maer ook van veel geleerden wedersprooken, onder 
anderen mede door Lodewyk Ariosto, die, in zyn satira aan Bembus, Pomponius 
Letus, Pierius Calerianus, Janus Anisius, en Jovianus Pontanus, niet duister deswegen 
over den hekel haelt, en waerlyk men weet door dit doen den geslacht 

veel geleerden tegenwoordig niet te ontdekken.-naem van 
Nochtans blyft het verscheiden Italiaensche Academiën by, waer onder zommige 
zulke vreemde, en winderige bynaemen verzinnen, dat men daer uit genoegzaem 
bespeuren kan, hoe de goede smaak zoo wel aldaer, als elders, niet algemeen 
gevonden wordt. De oeffeningen deezer kunstgenoten waeren, het doen van 
redenvoeringh, het dichten van vaerzen, daer over raedt te pleegen en te oor 

alles toe te brengen tot het opbouwen der geleerdheidt en La--deelen, wyders 
tynsche taele. Sannazaer voegde by zyn' geslachtnaem, want dat hy dien, volgens 
Jovius, zoude verwurpen hebben, is onwaer, dien van Actius Sincerus, waer in 
hy zyn oprecht hart, en de liefde, die hy voor het strand droeg, toonde, hebbende 
zyn visscherszangen in 't oog.' 
Ondanks de nauwkeurige vermelding van feiten, spreekt een dergelijk geschrift 
van het eigen inzicht van onze dichter en van zijn oprechte bewondering of 
verontwaardiging. Wat de Arcadia zelf betreft, schijnt Vlaming gelukkiger in de 
vertaling der prozastukken dan in die der poëzie te zijn geweest.` 

In 1732 gaf onze dichter nog de Latijnse verzen van de 16de-eeuwse jurist en 
humanist Michel de L'Hospital uit met een korte inleiding, een lijst van varianten 
en oordeel van anderen. Deze vroege profeet der tolerantie zou in de tweede 
helft der eeuw bijzonder gewaardeerd worden. 
Zo zien we ook deze figuur uit onze 18de-eeuwse letteren, zelfs al kan men hem 
gemis van originaliteit en poëtische inspiratie verwijten, in het voetspoor van een 
oude traditie zijn aandeel bijdragen tot wat deze eeuw in Nederland een karakteristieke 
omlijning zal geven. 

AANTEKENINGEN 

1 Na de dood van Floris Vlaming hertrouwde zij in 1706 (ook het huwelijksjaar van Pieter 
Vlaming) met Mr. Paulus Verrijn. Deze gegevens, zoals verschillende hier volgende, zijn ontleend 
aan de gefundeerde studie over Pieter Vlaming aan de hand van nauwkeurig archief 

documentatie op literair terrein van DR. R. PErnviNi: Silvander (jan Pabtista-onderzoek en 
Wellekens), Haarlem, De Erven F. Bohn N.V. 1957, blz. 154-186, waarin ook uitvoerige analyse 
van zijn werk. 
2 Dichtlievende Uitspanningen. Z. aant. bij Wellekens. 
3 D.w.z. Jan Goeree maakte de gravures naar vijf allegorische schilderwerken van Barent 
Graet. 


4 De titel luidt: D. Juvenalis en A-Persius Flaccus. Alle de schimpdichten, Door verscheide 
dichteren in Nederduitse vaerzen overgebracht, Haarlem 1709. z. TE WINKEL, III, blz. 80 noot. 
De verhandeling over de satire is getiteld Brief wegens de Satiren en Satirschryvers aan 
J.B.W., J.G., G.M. (nl. naar alle waarschijnlijkheid Jan Baptista Wellekens, Jan Goeree, Gerard 

Muyser). 
5 De titel: Sannazarius, Arcadia. Benevens een korte geschiedenis van den huize van Arragon. 
En het leven des Dichters. Door P. Vlaming. Met aenteekeningen en Figuuren. Amsterdam 
1730. Z. over de herleefde aandacht voor Vergilius in dit verband TE WINKEL, III, 136. 
6 Zoals uit het vervolg zal blijken koos Sannazaro de naam Actius, omdat hij daarmee 
zijn voorliefde voor de Attische kust, het Attische land in het algemeen wenste uit te 

drukken. 
7 Z. DR. PENNINK, a.w., blz. 182. 


JACOB ZEEUS 

14.2.1686 - 27.11.1718 

Na de welgestelde gereformeerde landedelman, na de onfortuinlijke katholieke 
schilder, na de geleerde koopman-vrijdenker, komt ons thans een jongeman op de 
grens der beide eeuwen tegemoet, die met felle hekeling alle godsdiensten onder 
de loep nam, een Voltairiaanse geest waardig. Miste hij diens fonkelende esprit, 
ook hij waagde het de kritiek der spraakmakende gemeente te tarten. 
Toevallig zijn ze nog even tijdgenoten, maar het kon tussen de klein-stedeling en 
de Fransman nauwelijks tot een geestelijke ontmoeting komen, daar de een nog 
te dicht bij zijn jeugd stond, toen de ander reeds de dood naderde. De Nederlandse 
dichter had zijn veelbelovende aanleg nauwelijks ten volle ontplooid. 
Jacob Zeeus zag het levenslicht in het oude Brabantse stadje Zevenbergen op 
14 februari 1686. De moeder Dirkje Verdoolt kwam er vandaan, de vader 
Adriaen Zeeus was geboren te Willemstad, dus ook in het Moerdijkse, maar 
vestigde er zich na zijn huwelijk. Hij was er van 1696-1699 burgemeester en 
maakte daarnaast vaak deel uit van de magistratuur. 
Jacob viel reeds als kind op door begaafdheid: hij maakte levendige versjes en 
hield veel van tekenen. Om deze aanleg te ontwikkelen werd hij naar Dordrecht 
gezonden bij de kunstschilder-graveur Arnold Houbraken. Deze was bovendien 
dichter. Hij wist na verloop van tijd het literaire verlangen van zijn leerling op 
te vangen en er leiding aan te geven. Het zal vooral een toelichting bij de mythologie 
en de heldengeschiedenissen zijn geweest, zoals dit past bij de klassieke 
smaak uit die tijd. Deze goede verstandhouding tussen meester en leerling werd 
helaas spoedig verbroken. Houbraken drukt het in zijn herinnering aldus uit: 

Ben ik onkundig van wat geest gy wiert gedreven, 

Wanneer uw Vader, die in 't graf van blydschap bloost, 

Daer by u aenmerkt als den luister van zyn kroost, 

U uit zyne armen in myn' schoot quarr overgeven? 

My heugt noch hoe de dicht-en printkunst u beviel, 

Terwijl uw oog ging in de gryze aloutheit weien; 

Hoe gy de Waerheit veyde, en, wars van heilloos vleien, 

Staeg blyken toonde van eene onbezweeke ziel. 

Maer acht een Geltsireen, op winst verslingert, rukte 

U voor den speentydt van myn' schoot en boezem af.1 

98 


Na dit erbarmelijk geëindigd avontuur in Dordrecht, wat dit dan ook mag zijn, 
moet er een periode van eenzaamheid zijn gevolgd in Zevenbergen, vooral als 
op 1 april 1699 zijn moeder sterft. Hij blijft bij zijn vader; deze hertrouwt na 
enige tijd met Anna Magdalena Zegvelt. Nu wordt Jacob naar De Klundert gezonden 
voor lessen in wiskunde en landmeterszaken. 
In 1703 volgt de dood van zijn vader. Deze had nog kunnen zien, dat zijn zoon 
was geslaagd voor het landmetersexamen. Jacob blijft wonen bij zijn tweede 
moeder en krijgt een plaats op het kantoor van zijn voogd, de procureur Voorhof, 
waar hij tot notaris (Beamptschryver' in zijn tijd) wordt opgeleid. 
Van 28 oktober 1707 af oefent hij het beroep van procureur uit naast dat van 
landmeter in Zevenbergen. 
Wanneer zijn tweede moeder trouwt met de burgemeester van De Klundert, 
Adriaan van Sprang, en aldaar gaat wonen, huurt Jacob een kamer. in Zevenbergen. 
Waar is het 'kroost' gebleven, waar Houbraken in bovengenoemde herinnering 
op zinspeelde? De alleengebleven dichter sterft op 27 november 1718. Ook 
in de tiendaagse ziekte voor het einde toonde hij, dat de eenzaamheid zijn 
grootste vriend was geworden, `willende naar het scheen, zyn overigen leeftydt in 
overdenking toebrengen, en daar niet graag van afgetrokken zyn', zoals er in zijn 
levensbeschrijving wordt gezegd.' 
Wel heeft hij tijdens zijn leven vriendschap gekend, bv. met Pieter Nuyts van 
Breda, officier der vrijheden Etten, Leur en Sprundel, die evenals hij vertaalde 
uit Juvenalis; hij bracht Zeeus in contact met enige leden van Nil Volentibus Arduum, 
o.a. met Ysbrant Vincent, aan wie hij zijn eerste anonieme gedicht De 
Ongeblankette Werelt opdroeg. Vincent had hem een prozavertaling van juvenalis' 
3e satire verschaft en het in Amsterdam in 1710 op zijn eigen kosten 
laten drukken. Ook de uitgever Arnold Willis was zijn vriend te Rotterdam. 
Zelfs bij de stekelige uitgave van zijn geschrift De wolf in 't schaepsvel, eerst uit 

1711, later met een 300-tal verzen vermeerderd en herzien in 1715,-gegeven in 
vindt hij een vriend in de Burgemeester van het stadje, Dr. Johan Hendrik de 
Meroode. Deze resumeert dit spotschrift in een gedicht met veel waardering voor 
de maker; voor een leidinggevende figuur een gevoelvolle tactiek, daar Zeeus' 
geschrift was ontstaan, naar zijn moderne uitgever ons suggereert, uit een felle 
botsing van de 24-jarige dichter met de plaatselijke predikant in 1709. 
Wanneer in de notulen van de Hervormde Gemeente te Zevenbergen is vastgelegd, 
dat Zeeus sinds dat conflict van 1710 tot aan zijn dood in 1718 de kerk 
aanvankelijk nog zelden en later in het geheel niet meer heeft bezocht, en niet 
meer deelnam aan het Heilig Avondmaal 'ondanks aansporing van kerkelijke zijde' 
en dat zijn antwoord toen luidde, 'dat by in zyne eensaamheid meer vrugt hadde, 
als in de Kerk', bewijst dit, dat de dichter welbewust zijn kracht zoekt in de 
stilte en met weinig vrienden tevreden kon zijn. 
Zijn verlangen naar afzondering is een waarborg voor zijn oprecht verlangen in 
stilte te zoeken naar recht en waarheid; zij leidt tot de kritiek van een vlijmscherpe 
pen. 
Past bij deze houding de eerzucht, die men hem toeschrijft, naam te willen 
maken hoe dan ook? Hij weigert in zijn idealisme de ogen te sluiten voor wat hij 
als een aanfluiting beschouwt van zuivere godsdienst. Eer voor zichzelf had betekend 
te schitteren in een milieu begrensd door de horizon der kleine stad; hij kiest 
de verten van wereld en tijd. Hier volgen enkele strofen van het omstreden gedicht 
van de hem sympathieke, zeker niet bekrompen burgervader. 


 Ik sta verstomt, verwondert, opgetogen. 
Begaefde Z E E U S, wat vuur ontfonkt uw' geest? 
Een Godtheit sterkt uw drift, om onbevreest 

Te keer te gaen de vuil verdichte Logen. 

Dat is het kaf uit zuiver koren wannen; 
De schelmery de hartaêr afgesneên; 
Den koordraek op den blaeuwen nek getreên; 

En dwinglandy ten tempel uitgebannen. 

Dat 's 't vuil autaer in 't binnenste beschouwen; 
En onder 't gras een adderslang vertoont; 
Een Opperhooft ontmantelt en ontkroont; 

Om dus den aert des kerktierans te ontvouwen. 

Dat is de Deugt ten hemel opgeheven, 
De Nydt ten trots, die 't norsse voorhooft fronst; 
Het monsterdier ten kansel afgebonst; 

De Waerheit op 't papiere velt doen leeven. 

Zoo flikkert steets een diamant in duister. 
Zoo ziet men wat een wolf is by een schaep. 
Zoo raekt men uit een' diepen toverslaep. 

Zoo praelt de Deugt met ryker glans en luister. 

8 Helden, die door 't sterflot legt bezweken; 
En gy, die noch in 's waerelts strydtperk rent. 
Uw lof, in 't gout van zyn gedicht geprent, 

Beweegt my dus uit uwen naem te spreken: 

Heb dank, heb dank, beleefde Z E E U S, wy blyven, 
Oneindig aen uw' grootschen geest verplicht. 
Gy leeft met ons: wy leven door uw dicht. 

Gelukkige, die op uw wieken dryven. 

J. H. de Merode 
Deze dichterlijke schets duidt niet onverdienstelijk aan wat Zeeus met verontwaardiging 
in meer dan 1800 versregels vervulde. `Wie kan zwijgen', zo roept hij 
uit, `daer de stomme tempel spreekt ?' Het zijn tempels van Grieken, Egyptenaren, 
Armeniërs, Feniciérs, Arabieren, Romeinen, Israëlieten, oud-christelijke . secten, 
Mohammedanen. 

`Wat ziet men menschen, vee en vogelen verbranden, 
Ten zoen van monsters, die het landvolk Goden noemt.' (vs. 302, 3)" 


Het begint reeds in de wieg. 

`Men jaegt een kint te bedt met toverhexen, kollen, 
Kaboutermannetjes, nachtmerrién en spook; 
En 't lichtgeloovigh wicht, voor schaduwen en rook, 
Voor 't meewen van de kat, 't kraken van de trappen 
Bevreest, durft niet een' voet van 's moeders zyde 'stappen. 
't Misleide volk ook, dat zyn eige slaverny 
Steets liefkoost, geeft geloof aen blinde wichlery, 
En schrikt en siddert voor des priesters stem, die onder 
Zyn dreigementen zaeit het weerlicht en den donder, 
En vier en vlammen braekt,' (vs. 410 vlg.) 


Europa, waarvan men zoveel verwachting koesterde,. werd ook al slachtoffer. 
De bestudering van de geschiedenis der pausen werpt de vraag op: 'Zou dit de 
nazaet wel van sirrte Peter zyn?' (vs. 1072) Na de pausen komen de predikanten 

:wo 


aan de beurt: 'hun wangedrag, lasterzucht, zogenaamde godgeleerdheid, hun 
vriendschap met Rykaert, hun onmatigheid en andere ongebondenheden'. 3 
De zwarte bladzijden uit de geschiedenis der 17de eeuw zijn nauw verbonden 
met de fouten van deze priesterschap, evenals de moeilijkheden voor hen, die 
afweken van gevestigde dogmatiek. In dit verband houdt de dichter o.a. een 
pleidooi voor Descartes en Coccejus, voor de Middelburgse predikanten Momma 
en Van der Waeghen, beiden afgezet wegens cartesianisme. De klank van deze 
verzen herinnert aan die van Vondel; diens voorbeeld en dat van Boileau heeft 
zeker de smaak voor een dergelijk gedicht bevorderd. 
Toch sluit hij vooral aan bij de 15de- en 16de-eeuwse kritiek naar Erasmiaanse 
trant, populair in prent of poëzie, in Latijn of in de volkstaal. Men ziet het uit de 
vss. 1568-70). Na een beschrijving van een voorganger, die zich te buiten gaat 
aan ongeregeldheden bij zijn rijke vriend luidt het: 

`Had hem Ostade eens naer het leven afgebeelt, 

Of waer 't Kallot gegunt zyn wezen af te malen, 

Zulk ets-of snywerk waer onmooglyk te betalen.' 

Jacques Callot (1593-1635) is de beroemde Franse etser en graveur, de iets 
oudere tijdgenoot van de bij Rotgans reeds genoemde Abraham Bosse, eveneens 
etser van volkstaferelen. Het is de Frans-Nederlandse onderstroming die zich 
eigenlijk verzet tegen het klassicisme, een 'indirecte' uiting van de renaissance 
bestrijdend met de 'directe' uiting van de sluimerende romantiek.` 
Zeeus zelf voelt, dat zijn onvermoeibare opsomming door zijn te veel of te fel 
kan vervelen en verontschuldigt zich door te erkennen dat ook in hem de angst 
voor de medemens c,q. de kritiek een harmonisch getekend beeld belet. 

`Indien 't myn dicht ook eens aan houding quam te ontbreken, 
Daer 't in zyn verven al te schielyk af mogt steken, 
Van dagh en schaduw zoo wanordentlyk bestreên, 
Dat al de kleuren fel krakkeelden onder een; 
Men denk dan, dat, daer my de werelt aen komt randen, 
Myn geest beoorlogt wordt van angstige ingewanden, 
En dat het of aen my of aen den lezer scheelt 
Indien myn po ézy aen iemants oog verveelt.' (vs. 1373 vlg.) 


Soms breekt het geloof, dat `Gods heiligh aengezigt' aanschouwt bij hem door. 
Dan rukt een `andre Godtheit de vliezen van onze oogen' / En doet ons knielen 
voor haer onbepaelt vermogen I Uit eerbiet, niet uit vrees.' (1713 vlg.) 
Het slot getuigt van dankbaarheid om meer vrijheid in zijn land en dus meer 
vrede in godsdienstige kwesties. Het beeld van licht en donker ontbreekt ook bij 
hem niet. 

`Zoo geeft de naerste nacht een' blyen dageraet. 
Zoo lacht de lentezon met vrolyker gelaet 
Wanneer ze zich verheft uit duistere onweérwolken ' (1831 vlg.)" 


De Wolf in 't Schaepsvel was in deze uitgebreide uitgave van 1715 minder scherp 
dan in de aanvankelijke conceptie. Toch is de hekeling kenmerkend ook voor een 
groot deel van zijn ander werk. Dat bewijzen wel enkele andere van zijn dichtwerken 
als De ongeblankette wereld, Pasquyn en Marforio,

orio, een hekeling van 
`bankroetiers en rechtsgeleerde boedelberedderaars' en zijn bemoeienis in de 
poétenoorlog. Ook zijn contact met de vrienden Nuyts en Vincent, die beiden 

101 


Juvenalis vertaalden.° 
Zijn verdediging van het Cartesianisme veronderstelt reeds een grote bewondering 
van het rationalisme, ook in theologische zaken; zijn Erasmiaanse traditie der 

hekeling karakteriseert hem als de dichter van een originele variatie op een welbekend 
thema. 

AANTEKENINGEN 

1 In het gedicht, voorafgaande aan De Wolf in 't Schaepsvel, vs. 29-38. Wat de `geltsireen' 

betreft: Te Winkel constateert, dat Zeeus in sommige gedichten het meisje, aangeduid met 
verschillende namen, een lichtzinnige rol geeft. 
2 Citaat ontleend aan zijn levenbeschrijving uit deel II van de verzamelbundel van zijn 
gedichten. Bovenstaande gegevens en de hierna volgende zijn te vinden in de uitgave van C.W. 
VAN DE WATERING: Jacob Zeeus, De Wolf in 't Schaepsvel, Uitgave in Klassieken uit de 
Nederlandse Letterkunde. Tjeenk Willink, Zwolle 1963. 
3 Inleiding uitgave Van de Watering, blz. 19. 
4 Gnnsxoo, 444 Aforismen, Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage-Rotterdam, 1969, nr. 132: 
`Klassieke kunst is indirecte, moderne kunst directe vormgeving.' 
Treffend voorbeeld: Antithesis Christi et Antichristi, met spotprentjes (houtsneden) geiillustreerd, 
'Recens aucta et recognita', Genève 1578. 
Over de poétenoorlog z. TE WINKEL, V (III), blz. 240-258. 
Hierover schreven: TH. NOLEN, Iets over David van Hoogstraten en de letterkundige twisten 
van zijn tijd, Rotterdam 1886. 


E.F. KossNIANN, Nieuwe Bijdragen tot de Geschiedenis van het Nederlandsche Toneel in de 
17de en 18de eeuw. 
5 Het werk van Zeeus is te vinden in twee verzamelbundels: De eerste werd uitgegeven in 
1721 door H.C. Poot bij R. Boitet te Delft. Hij werd herdrukt in 1737 te Rotterdam bijArnold Willis. Men vindt hierin: 33 Zinnebeelden, verlucht met platen, 20 andere, zonder 

platen. (Ze werden gemaakt op het eind van zijn leven.) 
6 Pasquyn en Marforio, een herdruk van de Ongeblankette Werelt, D j. Juvenatis Derde 
Berispdicht, het treurspel Otho naar Corneille vertaald, verder 7 Herderszangen, 9 Bruiloftdichten, 
7 Lykdichten, 4 Lofdichten, 13 klinkdichten, 67 Mengeldichten, d.w.z. gelegenheids


gedichten, grafschriften, puntdichten, gedichten op afbeeldingen, beschouwende gedichten, 
liefdesgedichten. 
De tweede verzamelbundel heeft als titel Overgebleven Gedichten van Jacob Zeeus, is uitgegeven 
door Arnold Willis in 1726 en herdrukt in 1737 te Rotterdam. Hierin: Het leven 
van Jacob Zeeus; De Wolf in 't" Schaepsvel (1715); Het 1Vde Gezang uit het IIIde Boek van 

Q. Horatius Flaccus naer onze tyden geschikt en uitgebreit (1712); De Fabel van den Jagthont 
en Leeurik (1712); heldenzangen op oorlogsgebeurtenissen van 1711 en 1712, w.o. Ter 
gedachtenisse van den doorluchtigen Vorst Johan Wilhem Frizo (dat hem een geschenk in 
goud van het Hof van Friesland bezorgde); drie gedichten met betrekking tot de Poétenstrijd; 
beschouwende gedichten; een tiental gedichten op de dichter zelf. 

102 



ARNOLD HOOGVLIET 

3.7.1687 -17.10.1763 

De naam van de dichter Arnold Hoogvliet is nauw verbonden aan de stad Vlaardingen. 
Hij werd er geboren in 1687; zijn vader bezat er een zilverwinkel. Door 
zijn ouders bestemd voor kantoorwerk, zien we hem in 1699 werkzaam op een 
kantoor in Dordrecht. In deze stad maakte hij kennis met een aantal dichters, die 
zich toelegden met meer of minder succes op stichtelijke poëzie, wat ook de 
twaalfjarige jongen blijkbaar aantrok. Hij gaf er zich echter rekenschap van, dat 
hem een degelijke ondergrond ontbrak, reden waarom hij trachtte het Latijn 
meester te worden. 
Zijn eerst uitgegeven verdienstelijk dichtwerk (twintig jaren later) is een ver 

Fasti, getiteld Publius Ovidius Nasoos Feestdagen, in Hol-taling van Ovidius 

dicht vertaalt (1619). Hij noemt het werk nog terecht met enige trots-landsch 
aan het slot van het boek, dat hem zoveel bekendheid zou geven, Abraham de 
Aartsvader: 

De Helt van Sulmo, wien ik 't Roomsche jaargety 
En feesten-naarzong in myn duitsche poëzy. 

Het ernstig woord op het sterfbed van zijn vader, dat een teleurstelling bevatte 
over de keus van een klassiek-heidens onderwerp in plaats van een christelijk, 
telde echter meer voor de geestelijk gerijpte man dan de bevrediging in staat te 
zijn op bondige wijze het moeilijke Latijn in mooi Nederlands te kunnen verwoorden. 
Zijn verder dichtwerk getuigt van een met overtuiging toegedane protestants-
christelijke levensopvatting. 
Na de dood van zijn vader. in 1719, en van zijn broer, die verdronk in 1720, kreeg 

Arnold de verantwoordelijkheid als kashouder in de zilverwinkel, terwijl hij 

bovendien tafelhouder van de Bank van Lening was. Hij bleef zijn leven lang 
in Vlaardingen wonen, waar hij in 1735, dus op achtenveertigjarige leeftijd ook 
zijn levenspartner had gevonden. 

Deze eenvoudige 'self-made man' heeft de mensen weten te treffen uit het milieu, 
dat hij vertegenwoordigt. Zijn gedicht, het christelijk epos, Abraham de Aartsvader, 
dat het licht zag in 1727, beleefde een tiende druk in 1780.2 
Het is de geschiedenis van de grote voorvader van het Hebreeuwse volk, die in 
zijn inleiding `aller. vromen Groote Vader', wordt genoemd, `De Spiegel, waar de 
deugd in kijkt, / De Toetssteen, dien 't geloof bestrijkt', waardoor meteen het 
doel van de schrijver met deze uitgave is geformuleerd. 
Hoogvliet heeft getracht de vele verhalen over de geloofsheld, die berusten op 
volkstraditie en die van geslacht op geslacht mondeling waren overgebracht, te 
vinden zowel in de Bijbel als in de Koran, tot een eenheid te brengen; dit was 
niet zo eenvoudig, daar men te doen heeft met een samensmelting van historische 
herinneringen, theorieën over de oorsprong der volkeren, heldenverhalen, 
en diep-religieuze ervaringen.$ 
Anders dan bij de klassieke tragedie of het traditionele Germaanse epos, waar de 
held wordt getekend in overmoedige strijd met het noodlot of beinvloed door een 
mysterieuze tragiek, hebben we hier te doen met een centrale, bewonderde figuur, 
die voor de lezer gezaghebbend is als 'vriend van God' en boeiend door de 
kleurrijke omlijsting van het nomadenleven uit het Oud-Testamentische Nabije 

103 


Oosten. We moeten dan ook een andere maatstaf aanleggen dan bij de 
genoemde genres. Het zijn een aantal opeenvolgende tableaus, zoals men die 
reeds kende uit de houtsneden van de Biblia Pauperum, in het begin van de 
veertiende eeuw ontstaan, waarvan de onderwerpen met de parallellen, getrokken 
tussen het Oude en het Nieuwe Testament, terug te vinden zijn in de liturgische 
gebeden der oudste christenen; tableaus, die van de 16de tot het eind van de 
19de eeuw de wanden sierden op tapijt en 'letterdoek' van het huiselijk milieu.' 
Deze oeroude wat men in het algemeen zou kunnen noemen 'rustige beschouwingen' 
uit het leven der oud-testamentische figuren (vooral herders...) krijgen ook 
een renaissancistische uitbeelding in de vroege schilderkunst van de 17de eeuw 
bij Giovanni Lanfranco en Anastagio Fontebuoni o.a. in Rome.` Erich Schleier 
wijst in zijn artikel over `Abraham und Melchisedek' op de invloed, die Fontebuoni 
onderging van Caravaggio, de stijl van het clair-obscur, dat in de inleiding 
van mijn boek zo typisch bleek (vooral bij en na Rembrandt) voor de romantiek 
der noordelijke landen. Deze schildersstijl in Rome wordt beschouwd als een 
uitingsvorm van barok, die er nog vóór Bernini reeds met sympathie werd begroet 
in de kring der Jezuieten. 
Het is tegelijk merkwaardig en verheugend te constateren, dat we hier met een 
raakpunt, zelfs een ineenvloeiing van twee uiterlijk zo tegengesteld-gevarieerde 
stijlvormen hebben te doen. Accepteert men nl. als essentieel element van de 
barok het theatrale met als natuurlijke consequentie in de literatuur het succes 
van het drama in de 17de eeuw, dan valt elke ' retorische of pathetische 'gebarentaal' 
daar ook onder en eveneens de felle contrastbelichting, de bewogen verrassende 
lijnen van een Caravaggio. Echter de zachte, bijna dromende nadruk op 
detail of tafereel als gevolg van persoonlijke religieuze overweging, vrucht van 
inkeer, is romantische verstilling. Naarmate de romantiek zich een weg baant, 
maakt de grootse representatieve, imponerende tragiek plaats voor de gevoelvolle, 
menselijke scène, treffend, ontroerend, intiem met de aandacht voor het onderdeel. 
Het zijn twee interpretaties van het spel met licht en donker, die elkaar ook 
kunnen aanvullen; ze zijn te vergelijken met twee vormen van Mystiek (n.b. ook 
een beweging die als karakteristiek symbool, het licht zoekt) een katholieke en 
een protestantse, oecumenisch gezien eenzelfde zoeken naar verinniging van 
geloof, maar historisch zich ontwikkelend als zelfstandige stromingen naast 
elkaar. 
Wij komen terug op Hoogvliet.- Mijn uitweiding in verband met de schilderkunst 
achtte ik noodzakelijk om zijn bewust toegepaste techniek van contrastwerking 
in dichterlijk beeld en in de gedachte naar voren te doen komen. De klassieke 
verwijzing van de literatuur naar de schilderkunst wordt door hem toegespitst op 
de belichting. Bij de opzet van zijn werk erkent hij dikwijls te hebben moeten 
gissen en betoogt dan, dat het de dichter vrij staat, evenals de tekenaar en schilder 
`zyn tafreel, naar de vinding van zyn' geest, met lyst-en loof en bywerk op 
te schikken; door aangenaame vergezichten en verschieten ruimte in zyn stuk te 
schilderen; en zelfs, als by in heilige stoffe de Waarheit in het licht en op den 
voorgrond houdt dagh en schadu zoodanigh te leggen als de ordening van zyn 
kunststuk vereischt.' 
Zo wordt bij hem de beschrijving van de Egyptische Isisfeesten een tegenstelling 
tussen de heidense en de 'ware' godsdienst. 

104 


 Ik zie een mengeling van kleuren voor 't gezicht, 

Nu ik myn aandacht, uit het ongenaakbaar licht, 

Sla op de duisternis der afgedwaalde volken. 

8 Grootvorst van 't Heelal! die, boven lucht en wolken, 

Met alziende oogen op uw schepsels nederziet. 

't Mishage uw Majesteit, 't mishage uw Godtheit niet, 

Indien ik myn tafreel, gewydt aan Uwe Waarheit, 

Met valschen godsdienst sier, vol schemering en naarheit; 

Indien ik by de Zon een donker wolkje trek, 

Dat tot een schadu van myn schildery verstrekk', 

En dus d'afgodery der dwaze Egyptenaren 

Gebruik tot houding, om ons denkbeeldt op te klaren, 

En tot verdieping van myn stuk, opdat uw licht 

Met grooter heerlykheit afstrale in myn' gedicht, 

En valle op mijnen Helt met schooner glans en luister'. 

(Tweede boek) 

De stilistische voorkeur voor contrast is opmerkelijk in het diep-vertrouwelijke 
tactische gesprek van de patriach met zijn zoon, voordat hij deze op Gods bevel 
zal offeren; het is een voorzichtige voorbereiding tot de loodzware taak, waarbij 
gehoorzaamheid in geloof, verantwoordelijkheidsbesef tot de dood toe, het laatste 
woord moeten hebben. Ik geef de samenvatting van dit gedeelte weer met de 
woorden van J. Koopmans: 
`Als in 't IXde Hoofdstuk de Aartsvader zijn zoon heeft opgeleid in de beschouwing 
van Gods volmaaktheden en eigenschappen, hem tot verrukking heeft gebracht 
door wederliefde tot God, die hem verbindt tot weldaden, en wiens lankmoedigheid 
hem verplicht tot lijdzaamheid; wanneer hij het begrip der deugden 
heeft opgehelderd door ze in antithese te stellen met de ijdelheid der volken, hun 
bijgeloof en hovaardij, hun weelde en hun onterende afgodsdienst, en in dier 
voege Izaäk heeft gevormd tot hoger wetenschap, juister Godsbesef en strenger 
deugd en zedeleer, dan vat de dichter, in een gelukkige greep, de les van de 
aartsvader, betekenisvol voor hem en zijn eigen kunstenaarsblik samen: 

Zoo zet een schilder, door zyn kunst, en wyze vonden, 

Zyn beelden in het licht door donkere achtergronden; 

Of schetst een zwarte wolk, opdat het stuk zich redd' 

En houde, en 't voorwerk worde in schemer dagh gezet. 

Dus schildert by den damp der waereltsche ydelheden. 

Der volken bygeloof, en averechtsche zeden; 

Den smook der outers, aan hunne afgoón toegezwaait, 


Voor achterwerk, met al 't bedrog der offeraren; 


En zet de goden der Kaldeeuwen in 't verschiet, 


Zoo krygt zyn zedeprent haar houding en gezichten. 
Zoo komt de waarheid staag al grootscher voor den dagh.` 


Het oprechte meeleven van de schrijver met zijn held en diens geschiedenis blijkt 
hier en daar in de goed getroffen psychologische tekening. Het verblijf van de 
schone Sara aan het Egyptische hof is daarvoor kenmerkend. Ze werd geschaakt 
door de Farao, die in de veronderstelling leefde, dat zij een zuster van de herdersvorst 
is. Maar als de koning tot de erkenning moet komen, dat het heilig 
huwelijksrecht is overtreden, wordt Abraham aan het hof ontboden opdat de 
daad ongedaan wordt gemaakt. Waardig spreekt Abraham met eerbiedwekkende 

105 


woorden en de vorst wordt erdoor geïmponeerd. 'D'Egyptische Monarch had 
d'oogen styf en strak I Geslagen op den Man terwyl hy tot hem sprak.' (boek 3,

-

blz. 60). 
Als de stralende Sara binnenkomt, in haar voorkomen haar naam `prinses' waar 


ze voor de lezer het nobel voorbeeld van echtelijke trouw, symbool van-dig, is 
het genadeverbond, omdat zij eens de moeder van het kind der belofte zal zijn. 
De Farao gaf Abraham als afscheidsgeschenk een gouden drinkbeker, `net gedreven' 
met beelden van Isis en Osiris,- die de aartsvader volgens de opvattingen 
van Hoogvliets tijdgenoten, uitlegt als in wezen Adam en Eva. 
Hij wordt door de dichter gezien als de eerste profeet van Israël, die Christus' 
komst aankondigt. Dit ' is de geloofskern van het 'dichterlijk weefsel der bijbelse 
verhalen.? Hij is de gelovige ten voorbeeld in zijn voortdurend zoeken naar om-
gang met God, vooral des ochtends en in de stilte, wanneer hij zich verliest in de 
`zee van zyn bespiegeling (boek 4, 89). ` Bij de meditatie hoort soms een rationalistische 
of romantische beschouwing van het hemelgewelf, een gelukkige 
vondst voor Oosterse traditie. 

`Terwyl myn oude Helt, in eenzaamheit, den tyt 
Nu in bespiegeling van zyn geloof verslyt; 
Dan van Gods wondren der natuur en der genade. 
Somtyts slaat by -den loop der hemellichten gade. 
En meet met zyn vernuft de starren en de maan; 
De ruime kringen, die zy aan den -trans beslaan'. (boek 11, blz. 258) 


We herkennen in de statige zinsbouw, geïnspireerd door de Statenbijbel,. de 
alexandrijn,. de vele personificaties en emblematische uitdrukkingen, de traditionele 
taal van zijn tijd. 
De natuurbeschrijving vol gepersonifieerde tradities treft soms door een verrassend 
woord. Van de oogstmaand wordt gezegd, dat ze is opgesierd. met goude 
en zyde draden', en ' dat ze . `gaat treden over 't velt met krakende gewaden' 
(boek 11, blz. 261). Even verder . de beschrijving van een zonsondergang, ' wanneer 
de avond zijn vale sluier omslaat en de veltknaap al tellende het vee naar 
de stal drijft. 
Er zijn forse, breedvoerige -vergelijkingen die aan Vondels barokpoëzie doen den-
ken, bv. wanneer Abraham vanaf een heuvel de schone rijkdom der natuur in 
eigen bezit bewondert. Eveneens is er. barokke orchestratie in - het tweede boek, 
dat een Hemelraad' aanschouwelijk maakt door hemelse eigenschappen te symboliseren 
in personificaties van abstracte begrippen als in een middeleeuwse moraliteit 
: het zijn Eenvoudigheid, Eeuwigheid, Almacht,_ Alwetendheid, Wijsheid, 
Mensenliefde, enz. Hierbij past de grote suggestieve . spanning .van de beklemmende 
stilte, die heerst bij de voorbereiding van Izaäks offer. Abrupt wordt deze 
verbroken, als God beveelt Izaäk te sparen, omdat reeds aan de Goddelijke wil is 
voldaan. 

`Triumfl' 

dus juichten d'Englereién 

Door d'opperzalen met bazuinen en schalmeien. 

Terwyl al d'aarde mee van blytschap juicht en lacht, 

De bergen blozen, en de beken met meer kracht 

Beneden vlieten door de lommerlyke dalen.' (boek 10,, blz. 237) 

106 


 Ook dus hier in de moderetoriek van het hemeldecor. verraadt Hoogvliet zijn 
smaak voor contrast. 

Er is Hoogvliet meermalen verweten, dat hij het verhaal van Izaäks offer op de 
berg Moria niet tot sluitstuk van zijn epos heeft gemaakt, omdat dat, zo meende 
men, het hoogtepunt betekent voor het geloofsleven van de Joodse patriarch, en. 
de stilzwijgende verwijzing naar Christus' zoendood voor de mensheid. 
Maar hij bleef zichzelf door zich meer taferelenschilder te tonen dan de kunstenaar 
die belust is op dramatische effecten; naar zijn mening hoorden de ge 

dood, Izaäks huwelijk en Abrahams eigen sterven bij de-schiedenis van Sara's 
volledige weergave van Abrahams leven naar bijbels gezag. 
Voor de huidige lezer zijn deze laatste beide hoofdstukken opvallend door de 
aandacht voor tranen, gevoel, dood, zwaarmoedigheid en eenzaamheid. Dit geldt 
vooral voor de jonge Izaäk. Bij Sara's dood is Abraham weliswaar ondanks zijn 
geloof ook wanhopig: 

`Hy schreit nochtans, en gunt de tranen haren loop: 
Want die een springbron stopt, bestaat natuur te kwellen, 
Doet rotsen bersten, daar de vochtryke aders zwellen' (boek 11, blz. 250) 


Maar hij weet door verstandelijke redenering het verdriet te overwinnen. 

`En Abraham gevoelt zyn hartswond: met den tyt 

Genezen, door de kracht der wysheit, d'eedle reden,

Door ,zyn geloof, gedult, en vuurige gebeden;' (blz. 254) 

Echter: 

`Blyft Izak nogh gestaag zwaarmoedigh, wars van vreugt, 

Of schoon de Godtvrucht, en de hagelwitte deugt 

Hem trou verzellen; schoon de reden werkt van binnen: 

Hy kan de vlagen van zyn hartstocht niet verwinnen ; 

Maar haakt naar d'eenzaamheit voor zyn bespiegeling' (blz. 254) 

Even verder: 

`De vrome Jongeling was met den avontstont 

Ter zyde 't leger af om d'eenzaamheit gewandelt; 

Daar by nu van zichzelf met zyn' Verbontsgod handelt. 

En 't wigtigh pak van zyn bekommering en smart 

Op 't eeuwigh Albestier afwentelt van zyn hart.' (blz. 261) 

Slechts de verschijning van. Rebecca beurt hem op: 

`Het hart van Izak, in zwaarmoedigheit gedompelt, 

Wordt nu al teffens van de blydschap overrompelt, 

Terwyl de liefde meê geheime pylen schiet.' (blz. 263) 

De nadruk op zwaarmoedig gevoel en verlangen naar eenzaamheid geeft aan 
het werk een typisch 18de-eeuws romantisch karakter. Daardoor is de grondtoon 
verschillend van die van bv. Vondels Johannes de Boetgezant (1662) en van diens 
vijf Bespiegelingen (verschenen in hetzelfde jaar). Zeker er zijn punten van overeenkomst: 
in de verontschuldiging voor dichterlijke vrijheid bij de opzet, in de 
beschrijving van de hemelraad, in het beeld van het licht der waarheid, dat in 
staat is donkere twijfel te vervagen, in opmerkingen ter zijde over. de `staatzucht' 
van de mens, over vrijheidszin, in redenering over geloofszaken en in de uiteen


107 


zetting van traditionele theologische standpunten, in barokke retorische taalformuleringen, 
maar de kern van Hoogvliets epos beoogt iets anders: een naieve 
overpeinzing in grote ernst over de concrete problematiek in eigen mensenhart. 
Vondels Bespiegelingen zijn een breed opgezet religieus pleidooi 'tegens d'ongodisten, 
verloochenaars der Godheid of goddelijke Voorzienigheid', die in Abraham 
de Aartsvader spreken van morele strijd en overwinning, eer individueel dan 
collectief bedoeld (tenzij als steun voor de geloofsgenoten), reeds heenwijzend 
naar de tekening van een psychologisch type dat zijn stof ontleent aan de Bijbel. 
Ook Hoogvliet zou de herder der gouden eeuw uit de renaissance-literatuur niet 
loslaten, maar de idylle werd door hem geconcentreerd op de dagelijkse omgang 
van Abraham en Sara in het land der belofte, Kanaän, een nieuwe toepassing 
die onbewust een veroordeling van de oude pastorale in zich draagt. 

`Nu leeft myn Herder, met zyn schoone Herderin, 

Op zyn' beloofden gront, in ongestoorde min: 

Daar zyne velttent, in de lommer van de blaren, 

Het vorstelyk paleis, met marmeren pilaren 

En trotsche bogen, tart; daar hy de grootsche pracht. 

Den luister, staatzucht en de hoovaerdy, veracht. 

De starrenhemel is zyn paviljoen, waar onder 

Hy, in bespiegeling van Gods grootheit, en het wonder 

Vernuft der Almagt, zit: het velt is 't vloertapeet, 

Met bloemen geborduurt, waar op hy vreedzaam treedt. 

De wyngaart schenkt hem most; het aardryk schaft hem spyze; 

d'Eenvoudigheit dekt, op een vriendelyke wyze, 

De tafel, daar hy met zyn Sara vrolyk leeft, 

En nyvre bezigheit hun smaak en eetlust geeft, 

Terwyl de vogeltjes door duizent orgelkelen; 

Met meer dan Koningklyk muzyk, hunne ooren streelen', enz. 

(boek 4, blz. 81 en 82) 

Hoogvliets Mengeldichten, gepubliceerd in 1738 met een vervolg in 1753, is in 
het algemeen gesproken een bundel als de vele andere die er in die tijd ver 

feest of droefheid in huiselijke of vriendschappelijke kring min of meer-schenen: 
pastoraal omlijst. Toch treft ook hier de toon van zijn vroom gemoed en zijn ontvankelijkheid 
voor kleur en licht. 
Een enkel voorbeeld uit de Evangelische Keurstoffen uit het gedicht Herodes 
Jaarfeest, de beschrijving van de feestzaal: 

`Hoe blinkt de grootsheid, hoe de wulpsche hovaardy, 

In hulsels, vrouwentooi, borduursels en sieraadjen 

En weitschen opschik van de groote Personaadj en i 

Hoe kraakt de rykdom hier van 't gout, en speelt en viert 

Uit al 't gesteente, dat de Jufferschap versiert 

En geeft een weérlicht by de flikkerende lampen. 

Die in de grootse zaal van edel reukwerk dampen.' 

En de nadruk op Herodes' geweten: 

`Maar als de boosheit in het hart haar woning sticht, 

Schroeit zy 't geweten toe; verdooft het redenlicht; 

Verbant de deugt, en sluit voor waarheit all' de zinnen, 

En laat'er geenen, dan vervloekte driften binnen.' 

108 


Vroomheid blijkt ook uit het in 1717 aan Poot opgedragen gedicht over de veepest, 
die Nederland teisterde, met de slotzin: 

`Indien zyn hulp op uw gebeden nederdaalt 
Verdwynt al 't onheil en de lantschaa wordt betaalt.' 

Bewondering voor de schoonheid van de schepping, altijd in religieus verband, 
drukt hij uit in het vers, dat gewijd is aan de 'doorzichtkunde' van Antoni van 
Leeuwenhoek met een aardige toespeling op Ovidius' Metamorphosen. 

`Maar droom ik? of is 't waar? verwisselen de dingen? 
Herleeft hier Nazo, met zyn vormveranderingen? 
Groeit hier een glazen rots slechts uit een enkel zant? 
Uit weuugh schimmelvuil boschaadjen digt beplant? 
Of wordt een mug, naau met myne oogen t'onderkennen, 
Tot eenen Adelaar, voorzien met vlugge pennen? 
Hoe ryst het alles voor 't gezicht, zoo trots en kloek! 
8 Neen, geen Nazo: 't is de schrandre Leeuwenhoek 
Die my niet min dan al de Waerelt doet verbazen, 
Als by de stralen op zyn fyngeslepen glazen 
Vergadert op een punt, dat d'oogstraal slypt en wet, 
En ons d'onzienlykheên in helder daglicht zet.' 


Een andere tijdgenoot, liever tijdgenote, die terecht de bewondering tot zich had 
getrokken van haar landgenoten, is de bloemenschilderes Rachel Ruysch, gehuwd 
met de schilder. Juriaen Pool en wonende in Dusseldorp. Hij noemt haar Flora, 
`die met haar. penselen / Een' mei van schoone bloemen plant'. Dank zij haar 
kunst is het voor de dichter nu geen wonder meer, dat men vroeger de bloemen 
tot goden verhief. Hij zou haar met een boeket willen eren en in zijn beschrj^ving 
geeft hij ons een beeld alsof het een van haar schilderijen was, waarbij de 
waterdruppels op bloem of blad tot schoonheidsmotief zijn verheven. 

`Is 't waar, en zie ik op myn beê 
Den ryken Bloemhof schooner blozen? 
Staan Hyacinthen, frissche Rozen, 
Narcissen, tot myn oogmerk reê? 
Biên zich gespikkelde Angelieren 
Zelf aan, om Floraas hooft te sieren? 
Neigt zich de trotsche Lely neer, 
Om in die glori mee te deelen? 
Of buigen ze alle om stryt hun stelen, 
Belghzuchtigh om den rang dier eer? 


S Ja 'k zie kleurige Afrikanen, 
De Karakol en Passibloem, 
Begerigh neigen naar dien roem, 
Het bloeiend Riet der Indianen 
Schynt zich te buigen tot een' bant. 
My dunkt, de purpere Amarant, 
Weleer 't sieraat van Vorstenkroonen, 
De Zwaertbloem, die in 't midden gloeit, 
En d'Aloë, die zeldzaam bloeit, 
Zich vaerdigh tot dien pligt betoonen. 


109 



Maar neen, S Bloemen, 'k pluk u niet: 
Ik schond misschien uw schoone kleuren; 
Ik mogt de Nachtgodin versteuren, 
Wen ik de paerlen vallen -liet, 
Den eedlen rykdom, dien zy spreidde, 
Toen ze op uw bladen traantjes schreide, 
Die in den vroegen dageraet, 
Al blikkeren aan alle kanten, 
Eer met die druppeldiamanten, 
Apollo zynen dorst verslaat.' 


1

Deze handige compositie in bewonderend 'woordenverven' verraadt de typische 

Nederlandse trek van originaliteit en veredeling in het kweken der bloemen en 

de trouw aan een , onuitputtelijk schildersgegeven; de smaak voor het detail is 

zeker mede een reden, dat althans deze eeuwenoude schilderstraditie haar waar 

niet had verloren. Tegelijkertijd wordt door een verdienstelijke hulde als-dering 
van Hoogvliets poëzie, veelzijdig cultuurbezit in brede lagen van , ons volk bestendigd. 


In zijn gedicht Zydebalen van 1740 (in de Mengeldichten herdrukt) geeft hij de 
eigenaar en stichter van het- door een prachtige tuin omgeven buiten, David van 
Molhem, de eer van een grootse aanleg. De naam herinnert aan de zijdeweverij,
die de vader van de bezitter in -1681 in de nabijheid had opgericht en die met 
watermolens aan de oever van de Vecht werd gedreven. Het behoorde tot de 
veelbezochte buitens; o.a. was tsaar Peter er in 1718 geweest.` 
Hoogvliet vergat zijn vroegere `zanggenoten' uit Dordrecht niet, getuige eendichtgroet en enkele andere verzen. Kent men een mens ook aan zijn vraienden, 
dan mag hier zeker niet onvermeld blijven, dat hij daartoe de geniale en 
veelzijdige Lambert ten Kate mocht rekenen. Hij gaf dichterlijke bijschriften bijdiens Het leven van onzen Heiland jezus Christus, ineengetrokken uit eene 
nieuwelyks onderzochte schikking van overeenstemming der vier Evangelisten,

uitgegeven met etsen van Joan Luyken. 

Had zijn vader zich eens zorgen gemaakt over een zoon, die zijn dichterlijke ontwikkeling 
te ver van huis zocht? Deze bleef zijn geboortestadje tot zijn dood toe 
trouw en liet in 1743 van zijn hand verschijnen een Eerkroon voor de stede 
Vlaardingen. Dit en het succes van zijn bijbels heldendicht betekenen een waar


borg voor de geestelijke erfenis der vaderen. 

AANTBKENINO3EN 

1 Gegevens, ontleend aan TE WINKEL HI, 217 vlg. 

2 Bij de vierde druk werd het werk verlucht met gravures van Jan Punt. 
3 Ontleend aan Dictionnaire encyclopédique de la Bible, publié sous la direction de Alexandre 
Westphal, Editions `Je Sers', Paris 1932 s.v. `Abraham' et `Sara'. Een herdruk met aanvul


lingen verscheen in 1973. 

4. W.S. SEVENS., Wandtapijten, Uitg. Mij C.A.J. van Dishoeck, Bussum 1964, blz. 102. 
5 ERICH SCHLEIER, `Lanfrancos Elias und der Engel und der Bildenzyklus der Sakramentskapelle 
von San Paolo fuori le mura in Rom, in Bulletin Rijksmuseum 1971, 1 blz. 3 vlg.
6 J. KoopMANS, `Arnold Hoogvliet's Abraham de aartsvader', in NTg. XII (1918), blz. 178. 

110 


Herdrukt in Vijf letterkundige studiën over de 17de en 18de eeuw door J. Koopmans, ver 

ingeleid door Dr. C.M. Geerars. Nr. 9 van de Zwolse reeks van Taal- en letter--zameld en 
kundige Studies, Tjeenk Willink; Zwolle, 1958, blz. 129. 
7 Zie de uitvoerige analyse van het werk bij Koopmans, a.w. 
8 Zie TE WINKEL, III, 124. 

LUCAS SCHERMER 

5.9.1688 -10.2.1711 

Lucas Schermer behoort tot de in de 18de eeuw frequent voorkomende categorie 
adolescenten, die een belofte in zich dragen, maar ze door een vroegtijdige dood 
niet gestand kunnen doen; het zou echter niet mogelijk zijn deze prille activiteit 

te vergeten. 
Hij stamde uit een deftig geslacht van zeepzieders te Haarlem en was de derde 
uit een gezin van veertien kinderen.' 
Pieter Vlaming geeft in zijn voorbericht op de uitgave van Schermers Poëzy ons 
het beeld van een slanke blonde innemende jongeman, die reeds als jongen van 
vijftien jaar zijn studie (in de theologie naar de wens van zijn ouders) aan de 
universiteit te -Leiden kon beginnen. Van kind af aan leed hij aan nierziekte, 
en deze kreeg zulke acute vormen, dat hij genoodzaakt was de studie te onderbreken. 
Hij begon opnieuw te Leiden als jurist, maar voor de tweede keer speelde 

`het graveel' hem parten en was hij gedwongen er een einde aan te maken. Hij 
wijdde zich daarna uitsluitend aan wetenschap en letteren. Bevoorrecht met een 
goed geheugen, een scherp verstand en `schilderachtige verbeeldingen' scheen hij 
voorbestemd een goed dichter te worden. 
;Als Huygens maakte hij reeds op jonge leeftijd gedichten in het Latijn. Zijn 
belangstelling ging als bij zijn tijdgenoten uit naar Vergilius en Ovidius; hij was 
bovendien van plan de nog onvertaalde satiren van Juvenalis in het Nederlands 
te vertolken. 
Wat dit laatste betreft: hij heeft inderdaad het negende en het vijftiende

-

schimpdicht van Juvenalis vertaald. Voor het overige bezit zijn poëzie, in hoofdzaak 
pastoraal gelegenheidsdichtwerk, voor een modern lezer weinig aantrekkelijks.' 
Er zijn verschillende heldendichten bij, die hij als factor van de Haarlemse 
rederijkerskamer 'Trou moet blycken', functie die hij vervulde van 1706-1711, op 
1 januari voordroeg; ^ zij waren dan van te voren door de kamer reeds goedgekeurd 
op het St.-Catharina-maal van 25 november.$ Deze jaardichten zijn alle 

bewijzen van hulde aan de overwinningen van Engeland en de Republiek, toentertijd 
van groot actueel belang, omdat ze de zolang met spanning . tegemoetgeziene 
verzwakking van Lodewijk XIV's hegemonie aankondigen.` 
Wanneer onze renaissance haar verliefdheid op Italiaanse en Franse voorbeelden 
enigszins heeft uitgevierd, eist de realiteit opnieuw haar recht op, maar gedachte 
en -beeld worden daarbij toch gehuld in het klassieke kleed der voorbijgaande 
mode.. Prent en schilderkunst gaan hand in hand met deze literaire vorm en zo 
kan men bij Schermer naast een passende gravure de onfortuinlijke Franse vorst 
in 1706 in een Herderszang aldus horen bezingen: 

111 



OP DE CICLOOP 

De Franse Polifeem, door hovaardy verblind, 
Zit aan een rots geboeit door staatzuchts guide keeten, 
Zyn Haan word van de Leeuw en de Adelaar verbeeten 
Die stroojen met vermaak zyn veeren in de wind. 
0 Landreus 1 dit 's uw straf voor 't eerloos trouw misbruiken, 
Uw zon duikt reeds in 't west, is 't noch geen tyd van duiken?' 


De gulle lach van het volk om de boer, die zich koning droomt, wordt bij Schermer 
een Klinkdicht op Kees. 

`Kees wierdt een purpren rok, bezaait met diamant 
En paarlen aangedaan, zyn kruin met guide kroonen 
Verciert, hy wierdt geplaatst op luisterryke troonen 
Waar op hy praalde met een scepter in zyn handt; 

De vloer, die hy betrat, was zilver, en de wandt 
Van goudt, de zolder deet zich flikkerend vertoonen, 
Door Jaspis en Zafier; hier zou hy prachtig woonen, 
En vorst, en koning zyn van groot en machtig landt, 

Hier zou hy d'onderdaan op 't opslaan van zyn blikken, 
Op 't schudden van zyn hooft doen daav'ren en verschrikken, 
Geen Vorst zou grooter zyn in macht en heerlykheit. 


Wyl al dees wonderen gebeurden ('t geen al raar was) 
Ontwaakt Kees uit een droom, en meende dat die waar was; 
Doch hy hadt hem in 't hooi by d'Ezels neergeleit.' 

Er zijn motieven, die in de literatuur en de grafische kunst van vele volken leven 
en er vorm ontvangen al naar gelang van de tijd en de 'couleur locale'. Zij is de 
gemeenschapskunst van de lachende en spottende filosofie, levensvatbaar door 
de wijsheid van een eeuwige waarheid. 
Zulk een motief is de Batrachomyomachia, dat ook bij Schermer een poëtische 
uitdrukkingsvorm kreeg, die men wel epyllion noemt, een epos in miniatuur.` 
In de Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur wordt over de inhoud en oorsprong 
van het gegeven het volgende gezegd: `Kikvorsen en muizenstrijd', een 
Grieks komisch heldengedicht van 303 hexameters als parodie op de Ilias, ten 
onrechte evenals de Margites aan Homerus of ook aan Pigres van Carié, broer 
van koningin Artemisia, toegeschreven. Waarschijnlijk is het in de 5de eeuw 
vóór Chr. ontstaan. Er wordt een hevige oorlog in de trant van de Ilias tussen 
kikvorsen en muizen verhaald, waarin ook de goden betrokken worden. Aanleiding 
tot de strijd is de muis Psicharpax (Kruimelrover), die op de rug van de 
kikker Phusignatos ('Blaaskaak") een tochtje over een vijver onderneemt; een 
waterslang verschijnt, de kikker duikt onder en de muis verdrinkt. Om hem te 
wreken ondernemen de muizen een oorlog; de kikkers slaan ten slotte op devlucht. Zelfs door de donder en bliksem van Zeus laten de muizen zich niet 
afschrikken, maar als er plotseling krabben of kreeften verschijnen, die hun 
staart en poten afbijten, moeten ook zij de vlucht nemen.'° 
De Batrachomyomachia wordt bij Erasmus vermeld in een brief van 1508 aan 
Thomas More. Zij werd geplaatst vóór zijn Lof der Zotheid. Er blijken tal van 

voorbeelden uit de Oudheid en de Nieuwe Tijd in het Latijn, Italiaans, Spaans, 

112 


Duits en Engels te bestaan; Dr. Geerars legt in zijn samenvattend en erudiet 
artikel de nadruk op de eeuwenlange aandacht voor het komisch-satyrisch epos 
in het klein. Het artikel dient in hoofdzaak als grondslag voor het hierna volgende. 
De vraag dringt zich allereerst op: waarom vindt men bij het groot aantal 
bewerkingen geen of althans geen noemenswaardige voorbeelden in de Franse 
literatuur? Het antwoord moet waarschijnlijk luiden, dat het hanteren van de 
satire in deze vorm ondanks de klassieke traditie bij de strikte navolgers van 
Boileau enige aarzeling zou kunnen verwekken voor de toepassing ervan. Immers 
wie zou weten maat te houden, zo begeerlijk voor de klassiek-gerichte Fransen, 
in de tekening van een dooreenkrioelende menigte kikkers en muizen? De Erasmiaanse 
vertolking van het aloude gegeven lijkt belangwekkender daar, waar de 
nuchtere realist zijn eigen gedurfde en zelfs brutale kijk op het leven geeft dan 
waar men in de satire liever een spiegel der zeden zonder meer toont uit respect 
voor de lezer, die niet meer wenst. Boileau, zelf satirist, heeft weliswaar waar 

voor zijn 16de-eeuwse voorganger Regnier, zij het met enige reserve voor-dering 
diens vrijmoedige toon, maar eindigt de bladzijde, gewijd aan de satire uit de 
Art Poétique met de woorden: 

`je veux dans la satire un esprit de candeur, 
Et fuis un effronté qui préche la pudeur.' 

(Het woord `effronté' moet hier de volle nadruk hebben.) 
Met andere woorden: De succesvolle neo-klassieke navolging der oudheid in de 
Batrachomyomachia betekent of kan betekenen een indirecte zelfstandige hou 

algemeen zo grif aanvaarde interpretatie van de klassieke-ding t.o.v. de in het 
voorschriften. Hier openbaart zich een vorm van protest, dat zich ontwikkelt 
tot een romantisch gevoel. 
De oorlog tussen Muizen en Kikvorsen parodieert dus het klassieke epos. Toon 
en stijl zijn hoog-episch, de inhoud laag-bij-de-gronds, de strekking kritisch: 
hexameters, verheven uitdrukkingsvormen, epitheta ornantia, plechtige zinswendingen 
horen erbij. De veldslag woedt zo hevig, dat de goden aarzelen tussenbeide 
te komen. De helden hebben indrukwekkende namen en hanteren een hel 

een parodie, die indirecte literaire kritiek beoogt. De Batracho--denstijl. Het is 
myomachia behoedde het ernstige epos voor pathetiek (Geerars). `In een verkorte 
vorm, 303 versregels, heeft zij toch de volledige structuur van het grote, 
24 of 12 boeken tellende epos gehandhaafd met propositio, invocatio, narratio 
en de machina, het ingrijpen der goden, dat tot de exitus leidt. Dat maakt deze 
structuur des te doorzichtiger en geschikt voor didactische doeleinden.' 
Temidden van het achttal bewerkingen maakt de vertaling van Lukas Schermer 
een gunstige indruk.? Hij blijft in vergelijking met zijn voorgangers het dichtst 
bij de oorspronkelijke tekst en heeft hier en daar een trouvaille in de beschrijving. 
Als jongen was hij reeds begonnen aan een vertaling.$ Wat hem tenslotte 
het meeste trof in de Fabel van de Stryt der Vorsehen en Muizen en aanspoorde 
tot publikatie was de dwaasheid van de oorlog, dikwijls uitgelokt door vorsten. 
Het is zijn wens 'om d'onbestendigheit en lichtheit der menschelyke handelingen 
aan te toonen, voornamentlyk, dat de menschen niets meerder als opgeblaase 
en ydele dieren te achten zyn, wier oorlogen meerder eenen goeden uitslag, 
als eene rechtvaardig schynende oorzaak ontbreeken. — Vorders dat niet 
zelden de Vorsten d'eerste en voornaamste zyn, uit wien zodanige onheilen 
spruiten.' 

113 


Hij voegt er nog een eigenaardige opmerking aan toe over de raad der goden, 
waaruit evenzeer zijn geloofsernst en trouw aan de traditie blijkt als zijn spot met 
de klassieke Olympus, die op hem een kleinzielige indruk maakt: 'Wyders doen 
zich de raatslagen der Goden op, om aan te toonen, dat hunne voorzienigheit 
ook over de geringste dingen gaat; tenzy hen de Dichter hier invoert, om ze te 
beschimpen.'° 
De satirische afrekening met het verleden en de sociale doelstelling maakt deze 
jonge man reeds tot een vooruitstrevende figuur. 
In het toneelstuk, dat hij op het eind van zijn korte leven schreef (in 1710), 
getiteld Meleager en Atalante, treft eveneens een vrijmoedige opvatting over het 
antiek verleden, maar op geheel andere wijze dan in de Batrachomyomachia. 
Ook hier hebben we te doen met fabelstof, waarover heel wat te vinden is in 
de Oudheid, bij Homerus, bij Sophocles en Euripides, bij Ovidius. Uit de renaissance 
worden een zeventigtal afbeeldingen op doek, gobelin, gravure en tekening 
genoemd, o.a. van de Italianen Lippi en Tibaldi, de Fransen Lebrun en Poussin, 
de Zuidnederlanders Rubens en Jordaens en de Noordnederlanders Bloemaert, 
Van Honthorst, Hoet en Van Mieris. 10 Vijf Franse dichters hadden Meleager en 
Atalante in hun drama's verwerkt. Voor Schermer is Ovidius het voorbeeld 
geweest. Ook hij kiest evenals verschillende boven reeds vermelde tijdgenoten 
als inleiding van zijn werk het stereotiepe beeld van de zon die door de wolken 
breekt en ook hij doet daarbij als deze tijdgenoten of voorgangers een beroep op 
de smaak van de schilder om zijn literaire schepping te rechtvaardigen; hij zegt 
dat hij geput heeft 'Uit de Herscheppinge van den geestryksten Dichter P. Ovid. 
Nazo, dien altyt bloeienden Lusthof, waar in niet alleen den Schilder, -maar ook 
den Dichter de keurigste bloemen toelachen, om met eene onophoudelyke schakeeringe 
der aangenaamste verwen hunne werken op te pronken... eenige bloempjes 
t'ontleenen, die, schoon zy, in mynen tuin overgeplant, als slechte afzetsels 
zyn opgewassen, echter hunnen natuurelyke oorsprongk, gelyk d'opgaande zon 
haare blinkende straalen door waterwolken, doen uitschitteren.' 
In het kort luidt de fabel aldus: Meleager is de zoon van koning Oeneus. der 
Aetoliërs en Althea. Bij zijn geboorte had zijn moeder drie Parcen bij het haard 

gezien, die er een blok in legden met de woorden: `Dit kind zal zolang leven-vuur 
als dit houtblok brandt.' Daarop trokken zij zich terug. Althea nam daarop onmiddellijk 
het blok uit het vuur, doofde het uit, en legde het zorgvuldig op zij. 
Toen in het rijk van Oeneus niet voldoende werd geofferd aan Diana, zond deze 
godin uit wraak daarover een wild zwijn ter verwoesting in het land van Calydon. 
De Griekse prinsen verzamelden zich onder de leiding van de moedige Meleager 
om het monster groot als een stier te doden. Daarbij bevond zich ook een vrouw, 
Atalante, afkomstig uit Tegea in Arcadié. Zij was de eerste, die het dier wondde, 
waarna Meleager het afmaakte. De held had terstond liefde voor haar opgevat; 
uit bewondering voor haar daad schonk hij haar de huid van het dier. 
Althea's broers, Plexippus en Toxeus, niet ' tevreden over deze voorkeur, eisten 
dit eerbewijs voor zich op; maar Meleager doodde . hen en trouwde Atalante. 
Althea wierp na vier keer te hebben geaarzeld of ze het zou doen, het houtblok 
in het vuur om haar broers te wreken; terstond voelde Meleager zich van -binnen 
verteren. Althea zag dit en gaf zich uit wanhoop de dood. - Oeneus blijft klagend 
alleen achter. Diana is nu verzoend en verandert de treurende zusters van 
Meleager in parelhoenders, uitgezonderd Gorge en Deianira, de ' vrouw van Hercules, 
bij Ovidius schoondochter van Alkmene. 

114 


Schermer heeft in zijn bewerking zeker uit waarschijnlijkheidsmotieven het verhaal 
van het houtblok weggelaten. Bij Ovidius vat Meleager die gehuwd is, liefde 
op voor Atalante, maar dit wordt niet verder uitgewerkt; bij Schermer is Meleaget 
verloofd met zijn ' nicht Alkmene, dochter van zijn oom Plexippus. Hierdoor 
wordt het stuk • een liefdesdrama. Er. is bij hem slechts sprake van deze enige 
broer van Althea. 
Menselijker bij . Schermer is ook, dat Althea Meleagerr niet doodt, maar zijzelf 
sterft van smart. De tragiek van dit einde beheerst echter niet de gehele handeling, 
daar deze uitloopt op het huwelijk der beide gelieven. Deinira is bij Schermet 
geen zuster van Meleager, maar de vertrouwde van Alkmene; zij heeft de 
moed zich als het -er op aankomt niet te laten meeslepen door de hartstocht die 
haar meesteres en Meleagers moeder tot krankzinnigheid toe bij buien overmeestert. 
Geerars' -opvatting over dit stuk, nl. dat dit nieuw -klassieke ofwel Frans-klassicistische 
drama, waarin psychische conflicten, maar geen schokkende gebeurtenissen 
worden uitgebeeld, waarbij geen reien de gang der ontwikkeling verstoren, 
een tragedie betekent, die van het begin af aan wordt beheerst door de liefde, en 
wel door een liefde, die niet wordt opgedrongen, een ontwikkeling naar het

-

moderne drama betekent, onderschrijf ik volkomen. 
Meleager zegt het reeds in het begin: 

Geen trou bestaat, waar in geen weêrmin wordt gevonden. 
Zo my geen liefde bindt, zo blyf ik ongebonden. (regel 203, 204) 


Hij drukt dus zijn standpunt over gedwongen liefde reeds uit nog voor hij Ata 

ontmoet. Er moge in de karakteruitbeelding niet voldoende aandacht-lante had 
aan -innerlijke strijd bij de hoofdpersonen zijn besteed, het van het begin af aan 
dominerende motief van de liefde, waardoor bijmotieven op de achtergrond 
komen, het moeder-zuster conflict van Althea, de teleurstelling van Alkmene 
over de ontrouw van haar verloofde, stempelt dit werk tot een origineel drama. 
`Daardoor wordt dit treurspel, dat behoort . tot de eerste oorspronkelijke (nietvertaalde) 
treurspelen een spel van de nieuwe tijd; `de duister.-grote tragiek van 
het klassieke drama wordt meer en meer een op het erotische gericht spel, dat 
zelfs hier en daar het galante Louis-XV `rococco'-karakter heeft. Het verwerpen 
van de gedwongen liefde wijst reeds naar de Verlichting.'1a 
Ik meen, dat wij in dezen nog iets verder mogen gaan dan Geerars. Het hoofdmotief 
van de meeslepende zuivere, hartstochtelijke liefde verraadt hier in tegenstelling 
tot de klassieke die typisch Westeuropese tendens, die Denis de Rougemont 
zou herkennen in de samensmelting van klassieke en germaanse motieven 
tot het verhaal van Tristan en Isolde. Het is misschien een puur toeval, dat ook 
Tristan in zijn wapen een wild zwijn droeg, gedachtig aan zijn vroegere functie 
aan het hof van -koning Mark als zwijnenhoeder. De figuur van de nobele, ondanks 
haar moedig optreden als jageres fijnvoelende vrouw kreeg aan haar klas 

een christelijke toets toegevoegd: het is haar vast vertrouwen-sieke noodlotsrol 
in een rechtvaardig hiernamaals, waar ook de dood de zuivere liefde niet zal 
kunnen verwoesten. Zij drukt het in vs 1746 aldus uit: 

Schoon 't noodlot onze trouw benyt, ons purper bloet 

Zal echter na myn door op d'aarde samenvloeien, 

En zich vereenigen 1S 

115 


Op grond van klassieke gegevens zou de 18de eeuw in allerlei toonaarden de 
triomf der liefde huldigen; het element dat er hier bij komt is de ernst van het 
ideaal, dat de vrouw in de sfeer van oprechte liefde het geluk brengt; het wordt 
nog bekrachtigd door een hemelse stem bij de dood van Althea. 
Is de toevallige overeenkomst met het Brits-Keltisch gegeven reeds een aanduiding 
van de aandacht van deze romantiek voor de bardenpoëzie? Zover ging 
Schermer zeker niet: voor hem had nog altijd het Arcadi€ der. Gouden Eeuw 
als decor voor zijn jongelingsdromen de grootste aantrekkingskracht. Maar deze 
begaafde jongeman toont reeds een zekere intuitie voor de komende literaire 
smaak. 
Hetzelfde merkte Dr. W.J.M.A. Asselbergs op, wat zijn natuurgevoel betreft 
in zijn door klassieke goden en godinnen overvolle lyriek. In het belang 

artikel De Zuster van de Zon wordt een eeuw lang de ontwikkeling-wekkend 
gevolgd van de poe-zie der nacht, te beginnen bij Fontenelles Entretiens sur la 
pluralité des mondes (1686) tot aan het eind van onze 18de eeuw toe."* Dichtkunst 
van het `je ne sais quoi', dat bij verschillende Europese dichters te constateren 
is. 
Diana, de kuise nachtgodin behield blijkbaar het langst de herinnering aan de 
Olympische godenwereld, toen men er in principe voor de literatuur al mee had 
afgerekend. 
Historisch gezien heeft dit een diepe betekenis: Diana staat niet alleen aan het 
einde van het klassicisme, maar zeer waarschijnlijk ook aan het begin, zo vroeg, 
dat zij zelfs een brug kon vormen tot de oudheid zelf. Diana (naar men vermoedt 
afgeleid van Diviana, glanzende godin van de nacht) is de Latijnse vorm van de 
Griekse Artemis; zij is ethisch en etnisch nauw verbonden met een cultus, die, in 
Rome begonnen, zich had verbreid over geheel West-Europa. Men heeft Dianabeeldjes 
gevonden in Keulen, Wiesbaden, Trier, Arles, Fréjus, in de Ardennen, in 
Spanje en in Portugal. Hoe diepgeworteld deze godsdienst was, moge blijken uit 
het feit, dat paus Marius II in 942 nog gewaarschuwd heeft tegen Diana-verering. 
Deze Romeins-Westeuropese verering was gevolgd op een Grieks-Aziatische voor 
de godin Artemis; te harer ere had eeuwenlang de beroemde tempel met het 
enorme gouden beeld in Efeze de volgelingen getrokken; trouwens archeologische 
vondsten te Marseille en elders hebben aangetoond, dat ook in Gallié dank 
zij de betrekkingen via de Middellandse Zee met Azië een Artemis-cultus bekend 
is geweest 16 
Een 18de-eeuwse nachtromantiek zonder Diana betekent dus in wezen een aan 

een twee-à-drieduizend-jarig geloof, dat de twee continenten Azië en-tasting van 
Europa voor een groot deel had vervuld. 
Terugkomend op Lucas Schermer valt het ons op, dat in zijn drama Meleager en 
Atalante, de klassieke Diana in bijna elke " scène aanwezig is, terwijl hij toch reeds 
rijp scheen voor de nieuwe natuurimpressie. Ik laat hier de illustratie van deze 
tegenstelling volgen met de woorden van Asselbergs n.a.v. zijn gedicht Het 
Sparen. Dit werd door Schermer vertaald uit het Latijn van Mr. Jan de Witt, 
secretaris van de stad Amsterdam. Het vangt aan op het heetst van een mooie 
zomerdag met een middagdut op de bemoste grond van de Haarlemmerhout, 
waarna de dichter in een schuitje stapt en over het Spaarne in de richting van 
Heemstede langs weilanden en loofhout naar het Haarlemmermeer vaart. Bij het 
bekijken van de oevers komen allerlei klassieke reminiscenties in hem op, die bij 
een stroomzang passen. De koeien op de wei doen hem aan Io denken; het riet 

116 


langs de waterboord ,aan de liefde van Pan jegens Sirinx. Spelende zonneglanzen 
op het water herinneren hem aan Apollo's achtervolging van Dafne; weerspiegeling 
van bloemen aan Iris; baadsters aan Diana, bespied door Akteon. 
De hele zomermiddag is doorzinderd van mythologie, tot wij langs een waterbocht 
Haarlem naderen, waar de stadsjeugd dartelt in de kabbelende stroom. 
Wij krijgen nu wat vaderlandse geschiedenis en aardrijkskunde te vernemen, maar 
drijvende zwanen brengen onze aandacht weer bij Leda. De zoon van Neptunus 
en die van Hyrië worden uit de Metamorphosen te voorschijn gehaald. Dan volgt 
er, nogal uitvoerig, een originele liefdesgeschiedenis tussen Bacchus en Tulipa, 
waarbij deze nimf tijdens de sluimering van haar geliefde wijngod wordt belaagd 
door een bende van satirs. Bacchus komt te laat om haar te bevrijden, maar zij 
ziet nog net op tijd, hoe zij verandert in een bloem, wier voorkomen ons aanspoort 
om hem dagelijks met zeven volle kelken te bedenken! 
De natuurlijkheid van het stroomtafereel verbleekt als op een wandtapijtengroep 
achter die overdaad van geheugenbezit, zodat de zomerdag zijn warmte voelbaar 
inboet. Opzet of toeval: de dichter gaf ons de gewaarwording, dat wij zachtjes 
naar de avond voeren, nu hijzelf, verbaasd hierover, uitroept: 

Hoe? d'avont nadert vast, ik zie de zilv're glanssen 
Der maan reets flikkeren, in 't leevend kristalyn. 
0 zuster van de Zon, wat haast g'u aan de transsen, 
Om in dees heldren stroom te spiegelen uw schijn? 
Wat haast g'u, o Godin, blyf nog een weinig rusten 
Op Latmus, daar gy zo veel wellust zyt gewent; 
Zo zal ik onderwyl my zelf weer gaan verlusten 
In 't hobb'lend sloepje, en gints aanschouwen, hoe, omtrent 
Den waterkant, de wint de scherpgetande zaagen 
Door d'eike balken dryft, en hoe, met groote kracht, 
De sluizen tuchtigen de felle waterslagen. 

Negentien verzen verder is de zang voleindigd. Hij miste de bekoorlijkheid van 
het ritme, die het gedicht van Poot onvergetelijk maakt. Toch zijn hier in de 
kern dezelfde elementen samengebracht, vlak na het satirsrot, dat Tulipa bedreigde.' 


Het is navrant Schermers biograaf te horen zeggen hoe op het laatst van zijn 
kortstondig leven een van pijn betrokken lijn op het gelaat lag, dat eens van 
levensmoed en levensbelofte moet hebben gestraald. 

AANTEKENINGEN 

1 De ouders Adriaan Schermer en Hester van der Heyden waren beiden van deftige oorsprong. 
Zie voor verdere genealogische en bibliografische aantekeningen de uitgave van 
Meleager en Atalante van DR. C.M. GEERARS. Uitg. Mij der Nederlandse letterkunde, nr. 54. 
Zwolse drukken en herdrukken, Tjeenk Willink, Zwolle, 1966. Ook in de reeks: Klassieken 
uit de Nederlandse Letterkunde. 
2 Zijn werk is verzameld in de bundel Poëzy, grotendeels reeds voorbereid door hemzelf, 
uitgegeven te Amsterdam, bij Marcelis van Heems, 1712, met een inleiding van Pieter Vla 

getekend door jan Goeree en gegraveerd door J. van Vianen. Zijn oeuvre-ming, platen, 
bevat zes Heldendichten, zeventien Herderszangen, drie Visscherszangen, een zang op het 

117 


Haarlemmer Hout, een stroomgedicht Het Sparen, De Stryt der Vorschen en Muyzen, een 
groot aantal Mengeldichten en een drama Meleager en Atalante. Van dit drama bestaan drie 
afzonderlijke uitgaven, zie de uitgave van DR. GEERARS, blz. 12 vlg. 
3 Het is merkwaardig hier te vernemen, dat blijkbaar althans nog . in katholieke landen 
de naamdag van de Heilige Catharina aanleiding gaf tot feesten op 25 november. De factor 
van de rederijkerskamer droeg dan traditiegewijs een jaarvers voor bij de feestmaaltijd. 
4 Titels van enkele heldenzangen: 
1706 Op de roemruchtige overwinning, behaalt op het leger der Franschen in Brabant bij 
Jodoigne (of Ramifies). 
Sonnet: Op de verovering van Ostende onder het beleyt van Veltmaarschalk Heere van 
Ouwerkerk. 
Triomfzang over de groote zegepraalen der bontgenooten in den jaare 1706. 
1707 De heldendaaden van den jaare 1707 (verlies van Spanje, behalve Barcelona). 
1708 De dapperheid der bontgenooten van den jaare 1708 (slag bij Oudenaarden, het beleg 
van Rijsel). 


1709 De tempel van Saturnus, verbeeldende den oorlogsroem der bontgenooten van den 

jaare 1709. 
1710 Het krijgstooneel der bontgenooten van den jaare 1710. 
5 DR. C.M. GEERARS, `Het komische epyllion Batrachomyomachia en zijn Nederlandse be


werkingen, NTg 61 (1968), blz. 361. 
6 Z. noot 2, blz. 361 van het in 5. genoemde attikel. 
7 DR. GEERARS noemt de volgende Nederlandse bewerkingen: 
1636 die van Isaac Burchoorn, gekwalificeerd-als moraliserende ontspanningslectuur.


.

1641 die van de Dordtse arts Johan van Beverwyck, anoniem uitgegeven. Politiek-satirische 

toepassing tot opwekking van de strijd tegen. Spanje.. 
1679 Anonieme bewerking tot een fabel in proza ' (9 klein-octavo pagina's'). Herdrukt in 
1699, 1721, 1740,: 1745. 
1709 De vertaling van Lucas Schermer. 


Een Zuidnederlandse bewerking van de Augustijner pater Joseph Pieter Jacob Verheggen 
(1749-1818). 


De Muis- en Kikvorschenkrijg, zeer vrije bewerking in de vorm van een fabel van Bilderdijk 
(in 1821), die hij een `nazangsnazang' noemt omdat hij als kind reeds met een vertaling 
uit het Latijn bezig was geweest. 


1914 LEO SPEET, Kikvorschen-Muizenkrijg. 
1951 J.M. HEMELRIJK JR. in Hermeneus. 'Een voortreffelijke vertaling in hexameters zonder 


commentaar. 
8 DR. C.M. GEERARS: Lucae Schermerf Manu.scripta Poetica, de beschrijving van een - handschrift,
t, in Spiegel der Letteren, Jg. IX (1965-1966) blz. 127-148. 


9 SCHERMER: Poezy, blz. 268. 
10 Gegevens, ontleend aan de onder 1. genoemde uitgave van Meleager en Atalante van 
GEERARS, blz. 23, waaraan ik ook verder veel instructieve inlichtingen te danken heb. 
11 Dit zijn: PIERRE DE BousY. Slechts enkele regels zijn overgeleverd van een eventuele 


tragedie van 1582; ALEXANDRE HARDY, 1604, Méléagre; JEAN BOISSIN DE GALLARDON, gaf in 
1618 in Lyon een tragedie in verband met ons onderwerp onder twee titels uit; ISAAC DE 
BENSERADE, 1641, Meteagre Tragedie; FRANCOIS JOSEPH DE CHANCEL DE LA GRANGE, 1699, 

Méléagre. Hiervan in 1709 een Nederlandse vertaling. Zie voor opmerkingen over deze 
drama's en uitvoerige analyse en bespreking GEERARS, a.w. 
12 GEERARS, blz. 58 en 59. 


13 Z. ook: GHISLAINE JARAMIE, `A la découverte d'Yseult', Miroir de l"Histoire, novembre 
1966, blz. 65 vlg. 

14 DR. W.J.M.A. ASSELBERGS, `De Zuster van de Zon', NTg. 46 (1953), blz. 295303. 
Herdrukt in Nijmeegse colleges, Tjeenk Willink, Zwolle, 1967, blz. 239. 
15 A.M. GERRITSEN, `Groot is de Artemis van Efeze', De Kern, Elseviers maandblad, december-
1965, 41 vlg. 


118 


HUBERT KORNELISZOON POOT 

23.1.1683 - 31.12.1 733 

Het is een eenvoudige boer, die in -de letteren van het eerste kwart der 18de eeuw 
de hoogste onderscheiding van het nageslacht verkreeg. Zijn afkomst telde mee 
in de waardering van de , vooruitstrevenden, omdat zij daarin een toekomst van 
voortschrijdende volksontwikkeling begroetten; voor de conservatieven was deze 
dichter een reële vertegenwoordiger van een soort ongerept Arcadië. 
Maar het poëtisch genie reikt verder dan een min of meer bewuste herkenning 
van maatschappelijk oud of nieuw, want ook een latere lezer zal worden getroffen 
door poëtische woordenkeus en verstechniek. 
Voor deze plattelander, die wist van de grote problemen van watersnood en veepest, 
van moeizaam verworven vrede en naoorlogse moeilijkheden, was Hollands 
natuur een bron van inspiratie geworden. Hier volgen enkele regels uit zijn gedicht 
Mei; het is een door het harde leven gerijpt man die spreekt: 

`Zoo verdween met natte leden 
'S Winters graeuwe dwinglandy 
Voor de groene monarchy 
Der bebloemde lieflykheden 

.0000.... 

't Westen waeit, met bolle vlaegen, 
Weligh t'onswaert, pas op pas. 
Spichtigh riet en molligh gras 
Danken 't zoet der zachte dagen 
Voor-den groei, die 't hart bekoort, 
Daer men hem nu piepen hoort. 

Haegen worden paradyzen. 
En het verschóntloken kruit 
Waessemt zulke -geuren uit, 
Dat er doden van verryzen. 
D'aerde toont, in , wyk by wyk, 
Schaduwen van 't hemelryk. 

0000..... 

'T Velt vergeet zyn' mont te sluiten. 
En de steên, met lust verlaén 
Ryden, varen nu, en gaen 
Om een Meigezigt naer buiten. 
Daer verdwalen d'oogen bly 
In Godts lantschapschildery. 

Bleef 't geschaepen onvolprezen 
Van den keurelyksten toon; 
Hoe volmaekt en overschoon 
Moet de Schepper dan wel wezen! 
0 hoe kunstigh is de hant, 
Die het Oost en West bespant! 

Hemel, leer ons recht bemerken, 
Hoe gy voor ons welzyn waekt, 
En de tyden vruchtbaar maekt. 
Leer ons in die milde werken 
U meer vinden, vry van smart, 
En vernieu ons wintersch hart. 

119 


Dat blyv' dor noch koudt van deugden, 
Maer vereere uw Majesteit 
Wasdomryke dankbaerheit. 
Met de schepsels die 't verheugden 
Hou 't uw' lof zoo fris en groen 
Als gy 't groenste bloeisaizoen.' 

Ook hij zag zoals genoemde tijdgenoten en voorgangers schilderijen in de natuur, 
maar wie leerde hem daarnaast de zo scherp bestudeerde `entrée en scène' van de 
geraffineerde actrice in Herodes' dochter Salome? De geregelde omgang met de 
Bijbel? Welk een diepe inhoud krijgt het woord `natuur' bij Poot. 

`...Maar zie eens op! Wie treedt daar dartel binnen, 
zoo rijk gesierd om ieders gunst te winnen? 
01 't is Salomé alree ten dans bereid. 
Ik ken haar wel aan die lichtvaardigheid. 


Toen nu Salomé al dieper in de kamer 


getreden was — scheen z'elk nog aangenamer. 


Zij eert den vorst met een beleefden groet 


en roert in 't end haar afgerichten voet! 


Wat dans is dat? 


0! wonder! gij zoudt meenen 

dat zij gansch vlug, met wieken aan de beenen 

geen marmer raakt! Al! ziel wat losser zwier. 

Hoe aardig past die maatdans op de fier! 

Gelijk in Mei de vogels, schel in 't zingen 

Van tak op tak door groene blaadren springen, 

als 't liefelijke weer en 't schoone morgenrood 

hen tot vermaak en zoete weelde noodt; 

of juist gelijk op ongebaande bergen 

de wilde geit, als haar de jagers tergen, 

ras henenspringt en korte paden maakt, 

zoo valt dees dans...... dien geen beminnen wraakt.' 

Geen gevierde ster op het toneel van de Parijse opera zou deze Salomé de charme 
van het beheerste optreden in tegenstelling tot de sierlijk snelle dans verbeteren. 
De twee uitgewerkte Homerische vergelijkingen roepen de geest van een andere 
dichter op, die eveneens inspiratie vond in de maand mei en rake landschap 

melodieuze verzen en treffend enjambement verbond.-schildering met 
Is het mogelijk, dat in een tijd van geprezen navolging der twee eeuwen oude 
principes, een eenvoudig man eenzelfde gevoelige snaar wist te treffen als de 
artiest, die meer dan twee eeuwen later kwam? 
De drie gedichtenbundels zullen een antwoord geven op deze vraag.' 

Hubert Korneliszoon Poot werd geboren te Abtswoude en ingeschreven in het 
doopboek van de Nederlands-Hervormde Gemeente te Schipluiden op 23 januari 
1689 (de dichter zelf geeft soms 29 januari als zijn geboortedatum). 
Zijn voorouders behoorden tot de voorname boerengeslachten in Delfland. Op 
een bord in de Ned. Herv. Kerk te Maasland kan men nog een afbeelding zien 
van het wapen dat hun wordt toegedacht: `in blauw een natuurlijk-gekleurde 
bebladerde jonge boom (poot) op groene grond, vergezeld van vijf puntige zilveren 
sterren.' 

120 


Uit Poots gedichten zou men geneigd zijn af te leiden, dat het thuis niet ruim 
gesteld was. Ze waren weliswaar niet rijk, maar van armoede was geen sprake. 
Het was voor een boerenzoon uit die dagen zeker niet vanzelfsprekend dat hij 
naar school werd gestuurd; Poot bezocht de school te Schipluiden. Ook komen 
zijn ouders tegemoet aan de artistieke aanleg die ze in de jongen vermoeden: ze 
schenken hem een viool. 
De dichter heeft zijn vader en moeder steeds in hoge ere gehouden. Op zijn 
tweeëndertigste verjaardag schrijft hij: 

Gy gaaft my ouders, laag van naemen, 
Maer die 'k my echter om hun deugt 
En vroomheit by geen vorst zou schamen. 
Zie daer een' spiegel voor myn jeugt, 
Een voordeel dat veel kinders missen.' 


Over zijn kunstzinnige neigingen in de kinderjaren luidt het nog in 1728: 

`De zoetheid der muzyk had my rasch ingenomen. 
Daer most een vedel zyn, een zyden lint daeraen; 
En ik begon in 't kort een' raeren toon te slaen. 
Het baerde schier een' klank met stryken, toetsen, grypen, 
Alsof ge een roestigh mes hoorde op een' drempel slypen. 
Zie, zoo dicht grenst die kunst aen d'eedle dichtery. 
De lierman en poëet gaen dikwyls zy aen zy. 


Omtrent en voor dien tyt plagt my de zin te dringen, 
Van zelf, en slecht in zwier, tot pennetekeningen 
Van huis en hof en kerk en mens en dier en plant. 
'k Bewaer de stukken nogh, van rotten aengerant.'s 

Geerars wijst erop, hoe hij belangstelling toont voor het muziekleven van zijn tijd 
en wat de schilderkunst betreft, dat hij later bevriend is met de Delftse portret 

beroemde Adriaen van der Werff, die beiden door-schilder Van der Wilt en de 
hem werden bezongen, en met Henrik van Limborg, leerling van Van der Werff en 
de in Frankrijk gevierde Nederlandse schilder Hendrik van Hulst.` 
Jacob Spex, die het `Leven van Hubert Korneliszoon Poot' beschreef in een woord, 
dat voorafging aan de laatste gedichtenbundel, vertelt anecdotisch, dat Poot als 
kind tekende, `slechts gedient van eenigh sap, uit bloemen geperst, en andere 
geringe hulpmiddelen, ook zonder onderwys; allerhande levendige en levenlooze 
zaeken, op eene geestige en overaerdige wyze.' 
Toch zou het de dichtkunst zijn, die hem het meest aantrok. Jong reeds een 
nieuwsgierige geest, verzamelde hij zoveel mogelijk boeken. Eens verkocht hij 
een gouden ring, die hij gewoon was te dragen, om zelf boeken te kunnen kopen. 
Zijn moeder stierf aan tering, toen Hubert achttien jaar was. Zij was een stille, 
vrome vrouw geweest, niet gehecht aan aardse schatten en grootheid en genie-
tend van de natuur, een verstandige en zorgzame echtgenote. 
Bij de dood van de moeder waren er nog drie zusters in huis, maar de familie zal 
toch vooral in de zoon de gewenste hulp voor de vader in het gemengd boerenbedrijf 
hebben verwacht. 
Die zoon echter distancieerde zich graag van het boerenleven. Voor hem miste 
dit het aureool zich koning te weten op eigen erf. Wel hield hij veel van de 
natuur en heeft hij haar nooit in zijn leven kunnen missen, maar de weerstand 
in deze begaafde jonge man richtte zich tegen het harde zwoegen voor een zeer 

121 


schraal bestaan, een ploeteren van de ochtend tot de avond, dat een belemme


ring bleek voor de geestelijke ontwikkeling. In eigen kring werd hij zeker niet 

begrepen en waarschijnlijk ontkwam hij ook moeilijk aan domme en altijd be


reide dorpskritiek. 

Nu waren er in een tiental gehuchten rondom Abtswoude en ook in Delft rede 

welluidende namen en gevestigde tradities. Spex noemt Schip--rijkerskamers met 
luiden en Ketel als door Poot bezocht. De Kamer van Schipluiden bestond reeds 
omstreeks 1580 en heette "t Rosmareyn'. De bijeenkomsten werden gehouden in 
de herberg `De Vergulde Valck'. Het bestuur bestond uit een Keizer en een Prins 
en een Vaandrig. Er was ook een Kolvenaar of Kolfmeester. De Kamer van 
Ketel kon zich eveneens op ouderdom laten voorstaan: ze bestond sinds 1602, 
droeg de naam `De Zonnebloem' en had tot zinspreuk 'Noyt meerder vreucht'. 
De klankvolle namen riepen wel laat-middeleeuwse zwier op, maar dekten daarmede 
nog geen kunst. Het aanvankelijk enthousiasme van Poot voor deze rijmbeoefenaars 
luwde spoedig, al kon hij moeilijk het klankbord missen voor eigen 
dichtpogingen. Hij heeft later een humoristisch woord voor deze vroege liefde 
tot het vak. 

`Geloof my, jonglingschap, de dichtkunst kan ook hinderen, 
Leert dezen schoonen tredt vry aen uw brave kinderen, 
Zei d'eerentfeste kreeft, en kroop vast zydeling. 
Het rymen is een zoet en zot en zeldzaem ding.' 


Hoogtepunten voor de Kamers waren de jaarlijkse refereinfeesten der kermissen. 
Maar zo'n 'concours' ontaardde vaak in ongebonden feestpret, dat bij serieuze 
ingezetenen een slechte reputatie had; Poot deed er wel aan mee. 
Winst is voor hem geweest, dat althans één der leden van de Kamer, een zekere 
Jan Guldeleeu, hem heeft aangeraden zich enkele boeken te verschaffen;-waarschijnlijk 
waren het de bundels van Antonides van des Goes. 
Er is ons uit zijn eerste gedichtenbundel nog bekend, dat Poot heeft meegedaan 
aan een van de door de rijderijkerskamer uitgegeven prijsvraag: 


`Wie sprak die nimmermeer gesproken hadt te voren? 

Wat sprak by toen de val zyns vaders was beschoren?' 

Waarop we uit eigen geschrifte van Poot kunnen lezen: `Hierop hebbe ik dan 

ten dienste van goede vrienden, uit de schriften van Herodotus, Plutarchus en 
anderen, het geval van Krezus en zynen zoone neêrgezet.' Misschien heeft -hij bij 
die gelegenheid een prijs behaald. 
Van 1711 tot ongeveer 1727 kunnen we Poots literaire en geestelijke ontwikkeling 
volgen, vooral uit de drie bundels gedichten." 

11 mei 1732, op 43-jarige leeftijd, is hij getrouwd met de 30-jarige Neeltje 
't Hart, die hij reeds kende in 1722. Het is mogelijk, zo veronderstelt Leerars, 
dat hij haar had ontmoet bij het huwelijk van zijn zuster Neeltje met Pieter 
Sprokkenburg op 19 april 1722 (bij welke gelegenheid hij een bruiloftsvers 
schreef, dat weinig oorspronkelijkheid vertoonde). Zij vestigdezich na haar huwelijk 
te 's-Gravenzande, de woonplaats van haar man. Ten huize van zijn zuster 
en zwager kan hij deze Neeltje 't Hart, dochter van een der beide burgemeesters 
hebben ontmoet: er zijn nl. aanwijzingen, dat de families 't Hart en Sprokkenburg 
-met elkaar verwant, althans bevriend waren. 
Neeltjes vader had blijkbaar financiële bezwaren tegen het huwelijk gehad, maar 

122 


toen het paar trouwde, was hij al vijf jaar. overleden. Ook Neeltje zelf heeft 
telkens weer het huwelijk uitgesteld. Misschien heeft ook zij aanvankelijk de 
boer-dichter niet geheel begrepen. Steeds minder voelde Poot zich thuis op akker 
en dorsvloer en in mei 1723 ging hij naar Delft om te trachten daar een bestaan 
op te bouwen van zijn werk als schrijver. Helaas kwam hij er in verkeerd gezelschap; 
maandenlang gaf hij zich over aan zijn drankzucht, zoals zovelen in zijn 
tijd. Gelukkig heeft hij zich tenslotte losgemaakt van deze 'vrienden' en als een 
gebroken man keerde hij terug in Abtswoude; jarenlang, eigenlijk tot zijn dood 
toe zijn de vernedering van een mislukte culturele onderneming en het schuldbesef 
van innerlijke zwakte hem tot een druk geweest. Deze geknakte fierheid, 
die psychologisch gezien op een fataal moment in zijn leven was gekomen, is des 
te meer meelijwekkend omdat hij zijn verloofde graag had willen bewijzen wat 
hij waard was en in schijn de bekrompen omgeving gelijk kreeg met haar meedogenloze 
kritiek. Is het een wonder, dat de terugblik op eigen leven in zijn 
laatste gedichten vaak het karakter van een verdediging heeft, ook het huwelijksaanzoek? 
De crisis duurde enige jaren, die getekend zijn door zwaarmoedigheid, ziekte, en 
geloofsmoeilijkheden. Toen hij eindelijk de eigen verworven gemoedsrust in God 
had gevonden, toen het jawoord voor het huwelijk was gevallen en het geluk 
zich aankondigde, besloot het paar zich in Delft te vestigen. Poot hield er 
een tabakshandel. Deze leverde weliswaar niet veel op, maar mogelijk mocht hij 
rekenen op enkele vaste inkomsten: een moederlijk erfdeel, een uitkering voor 
het werk, verricht als welgeboren man in de Hoge Vierschaar. van Delfland. 
In de zomer van 1733 werd de kleine Jacoba geboren, die de ouders reeds dertien 
dagen later weer moesten missen. Het grote verdriet drukte de vader uit in een 
eenvoudig aandoenlijk vers. Vijf maanden later, op oudejaarsavond, zou hij zelf 
heengaan, waardoor een einde kwam aan een moeizame gerechtvaardigde strijd 
voor wat geluk, wat welvaart, wat verwerkelijking van innerlijk leven. 
Poots oudste gedicht is van 1711: het is getiteld Herdersklagt Zoethart, een lied 
naar aanleiding van de dood van een jongeman, misschien de schoolmakker die 
hij zich later nog graag herinnert. Het vers had als voorbeeld de Herderszang 
Da f nis van Antonides. 
Uit 1713 zijn de twee door Willis afzonderlijk uitgegeven gedichten: De Vrede 
in den Jaere MDCCXII1 en Rampen van het Vredejaer. Nederland werd nl. onmiddellijk 
na de vrede in de zomer door zware slagregens geteisterd, die het land 
onder water zetten. Als strijdbaar calvinist schrijft Poot de ellende toe aan de 
verdorvenheid van de mensen. Blijkbaar volgde hij hier Huyghens na.óa 
In 1714 verscheen Poots Kenschets des Dichters, waarin hij aankondigt te willen 
dichten in het voetspoor. van Vondel en Hooft. 
De bij Arnold Willis gedrukte Mengeldichten zijn van 1716.8 Deze bundel bevat 
weliswaar verzen van allerlei aard, voorzangen, bijbelstoffen, gelegenheidsgedichten, 
eigenlijke mengeldichten, maar centraal daarin zijn de minnezangen.? Poot 
had de uitgever voorgesteld deze afzonderlijk uit te geven, maar deze oordeelde 
zijn roem niet zo gevestigd, dat hij die wens tegemoet kon komen. Hij was slechts 
bereid tot een publikatie, als daar ander dichtwerk aan werd toegevoegd, wat is 

gebeurd.° 
Deze minnezangen bezitten een kern in drie mythologische gedichten; zij moeten 


hier voorop staan, omdat zij een controverse oproepen, die de tegenstelling tussen 

oude en nieuwe stijl accentueert, en zij vroege renaissance en prille romantiek 

123 


verenigen. Het zijn de gedichten Mars en Venus Beddepraet, een dialoog; De 
verliefde Venus en De Maen by Endymion, alle drie overbekende klassieke gegevens, 
onderwerpen die men in de schilder-en beeldhouwkunst, op wandtapijten, 
vazen, bijoux, in de muziek èn in de literatuur herhaaldelijk tegenkomt. 
De geschiedenis van Venus' overspel met Mars bv. is te vinden bij Homerus, 
waar in de Odyssee de zanger Demodokos ze vertelt bij het bezoek van Odysseus 
aan het hof van de koning der Phaeaken Alkinoös (Boek VIII vs. 261-366); het 
verhaal De verliefde Venus kan worden ontleend aan Ovidius' Metamorphosen 
(Boek X, vs. 503-559) : De hele wereld, goden, dieren, mensen wordt door 
Cupido's pijl getroffen, ook Venus zelf. Zij wordt zo hartstochtelijk verliefd op 
de schone jager Adonis, dat zij de hemel verlaat om hem te volgen in bossen en 
op bergen, waar hij door een wild zwijn wordt gedood. De ontroostbare Venus 
laat een bloem ontstaan uit zijn bloed, de anemoon. (Poot spreekt in dat gedicht 
niet over het slot van dit verhaal). 
Het derde gedicht, De maen by Endymion, bevat een motief dat reeds voorkomt 
op een zeventigtal Romeinse sarcofagen, `als uitbeelding van de magische slaap 
en de ontwaking daaruit tot een paradijselijk leven. Als christelijke parallel ver 

dan later Jonas in de plaats van Endymion'.° Er zijn niet minder dan een-schijnt 
kleine 130 schilderijen en tekeningen met het Diana-Endymion-motief. Men 
vindt het o.a. bij de Griekse dichters Sappho, Nicander, Theocritus en bij de 
Romeinen Cicero, Ovidius, Catullus, soms met afwijkende lezingen. 
Ook bij de neo-klassieke schrijvers worden accenten gelegd die typerend zijn voor 
de schrijver of zijn tijd.1° Asselbergs acht Poots visie van het motief het duidelijkst 
uitgedrukt door het commentaar, dat Ludolfs Smids geeft bij de zeventiende 
heldinnebrief van Ovidius in de proza-vertaling van Abraham Valentijn. 
Daar heet Endymion 'een schoone veehoeder, van Jupiter in den hemel opgenomen; 
doch aldaar Juno beminnende en aansoekende, is hy weder op het aardryk 
neergesmeten en op Latmus (een berg in Kariën niet verre van Milete) met een 
langdurige slaap gestraft. Naderhand is Diana of liever de Maan op hem verliefd 
geworden: hetgeen niet onaardig is versierd, omdat hy een groot liefhebber 
synde van de sterrenkunde, de loop der maan bysonderlyk heeft gadegeslagen.' 
Nu voegt Poot er volgens Asselbergs een element aan toe, dat bij de klassieken 
niet is te vinden en dat hij misschien . heeft ontleend aan Jan van Broekhuizen 
(In diens uitgave van David van Hoogstratens Poëmata van 1711), nl. dat de 
sterren en de waakzame koren van de nacht getuigen waren van Diana's liefdesidylle. 
Zij worden door Poot terloops satyrs genoemd. Verder herkent men bij 
hem aan een . enkel woord invloed van Seneca, Ovidius, Hesiodus, Theocritus, 
Vondel, Hooft en misschien zelfs Cats. En toch geeft de dichter bij al deze klassieke 
en neo-klassieke ontleningen iets origineels: de weergaloos-meesterlijke beschrijving 
van de stilte op Latmos', de schilderachtige strofe, die het 'ingepolderde 
laagland' van Abtswoude oproept en de `auditieve gewaarwordingen'. Asselbergs 
eindigt het artikel, na nog gewezen te hebben op enkele renaissancistische 
kunstgrepen, op Poots ontvankelijkheid voor de nacht en preromantische maneschijn, 
waarin de dichter als dromer iets van eigen gevoelens openbaart in zijn 
waardering voor deze onpersoonlijke kunst, die toch persoonlijk wordt. `Het 
(maangedicht) draagt in zich het onomschrijflijk Je ne sais quoi, dat is iets teders, 
waaruit de ziel van Poot en de ziel van heel de nakomelingschap, geslacht aan 
geslacht, zichzelf ervaren hebben.' 
Leerars concretiseert en intensiveert deze gedachtengang in een tweetal artikelen 

124 


en de uitgave der minnezangen.x' Poot wordt voor de schrijver het type van de 
manierist: de mens, die o.a. de directe werkelijkheid schuwt, de schemer liefheef 
t en die zich in duistere en dubbelzinnige metaforen uitdrukt. Deze kunst 
van verdroming en versluiering gebruikt ook de klassieke mythe als middel tot 
verhullende uitbeelding van verborgen, innerlijke, subjectivistische problematiek. 
Gezien in dit licht kan de 'boelage' van Mars en Venus het primair-seksuele typeren, 
de ongeremde hartstocht, met Mars als toonbeeld van de veroveraar en 
Venus de in schijn weigerende, maar in werkelijkheid de partner prikkelende 
sensuele overspelige; de Verliefde Venus zou wijzen op het initiatief, dat alleen 
van de .vrouw uitgaat in een wereld, waar slechts de liefde heerst en in de Maen 
by Endymion zou men in de slaper, Poot zelf kunnen herkennen als de gelukkige 
in zijn ziel: vandaar dan misschien zijn voorliefde voor de avond en de nacht. 
Ook in de overige gedichten van deze cyclus van minneliederen (het zijn er negentien, 
nog te verdelen in vijf gesloten onderdelen) weet Geerars de manieristische 
droomerotiek te herkennen, bv. in 't Bedrogh der Droomen, Wachten, Herden 

zij alle dragen door het petrarkistisch karakter in traditionele motieven,-king; 
compositie, vernuftig woordenspel, diminutiva en andere geijkte stilistische vormen, 
tot in het laatste danklied aan de Muze, het Dankoffer aan Erato toe, het 
stempel van de renaissancistische cultus der liefde. Het is erotische poëzie, die 
kon aansluiten bij die der middeleeuwen, de vroeg-christelijke (o.a. gesteund door 
de kerkvaders), waarbij de liefde voor de schoonheid der vrouw — immers een 
lager wezen dan de man — slechts geoorloofd was indien ze gezien werd als 
afstraling van Gods schoonheid. Zij was ook ontvankelijk voor Plato's nieuwe invloed, 
die idealisering van de liefde betekent, waardoor men tot de hoogste schoonheid 
kan komen, tot hoge en voorname levensvormen. In plaats van de verovering 
van de heroische minnaar komt de idealisering, met het gevolg, dat zijn rol 
passiever is; in deze verheffing boven de realiteit, in dit reiken naar het hoogste, 
naar `beschaving',. is ook `ruimte voor de individuele persoonlijkheid, voor uit 

gevoelens en emoties van het eigen hart.' In de eenzaamheid van-drukking van 
zijn dichterschap zou Poot door zijn creatieve imitatie en in de voetsporen van 
zijn voorgangers, het introverte, ambivalente en het nerveuze van zijn persoonlijkheid 
kunnen onthullen. 
Mevr. Dr. Maria Schenkeveld is het in haar dissertatie Het dichterschap van 
Hubert Korneliszoon Poot. Een vergelijking van de Mengeldichten en het Vervolg 
der Gedichten, een nauwgezette studie en een prachtige evocatieve interpretatie 
van een groot deel van Poots werk, met deze opvatting niet eens. Zij ziet geen 
enkele aanwijzing voor identificatie van Endymion met Poot. Mars en Venus 
Beddepraet betekent geen afstraffing van seksualiteit: dan zou men te kort doen 
aan het luchthartig karakter van het gedicht: het is Mars' opschepperij, die wordt 
weggehoond. En wat De verliefde Venus betreft: in de maniëristische literatuur 
zou voor de Adonis-figuur gewezen kunnen worden op homo-erotische tendenties, 
daarvan merken we in Poots gedicht niets. Het is de bravoure-toon, die uit 
de slotregels opklinkt. De oneerbiedige getuigen in de liefdesgedichten versterken 
telkens het spottende element erin. Poots latere distantie van de minnedichten 
zou volgens Mevr. Schenkeveld niet berusten op vrees voor ontdekking van de 
bijzondere aard zijner erotiek, zoals Geerars voorzichtig suggereert in verband 
met Poots lange verloving; diens eerste veronderstelling — geldgebrek — ligt meer 
voor de hand: dit maakte de vader en de toekomstige bruid minder enthousiast 
voor de verbintenis; de dichter wilde niet meer louter bekendheid als minnedichter. 

125 


In Geerars serieuze bespreking van Mevr. Schenkevelds boek, waarin vooral de 
nadruk valt op de waardering voor de voortreffelijke analyses, kan men wat 
betreft de minnedichten deze zin lezen: `Ik ben geneigd, anders dan voorheen, 
mijn interpretatie als te direct toegepast af te zwakken, maar zou de groep, zeker 
tegen de achtergrond van de zeer uitgebreide traditionele interpretatie van de 
fabulae in literatuur en beeldende kunst — en dat was immers toen Poots voornaamste 
inspiratiebron —, willen blijven zien als uiting van voorkeur voor ambivalentie. 
Uiteraard — zoals ik ook heb geschreven — niet in het persoonlijk liefdesleven 
van Poot, maar in de geneigdheid van zijn aard als dichter.' 
Nu is mij zowel de verklaring gezien vanuit de spot in deze gedichten als de 
vergelijking met de beeldende kunst uit het hart gegrepen. Asselbergs' constatering 
van het nieuwe element in deze materie, de ongewenste ondeugende toeschouwers, 
is de vondst, die ons misschien voor het eerst heenwijst naar het feit, 
dat in Nederland althans in de grond der zaak is afgerekend met de antieke 
godenwereld. Boven n.a.v. Schermers poëzie, schreef ik reeds enkele regels over 
de veranderende opvatting wat de zolang om haar kuisheid vereerde Diana betreft. 
Hier hebben ogen zelf gezien, dat ook zij kan bezwijken voor. `Venus' liefde. Voor 
de min of meer ingehouden pret van het toekijkend publiek bij de flirt van Mars 
en Venus geldt hetzelfde. 
Nog in 1751 beeldde Boucher Mars en Venus Beddepraet uit met een leger van 
charmante gevleugelde kleine amours in de lucht, stralend glimlachende putti; 
het werk had ook nog voor de toenmalige cliënt een groot succes als gobelin, zoals 
ook een modern jong publiek in Poots mythologische gedichten niet anders dan 
de humor opmerkt. Misschien zelfs redt de lach der satyrs om Diana's naief verraad 
voorlopig nog haar bestaan: de frivoliteit der Louis XV-stijl betrok bv. graagde antieke godenwereld in haar kunstuitingen — immers zo bekend bij iedereen, 
zo charmant, zo psychologisch de lachende waarheid weergevend. Maar diezelfde 
waarheid is ook ondergronds op mars en de ondermijning van Diana's gezag is 
niet meer te stuiten. 
Iets anders geformuleerd, maar in de grond der zaak geladen met dezelfde gedachtenwereld 
is het voor muziek bestemde scenario van de bekende Italiaanse componist 
uit die tijd Pietro Metastasio (1698-1782). De titel, bestemd voor een 

cantate, luidt: 'L'amor prigioniero', `de liefdegod gevangen': Amor is toevalligterecht gekomen in de netten van Diana, en deze, gelukkig zich op hem te kunnen 
wreken, omdat hij zo dikwijls haar nimfen trachtte te verleiden, besluit zijn 
vleugels te laten plukken, zijn pijlen te breken. Maar waarom aarzelen dé nimfen 
de opdracht uit te voeren? Omdat Amor verklaart, dat `geen van haar zonder 
liefde kan leven, zomin als de goden, de mensen, de bomen, de stenen. En hijonthult het verschrikkelijke geheim: zelfs Diana, de schijnbaar koele, ongenaak


bare, brandt van liefde voor Endymion. Dit breekt de weerstand der toornigegodin: ook zij onderwerpt zich aan de liefde. Zij geeft Amor de vrijheid en vraagthem nederig vergiffenis: voortaan zal ook zij tot zijn volgelingen behoren.' Er 
werden drie cantates op gecomponeerd, die alle drie tot de luister van Maria 
Theresia's hoffeesten moeten hebben behoord." 
Uit deze toelichting op de spot in deze gedichten, blijkt hoe zeer ik meen dat de 
literaire gegevens andere kunstuitingen evenaren. In de 19de en in de eerste 
helft der twintigste eeuw is dit voor onze 18de eeuw al te zeer verwaarloosd 

ten detrimente van een positieve waardering van het typisch Nederlands karakter. 
Wanneer nu Geerars veronderstelt, dat het alom verbreide droommotief een 

126 


diepere betekenis zou kunnen hebben en als voorbeeld o.a. wijst op een schilderij 
van een door Poot gewaardeerde vriend, Adriaen van der Werff (Kralingen 
21.1.1659 - Rotterdam 12.11.1722), met als onderwerp `een naakte vrouw met 
extatische gelaatsuitdrukking voor een in de wolken verschijnend droombeeld 
van de geliefde', dat als onderschrift draagt `De voorstelling is meer waard dan 
de werkelijkheid', dan vraagt men zich inderdaad af: is dit nu ernst of spel? 
Het is in eerste instantie een mode; een mode, die reeds in de 16de eeuw was 
begonnen, waarbij de droom soms ernstige, mystieke betekenis had en soms niet 
was te scheiden van raillerie. Al wat vermomming, maskerade, verwisseling van 
personen, het aannemen van een andere naam, mystificatie, parodie, burleske 
stijlverwisseling, karikatuur was, had veel succes en wat aanvankelijk sacraal was 
bedoeld werd soms geseculariseerd tot luchthartige scherts. Ik denk in dit verband 
aan een der lichtelijk ironische illustraties van Moreau le Jeune, getiteld 
L'ombre d'Eglé, bij de bekende Franse Chansons de la Borde: Amor brengt een 
naakte vrouwefiguur in een sluier aan een op een bed rustende man. Het onder 

luidt: 'Ariette, lui dit Eglé, ne détourne point la vuéé.'18 Nu was het bekend-schrift 
dat de nimf Eglé er op uit was de herders met stoute grapjes lastig te vallen voor 
wat lachend spel, maar het verbaast toch wel in deze tekening het spiegelbeeld 
te herkennen van Bernini's beroemde beeld in Rome van De Heilige Theresia van 
Avila in extase.1 ° 

De 'creatieve imitatio' kende geen grenzen in het spel met de ernst en sluit zich 
in feite aan bij de Erasmiaanse kritiek. 
Zeker is Poot trots geweest, dat ook hij mee kon doen aan liefdeslyriek in neolatinistische 
stijl, door Tebaldeo en Bembo ingeluid, dat ook hij ze naar inhoud, 
vorm en compositie wist te hanteren tot in de finesses. Het werk van Horatius 
en Ovidius (door hem natuurlijk gelezen in vertaling), van Hooft, Vondel, Huy-
gens, Spiegel, Antonides, Jan van Hoogstraten en Broekhuizen, had voldoende 
autoriteit voor hem om de iconologische renaissancetraditie ernstig te nemen en 
trouw te blijven. Ook hij bleef dus de pathetische retoriek der mode volgen. 
Maar hij bewees tegelijk gevoel voor humor te bezitten en met flair voor natuurromantiek 
spontaan zijn gevoel te uiten in een schone klanksymbolische vorm. 
Ik meen tenslotte, dat Poots liefdeslyriek nog wordt verduidelijkt door een ver 

werk van de Franse fabeldichter De La Fontaine (1621-1695).-gelijking met sommig 
Ook deze is als Poot een onafhankelijke geest, die levenslang iets behield van 
een spontaan, regionaal, primitief karakter, van grote liefde voor het buitenleven, 
voor de mensheid, die hij via de natuur intelligent, geestig, gevoelig, ook wel 
ironisch weet uit te beelden. Hij publiceerde in 1658 zijn Songe de Vaux, een 
beschrijving van het prachtige kasteel, gebouwd voor zijn mecenas Foucquet in 
de nabijheid van Melun en omringd door een grote tuin, het werk van Le Nótre.9° 
La Fontaine verdedigt in zijn voorwoord de literaire vorm van de droom met te 
wijzen op de Roman de la Rose, Poliphile en Scipio; het is bekend, dat hij de 
Oudheid nog altijd als de bron voor inspiratie beschouwde. 
In een tweede voorwoord zegt hij, dat als hij spreekt over Aminte, de lezer kan 
veronderstellen, dat hiermee een bepaalde persoon is bedoeld; ofwel, dat de 
schoonheid van de vrouw in het algemeen wordt bezongen; of tenslotte, dat deze 
figuur al wat mooi is om ons heen weergeeft. 'Ceux qui cherchent en tout du 
mystère, et qui veulent que cette sorte de poème alt un sens allégorique, ne 
manqueront pas de recourir aux deux dernières. Quant à moi, je ne trouverai 
pas mauvais qu'on s'imagine que cette Aminte est teile ou teile personne; cela 

127 


rend la chose plus passionnée, et ne la rend pas moms héroique.' 2

' 

In deze droom zoekt de dichter de hulp van de Slaap, om te vragen hem de 
schoonheid te tonen van Vaux; diens verblijf bevindt zich diep in een bos ver 

waar Stilte en Eenzaamheid heersen; het is een natuurlijke rotsholte,-scholen, 
door de lanen versterkt om licht en lawaai te weren. 
Om strijd worden nu vier verschillende vormen van kunst verheerlijkt: de bouwkunst, 
schilderkunst, tuinarchitectuur en de poëzie. Een aantal op zich zelf 
staande werkjes illustreren de schoonheid, waarvan twee voor ons doel de aandacht 
trekken. Het ene beschrijft in dichtvorm Les Amours de Mars et de Vénus, 
zoals dit was uitgebeeld op een wandtapijt; het is de bekende geschiedenis met 
eenzelfde spottend accent als Poots Beddepraet. Het eindigt aldus: 

`Les noires Sceurs appréterent Ie lit; 
Et nos amants trouvant l'heure opportune, 
Sous le réseau pris en flagrant délit, 
De s'échapper n'eurent puissance aucune. 
Vulcain fait lors éclater sa rancune: 
Tout en clopant le vieillard éclopé 
Semond les dieux, jusqu'au plus occupé, 
Grands et petits, et toute la sequelle. 
Demandez-moi, qui fut bien attrapé? 
Ce fut, je crois, le galant et la belle"2 


Vooral de toegevoegde aantekening eronder bewijst, hoe ook La Fontaine de uit 

gegeven verwacht: 'Cet ouvrage est demeuré imparfait pour de-breiding van het 
secrettes raisons; et, par malheur, ce qui y manque est Pendroit le plus important: 
je veux dire les réflexions que firent les dieux, même les déesses, sur une 
Si plaisante aventure. Quand j'aurai repris l'idée et le caractère de cette pièce, 
je l'achèverai.' 
In het andere verhaal zien we de jongeling Acanthe op zoek naar de schoonheid 
van de nacht. Hij begroet de morgenstond met een lied om de vogels te wekken. 
Dan ontdekt hij onder een boom een in slaap gevallen nimf op een bed van bosviooltjes. 
Een diepe ontroering treft hem over zijn gehele lichaam. Het is Aminte. 
Zephyrs spelen met een sluier, die haar borst bedekt en Acanthe wordt door 
haar schoonheid overweldigd. `Il semblait que mon áme fut accourue tout entière 
dans mes yeux.' Hij zou haar een zoen willen geven, maar eerbiedige vrees weerhoudt 
hem. Dan opent Aminte op het gezang van de nachtegaal haar ogen, 
springt op, ziet Acanthe boos aan en wil vluchten. Acanthe belet haar dit door 
haar rok te grijpen en in een knielende houding bezingt hij haar schoonheid en 
verdedigt zich. Zij ontdooit en erkent, dat zij is gekomen om te laten zien, 
dat natuurlijke schoonheid kan wedijveren met die der kunst, hoe magistraal 
uitgevoerd op Vaux. In het daarop volgende gesprek vraagt Acanthe of ze zijn 
liefde zal blijven afwijzen, waarop Aminte antwoordt, dat liefde een gevaarlijk 
ding is en dat in veel gevallen, dit geldt ook voor hen beiden, vriendschap samen 

wederzijdse achting valt te verkiezen boven liefde. Daarop gaat ze-gaand met 
heen om haar gezellinnen te zoeken. Acanthe volgt haar met `de ogen, verbaasd 
dat hij met deze woorden gelukkig is. 
In deze geschiedenis ontbreekt de humor. Een liefdesscène in een schone nacht, 
het probleem van vriendschap en liefde, de nadruk op ontroering en op de stilte 
en de schoonheid der natuur geven bij de rotsvaste classicist La Fontaine reeds 
een romantische indruk. Waarom zou dit niet op soortgelijke wijze voor Poot 

128 


kunnen gelden? De Maen by Endymion is misschien toch meer dan scherts: in 
zijn verlangen naar liefde kon ook hij geconfronteerd worden met het romantisch 
afwegen van vriendschap of liefde, en kon het gemis van liefdesbevrediging in 
het gegeven hem treffen.'

-

Deze eerste bundel Mengeldichten, vol navolging van Horatius en de grote zeventiende-
eeuwers, toont door de minnepoëzie vooral, dat het paganistisch karakter 
van de renaissancepoëzie hem boeide en het zal in zijn denken een concurrentie 
betekenen met het oeroud christelijk erfgoed, dat hij van huisuit had meegekregen. 
Zijn pastorale poëzie zal de herderstaferelen tekenen zoals de gevestigde 
literatuur die voorschreef. Hij is er zich van bewust, dat hij onder moeilijke 
omstandigheden een eigen taak heeft in het leven: boer zijn en toch kunnen 
slagen met zijn gedichten; achter de ploeg in gedachten reeds vooruit 'naer myn 
eng schryfvertrekje zweven'. Daarom kiest ook hij zich begunstigers; het zijn de 
jurist Kornelis van Zwieten en de arts Kornelis Gyzen. In de loftuitingen voor 
hen klinkt de natuurdichter door. Gedichten, die hij bewonderend las, dreven 
hem ertoe zelf gedichten te schrijven. Zo is het te begrijpen, dat Poots imitatie 
vaak tot zijn beste gedichten behoren. 
Uit de publikaties van 1716 tot 1722 wil ik hier vermelden het gedicht Poëten 

van 1716, waarmee Poot deelnam aan de boven reeds genoemde 'Poëten-strytoorlog'. 
Hij schaart zich aan de zijde van David van Hoogstraten, Johan de Haes, 
Jacob Zeeus, Pieter de Bye en anderen, die in Vondel de vertegenwoordiger 
bleven zien van een bloeitijd in onze letterkunde en niet de gebrekkige wegbereider 
van een tijd, die door het Frans-classicisme tot een hoogtepunt zou 
worden gemaakt. (Geerars) 
In 1717 werd Nederland opnieuw geteisterd door een grote overstroming, die 
omstreeks Kerstmis een enorme schade toebracht aan de Groninger landen en 
West-Friesland. Poot wijdt hieraan een gedicht: Rampen van het Vredejaer; 
ook dit werd geschreven in gezwollen toon, maar het is minder calvinistisch van 
opvatting en Gods zegen wordt gevraagd voor de gehele christenwereld. 
In 1718 stalt Poot zijn kennis van de Griekse en Latijnse kunst, wetenschap en 
mythologie uit in 'Luister der Geleertheit', een gedicht dat werd opgedragen aan 
David van Hoogstraten. Hij begon naam te maken door het schrijven van veel 
lofdichten en door de verzorging van enkele gedichtenbundels, die van de predik 
t-dichter. Arnold Moonen en die van Jacob Zeeus (in 1720 en 1721). 
In 1720 werd te Leiden bij Joh. Arnold Poots Akkerleven uitgegeven, opgedragen 
aan Cornelis 's Gravezande, Rechtsgeleerde. Het is een navolging van Horatius' ode 
Beatus ille, die trouwens van de 17de tot de 19de eeuw toe ettelijke keren tot 
voorbeeld van een zang over het gelukkige landleven diende. Men kan zich afvragen, 
of Poots schildering van het Nederlandse boerenleven niet wordt ontsierd 
door de met wijngaard begroeide hellingen, door een levendige vliet, die 
van de rotsen schiet en het bochtig dal. Poot blijft echter zichzelf door het 
literaire landschap als achtergrond voor zijn poëzie te kiezen. Het gedicht is toch 
Hollands en bondig van toon en mist evenmin het licht-ironische karakter van 
de dichter, die zelf boer, toch niet altijd verrukt was van wat dit leven betekende. 
Veel van de bovengenoemde gedichten vinden we terug in de uitgave van 1722. 
Thans verontschuldigt Poot zich voor zijn Minnedichten als jeugdwerk in de stijl 
van Hooft. Bij de Voorzangen voegt hij een Kenschets des Dichters (reeds geschreven 
in 1714). Het is een genre, dat Poot later in zijn poëtische Brieven nog 
dikwijls zal beoefenen. We vinden het vooral bij Huygens. 

129 


Van Es vestigt n.a.v. diens Ooghentroost de aandacht op het 'pratende' karakter 
van diens gedicht, waarvan hij de verzen 'opa -onnavolgbare wijze `Huygensiaansch' 
noemt. Huygens zal deze manier wel aan de neo-latinisten hebben ontleend. (Geerars) 
Wat de Bybelstoffen uit deze bundel betreft, valt op, datniet zelden sprake is 
van de gouden-eeuw-idylle, die eigenlijk vereenzelvigd wordt met de christelijke 
Paradijs-idylle. Historische of legendarische figuren worden vermeden omdat de 
gewijde historie veel hoger staat. 
Geerars merkt verder op, dat in de religieuze poëzie der Franse petrarkisten de 
gedichten met het berouwmotief tot een vast genre worden. Dikwijls ontleenden 
de dichters de stof aan de H. Schrift. Veel voorkomende onderwerpen zijn: Les 
Larmes de Saint Pierre en Les Larmes de la Madeleine. Ook in Nederland ging 
het berouwmotief tot de vaste onderwerpen in -de christelijke poëzie behoren. 
Verschillende van Poots Bybelstoffen -kunnen min of meer tot dit genre gerekend 
worden:. Klagt van Darius over Daniëls Noodlot, Manasse . koning van Juda, gevangen 
en herstelt en De verloren Zoon. De meeste 17de- en .18de-eeuwse dichters 
hebben Bijbelstof tot onderwerp; bij Poot valt op, dat hij er opdraagt aan 
Rotterdamse Remonstranten en Doopsgezinden. Er is een merkwaardige overeenkomst 
tussen het gedicht Uitgang van Godts Zoone en Sannazaro's Lamentazione 
sopra al corpo del Redentor.25 


Ook in deze bundel leren wij de dichter beter kennen door de personen die erin 
worden genoemd. Mr. Kornelis 's - Gravezande en diens stiefzoon, Mr. Swalmius, 
blijven Poot trouw in moeilijke tijden. 
Grote bewondering heeft de dichter gemeen met zijn tijdgenoten en dichters 
voor Antoni van Leeuwenhoek; .hij wijdde hem twee gedichten, o.a. een lofdicht 
Op de afbeelding van Antoni van Leeuwenhoek, waarvan vs. 45-48 luiden: 


`Hy graeft en delft en spit met spaden van gedachten 
En wakkre zinnekrachten 
Naer d'eigenschap der lëen van dit geweldigh Al, 
Voor zulk een' man te smal.' 

Ook . als hij gestorven zal zijn, zal hij leven: `De wyzen sterven noit' (vs. 64). 
Een afbeelding van de gedenkpenning, die Leeuwenhoek op 3 juni 1716 had ontvangen 
in opdracht van enige Leuvense professoren kreeg een afbeelding in de 
uitgave van Willis (ze bevindt zich thans in het gemeentemuseum te Delft): . 
Bij de dood van Antoni van Leeuwenhoek op . 26 augustus 1723, schreef Poot het 
mooie gedicht: `Ter eeuwige Gedachtenisse van Antoni van Leeuwenhoek. Bijna 
een eeuw lang ' had Van Leeuwenhoek vooral met zijn microscopen de natuur 
onderzocht 'Totdat by gansch in oogen scheen verandert.' (vs. 16). Het zesregelige 
grafschrift, dat op de lijkzang volgt, is uitgebeiteld in de grafsteen, behoren


.

de bij het monument dat door de dochter Maria in de Oude Kerk te - Delft werd 
opgericht. 
Als kunstenaars worden genoemd de schilders Adriaen van der Werff, Van der 
Wilt (die in 1719 Poots portret maakte), de violist J.F. van Quikklenberg, Regnera 
van der Heide (clavecimbel)., Jacoba van der Wallen (zang), de koopman 

glasgraveur. Frans Greenwood enJohanna Koerten, de knappe beoefenares-dichterder 
schaarkunst, die de gehele eeuw door in hoog aanzien staat. Verder leren we 
door hem nog enkele voorname ' regentenfamilies kennen, de ' twee predicants 
dochters Sara van Elzen en Kornelia van Lis, de rechtsgeleerde en dichter' Pieter 

130 


de Bye en Willem, graaf van Kadogan, Engels generaal, die met een Nederlandse 

was getrouwd. 
Belangrijk echter. voor Poots persoonlijke geestelijke ontwikkeling is geweest zijn 
omgang met de Rotterdamse Remonstrantse en Doopsgezinde families Oudaen 

en Messchaert. Hebben misschien David van Hoogstraten, die collegiant was, of 
de Remonstrantse Joan de Haes, Poot bekend uit de poëtenoorlog, hem met hen 
in aanraking gebracht? De collegianten, die vooral voortkwamen uit de Remonstrantse 
en Doopsgezinde gemeenten vormden in het begin van de 18de eeuw 
in Rotterdam geen aparte groep meer en de drie groepen stonden gemeenschap 

een verzoening van de verschillende kerken voor. Eén van Poots beste-pelijk 
vrienden was de Rotterdamse winkelier Jan Oudaen, een kleinzoon van de enige 
broer van de dichter Joachim Oudaen, bekend om zijn grote betekenis onder de 
Collegianten. 
In hoeverre Poot reeds in deze tijd eenheid in de godsdiensten boven verdeeldheid 
van belang achtte, is niet geheel duidelijk; ook niet of hij zich nu meer 
bewust werd, dat de persoonlijke beleving van de christelijke godsdienst, die hem 
in zijn jeugd was meegegeven, de zo door hem bewonderde opvattingen der. 
Ouden innerlijk verder van hem verwijderde; immers een groei naar romantische 
beschouwing der natuur betekent een eigen inleving in de natuur en inkeer. 
Deze periode van zoeken valt samen met de brasperiode in Delft en de terugkeer 
daarna in Abtswoude. Van 1724-1727 leidt zijn gedeprimeerdheid tot strijd, 
twijfel en wanhoop. Van Roomse zijde heeft men getracht hem te winnen voor 
de katholieke overtuiging." Dit zou o.a. te zien zijn uit enkele regels van de 

Lykgedachtenis van David van Hoogstraten: 

`Myn geest is thans verwart in beelt en kroon en myter. 
'k Zal bly zyn, rack ik vry van Febus strengen ban.' 

In 1727 besloot hij niet-Katholiek te worden. 
Van Duinkerken vermoedt, dat de afscheiding der Jansenisten, die in deze tijd 
plaatshad in de Rooms-katholieke Kerk, hem weerhouden heeft. 
Tenslotte heeft een communiceren met de natuur hem het geluk van zijn dichterschap 
teruggeschonken, waardoor hij in woorden Gods schone schepping kon 
weergeven. In het gedicht Zomer nodigt hij de ander uit bij hem buiten rust te 

zoeken: 

`Vandaer zult ge, uit de schau, de lustige landouwen 

Al dichtende beschouwen; 

Want zulk een schildery 

Zet der Poeten geest een heel nieu leven by.' 

Het is deze picturale stemmingskunst, die ook nu nog ons toespreekt en die ons 
overtuigt van romantische poëzie, als het nieuwe geluid van de maand mei veel 
later; persoonlijke kunst, die de mens mee in de natuur kon betrekken en de 
dansende Salome doorzag. Allerlei gelegenheidsdichten, ook de herdersdichten, 
herdersdialogen, de velt-en zeezangen zijn bij zijn werkelijke vondsten verstarde 
vormen geworden en kunnen hier achterwege blijven. Wel. is vermeldenswaard 
de groep Brieven in de bundel van 1728. Het is een genre, dat bij de 17de- en 
18de-eeuwse dichters veel voorkomt. Het is van klassieke oorsprong: Horatius 
schreef Epistolae, Ovidius Epistolae ex Ponto, ook Heroïdes, 'Heldinnenbrieven' 
die zich ontwikkelden tot een apart genre. Ook vele neo-latinisten beoefenden 

1.31 

het genre. Elke brief is gericht op één bepaald thema. Uit Poots keuvelarijen in 
deze brieven kunnen we veel over zijn eigen leven en overpeinzingen te weten 
komen. Het heeft Poot, ook in de moeilijke jaren nooit aan vrienden ontbroken; 
met grote waardering horen we hem in deze laatste jaren spreken van Mr. Willem 
Vlaerdingerwout en Jacob Spex, veel jonger dan Poot zelf ('s Gravenhage, 
geb. 17.10.1704, zijn leerling, van beroep Deurwaarder van de Hoge Raad en 
het Hof van Holland). Op 19 november 1734 verscheen van diens hand de bun-
del Nagelaten Gedichten van Poot. Ook de uitgever Reinier Boitet moet Poot 
welgezind zijn geweest. Reeds in 1722 vertrouwt hij hem toe het Groot Natuuren 
Zedekundigh Werelttoneel van aeloude Egiptische, Grieksche en Romeinsche 
Zinnebeelden of Beeldenspraek te herschrijven en in 1724 een uitgave van de 
Gedichten van Joachim Oudaen en Alle de Gedichten van Joan de Haes. 

Het Werelttoneel vraagt nadere aandacht. Het was eerst uitgegeven door een 
`ervaren Tael-en Outheitkundigen', Rutgerus Ouwens, die evenwel niet met name 
werd genoemd, uit werken van Cezar Ripa, Zaratino Castellini, Piërius Valerianus, 
Horus Apollo e.a. samengesteld. De uitgave was berekend op een omvang van 
drie foliodelen en moest `in klaer Nederduitsch' herschreven worden en de beste 
zinnebeelden van toepasselijke gedichten worden voorzien.27 
In 1644 had Dirck Pietersz Pers te Amsterdam zijn vertaling van Cesare Ripa's 
Iconologia het licht doen zien onder de titel: Iconologia of Uijtbeeldinghe des 
Verstants van Cesare Ripa van Perugien: Waer in Verscheiden Beeldnissen van 
Deughde, Ondeughden, Menschelijke Hertztochten, Konsten, Leeringhen: etc. en 
andere ontallijke stoffen, geleerdelijck werden verhandelt. Uyt het Italiaens ver 

Pers.-taelt door D. Pietersz 
Het werk betekent een vernieuwing op religieus, wijsgerig, ethisch en esthetisch 
gebied in onze 17de en 18de eeuw. 
Cesare Ripa is een van de Italiaanse humanisten, die grote invloed ondergingen 
van de allegorische verklaringswijze van de Alexandrijnse schrijvers uit het begin 
van onze jaartelling als Plotinus, Philo Judaeus en Horus Apollo. De Italianen 
brachten de geleerde werken over in het Latijn. 
Fassanini vertaalde in de 16de eeuw de Hiéroglyphica van Horus Apollo. Leerlingen 
van Fassanini waren de beroemde emblemata-geleerden Alciatus, dé grond 

emblemata-kunst (welke kunst Dr. Zijderveld omschrijft als `het-legger van de 
in beeld brengen van spreuken en spreekwoorden, van `gebloemde' wijsheid, de 
typische verbinding van Humanisme en Renaissance), en Pierius Valerianus, de 
schrijver van het woordenboek Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiorum aliarumque 
gentium literis (1556), welk werk ook bij ons grote invloed had, o.a. op 
Spiegel. — Heidense en bijbelse wijsheid werden door Valerianus verbonden, zoals 
bij ons o.a. door Van Mander, Cats en Vondel. Na de dood van Ripa, omstreeks 
1625, voegde Giov. Zaratino Castellini verscheidene zinnebeelden aan die van 
Ripa toe. 

1 

Dr. Zijderveld toont aan de hand van het zinnebeeld Academia aan, hoe de opvatting 
van onze dichtgenootschappen, dat kunst door arbeid verkregen wordt, 
in de 17de eeuw in Italië reeds gehuldigd werd. 
Invloed van Platonisme blijkt uit de onderwerpen Mondo en Idaea. 
Bij verschillende zinnebeelden valt de methode op om met voorbeelden uit de 
Bijbel en uit de mythologie allerlei metaforen zonder dwingend logisch verband 
aaneen te rijgen. Zijderveld wijst hierbij op eenzelfde methode door Cats 

132 


en Vondel in hun emblematisch werk gevolgd, waarbij de betrekking tussen de 
verschillende voorbeelden soms alleen bestaat in het gebruik van hetzelfde 
woord. Hij veronderstelt dat deze 'associatieve denkwijze' teruggaat op de 
Alexandrijnse schrijvers die een grote voorliefde hadden voor de allegorese. 
Dat wij in de emblematiek ook een voortzetting mogen zien van het `visuele 
symbolische denken' door Prof. Huizinga genoemd `de grondtrek van den geest 
der 14de en 15de eeuw' toont Dr. Zijderveld vervolgens met voorbeelden aan. 
Eerst langzamerhand kwamen de 17de-eeuwers toe aan het bevattelijk worden 
voor abstracte redenering'.28 


De hoofdstukken over de Muzen, de verschillende kunsten en wetenschappen en 
over. de Academie en de Iconologia versterkten het streven naar uiterlijke volkomenheid 
en klassiek-ideale schoonheid, die in de tweede helft der 17de- en in 


de 18de-eeuw werd nagestreefd. 


Omstreeks 1694 liet Cornelis Danckert te Amsterdam een verkorte uitgave van 
Pers' vertaling verschijnen, 'bestemd voor jonge liefhebbers, die zich tot de 
teekenkunst zouden begeven'. In deze uitgave is alle humanistische geleerdheid 


weggelaten. 


Uit deze verkorte uitgave en ook uit de eveneens verkorte bewerking van de 
Iconologia door J(ean) B(audoin), in 1698 te Amsterdam verschenen, concludeert 
Zijderveld, dat de zinnebeeldige voorstellingen aan het verstarren waren. Ook in 
de dichtkunst ging men de uiterlijke verfraaiing belangrijker achten dan al het 


andere. 
In 1699 verscheen een tweede druk van Pers' vertaling, maar deze was niets 
anders dan 'een zedekundig kinderboek, dat een aantal afbeeldingen bevat, over


genomen uit Pers' bewerking, met simpele gedichtjes er onder.' 
Men ging de Iconologia ook gebruiken als handboek voor praktische retorica. 
In 1722 verscheen te Amsterdam het 'Tafereel van overdeftige Zinnebeelden', 
uitgegeven door P. Zaunslifer, 'bedienaar van het H. Evangelium te Vianen', en 
ingeleid met een gedicht van David van Hoogstraten. Het boek bevat ongeveer 


400 beelden, ontworpen naar die van Ripa. 
Als werken, die gebruik maakten van Ripa e.a. noemt Dr. Zijderveld nog Zedenrijke 
Zinnebeelden der Longe van Brouerius van Nidek, waarvan de eerste druk 
in 1716 verscheen en de Zinnebeelden, waarbij Jacob Zeeuws gedichten schreef, 


geplaatst in zijn Gedichten, in 1721 door Poot uitgegeven bij Boitet. 
De uitgave van het Wereldttoneel noemt Dr. Zijderveld `Het opmerkelijkste bewijs 
der 18de-eeuwse belangstelling voor het werk van Pers (Rips). Hij vermeldt 
dat het werk, een 'gemoderniseerde Iconologia, die wetenschappelijk geheel 'bij' 
zou zijn' oorspronkelijk beraamd was op twee, maar tenslotte in drie delen werd 
uitgegeven, omdat er meer aantekeningen nodig bleken dan aanvankelijk vermoed 
was. 


Het eerste deel verscheen in 1726, dus nog tijdens Poots leven. Daarvan verscheen 
een herdruk in 1743 met een aantal wijzigingen. Het tweede deel verscheen 
in 1743. 
In eerste opzet was het bij Reinier Boitet uitgegeven Werelttoneel een door Poot 
naar de eis van de 18de-eeuwse opvattingen bewerkte uitgave van de vertaling 
van Pers, verrijkt met aantekeningen en ophelderingen van de classicus Ouwens. 
Dr. Zijderveld toont aan, dat Poot moderniseerde, dat hij zuiverde, maar ook 
dikwijls ingrijpende tekstwijzigingen aanbracht en bovendien eigen verzen zowel 
als gedichten en fragmenten van 17de- en 18de-eeuwse dichters invoegde. 


133 


Hij heeft veel waardering voor de kennis van Ouwens, maar toont aan, dat 
Ouwens op natuurwetenschappelijk gebied nog op Middeleeuws standpunt stond. 
Hij veronderstelt, dat `tot de 19de-eeuw toe de emblematische kunst in West-
Europa gewaardeerd bleef als factor in de esthetisch-ethische bewustwording.' 
`Starings persoonsverbeeldingen Aan de Eenvoudigheid, en De Winter noemt hij 
de mooiste herinneringen eraan. 'Voor een volgend geslacht, dat wis-en natuurwetenschappelijk 
leerde denken en een logisch verantwoorde overtuiging vroeg, 
verloren de rhetorische gelijkenissen haar overredingskracht, tenzij een groot 
kunstenaar ze bezielde.' 
Geerars voegt in zijn conclusie hier nog aan toe, dat ten onrechte (behalve door 
Spex, D. Hooft en Busken Huet in vroegere jaren en door Dr. A. Zijderveld en 
Mej. Dr. C. Ypes in onze tijd) het gehele werk gewoonlijk aan Poot wordt toegeschreven. 
Toch zou het onjuist zijn na de studie van Dr. Zijderveld voortaan te 
spreken van het Werelttoneel van Ouwens. Het aandeel van Poot in de uitgave is 
volstrekt niet gering geweest (z. boven) . De leesbaarheid, verkregen door het 
fraaie Nederlands van de tekst en de talrijk ingevoegde citaten uit vele dichters 
en schrijvers, is zijn werk. De juistheid van de vertaling, de opgave van bronnen 
door Ripa en Zaratino Castellini gebruikt, en de typisch 18de-eeuwse uitstalling 
van geleerdheid in de aantekeningen, danken wij aan Ouwens, voortreffelijk als 
classicus en compilator, maarr een slecht stilist in de moedertaal. In de tot nu 
toe in de literatuur niet genoemde eerste druk van het eerste deel, nog tijdens 
Poots leven verschenen, komt diens aandeel in het werk op het titelblad beter tot 
zijn recht dan in de tweede druk en in de beide volgende delen. 
Het `Werelttoneel' is een belangrijke bron voor de kennis van Poot. Het leert 
hem ons kennen als een voortreffelijk schrijver van een meestal bondig, stoer 
Nederlands; het bevat menige interessante uitspraak van hem over dichters en 
schrijvers uit de 17de en 18de eeuw en het verklaart menig vers uit zijn eigen 
gedichten." 
44 levensjaren waren de eenvoudige boer uit Abtswoude slechts gegeven om 
zichzelf en het nageslacht te bewijzen, dat hij een goed gedicht kan schrijven, 
wetenschappelijk naspeurwerk kan verrichten om het bondig te formuleren en 
dit bij veel tegenslag in eigen leven en ondanks innerlijke strijd voor ideaal en 
verantwoorde zielerust. 

AANTEKENINGEN 

1 Het bovengenoemde fragment uit het gedicht Herodes Antipas in Hubert Cornelisz Poot, 

Bloemlezing uit zijn gedichten, samengesteld en ingeleid door MARTIEN BEVERSLUIS. Bosch en 
Keuning N.V., Baarn, z.j. Libelle-serie nr. 252, blz. 13. Ook te vinden bij uitg. Boitet, Delft 
1722, blz. 94 vlg. Het gedicht Mei in Uitg. Boitet, Delft 1735, III, 86. (Hierna geciteerd als 
`Gedichten') 
De hierna volgende feiten betreffende leven en werk van de dichter hebben tot grondslag 
de dissertatie van DR. C.M. GEERARS: Hubert Korneliszoon Poot, Van Gorcum, Assen, 1954. 
" Diss. DR. MARIA A. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN: Het dichterschap van Hubert Kornelis


zoon Poot. Een vergelijking van de Mengeldichten en het Vervolg der Gedichten. Van Gorkum, 
Assen, 1968. 
DR. C.M. GEERARS, een bespreking van het laatstgenoemde werk in N.Tg. 63 (n° 6 van 1970), 
blz. 463-467. 


134 


2 Gedichten II, 106, vs. 3-7. 
3 -Gedichten II, 86 vs. 85 vlg. 
4 Voor het muziekleven z. Ged. I, 292, 296, 299, 33, 441, 442. Gedichten II, 301. (naar 
opgave van DR. GER S : diss.). 
5 Zijn werk: 1713 . Als losse bladen was gepubliceerd bij Arnold Willis te Rotterdam:


-

De Vrede in den Jaere MDCCXIII en Rampen van het Vredejaer. 
1716 , H.K. Poots Mengeldichten, te Rotterdam, gedrukt bij Arnold Willis. 
1718 Tweede druk van de Mengeldichten. L. KwEKKEBaoM (NTg. 1963, blz. 269-271), 
Poot en Willis, met een Naschrift van PROF. W.A.P. SMrr, wijst op drie verschillende herdrukken 
voor het jaar 1716. Van 1718 is ook een herdruk bekend. 
1722 Gedichten I uitgegeven bij Reinier Boitet te Delft met een portret van de dichter en 
prenten van Francois van Bleyswyk. 
Arnold Willis, die meende -recht te hebben op een aantal in de nieuwe bundel opgenomen 
Mengeldichten, drukte uit Boitets uitgave de gedichten na, die hijzelf niet bezat en bezorgde 
zo ook een complete uitgave van Poots poëzie uit die tijd. Over het conflict Poot-Willis z. 
diss. GEERARS, blz. 70-104. Geerars oordeelt, dat de strijd tussen Poot en Willis kenmerkend 
is voor de wijzigingen, die zich in het begin van de 18de eeuw voordoen in de opvattingen 
aangaande het auteursrecht. 
Potgieters voorstelling van zaken in zijn novelle Foliobijbel is onjuist; Willis was misschien 
schriel, maar voor die tijd geen uitzuiger en gaf mooi werk uit. Poots verdediging van zijn 
werk is correct en begrijpelijk. 
1728 Gedichten II uitga. Reinier Boitet, Delft. 
1735 Vervolg der Gedichten van Hubert Korneliszoon Poot. Hier is by gevoegt Het Leven 
des Dichters. Reinier Boitet, Delft. Uitgave . van Jacob Spex, eigenlijk reeds van december 

1734. 
5a Z. MEVR. SCHENKEVELD, a.w., blz. 13-14, nl. een navolging van Huyghens Biddaghs-bede. 
6 GEERARS onderscheidt de volgende. groepen: I. Voorzangen, II. Bijbelstoffen, III. Rederij 


Gedichten voor begunstigers en vrienden, V. Minnedichten, VI. Verjaarszangen,-kersverzen, N. 

VII. Bruiloftsvers, VIII. Lijkzang, IX. Bijschrift, X. Mengeldichten. 
7 DR. C.M. GEERARS, Minnezangen van Hubert Korneliszoon Poot, nr. 31 van Klassieken uit 
de Nederlandse Letterkunde, Tjeenk Willink, Zwolle, 1964. 
8 Z. kwestie Poot-Willis sub. 5. 
9 DR. C.M. GEERARS, 'Een hermetische cyclus in de Minnedichten van Poot, N.Tg 1964, 
blz. 24-31, waar o.a. verwezen wordt naar het interessante werk van A. Pigler: Barock 
1956.-themen, Budapest, 
10 DR. W.J.A.M. ASSELBERGS, `De Zuster van de Zon", N.Tg. 1960, blz. 295-303. 
11 Zie ASSELBERGS I.c. Bv. Hooft schreef van zaterdag 30 juni tot zaterdag 6 februari op het 
huis te Muiden het gedicht Ghy, die met sulck geweldt (7 strofen), 'waarin hij de liefde van 
het lichaam zonder de bewilliging van het hart onvoldoende noemt voor het geluk.' DR. F. 
VEENSTRA bewees dat deze stof Hooft werd ingegeven door een essay van Montaigne (III, 5). 
Ook bij Hooft in: Voorreden tot de Deucht bij de A f b.eeldingen van Minne (op de eerste ver 

zijn huwelijk). De aanwezigheid van getuigen der flirt tussen Mars en Venus-jaardag van 
in Nederlandse traditie vindt nog eens bevestiging in het feit, dat in 1767 op een verkoping in 
Amsterdam nog een plaat van Goltzius (1558-1,616) werd verkocht aangekondigd als: Mars 
en Venus te zaamen slaapende in 't aanschouwen van alle goden. En een tweede dito op een 
andere manier. Het is de catalogus van een collectie tekeningen, prentkunst, enz. Makelaars 
Hendrik de Winter en Jan Yver. Verkoping ten huize van Jan Weyers, Keizerskroon, Amsterdam, 
no 1732, 1733 (Bibl. Nat. de Paris, Cabinet des Estampes). 
12 DR. C.M. GEERARS, `Rococo in de Nederlandse letterkunde, N.Tg. 55 (1962, blz. 193-199). 
Een hermetische cyclus z. sub 9). Minnezangen... (z. sub 7). 
13 N.Tg. 63 (1970, blz. 463-467). 
14 Z. bij LUCAS SCHERMER. 
15 Het werd nl. als tapijt vervaardigd op de Ateliers de la Manufacture des Gobelins, en 
thans nog in Aubusson. 

135 


16 De drie componisten zijn: Georg Reutter (1656-1738), Johann Adolf Hasse (1699-1783), 
Giuseppe Scarlatti (?). Z. HANS SCHOUWMAN, Driemaal de liefdegod gevangen, in Avrobode 

30-5-1963. 

17 Z. artikel sub 12, blz. 197. 
18 Choix de chansons, mises en musique par M. DE LA BORDE, Paris, de Lormel 1773, 
4 vol. 8°. 
19 O.a. afgebeeld in F. VAN DER MEER en G. LEMMERS, Kleine atlas van de westerse beschaving, 
afbeelding 177. Geerars was zo vriendelijk mij te wijzen op soortgelijke verklaring 
in het werk van GUSTAV RENE HOCKE: Die Welt als Labyrinth, Manier und Manie in der 
europäischen Kunst, Hamburg, 1957. 
20 Daar Colbert Foucquet een verkwister vond, viel deze in 1661 bij Lod. XIV in ongenade; 
hij stierf in de gevangenis. 
21 GEuvres diverses de la Fontaine, Paris, 1824, Firmin Didot, Tome I, p. 174. 
22 LA FONTAINE, a.w., blz. 227; semondre, oude term voor `uitnodigen'. 
23 LA FONTAINE, a.w., 211, vlg. 
24 De typering van De La Fontaine bij G. LANSON, Histoire de la littérature f rancaise, Paris, 
Hachette, 1908, blz. 551, wordt weergegeven met enkele regels uit zijn werk, die aan Poot 
doen denken: 


'J'aime le jeu, l'amour, les livres, la musique 
La ville et la campagne, enfin tout; il n'est rien 
Qui ne me soit souverain bien, 
Jusqu'aux sombres plaisirs d'un coeur mélancolique.' 


Hij houdt van: 
Les forêts, les eaux, les prairies, 
Mères des douces rêveries. 

Maar ook: 
Je chéris l'Arioste et j'estime le Tasse; 
Plein de Machiavel, entêté de Boccace, 
J'en parle si souvent, qu'on en est étourdi. 

25 GEERARS, diss. blz. 148. 
26 ANTON VAN DUINKERKEN, 'Poot en de Paus', De Gemeenschap, 15 maart 1939, 120 vlg. 
27 Ik volg in hoofdzaak het betoog van Geerars in diens diss., dat berust op DR. A. ZIJDERVELD, 
`Cesare Ripa's IconoIogia in ons land', Ts. Oud-Holland, 1949. 
28 PROF. DR. HUIZINGA: Herfsttij der Middeleeuwen, Hoofdstuk IX. 
29 GEERARS, diss. a.w., blz. 366. 


136 



Hoofdstuk II 

DE GEEST DER VERLICHTING 
IN DE TIJDSCHRIFTEN 


Enkele definities 

Rationalisme en Verlichting zijn begrippen in het Europa van de 18de eeuw, waarvan 
de ontwikkeling samengaat met een langzame rijping van de geest der volken. 
Regeringsvormen, economie, structuur van het maatschappelijk leven, godsdienstige 
begrippen, recht en traditie worden aan nieuwe normen getoetst en 
met nieuwe inhoud geladen. 
De aanhangers van het Cartesiaanse rationalisme, die het verstand als bron van 
alle kennis aannamen, hanteerden aanvankelijk nog termen als natuurlijk licht 
en geopenbaard licht, waarmee een theologisch probleem werd gesteld. 
In het midden der eeuw geeft de Dictionnaire de l'Académie als definitie van het 
rationalisme: `de intellectuele instelling van de menselijke geest,' en ook `het tijdperk, 
dat die instelling als het hare had gekarakteriseerd.' Maar in het jaar II van 
de Franse Revolutie vat Robespierre het begrip samen in de woorden: 'remplir 
les vorux de la nature, accomplir les destins de 1'humanité, absoudre la Providence 
du long règne du crime et de la tyrannie (...) et voir au monde briller l'aurore 
de la félicité universelle.' 1 Paul Hazard sprak van een 'Europese geloofscrisis' 
voor dit tijdperk, dat hij met het jaar 1680 laat beginnen.' 
Middeleeuws scholastiek denken, culturele criteria van het klassicisme worden 
tot in de wortel aangetast in een hartstochtelijk onderzoek naar nieuwe waarden 
voor menselijk geluk. 

Verbondenheid met verleden en toekomst 

Elke revolutionaire storm in de geschiedenis werd voorbereid in het verleden en 
heeft zijn gevolgen voor de toekomst: ingrijpende veranderingen vinden niet van 
de ene dag op de andere plaats. Frankrijk wordt door dit proces van de geest 
naar de revolutie gestuwd op het eind van de 18de eeuw, maar Nederland kende 
reeds de zijne in de 16de en Engeland zijn troebelen van de 17de eeuw. Het zijn 
juist deze landen, die de voedingsbodem blijken te zijn voor het gistingsproces, 
waarmee Franse namen als die van Voltaire, Montesquieu, Diderot en Rousseau 
zijn gemoeid, die van de Hollandse uitgevers der propaganda en die van Frederik 
II van Pruisen, Jozef II van Oostenrijk, Catharina II van Rusland, verlichte 
despoten uit overtuiging of noodzaak. 
We moeten tot het begin van de renaissance teruggaan om de dageraad van dit 
licht te zien komen; zijn intensiteit dringt door en verblindt zelfs tot op de dag 
van heden, felheid die nag doet duizelen en dromen als toen men een utopische 

137 


toekomst voorzag of sprak van aantrekkelijke reizen naar een land met ongekend 
frisse zeden en instellingen of van vreemdelingen, die `Europa met andere ogen 
zagen.' Hier volgen enkele karakteristieke aanwijzingen voor de nieuwe tijd, uit 
het verleden. 
De geest van kritiek had internationale inspiratie geschonken aan literatuur en 
grafische kunst, waardoor we het sociale leven van de 16de eeuw en 17de eeuw 
in zijn zwakheden leren kennen. Het is de satirische prentkunst van een Jacques 
Callot (1592-1632) die oorlogsellende, feesten, volksvermaken, dagelijks leven 
uitbeeldt. Zijn leerling en tijdgenoot Abraham Bosse (1602-1676) bond een 
moedige strijd aan met gevestigde tradities, maar moest het afleggen tegen de 
vertegenwoordiger van de Franse koning -in kunstzaken. 
Kritiek op de contemporaine maatschappij vinden we ook in de literatuur van 
de 16de eeuw, een literatuur van ideeën.$ Het essai van Montaigne bv. is modern 
door zijn smaak voor psychologisch onderzoek, voor morele problemen, voor de 
nadruk op de vriendschap als het . hoogste goed. De Pensées van Pascal zullen ze 
later aanvullen, al vond deze Montaignes moraal teveel gericht op geluk en 
genot. Malherbe (1555-1628) legde in het begin der 17de eeuw nadruk op de 
sociale functie van de literatuur. De Caractères (1687) van La Bruyère (16451696) 
hebben al iets van een post-klassieke geest. 
Een zelfde geest van kritiek is ook te constateren bij de christen-humanisten, 
Erasmianen, die het Christendom als levensleer aan de Grieks-Romeinse filosofie 
spiegelen. Zij hebben de satire der. Oudheid gevonden om ze toe te passen 
op het terrein van de godsdienst. Het is kritiek verwant met de uitingen van rauw 
realisme, van de ruwe smadelijke lach, maar die 'van hoog tot laag wordt begrepen, 
en Erasmus met Rabelais verbindt. 
Rabelais (1493-1553) was trouwens in correspondentie met Erasmus; bij de 
schepper van een Abbaye de Thélème (in het levensverhaal van Gargantua en 
Pantagruel), de lekengemeenschap voor mannen en vrouwen, die alle vormen van 
geluk trachten te bewerkstelligen. 
De komst van de Hervorming vertegenwoordigt de geest van kritiek in godsdienstige 
zaken, maar Calvijn en Luther verdragen niet het ideaal dat spreekt 
uit de Lof der Zotheid, de Samenspraken, de Adagio en de brieven van Erasmus. 
Er is serieuze kritiek op het cartesianisme, die een uitbreiding ervan betekende 
bij Nicolas de Malebranche (1638-1715), schrijver van Recherche de la Vérité 
(geschreven in 1674, herdrukt in 1712), die zich laat inspireren door Spinoza 
(1632-1677); er is een aanval op de gevestigde godsdienst als die van Fontenelle 
(1657-1757) in zijn Histoire des Oracles van 1686. Eigenlijk was dit laatste boek 
gevulgariseerde wijsheid uit een zeer geleerd Latijns werk van de Haarlemse arts 
Van Dale: De oraculis veterum Ethnicorum dissertationes dune. Van Dale (16381708) 
is hierin, de bestrijder van bijgeloof en vriend van Balthasar Bekker (16341698); 
deze had een Bericht aangaande de filosofie van Descartes (1668) en in 
1691 De betoverde waereld geschreven. Dit laatste boek, dat duivelgeloof en 
heksenprocessen . veroordeelt, wierp veel stof op en was oorzaak, dat hij uit zijn 
predikambt werd ontzet. Van Dale was zijn verdediger. De kerk onderzocht daarna 
haar proponenten, of zij niet met de 'Bekkeriaanse Doling' besmet waren.` 
Wat nu de beide moedige Hollanders hadden ondernomen, deed Fontenelle op 
zijn manier in de Parijse mondaine salons; hij onderzocht en analyseerde de oor 

alle geloof op gezag; hij concludeerde: de orakels der Ouden waren-zaken van 
niet van de demonen afkomstig; men geloofde eraan, omdat men eraan wou 

138 


geloven. De menselijke geest accepteert het wonder uit onwetendheid. Wat erger 
is: er wordt geprofiteerd van het gemis aan kennis. Laat de mens dus verlicht 
worden: de filosofie zal het orakel tot zwijgen brengen. 
Reeds lange tijd was het pleidooi voor kritisch onderzoek gaande, in Nederland. 
We mogen in dit verband eveneens niet vergeten, dat de dissenters, de Remonstranten, 
Doopsgezinden, Rijnsburgers, Collegianten e.a. eigen inzicht naar voren 
bleven brengen. 
Nauw samenhangend met de uiting van intensief onderzoek in geloofszaken is de 
behoefte aan verdraagzaamheid. Ook dit ging reeds in de vroege renaissance 
samen met de geboorte van de nieuwe ideeën. Ronsard schreef een Discours des 
Misères de ce temps, waarin begrip voor de andersdenkende wordt bepleit, terwijl 
de verwoede strijd tussen protestanten en katholieken zich voltrok ten koste 
van de verwoesting van het eigen land en verarming van het volk. Ook Erasmus 
was de grote en gezaghebbende apostel der tolerantie geweest, wiens invloed op 
de Nederlandse geest niet meer is weg te denken. Toch heeft dit begrip voor de 
andersdenkende ook in ons land als elders tijd van rijping nodig. 
Wel stonden overal in Europa de grenzen open voor de Franse réfugiés na de 
opheffing van het edict van Nantes, wel had Leibnitz (1646-1716) een poging 
gedaan met Bossuet tot een samensmelting te komen tussen Protestanten en 
Katholieken; de werkelijke vrijheid van denken zal pas tot stand komen na Voltaires 
operatieve ingreep door enige geruchtmakende processen tussen de jaren 
1760 en 1770. Dan is de zaak der tolerantie althans in het groot afgedaan; in 
het klein, d.w.z. bij de verschillende groeperingen per land, stuitte het aannemen 
van een loyale houding vaak op wanbegrip of behoudende opvattingen.` 
Het feit, dat bovengenoemd boek van Balthasar Bekker in Frankrijk, Duitsland, 
Engeland in vertaling werd gelezen, bewijst nochtans een totnogtoe ongekende 
openheid voor dit soort problemen. 

Er is een woord, dat wij in de positieve beschouwingen der. Verlichting telkens 
opnieuw tegen zullen komen, d.i. natuur. Het zal richtinggevend zijn voor bepaalde 
godsdienstige opvattingen, voor een nieuwe omschrijving van recht en 
wetten, voor opvoedkundige beschouwingen. Het beinvloedt het onderlinge verkeer 
tussen de mensen, en zal als bron van inspiratie dienen voor een sluimerende, 
romantische kunst. 
Nu had de geest van het rationalisme in Nederland reeds een bewondering voor 

God in de natuur ontwikkeld, voor de schone wonderbaarlijke orde, die tot sentiment 
en hymne wordt en de kiemen van de romantiek in zich draagt. Was 
het bewust uitgewerkt rationalisme of leefde er intuitief bij de eenvoudige bewoner 
van de lage landen een verlangen naar stil en intiem geluk? Het was een 
ingeboren besef van waar en vals, van goed en slecht, dat voldoende was als 
richtsnoer voor het leven van elke dag, dat het geweten gerust stelde, als zijnde 
niet in strijd met synodale dogma's en niet gestoord door briljant verkeer in een 
mondaine wereld. Het gaf een gouden glans aan het bestaan zoals het licht in 
het binnenhuis van de schilder met een raam geopend op het oneindige verschiet. 
Reeds meermalen heb ik erop gewezen, dat de aandacht voor de natuur en voor 
het detail in de Nederlandse schilderkunst der 17de eeuw vooruitloopt op de romantische 
beleving. Het is geen wonder, dat de Engelse schilders der romantiek, 

een dertiental, hun inspiratie vonden bij dertig Nederlandse landschapsschilders, 
een ware `schok der herkenning'.° 

139 


Hetzelfde geldt voor de Franse romantiek, voor Fragonard en zijn tijdgenoten, 
wanneer de stijl van Boucher heeft afgedaan.? 
Hoezeer het natuurgevoel van de Nederlander samenhing met zijn godsdienstig 
besef bewijst ook het boek van Bernard Nieuwentyt (1654-1718), burgemeester 
van Purmerend, lid van de Provinciale Staten, geleerde mathematicus. Het werd 
nog vertaald in 1725 in het Frans en droeg de titel `Le véritable usage, de la 
contemplation de l'univers pour la conviction des athées et des incrédules'. Zijn 
opvattingen werden door Rousseau bestreden in Emile als te veel gericht op het 
minutieuze detail met voorbijzien van de schone orde in de natuur.?` Chiteaubriand 
gaf in zijn Génie du Christianisme (1802, deel I, boek 5) er nog een uittreksel 
van. 
Dat het gevoel voor de natuur ook een ornament heeft betekend voor de literatuur 
van het eerste kwart der 18de eeuw, hebben we reeds kunnen vaststellen. 
Onder de voorlopers van het natuurrecht komt men behalve de namen van de 
Duitser Pufendorf (1632-1694), Leibniz (1646-1716), de Italiaan Gravina (16641718) 
telkens de naam van Hugo de Groot tegen, meestal in de Latijnse transcriptie 
Grotius (1583-1645). 

Een woord over de geest der Verlichting 

De geest der Verlichting, zoals die het gehele Europa van de 18de eeuw vervulde 
en van Engeland uitging, kan ik slechts met een enkel woord trachten te typeren 
in verband met de hier vermelde aanduidingen uit het verleden. Het is niet uitsluitend 
gebrek aan ruimte, dat me weerhoudt een opsomming van namen te ver 

maar ook een gevoel van onmacht met betrekking tot een bondige-melden, 
samenvatting, voor de kennis van een zo veelzijdig verschijnsel, dat al zo dikwijls 
onder de loep werd genomen en blijkbaar onuitputtelijk is voor commentaar. 
Bij de meest volledige opgave van wat werd gedacht en geschreven zou men 
zeker toch materiaal vergeten, afgezien van het feit dat dit uitgebreide onderwerp 
tweedehands-kennis noodzakelijk maakt en dus het spontane contact met de 
mens uit deze eeuw in de weg staat. Ik verwijs dan allereerst naar de handboeken 
en specialistenstudies op dit terrein voor wie uitvoerig over dit tijdbestek 
wenst ingelicht te worden. Persoonlijk sluit ik me graag aan bij de helder geschreven 
Schets van de cultuurgeschiedenis der 18de eeuw van dr. Ph. de Vries.' 
Het draagt als motto een woord van Chamfort (1741-1795), een man, die zowel 
in de kringen van het Franse hof als daarna in revolutionaire milieus verkeerde 
en vrijmoedig zijn mening durfde geven: 'Wat men zegt in gezelschap, in de 
salons, aan diners, op openbare bijeenkomsten, in boeken, zelfs in boeken die 
geschreven zijn om ons iets te leren over de maatschappij, dat alles is onjuist of 
onvoldoende. Dat alles is voor de preek, zoals de Italianen zeggen, of voor de 
mooiigheid. Wat waarachtig is, waar men iets aan heeft, dat zijn dingen, die 
een gaaf mens, die veel gezien heeft en goed gezien heeft, zegt, wanneer hij bij 
het haardvuur tegenover een vriend zijn innerlijk blootlegt.' (Vertaling blz. 140) 
Het is een pleidooi voor oprechtheid, maar het is nog meer. 
Een vriend bij het haardvuur begrijpt met een half woord. De theoretische ach 

woord rationalisme bv. is er slechts vaag aanwezig. Daarom is-tergrond van het 
er in `de eeuw van de rede' een zeer uiteenlopende toepassing van de betekenisinhoud 
van dit woord, men kan het in allerlei kringen `filosofisch' hanteren 
zonder er persoonlijk bij betrokken te zijn. (Een filosoof in de 18de eeuw 

140 


 is geen geleerde, die zich buigt over problemen van de oorzaak van het leven 
of het doel van de mens op aarde, maar iemand die medemens noch principe 
spaart en 'zonderling' durft te zijn.) Ook is het gebruik van het woord vaak 
polemisch van aard en dient het eer als voorlopige formule dan als absolute 
waarheid. Al wat tal van vooraanstaande figuren met veel vernuft naar voren 
hebben gebracht (ik heb er in mijn algemene inleiding reeds een aantal vermeld) 
wordt onderwerp van gesprek, wordt geaccepteerd of gerelativeerd en krijgt pas 
op den duur de contouren voor de literatuurbeschouwer die in rubrieken denkt; 
contouren vereenvoudigen, maar verstarren tevens. Hoe gevarieerd de uitleg van 
Newtons opvattingen is geweest, werd boven reeds geconstateerd. 
Wat voor het eerst in de geschiedenis gaat heersen is de geest van scepsis als 
stemming, niet als filosofie, een wantrouwen in gevestigde meningen over godsdienst 
en maatschappij, wat afbraak betekent van orthodoxie en afkeer van al te 
grote zekerheid. Er is al of niet de hoop op een gelukkige toekomst uitgedrukt, 
maar de theoretische discussie erover is voor een kleine groep van intellectuelen; 
de grote massa blijft de godsdienst en de traditie trouw. 
Wat hier over de rede is gezegd, geldt eveneens voor het begrip natuur. 
En zo zien we dan over geheel Europa een geest vaardig worden, die redeneert 
en deugd beoefent, naar Descartes, omdat de deugd de orde van het heelal weerspiegelt, 
of omdat naar Locke en Newton, de ervaring ons leert, dat we het goede 
moeten zoeken en het kwade nalaten. Newton met zijn opzienbarende theorie over 
het heelal en zijn diep religieus besef ondersteunde de algemene sympathie voor 
Engeland, dat toch al bekend was als de staat waar vrijheid van uitging, dat, 
economisch modern, zijn industrie bevorderde, dat machtig en bloeiend het geluk 
van zijn onderdanen bevorderde, wier grondwet werd bewonderd, waar markante, 
onwrikbare figuren originaliteit en stevigheid schenen te waarborgen; 
Engeland, dat het meesterschap over de zee bezat en bovendien een interessante 
literatuur, waarin op een natuurlijke manier het persoonlijk gevoel een plaats 
had. Het kende op zijn gebied mannen, wier bewondering naar het vasteland 
uitging, een Bolingbroke, de vriend van . Voltaire, de onverbeterlijke Schotse 
scepticus Hume, de historicus Gibbon. 
Toch had het ook zijn eigen onafhankelijke denkers: een Collins, die de nadruk 
legde op de fataliteit in 's mensen leven, een Tindall, die het christendom zo oud 
als de wereld beschouwde, een Swift met zijn ironische utopie, de wonderlijke 
avonturier Daniël Defoe, die behalve zijn Robinson Crusoë van 1719, 250 andere 
publikaties op zijn naam had staan en nog vele anderen, voldoende om de Fransen 
nieuwsgierig te maken. 
Na een tweede verblijf in de Bastille vertrekt Voltaire voor drie jaar naar Engeland, 
waar hij zijn Henriade al eerder had geconcipieerd en onder de bescherming 
van het Engelse koningspaar had gesteld, met al de hulde aan een verdraagzaam 
vorst. In 1734 werden in Frankrijk zijn Lettres philosophiques ou Lettres 
anglaises gepubliceerd (reeds eerder in Engeland), waarin hij de gewoonten en 
instellingen van dit land beschreef en onderstreepte, dat er verschillende christelijke 
kerken vreedzaam naast elkander bestonden. 
Ook Montesquieu, Diderot, Rousseau betuigen hun hulde aan Engeland, zelfs al 
had de laatste spoedig ruzie met zijn gastheer, Hume, die hem zelf had uitgenodigd. 
Montesquieu schreef zijn Considérations sur les causes de la grandeur des Romains 
et de leur décadence gedeeltelijk onder invloed van Locke. Het is een werk 

141 


over factoren die een staat welvaart schenken, over rechtvaardige wetten, vaste 
instellingen. In L'Esprit des lois geeft hij een vergelijking van wetten en instellingen 
over de hele wereld, wetten in verband met de natuur en de tijdperken 
der volken. 
L'abbé Prévost, vluchtend naar Engeland via Holland waar hij een jaar verbleef, 
zag daarbij kans zich te verdiepen in .de oud-Nederlandse scheepsjournalen om 
er als filosoof zijn voordeel mee te doen voor de kennis van de primitieve mens; 
later vertaalde hij Richardson in het Frans. 9 
De aantrekkingskracht van de geest der Verlichting is zo groot, dat een cosmopolitische 
atmosfeer de omgang tussen de mensen van verschillende landen vergemakkelijkt, 
terwijl toch elk land daaraan een bepaald karakter geeft. De Engelse 
mentaliteit, die misschien de Fransen wat alledaags en huiselijk toescheen, gewend 
als ze waren aan de salon, waar esprit, woordspeling en glasheldere formulering 
voor de elitekringen werden gevraagd, was zo fascinerend, dat ze een 
aanval zou gaan betekenen op het staatsbestel en kerkelijke toestanden in 
Frankrijk zelf. 
Ook het Duitse element in de Verlichting volgde (na de bijbeltekstuitleg van een 
filoloog Johann Augst Ernesti en de conscientieuze geschriften van de filosoof 
Johann David Michaelis, de verstrekkende van de theoloog uit Halle Johann 
Salomo Semler) met het metafysisch, serieuze theologische onderzoek, een tegenpool 
van de vrijdenkersbeweging in Engeland. (In Engeland zelf was trouwens een 
reactie die de godsdienst opnieuw verdedigde met John Wesley, de prediker 
onder de armen, Berkeley, Swift, Warburton, Joseph Butler e.a.). 
Leibniz en Wolff beschouwen de filosofie als de wetenschap van het menselijk 
geluk. 'Vooral onder invloed van Lessing kwam een verbinding van rede en 
schoonheid tot stand, die als typisch Duits mag gelden. Deze verbinding is in het 
algemeen kenmerkend voor de aesthetica van de 18de eeuw, doch nergens staat 
zij zo in het middelpunt van de wereldbeschouwing als in Duitsland.' (De Vries, 
blz. 49) 'Bij Lessing zelf overwon het aestheticisme reeds het rationalisme. Na 
hem werd het steeds sterker; het werd door Kant geisoleerd en gelouterd, waarna 
Schiller het weer aan de stof kon toetsen. Bij Goethe verdween de laatste rest 
`Vernünftelei' der 18de-eeuwse theorieën, die zelfs in de opstellen van Schiller 
nog doorwerken. Bij hem werd de aesthetische theorie geheel en al `aesthetische 
praktijk'. (blz. 50) Tenslotte zijn er nog de Fransgezinde Wieland en Frederik de 
Grote. 
Wat Wieland betreft: `De rede is voor hem het hoogste goed, doch ook hij 
ziet haar in de wereld verkommeren en houdt haar zelfs in haar ideale vorm voor 
niet meer dan een historisch gegroeide macht, die onze gevoelens en hartstochten 
kan beteugelen en leiding kan geven, doch geen in de wereld heersend absoluut 
principe is. De rede is zelf gegroeid uit `passions qui se sont armées de principes'. 
(...) Hij voelt zich daarom ook niet meer in staat het optimisme van Voltaire 
te delen.' (blz. 51) 
`Frederik de Grote staat als philosoof in Duitsland geheel apart. Volkomen onbewust 
van wat zich in Duitsland op geestelijk gebied afspeelde, zag hij in zijn 
eigen volk niets dan een bijgelovige en van lage hartstocht vervulde bende, die hij 
bijeen moest houden en het begrip voor haar plichten jegens de staat moest bij 

Ook hij verschilde met Voltaire van mening t.a.v. de macht van de rede.-brengen. 
Wat de mens betreft is hij van het zwartste pessimisme vervuld, is het echter 
met Voltaire eens, dat reeds genoeg bereikt zou zijn, wanneer de elite tenminste 

142 


de rede wilde huldigen. `Le vulgaire ne mérite pas d'être éclairé.' `Vows faites 
bien de combattre contre l'erreur; mais croyez-vous que le monde changera? 
L'esprit humain est faible; plus des trois quarts des hommes sont faits pour 
l'esclavage du plus absurde fanatisme. La crainte du diable et de l'enfer leur 
fascine les yeux, et ils détestent le sage qui veut les éclairer... Le gros de noire 
espèce est sot et méchant. -J'y recherche en vain cette image de Dieu, dont les 
théologiens assurent qu'elle porte 1'empreinte. Tout homme a une bête féroce en 
soi.'(blz. 53) en de schrijver voegt er als samenvatting aan toe: `Met deze uitspraak 
staan wij het dichtst bij de redelijkheid van de 18de-eeuwse mens, die zich geen 
illusies maakte, noch ten aanzien van de wereld, noch ten aanzien van de mens, 
en die niettemin met nuchter overleg deed, wat zijn hand vond om te doen.' 

In Nederland zijn de opvattingen het meest verwant met die van Engeland, mis 

een 'landschappelijke' verbondenheid, in ieder geval een godsdienstige,-schien door. 
die nog werd bezegeld door het koning-stadhouderschap van Willem III. Er is 
echter dit verschil, dat de vrijheidszin in de Nederlanden dieper verankerd lag. 
Hij openbaarde zich in de vele publikaties in deze tijd van werken, die in andere 
landen als gevaarlijk voor een uitgave werden beschouwd. Ook bleek Nederland 
nog altijd het toevluchtsoord voor belangrijke figuren; er werden er reeds enkelen 
genoemd. 
Bij de vaart, die de beweging nam, maakt Nederland een gematigde indruk, ofschoon 
de revolutie er eerder begon dan in Frankrijk; zij mist de uitbundigheid 
van de omringende landen. Is het de eeuwenlange omgang met de Franse cultuur, 
die een gereserveerde houding verklaart, zoals dit het geval was met de felle 
uitingen der barok in beide landen? Of is het weer die intuïtieve openheid voor 
de natuur, die de nieuwe natuuraanbidding minderr imponerend maakte? In ieder 
geval werd onze literatuur bewaard voor de al te uitbundige uitwassen zowel 
van de rede als van het gevoel in Engeland en Duitsland. 

De hier niet besproken landen van Europa als Spanje, Portugal, Italië, Oostenrijk, 
Zwitserland, Rusland en de noordelijke landen, stonden óf afwijzend (zoals de 
beide eerstgenoemde) of min of meer aarzelend tegenover de nieuwe Lendenzen, 
al verschijnen overal geschriften, die bewijzen, dat ook deze landen begrijpen dat 
het niet alleen gaat om een mode. Vermeldenswaard is het feit, dat Galilei in 
1737 in ere werd hersteld. Zijn as werd plechtig overgebracht naar de Santa 
Croce in Florence, waar Italië zijn illustere doden eert. 
We mogen er ook niet aan voorbijgaan, dat alom de wetenschap hard werkt, 
die der medicijnen bv., zodat aan het eind der eeuw de inenting een feit is, dat 
proefnemingen in het groot en in de binnenkamer orde van de dag zijn, dat mannen 
als Linaues en Buffon diep bewonderd worden. 

Onze literatuur als reflex der Verlichting 

De mondelinge uitwisseling over de nieuwe ideeën, die overal in de lucht hingen,

-

werkte aanstekelijk. Dit geldt voor de grote leidende figuren, -die elkaar dank zij 
hun reizen ontmoeten, om zich daarna uit te spreken in hun werk; dat geldt 
eveneens voor de man die in deze eeuw de naam `burger.' krijgt en `de man van 
de straat'. In Frankrijk is wel gebleken, hoe de komst van de revolutie heeft 
afgehangen van de salons der élite, van de dagelijkse bijeenkomsten der. `kleine 

143 


man', zowel als van de deftige burgerij, in de galerij van het Palais Royal, onder 
de beruchte boom L'Arbre de cracovie of in de koffiehuizen.° Het zijn allen specialisten 
van nieuws, dat een hunner komt brengen of voorlezen uit een juist verschenen 
blaadje. De ontmoetingen hebben het gezellige van een interessante 
conversatie à l'improviste, die onderbroken kon worden door een kop koffie of 
bv. door de bewondering voor de jasknopen van een juist gearriveerde petit-
maitre: kleine schilderijen, reprodukties onder kristalhelder glas door kralen 
omgeven, een Teniers, een Van Huysum, een Rosalba, schilderstukken in miniatüur 
uit scholen van allerlei aard.1

' 

Literair beschouwd hangt met deze smaak voor nieuws een nieuw genre samen : 
het tijdschrift en de krant, en een nieuwe clubvorming, die straks de verantwoor


delijkheid op zich neemt voor de literaire kritiek. 
Het is eigenaardig te bedenken, dat uit de nog vrij zeldzame publikatie van artikelen 
uit de tweede helft der 17de eeuw, ook bij ons aanvankelijk geredigeerd in 
het Frans, het zich schuchter aandienende tijdschrift ontstaat, dat het begin zal 
worden voor de moderne roman. Voltaire, in feite de verkondiger bij uitstek van 
democratische ideeën, was begonnen met het epos van zijn Hendrik IV, dat 
nog tot navolging leidde, maar daarna is het praktisch uit met het 2800-jaren 
oude epos en voorlopig ook met het te weinig soepele dramatische genre, dat 
kon bogen op een ouderdom van 22 eeuwen. Hijzelf, die zich de verlichte despoot 
van imbeciele onderdanen had genoemd, heeft niet kunnen denken, dat het nageslacht 
zijn kleine geschriften veel meer zou waarderen dan die welke tijdens zijn 
leven zoveel stof deden opwaaien en hem hulde brachten. De korte uiteenzetting, 
het essay, de enkele bladzijde die pamflet kon worden, de typering van de medemens, 
ook geschreven in de volkstaal, de briefvorm, die directe persoonlijke gevoelens 
openbaart, geven weer wat er feitelijk leeft in de mens uit deze kenteringstijd. 
Voor deze inhoud wordt het kleed gekozen van de prozavorm, de 
directe doelbewuste formulering; deze leent zich bijzonder voor de beschrijving, 
de schildering van de natuur bv., die meer en meer het didactisch karakter, 
kenmerk van de renaissance om de medemens tot evenwichtig-gave karaktervastheid 
op te voeden, loslaat. Intellectuele analyse buigt zich langzaam om tot 
praktisch humanisme en belangstelling voor de medemens, er komt gevoel voor 
contrast, waaruit de roman kon ontstaan. 
De herlezing van de geschriften, de tijdschriften in het algemeen, die dus in de 
eigen tijd een sociale functie vervulden, betekent voor de moderne lezer vaak een 
dorre, ronduit saaie bezigheid door het gemis aan actualiteit; het is slechts 
zelden, dat hij persoonlijk wordt getroffen, omdat een gevoelige snaar in hem 
meetrilt. Dan oordeelt hij zoals Bayle deed op het einde van zijn leven, dat de 
literatuur in Holland in het begin van de 18de eeuw toch eigenlijk niet veel heeft 
te betekenen. 
Maar de moderne beoordelaar is niet geroepen een literair -rechterlijk vonnis van 
goed en kwaad te vellen over het werk, dat bedoeld is als populaire bron van 
inlichtingen, werk waaraan nog de klassicistische moraal kleeft met smaak voor 
schoonheid, gratie, de kunst der beleefdheid en een zeker optimisme, maar dat 
open is voor nieuwe maatstaven, bepaald door wetenschappelijk onderzoek, door 
de uitkomsten van fysica en chemie, door de grondslagen der esthetica, door een 
politiek en collectief bewustzijn. De lezer uit een latere eeuw heeft er belang 
bij zich biograaf te tonen om met intuitief begrip en sympathie belang te stellen 
in de auteur uit een woelige kenteringstijd. Hij moet weten te restaureren daar, 

144 


waar hij alleen maar een literaire constructie had willen bewonderen. Huizinga 
sprak van 'een geest van controverse, die boeit en amuseert', en Kalff formuleerde: 
'Evenals in de 16de eeuw, vertoont ook nu de literatuur een in hoge mate 
reformatorisch karakter, een nieuwe 'ordo rerum'.12 Uit de worsteling om inhoud 
en vorm zal zich na enkele decaden de roman en de literaire kritiek als genre 
ontwikkelen. 
De clubvorming. Wij willen hier slechts enkele voorbeelden van gemeenschapszin 
in literaire zaken naar voren brengen: het is bekend, hoe de smaak voor verzamelen, 
voor het curieuze op allerlei gebied de mensen bijeenbracht voor uitwisseling 
van ervaring op verschillende praatbijeenkomsten, die men wel met de 
naam van genootschap, maatschappij, sociëteit, college, kring of krans, koffiehuis 
en voor de dames salet, suite, cercle aanduidde.13 In een enkel geval heeft 
zo'n bijeenkomst iets van de Franse salon of het Parijs-Londense koffiehuis. 
De specifiek literaire groeperingen hebben een intellectueel karakter, wat vooral 
in het begin der eeuw werd versterkt door de Franse réfugiés, die in het land der 
gastvrijheid des te nadrukkelijker naar voren konden brengen wat in het eigen 
land verboden was. Zij zijn bezield van een geest van cosmopolitisme en door 
het veelvuldig verkeer met landgenoten in andere landen, met name in Engeland, 
stimuleren zij vooral de Engelse ideeën op het Europese vasteland. 
De geestelijke reus onder de hugenoten, die hier voorop moet staan is Pierre 
Bayle (1647-1706). Hij was hoogleraar in de wijsbegeerte geweest aan de Protestantse 
hogeschool te Sedan, tot 1681, toen deze werd opgeheven door Lodewijk 
XIV. De vroedschap van Rotterdam bood hem een nagenoeg gelijksoortige 
werkkring aan te Rotterdam, aan de Illustre School. Zowel in deze functie als in 
zijn publikaties, waaronder de typisch 18de-eeuwse Dictionnaire historique et 
critique, toont hij zich een onafhankelijk en modern denker. Ofschoon hij in 
principe Descartes volgt, neemt hij toch stelling tegenover hem door de uitspraak, 
dat al wat wij als waar zien onjuist kan zijn; wij zullen dit pas constateren 
als de eerste waarheid wordt tegengesproken door een tweede. Ook aanvaardt 
hij Newton voorzichtig. Spinoza werd door hem bestreden. Prof. Knappert 
schrijft van hem: 'verdraagzaamheid zit hem in merg en been, niet uit scepticisme, 
maar omdat hij in de vrijheid gelooft' en oordeelt hem `door tijdgenoot 
en nakomeling bitter miskend'.' 4 
Inderdaad werd het hem hier te lande, ook door Franse geloofsgenoten, moeilijk 
gemaakt wat tot een uitzetting uit zijn ambt heeft geleid in 1693; hij werd 
daarentegen in Engeland begrepen, o.a. door Shaftesbury en Gibbon. Van dit 
land uit kreeg hij zelfs opnieuw invloed in Nederland. De Rotterdammer Bernard 
Mandeville, geboren in 1670, had zijn lessen gevolgd; na zijn promotie te 
Leiden in de medicijnen vertrok hïj naar Londen, waar hij opzienbarende boeken 
liet verschijnen, vol citaten van Bayle. Nog in 1720 publiceerde hij Free Thoughts 
on Religion, the Church„ and National Happiness, dat in het Frans werd vertaald 
door Justus van Effen; in het voorwoord staat o.a. 'Ceux qui ont de la Lecture, 
s'apercevront sans peine, que j'ai souvent usage des Ecrits de Monsr. Bayle, sans 
le nommer.' "' 
Op zichzelf dus een eenzame als vele groten, meen ik hem toch hier te moeten 
noemen als degene, die voor het eerst verlichtingsideeën vulgariseerde, o.a. ook 
als stichter van een tijdschrift, dat Les Nouvelles de la république des lettres 
heette. Hierin werden van 1684-1687 kritische boekaankondigingen gegeven van 
in het Frans en Latijn verschenen werken. 

145 


Eigenlijk valt al wat in het Frans werd geschreven buiten ons bestek ter bespreking, 
als niet juist van deze zijde een karakteristieke trek naar voren kwam, 
waarmee de figuur van Van Effen en de tijdschriftliteratuur nauw was verbonden. 
De clubvorming betreft hier de weloverwogen collaboratie voor publicitaire doeleinden, 
waarin de Fransen al enige ervaring hadden getoond. Sinds 1665 was 
daar reeds het Journal des Savants opgericht door Denis de Sallo, die na enkele 
maanden had moeten ondervinden dat een vrije tribune vijandschap verwekt, 
waardoor hij vervangen werd. Dertig jaren later verscheen tegelijk in Rotterdam 
en Berlijn het Nouveau Journal des savants, dat van 1694-'98 werd geredigeerd 
door Le sieur C.'' 
De Bibliothèque universelle et historique was van de beroemde, niet altijd gemakkelijke 
geleerde Jean Ie Clerc (1657-1736), een theoloog, afkomstig uit 
Genève, die in 1684 aan het Remonstrants seminarium te Amsterdam tot hoog 

wijsbegeerte was benoemd en na 1712 ook in de kerkgeschiedenis.-leraar in de 
Het tijdschrift verscheen van 1686-1693, werd van 1703-1713 voortgezet onder 
de naam Bibliothèque choisie en van 1714-1727 onder die van Bibliothèque ancienne 
et moderne. Het zijn voornamelijk beoordelingen, uittreksels uit werken 
van allerlei aard, die in Europa verschenen, ook oorspronkelijke artikelen als bv. 
biografieën. 
Toen deze geschriften de een na de andere van hun populariteit moesten inboeten, 
nam het Journal littéraire de zaak over. De redactie bestond uit vier Franse 
leden en twee Hollandse, de eersten waren Prosper Marchand (1675-1756), een 
Parijse drukker, vurig vereerder van Bayle, van wiens Dictionnaire en Lettres hij 
een tweede druk bezorgde, vraagbaak voor Europa wat literatuur en geschiedenis 
van Frankrijk betreft; Henry Albert de 'Sallengres (1694-1733), enig overgeblevene 
uit een oud Henegouws geslacht, verwant aan Rotgans, die zijn oom was 
van moederszijde, advocaat van het Hof van Holland met grote belangstelling 
voor de letteren; Cordonnier ofwel Thémiseul de Saint-Hyacinthe (1684-1714) 

1, 

die als avontuurlijk officier en schuinsmarcheerder in Holland, Duitsland, Frankrijk, 
Zweden van zich liet spreken, en bekend werd o.a. als schrijver van Chef 


d'ceuvre d'un inconnu; ten slotte de secretaris Alexandre. De beide Hollandse 
leden waren Willem Jacob Storm van 's-Gravesande (1688-1742) en Van Effen. 
De eerste, afkomstig uit een Delfts patricisch geslacht, studeerde aanvankelijk 
rechten in Leiden, maar toonde al vroeg zijn begaafdheid o.a. door het feit, dat 
hij op 19-jarige leeftijd in het jaar van zijn promotie reeds zijn geschrift over de 
doorzichtkunde publiceerde. Wanneer hij zich in 1707 in Den Haag als advocaat 
heeft gevestigd zoekt hij contact met de letterkundige kringen. Het tijdschrift 
zoekt naar wetenschappelijke grondslagen, naar uitkomsten van de natuur-en 
scheikunde, naar de beginselen van wat men later. (als Baumgarten) de esthetica 
zal noemen; men schrijft over de strijd tussen Jezuieten en jansenisten en over 
de verdediging van de Engelse revolutie ten einde de vorst slechts macht te geven 
bij contract. De onderlinge kritiek der redactie streeft naar een rigoureuze formulering. 
Het tijdschrift verschijnt van 1713-1721 met veel excerpten en kritieken 
elke twee maanden. 
Als uitvloeisel van de omgang tussen deze jonge mensen moet hier van Van Effen 
zijn artikel van 1707 worden genoemd, getiteld Parallèle d'Homère et de Chapelain, 
dat tegelijk . met Saint-Hyacinthe's bovengenoemd Chef -d'oeuvre werd uit 

Parijse notariszoon Chapelain (1595-1674), reeds vroeg bekend om-gegeven. De 
zijn grote en grondige kennis, werkte een dertigtal jaren lang aan een epos La 

146 


Pucelle, waarvan een deel in 1656 verscheen en veel succes oogstte, tot... hij 
Boileau tegen zich kreeg. Richelieu benoemde hem desondanks als een der eersten 
tot lid van de pas opgerichte Académie francaise en Colbert gaf hem opdracht een 
lijst van letterkundigen op te stellen, die voor een onderscheiding van Lodewijk 
XIV in aanmerking zouden kunnen komen. 
Men legt er graag de nadruk op, dat Van Effen zich hier mengt in een Franse 
polemiek om met objectiviteit te bewijzen: 

`Que l'excellence d'un auteur 
Dépend de son commentateur.' 

Gezien de verdienste van Chapelain zou ik Van Effens objectiviteit willen zien 
als zijn afwijzing van de almacht van een criticus als Boileau, die hij overigens 
bewondert.17 
Hoezeer de oprichting en de zorg voor een tijdschrift bijdraagt tot het onderling 
verkeer van de daarvoor verantwoordelijke leiders, zien we ook rondom de oprichting 
van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde in 1766. De vriendschap 
van de beide belangwekkende figuren Van Goens en Van Lelyveldt was 
daartoe de beslissende factor. 
Rijklo f Michaël van Goens (1748-1810) was de zoon van een rechter te Utrecht, 
de degelijke en waardige raadsheer Daniel Francois van Goens en een Schotse 
moeder Catharina Juliana Cuninghame, officiersdochter uit een Schots milieu in 
Nederland. Op twaalfjarige leeftijd liet het wonderkind zich reeds inschrijven 
als student te Utrecht. De opvoeding in het gezin, waartoe ook -een jongere broer 
en een zuster behoorden, betekende zorgvuldige, liefdevolle leiding, niet zonder 
strengheid van de vader soms, in de sfeer van de principes der gereformeerde 
godsdienst, die de oudste zoon in zijn kritische jaren niet altijd gemakkelijk 
aanvaardde. Hij voleindigde zijn studie in Leiden en promoveerde er in de filologie 
in 1764. In 1766, op achttienjarige leeftijd, werd hij benoemd tot buiten 

hoogleraar in `de Geschiedenis, de Welsprekendheid, de Oudheden en-gewoon 
het Grieks'. 
Zijn loopbaan typeert het genie. Open voor al, wat zijn tijd bezig was te onthullen, 
ideeën van verlichting, de tolerantie vooral, voor het mysticisme, ontvankelijk 
vooral voor het schone, ook in de nieuwe vormen die de studie der Griekse 
teksten uit de tweede helft der achttiende eeuw openbaarden, vervuld van de 
cultuurtaak van het christendom in deze wereld, ziet hij dikwijls verder dan zijn 
tijdgenoten; hij beslist, verwerpt, keert terug van een eerder ingenomen stand-
punt, dat zijn aantrekkelijkheid verloor ofwel verdedigt hardnekkig zijn opvat 

zijn gevoeligheid, zo kenmerkend voor zijn jeugdig karakter en de in dit-ting; 
tijdsbestek steeds duidelijker zich openbarende mode-stroming, bezorgt hem 
vrienden en vijanden. Zeer belezen in de Europese literatuur van zijn tijd en 
die der. Ouden, is zijn oordeel streng voor die van zijn vaderland; eigen eerzucht 
en jaloezie van anderen maakten, dat hij dikwijls alleen stond. Bovendien 
kreeg iemand met de nervositeit van een raspaard in die jaren in Nederland, toen 
tragere en meer op traditie gerichte geesten voorlopig nog meer gezag hadden, 
niet die waardering, die hem toekwam en die hij voor zich opeiste. Het veelbelovende 
leven werd een strijd: innerlijk in de pogingen verstand en geloof met 
elkaar te verzoenen; naar buiten in de botsing met vertegenwoordigers der 
Staatskerk, wanneer deze zijn humane en tolerante opvattingen niet aanvaarden.
18 

147 


Zo is hij betrokken geweest bij de geruchtmakende Socratische Oorlog, nadat in 
1767 Marmontels Bélisaire was verschenen, wiens Contes Moraux van 1761 ook 
reeds veel indruk in Nederland hadden gemaakt. Na het indrukwekkende godsdienstige 
manifest, uitgedrukt in Rousseaus Emile, in de geloofsbelijdenis Foi du 
vicaire Savoyard, dat zowel katholieke als protestantse theologen in beroering 
had gebracht, kwam nu het probleem aan de orde, of deugdzame heidenen als 
Socrates, gezien in het licht van de Allerhoogste (`vu de Sirius' zou Voltaire 
zeggen) niet evengoed de hemel verdienden als zij die scrupuleus de zuiverste 
orthodoxie vertegenwoordigden. De felle predikanten als P. Hofstede en J. Barueth 
vonden als tegenstanders de doopsgezinde en remonstrantse dissenters. 
Echter het tweede conflict kwam Van Goens veel duurder te staan. Het ging hier 
om zijn vertaling van Mozes Mendelssohn's geschrift Ober das Erhabene und 
Naive in den schönen Wissenschaften. Dit ontlokte veel kritiek, omdat hij al te 
waarderend sprak naar het oordeel van zijn tegenstanders over buitenlanders, die 
gedurfde ideeën over de godsdienst naar voren brachten. Hij werd tenslotte in 
het tijdschrift De Nederlandsche Bibliotheek zo fel aangevallen, dat hij gedwongen 
was in 1776 zijn ambt als hoogleraar neer te leggen. Hij verkocht zijn kostbare, 
zorgvuldig opgebouwde bibliotheek van meer dan 19.000 delen, waarvan 

8.500 op het gebied van kunst en filologie, 1.000 over theologie, 8.000 over geschiedenis 
en verwante vakken (genealogie, heraldiek, diplomatie, geografie, etc.) 
en nog 200 juridische en 100 medische werken." 
Na deze bewuste afsluiting van een levenstijdperk, is er nog een politieke carrière 
gevolgd. Als redacteur van een mede door hofkringen gesteund tijdschrift De 
ouwerwetsche Nederlandsche Patriot, dat verscheen van augustus 1781 tot eind 
1782, heeft hij de zaak der. Prinsgezinden willen dienen. En ook nu stuitte hij op 
grote tegenstand. De beschaafde en gematigde stijl, waarin het werd geschreven, 
maar die aan het debiet geen goed deed, kon niet verhinderen, dat Van Goéns 
door de tegenpartij bitter werd gehaat en als een loonschrijver werd verguisd 
o.a. in een blijspel Den ouwerwetschen Nederlandschen Patriot ontmaskert of de 
bedroge verwagting van sommige kwalyk gezinden. Op dringend verzoek van vele 
Utrechtse burgers werd hij ontslagen als lid der vroedschap van deze stad. 
Bedreigd in leven en goederen verliet hij Utrecht en vestigde zich in Den Haag. 
`Maar ook daar had hij geen leven. De stadhouder kon of wilde niets voor hem 
doen en niemand had meer den moed met hem om te gaan. In 1786 vertrok hij 
naar Zwitserland, en nooit heeft hij zijn vaderland willen terugzien.' Onder de 
naam van zijn moeder, Cuninghame, bracht hij nog veelbewogen, moeilijke jaren 
in den vreemde door; de laatste getuigen van verbittering en het einde was ronduit 
pathologisch. Te Wernigerode is 'deze uitzonderlijk begaafde, wiens geleerdheid 
groter was dan zijn karakter' op 25 juli 1810 overleden." 
Deze geleerde vrijgezel, in Nederland en in het buitenland betwist en bewonderd, 
heeft ondanks zijn enorme belezenheid en de omgang met verre en nabije vrienden, 
onze literatuur slechts met enkele geschriften verrijkt, maar deze zijn waardevol. 
Behalve de reeds vermelde vertaling van ' Mendelssohn's beroemde werk 
en de uitvoerige voorrede daarbij, zijn het artikelen, die hij publiceerde onder 
het pseudoniem `Le philosophe sans fard' in de Nieuwe Bijdragen tot de Opbouw 
der Vaderlandsche Letterkunde (deel II), het orgaan van het Leidse dichtgenootschap 
Minima Crescunt, dat onder leiding stond van Frans van Lelyveld. Een 
opzienbarend artikel van Van Goens droeg de titel Vrijmoedige bedenkingen over 
de vergelijking der oude dichteren met de hedendaegschen 21; was eigenlijk een 
148 


antwoord op wat de Zeeuwse dichter J.D. Macket had geschreven in deel I van 
de Nieuwe Bijdragen onder de titel Vergelijking van oude dichteren met heden 

-daagsche. 

Ofschoon Van Goens het doet voorkomen, dat zijn betoog niet tegen deze is 
gericht, volgt hij hem toch op de voet. Daar Macket had gesproken over het 
vooroordeel der superioriteit van klassieke schrijvers, merkt Van Goens op, dat 
de vooroordelen alom te vinden zijn: ze worden zelfs het kinderlijk gemoed al 
ingeprent; men moet er tevens toe rekenen de overtuiging, dat datgene wat men 
toevallig weet, belangrijk is, terwijl men zich niet ontvankelijk toont voor andere 
meningen. Strijd in wetenschap is het gevolg van vooroordeel. En wat de Ouden 

betreft: het oordeel over hen is pasklaar; maar er zijn typische moderne genres 
in de literatuur, die in de Oudheid niet bekend waren. Ook onderwerpen van 
godsdienstige aard en geloofsonderzoek hebben geen vergelijkingsmateriaal in de 
Oudheid. Er is onderscheid van gewoonten, die. samenhangen met het godsdienstig 
gebruik. Er zijn verschillende soorten van genie, van taalsysteem, van 
rijmvormen, van smaak bij verschillende volken. Dan is er de kwestie, dat we 
voor ons gevormde oordeel over de Oudheid slechts een zeer klein deel van het 
materiaal tot onze beschikking hadden: hoeveel is er niet verloren gegaan, dat 
onze conclusie geheel anders had kunnen doen zijn. Moderne dichters beschaven 
hun werk, dit geldt voor de Oudheid niet. 

In het vervolg van dit artikel, dat later verscheen, vraagt hij zich af, waarom hij 
eigenlijk de behoefte had gehad uit te drukken, wat hem op het hart lag; hij voelt 
zich in eigen tijd, bij de oppervlakkige en traditionele vormen in Holland niet 
meer. thuis. Met ironische humor bekritiseert hij Moonen en wijst er op versleten 
beeldspraak. Positief wordt zijn kritiek en modern-stilistisch als hij wijst op de 
schilderachtige uitwerking van woordschikking, ritme en op de juist toegepaste 
herhaling. Hij blijkt zijn tijd echter niet vooruit in zijn kritiek op Shakespeare 

en diens plastische uitbeelding der hartstochten. De waardering van Shakespeare 
in Engeland, begonnen met een uitgave van 1723, tegelijk met die van de balladen, 
was alom tot grote bewondering gegroeid, een bewondering die daarna 
steeds groter zou worden. 
Het is reeds een romantisch principe de kunst te willen begrijpen uit het karakter 
van volk en land en tijd. Zijn bewondering van het Grieks maakt hem tot een 
wegbereider van het hernieuwde klassicisme uit de tweede helft der 18de eeuw. 
De renaissance had steeds de nadruk gelegd op het Latijn, dat ook immers zo 

grondig op de scholen werd geleerd, maar dank zij Lowth en Wood in Engeland, 
Lessing, Kloth, Herder in Duitsland, dank zij de kunstzinnige archeologen der 
17de en 18de eeuw in Italië, werd de belangstelling voor het Grieks en vooral 

voor. Homerus steeds groter." 
Reeds enkele malen werd hier de naam genoemd van Frans van Lelyveld (1740


1785). Hij was de acht jaar oudere trouwe vriend en bewonderaar van Van Goens. 

De grote verdienste van deze literair begaafde koopman, uit Leiden is geweest, 

dat hij ondanks zijn drukke bezigheden op zijn handelskantoor, ononderbroken 

belangstelling vond voor de literatuur, zodat de oprichting van de Maatschappij 

der. Nederlandsche Letterkunde zijn werk genoemd mag worden. Ook hij behoor


de tot die uitzonderlijke jonge mensen der eeuw, die het sieraad van de Leidse 

Academie vormden: hij werd er al in 1753 ingeschreven, terwijl hij tevens op 

veertienjarige leeftijd de taak op zich nam de belangen van een kwijnende laken 

vaderlijk erfdeel, te behartigen. De taaie strijd van deze hoogstaande,-handel, 

149 


sympathieke figuur, strijd zowel op materieel als literair terrein, draagt het 
karakter van een roeping, die nauwgezet wordt vervuld: men leze er de interessante 
archiefstudie van de heer H.A. Höweler op na, waarin ook de mens Frans 
Lelyveld in zijn zonnig huwelijk en zijn vast karakter in de omgang met zijn 
vrienden, tot zijn recht komt. Zij kreeg een plaats als inleiding van het Gedenk 

bij het 200-jarig bestaan van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde-boek 
te Leiden, gevierd op 18, 20 en 21 mei 1966.28 Lelyveld en zijn maatschappij 
wisten dank zij een onverwoestbare energie en nooit aflatende trouw, op waardige 
wijze mede de esthetiek in Nederland naar eigen karakter te ontdekken en 
ze in te luiden. 

Een tweede centrum, waar vooraanstaande figuren zich in de 18de eeuw 

thuis voelden en evenals in Leiden een vriendenkring vormden, was de boek 

Vijgendam te Amsterdam. Het dicht--winkel van Pieter Meyer (1720-1781) op de 
kundige gezelschap, dat zich daar verenigde, had of kreeg de naam `het Likkersveem 
van den Vygendam'. `Verscheidenen van de . psalmberijmers, die onder de 
zinspreuk Laus Deo, Salus Populo omstreeks 1760 samengewerkt hadden, be


hoorden tot den letterkundigen kring van Pieter Meyer; na de voltooiing en 
uitgave van de berijming bleven de dichters op den Vygendam bijeenkomen.' QZowel de dichter Nicolaas Simon van Winter (1718-1795) als Lucretia Wilhel-
' 
mina van Merken (1721-1789) namen deel aan de werkzaamheden; zij hadden 
onder de vrienden en bij de gastheer een groot gezag. `Den schoonen naam 
likkersveem dankte het Vijgendamse gezelschap vermoedelijk aan de omstandigheid, 
dat de psalmberijmers in zijn midden, (...) elkaars werk hadden beschaafd 

of tewel gelikt.' 

Nicolaas Simon van Winter was makelaar in verfstoffen. Hij bewoonde gedurende 
zijn eerste huwelijk (1744-1768) een eigen huis in Amsterdam. Zijn eerste 
vrouw heette Johanna Muhl. Uit dit huwelijk is één kind in leven gebleven, nl. 
Pieter van Winter (1745-1807). `Johanna Muhl overleed na een langdurig lijden 
in jan. '68; ruim acht maanden later trad N.S. van Winter in het huwelijk met 

Lucretia van Merken, die al verscheidene jaren met het echtpaar Van Winter-
Muhl zeer bevriend was geweest.' 
`Kort voor zijn tweede huwelijk trok N.S. van Winter zich uit de zaak terug en 
liet deze over aan zijn zoon Pieter, die zich tegen 1 januari 1770 associeerde met 
zijn oom Jacob Muhl'. 
Toen na enige jaren de gezondheidstoestand van Van Winter te wensen overliet, 
en men dacht dat de Leidse lucht heilzaam zou zijn voor hoest en ischias, betrok 
het echtpaar Van Winter in het voorjaar van 1773 het buitentje Bydorp, `gelegenonder Zoeterwoude tusschen den Hoogen Rijndijk en de rivier, tegenover het 
terrein, waar tegenwoordig de stichting `De Goede Herder' staat.' 
Tien jaar later vertrokken zij voorgoed uit Amsterdam, huurden een huis op hetRapenburg in Leiden en brachten daar aanvankelijk de wintermaanden, ten slotte 
het gehele jaar door. 

`Op Bydorp heeft het echtpaar Van Winter-Van Merken gelukkige tijden beleefd. 
Vele bekende Leidenaars hadden in de omgeving hun buitenverblijf. Bydorp werd 
door zijn bewoners een centrum van gezelligheid en letterkundige gedachtenwisseling. 
Niet alleen talrijke Leidsche hoogleraren en regenten kwamen er geregeld 
op bezoek, doch ook uit Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage en Rotterdam verschenen 
er vele vrienden, met name in den tijd van de jaarvergadering van de 

150 



Maatschappij der. Nederlandsche Letterkunde. Herhaaldelijk voer N.S. van Winter 
met zijn vrouw in een jachtje naar Leiden, waar intieme vrienden woonden als 
Frans van Lelyveld, de griffier Mr. Daniël van Alphen, de latere griffier Mr. A.C. 
de Malnoë, de emeritus-predikant Pieter van den Bosch en burgemeester Van 
Halteren met hun echtgenooten. Dikwijls logeerde de Amsterdamsche uitgeverboekhandelaar. 
Pieter Meyer op Bydorp. In Mei 1779 heeft de 22-jarige Bilderdijk, 
die als aankomend dichter reeds met goud bekroond was, er twee uur zitten 
praten. Tot de geregelde bezoekers behoorden Ds. Pieter Fontein en Johannes 
Lublink de Jonge; een enkele maal kwamen de wijsgeer Frans Hemsterhuis en 
Prof. Petrus Camper. Familieleden uit Amsterdam logeerden vaak verscheidene 
weken op Bydorp; op het gebied van gasten herbergen had men in de 18de eeuw 
een bewonderenswaardige energie. Was er op Bydorp geen plaats meer voor 
logés, dan deed de naburige herberg `Ik leer nog' dienst als dependance; thans 
houdt vrijwel alleen deze herberg daar de herinnering levend aan dien ouden tijd. 
Men kan er nog het opkamertje zien, waar b.v. Gerard Vogels herhaaldelijk overnachtte, 
de vriend van Pieter van Winter, die later. naar Philadelphia emigreerde 
en tusschenpersoon werd bij het literaire contact van Lucretia van Merken met 
George Washington. Vogels en zijn zusters, `de Vogeltjes', waren uit een eenvoudig 
milieu; zij kwamen dikwijls op Bydorp. 
Lucretia heeft het opgewekte gezelschapsleven op Bydorp en de genoegens van 
het buitenleven in een harer gedichten bezongen; het is een treffende uiting 
van de 18de-eeuwse levensvreugde.' 
Tot zover het citaat, dat ik om zijn karakteristieke tekening meende niet te kunnen 
missen. Ik wil er slechts nog aan toevoegen, dat de genoemde Pieter van 
Winter in zijn woning te Amsterdam dikwijls bijeenkomsten organiseerde van 
kunstverzamelaars, waarbij men er graag beschouwingen over kunst hield. Hij 
schilderde zelf ook. `Hij was bovendien lid van het gezelschap Concordia et libertate 
(van 1748), dat op dinsdagavond in de St-Luciënsteeg tegenover het Burgerweeshuis 
placht te vergaderen. De oorspronkelijke naam van dit genootschap was 
De Ridders van 't Heelal en wie er lid van werd, verplichtte zich in de eerstvolgende 
zes jaar ten minste drie maal in proza of in verzen het woord te voeren.'S6 

In hoeverre de conversatie der bezoekers van deze 'literaire' contactpunten bij 

ontwikkeling van Verlichtingsideeën, is moeilijk te constateren. Men-droeg tot de 
krijgt de indruk, dat de zo bewonderde dichteres, Lucretia van Merken zeer zeker 
een uitstekende niet-banale toon als gastvrouw wist te vinden in de kring van 
haar vrienden, maar dat ze rustte op de lauweren van haar reputatie. Höweler 
vermeldt, dat ze als kunstenares bleef bij de genres, die ze in haar jongejaren 
beoefende; afgezien van de gelegenheidsgedichten, `die vrijwel ieder beschaafd 
18de eeuwer aan zijn dichtader ontlokte', was dit het leerdicht, het godsdienstig 
gedicht en het treurspel. Een officiële erkenning had haar kunst eigenlijk bezegeld, 
toen ze in 1774 in verband met het tweede-eeuwfeest van Leidens ontzet 
een toepasselijk toneelstuk had vervaardigd en opgedragen aan de stadsregering. 
Het Leidse stadsbestuur kende haar en haar man de zeldzame onderscheiding 
toe van benoeming tot ereburgers der stad. 
De schrijver van bovengenoemd artikel merkt op, dat omstreeks 1772 de Beemster 
predikantsvrouw voor het eerst een zekere afstand neemt tot Lucretia van 
Merken, die ze sinds haar prille jeugd zo diep had bewonderd en eigenlijk tot 
voorbeeld had gekozen voor eigen werk. Höweler constateert daarbij een `toe


151 


nemend zelfgevoel als kunstenares'. Inderdaad: Betje Wolffs afstand nemen voor 
Lucretia betekent toenadering tot een nieuw 'idool', nl. de Haarlemse Doopsgezinde 
predikant Christiaan Loosjes, `die voor d'afgodin van het Likkersveem 
en hunne medewerklieden geen wierook wil branden', zoals ze het uitdrukt in 
een brief aan haar vriend Mr. Isaac Sweers. Höwelers veronderstelling van Betjes 
bewustwording . van eigen kunnen vindt nog een versterking in een ander voor 
ons onderzoek tekenend woord uit diezelfde brief naar aanleiding van haar introductie 
van een jonge dichteres in de literaire vriendenkring van de Haarlemse 
pastorie, een derde club, die hier vermeld moet worden. De desbetreffende regels 
luiden aldus: 'Myn groote beste vriend de Doper berigt my (want ik heb hem 
om kondschap uitgezonden) dat onze nieuwe suster in Apollo, een lief, mooi, 
verstandig schatje is. (N.B. onze borst geeft zich vry wat airs op zynen fynen 
smaak omtrent le sexe charmante & trompeuse, arme man!) & tog by is het met 
my eens dat zy zich niet gewagt heeft van te Prendre pour génie un amour de 
rimer. 
't Ontschiet my byster, want Vader N(oordkerk) had altoos gedagt dat er eene 
exelente dichtresse van komen zoude: & my dat méérmaal geschreven! Mogelijk 
heeft ze zo een Piqueur als myn menist (C. Loosjes) noodig, mogelyk heeft zy 
geene verkregene kundigheden genoeg... ik moet te Haarlem zyn: ik zal 't eens 
opnemen, zo er iets van te maaken is, zal myn Loosjes er iets van maaken; blykt 
aan my; wat heeft die man my niet geleerd, en wat leere ik daaglyks van hem.'" 
Loosjes bediende zich van een oprechte Haarlemmer trouvaille om de stijl die 
hij waardeerde, te propageren; Betje Wolff schrijft er meermalen over in haar 
werk, maar ook nog in de juist geciteerde brief: `Loosjes spreekt altoos van te 
voelen dat een vaers schoon is, van een schilderen in den trant van Frans Hals, 
enz.' Hij bedoelde daarmee: de geniale greep in tegenstelling tot een accurate 
navolging. 
De persoonlijke ontboezeming van onze dichteres licht ons in over de conversatie 
in deze literaire bijeenkomsten waar men weigert in vastgeroeste principes te 
blijven denken. Het merkwaardige is daarbij nog, dat een der beginregels uit 
Boileau's Art poétique moet onderstrepen, wat de romantiek straks als het 
meest eigenlijke van de kunst zal beschouwen: het genie, dat de kunstenaar bij 
zijn geboorte meekreeg. 

Betje Wolff had ook betrekkingen met de rumoerige kring onder leiding van de 
Amsterdamse historicus professor Burman, die sinds 1757 op het buiten Santhorst 
bij Wassenaar er zijn heren-vrienden ontving. Er kwamen veel festiviteiten 
aan te pas voor de viering van vaderlandse gedenkdagen. Betje schreef er haar 
beide zangen voor de vrijheidsheld Paoli voor, toen deze in 1769, vluchtend uit 
Corsica op doorreis naar Engeland enkele dagen in Nederland verbleef. Ze juichte 
de vaderlandse activiteit zeer toe en haar bewondering voor de Santhortse kring 

werd uitgedrukt in de Onveranderlyke Santhortsche Geloo f sbelydenis in rijm 
gebragt door eene zuster der Santhortsche Gemeente. De vorm, waarschijnlijk 
gekozen naar Rousseau's voorbeeld van diens `Profession de foi du vicaire Savoyard' 
uit zijn Emile, is vervat in vijf artikelen: Vaderland, Vrijheid, Vrede, 
Vriendschap, Verdraagzaamheid. 

Het is mij niet mogelijk hier ook maar bij benadering het aantal clubs, genoot 
sociëteiten, enz. te vermelden om ze vluchtig te karakteriseren, maar-schappen, 

152 


 ik kan hier vermelden dat er reeds een opsomming van 78 nummers is verschenen, 
alfabetisch gerangschikt naar de plaatsnamen, waar ze voorkwamen met in 
kort bestek zoveel mogelijk gegevens en literatuuropgave van de hand van R.P.W. 
Visser in Documentatieblad Werkgroep 18de eeuw n' 7 (mei 1970). 
Enkele van deze genootschappen kent men nog heden: Dt Maatschappij Nut 
van 't Algemeen (Opgericht in 1784 in Edam, in 1787 verplaatst naar Amsterdam), 
de Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel (Opgericht in 
1777 als Oeconomische Tak van de Hollandsche Maatschappij der Weten 

-schappen) . 
Ook de oprichting van enkele loges van de Orde der Vrijmetselaars en haar uit 
moet als een uitvloeisel van de geest der Verlichting gerekend worden.'-breiding 

AANTEKE.N.IN N 

1 ALBERT SOBOUL, La Civilisation et la Révolution f rancaise, I - La crise de l'Ancien régime, 

Paris (Arthaud) 1970, blz. 20. 
2 PAuL HAZARD, La pensée européenne au XVIIIe siècle de Montesquieu à Lessing, Paris, 
(Fayard), 1963. 


3 Tijdschrift Le Million, publié sous le haut patronage de MARCEL BRION e.a., 15 juli 1969, 
blz. 167. 
4 Men lette op het satirieke geschrift van Betje Wolff, gepubliceerd in 1775, met een toespeling 
op haar eigen naam: De Bekkeriaanse Dooling... wederlegd. 
5 Het is bijna onbegrijpelijk, dat in het vooruitstrevende Engeland tot 1779 toe de katholieken 
nog buitengesloten waren van de Acte van Tolerantie. Z. PAUL HAZARD, a.w., blz. 82. 
6 Schok der Herkenning - Het Engelse landschap der Romantiek en zijn Hollandse Inspiratie 
was de titel van de Jubileum-Tentoonstelling 50 jaar Genootschap Nederland-Engeland, 
gehouden in het Mauritshuis van 24 november tot 10 januari 1971 en te Londen in de Tate 


Gallery van 23 januari-28 februari 1971. Druk van de catalogus Verwey, Mijdrecht. 
7 ALBERT SOBOUL, a.w., blz. 96, bij een afbeelding van een tekening van Fragonard van 
1759, getiteld L"0rage: een troep schapen, hollende onder onweerswolken. `Fragonard qui 
n'avait d'abord vu la nature qu'à travers les yeux de Boucher, en retrouva le contact immédiat 
en Italie, oü il séjourna de 1756 à 1761, en compagnie d'Hubert Robert. De retour à 


Paris, il semble avoir admiré, comme tous ses contemporains, les maitres hollandais, de 
Ruysdael à Hobbema. Dans toute une série d'oeuvres, il combina subtilement leur exemple à 
son expérience italienne. (Paris, musée du Louvre). Cursivering van mij. 

7a RoussEAu: Emile ou de l'Education. Ed. de F. et P. Richard. Livre IV, blz. 334. Ed. Gar


nier Frères, Paris, 1962. 
PROF. D. J. VERCRUYSSE schreef hier over: `La fortune de Bernard Nieuwentijdt en France, 
au XVIIIe siècle, et les notes marginales de Voltaire', Studies on Voltaire and the eighteenth 
Century, XXX (1964), p. 223-246. 


J. VERCRUYSSE, `Frans onthaal voor een Nederlandse apologeet Bernard Nieuwentyt', Tijdschriftt 
van de Vrije Universiteit Brussel, XI (1968-1969), p. 97-120. 
8 PH. DE VRIES, Tussenspel der Redelijkheid, Amsterdam, Querido's uitgeversmij, 1948. 
9 Journal encyclopédique par une société de gens de lettres. Liège, 1758, 17 en 73. 
10 HAIJO ZWAGER, Waarover spraken zij? Salons en conversatie in de achttiende eeuw. 
Van Gorcum & Comp. Assen, 1968. Met veel literatuuropgave. 
FRANTZ FUNCK-BRENTANO, Les Nouvellistes, Paris, Hachette, 1905. 
11 Tableau de bonne compagnie, Paris, 1787, I, 122, geciteerd bij FUNCK-BRENTANO, blz. 238, 


z. 10. 
12 G. KALFF, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, V, 559. 
153 


 13 Z. ZWAGER, a.w. 177 vlg. 
14 PROF. DR. L. KNAPPERT S.V. Bayle, Winkler Prins Enc., , 2,.769. 
15 MEVR. DR. C. LOUISE THYSSEN-SCHOUTE, 'La Diffusion Européenne des idées de Bayle'. 
Opgenomen in Pierre Bayle le philosophe de Rotterdam, Amsterdam, Elsevier, 1959. 
16 Ontleend aan DR. W. ZUYDAM, Justus van Effen. Een bijdrage tot de kennis van zijn 
karakter en zijn denkbeelden. Diss. Gouda, 1922. 
Deze vermeldt ook nog het te Rotterdam uitgegeven Histoire des ouvrages des Savants 
(1687-1709) onder redactie van Basnage de Beauval, en journal sur toutes sortes de sujets 
van Gabriel d'Artis. Uitgeg. te Amsterdam en Hamburg van 1693-1696. 
17 PROF. DR. P.H. VALKHOFF, `Justus van Effen en de Franse letterkunde' in Ontmoetingen 
tussen Nederland en Frankrijk, blz. 71 vlg. "s . Gravenhage, Leopold, 1943. 
18 DR. J. WILLE, De literator R.M. van Goens en zijn kring, Diss. Leiden, Zutphen, Nauta & 

Cie, 1924. 
DR. P.J.C. DE BOER, Rijklof Michael van Goens (1748-1810), Diss. Amsterdam. Paris, Amsterdam, 
1938. 


H.A. HOWELER noemt nog als belangwekkende bijdrage tot de kennis van Van Goens het 
artikel van W.J. NOORDHOEK: `R.M. van Goens in Wernigerode' in Levende Taten, 176, oct. 
1954, blz. 380-393. 
Voor grondige bestudering van deze figuur raadplege men de verzameling gegevens in n° 1 
van Documentatieblad Werkgroep 18de eeuw, november 1968, waarin onder leiding van 
Dr. P.J. Buynsters van blz. 9-20 een opgave is verstrekt van Ongedrukte bronnen (levensbijzonderheden, 
gedeeltelijk gedrukte pennevruchten, brieven tot van Goens gericht tussen 
1760-1810, handschriften van oudere en nieuwere schrijvers, door R.M. van Goens vroeger 
bezeten,) Gedrukte Bronnen en Bibliografie over R.M. van Goens (13 nummers). 
19 DR. WALTER GOBBERS, Jean-Jacques Rousseau in Holland, Gent, 1963 (Uitgave Kon. 
Vlaamse Academie), Hoofdstuk IV vlg. en De Boer, a.w., blz. 2. 
20 TE WINKEL VI, blz. 178, 179. Het 2e citaat is uit het onder 18 genoemde artikel in 
Levende Talen van W.J. Noordhoek. 

Z. ook: C.H.E. DE WIT, 'Opkomst der Nederlandse democraten' in Spieghel Historiael, 1,1 
(oktober 1966), blz. 47 vlg. (Uitgave Van Dishoeck, Holkema en Warendorf N.V., Bussum). 
Hij verkeerde op het einde van zijn leven in Duits-Zwitserse piëtistische kringen, waar hij 
o.a. in contact was met Lavater en Jung Stilling. 
21 Dit artikel is opnieuw uitgegeven in Spectrum van de Nederlandse Letterkunde, n° 20, 
van de hand van DR. M.C. VAN DER HEYDEN onder de titel Vrijmoedige Bedenkingen. Een 
eeuw essays en beschouwingen 1766-1875. Prisma-boeken, Utrecht/Antwerpen, 1968. Vergelijk 
voor de inhoud hiervan, wat hierna bij Van Effen wordt opgemerkt over de strijd tussen de 
Ouden en de Modernen in Frankrijk. 
22 Van Goens sluit aan bij wat in deze tijd in Duitsland naar voren werd gebracht. Z. 


JOHANN JOACHIM WINCKELMANN (1717-1768): Geschichte der Kunst des Altertums (1764).

Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) schreef vóór 1766: Literaturbriefe, 1766: Laokoon en 
1767/1768: Hamburgische Dramaturgie. 
SALOMON GESSNER (1730-1788), afkomstig uit Zürich, beroemd om zijn in 1756 gepubliceerde 

Idyllen en CHR. M. WIELAND stellen Van Goens het hoogst van allen, die als vreemdeling in 

het Duits schrijven. Vele 18de-eeuwers zagen in Gessner de Duitse Rousseau. 
Hoe intensief men op het einde der 18de eeuw met Homerus en de Oudheid bezig kon zijn, 
bewijst wel de geestige beschouwing van de spitsvondige archeoloog uit die tijd, die Hubert 
Lampo inspireerde tot zijn Toen Herakles spitte en Circe spon, 'zijnde het verhaal van Char


les-Joseph De Grave en zijn République des Champs Elysées, -waarin bewezen wordt, dat 
Plato's Atlantis in de Nederlanden gelegen was.' Marnix-pocket, nr. 44, A. Manteau N.V., 

Brussel-Den Haag, 1966. De landschappen uit Homerus worden in Vlaanderen en Zeeland 
gesitueerd naar hun geografische namen. 
23 Uitgave E.J. Brill, 1966. Hierin als eerste artikel: H.A. HOWELER, `De Lakenfabrikant 
Frans van Lelyveldt', blz. 1-45. (met veel belangwekkende voetnoten). 
Over de geschiedenis van de Maatschappij schreef F.K.H. KOSSMANN, Opkomst en voortgang 

154 


van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Geschiedenis van. een initiatief, Leiden, 

E.J. Brill, 1966. 
24 Dit citaat en de hier volgende ontleend aan H.A. HowELn , `Betje Wolff en Lucretia van 
Merken' . 'in Boeket voor Betje en Aagje, Wereldbibliotheek, Amsterdam-Antwerpen, 1954, 
blz. 73. 
25 HAJO ZWAGER, a.w., blz. 178. 
26 JOH. DYSERINCK, Brieven van Betje Wolfff en Aagtje Deken, 's Gravenhage, Gebroeders 


Van Cleef, 1904, blz. 80. De cursivering tussen haakjes is van mij. 
27 Z. mijn Het gebruik van Franse woorden door Wolff en Deken, deel II, Arnhem, van 
der Wiel & Co, 1954, blz. 111-114, s.v. Franc Macon e.v. 


MR. JUSTUS VAN EFFEN 

21.2.1684 -18.9.1735 

Voor de problemen en idealen van Rationalisme en Verlichting, zoals Bayle ze 
reeds formuleerde in zijn Dictionnaire, zoals de Franse encyclopedisten ze kristalliseerden 
uit wat leefde in de bijeenkomsten der salons en in de werken van 
enkele grote denkers, wordt een weg gezocht naar geschreven popularisering, 

d.w.z. in het tijdschrift. 
Van Effen is daarvan bij ons de vertegenwoordiger, niet omdat hij de eerste 
was, noch de laatste, noch de beste, maar omdat hij één der eersten was, die zich 
van een verantwoordelijkheid in dezen bewust was, dank zij opvoeding, studie 
en omstandigheden. 
Nieuwe ideeën als verwerping van bijgeloof, van strijd voor vrijheid van denken, 
voor nieuw rechtvaardig sociaal leven, voor intellectuele waarheidsliefde, voor 
beschaving die uitgaat boven politiek en nationalisme, de vraag naar ware schoonheid 
in de kunst, hadden aanvankelijk een cerebraal karakter, maar als de man 
van de straat ertoe ontwaakt, zijn woord erover wil zeggen, komen de problemen 
op een nieuw vlak te liggen. De laatste is beïnvloed door geloofsdogma of althans 
geloofsomschrijving, door traditie, door de onbewuste reactie van het `gevoel', 
dat voor hem nog synoniem met `moraal' is, door de bekoring van een verleden, 
dat de natuur en de dagelijkse realiteit wist te verheffen tot een harmonie. Hij 
heeft een tussenpersoon als gids nodig, die hem begrijpt, die hem in een spiegel 
het oude en het nieuwe toont, want hij beseft intuïtief, dat ook hij leeft in een 
wereld, die niet stilstaat. 
Die gids is Van Effen. Hij kende door zijn verkeer in voorname en intellectuele 
kringen de discussie op hoog niveau, maar was daarin toch nooit zo los van 
zijn milieu, dat hij zijn contact met de gewone burger zou vergeten. 
Toen hij de hoge eer ontving als tweede secretaris, samen met Van 's-Gravesande 
naar Engeland te worden gezonden voor de kroningsfeesten van George I, had 
ook hij een plaats in de stoet van rijtuigen, maar... naast de kok. 
Hij wordt de schrijver van het nieuwe genre, het essay, omdat hij zich mede de 
drager weet van de Europese beschaving, die in dit kritieke tijdsbestek van haar 
geschiedenis geen enkele fataliteit, die te vermijden is, voor haar rekening neemt, 
geen onrechtvaardigheid, die is op te heffen, en die het respect voor de waardigheid 
van iedere mens in haar 'onderzoek betrekt; tijdsbestek, waarin het niet alleen 
maar om God, maar ook om de mens gaat, waarin politiek zich ontwikkelt tot 
moraal en wetenschap.' 
155 


Justus van Effen werd geboren op 21 februari 1684 te Utrecht. Hij was de zoon 
van Melchior van Effen, die de functie had van 'luitenant te paert'. Deze was niet 
rijk, bezat geen familiepapieren, bleek echter een uitstekend opvoeder van zijn 
zoon, die in hem een vriend zag. Hij wordt ons getekend als een denker, die 
zijn gezond verstand laat werken, die gevoelig voor schoonheid is, gul en naief 
soms, die los wist te zijn van ree-el bezit, maar ook geen rijkdom naliet bij zijn 
dood. 
Van de moeder — ze heette Maria Bom — vernemen we weinig; vermoedelijk 
heeft ze niet zo veel voor haar zoon betekend. Er was ook een dochter, die zwak 

stierf. Na de dood van zijn vader, waarschijnlijk in 1701, heeft Justus van-zinnig 
Effen gezorgd voor zijn moeder, die hem in 1732 ontviel en voor zijn zuster, 
die in 1756 nog in leven was. 
Na waarschijnlijk eerst op de Franse School te zijn geweest, bezocht Justus de 
Latijnse Hiéronymiaanse school in Utrecht, waarvan Samuel Pitiscus rector was. 
Hij leerde er Latijn en Grieks, hield veel van Horatius en bekwaamde zich zover 
in het Grieks, dat hij de Griekse schrijvers in de oorspronkelijke taal kon lezen. 
Het Frans heeft hem bijzonder aangetrokken, wat beinvloed zou kunnen zijn door 
een paar schoolkameraden Maty en De Loches, kinderen van réfugiés. 
Voordat hij. naar de Academie ging, is hij zes weken cadet of vrijwilliger geweest, 
wat hem blijkbaar niet bijzonder bevallen is. Aangaande zijn studie schrijft 
zijn levensbeschrijver Verwer: `Zig... niet ernstig genoeg vindende om 't Predikampt 
waar te nemen, niet twistgierig genoeg vindende om met pleiten de kost 
te winnen, en al te afkerig van zwetsen en kwakzalverij, om in korten tijd als 
arts zijne wijste en ervarenste amptgenoten de loef af te steken, heeft hij willen 
bezoeken met den degen zijn fortuin te maken.' 
Zijn verblijf aan - de academie was van korte duur; hij maakt er kennis met de 
lichtzinnige kant van de studentenwereld. 'Zijn Daphne heeft hem aan het 
snoertje, tot zijn beter ik boven komt': hij zweert de dure luchthartigheid af en 
krijgt de raad een gouverneursschap waar te nemen. Wij weten niet, hoelang hij 
student was en of hij als zoveel jonge mensen uit die tijd een reis naar Frankrijk 
heeft gemaakt. Wel kan men in de Spectator lezen, dat hij er is geweest, maar we 
zijn er niet zeker van of dit geen fictie is. 
Hoe het zij, we zien hem als goeverneur omstreeks eind 1709 bij een zekere 
Mevrouw Bazin de Limeville, een refugiée, die in Den Haag woonde met haar 
twee zoons. Hij was er nog geen jaar, toen op 17 mei 1710 de familie naar Leiden 
vertrok, waar deze kinderen gingen studeren. 
Justus werd onmiddellijk daarna gouverneur over de jonge Briellanus van Wassenaar 
Duivenvoorde in Den Haag. Het is het begin van twintig jaren van zijn 
leven, dat geörienteerd is op Franstalige conversatie en veel Franstalige werkzaamheden. 
Geleidelijk aan leert hij ook Engeland waarderen, maar wat hij voor 
zich de moeite van een vertaling waard achtte, kreeg de Franse en niet de Nederlandse 
vorm. De twee decaden omvatten drie verschillende gouverneurschappen. 
De zes jaren, die hij ten huize van de familie van Wassenaar doorbracht schonken 
hem volkomen nieuwe perspectieven. Hij publiceerde een vertaling van 
Shafstesbury's Essay on the Freedom of Wit and Humour in het Frans en richtte 
een Frans tijdschrift op, dat de naam Le Misantrope kreeg naar Molières schep 

mensen (19 mei 1711). Een week of tien van te voren-ping van de zedengisper der 
waren Addison en Steele in Engeland met hun Spectator begonnen. In 1713 valt 
het begin van het Journal littéraire, waarover reeds is gesproken. De omgang met 

156 


de pittige leden van de redactie, die meer dan tien jaar zal duren, moeten een 

stempel op zijn wezen hebben gedrukt. Hij neemt in deze jaren ook kritisch 
kennis van de strijd tussen de Ouden en de Modernen in Frankrijk, zoals bleek 
uit de Dissertation sur Homère et sur Chapelain, dat in 1714 was toegevoegd aan 
St Hyacinthe's Chef -d'oeuvre d'un inconnu, maar dat Van Effen reeds had geconcipieerd 
in 1707. Het ging daarbij om een op rationalistische overwegingen gegronde 
controverse tussen hen die de schoonheidsnormen der Ouden willen aanvullen, 
verbeteren of veranderen door eigentijdse inzichten, en hen die ze beschouwen 
als voor eens en altijd gegeven. De twist was plotseling in 1687 uitgebarsten 
tussen Perrault en Boileau. Hij laaide de gehele 18de eeuw door telkens 
weer op en leidde tot voor-en tegenstanders. 

Hoogtepunt in deze jaren bij Van Wassenaar is geweest de gezantschapsreis van 
deze naar Engeland bij de kroning van. George I in 1715. Van 's-Gravesande was 
bij die gelegenheid diens eerste, Van Effen tweede secretaris. Jacob van 's-Gravesande 
was reeds zo bekend, dat vele Engelsen er prijs op stelden hem te ontmoeten; 
Van Effen leerde op ongedwongen, maar intensieve wijze Newton, Pope en 
Swift kennen en kwam in aanraking met de bekende historicus uit die tijd, Gilbert 
Burnett, bisschop van Salisbury, die o.a. de schrijver was van de Hervor 

kerk in Engeland. Deze had op een van zijn reizen in Nederland-ming van de 
zijn tweede vrouw ontmoet, een Hollandse. Twee zoons uit dit huwelijk hadden 
na hun studie in Engeland de Leidse hogeschool bezocht, waar ze met 's-Gravesande 
kennis hadden gemaakt. (`Burnett keerde in 1689 met Willem III en Maria 

— wier zaak hij zeer bevorderd had — naar Engeland terug.') 
Het instructieve verblijf in Londen duurde een jaar; Van Effen werd benoemd 
tot lid van de Royal Society. Van 's-Gravesande had zich zo grondig ingewerkt 
in Newtons filosofie, dat hij daarna op het vasteland zou doorgaan voor de 
unieke kenner van het systeem. In 1717 werd hij in Leiden hoogleraar in deze 
materie en trok zelfs Voltaire als volgeling aan. 
Een abrupt einde kwam aan dit gelukkige, hoogstaande gezelschapsleven door 


de dood van de jonge Briellanus in 1716. 
Zijn tweede gouverneurschap brengt hem in contact met Graaf Van Welderen, 
wiens zoon Bernard hij zal begeleiden bij diens studie in Leiden. In deze drie 
jaren geeft hij opnieuw een Frans blad uit La Bagatelle, dat echter slechts blijkt 
te kunnen bestaan van 15 mei 1718 tot 13 april 1719. 
Hij zal een derde gouverneursplaats vinden van 1721-1723 in het gezin van de 


Rotterdamse groothandelaar Jacob Martijn Huisman voor diens zoon. Intussen 


heeft hij van juli 1719 tot het einde van dat jaar in gezelschap van de Prins von 

Hessen-Philipstal een reis gemaakt naar Zweden, waar zij o.a. aan het Zweedse 

hof verbleven.' 

Ook nu vertaalde hij uit het Engels in het Frans, o.a. Swifts The tale of a tub. 

Wanneer de jonge Huisman gaat studeren in Leiden, vergezelt Van Effen ook 

hem ter begeleiding van diens studie, maar deze keer laat de gouverneur zich ook 

zelf inschrijven als student in de rechten. In deze jaren volgen nog vertalingen uit 

het Engels in het Frans, o.a. The Guardian van Addison en Steele en nog een 

wijdt hij zijn kracht aan een Frans tijdschrift, getiteld Le Nouveau Spec--maal 
tateur franpis. 

Op 14 maart 1727 promoveert ' Van Effen. Hij wordt nu benoemd tot eerste 
gezantschapssecretaris van Graaf van Welderen, zijn oud-leerling, om deze te 
vergezellen naar Londen voor de kroning van George II tot koning van Engeland. 

157 


Het verblijf in Engeland duurt zeven maanden. Maar ook daarna blijft Van Effen 
secretaris van Graaf van Welderen. 
Het leven schijnt nu pas te beginnen. Op 20 augustus 1731 verschijnt het eerste 
nummer. van De Hollandsche Spectator. In 1732 krijgt hij een lucratieve betrekking 
als Commies by 's Lands Magazynen van Oorlog te 's-Hertogenbosch. Hij 
trouwt nog hetzelfde jaar met Elizabeth Sophia Andriessen; zij zal moeder worden 
van een dochter en een zoon. Een slepende ziekte echter ondermijnt zijn 
gestel en het persoonlijk geluk, moeizaam verworven, zal slechts kort duren. Op 
18 september 1735 overleed hij. 8 -april van dat jaar was het laatste nummer, 
het 360e van de Spectator verschenen.' 
Ofschoon al wat Van Effen heeft gepubliceerd voor 1730 niet in het Nederlands 
werd geschreven, moet het hier toch in het kort ,ter sprake komen naar aanleiding 
van het artikel van Prof. Valkhoff ten einde de eenheid in zijn werk te 
kunnen constateren.' Valkhoff ziet in de verschillende Franse publikaties bij Van 
Effen invloed van Boileau, La Bruyère en Molière. Van de laatste koos hij zelfs 
het -pseudoniem voor zijn eerste uitgave,. al trachtte hij een zure houding t.o.v. 
de medemens te vermijden. In Boileau vond hij de liefde voor natuur. en Rede, 
waaraan ook hij alle gedragingen van de mensen toetst. Van Effen heeft ernstig 
nagedacht over de 'Maximes' van La Rochefoucauld, maar hij is lang niet zo 
pessimistisch als deze. Verder bewondert hij La Fontaine, Fénélon, Racine, Chapelain, 
Saint Evremond, Régnier. Aan Racine verwijt hij dat diens Griekse en 
Romeinse helden te veel verfranst zijn. Hij stelt Corneille boven Sophocles en 
Euripides. 
Het beste bewijs, dat Van Effen een bewonderaar van La Bruyère was, is zeker 
wel, dat we bij hem verschillende gedachten of portretten van de Caractères 
terugvinden, bv. de opvatting over oorlog, over het duel, over vrijdenkers en 
esprit-forts, en allerlei psychologische opmerkingen. Toch zijn er ook verschillen: 
La Bruyère is een scherp pessimistisch psycholoog, - Van Effen een keuvelaar. 
Beiden, zowel La Bruyère als Van Effen waren opvoeders van jonge aanzienlijken, 
maar de Franse maatschappij was feller van verdorvenheid dan de Hollandse. Ze 
schreven ook niet in dezelfde tijd: de Caractères verschenen van 1687 tot 1694, 
de Misantrope begon in 1711, de Bagatelle zeven jaar later; La Bruyère was voor 

koningschap, Van Effen kent en eert de republiek. Wat Van-stander van het 
Effen over de liefde en de vrouwen geschreven heeft is ook belangrijker en fijngevoeliger 
dan wat Boileau en La Bruyère daarover zeiden. In L'Esprit des femmes 
et celui des hommes laat Van Effen -duidelijk het emotionele karakter van het 
vrouwenhart uitkomen. 
Langzamerhand gaat de bewondering van Van Effen voor de Franse schrijvers en 
de Franse geest over in een bewondering voor Engeland en de Engelse geschriften. 
In de* Nouveau Spectateur f Van Effen de Spectateur fran^
ais van Marivaux met de Engelse geschriften. Het blad van Marivaux is wel 
geestig, maar niet voldoende zedemeester. (Het beste geneesmiddel voor dwaasheid 
en ondeugd is Rede en Gezond verstand). Hier spreekt de moralist, beïnvloed 
door het succes van de Engelse Spectator. Valkhoff constateert twee grote verschillen 
tussen het Franse en het Hollandse werk: de Hollandse Spectator wil 
bewust Hollandse typering geven en vooral moraliseren. 
Het is niet moeilijk vast te stellen, dat Addison en Steele voor Van Effen het 
voorbeeld bij uitstek betekenden voor zijn Hollandse Spectator. Anekdotisch 
brengt hij ons in de eerste aflevering op de hoogte van wat hij waardeert in de 

158 



Engelse redactie. Steele, die door een `los gedrag' en door een verkwistende 
vrouw in groot geldgebrek zat, wordt door Addison en nog enkele vrienden uit 
deze misère gehaald door de uitgave van een geschriftje, dat de naam Babbelaar 
droeg. Ieder van de heren schreef a.h.w. een brief naar eigen smaak en men deed 
het voorkomen, alsof deze berichten afkomstig waren van verschillende plaatsen 
en koffiehuizen van Londen. Steele kreeg de eer en het voordeel van de onder 

weldra zonder. schulden. Daarop besloot men de zaak onder de-neming en was 
leiding van Addison en Steele voort te zetten, maar ernstiger; men wilde `als 
edelmoedige weldoenders van 't Vaderland' trachten `hart en manieren van hunne 
Medeborgers te hervormen'. Met vernuft, levendigheid, fantasie in soepele stijl 
trachtte men het nuttige met het aangename te vermengen. Het succes was groot, 
zelfs werd het blaadje voorgelezen in de trekschuit. Typisch Hollands vervolgt hij 
dan: 'Ook had dit Vernuftig Gezelschap die beminnelyke toegevendheid voor hunne 
Vaderlanders, dat het dikwils iets betrekkelyk op de leevens-wyze voor den dag 
bragt. Dog zulke voorwerpen, hoe laag ook in zig zelfs, wierden met zo levendige 
en natuurlyke trekken en verwen afgeschilderd, met zo een keur van omstandigheden 
opgepronkt, en dikwils met zoodanige geestige en nutte zeedenlessen ver 

dat men met verwondering bemerkte, dat een verheeve verstand, zelfs wan--rykt, 
neer het naar de laagste stoffen schynt te bukken, de zelven met zich verheft en 
evenaart. De hand van een groot Schilder word zoo wel gekend en onderscheiden 
in de aardige en wel geschikte afbeelding van een keukenmeid, of visverkoopster, 
als in 't konstig maaien van de Familie van Darius, die den grooten Alexander 
te voet valt.'' 
Hoezeer hem de schildering ter harte gaat, blijkt ook uit zijn verdediging van 
Cats, die bij de toenmalige critici niet in de gunst was. `Van Effen gaat zelfs 
zover, te beweren dat Cats in één opzicht boven `alle onze Nederlandsche dich 

uitmunt', namelijk in `de Poëtische Schilderkunst, de kragt van verbeelding,-ters 
die, de natuur stiptelyk opvolgende, met levendige tafrelen des Lezers harssenen 
vervuld en zig van deszelfs hart meester maakt om in 't zelve naar zyn welgevallen 
de beoogde passiën en driften te verwekken.' De juistheid der aanmerkingen 
op eigenaardige woorden en uitdrukkingen, door. Cats gebruikt, geeft hij wel toe, 
maar hij acht het kinderachtig, daaraan zoveel gewicht te hechten.'? Is het niet 
alsof ook hij reeds bezig is romantisch te formuleren? Trouwens zijn 360 ver 

(niet alle van hem, maar toch onder zijn supervisie) geschreven in minder-togen 
dan vier jaren tijd over zeer uiteenlopende zaken, die soms grondig onderzoek 
vereisten, kunnen moeilijk anders dan journalistieke momentopnamen zijn, telkens 
even een felle belichting van een `tafreeltje', dat we reeds verschillende 
keren als romantisch stijlverschijnsel leerden kennen. Rationalisme en romantiek 
vullen in deze tijdschriftpopularisering elkaar aan en dat geldt zeker niet voor 
Nederland alleen. 
Met realistische zedenschildering voor ogen tracht hij het Hollandse leven van 
zijn tijd typisch weer te geven. Het zijn vooral de typen, die men naar voren 
brengt, wanneer men hem in eigen en later tijd recht wil doen. De preektoon, 
die rede èn deugd verheerlijkt bij de mens der Verlichting, neemt men liever op 
de koop toe. 
Zijn schildering van het Hollandse leven in breedsprakige omlijsting is vaak te 
fors; de contouren van zijn schets zijn te massief. Hij zegt ergens, dat Hollanders 
nu eenmaal geen Gaskonjers zijn, die met het vuur van de fantasie ook de rook 
aanvaarden, waardoor de sierlijke sprankeling verdwijnt, maar zijn typering mist 

.159 


die sprankeling toch wel. Dit neemt niet weg, dat de karaktertekening van de na 
hem komende romans hier een voorbeeld ter navolging vond, in de fat, de fijne, 
de hardslovende huisvrouw, de verzamelaar, de commentaarzieke geleerde, de 
boemelstudent en vele anderen. De grote verscheidenheid en afwisseling van stijl, 
van volkstaal en hoogdravende Parnastaal, van dialoog en lyriek met proza gevarieerd, 
is een verdienste, die nieuw in de literatuur is, maar de literaire waarde 
van zijn werk zocht hij zelf in zijn doelstelling en de consciëntieuze opvatting 
van wat hij als een levenstaak beschouwt. Wie iets wil weten over een bepaald 
tijdsaspect, bv. over het toneel, de trant van spelen, over de spelers en enkele 
stukken, over de reacties van het publiek of van hen die met verfrissingen in de 
zaal rondgaan; ofwel over de verhouding van een deftig heer tot zijn bedienend 
personeel, of over de dichtgenootschappen vindt hier verrassende, sprekende 
details en psychologisch inzicht, zij het soms onder veelheid van woorden. 
Men heeft hem meer dan eens een bijzonder streng oordeel over de réfugiés verweten, 
maar ik meen, dat hij juist in dit opzicht genuanceerd denkt. Inderdaad 
roept hij hun in de Misantrope toe `àf te laten van het bederven van de oude 
eenvoudige oprechtheid der Hollanders'. De funeste invloed der vluchtelingen 
brandmerkt hij in de Hollandsche Spectator met de veldwinnende waardering: 
"t is een poliet man, een galant heer, hij heeft zeer goede manieren, hij weet wel 
te leven, dat is te zeggen, hij weet wel te liegen.'° 
In de Bagatelle verklaart hij voor een deel hun gedrag: 'Velen van hen gaven zich 
hier, tot ledigheid gedwongen, aan onderlinge kwaadsprekerij en twisten over, of 
vertoonden hier oude of nieuwe ondeugden. Door die éne daad: het offeren van 
hun vaderland, meenden zij voor alle verleden en toekomstige misdaden geboet 
te hebben. Velen hadden geen inzicht in de godsdienst: `Tout ce qu'ils savaient, 
tout ce qui les avait portés à prendre un parti si rude et si difficile, eest qu'une 
mosquée n'est pas une pagode, et qu'une pagode est fort différente d'une mosquée.' 
Echter hoe scherp steekt bij deze karikatuur zijn respect voor hun overtuiging 
af, gezien in het licht der geschiedenis. Het is naar aanleiding van een 
stroom van Franse vluchtelingen, die juist in Amsterdam aankwamen, dat hij 
zijn Protestantse geloofsgenoten aanspoort tot hulp: 
`Noit konde een weldaad beter besteed worden. Deze beklagelyke menschen, die 
door de Armoede de nutste leermeestres opgekweekt, zedert langen tyd hunne 
Oppervorsten als tot een baldaadig speeltuig hebben gestrekt; nu overvallen, in 
beuls handen overgeleverd, vermoord, verjaagd, van hun goed en voorrechten 
beroofd; dan weder, wanneer men van hen dienst hoopten te trekken, ingeroepen, 
in hunne schraale Valeyen hersteld, in hunne rechten en vryheden bevestigd, met 
hoop van rust gevlyd, en in alle die wisselvalligheden, standvastige en onvermoeide 
aanklevers van hunne Godsdienst, altyd even getrouwe en dappere Onderdaanen, 
altyd gereed, de geledene mishandelingen kwyt te schelden, de wraak 
aan God over te laten, en hun leven met de hardnekkigste kloekmoedigheid voor 
hunne Verdrukkers te wagen en ten beste te geven. 
Dit is dat Volk, 't welk veele eeuwen voor de hervorming, bevryd van de wezentlykste 
dwalingen, die 't gansche aardryk overstroomden, het dierbaar pand der 
ware Godsdienst tusschen hunne vaderlandsche bergen trouwelyk bewaard heeft, 
en daar van het eerste licht door Europa verspreidende, eene euwige verplichting 
van dankbaarheid op de schouderen van alle Protestanten heeft gelegd, en de 
blyken daar van, als zyn wettig goed, de zelven kan afeischen', enz.l° 
Wie anders dan een goede vriend onder de refugiés kan Van Effen hebben over


160 


tuigd van de moedige geloofsstrijd in de Cevennen en van die zuivere godsdienstige 
sfeer uit de tijd van de strijd der Catharen in Languedoc? Herinnering 
uit de middeleeuwen van ver voor de Hervorming, maar tot heden toe door de 
Zuidfranse Protestanten beschouwd als kostbaar inspirerend erfgoed. 
In het vervolg van dit betoog wijst hij op sympathie, gevoel voor de medemens 
in het algemeen, want gevoel betekent zachtheid en innerlijk besef van geluk. 
`Koopt men niet dikwijls tranen in een treurspel? Zoekt men daar niet, met 
gretigheid de opwekking onzer gevoeligheid voor eene ongelukkige en verdrukte 
verdienste?' De vriendschappelijke houding tegenover de joden in Nederland 
wordt erin betrokken. 
Bij een andere gelegenheid neemt hij de katholieken in bescherming. Waarom is 
men bang, dat hun zoveel vrijheid zou worden gegeven, dat zij de macht ook in 
de Nederlanden in handen zouden nemen? De geest is hier anders dan daar waar 
de vervolgingen der protestanten plaatsvinden. 'Waar by is het toegekomen dat 
geduurende de tachtigjarige kryg met Spanje, in de hagchelykste tyden wanneer 
het nauwelyks geboren Gemeenebest zo dikwils gevaar liep van in zyn wieg gesmoort 
te worden, men de minste t'zamenrotting der. Roomschen ten voordeel 
van 's lands vyanden niet heeft bespeurt? Waarom hebben ze de handen niet 
aan 't werk geslagen in 't jaar van twee en zeventig? Waarom niet in hondert 
andere omstandigheden die hen met de hoop van een goeden uitslag scheenen ' te 
vleyen?' Zijn antwoord is, dat ook zij eer de voorkeur geven aan het wonen in 
een land waar. vrijheid heerst dan afhankelijk te zijn van een vreemde mogendheid. 
Laten dan ook zij hun overtuiging naar eigen geweten mogen vormen." 
Elders wordt Erasmus hoog gewaardeerd, `dien doorluchtigen Rotterdammer, een 
van die verhevene en uitgestrekte geesten, met welken de natuur zo spaarzaam 
is, en die zy, na lange tusschen-pozingen, voor den dag brengt, om eene gansche 
Natie, en eene geheele Eeuw te verheerlyken, en roemruchtig te maken. 912 
De geest der oecumene was een teken des tijds en zij vervulde Van Effen, zoals 
een cosmopolitisch verlangen het zijne was (naast het dankbaar besef Nederlander 
te zijn.) Het strekt hem tot eer, dat hij na een leven van luxe om zich heen, 
toen geldzorgen hem niet meer drukten en huiselijk geluk ook hem beschoren 
scheen, hij zijn kracht heeft willen geven aan de uitdrukking van enkele idealen 
in zijn landstaal; hij had geen representatieve functie te verrichten, die het Frans 
vereiste en was in alle eenvoud een medeburger van hen, die hij wilde benaderen. 
Niet alle `vertogen' zijn van zijn hand: hij nam ook artikelen en brieven van 
anderen op, o.a. van P.A. Verwer, die in 1756 een tweede druk van zijn werk 
zou verzorgen, waarin een levensbeschrijving van Van Effen werd opgenomen. 
Dat de schrijver der Hollandsche Spectator zich geen enkele illusie heeft gemaakt 
van voor eeuwen te hebben geschreven getuigt het geestige prentje op de titel 

verschillende delen der eerste uitgave, waarop een herderin en-pagina van de 
twee leesgierige putti zich voor een wijd geopende deur van een grote bibliotheek 
bevinden; slechts één figuur bevindt zich in de leeszaal, die met geestdrift boeken 
uit de kasten schijnt te halen om ze op de tafel te werpen. Het onderschrift: 
`Non Norunt Haec Monumenta Mori', met andere woorden: Ook dat zal voorbij 

-gaan. 

161 



Het 18de-eeuwse tijdschriftt in het algemeen 

Voorbijgegaan zijn eveneens al de andere tijdschriften, die min . of meer in de 
geest van de Spectator zijn geschreven. Dr. P.J. Buynsters verzamelde gegevens, 
over een 180-tal, waarvan de titels in Documentatieblad Werkgroep 18de eeuw 
no 2 en n° 5 zijn te vinden. Dr. Buynsters is overtuigd dat voor de kennis van het 
maatschappelijk en geestelijk leven in de 18de eeuw `de tijdschriften een moeilijk 
te overschatten bron van informatie' vormen. Hij begon in 1963 deze beschrijvende 
bibliografie van alle. vóór 1800 in Nederland verschenen spectatoriale tijdschriften 
met inbegrip dus van de vertaalde en de vreemdtalige spectators. Het 
resultaat was dé volgende rubricering: 
geleerdentijdschriften (bv. van P. Rabus); 
satirische tijdschriften (bv. van H. Doudijns en Campo Weyerman); 
spectators; 
politieke blaadjes; 
literaire tijdschriften; 
toneeltijdschriften; 
tijdschriften op speciale wetenschappelijke vakgebieden (theologie, rechten, medicijnen, 
natuurwetenschappen, muziek e.d.); 
amusementsblaadjes; 
diversen (o.a. kindertijdschriften). 
Het is een opgave van titels, plaats en jaar van verschijnen, zo mogelijk het aan 


nummers en (enkele) vindplaatsen. -tal 
De satirische geschriften onderscheiden zich van de spectators `door hun op concrete 
personen of situaties gerichte hekeling', terwijl de spectators meer algemene 
typen kritiseerden. Deze satirische literatuur brengt ons dan ook dikwijls 
in aanraking met 'een literaire onderwereld van paskwillanten zonder scrupules.' 
'Intussen valt de grens tussen spectator en satirisch tijdschrift dikwijls moeilijk 
te trekken, evenals die tussen laatstgenoemde categorie en de populaire nieuws 

de `Mercurii'. -bladen, 
Volgens bovenstaande opgave verschenen er in oorspronkelijk Nederlands 73 
spectators, 5 Zuidnederlandse, 28 vertalingen, 12 vreemdtalige en 62 schimpbladen 
en mercurii. 
Buynsters heeft de Nederlandse moraliserende weekbladen tussen 1718-1800 
nader in een artikel onder de loep genomen, waarvan ik de korte inhoud zal 
trachten weer te geven. s 
Zowel in Nederland als in Engeland en Duitsland heeft men de Spectator aller 

gezien als een cultuurhistorisch of literair-sociologisch verschijnsel en het-eerst 
stilistisch of taalhistorisch aanzien buiten beschouwing gelaten. Wat op de voor 

stond was de betrekking van het weekblad tot de koffiehuizen, de bijdrage-grond 
tot sociale of culturele emancipatie, in het bijzonder tot die van de vrouw. 
Thans richt de aandacht zich meer op de ontwikkeling van tijdschrift tot roman. 
Maar er blijven nog vragen als : in welk opzicht onderscheidt zich het spectatoriale 
tijdschrift van de andere en wat was kenmerkend voor deze vorm? 
Toen op 15 februari 1718 de rij van spectatoriale geschriften werd geopend met 
De Mensch ontmaskert, bestonden in Nederland reeds enkele geschriften, die men 
met enige moeite in drie categorieën kan onderbrengen. 
Het waren allereerst de populaire nieuwsbladen met sensationele berichten over 
oorlog en vrede, historische anekdotes en hofnieuws al of niet waar. Men noemt 

162 


ze gewoonlijk Mercurius. Elk nummer is verdeeld in rubrieken naar de plaats 
waar het bericht vandaan komt. Het oudst bekende voorbeeld moet zijn de 
Wekelycke Mercurius van het gecdenckwaerdigste dat door Europa passeert, dat 
sinds 1654 verscheen. De schrijvers van dergelijke periodieken bestemd voor een 
groot publiek, waren meestal onontwikkelde broodschrijvers. Ze schreven ook 
wel in dialoogvorm of op rijm. Zo deed bv. Jan van Gyzen in zijn Amsterdamsche 
Mercurius (1710-1722). 
Later komen de geleerde tijdschriften voor intellectuelen bestemd. Hierin vindt 
men vooral de aankondiging van wetenschappelijke werken. Belletrie en kritiek 
komen nauwelijks ter sprake. Nadat Pierre Bayle en Jean Le Clerc in Nederland 
reeds tijdschriften met dit karakter in het Frans hadden laten verschijnen, is 
Petrus Rabus in 1692 de eerste, die op dit terrein met zijn Boekzaal van Europe 
voor de dag komt. Daarna verschenen er nog wel andere maandelijkse of tweemaandelijkse 
tijdschriften van dit soort, die dan meestal de naam kregen van 

Bibliotheek, Boekzaal of Academie der Geleerden. 
De derde groep zijn de satirische tijdschriften of schimpbladen. Ook hier zijn 
broodschrijvers aan het woord. Het zijn vaak anonieme artikelen, gericht op bepaalde 
personen. Er zijn enkele veelzijdige begaafde figuren onder de redacteurs, 
nl. Jacob Campo Weyerman en Willem van Swaanenburg. Het oudste tijdschrift 
in dit genre is dat van Hendrik Doudijns, getiteld de Haagsche Mercurius (7 augustus 
1697 - 9 september 1699). 
Men spreekt vaak van Spectator ook bij de satirische tijdschriften. Maar er zijn 
formele verschillen. De laatste hebben meestal een lange, ook wel afzonderlijke 
titel die kan afwisselen met de oorspronkelijke; de compositie is grillig, een bonte 
afwisseling van anekdoten, verhalen en advertenties om de aandacht van het 
publiek te trekken. De schrijver doet zich graag voor als de ontmaskeraar van 
de heimelijke zonden der mensen. Niet zelden bedient hij zich van een soort 
dieventaal, zoals het koeterwaals van Kornelis Vermijnen in zijn Lantern magique 
van 1782. 
Het type Spectator heeft zich als zelfstandig type ontwikkeld. Wel is het zo, dat 
in de loop van de 18de eeuw partij-en vakbladen opkomen; het moraliserende 
weekblad dreigt bovendien op te gaan in wetenschappelijke, literaire of politieke 

organen. 
De schrijvers der Spectators nemen graag afstand tot de Boekzaal-auteurs of de 
pamfletschrijvers. De beroemde historicus Jan Wagenaar drukte in zijn Spectator, 
De Patriot zijn minachting voor `de laffe en leugenachtige Nieuwsschryveren' uit 
in 1747. Zijdelings zij hier opgemerkt, dat de Nederlandse Spectators in hun 
grondige afkeer van krantenberichten, afwijken van de richting, die werd ingeslagen 
door Addison en Steele. Al werd ook bij hen aan de nieuwsberichten 
niet meer zo'n grote plaats ingeruimd als eerst. Bovendien hadden de Engelse 
geschriften een advertentierubriek en kwamen ze uit in folioformaat, waardoor 
ze de indruk gaven van een krant. 
Ogenschijnlijk wou het moraliserend tijdschrift niets weten van de geleerde 
Boekzaalschrijvers; toch betrappen hun auteurs deze wel graag op een te oppervlakkige 
recensie. Ze stelden zich ten doel de literaire ontwikkeling van de burger 
te bevorderen en ergeren zich dus aan droge en eentonige stijl. Tot de pamfletschrijvers 
zeggen ze, dat ze in hun persiflage geen levende personen op het 
oog hebben, slechts karakters en typen. 
Wat het Nederlandse octavoblaadje tot spectator maakt is het motto, dat de 

163 


functie heeft van een bijbeltekst. Toch bevat elke aflevering niet alleen maar 
essays; karakterschetsen, al of niet gefingeerde brieven, vertellingen, poëzie 
bieden de nodige afwisseling. Minder dan in Engeland werd de uitgave in Nederland 
gedragen door een vast gezelschap van personen, de club of de sociëteit, 
die de eenheid van zo'n uitgave ten goede komt. Hetzelfde bereikt men met de 
ingekomen brieven van lezers. De Nederlandsche Criticus (1750) en De Kosmopoliet 
(1776-1777) vormen ieder de spreekbuis van een voorbereidend gezelschap. 
De hiernavolgende genres keren telkens in zo'n weekblad terug: essay, brief, ver 

oosterse, reisbeschrijving, droomgezicht, sprookje, kroniek, lof --tellingen, o.a. de 
of lijkrede, aforisme, dodenregister, woordenboek, testament, dialoog en ten 
slotte ook poëzie. 
Voor de onderlinge verhouding in de keus van het genre kan men voor de Hollandsche 
Spectator van Van Effen vaststellen, dat van de 2880 bladzijden 57,6 plo 
essays bevatten, 32,2 010 brieven, 3,3 % gedichten, 2,5 'lo droomallegorieën, 
1,8 clo dialogen en 1,3 % vertellingen. Essay en brief zijn wel eens van novellistische 
aard. 
Er is dus nauwelijks sprake van bellettrie. Omstreeks het midden van de eeuw 
echter komt daarin verandering, wat de bestudering cultuurhistorisch gezien 
juist interessant maakt. De smaak van het publiek evolueert en de spectator 
blijkt oefenterrein voor de literatuur: oude vormen als de droomallegorie genie-
ten hier nog een korte bloei, nieuwe als de sentimentele zedenschildering maken 
rijp voor de roman uit de tweede helft der eeuw. Een concreet voorbeeld moge 
dit nog illustreren. 
Van Effen wou niets weten van een verhaal om het verhaal zelf (hij trekt er tegen 
te velde in no 255 van de Hollandsche Spectator, waar hij een oosterse vertelling 
plotseling afbreekt om de spot te drijven met op al te veel fantasie beluste 
lezers.) Maar. 25 jaren later verklaart het weekblad De Philantrope `dat het 
moeyelyker is, en meer arbeid kost, om een vertelling, hoe eenvoudig en hoe kort 
ook, uit te vinden dan om vertoogen over algemeene stoffen van onderrichting 
op te stellen.' 
Ook nu spreken de cijfers. Van 326 nummers, die het blad telt, hebben er 67 de 
vorm van het essay, 30 die van de brief, terwijl niet minder dan 48 uitsluitend 
oosterse of moralistische verhalen behelzen. En een tweede conclusie is hier duidelijk: 
wat bij Van Effen nog slechts zelden voorkwam als genre, de lofrede, het 
satirische woordenboek, de fabel, enz. vullen meer dan de helft der bladzijden. 
Andere weekbladen als De Pedagoog (1766) en De gryzaard (1767-1769) hebben 
deze lijn doorgetrokken. 
Deze voortreffelijke, gefundeerde uiteenzetting over het nieuwe 18de-eeuwse 
genre onderstreept dat ook daar waar het oude genre gehandhaafd bleef, men 
kans zag dit te moderniseren. 
Dat geldt bv. voor het oude klassicistische motief van de gesprekken in het hiernamaals 
berustend op Lucianus en o.a. geapprecieerd door Fontenelle en Fénélon, 
Gozzi, Frederik II en bij ons door Dakobus Rosseau, dat in een anoniem geschrift 
van De Rhapsodist de vorm kreeg van een Brief van G.W. Rabener, geschreven 
in de andere waereld, aan alle auctheuren van Hekelschriften op den Aardkloot, 

als welverantwoorde kritiek op kritiek.14 
Het zelfstandig ontwikkelde reisverhaal had, evenals dit reeds is aangetoond voor 
de picareske literatuur, mogelijkheden voor de ontwikkeling der natuurbeschrijving 
'langs de grote weg' of op `pleisterplaatsen. 5 

" 

164 


Over dit laatste genre geeft Buynsters ons overigens zelf nadere inlichtingen door 

de publikatie van een specifiek onderdeel der reisverhalen: de imaginaire.1d 

Blijkens een toegevoegde bijlage in het artikel over de Imaginaire reisverhalen in 

Nederland gedurende de 18e eeuw van 41 nummers, verspreid over een tijds 

belangstelling voor dit soort vertellingen groot-periode van 1553-1813, is de 

geweest. 

Buynsters neemt vier gefantaseerde reizen tot voorbeeld in zijn studie om aan te 

tonen hoe men ook hier te lande een duidelijke tendens naar voren ziet komen, 

die een toename van verlichtingsidealen illustreert. 

De naam Voyage imaginaire wordt pas in 1741 voor het eerst gebruikt door 

Francois Augustin Paradis de Moncrif, maar het genre zelf is oeroud en met de 

literatuur gegeven. Trouwens -de gewone reisbeschrijving kon voor een thuisblijver 
reeds zo fantastisch klinken, dat het niet verwonderlijk is, daaruit als vanzelf 
de imaginaire te zien voortkomen. 
`Van de kant van de auteur uit bezien bood het reisverhaal een uitstekende presentatievorm 
voor de verbreiding van verlichte ideeën omtrent opvoeding, religie, 
economie en staatsbestuur.' `In deze verhalen manifesteert zich voor het eerst 
l'esprit philosophique, de vrijzinnige geest van tolerantie en cosmopolitisme', 

d.w.z. dat men het nationale, autochtone relativeert en daarmee ter discussie 
stelt. Deze reizen zijn vormen van maatschappij-en tijdskritiek. Men kan ze 
beschouwen als voorzichtige verhulling van ideeën, maar tegelijk ook als aanpassing 
aan de populaire smaak. 
Nu neemt men op grond van Geoffry Atkinson aan, dat zo'n reisverhaal zich 
kenmerkt door het wonderbaarlijke, het fantastische (in de gedroomde reis by.), 
het satirisch-allegorische (bv. Gullivers Travels van 1716) en het onderaardse. 
Buynsters voegt er nog de poëtische zielereis bij als in Bunyan's Pilgrim's Progress. 
Het insula-motief, dat men ook wel het Robinson-motief noemt, is zeer geliefd, 
hetzij zo'n eiland een onvrijwillig, opgedrongen verblijfplaats betekent dan wel 
een ideaal geluksoord. (Men denke ook aan `1'île de Cythère' voor de pas-gehuwden!). 
De beschrijving van een ideale maatschappij wordt gemakkelijk tot een 
verlangen naar Utopia; zelfs naar een ideale, universele, `het wezen der dingen 
direkt noemende' taal (tot Gulliver de spot dreef met dit laatste) . 
De vier Nederlandse beschouwingen betreffen: 1. Beschryvinge van het magtig 
Koningryk van Krinke Kesmes uit 1708, van de Zwolse chirurgijn Hendrik Smeeks 
(men lette op het anagram voor de naam van de schrijver). Men heeft in 
dit boek wel de bron menen te herkennen van Defoe's Robinson Crusoë. `Smeeks 
heeft kennelijk getracht door middel van zijn reisbeschrijving cartesiaanse denk 

te populariseren. Bij het eiland Krinke Kesmes behoort een kleiner eiland,-beelden 
Poele Nemnan (= `mannen'), waarvan de mannelijke bewoners verwoede aanhangers 
van Descartes zijn. 

2. De Walcherse Robinson van een anoniem auteur, uitgegeven te Rotterdam in 
1752. Het verhaal heeft veel herinneringen aan Defoe. Er zijn psychologische 
trekjes en er is gevoel voor humor. De tendens is hier: door de observatie van 
de natuur klimt men op in kennis van God. `Het lijkt wel of het boek geschreven 
is ter adstructie van de stelling: `homo naturaliter christianus'. Toch is de schrijver 
modern-verlicht, want hij gaat proefondervindelijk, zij het inductief, uit van 
de natuurwaarneming. `Op zijn eentje bouwt Robinson zich een hele natuurtheologie 
op. Eerst wanneer Filopater (een Zwitser scheepspredikant) op het eiland 
165 


terugkeert, vult deze Robinson's conclusies aan met gegevens uit de openbaring. 
Maar deze aanvulling betreft slechts concrete details; de kern behoeft geen 
enkele correctie.' 

3. De Haagsche Robinson. Verscheen te Alkmaar in 1758. Hier stammen Eiland 
en bewoners uit de wereld van de utopie. Er zijn duidelijke toespelingen op de 
Republiek. Men vereert er als voornaamste afgod NOG AL MEER. De schrijver 
tendeert naar een deistisch gekleurde vrijzinnigheid. 
4. Rhapsodie of het leeven van Altamont, geschreven in 1775 door de Utrechtse 
regent Willem Emmery de Perponcher. De belangstelling van de schrijver gaat 
uit naar een pedagogische hervorming, gebaseerd op de stelregel: Hoe nader bij 
de Natuur, hoe dichter bij 't Geluk.' 
In 1748 beginnen de satirische reisverhalen, o.a. Van J.A. Schasz Medicus) 
D(octor). 
Van hem is o.a. het in 1788 verschenen Reize door het Aapenland. De schrijver 
toont zich libertijn, een scepticus, `die zich weinig illusies maakt over de zuiverheid 
der motieven bij politici van onderscheiden richtingen. Een zekere voorkeur 
voor het scabreuze valt bij zijn persiflage niet te ontkennen.' Hij herinnert aan 
Swift, maar mist diens genuanceerde en diepzinnige tekening. Door zijn cynische 
misantropie is hij toch een geestverwant van Swift, `met wie hij overigens ook 
zijn sexuele obsessie gemeen heeft.' 
Even plotseling als dit genre op het einde van de 17de eeuw populair was geworden, 
even snel verdween die populariteit aan het einde der 18de eeuw en betekende 
de verschijning in 1785 van de avontuurlijke leugenreizen van Baron van 
Münchhausen in Londen, geschreven door R.E. Raspe, als parodie, een definitief 
afscheid van het imaginaire reisverhaal. Buynsters ziet de oorzaak van deze ver 
politieke constellatie sedert 1794, daar de revolutionairen geen sa--dwiining in de 
tire verdragen: in het feit, dat het pleidooi voor tolerantie en redelijke godsdienstreeds in praktijk werd gebracht en in de te rationele opzet van deze verhalen, 

terwijl de tijd voor `zelfexpressie en gemoedsanalyse' gekomen was. 

Het genre science-fiction had trouwens deze taak der imaginaire reisverhalen 
waarschijnlijk overgenomen. Uit mijn inleiding bleek reeds Merciers succes in 
Europa: een jaar na de vertaling van zijn boek in het Nederlands (d.w.z. 22 jaar 

na de verschijning van het oorspronkelijk werk in Amsterdam) schreef Arend 
Fokke Simonsz (1755-1812) door hem geinspireerd, zijn Het toekomend jaardrieduizend, een mijmering. 

Het reisverhaal is meer vrucht van eigen bodem, maar de utopia-fantasie, oeroud,
bleek hier althans bestand tegen de betichting van onbetrouwbare hersenschimmen. 
De toekomstroman gaf bovendien in de beschrijvingen van toekomstig geluk 
meer dan eens aanleiding tot ontroering en zielsontleding. 

AANTEKENINGEN 

1 Louis RoNGim, Valeur et avenir de la civilisation occidentale. La Revue des deux Mondes, 
1-10-'58, blz. 423. 

DR. W. Zuv AM. Justus van Effen, een bijdrage tot de kennis van zijn karakter en zijn denk 

Utrecht. Gouda, 1922. Hieraan zijn tevens de hier volgende levensbijzonder--beelden. Diss. 
heden ontleend. 

166 


A. KIBEDI VARGA, Le contexte humain au .XVIIIe siècle, in Het Franse boek, jrg. 35, 1. 
1965, blz. 2. 
2 ZuYDAM, a.w., blz. 29. 
3 Een verslag van deze reis is te vinden in de derde druk van Le Misantrope van 1742. 
4 De Hollandsche Spectator, uitgegeven te Amsterdam. By Hermannus Uytwerf, in 12 delen, 
1731-1735. De 2e druk is van 1756 met een levensbeschrijving van Pieter Adriaensz. Verwer, 
die als Mennophilus ook enkele keren in de Spectator had geschreven. 
5 PROF. DR. PIET VALKHOFF, Justus van Effen en de Fransche letterkunde in Ontmoetingen 
tussen Nederland en Frankrijk, Leopold, 's-Gravenhage, 1943, blz. 71-99. 
6 Van Effen doelt hier op Steeles The Tatter (1709-1711) dat in 1733 door Pieter Le Clercq 
werd vertaald als De Snapper of Britsche tuchtmeester. Zie TE W. III, blz. 230 over Piet succes 
van deze bladen. 
7 TE WINKEL, a.w., 236. 
8 ZuYDAM, a.w., 35. 
9 PIET VALKHOFF, a.w., blz. 92. De vorm van het gegeven was een traditionele vertelling. 
10 De Hollandsche Spectator, Vertoog no 6 (24 september 1731). 
11 Vertoog n° 70 (27 juni 1732). 
12 Vertoog n° 13 (12 november 1731). 
13 DR. P.J. BUYNSTERS, Moralische Wochenschriften in den Niederlanden (1718-1800). Etudes 
Germaniques, juillet-septembre 1966, blz. 408. 
14 De Rhapsodist, deel I (1770), blz. 413-441. (Anoniem geschreven door E. Wolff-Bekker). 
15 W. VAN DAALEN, Het natuur-aspect in de picareske literatuur (en een incidentele verklaring 
door topografische antecedenten van de schrijvers). Levende Talen, n° 176, oct. 1954, 
blz. 361-374. 
16 DR. P.J. BUYNSTERS, Imaginaire reisverhalen in Nederland gedurende de I8de eeuw. 
Wolters. Noordhoff N.V., Groningen, 1969. 
17 AREND FozKE SIMONSZ, Het toekomend jaar Drie Duizend. Een mymering. Verzameling 
der Werken van A. Fokke Simonsz. Amsterdam, 1830, deel III, blz. 163-260. 
JACOB CAMPO WEYERMAN 

9.8.1677 -maart 1747 

Een merkwaardige figuur in de galerij der vertegenwoordigers van onze literatuur 
is de schilder-dichter Jacob Campo Weyerman, die als redacteur van een satirisch 
tijdschrift naam en schandaal maakte, maar om zijn literaire schrijverskwaliteiten 
niet werd vergeten. 
Zijn levensverhaal is de geschiedenis van een begaafd mens, wiens karakter en 
onafhankelijk oordeel hem echter niet brachten tot een eervolle onderscheiding 
in de tempel der Muzen, maar tot de Gevangenispoort te 's Gravenhage, waar 
hij een levenslange gevangenisstraf moest uitzitten, daartoe veroordeeld acht 
jaren voor zijn dood. 
Wanneer Busken Huet in zijn Land van Rembrandt spreekt over het leven der 
schilders en de kritiek, waaraan zij gewoonlijk blootstonden, merkt hij op, dat 
juist deze figuur `in de voorstelling der Nederlanders dien niet zeer edelen type 
het sprekendst heeft uitgedrukt.'1 Immers het volksgeloof ging ervan uit, dat 
schilders à priori losbollen waren die hun tijd graag doorbrachten in kroegen en 
taveernen; zelfs Rembrandts fantasie van zwierige oosterse kledij en rijkdom werd 
ondanks zijn ernst mee betrokken in dit negatieve oordeel. Ook al was Weyerman 
minder fel en beledigend geweest in zijn geschriften, al had hij bij zijn 

167 


publikaties wat meer aan de veiligheid en minder aan eigen beurs gedacht, al 
had hij zijn triviale bewoordingen gekuist, hij zou moeilijk een reputatie van 
iemand die in leven en geschrifte de christelijke moraal schendt, te boven zijn 
gekomen. 
Toch werd hij als schilder gewaardeerd, ook aan het Engelse hof en elders in 
Europa.` In de keuze van zijn onderwerpen was hij overigens trouw gebleven aan 
de smaak der vaderen voor de zinvolle bloemen-en vruchtenstillevens. 
Meer dan twee eeuwen na zijn dood besteedt men aandacht aan hem, ook als 
criticus, waardering die hij dankt aan zijn publikaties, zijn rationalistisch 
standpunt en aan zijn stijlkwaliteiten.$ De door Dr. Geerars vermelde gegevens 
over deze auteur, hoewel voorzichtig neergeschreven als 'een eerste verkenning', 
mogen als richtlijn gelden voor de vermelding van de hier volgende details van 
het veelbewogen avontuurlijke leven, en van zijn betekenis voor onze literatuur. 
Zijn geboortedatum, 9 augustus 1677, verplaatst ons nog in de woelingen rondom 
de eeuwwisseling, waarin deze jongeman zou opgroeien. Zijn vader, Jacob 
Weyerman, was vóór zijn huwelijk lakei, zijn moeder Elizabeth de Saint Morel 
zou, naar men zei, een dochter van een Franse refugié zijn. Ze had haar jeugd in 
een dorp van de Meiery doorgebracht. Ze was na een aanranding uit een herberg 
te Eindhoven of Tilburg, waar zij diende, gevlucht. `Als manspersoon verkleed 
nam zij onder de naam Tobias Morello op zeventienjarige leeftijd dienst als tamboer 
in een compagnie Spaanse fusilliers, onder de kapitein Campo Plantines te 
Dendermonde gelegerd.' Er volgt een reis naar Spanje en om haar dappere krijgsdaden 
wordt ze zelfs tot sergeant bevorderd. 
`Onder Willem III nam zij aan drie veldtochten deel totdat zij bij een vermetele 
aanval op Bonn, waar haar beschermer, de inmiddels tot luitenant-kolonel gepromoveerde 
Plantines, sneuvelde, gewond raakte, zodat haar sekse aan het licht 
kwam. Door Willem de Derde, die de manhaftige sergeant in zijn hoofdkwartier 
ontving, werd haar voor het leven een jaargeld van 200 gulden geschonken. Een 
jaar later met Weyerman gehuwd, opende zij te Breda een gaarkeuken de `Son' 
genaamd.' 
De zoon, die dus behalve de naam van zijn vader die van de Spaanse kolonel 
draagt, werd volgens zijn eigen mededeling door zijn ouders `tot de letteroefeningen' 
bestemd. Hij doorliep de Latijnse school, kreeg, nog geen achttien jaar 
oud, les in Hebreeuws, Grieks, wijsbegeerte, godgeleerdheid, wis-en sterrenkunde 
samen met een medeleerling, bij de predikant Sandvoort in het Delflandse dorpje 
Het Woud. Waarschijnlijk werd hij voor het predikambt bestemd. 
`De tekenkunst dreef echter boven', zegt hij, en tweemaal per week ging hij op 
tekenles bij de Delftse ' schilder Thomas van der Wilt. Te Breda had Weyerman 
reeds schilderlessen genoten van Ferdinand Kessel en later komt hij in de leer bij 
de Antwerpse bloemenschilder Simon Hardimé.' 
Na zijn verblijf in Het Woud is hij gaan zwerven. Aanvankelijk schijnt hij nog te 
Breda te verkeren, maar zijn moeder joeg hem het huis uit `toen zij hem eens 
met een model, een `venuskind', op zijn atelier betrapte.' jarenlang zien we hem 
in verschillende landen van Europa: in de zuidelijke Nederlanden, vooral te Antwerpen; 
in Frankrijk, o.a. geruime tijd in Parijs, waar hij contact had met John 
Law; zelfs de beruchte rover Cartouche zag iets in hem voor zijn roversbende. 
Verder verbleef hij in Rome; in Engeland, waar hij in verschillende plaatsen als 
schilder toegang had tot het hof en vele adellijke huizen, woonde hij ook ten 
huize van de hoogleraar in de medicijnen John Woodward. 

168 


Een tocht door Duitsland wordt een lijdensgeschiedenis, maar hij ontsnapt handig 
uit de handen van in het Rijnland opererende Franse soldaten. Op 43-jarige leeftijd 
is hij het reizen moe en zo treffen we hem na 1720 aan in verschillende 
plaatsen in ons land. Hij verdient thans zijn geld niet meer als schilder, maar als 
schrijver. 
Liefdesavonturen waren er genoeg, maar wat het gezinsleven voor hem betekende, 
blijft raadselachtig. Archiefonderzoek toont aan, dat een onwettige zoon van 
Jacobus Weidermans en Katrina Snep in de Nederduits Hervormde Kerk werd 
gedoopt op 27 juli 1703 en dat Weyerman op 30 juni 1713 een trouwbelofte 
aantekende aan Johanna Ernst van Breda, maar zij huwen pas op 31 maart 1727 
voor de schepenen van Breukelen-Nyenrode in tegenwoordigheid van Jacobus en 
Hendrik, die als hun onwettige kinderen reeds eerder op 22 mei 1715 en op 9 
mei 1717 waren gedoopt in de Roomskatholieke kerk te Breda. Weyerman 
woonde toen bij Breukelen op het buitentje `Meerenhoef'. Drie jaar later, op 
18 mei 1730, werd in de Oude Kerk te Amsterdam nog een dochter Johanna 
Jacoba ten doop gehouden.` 
Heeft deze talentvolle zwerver ons een beeld nagelaten van de cultuurrijke steden 
en van het traditiegetrouwe plattelandsleven in het 18de-eeuwse Europa? 
Zijn wispelturig karakter, en misschien ook innerlijke onrust op geestelijk gebied 
schiepen niet het klimaat voor een rustig opgestelde reisbeschrijving, waarbij de 
auteur zelf nageniet van zijn reisherinneringen, maar wel vinden we in de toneelstukken 
uit zijn jonge jaren reeds rake typeringen van levendigde kermistonelen, 
waar de kwakzalver, de duivelbezweerder, de alchemist, de waarzegster in nieuwe 
en oude vormen de herinnering aan Breugheliaanse opvatting bewaren. 
Ook voor zijn journalistiek uit de jaren 1720 tot ongeveer 1740 geldt, dat de 
bewuste genretekening ontbreekt, maar dat door de literaire hekeling heen in 
smedige, natuurlijke, zeer vrijmoedige taal, veel voor ons herleeft van het leven 
uit zijn tijd. In zijn kritiek spaart hij de eigentijdse dichters niet, wier zouteloze 
en holle verzen, dorre hoogdravendheid en zinloze beeldspraak hij aan de kaak 
stelt. 
Zijn literaire werkzaamheid bereikt een nobele vorm in de oprechte begeerte naar 
waarheid voor eigen levensovertuiging: het is een gegrepen-zijn door de `raisonabele' 
denkbeelden van Descartes en zijn navolgers. Blijkbaar was hij op zijn 
eerste reis naar Italië reeds een twijfelaar; hij wordt dan op godsdienstig gebied 
`een volslagen ongodist' genoemd, maar elders zijn bij hem de `Atheisten' een 
`vervloekt gespuis'. 
Zijn voortdurende uitdaging aan de gangbare vormen van al te gemakkelijke 
aanvaarde denkbeelden, dwong hem uit voorzichtigheid een literaire vorm te 
kiezen, die niet-direct kwetsend is, maar die toch uitdrukt, wat hij eigenlijk 
wil zeggen: een revolutionaire, althans niet -inheemse opvatting. 
Dr. Geerars wijst op de twee 'ongodisten' die een rol spelen in de Persiaanse 
Zydeweever en de daarin als `gevaarlijk' aangeduide boeken, die een van hen in 
zijn geldkist bewaart: de werken van Adriaan Koerbagh, jarig Jelles, John Toland, 
Lucillo Vaneni, Anthony Collins spreken zeer zeker van Weyermans eigen lectuur, 
vooral daar deze namen in zijn weekblad terugkeren. Dat maakt begrijpelijk, 
dat hij hier gold als de eerste 'vrijdenker'. Dat verklaart ook, dat hij de 
kritische Historie des Pausdoms in drie delen van 1725-1728 lietverschijnen 
en dat hij zich reeds vroeg bij de vrijmetselaars aansloot, die zo typisch 18deeeuwse 
vorm van humanistisch denken, waarbij liefdadigheid, een pleidooi voor 

169 


zelfstandig denken, een zekere geheimzinnigheid het internationaal geestesleven) 
beinvloedden. De orde werd in de tweede helft der eeuw in vele landen algemeen 
aanvaard, vooral toen hooggeplaatste figuren, o.a. Benjamin Franklin, de beweging 
steunden. Misschien had Weyerman in Engeland ermee kennis gemaakt, 
waar de eerste loge reeds in 1717 werd opgericht, ofwel in Antwerpen, waar ze 
ook veel vroeger dan in Noord-Nederland werd gepropageerd. In 1738 verscheen 
van zijn hand De Geheyme Historie der Vrye Metselaars, n.b. in hetzelfde jaar 
dat de Paus de vrijmetselarij had verboden. 
Zijn ernst in de bewuste en moedige keus van zijn levensopvatting steekt schril 
af bij de frivole, zinnelijke dronkemanstaal van zijn anacreontische verzen, in 
enkele regels van zijn hand door Mej. Prinsen aldus samengevat: 

`Sa wyk dan 's Weerelds Angst, wijk Kommer. of Chagrijn! 
Ik wil en bon Vivant met mijn doorluchte Vrinden 

Den Dag verslijten in den Wijn 
Den Nacht in 't streelen van mijn Rosa zien verzwinden. 
...Wech, straffe Deugd! loop. Albedil! 
Wijl alles drinkt is het mijn Wil... 
... (te) drinken tot de Wijn mij veile, of ik hem vel.' 

Zij merkt daarbij op, dat Weyerman bij ons — met Bilderdijk — de enige 18deeeuwse 
Anacreon-vertaler is, 'die de onverbloemde sensualiteit der Griekse ver 

voelde en durfde weergeven': de Nederlandse Anacreontische dichter zocht-zen 
in dit luchtige genre toch altijd weer de deugd.` 
De oprechte levensgenieter Weyerman maakte zich aan braafheidsfilosofie niet 
schuldig, noch aan klakkeloze navolging van principiële deugdbeoefenaars, maar 
wel bleef hij Hollander in zijn stijl en woordkeuze, waardoor zijn liederen die 
moesten getuigen van verfijnde carpe-diem-beschaving, toch eigenlijk vaak een 
voortzetting betekenen van de liedboeken en de daarin vervatte platte en obscene 
kermispoëzie. Het was zijn aard, die hem naar dit genre deed uitgaan; bovendien 
deed hij daardoor mee aan een mode.? 
Zo leeft deze vitale figuur in lyrisch, dramatisch en journalistiek werk, waarbij 
deze laatste vorm voor zijn tijd de meest originele is. Dr. Maarten Schneider 
vermeldt Weyerman's in quarto- of folioformaat gedrukte weekblaadjes met satirische 
inhoud als een der eerste voortbrengselen van journalistieke aard, waarin 
hij zich als st' 'st verre de meerdere had getoond van zijn tijdgenoten, die de nog 
schaarse kranten vulden.$ Hij is cosmopoliet; hij streeft naar betrouwbaarheid, 
naar eenvoud in de formulering, naar grondige algemene ontwikkeling, 
begrip van staatkunde, reiservaring, kennis van het hof in verschillende landen. 
Betreurenswaardig acht hij het ter wille van het staatsbelang gebonden te zijn in 
de berichtgeving. 
Bij inachtneming van deze voorwaarden spaarde hij zijn medemens niet. Dat hij 
ten slotte te ver ging, te eigen bate veel te ver, bewijst wel het door Busken 
Huet geciteerde getuigenis van , een 'ongenoemd biograaf en bewonderaar (denkelijk 
een lichtmis van dezelfde soort)': 'Zonder te kort te doen aan zyne vloei 

aan de geestryke invallen die in de meeste geschriften uit--baare schryfstyl en 
blonken, kan men in 't algemeen van zyne werken zeggen dat er nimmer iets uit 
zyn pen kwam of het was met het fenyn van gruwelyke lasteringen en eerroovende 
uitdrukkingen bevlekt.'° 
Daarom leidde het leven van deze talentvolle auteur tot een tragisch einde.10 

170 


Hier volgt een opgave, voor zover bekend, van het werk van Jacob Campo 
Weyerman (v.n. ontleend aan de gegevens, die door Dr. Geerars in de boven genoemde 
artikelen worden vermeld.) 
1704 Drie blijspelen, in handschrift aanwezig in de verzameling van de Maat 

Nederlandsche Letterkunde.-schappij van 
1705 De gehoornde broeders of het vrouwelyke bedrog (blijspel). 'Behoort tot 
het platte, dikwijls obscene volkstoneel'. Zang- en balletintermezzo's. 
Besweering van den disperaten Antwerpsen courantier (blijspel). Het stuk eindigt 
met een ballet van spoken. 
Democritus en Heraclitus Brabantsche voyage (blijspel). Kermistonelen te Brussel. 
Slot: 'een parodie van- het klassiek toneel'. 
1720-1739 Twaalf weekbladen, meestal een onderwerp bevattende over alge 

ook literaire zaken en soms een beschouwing van nieuwsberichten, o.a.-mene, 
getiteld: 

De Rotterdamsche Hermes, Den Amsterdamschen Hermes, Den Ontleeder der 
gebreeken, Den Echo des Weerelds, De dóórzichtige Heremyt, Den vroolyke 
Tuchtheer, De Naakte Waarheyt, Den kluyzenaar in een vrolyk humeur, Het 
oog in 't zeil (dit laatste pas uitgegeven in 1780.) 
1725 Den Persiaansche Zydewever. ('Bleyeyndent treurspel', waarin twee ongodisten 
optreden). 
1726 Maandelyksche 't Zamenspreeken tussen de Dooden en de Leevenden. In 
navolging der Dialogi mortuorum van Lucianus (.125-190). 
1729 De levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konst 

deel I, II, III. Deel IV verscheen in 1769 na des schrijvers dood.-schilderessen,
(Het is een compilatiewerk vooral uit Houbrakens Groote Schouburgh der Nederlantsche 
Konstschilders, gepubliceerd van 1718-1721. De stijl van Weyerman is 
ook hier pittig.) 

1733 Den Maagdenburgsche alchimist, of den gewaanden Baron van Syberg 
ontmaskert. (Blijspel). 
1733 De leevens byzonderheden van Johan Hendrik Baron van Syberg. 
1738 De zeldzaame leevensbyzonderheeden van Laurens Arminius, Jacob Cann


0 Weyerman, Robert Hennebo, Jacob Veenhuyzen, en veele andere beruchte 
personaadgen. Hierin o.a. De Geheyme Historie der Vrye Metselaars. 
1746 De voornaamzte gevallen van den wonderlyken Don Quichot, 's-Gravenhage. 
Een vertaling (met platen van de beroemde Picart). 
Verder een aantal pamfletten en enige uit het .Engels vertaalde werken. 


Over hem verscheen in 1756 een anoniem werk van de tijdgenoot Franciscus 
Lievens Kersteman, 'avonturier en navolger', getiteld Zeldzame Levensgevallen 
van J.C. Weyerman op de Voor-Poorte van den Hove van Holland in 's-Gravenhage 
Overleeden; enz. (2e druk, 1769, 's-Gravenhage). Er volgt nog een Aan 


dat o.a. de krijgsbedrijven van zijn moeder vertelt, een uittreksel uit de-hangzel, 
Sententie van het hof van Holland en enkele geheime brieven over gewichtige 
onderwerpen door Weyerman in de gevangenis geschreven. 
Dr. P.J. Buynsters vestigt de aandacht op de redacteur van het eerste satyrisch 
tijdschrift, de Haegsche Mercurius (1697-1699), die door Van Effen . en latere 
critici, o.a. Te winkel, niet voldoende naar waarde werd geschat, terwijl hij een 
naam verdient onmiddellijk na Weyerman.1' Het is Hendrik Doedijns (ook gespeld 
Doudyns) (omstreeks 1659-1700). Deze van huis uit gereformeerde jurist 

171 


werd aangespoord tot de uitgave van het blad, dat op het titelblad van de ver 
inhoud aldus weergeeft: Behelsende Vermakelyke, Satyrique, Ga--zamelband de 
lante, Stigtelyke, Politique, Academische Emblematique, en andere Reflexien;

lexien; Gemaakt 
op de voorvallen van desen tijd, door zijn oprechte bewondering voor de 
kring der geleerden, w.o. in het bijzonder Pierre Bayle en Denis de Sallo, die hij 
tot voorbeeld wenst te nemen. Zijn werk is opgedragen 'Aen Vrouw Venus'. Het 
wordt ingeleid door een lofdicht van Jacob Verwey, waarin hij `een Plato in dit 
Amstel-dams Atheên' wordt genoemd. Hij is epicurist, een levensgenieter, maar 
dit betekent voor hem een natuurlijke wijsbegeerte, gegrondvest in het 'geloof aan 
een alwyze en algoede Godheid'. Uit zijn epicurisme vloeit een irenische gezindheid 
voort. Hij wil met zijn tijdschrift wel vermaken, maar geen speldeprikken 
geven, tenzij hij wordt uitgedaagd. Hij is tevens Cartesiaan, schuwt echter filosofische 
speculaties, want hij wil zijn hoofd niet breken met het probleem van de 
wijsgerige zekerheid. Voor hem is het 'ongeoorloft en gevaerlyk, de Verborgentheden 
des Hemels te willen begrypen.' Hij tracht zich door zijn epicurisme te 
vrijwaren tegen melancholie. 
Hij sluit aan bij de burleske traditie in ons land en werd door een zestal Mercurii 
nagevolgd. 

AANTEKENINGEN 

1 CONRAD BUSKEN HUET, Het Land van Rembrandt, 6e druk, Haarlem 1941, blz. 605. 
2 RALPH WARN, Dutch and Flemish Flower and Fruit Painters of the XVIIth and XVIIIth 
centuries, London, W.1, Mills & Boon, 1928, 236: `This picture is full of fine feeling, the 
colour possesses much subtlety, the brush-work is a long slick silky touch, which is unmistakable 
when seen, the glass is well studied and very transparent.' 
3 DR. C.M. GEERARS, `Jacob Campo Weyerman (1677-1747)', Annalen van het Thymgenootschap, 
Jaargang XLV, 1957, blz. 294-311. Uitgave Het Spectrum, Utrecht-Antwerpen. Als literatuur 
over Weyerman worden bier genoemd: 

W.P. SAUTUN KLUIT, Jacob Campo Weyerman als journalist, Nijhoff's Bijdragen. N. Reeks 
VII, blz. 193-245. 
WOLFGANG (H.W. VAN DER MEY), `Jacob Campo Weyerman', Ned. Spectator, 1895, blz. 181 e.v. 
en 1896, blz. 141 e.v. 
DR. J.B.F. VAN GILS, 'Langs den zelfkant der geneeskunde, Jacob Campo Weyerman', Ned. 
Tijdsch. v. Geneeskunde, 73e Jaarg., deel I, Haarlem, 1929, blz. 554 e.v. 
D.J.H. TER HORST, `De geschriften van Jacob Campo Weyerman. Een bibliografische herzie 
Het Boek, N. Reeks, 28e deel, 1944-1946. Den Haag, blz. 227 e.v.-ning', 
(Hierin een voorlopige bibliografie van 41 werken.) 
4 DR. GEERARS, a.w., 298. Deze Simon Hardimé zou de vader kunnen zijn van de bij 
Warners (a.w.) genoemde Peter Hardimé (1677-1758), gezien het feit, dat vooral in Antwerpen 
een schildersstijl zich vaak voortzet van vader op zoon. De zoon en de leerling zouden als 
leeftijdsgenoten (immers geboren in hetzelfde jaar), elkaar hebben kunnen stimuleren. 
Warners noemt het werk van de vader typisch voor de school van Jean-Baptiste Monnoyer. 
Inderdaad doen de beide schilderijen van Weyerman in het Rijksmuseum door de sierlijk 
decoratieve lijn der bloemen op een donkere achtergrond denken aan `Baptiste'. De vele 
navolgingen van deze meester, zegt Warners, zijn als zodanig herkenbaar aan `the lack of 
drawing of the flowers in the shadows, the slight hardness, and not enough attention paid 
to the construction of the leaves.' 
5 DR. GEERARS, a.w., 299. 

172 


6 MEJ. DR. M.M. PRINSEN, De idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische 
theorieën, Diss. 1934, blz. 258. De Spieghel, Amsterdam. 

7 MEJ. PRINSEN, a.w., blz. 259. 
8 DR. MAARTEN SCHNEIDER, De Nederlandsche Krant van `Nieuwstydinghe' tot Dagblad, 
Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon, Patria-uitgave, blz. 61 en 83 vlg. 


9 CD. BUSKEN HUET, a.w., 605. 
10 Onder het bij Geerars nauwkeurig vermelde archiefmateriaal vindt men ook aangegeven 


de Volledige processtukken in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage onder Criminele 
Papieren 1738 en 1739. 
11 DR. P.J. BUYNSTERS, 'Hendrik Doedijns en zijn Haegsche Mercurius (1697-1699)', Levende 
Talen, nr. 249 (juli 1968), blz. 396-406. 



dstuk III

Hoofdstuk

DE GEBROEDERS VAN HAREN 


WILLEM VAN HAREN 

21.2.1710 - 27.7.1768 

Somber klinkt de toon in Het menschelijk Leven, de doodsoverpeinzing van Willem 
van Haren (van 1760). Hij is de oudste der twee Friese jonkers, die van 
zich lieten spreken. Toch wist hij als vijftigjarige, evenals zijn iets jongere broer, 
Onno Zwier, (1713-1779) zich nog voornaam en met allure te bewegen naar de 
eisen der mode in geborduurd zijden vest en met gestileerde pruik, aan het 
Haagse en Brusselse hof, waar romantische kerkhoflyriek niet scheen doorgedrongen. 
Maar het gedicht verraadt de intuitie voor onvermijdelijke rampspoed, die een 
schrille tegenstelling zal vormen met de galante en briljante conversatietoon in 
de kringen, die schitteren naar Frans model en waarmee de beide broers vertrouwd 
waren sinds hun jeugd. De schrijver ziet de Ouderdom naderen `vermoeid 
en neergebogen'; hij wijst naar het graf en opent de ogen voor de onvolkomenheden 
op aarde. 

Hoevelen is nog min geluk beschoren, 
Die de ijz'ren armoê fel met scherpe tanden bijt; 
Die nacht en dag het kermen hooren 
Van 't teder kind, dat honger lijdt! 

Heeft de aarde dan geen voedsel voor ons allen? 
0 Hemel I.. Andren prangt een lichaamskwaal, en doet 
Hun 't leven onverduurbaar vallen. 
In 't midden van hun overvloed! 

Somwijlen rukt, vóór 't eind van uwe dagen, 
Fortuin uw staat terneer, gelijk men in het woud, 
Een hoogen eik, omver geslagen, 
Na 't woeden van den wind aanschouwt. 

Dan wordt een dwaas op uwen stoel verheven. 
't Geweld verwoest uw erf; de laster verft uw kleed. 
Geen vriend durft zich naar 't huis begeven, 
Daar 't bleek gebrek den vloer betreedt' 

Het is vooral de inhoud van deze laatste coupletten, die de tragiek van het leven 
der beide broers zal kenmerken, en die bij Willem acht jaren nadat hij ze neer 
leidde tot het drinken van de giftbeker. Speelde hem de vrijwillige keus-schreef 

174 


van deze dood reeds voor ogen, toen hij zijn gedicht schiep? Op een kladpapiertje 
vond men nog een ongedrukte strofe: 

Al hadt gij dan meer geest — meer zielsvermogen 
Dan eertijds Sokrates, gij zult een dwaas 
Op uwen zetel zien verhoogen, 
Terwijl een ieder u vergeet; —' 

Hij moet aan eigen prille jeugd hebben gedacht, wanneer hij zijn vers inleidt 
met een korte, ontroerende bespiegeling over het `dierbaar perk van drie tot 
zeven jaren, als ieder voorwerp 't oog bekoort, het harte streelt', 

`Och, of ze zonder einde waren, 
Als alles lacht, als alles speelt.' 

Willem van Haren was op 21 februari 1710 geboren te Leeuwarden als zoon van 
Adam Ernst van Haren en Amelia Henriëtte du Tour. De familie stamde uit een 
aanzienlijk geslacht, dat afkomstig was uit de omstreken van Maastricht, maar 
dat tijdens de tachtigjarige oorlog naar Friesland was gekomen en daar door hu 

Friese families was gebleven. Het roemrijk verleden begint bij Daam-welijk met 
van Haren de Jonge, die tijdens Alva's overheersing zich als geus had gegeven 
aan de zaak der vrijheid. Onder zijn leiding en die van Lumey en Treslong was 
den Briel heroverd. Daarna was hij aanvankelijk in particuliere dienst van Prins 
Willem I. Na diens dood bleef hij verbonden aan het stadhouderlijk hof te 
Leeuwarden. In de traditie der familie groeide nog het contact met het Friese hof 
en zo is het niet verwonderlijk, dat Willem IV en de jonge Van Harens speelmakkers 
waren; de stadhouder moet eens van Willem hebben gezegd 'Zie daar 
een staatsdienaar, die mij uit liefde dient' en de prettige verhouding met de prins 
was voor Onno Zwier onvergetelijk. 
Aangezien vader van Haren de functie vervulde van grietman van De Bildt, verbleef 
men veelal op het slot te Sint-Anna-parochie. Daar werd ook drie jaar later 
Onno Zwier geboren; verder was er een zusje Frouk. 
Op 12 mei 1717, nog geen 34 jaar oud, sterft Adam Ernst van Haren, wat voor 
de beide jongens betekent, dat ze worden toevertrouwd aan de grootvader, die 
in de plaats van zijn zoon grietman wordt; Amelia, die in de fa ' 'e de slechte 
reputatie heeft van zich schuldig te maken aan grote verspilling, trekt zich verbitterd 
met haar dochtertje van twee jaar bij haar moeder terug. 
Nadat Willem de school had -bezocht in Leeuwarden om Latijn te leren bij 
Valckenaer, zien we hem als veertienjarige student aankomen in. Franeker voor 
de studie van de rechten en de geschiedenis, een jaar later in Groningen. De 
bekende hoogleraar in het natuur-en volkenrecht, Jean Barbeyrac, zoon van een 
Frans predikant, die na de opheffing van het Edict van Nantes uit zijn land 
was gevlucht, is bereid hem bij zich in huis te nemen en zijn Frans te perfectioneren. 
Zijn geestelijke vorming zal er mede door beinvloed zijn, ontvankelijk 
als hij was voor studie en lectuur. 
Zijn grootvader , overlijdt in 1728 en Willem wordt nu zijn opvolger als grietman 
van de Bildt en ontvanger-generaal van dit district. 
Enkele jaren later, op 13 november 1731, sterven zijn moeder en zuster aan de 
pokken, wat hem in 1732 inspireerde tot een Gedicht ter onsterfelijker gedachtenis 
zijner moeder, getuigend van diepe vroomheid, die ter wille van de naiefnatuurlijke 
toon, de onvolmaakte dichterstechniek hier en daar, over het hoofd 
doet zien. Hij voert zijn moeder sprekende in, o.a. met deze regels: 

175 


 'k Ben dood geweest, wanneer ik bij u was, 
Zwakker dan riet, brozer dan 't tere glas. 
Uw leven is de dood, wordt 't wel beschreven, 
En na uw dood begint eerst 't rechte leven. 


In de winter van hetzelfde jaar vernietigt een felle brand een groot dèel van het 
kasteel en van de kostbare inventaris, waaronder het dagverhaal van de beroemde 
geuzenvoorvader en diens authentieke bedelnap. Hèt middengedeelte werd spoedig 
hersteld en in de volgende jaren werden ook de beide , vleugels door Willem 
vernieuwd. 
Toonde hij dus karaktervolle weerstand in tegenslag, zijn hartstochtelijke liefdesavonturen 
openbaarden zijn zwakheid; ze zouden hem in enkele tientallen jaren 
ten gronde richten. Het begon met een verhouding met een hellebaardiersdochter 
uit Leeuwarden, Marie Crullens, die hem in 1734 een dochter. schonk, Wilhelmina, 
(de latere 'Wimke') en een zoon Adam Ernst, genoemd naar Willems 
vader, in 1736. Deze kinderen dragen de naam Van der Borg. 
Intussen was hij verliefd geworden op een kamenier van Prinses Anna, Marianne 
Charles. Zij was een officiersdochter van mindere stand dan de Van Harens, 
bovendien elf jaar ouder dan Willem. Het huwelijk werd gesloten in 1737. Er 
zijn geen nakomelingen uit deze verbintenis, wat niet belette, dat de kinderen 
Van der Borg halfbroers en halfzusters kregen. Bij notariële acte was nu de band 
met Marie Crullens verbroken. 
Marianne bleek zeer inspirerend, want weldra begon Willem zijn literaire creatie 
van een epos van het Friese volk, een werk waaraan hij ook na de verschijning 
in 1741 nog jaren lang zou blijven schaven; de herziening zag het licht in 1758 
en bevat dan niet meer twaalf, maar tien boeken. 
De volledige titel luidt: Gevallen van Friso, koning der Gangariden en Prasiaten. 
Sinds de verschijning van Voltaires Henriade in 1728 was de aandacht voor het 
heldendicht met opzettelijk argeloos ingelaste politieke bedoelingen zeer in trek. 
Feitema, Klinkhamer en Barbaz hadden het in het Nederlands vertolkt. Het 
behoeft dus niet te verbazen, dat Willem van Haren, bewonderaar van Voltaire, 
in Friese overleveringen, verbonden met Germaanse sagenstof, een gerede aan 

vond tot de compositie van een heldendicht. Hij bekommerde zich daarbij-leiding 
weinig om de kritiek van de geleerde Ubbo Emmius wat betreft de betrouwbaarheid 
van deze overleveringen. Had Voltaire ter instructie niet een Essai sur la 
poésie épique geschreven? Bovendien betekende Fénelons Télémaque een bewonderd 
en gezaghebbend voorbeeld. 
De zeer ingewikkelde en uitgebreid langdradige geschiedenis samengevat in een 
enkele zin luidt aldus: Tijdens de regering van Alexander de Grote wordt een 
jonge Indische prins verdreven door een verrader. Na veel omzwervingen over de 
aarde, komt hij terecht in het land der Alanen. Hij wordt er tot koning uitgeroepen 
en de bewoners noemen zich sindsdien naar hem `Friezen'. 
Bij het schrijven van dit gedicht hebben Willem van Haren de regels , van Boileau's 
Art Poétique voor ogen gestaan: hij koos een historisch gegeven, polijstte 
zijn werk voortdurend en nauwgezet. Door bemiddeling van de hoogleraar Burman 
uit Franeker kwam hij in contact met Balthazar Huydecoper, die hem door 
afkomst en maatschappelijk aanzien sympathiek was. Deze werd voor hem ook 
alweer naar. Boileau's raad de vriendschappelijke beoordelaar van zijn werk, 
wiens literaire aanwijzingen hij gaarne aanvaardde. 
Naar Boileau wenste hij bovendien geen vermenging van de ware godsdienst met 

176 


de 'heidense' der Grieken en Romeinen. Daarom zocht hij als geestelijke achtergrond 
voor zijn epos de Perzische godsdienst, de wijsbegeerte van Zoroaster. Hij 
meende daarmee tevens `het rechtzinnig grondbeginsel van eenen oppersten God 
en eene gezonde Zedekunde' te kunnen illustreren. 

$ 

Voor een hedendaags lezer is het epos ongenietbaar. `De Friso zou ik zelfs mijn 
doodsvijand niet aanraden' zegt een criticus.' Het stuk mist historisch perspectief, 
heeft niet voldoende karaktertekening en zo deze er is, zijn de typeringen 
te weinig genuanceerd. Hij meent in (romantische!) schildering van licht en 
donker een gelukkige voorstelling van zaken te geven. `Nademaal... de fraaiheid 
der poëzy bestaat in tegenbeelden, en... het goede en het kwade, de feilen 
en de volmaaktheden, de deugd en de ondeugd, alle met even dezelfde kracht 
door ingevoerde personen in een heldendicht moeten worden verbeeld, gelijk de 
lichten en de schaduwen in eene schilderij ...'.6 
In eenzelfde stijl blijkt Zoroasters leer: een tot het einde der tijden voortdurende 
strijd van de `Engel van het Ligt' met de `Geest der Duisternis'. 
De breedsprakige formulering, die soms klankschoonheid mist of waaraan ritmisch 
iets hapert, stelt teleur en toch... werd het gedicht in eigen tijd bijzonder 
gewaardeerd, allereerst door Huydecoper, maar ook door Voltaire. Benoemd tot 
lid der Staten voor Friesland in 1740, had Willem van Haren in datzelfde jaar 
Voltaire persoonlijk ontmoet, toen deze zich voor zijn derde bezoek aan Nederland 
in Den Haag bevond. De Franse schrijver uitte zijn bewondering voor een 
Hollandse Henriade in een elogieus gedicht en hij was enige jaren later zelfs bereid 
hem als gezant in Frankrijk naar voren te brengen (wat mislukte). 
Witsen Gijsbeek, Jeronimo de Vries, Bilderdijk, Beets, drukken hun grote bewondering 
uit voor het gedicht. Klopstock, die zelf voor zijn Messias Télémaque als 
voorbeeld had gekozen, beval in Duitsland de Friso als voorbeeld aan. 
Waren het zijn religieus-filosofische denkbeelden geweest, redelijk-deistisch, die 
de tijdgenoten hebben getroffen? Telkens komt men in het werk toespelingen op 
het gebruik van het verstand tegen als een kostbare gave, die God schonk om 
goed en kwaad te onderscheiden. Het is de verlichtingsfilosofie van Locke, die 
hij misschien dankt aan Barbeyrac, zelf vurig aanhanger van deze wijsgeer. Dr. 
Van Haselen wijst op de `priesterhaat', d.w.z. kritiek op dwaze doordrijverij en 
onkunde van godsdienstdienaars van welke kerkelijke overtuiging ze ook zijn, in 
versregels als die uit Boek I (237-246): 

`Vervolgens sprak by (nl. Teuphis als mentor) van de buitensporigheden 
Waar toe het Bygeloof den Mensch kan overreden: 
Van 't Priestrlyk bedrog, en logge onwetendheid, 
By wien de Reden zwygt zo ras de baatzugt pleit. 
Van waar het koomt dat nu de menschen, niet ter degen 
Verlicht, zo dwaas den aard der Godheid overwegen: 
Hoe 't eerste Menschdom meer daar van was onderrigt; 
En waar de Afgodery het eerst op was gestigt; 
Een onvermydelyk gevolg van dweeperyen, 
Gebroet! dat nimmer rust de waarheid te bestryen'. 


Het woord 'verlicht' is in dit verband wel zeer typerend. Van Haren kan bij zijn 
felle kritiek op de priesters hebben gedacht aan de zelotische ijver der Nederlandse 
predikanten op velerlei terrein, dat ze niet of slecht kenden; echter ook 
aan de priesterhaat der verlichting in Frankrijk, het land dat hem na lag. 
Ware godsdienst bestaat volgens hem in bespiegelend doordringen in de weten


177 


schap van goed en kwaad en in de plichtsbetrachting jegens God en de mensen. 
Zeker is ook de tijdgenoot geboeid en geïmponeerd geweest door Willem van 
Harens veelzijdige historische kennis, die hij soms handig weet te gebruiken als 
illustratie voor eigen opvattingen. Zo geeft hij zijn voorliefde voor een republikeinse 
gezindheid te kennen als Voltaire en Montesquieu en wordt van Friso 
gezegd: 

`En de ondervinding deed ten klaarsten hem bezeffen 
Hoe zwaar 't is voor de Deugd der Vorsten gunst te treffen, 
Terwyl ze zich alleen in een Gemeenebest 
Met eigen glans bekroond in ieders 'agting vest. 


Opzettelijk vergelijkt Van Haren de republiek van het oude Rome met de Neder 

uit zijn eigen tijd, waarvan hij de gebreken scherp kritiseert. `Dit voor-landse 
ogen stellen van de Romeinse republiek als voorbeeld en spiegel aan de Nederlandse 
is niets nieuws, maar de wederopvatting van het 16de-eeuwse denkbeeld 
en streven der Renaissance. Men treft het bijv. ook aan in Vondels Roskam en 
in Hoofts Gerard van Velzen.'? 
Samenvattend kan men zeggen dat de dichter voelt voor een constitutionele 
monarchie, waarbij de onderdaan ook voor de toekomst `door onverbreek'bre 
wetten', het misbruik van de vorst, die geen verlicht despoot weet te zijn, kan 
beletten. 
Het zijn algemene 18de-eeuwse denkbeelden over natuurlijke . vrijheid: de mens 
is alleen afhankelijk van God; daarom ook is hij tegen elke tirannie. 
De dichter vergeet geen ogenblik zijn liefde voor het stadhouderlijk bewind, integendeel: 
hij is er van overtuigd, dat alleen de prins van Oranje orde op zaken 
zal weten te stellen nu de macht der regenten zo groot is geworden, dat juist de 
vrijheid geweld wordt aangedaan. De titel van zijn werk draagt de naam van een 
held, die in werkelijkheid een held voor Nederland zou kunnen betekenen: Wil 

Hendrik Friso, zoon var' Jan Willem Friso, iemand die naar zijn me--lem Karel 
ning werkelijk vorst weet te zijn, wacht een roemrijke taak. Hij, de stadhouder 
van Friesland, zal tonen wat de oprechte Fries als het hoogste goed beschouwt. 
Het is deze vrijheidszin en het uitzien naar een krachtige persoonlijkheid in de 
jaren van maatschappelijke moedeloosheid voor geheel Nederland, die Van Harens 
tijdgenoten heeft aangesproken. Oranjegezinden en aanhangers van nieuwe staat 

ideeën konden het met de eigenlijke strekking van dit vreemd-oosterse,-kundige 
maar toch vaderlandse epos eens zijn. 
De belangrijke verandering bij de tweede druk, die Van Haren aanbracht in 1758, 
zeventien jaren na de verschijning van de eerste, heeft de toespitsing op trouw 
van en aan Oranje nog versterkt. De legendarische strijd tegen de vurige draak 
en de afdaling ter hel van Friso werden vervangen door een droomgezicht, waarmee 
het tiende boek eindigt. 
Een engel verschijnt aan de vermoeide held en toont hem de toekomstvisie van 
het land, dat hem juist tot koning verhief, zoals eens Rafaél uit de hemel daalde 
om de na oorlogsstrijd vermoeide Amsterdammers aan te moedigen met de toekomstige 
glorie van hun stad. 

`Betreur 't verlies niet meer van uw geboortestrand, 

En schenk uw tederheid aan 't nieuw verkregen land.' 

Friso wordt door de engel meegenomen naar omhoog om van daaruit neer te 
zien op het 'schouwtooneel' der aarde 

178 


`daar straks de nacht verdwijnt, 
En daar een gansch gewest zoo duidelijk verschijnt, 
Als 't fijnst geslepene vergrootglas zou vermogen, 
Van deel tot deel, te ontleên aan de allerkeurigste oogen. 
Dit nieuw gesternte wijst dit nieuwe Tempe's dal 
Niet aan, zoo 't toenmaals was, maar zoo 't eens wezen zal, 
En weet daarop, het geen zal naderhand gebeuren, 
Te schilderen met al de levendigste kleuren.'e 

Deze onderstreping van het eeuwenoude pastoraal vreedzaam geluk in tegenstel 

moderne stralende geluksdroom der toekomst verheft deze dichterlijke-ling tot 
schepping plotseling tot het optimisme van de rationalistische graalridder, die 
de hemel op aarde verwacht, de `beste wereld', waarvan Pope, Johnson, Bolingbroke, 
Wieland, Helvetius, Maupertuis, Mercier en vele anderen getuigen. 
Het is het filosofisch, maar ook praktisch hedonisme, dat leed op aarde niet 
meer aanvaardt, waar geluk mogelijk is. `Allen zoeken wy, 't zy door ernstige of 
kinderagtige bezigheden, als 't ware, ons zelven te ontvlugten: De een bedwelmt 
zynen geest door geestryke dranken, op dat by zich ontsla van eene droevige aan 

ander verstompt zyn verdriet door den verdoovenden geur van deeze-doening; de 
of geen planten, of verzagt zyne smart door een sap dat hem in eene soort van 
vervoering brengt. Alle de inwooners der aarde, hoe zeer zy anders mogen ver 

zoeken een middel tegen 't verdriet van te leven... Maar, is dit nu het-schillen, 
somber lot der menschlyke natuure? Is zy hier toe onherroepelyk veroordeeld?... 
Ontstaat deeze gelykheid niet uit het te weinig, of slegt gebruik, dat wy van 
onze Reden maaken? Is een gelukkiger. lot de vrugt niet van onze bedagtzaamheid?'° 
Voor Willem van Haren en dus voor Friso's beschermengel heeft Hollands nobel 
verleden een vorst nodig om de nood der ontredderde gewesten te verzachten. 
Hij zal ze opnieuw leiding kunnen geven. 

`Terzelfder tyd verscheen een held, wiens edle trekken 
En glansrijk oog zijn aard en afkomst deên ontdekken.' 

Er volgt de feestelijke intocht van de Friese stadhouder in Amsterdam in 1747, 

waar hij als redder wordt gevierd. Hoe is het land in rouw bij zijn spoedige onverwachte 
dood. Nog even valt de aandacht op de kleine prins, die hem eens 
zal opvolgen en wie de moeder op zo'n verstandige wijze edelmoedigheid in het 
hart prent en tot Friso klinkt het: 

`Beveel all'aardschen ramp ver van hem, 
Scherp gij zijn oorlogszwaard, plant gij zijn vrede-olijven, 
En geef hem, tot 't geluk van 't vrij gevochten land, 
Uw wijsheid in zijn borst, uw bliksem in zijn hand!' 
Hij voelt, terwijl hij spreekt, zijn hart aldus vervoeren, 
voor dit beminlijk kind zijn boezem dus ontroeren, 
Dat, tevens met den slaap, zoo snel als onverwacht, 
Het Godlijk schilderij verdwijnt, met al zijn pracht. 


Het is nagenoeg het slot van dit werk; de dichter gaf hier zichzelf. 
En toch moet hier volledigheidshalve aan worden toegevoegd, dat hij eigenlijk 
had bedoeld zijn epos te laten eindigen met de dood van Willem N; de aantekening 
van Van Vloten bij deze passage is hier. veelzeggend: `Er bestaat een eigen 

afschrift des dichters van dit tiende boek, op blauw papier in fol., dat het-handig 
volgende mede eigenhandig opschrift draagt: 'dit origineel heeft de Prinses Anna 

179 


van Engeland, Prinses van Oranje, zelve gelezen en tranen gestort in 1756'. En 
inderdaad geloof ik (schrijft Halbertsma), dat de Prinsen van Oranje daar alleen 
verschenen zijn, om gevoegelijk op den aangebeden boezemvriend Willem den 
We te kunnen afdalen, en met de uitmeting van diens lof aan de tederste behoeften 
van vriend en echtgenoot te voldoen. Te meer geloove ik zulks, omdat mij de 
volgende uitbreiding der plaats hem betreffende in handen is geloopen; het onderwerp 
is de aankomst van Prins Willem den We (Hemelvaartsdag 1747) op het 
Ij voor Amsterdam:' (volgt de glorierijke intocht) en eindigend aldus: 

`Maar ach! wat duistre wolk, daar boven langs gedreven, 
Voorspelt een schielijk einde in 't bloeyendst van zijn leven! 
Wat toestel! welk een rouw! wat jammerend gerucht, 
In 't midden van zijn roem, vervult de hooge lucht! 
Richt eerezuilen op, om de eeuwen te verduren! 
En bouwt zijn graf in 't hart met onvergankbare muren! 
En gij, zijn deelgenoot in noodlot, liefde en trouw, 
Aanvaardt den gouden staf, o koninklijke vrouw! 
0 neen, hoe zeer gij schijnt dees rustloosheid te vreezen, 
Dees last zal niet te zwaar voor uwe schouders wezen. 
De deugd is in 't gevaar, als 't al verloren schijnt, 
Eene onuitbluschbre toorts, waar voor de nacht verdwijnt, 
En die gij volgen zult met onvermoeide schreden, 
Terwijl de wijsheid aan uw rechterhand zal treden, 
Terwijl ge, op 't heldenspoor van dien beminden vorst, 
't Gebouw voleinden zult, dat hij beginnen dorst: 
Dien tempel, dien 't Heelal van verre zal zien pralen, 
En gansch Europa weêr zal spijzen uit haar zalen, 
Terwijl de voorpoort zal versierd staan met uw naam, 
In 't marmer gegraveerd door de eigen hand der Faam.'1° 


Zonder kennis te nemen van de persoonlijke eindredactie, los van alle diplomatieke 
overwegingen, getuigend van oprechte en vurige liefde voor zijn jeugdvriend, 
zouden we Willem van Haren tekort doen. 
Friso, dat zijn tweede druk beleefde in 1746 en een derde herziene in 1758, zou 
nog in 1785 in het Frans worden vertaald door H. Jansen. De omwerking van zijn 
gedicht betekent echter niet een voortdurende omgang ermee. Integendeel: zijn 
belangrijke, maatschappelijke taak remde hem in zijn poëtische werkzaamheden 
of leidde deze in een bepaalde richting. 
Het gedicht Leonidas bv., dat een jaar na de Gevallen van Friso verscheen, was 
in het kleed van de Griekse geschiedenis een warm pleidooi tot steun aan keizerin 
Maria Theresia, die zich na de dood van haar vader, Karel VI, bedreigd voelde 
door Karel-Albrecht van Beieren; deze werd gesteund door Pruisen, Frankrijk en 
Spanje. Door de Pragmatieke Sanctie waren Engeland en de Republiek verplicht 
haar te steunen, maar de Staten-generaal gaven er de voorkeur aan deze steun 
te materialiseren in geld in plaats van in manschappen. 
Willem van Haren, sinds .kort dus lid van dit college en verontwaardigd over 
contractbreuk, kwa mmet krachtige stem op voor het goed recht der Hongaarse 
vorstin; hij hoopte daarbij op de verheffing van de Prins tot kapitein-generaal 
der troepen en op diens uitroeping tot stadhouder van de Nederlandse gewesten. 
In het met vuur geschreven gedicht in afwisselende lange en korte regels, voert 
hij zichzelf sprekend als Leonidas op als degene die `met dien ernst die helden 
past', in `eedle toorn', `schoon zedig' het woord neemt. 

180 


`Geen wakker grijzaard doet hem voor zijn zake vreezen; 

(nl. Francois Fagel (1659-1746) 

Hij schroomt geen eerelijk gelaat. 
Den adelaar gelijk, die 't vuur der zon kan velen, 
En 't oog op hare flikkring vest; 
Daar 't nachtgediert, belust met schaduwen te spelen, 
Bij donker streeft uit hol en vest-
Zijn onverwinbre moed, van stonden aan ontstoken, 
Verhief de nederslachtigheid 
Van velen, toen hij rees, zelfs eer hij had gesproken 
En het bedrog had wederleid. 
Gelijk als onverwacht een toorts haar licht doet schijnen, 
In 't midden van de duisternis, 
De schaduw en de schrik op eenmaal doet verdwijnen, 
En wijst, waar weg en voetpad is; 
Zoo deed Leonidas 's lands hoogen raad bemerken 
Dat hij eene uitkomst toonen kon; 
Vervolgens wist hij 't hart der braven te versterken 
Door 't geen hij dus tot hen begon:' etc.11 

Deze romantische beeldspraak van de klassieke held in geestdrift voor een 
nobele zaak, dichtwerk ingegeven door nationaal verantwoordelijkheidsbesef en 
onwrikbare trouw aan Oranje, sloeg in; werd ook bestreden, maar noopte toch 
de Staten tot het besluit in 1743 Maria Theresia met 20.000 manschappen te 

steunen. Leonidas werd in het Frans vertaald en Voltaire betuigde zijn warme 
instemming (tot ongenoegen van Lodewijk XV). De innemende, gevierde aristocraat 
moet als even dertigjarige een markante figuur zijn geweest in de politieke 
en mondaine kringen. Als verdediger van moderne rationalistische opvattingen 
met waardering voor de oud-nederlandse stijlvolle traditie, betekent hij de . toen 
in Nederland zeldzaam voorkomende autoriteit van staatsman en dichter. 
Er is boven gedacht aan invloed van Barbeyrac, de vurige volgeling van Locke, en 
er is alle reden toe te veronderstellen, dat Willem van Haren ook met grote 
belangstelling diens Franse filosofisch-historische werken heeft gelezen: het zijn 
behalve vertalingen van Pufendorff en Hugo de Groot, o.a. Traité de la morale 
des Pères de l'église (1728), een vertaling van Richard Cumberland en eveneens 
van deze een vertaling in 1744 van diens De legibus naturae, geschreven in 1672. 
Dank zij deze Groningse geleerde en J.J. Burlamaqui (1694-1748) uit Genève 
kwam men tot formulering van het natuurrecht, waarop Rousseau voortbouwde. 
Het natuurrecht, dat nl. het door mensen vastgestelde historisch recht vervangt, 
werd reeds door de stoicijnen gepropageerd en door sommige theologen in de 
middeleeuwen verdedigd, door het absolutisme der monarchie verworpen, maar 
het is in calvinistische milieus blijven hangen, althans opnieuw opgedoken. Vandaar, 
dat het in protestantse kringen wordt verdedigd en omschreven: het is het 
recht, dat God aan de mens duidelijk maakt door het innerlijke licht der rede. 
Het is niet afhankelijk van overeenkomst of wetgeving. Ook wordt er nog aan 
toegevoegd, dat tot het natuurrecht behoort al wat de rede als een duidelijk 
middel onderkent om tot geluk te komen. 
Dezelfde Barbeyrac, die als leider van Van Harens studie en bovendien in de 
dagelijkse omgang tijdens de studiejaren in voortdurend contact met hem was 
geweest, had in 1738 nog een Traité du jeu gepubliceerd, waarin het hasardspel 
werd verdedigd. 

181 


Een zo onafhankelijk denker en leermeester moet ook in de jaren, die op de studie 
volgden, de talentvolle jongeman, hebben beinvloed. Misschien zelfs verontschuldigde 
deze zijn lichtzinnig liefdesleven, dat zoveel kritiek in Nederland uitlokte, 
met soortgelijke argumentatie. 
Snel ontwikkelde zich zijn maatschappelijke loopbaan: we zien hem in 1746 en 
'47 als gedeputeerde te velde en in 1748 wordt hij tot gevolmachtigd gezant te 
Brussel benoemd. Weldra kocht hij het landgoed Henkenshage te St.-Oedenrode, 
buitenverblijf voor hem en zijn gezin, als de staatszaken te Brussel hem de ver 

jacht en landelijk genot in intieme kring toelieten. Na de vrede van-pozing van 
Aken werd hij in 1752 tot Commissaris voor de onderhandelingen tussen de 
Republiek en de Oostenrijkse regering benoemd. Deze briljante carrière is in 
korter tijd afgebroken dan zij was opgebouwd. Zijn veerkracht is gebroken door 
twee factoren. De eerste was de onvoorziene dood van Prins Willem 'IV in 1751; 
hij verloor in deze een vriend, die voor hem de stimulans voor eigen waardevolle 
levensbestemming had betekend. De tweede factor was de financiële ruine als 
gevolg van zijn hartstocht voor de andere sekse, samengaande met een leven 
`en grand seigneur' te Brussel. 
Tegen het einde van de Oostenrijkse successieoorlog begon hij zijn vrouw te 
bedriegen; hij had contact gezocht met Anne Cathérine Louise Natalis (17221776), 
geboren te Quiévrain in Henegouwen, dochter van een kapitein in Staatse 
dienst en een moeder met de Franse naam Jeanne Laurence du Jardin. Anne 
Natalis had op twintigjarige leeftijd opgesloten gezeten in een klooster in de 
buurt van Maastricht, waaruit ze was verlost in 1741. Ze trad in dienst bij Jan 
Sicco thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg, afstammeling van een adellijk 
Fries geslacht, dat zijn voorouders terugbrengt tot de 12de eeuw. Deze diende 
als militair in het zuiden en heeft zeker Van Haren ontmoet. 
Het huwelijk met Anne Natalis (die door de bekende Halbertsma werd bestem 

als een 'overgegevene hasardspeelster') werd pas in 1759 te Brussel gesloten-peld 
uit respect voor de regentes van Willem V. prinses Anna, die dat jaar was gestorven 
en waarschijnlijk ook voor zijn wettige vrouw, Marianne Charles, die in 
1758 was overleden. Maar Anne Natalis verbleef sinds '48 op Henkenshage. 
Uit dit huwelijk zijn vijf kinderen geboren, drie vóór de officiële verbintenis en 
twee daarna. De derde van deze onwettige kinderen was Henriette Dusercy 
(1754-1818), geboren in de ambassade te Brussel. Zij noemde zich later Henriétte 
Amelie van Haren de Nerha (een dergelijke omzetting van letters voor een 
onwettig kind komt vaker voor). Ze verbond op deze wijze haar naam aan die 
van haar jongere wettige zuster Amelie Henriette Wilhelmina van Haren (17611795), 
gedoopt in de gereformeerde kerk te Brussel; deze stierf ongehuwd in die 
stad op 11 januari 1795. 
Henriëtte de Nerha is later `Yet-lie', trouwe vriendin van Mirabeau, die haar de 
dag vóór zijn dood als enige van al zijn vriendinnen met een lijfrente bedacht. 
Op Henkenshage was ook dikwijls `Wimke' aanwezig, de natuurlijke dochter van 
Willem van Haren, die een vriendin van Anne Natalis was. Deze Wimke had met 
grote toewijding Van Harens vrouw verpleegd vóór haar dood; zij was sinds 1754 
getrouwd met Johannes Tissot van Patot, een jonge en arme luitenant. Het gevolg 
was, dat de jaarlijkse uitbreiding van dit gezin het toch al slecht geleide 
budget van Willem Van Haren kwam bezwaren. 
Als 58-jarige maakte de vertegenwoordiger van een oud, stoer geslacht een eind 
aan zijn leven, dat hem uitzichtloos en somber voorkwam, zoals hij het reeds 

182 


had voorvoeld en doorleefd in Het menschelijk Leven. De dichterlijke werkzaamheid 
der laatste jaren heeft zich beperkt tot enkele psalmvertalingen voor de 
nieuwe psalmbundel van 1772, daartoe aangespoord door de griffier Pagel. 
Hij werd op 's lands kosten begraven en zijn nalatenschap door de erfgenamen 
prijsgegeven. Nog eenmaal herkent men de smaak van Willem Van Haren in de 
keus van de 383 nummers van zijn bibliotheek, boeken van vnl. historische, wijs 

dichterlijke inhoud en in de 137 te koop aangeboden schilderijen, meest-gerige en 
oud-Hollandse of Vlaamse meesters (Teniers, Tilburg, Van der Meulen, Jordaens, 
Van Goyen, Van Dyk, Rubens, Adriaan Brouwer, Van Miereveldt, Rombouts, Van 
Tulder, Netscher, Breugel, Brekelenkamp; enkele Italiaanse stukken: Salvator 
Rosa, Bellini; ten slotte Gonzalez.' 
Het Franse luchtige genre uit zijn eigen tijd, dat men van hem zou verwachten, 
ontbreekt, waarmee zijn trouw aan de Hollandse traditie wordt bekrachtigd. 

ONNO ZWIER VAN HAREN 

2.4.1713 - 7.9.1779 

De drie jaar jongere broer van Willem van Haren, Onno Zwier, werd geboren 
op 2 april 1713 te Sint-Anna Parochie. In het doopregister van de Hervormde 
Kerk aldaar wordt zijn naam gespeld als Onno Zwyer. 
Ook deze zoon van de grietman van De Bildt zou het in staatszaken ver brengen, 
ook hij zou zich zijn leven lang nauw verbonden voelen met Prins Willem N, 
voor hem eveneens vanouds de speelmakker; ook hij zou zich aangetrokken voelen 
door de Franse beschaving zonder ooit Frankrijk te bezoeken; en ook hij bracht 
de tweede helft van zijn leven onder zware druk door, waarschijnlijk voor een 
deel te wijten aan eigen ongedisciplineerde houding. 
In hun literaire prestaties hebben beiden de smaak voor traditie en historie, en 
bijzondere liefde voor Willem IV behouden. Zelfs in de vorm van hun werk tonen 
beiden, zij het misschien onbewust, een romantische stijl, bij rationalistische 
denkbeelden. 
Toch zijn van kind af aan hun wegen uit elkaar gegaan en hebben de beide 
broers naar het schijnt weinig contact met elkaar gehad. Sedert het beruchte 
familieschandaal in 1760 en '61 leefde Onno Zwier tot zijn dood toe teruggetrokken 
op zijn buiten te Wolvega. 
Hij kende het slot van oom Duco, de grietman van Weststellingwerf, sinds de 
dood van zijn vader in 1717. Wanneer Willem voor zijn opvoeding bij de grootvader 
in het noorden van Friesland blijft, komt hij voor hetzelfde doel bij deze 
oom. Deze stuurt hem twee jaren later naar school in Zwolle, waar hij als achtjarige 
knaap zijn studie aan het gymnasium begint in 1721. Hij wordt als huis 

opgenomen bij de rector O.W. Duker, later bij de docent in oude talen,-genoot 
de 'praeceptor' . Isaäk Voyer. Hij is steeds de eerste van zijn klas, blijkt een zeer 
begaafde leerling en wanneer hij, ook weer als nummer één, het laatste jaar heeft 
voleindigd, krijgt hij voor zijn moeder van de rector het getuigenis mee: `De 
jonge Heer, U Hoog Eds soon, is mij een lief discipel geweest. Daar is veel van 
te verwachten, indien de applicasie en genegenheid voor nuttige studien, gelijk 
ik hope, altijd sal geproportionneerd zijn met de gave der nature." 
De 15de september wordt hij als student ingeschreven te Franeker, waar hij col


183 


leges volgt in het burgerlijk en hedendaags recht van Prof. Jacobus Voorda, die 
hem, als huisgenoot tevens, dagelijkse leiding kan geven. Hij volgt lessen in de 
geschiedenis van Wesseling, logica van Oosterdijk Schacht, oude talen van 
Hemsterhuis, teken-en muzieklessen ter volmaking van zijn ontwikkeling. 
Na een jaar verhuist hij naar Utrecht, waar Jacobus Lohoff hem thuis. ontvangt. 
Men hoort er minder over studie (en geheel niet over promotie) dan over rekeningen 
betreffende danslessen, geleverde wijnen, hoeden, pruiken, zijden kousen, 
lessen in schermen en basviool. Had de serieuze Zwolse rector daarom misschien 
een 'indien' toegevoegd aan het judicium over zijn veelbelovende leerling? Wanneer 
Onno Zwier op 67-jarige leeftijd in een Hekelzang zijn eigen leven in vogelvlucht 
overziet, schrijft hij, dat hij als kind meende de wijsheid in boeken te 
moeten zoeken (`En Duker zeide, dit was waar'), dat dit de bewondering zou 
wekken van de mensen, maar een ieder riep: , `Ik was pedant'. Het volle leven is 
dus meer. Liefde, wijn, vriendschap passeren de revue bij de jongeling, maar zij 
stellen teleur.1

` 

Dan komen eerzucht en ideaal het vaderland te willen dienen. Hij wordt opgemerkt 
door raadspensionaris Fagel, door Van Slingeland, Bynkershoek en Van 
Limborch, die zich voor hem interesseren en hem in lange gesprekken bij zich 
aan huis introduceren in de staatsbelangen. Ten slotte wordt hij in het zadel 
geholpen door Willem N, die boezemvriend voor hem zal worden. 
Hij wordt benoemd tot Historieschrijver van Friesland en Gecommitteerde ter 
Generaliteit (1732), daarna in 1734 burgemeester van Sloten. 
In 1738 huwt hij Sara Adel(eide) van Huls, dochter van Mr. Samuel, burgemeester. 
van Den Haag. Hij had haar ontmoet tijdens een inspectietocht op het statenjacht, 
waar hij als gedeputeerde aanwezig was. Zij was zeker niet zijn eerste 
liefde, maar wanneer hij later aan deze verlovingstijd terugdenkt, komt die in de 
hoofse sfeer, waarin hij verkeert, hem voor als een groot sereen geluk; waarom, 
zo vraagt een engel: 

Waarom is 't aangezicht zoo duister, 

Waardoor gerimpeld alle luister, 

Van uwe gladde en frissche jeugd, 

Wanneer (gelukkig man in 't paren!) 

Het huwlijk uwe jonge jaren 

Verbond aan Adeleide's deugd! 

Of dan, als op geboortedagen, 

Het Loo met ons, in 't woelig huis, 

U zag de moeite en zorg verjagen 

In vlugge rei en feestgedruisch. 

De tafel sierden nieuwe rozen, 

De wangen lach-en vreugdeblozen, 

Champagnewijn schuimde in kristal! 

De vrolijkheid, naast u gezeten, 

Deed ons den tegenspoed vergeten, 

Deed ons bespotten 't blind gevall 15 

Adeleide, trouwe levensgezellin van Onno Zwier, werd moeder van elf kinderen. 
(Zij zoogde na de geboorte van één van hen, ook het kleine prinsje, de latere 
Willem V). In 1739 is ook deze van Haren lid van de Raad van State en hij is er 
in 1746 president van. 
Na de dood van oom Duco in 1742 wordt hij grietman van Weststellingwerf en 

184 


woont dus in Wolvega. Reeds eerder had zijn oom tot secretaris van de grietenij, 
uiteraard een nederige betrekking, benoemd Jan Poppe André de Canter, een 
neef van Onno Zwier. Deze had zoals hijzelf de opvoeding genoten van oom 
Duco. Jan Poppe André (1722-1800) was de zoon van Jan de Canter, heer van 
het huis `Ter Borgh' te Wolvega en Eduarda Lucia van Haren, zuster van de 
vader der Van Harens en van oom Duco dus. Toen Jan Poppe André drie jaar 
oud was, stierf zijn vader; de moeder hertrouwde in 1728 en sindsdien bleef hij 
in Wolvega. De bescheiden betrekking die zijn oom hem had toevertrouwd, zou 
hij levenslang met toewijding vervullen, ongehuwd en kinderloos. Deze nobele, 
fijne figuur, een belangeloos burger, begunstigde kunsten en wetenschappen, was 
een weldoener voor vrienden en ongelukkigen. Dank zij zijn belangrijke steun 
werd in Groningen het Doofstommeninstituut opgericht; hij heeft, aanvankelijk 
onbekend, aan Wolff en Deken in Frankrijk de nodige gelden verschaft om er te 
leven, later om de reis naar Holland terug te maken en daarna hen geholpen in 
hun sober bestaan in het vaderland.18 
Hij was bekend als . kenner van kunst, reisde veel en sprak en schreef zuiver 
Italiaans. Er was een prettige verstandhouding tussen de beide neven: Onno Zwier 
noemde een van zijn kinderen naar hem. Slechts toen het begrip 'vrijheid' voor 
de een naar de vaderlandse opvatting der patriotten overhelde en de ander zich 
geen vrijheid zonder de autoriteit van een echte Oranje kon voorstellen, kwam 
het tot een verwijdering tussen de neven, beiden uitzonderlijk met gaven bedeeld. 
In de roerige jaren 1746-'50 bevindt Onno Zwier zich trouwens dikwijls in den 
vreemde en in Den Haag, waar hij 8 april 1749 zelfs gaat wonen. 
Hij wordt in 1747 benoemd tot gedeputeerde voor de regeling van justitie, politie, 
financiën en regering in Noord-Brabant te Willemstad, Geertruidenberg, Breda 
en 's-Hertogenbosch. Hier stelt de stadhouder hem tot afgevaardigde bij de vredes 

te Aken aan. Eerst onderneemt hij echter nog een reis naar ver--besprekingen 
schillende plaatsen in Zwitserland als buitengewoon gezant en om als commissaris-
generaal der Zwitsers-Grisonse troepen bij de Protestantse kantons manschappen 
te verwerven. 
Van april tot september 1748 bevindt hij zich te Aken, waar hij de functie vervult 
van extra-ordinarius ambassadeur en plenipotentiaris van Hunne Hoog Mogendheden 
de Staten, een van de vijf daartoe uitgekozenen. We zien« hem daarna 
8 maart 1749 de Oranjefeesten te Maastricht meemaken. 
De onverwachte dood van Willem IV betekent voor hem als voor zijn broer Willem 
een grote slag. Wel blijft de regentes, prinses Anna hem haar vertrouwen 
schenken, benoemt hem b.v. in 1755 tot lid van de Amsterdamse admiraliteit en 
draagt hem op een lijkrede op de gestorven echtgenoot te maken om deze te 
kunnen overhandigen aan de jonge prins, wanneer deze eenmaal meerderjarig 
zal zijn, maar de glans van zijn carrière schijnt verdoft. Het wordt er niet beter 
op, als in 1759 ook prinses Anna sterft. Zijn vroegere beschermers Van Slingeland, 
Fagel, Van Bynkershoek zijn allen gestorven en met de komst van de hertog 
van Brunswijk als particulier voogd over de beide prinsekinderen (behalve in 
Friesland), naast het politieke voogdijschap der Staten, heeft Onno Zwier een 
vijandelijke macht tegenover zich. Alsof het niet reeds voldoende was geweest, 
dat zijn politieke redevoeringen of geschriften in binnen-en buitenland 
vaak tendentieus of vervalst werden uitgegeven. De hertog van Pruisen was het 
met de neutraliteitsprediking in de republiek, waarvan Onno Zwier een voorstander 
was, nooit eens geweest, omdat hem daardoor het opperbevel over de Engels


185 


Pruisische troepen in de zevenjarige oorlog (1756-1763), dat hij had geambieerd, 

was ontgaan. Het had een Franse bezetting van de Brunswijkse erflanden ten 
gevolge gehad. 
Bovendien trachtte Onno de macht van de voogd in handen te brengen van de 
toeziende voogdes Marie-Louise van Hessen-Cassel, grootmoeder van de Prins; 
hij had daarbij Prinses Carolina, de zuster van Willem V. op zijn hand. 
Deze gespannen verhouding tussen de Pruisische hertog, die wel enige diplomatie 
aan de dag legde, maar zeker geen imponerende figuur was, en de onbuigzame 
satirische Fries met superioriteitsbesef, leidde tot onverkwikkelijke politieke 
jaloezie en intriges. Onno had in regentenkringen zeker vijanden, waaronder zijn 
zwager Van der Dussen en Eggeric Tidding, die tegelijk met Onno in Zwolle 
gymnasiast was geweest, maar die na gezakt te zijn, de school had verlaten. 
Zij kregen een gerede kans, toen in 1760 het familieschandaal losbarstte: twee 
van zijn dochters, de ene getrouwd met Van Sandick, die volgens Van Vloten 'bij 
zijn eigen schitterende nietsbeduidendheid aan zijn schoonvader zijn lidmaatschap 

der algemeene Staten dankte' en de andere verloofd met een zoon van de Rotterdamse 
burgemeester Van Hogendorp, (eveneens volgens van Vloten) `het bedorven 
kind van zijn ouders, even wuft, woest en spilziek van aard als talentvol van 
aanleg, en geheel naar. de Franse zeden misvormd', beschuldigden hun vader van 
bloedschande. 
Tot sussing van de familierel weten de beide schoonzoons van Onno een schriftelijke 
schuldbekentenis los te krijgen op 18 februari 1760, plechtig verzegeld 
17 april daaraanvolgende, waarbij hem wordt verzocht Den Haag te verlaten en 
niet zonder toestemming der beide schoonzoons daar terug te komen. Hij ver 

naar zijn broer. in Brussel. Wanneer hij nu tegen alle verwachting in op 15-trekt 
april 1761, voorzien van commissiebrieven van november 1760, in de Statenvergadering 
verschijnt, wacht hem daar een ijskoude ontvangst en Van der Dussen 
brengt de hertog van Brunswijk van het geval op de hoogte. Onno probeert zich 
in verschillende `deductién' te verdedigen, maar na verschijning van de eerste (20 
mei 1761) wordt de vergadering der Staten in zijn geheel op de hoogte gebracht, 
en Wolvega wordt thans zijn toevlucht. Op 27 oktober 1762 spreekt het hof van 
Friesland een `non liquet' uit, wat de kwestie niet verheldert. 
De gehele 19de eeuw en ook nog in de 20ste hebben literatuurhistorici het 
schuldig of onschuldig van deze geniale figuur willen doorzien, willen weten in 
hoeverre zijn ondertekening van een infame bekentenis karakterloos of afgedwongen 
is geweest. Men meent het literaire werk dat erop volgde, en publikaties 
van zijn vrouw eveneens als psychologisch eerherstel te moeten uitleggen - en de 
kwestie vindt geen einde. 
Het is een pijnlijke zaak, die misschien moeilijk goedgepraat kan worden wat 
de feiten zelf betreft, maar die toch eenmaal als afgedaan beschouwd mocht 
worden, toen een nieuw leven voor hem begon in het stille Wolvega, waar hij 
in zijn bibliotheek de woorden van Cicero uit de pleitrede voor de dichter. Archias 
ter versiering had laten aanbrengen: `de studie ontwikkelt de jeugd, verkwikt de 
grijsheid, siert den voorspoed, geeft in den tegenspoed toevlucht en troost, verschaft 
thuis genoegen, en buitenaf -geen belemmering, is 's nachts, op reis, en op 
't land altijd bij ons.'17 Met -hart en ziel zal Onno Zwier zich thans wijden aan 
de geschiedenis van het vaderland en in zijn veelzijdige verzamelingen de documentatie 
vinden voor gefundeerde beschouwingen, waarvan er hier slechts enkele, 
de literair georiënteerde, ter sprake kunnen komen. 

186 


Hij geniet het voorrecht van vriendschappelijke omgang met de reeds genoemde 
secretaris Jan Poppe André de Canter en maakt zich in deze jaren tot vriend de 
geleerde katholiek Gerardus Nicolaus Heerkens, 13 jaar jonger dan hijzelf. 
Deze heeft aanvankelijk in Groningen rechten gestudeerd, liet deze studie voor 
die in de medicijnen in de steek en promoveerde in Reims. Hij is zeer bereisd in 
Europa, belezen in de klassieken, in Racine, Vondel en Van der Goes en publiceert 
in het Latijn, ook poëzie. Hij koopt voor, Onno Zwier de boeken, die in 
Wolvega of Leeuwarden niet te krijgen zijn. 
De omgang met deze beide ruimdenkende, intelligente, kunstminnende figuren, 
de lange dagelijkse wandelingen, het idyllische leven thuis met ,Adeleide, die hij 
om haar trouwe liefde niet genoeg weet te prijzen en met de kinderen, wier opvoeding 
hij zelf ter hand neemt en voor wie hij in de eerste plaats een vriend wil 
zijn, geven in ieder geval de indruk, dat de geschokte staatsman zijn leven thans 
in rustige banen wil leiden. 
Dit wil nog niet zeggen, dat de -lieden van het politieke forum de wijze oplossing 
als zodanig aanvaarden en hem de rust geven. Wist hij te veel? Registreerde of 
collectioneerde hij teveel, dat het daglicht niet mocht zien? Tweemaal werden 
de bewoners van Lindenoord in Wolvega wreed uit hun slaap gewekt; in de nacht 
van 6 op 7 november 1769, wanneer `deftig bezoek' alles overhoop haalt, zonder 
zich te bekommeren om voor de hand liggende kostbare voorwerpen, en de 
tweede keer op 20 oktober 1776, toen vroeg in de ochtend brand uitbrak en het 
gehele huis met een groot deel van de inventaris in de as werd gelegd. Een 
journaal van Daam van Haren, het manuscript van Willem van Haren, de ambassadeur; 
Onno's verhandeling over `de reedenen van het verlies van Brasil', zijn 
Leven van Blois van Treslong en een deel van dat van Fagel kwamen o.a. in de 
vlammen om, evenals 1200 reisbeschrijvingen. Hij weet de ramp aan opzet, waarin 
de hertog van Brunswijk de hand zou hebben gehad en prees zich gelukkig, dat 
de door de vijand zo begeerde papieren, waaronder eigenhandig geschreven brieven 
van Prins Willem IV en van Prinses Anna behouden bleven : de kist waarin 
deze zich bevonden, had een van te voren beschermde plaats gekregen. 
De opbouw van het huis, de zorg voor vernieuwing van zijn kostbare verzameling 
boeken met beleid bijeengebracht, hebben hem wel bezig gehouden, maar 
hij heeft er niet meer van kunnen genieten; op 7 september 1779 stierf hij op 
het buitentje `De Wildbaan'. 
Alle biografen van Van Haren zijn het erover eens, dat de schrijver zichzelf projecteerde 
in het literaire werk van zijn hand, geschreven vanuit zijn ballingsoord; 
daarom is nog altijd de betreurenswaardige inleiding erop noodzakelijk. 
Bitterheid over miskenning, striemende satire, teleurstelling over een volk op 
weg naar de ondergang, laten tegelijkertijd eigen rechtvaardiging en een zekere 
verdediging van ongeschokte integriteit doorschemeren. Sterker spreekt echter 
tot de lezer het onbewust uit de pen vloeiende woord van de knappe intellectueel 
als zuivere reactie van een innerlijk beschaafd erudiet mens. 
Dit laatste blijkt b.v. in een diepgaande studie over Nederlands koloniaal bezit 
uit de voorgaande eeuw in de omlijsting van de Europese kolonisatie in het 
algemeen en toegespitst op de sympathieke gouverneur-generaal Joannes Camphuis 
(1634-1695), die als Haarlemmer zilversmidsknecht was begonnen. 
Met grote waardering spreekt hij in dit historisch overzicht over de figuur, die 
van het contact tussen Oost en West iets wist te maken. Hij prijst Camphuis om 
zijn op ervaring berustende kennis, zijn drie instructieve reizen naar Japan, zijn 

187 


diplomatie, die zelfs Frankrijk door van mensenkennis getuigende originele 
vondsten naar zijn hand wist te zetten in vlootaangelegenheden, om zijn bescherming 
van de wetenschap door o.a. een afschrift van Rumphius' biologisch 
werk te laten maken váór hij naar het vaderland vertrok (en inderdaad ging het 
manuscript onderweg verloren!), om zijn humane opvattingen in alle omstandigheden, 
om de moed zijn grote verworven rijkdommen ook te 'durven' gebruiken, 
om zijn innerlijk belijden van de Christelijke godsdienst, waarmee hij niet had 
gewacht tot in zijn laatste dagen. 
Wel herkent men ook hier Van Harens eigen levenservaring in de beschrijving 
van Camphuis' afscheid van de Oost-Indische-Compagnie na 40-jarige dienst, 
om zich terug te trekken in een kleine bescheiden omgeving: `Om een diergelijke 
groote verandering die den mensch als uit een gestadig gedrang in een oogenblik 
in een volkomen eenzaamheid werpt, met een heldre ziel bij vervolg te verdragen, 
moeten in die ziel vaste en onwrikbare grondbeginselen zijn; en deze waren 
bij Camphuis en bestonden in een aangeborene zedige nederigheid, die hem altijd 
had bijgewoond en in de allerverhevenste plaats van de Indien niet had verlaten, 
en in een liefde voor kunsten en wetenschappen, die hem voor ledige uren bewaarde.' 
Meermalen is reeds Van Harens moedige uiting van sympathie voor de jezuieten 
opgemerkt, als verdraagzaam calvinist uitgesproken op een ogenblik in de geschiedenis, 
dat deze orde het in geheel Europa hard te verduren had. Met Camphuis 
bewondert hij hun grote geleerdheid, o.a. in sterrenkunde en zeevaart, hun 
bestudeerde optreden in Chinese hofkringen ten einde er hun `diepzinnige wetenschappen' 
ingang te doen vinden, hun `wonderbare voorbeelden van standvastigheid 
in pijnen en dood' bij de wrede christenvervolgingen in apan.l8 
Een deel van dit historisch overzicht is gewijd aan de strijd in Bantam, het gebied 
dat zich het langst heeft verzet in de strijd tegen de Oost-Indische-Compagnie 
bij de vestiging van Nederland in de archipel. Over Bantam regeerde koning 
Ageng van 1651 tot 1680. Hij werd door verraad ten val gebracht, nadat hij zijn 
jongste zoon had bevoordeeld ten koste van diens oudere broer, die zich met de 
Hollanders had verbonden tegen de vader. Deze laatste is als gevangene te 
Batavia overleden in 1692 (z. Te Winkel) . Van Harens tragedie van 1769, getiteld 
Agon, sultan van Bantam is er door geïnspireerd. 
In het voorbericht wordt vermeld, hoe Bantam evenals het gehele oostelijke gedeelte 
van Indië lang was geregeerd door vorsten van Maleise afkomst en `Mahometaansche' 
godsdienst. Als Agon tussen de 60 en 70 jaar oud is, besluit hij zijn 
rijken af te staan aan zijn twee zonen: Bantam aan Abdul, de oudste, en Tartassa, 
door hem overwonnen, aan Hassan, de jongste. Zestien jaar eerder was de 
koning van Paduca Sin, door de Nederlandse wapenen, beroofd van al zijn rijken 
(als Macassar, Boni) gelegen op het eiland Celebes. Bij de verovering was zijn 
vrouw door een kanonskogel dodelijk getroffen; hijzelf was met zijn dochtertje 
Fathema naar Agon in Bantam gevlucht, waar hij gestorven is. Agon is van plan 
deze prinses bij zijn troonsafstand uit te huwelijken aan Hassan. 
Van Harens stuk had twee eeuwen later geschreven kunnen zijn om de snijdend 
felle aanvallen, die er in voorkomen, op het Nederlands koloniaal beheer en om 
de tekening van haat der inlandse bevolking tegen het Westen, dat alle begrip 
voor Oosterse cultuur en stijl mist, en slechts belust is op grondbezit, geld en 
koophandel. Deze laatste houding wordt verpersoonlijkt door Sultan Agons brute 
zoon Abdul, de koel berekenende, die heult met de vijand, nl. de O.I.C. in de 

188 


persoon van de verrader Steenwijk. Hij aarzelt niet om zijn wijze, gevoelige vader 
ten gronde te richten, en hoopt daarbij beslag te kunnen leggen niet alleen op het 
gehele land, maar ook op de rijkdom van Prinses Fathema, die hij tot liefde wil 
dwingen. Deze, in haar zachte oosterse charme, vervuld van dankbaarheid voor 
de sultan en van liefde voor de sympathieke Hassan, kent integendeel niets 
anders dan haat tegen de Europeaan en tegen ieder, die zich met de overheerser 
wil inlaten. 
In het hartstochtelijk bewogen slot van het stuk, als Hassan is gedood en zijn 
vader stervende is, doorsteekt Fathema de verrader. Steenwijk met een kris en 
daarna zichzelf. 

`0, Hassan, uwe dood ten minsten is gewroken 
Op hem, die dit verraad', zegt zij, 'heeft aangestoken. 
Mijn laatste hartzeer is, dat ik dien scherpen dolk 
Niet heb geduwd in 't hart van 't gansche Neerlands volk!' 
Men ziet ze, in 't vallen zelfs, de kris naar 't Oosten neigen, 
En 't stervend oog schijnt nog Batavia te dreigen!' 


Waarop Agon: 

`Fathema leeft niet meer! o Hassan, vriend en zoonl 
0 Bantam, eindelijk een vadermoorders loon! 
Gij breekt dus, groote God, mijn allerlaatste banden. 
En Agon is bevrijd van zorg voor aardsche panden! 
Fathema! neen, het Oost verdiende uw waarde niet; 
Noch om door Hassans moed te zien een vrij. gebied! 
De deugd en dapperheid zijn uit het Oost gebannen, 
En 'k laat het Oost ten prooi aan roovers en tirannen' (Hij sterft). 


Andere citaten zouden nog kunnen onderstrepen hoe hier een verlicht staatsman 
wordt getekend, die republikeins denkt in theorie, maar daarbij niettemin 
nooit zijn trouw aan Oranje zou verloochenen. Voor verleden en heden legt hij 
de vinger op de zwakke plekken in het Nederlands staatsbestuur en op het Nederlands 
karakter, vaak te klein van visie waar het groot had moeten zijn. De 
politieke persiflage in al zijn eenzijdige scherpte, waartoe de feitelijke geschiedenis 
verbogen werd, won aan kracht doordat de schrijver eerst zijn Leven van 
Camphuis had geschreven, waarin hij zijn ruime opvatting over koloniale zaken 
had getoond. 
Het is niet moeilijk in deze tragedie behalve de indringende historische ziens 

ook een persoonlijk doorleefde allegorie te zien van `iemand die veel heeft-wijze 
geleden', Multatuliaans, maar dan toegepast op een Agon, die Onno Zwier van 
Haren was, die in Nederland werd verraden door een eigen zoon. Knuvelder gaat 
zelfs, waarschijnlijk terecht, zover te veronderstellen, dat met Bantam tegen 

opzichte van de overige provinciën zou zijn bedoeld.-over Batavia, Friesland ten 
Steenwijk, bij Abdoel in ere, zou de Hertog van Brunswijk of Sandick kunnen 
zijn.19 
Inderdaad, ook een vocatief uit het bovenvermelde citaat `vriend en zoon' is typisch 
voor Van Haren in de briefwisseling met zijn hem trouw gebleven kinderen, 
bovendien voor zijn opvatting in de opvoeding. 
Het is merkwaardig, dat dit toneelstuk een pendant kon vinden in Racines Mithridate, 
klassiek werk van 1679. Ook hier is, voortbouwend op historie (van Plutarchus), 
sprake van de tegenstelling tussen oosterse en westerse mentaliteit, de 

189 


eerste boeiend uitgebeeld in de figuur van Monime; hier zijn er twee zoons van 
de koning van Pontus, vorst van het rijk uit het Midden-Oosten. De oudste, in 
zijn wrede hebzucht een tegenstelling van de jongste, spant samen met de vijand 
van zijn vader, de heerser van het Romeinse rijk. Het historische feit van 
Mithridate's ondergang was in 63 vóór Christus. Het enige verschil in opzet 
tussen Mithridate en Agon is, dat de eerste, evenals zijn beide zoons, verliefd is 
op de oosterse prinses, terwijl Agon in dezen doelbewust aan zijn zoon 
dacht. Echter dank zij deze nuance is Racines toneelstuk een en al passie en 
beantwoordt het volkomen aan de klassieke eis, dat de hoofdpersoon door eigen 
schuld ten gronde ging. Wanneer Van Haren vóór alles een klassieke tragedie 
van zijn werk had willen maken, zou men hem hiervan een verwijt kunnen maken. 
Zijn opvatting is echter reeds modern: karaktertekening telt meer dan voor 
kritische realiteit meer dan historisch decor en naar alle waarschijnlijk-schrift, 

ook reeds het natuurrecht voor 'primitieve volken' meer dan roem en rijk--heid 
dom. Rousseau's Emile was verschenen en had niet al dertig jaren tevoren l'abbé 
Prévost in Holland de scheepsjournalen uit de vorige eeuw vertaald? 
In zijn voorbericht op het stuk geeft hij trouwens zelf zijn zienswijze daarover 
weer. Hij drukt daarin uit, dat de Fransen zeker de meesters zijn van de `toneelkunde', 
maar dat vaderlandse stof ook naar nationale wetten kan vragen. Heidense 
drama's zijn niet altijd verheffend voor christenen en in laatste instantie 
beantwoordt goed toneel aan schildering van eer en deugd in haar ware luister. 
Ook bij hem keert de `clair-obscur'-formulering terug, want zo redeneert hij: 
`het verbeelden van kwade gevoelens en booze daden kan profijtelijk zijn (...) 
mits men die gebruike, gelijk duisterheid en schaduw in de schilderkunst dienen 
om It licht des te meer te doen uitschijnen', enz. Wat de liefde in een stuk 
betreft, wijst hij `die wilde en onzinnige min', die leert om alle plichten jegens 
ouders of vaderland te vergeten, of aan driften op te offeren' af, maar wenst `die, 
welke door eer is geleid en door trouw gevolgd'. Hiermee is Racines opvatting 
over de hoofdpersoon in het parallelle gegeven verworpen. Deze welbewuste keus 
maakt het stuk post-klassiek; was hij daarentegen volgeling van Racine gebleven 
in' poëtische schildering, dan zou dit daardoor nog hebben gewonnen. 
Met Agon, sultan van Bantam is Onno Zwier Van Haren als auteur eigenlijk 
reeds getypeerd. Hij is een verlicht man met ruime blik; hij blijft in maatschappelijke 
en vaderlandse problemen trouw aan historie en traditie, voor het toneel 
aan klassieke voorschriften, maar doet deze desnoods geweld aan, als de concrete 
werkelijkheid en de typerende beschrijving hem meer trekt dan een irreëel gegeven, 
dat voor eigen tijd geen leven betekent. In stilistisch opzicht is hij door 
beeld en woordenkeus, ook wel door scenische belichting niet zelden romantisch. 
Even actueel als dit drama na twee eeuwen onder stof te hebben gerust, ons nog 
voorkomt, even weinig spreekt ons thans zijn hoofdwerk in episch-lyrische vorm 
De Geuzen toe. Dit is des te merkwaardiger, omdat het drama in laatste instantie 
een persoonlijke rechtvaardiging inhoudt, en de achtergrond van De Geuzen 
ons, historisch gezien, meer vertrouwd is. 
Wie anders dan een doodenkele vakspecialist ziet in de vierentwintig zangen, elk 
van 16-18 coupletten, waarin met naam, daad en specifieke eigenschappen de 
helden uit de onverschrokken vrijheidsstrijd worden vermeld, en waarin hun vaak 
door bruut middeleeuws geweld gekenmerkt optreden wordt geschilderd, zijn 
moeite beloond ze te doorworstelen? Als literatuurbeschrijving niet altijd betekende 
inleving in de gedachtenwereld van een auteur en zijn tijd, zouden we 


hier kunnen volstaan met de vermelding van de titel, van zijn belezenheid in de 
geschiedenis der Ouden, van Egypte, van de Bijbel, inclusief de apocryfe boeken 
en van de vaderlandse geschiedenis. 
Echter, het geleidelijk diepergaand onderzoek van dit werk herkent in deze uit 

Onno Zwier Van Haren meer dan de samenvatting van-gave van de hand van 
geschiedkundig werk van Hooft, Bor en Van Meteren.a° De worsteling van de 
schrijver zelf om de vorm die hem eindelijk zou kunnen bevredigen nadat hij in 
1769 een gedicht in 20 zangen had gepubliceerd, (getiteld Aan het Vaderland, 
elke zang 16-18 strofen bevattende, gedicht dat hijzelf een 'ruwe schets' noemde) 
bewijst hoezeer hem dit onderwerp ter harte ging. Er bestaan drie verschillende 

versies van, die van 1771, 1772 en 1776. 
Hij noemt zich als steeds op het titelblad `Fries Edelman', in dit geval betekent 
dit tevens de trots, dat de oudste familiepapieren teruggaan op Daam van Haren, 
die zich in de vrijheidsstrijd der 16de eeuw met Blois van Treslong en Simon de 
Rijk bijzonder had onderscheiden in de beslissende zege der Geuzen (de met 
behulp van Engeland gevoerde zeeslag voor de Zeeuwse en Vlaamse kust tegen de 

Spanjaarden onder aanvoering van Medina Celi). 
Feitelijk had hij kunnen volstaan met een heroisch verslag van de daden van 
Willem I temidden van zijn trouwe aanhangers. Hij gaf er de voorkeur aan een 
werk apart aan de Prins te wijden. 
Van Harens penetrante geest in politieke zaken, teleurgesteld over ontwrichtende 
krachten die zich in de republiek beginnen te openbaren, een groeiende oppositie 
constaterend in de hoofdstad, wenst in het reine te komen met de vraag, 
wat de bevochten vrijheid in onze geschiedenis, waarvan de herinnering in tal 
van herdenkingen in de loop der eeuw levendig was gehouden, voor zijn eigen tijd 
kon betekenen. Voor hemzelf was deze het kostbaar erfgoed, dat hij noch in 
ongecontroleerde democratische ontwikkeling tot ontreddering en chaos wenste 
te zien ontaarden, noch door de willekeur van een onbevoegde, vreemde of 
autoritaire overheid aangetast wilde zien. Als zijn broer was hij voorstander van 
een republiek naar het voorbeeld der Romeinse; hij wilde geen volkssouvereiniteit 
en geen absolutisme. Volgens hem kan Nederland slechts leven, wanneer een 
Oranje de leiding heeft, die een werkelijke autoriteit betekent, vrijwillig als zodanig 
aanvaard door de onderdanen, in welke groeperingen die ook verenigd zijn. 
Vrijheid voor de verschillende organen is slechts gewaarborgd, als deze zich 

afhankelijk weten van een hoofd, dat denkend en regelend zorgt voor het welzijn 
van de staat. Geen beter voorbeeld daarvan dan . Willem I, geen waardiger ver 

uit eigen tijd voor hem dan de erfstadhouder van Friesland,-tegenwoordiger 

Willem N. 
Het jaar 1766 is in deze van onrust en spanning,_ getuigende overdenkingen, een 
markant moment in de geschiedenis: Willem V wordt meerderjarig. Het was de 
wens van diens moeder, Prinses Anna, geweest, dat hem op dat ogenblik de 
door Van Haren reeds vroeger opgestelde Lijkrede op zijn vader, zou worden 
overhandigd. Van Haren vervult de plicht der publikatie in een eerbiedige opdracht, 
met voorbijzien van alle geleden belediging uit piëteit voor zijn vroegere 
vriend. (Toch herinnert hij zich nog op hoge leeftijd dat diens zoon de prins 
steeds een houding aannam 'alsof hij mij niet kende'). De rede zelf getuigt van 
bewondering en vriendschap, herinneringen in een Oud-testamentisch decor naar 
de kanselstijl uit het midden der eeuw. 
In hetzelfde jaar 1766 wordt de schrijver overweldigd door een verrassende 

191 


vondst: in de winkel van de zilversmid jelgerhuis te Leeuwarden had hij boven 
de toonbank een schilderij ontdekt, dat "s lands gesteldheid van zaken, sedert het 
begin van de beroerten tot in het midden van 1572" voorstelde." Bovendien 
herinnerde hij zich, dat vroeger de griffier Fagel hem eens meegenomen had naar 
`den Heer. Fiscaal van Hollands Domeinen, Limborg' en dat deze hem bij die 
gelegenheid zijn verzameling originele tekeningen van Edellieden van de Confederatie 
had laten zien, wier trekken hij thans op dit schilderij, dat hij tot het 
zijne kon maken, herkende." 
Welk een typisch beeld van de tijd: men bedenke, hoe het huis van Oranje de 
smaak voor verzamelingen deelde en juist onder Willem N en Willem V zijn 
schilderijenbezit enorm heeft kunnen vergroten" en hoe in het algemeen de voor 

voor het historiestuk werd bepaald door het feit, dat de voorgestelde per--keur 
sonen elk in hun aard het gekozen onderwerp diepte schonken.S4 
De onverwachte vondst brengt de dichter in vervoering voor de schepping van 
een gedicht over deze tijd. 
Bovendien leeft bij hem als bij zijn broer de onvergetelijke herinnering aan de 
glorierijke intocht van de Friese stadhouder in Amsterdam in 1747, die ze persoonlijk 
meemaakten. 
`Wanneer wij met Hare Hoogheden uit Friesland tot Amsterdam aankwamen, 
en 't jacht, door honderdduizend menschen omringd, op 't Cingel stil lag, viel 
een gemeen man van de brug, daar hij boven op was geklommen en 't volk riep 
hij heeft zijn been gebroken! Toegeloopen zijnde, gaf ik hem iets, daarbij voegende 
dat indien zijn been gebroken was, men mettertijd voor hem zoude zorgen. 
Al waarense beide gebrooken antwoordde hij 'ik heb den Prins gezien, sij 
zijn tot sijn dienst.' Er was een tweede voorval van die aard van een stervende 
vrouw onder het publiek, intens gelukkig de vrijheid met Oranje op deze dag te 
hebben kunnen aanschouwen.' 
Toen Van Haren over deze gebeurtenissen met de Prins had gesproken, had deze 
geantwoord: `Ik hoop, dat mijne nakomelingschap die nooit vergeten zal!', waar 

Onno reageerde: `het zal er veel op aan komen, of, en op wat wijze die aan-op 
hetzelve zullen worden verhaald.' Sindsdien bleef het de vurige wens van de dichter, 
dat `de dag van die onbegrijpelijke liefde en vertrouwen tusschen vorst en 
volk 't eeniger tijd met behoorlijke kleuren mogt worden beschreven'.:6 
Bovengenoemde elementen zijn beslissend voor vorm en inhoud van zijn gedicht 
De Geuzen. Echter, hoè anders de tijd der geuzen te verbinden met de intocht in 
Amsterdam van 1747 dan door een boventijdelijke beschouwing? Daarom besluit 
hij in het aanvankelijke concept een ruime plaats te geven aan een toekomstdroom 
van Willem I als deze moe en werkeloos in zijn kasteel te Dillenburg terneer 
zit, een droom waarin de Hoop hem de schone verwerkelijking in welvaart 
toont van de - 17de eeuw en die uitloopt op de veelbelovende verwachting van 
een nazaat in 1747, opnieuw een sympathieke Oranje. Koopvaarders en vlootvoogden, 
mannen van wetenschap en kunst, het schilderijenkabinet van de zoon 
van burgemeester Witsen en ten slotte de feestdrukte bij de aankomst van het 
jacht uit Friesland passeren de revue. Tenslotte worden de historische woorden 
van Willem IV op dat ogenblik Willem de Zwijger zelf in de mond gelegd in het 
laatste couplet van de 12de zang: 

`Wie, roept de Prins, zou niet beminnen, 
Een Volk dat zulke liefde toond? 
In welkers hart, in welkers zinnen, 


192 


Zo diep Oranj' en Vryheid woond l 
Het zyn de Eerste Willem's daaden 
Die spreiden deese dank'bre zaaden, 
Hervat de Hoop, die gy hier vind. 
Die liefde zal in Nêerland blyven 
En daag'lyks meer en meer beklyven 
Zo lang Oranje Vryheid mind!' 

Moet men betreuren, dat de eenheid van het gedicht in lierzangen ernstig heeft 
geleden door een zo essentiële invoeging, die het heimwee vertolkt naar een 
Oranjefiguur volgens het seculaire beeld? Toch zeker niet als men hierin de 
werkelijke adel van Van Harens karakter herkent, die in het uitvoerig relaas van 
ruwe heldendaden in een rauwe tijd zijn vrijheidsideaal propageert, daarbij noch 
inquisitie noch wrede reactie hierop accepterend. Had hij niet openlijk waar het 
te pas kwam naar voren gebracht dat zijn lidmaatschap van de Gereformeerde 
Kerk in natuurkundig opzicht deisme niet buitensloot en kwam hij als eerste na 
Milton niet op voor onvoorwaardelijke drukpersvrijheid? Dit ideaal van vrijheid en 
tolerantie met Oranje is de gestigmatiseerde en vereenzaamde staatsman in 
Wolvega dierbaarder dan persoonlijk ondervonden grievend leed. Hij had daar 

echter een wijde historische blik nodig, die de Hoop van Slaap en Dromen-voor 
hem verschafte. 
Uitgaande van de bezielde gedachte van de schrijver betekent deze gepersonifieerde 
Hoop ook meer dan een loutere navolging van Voltaire in diens Henriade, 
wanneer nl. de stamvader der Bourbons naar de aarde afdaalt om Hendrik IV de 
toekomst voor volk en nakomelingen te tonen. Terecht merkt Dr. Stakenburg op 
dat zowel Voltaire als Willem van Haren in zijn Friso en de dichter Nomsz elders, 
allen in laatste instantie aan de Aeneis ontlenen met de karakteristieke trek, dat 
de held onmiddellijk handelend optreedt, `terwijl die van Onno Zwier. Van Haren 
werkeloos bleef'.26 Inderdaad, hoe meer de romantiek èn het boven reeds ge 

rationeel verlangen naar geluk zich meester maakte van deze geijkte-noemde 
klassieke vorm, hoe meer zij werkelijkheidsontvluchting wordt; voor Onno Zwier 
van Haren zijn droom en historie, droom in historie zinvolle en artistieke distantie 
van een tot eentonigheid gedwongen bestaan. Waar de daad ontbreekt, 
neemt de romantische stijl haar plaats in. 
Deze is ook te constateren in de vorm der tegenstelling, want ook in dit opzicht 
is de toekomstdroom als derde gedeelte geslaagd na het eerste en het tweede 
deel, respectievelijk de overwinning van de Geuzen op Den Briel en de reis van 
Simon de Rijk naar Engeland om hulp te vragen. Deze beide accentueren het 
arme, berooide karakter zowel van de Geuzen als van het land, dat zij verdedigen. 
Na de droom volgt in het vierde en laatste gedeelte de roemrijke overwin 

Spanjaarden (onder Medina Celi) in de zeestrijd voor de Zeeuwse en-ning op de 
Vlaamse kusten. De eenheid van het werk komt daardoor tot zijn recht in gedroomd 
en reëel succes. 
Het is alsof daar, waar Onno Zwier van Harens hart het meeste spreekt, hij 
behoefte gevoelt een hemelse stem te laten neerdalen; men denke bv. aan het gedicht 
voor zijn vrouw, getiteld De Herschijning en aan de bespiegeling over .zijn 
leven in De Schimmen waarin a.h.w. de hemel voor hem geopend wordt en dat 
eindigt met de herkenning van Prins Willem IV: 

193 


`Hij zag me en liet zelfs Fagel varen, 

Hij kende mij, en riep: 'o vriend, 

Die mij zoo vele bittre jaren 

Hebt onbaatzuchtiglijk gediend! 

Gij ziet dan eindelijk u loonen! 

Gij zult bij ons dan weder wonen! 

Ga mede ik zal u brengen na...' 

De morgenstond, toen aangekomen, 

Verdreef èn slaap èn mijne droomen, 

En vond m'in 't bed te Wolvega!' 

Ook in het korte drama, dat de titel droeg Willem de Eerste, Prins van Oranje, 
uitgegeven in 1773 tegelijk met een tweede herziene druk van Agon, Sultan van 
Bantam als Proeven van Nederlands Tooneel, komen we de verdubbeling van zijn 
persoonlijkheid in visionaire verhulling tegen. Het is een beschrijving van de 
sterf dag van Oranje, waarop een samentreffen plaatsvindt van de Prins met zijn 
broer Lodewijk, Marnix, Barneveld en de Spaanse gezant d'Assonville. Balthasar 
Gerards, die wordt voorgesteld als gedreven tot de moord op de Prins uit geloofsijver, 
verschijnt niet ten tonele, wel de Minderbroeder. Gery, die hem aanspoorde 
tot de daad, uit overtuiging, dat dit een Gode welgevallig werk zou zijn. 
Het is jammer., dat de belezen historicus, die zich gaarne exact toont en scrupuleus 
tot in de kleinste details, voor deze dramatische bewerkingen een treffende 
enscenering heeft gedrongen in klassieke proporties. Toeschouwer en lezer aan 

moeilijk deze verwringing der historie.-vaardenEvenals Badeloch in Vondels Gijsbrecht voorvoelt Louise de Coligny in een 
angstige droom het naderend onheil voor haar man. Als Gijsbrecht vindt Oranje 
in een schoon toekomstvisioen voor zijn land troost. 
Van Haren dacht zeker aan zichzelf, als hij de Prins laat zeggen: 

De Vrijheid zal misschien zelfs dichters, hier verwekken, 
Die ons en de Unie's roem vergetenheid onttrekken. 

Merkwaardig is de beschrijving van de psychologische taktiek die de Minderbroeder 
toepast om Balthasar Gerards van zijn moorddadige roeping te overtuigen: 
het decor is de ruïne van een karthuizerklooster, waar zich de beenderen bevinden 
der monniken, die door 'Lumey's razernij' zijn gedood. Gerards wordt er bij 
een bloedrode volle maan naartoe gebracht en de beenderen beginnen van alle 
kanten te bewegen en te buigen om Gerards als heilig martelaar te eren. 
Was het de gotische ruine, die de dichter deze 18de-eeuwse lugubere beschrijving 
ingaf voor een 16de-eeuws kader? Dacht hij aan Shakespeares Hamlet? 

Het laatste levensjaar van Van Haren herdacht het feit, dat twee eeuwen tevoren 
de Unie van Utrecht tot stand was gekomen. Ter ere van dit tweede eeuwfeest 
verschenen van zijn hand twee geschriften en de minnaar der futurologie laat 
ook nu niet na een blik te werpen in de toekomst. 
Het ene droeg de titel Proeve van eene nationaal zedelijke leerrede van een oud 
man aan de jeugd van Nederland; het is een bijbeluitleg naar aanleiding van 
een tekst uit het Oude Testament, eindigend met de hoop, dat de vaderlandse 
jeugd, 'voornamentlijk in gevaren van Vrijheid en Godsdienst van 't Vaderland, 
stoutmoediglijk en ongeveinsd zullen uitroepen: `Het zij verre van ons, dat wij 
den Heer zouden verlaten, om andere Goden te dienen!'

,

194 


Dit massieve document werd op luchtige wijze vertolkt in Pietje en Agnietje of 
De doos van Pandora, een klein anoniem uitgegeven toneelspel. Het is bedoeld 
als een karikatuur van eigentijdse verdorven moraal in hofkringen en bij regenten 

tegenstelling tot de roemvolle goede oude tijd, toen men kon spre--praktijken in 
ken van een zuivere verhouding tussen man en vrouw (vertegenwoordigd door 
Pietje en Agnietje) en Gerechtigheid, Goede Trouw en Eenvoudigheid in ere 
werden gehouden. Wanneer Pandora uit nieuwsgierigheid de haar door Jupiter 
geschonken doos opent en ondeugden de wereld bevolken, zullen slechts de 
simpele dorpsbewoners de gevaren der stad weten te ontvluchten om bij een 
schraal bestaan elkaar oprechte liefde toe te dragen. 
Van Harens spel in vijf bedrijven is een vrij nauwkeurige bewerking van een der 
moralistische korte spelen van Le Sage (1668-1747),. ook deze een gedesillusioneerde 
jurist. Hij schreef er een honderdtal voor het volkstoneel. In vergelijking 
met dit oorspronkelijk stuk is Pietje en Agnietje mislukt, omdat de moraal er te 
dik opligt en het het rappe ritme, de vlijmscherpe repliek in de `ter zijdes' mist, 
elementen die inherent zijn aan de echte arlequinade. Van Harens Mercurius 
blijft een sympathieke, moraliserende, bedaarde orgelman en geen cynicus lachende 
om menselijke verdorvenheid zoals Mercurius -Arlequin van Le Sage. De laatste 
laat ook de beide gave figuren dupe worden van de slechte invloed, waardoor o.a. 
het slot in korte, krachtige formulering de nadruk krijgt. 
Blijkbaar had Van Haren Rousseau en Sedaine gelezen, zocht hij ter bevrediging 
van een romantisch principe naar een blijeindend slot, maar ook dan moet zijn 
Mercurius het afleggen tegen Rousseau's 'devin' du village, deze een duivelbanner, 
die in zijn wijsheid psychologisch te werk gaat, zodat hij het jonge paar op aannemelijke 
wijze opnieuw weet te verenigen en het spel kan eindigen met stralende 
dorpelingen, die niet kunnen ophouden met zingen en dansen. 
Van Haren eindigt met een tableau: een der zalen van de tempel van het Noodlot 
vertoont op de achtergrond een haven vol schepen vóór een grote stad, op dezijwanden torens en steden tussen koren en weilanden. Pietje en Agnietje staan 
voor de altaren der Eenvoudigheid en de Goede Trouw, daarachter bevinden zich 
de symbolische figuren van `Ceres en Minerva, Overvloed en een Visscher, Flora 
en Pomona, Neptunus en Mars, de Drie Bevalligheden en Sofia.' 
In 58 alexandrijnen bazuint nu Mercurius zijn toekomstoordeel uit, wanneer nl. 
Pandora's nuttige nieuwsgierigheid ten dienste van de wetenschap aangewend zalworden, vooroordeel zal verdwijnen en welvaart hand in hand zal gaan met godsvrucht, 
moraal en vrijheid. 

Hierdoor kreeg de Unie band èn macht, èn roem, èn naam, 
Hierdoor wierd Nederland het pronkstuk van de Faam!... 
Moge de wijsheid het voorbeeld geven, 
Dat weêr de Eenvoudigheid en Goede Trouw doê leven! 
Dat wederom Astreê* op haren wenk verschijn, 
Dat tweedracht voor altoos uit Nederland verdwijn, 
En mag de Eendrachtigheid, door hare zorg gebleven, 
Beglansd door Sofia, den vierden eeuw beleven!'27 


Dit vlak retorisch vertoon krijgt soms een persoonlijk cachet in een humoristische 
wrange opmerking: `Dankbaarheid, kind! Men heeft dankbaarheid voor 
lieden daar men iets van ontvangen heeft. Foei, dat is oude mode!' 

* Godin der gerechtigheid tijdens de gouden eeuw op aarde. 
195 


Pas daar boeit dit kleine drama, waar Van Haren volkomen zichzelf is in twee 
gelijkluidende passages. De eerste is van Pietje: `...ik heb aan mijn vader, geen 
drie uren voor zijn dood, hooren zeggen, dat al wat de Goden doen goed is, en 
dat de mensch met dankbaarheid moet aannemen al wat zij gaven, al begrijpen 
wij . juist in 't begin niet, waarom het ons gegeven wordt.' 
De tweede van Mercurius: `Men zegt, dat Jupiter aan zekere Pandora een doos 
heeft gegeven, waaruit die ondeugden zijn gekomen. Wat hiervan zij, zoo ras het 
van der Goden hand is gekomen, moet men het met onderwerping ontvangen.' 
Deze uitspraak van Pope, slot van zijn eerste brief uit de Essay on Man, had 
Onno Zwier voor zijn zoon vertaald met deze woorden: 

`De Tweedracht, wel bezien, zal Eensgezindheid wijzen, 
Dat uit byzonder Kwaad het Allergoed zal rijzen, 
En dat, in spijt van trots en dwalend redenstel, 
Die waarheid zeker is, dat `al wat Is, is wel'." 


Zo liep de duur verworven berusting van deze Friese edelman in zijn gelouterde 
levensavond uit op de 18de-eeuwse beschouwing van mysterie in natuur en leven, 
die gereformeerde orthodoxie en deisme tot een `beste wereld' kon verenigen. De 
sereniteit van deze levenshouding is meer dan een `noblesse oblige'; zij wijst reeds 
naar de hoge levensernst, die een hedendaags natuurfilosoof zou kunnen karakteriseren 
met de woorden humanité oblige. 

,AANTEKENINGEN 

In het algemeen: DR. J. VAN VLOTEN, Leven en werken van Willem en Onno Zwier van Haren 
Naar tijdsorde toegelicht, 1874. 
CD. BUSKEN HUET, Litterarische Fantasien en kritieken VI, De Van Haren's', blz. 1 -56, Haarlem, 
Tjeenk Willink, 1874. 


J.A.F.L. BARON VAN HEECKEREN, 'Een voorganger van Multatuli', Taal en Letteren, We jaar 
Zwolle, Tjeenk Willink, 1894, blz. 332-350.-gang, 
G.A. GEnR NGs, '02. van Haren en De Geuzen', Noord en Zuid, 16e jrg., 1893. Culemborg. 
DR. H.J.L. VAN HASELEN, Willem van Haren's Gevallen van Friso, Koning der Langariden en 
Prasiatèn, Diss. Leiden, Alphen aan de Rijn, Samson, 1922. 
DR. A. STAKENBURG, Onno Zwier van Haren, De geuzen ingeleid en toegelicht, Diss. Utrecht, 
1943. Uitg. Mees, Santpoort. 
J.J. KALMA, Bibliografie betreffende de Gebroeders O.Zw. en W. van Haren, Fryske Akademy, 
Leeuwarden, 1956. 
DR. CHR. VAN SCHOONEVELDT, Over de navolging der klassiek-Fransche tragedie in Neder 
treurspelen der achttiende eeuw, Doetichem, 1906. -landsche 

E. DU PERRON, Schandaal in Holland, Den Haag, 1939. 
PROF. DR. PIET VALKHOFF, `Voltaire en Holland' in Ontmoetingen tussen Nederland en Frankrijk, 
blz. 121-139. 
DR. ISABELLA H. V. EEGHEN, Brieven van het Deutzenhofje,
je, Tjeenk Willink, Haarlem 1967. 

1 VAN VLOTEN, a.w., blz. 193. 
2 Idem. blz. 194, aant. 
3 Voorreden Friso I, blz. 8. Waarbij VAN HASELEN aantekent: 'Hierbij houde men in het 
oog, dat destijds de heilige boeken van Hindoes en Perzen voor meesterstukken van wijsheid 
golden.' 
4 ROBERT CASIMIR, Lessen in letterkunde, blz. 63, geciteerd bij Van Haselen, a.w., blz. 45. 


196 


 5 VAN VLOTEN, a.w., blz. 5. 
6 VAN HASELEN, a.w., blz. 63. 
7 VAN HASELEN, a.w., blz. 64, noot 4. 
8 VAN VLOTEN, a.w., blz. 108, noot. 
9 DE MAUPERTUIS, Zedekundige verhandeling over het geluk, vertaling van Elizabeth Wolff-
Bekker, Hoorn, Tjallingius, 1773, blz. 7. 
10 VAN VLOTEN, a.w., blz. 105, noot. 
11 VAN VLOTEN, a.w., blz. 106. 
12 VAN VLOTEN, a.w., blz. 204. 
13 STAKENBURG, a.w., blz. 15. 
14 Hekelzang, VAN VLOTEN, a.w., blz. 521. Voor het eerst uitgegeven door Halbertsma. 
15 Uit De Herschijning, aan Adeleide, wanneer zij haar 58e jaar vervulde. VAN VLOTEN, 
a.w., blz. 363. 
16 Nieuwe Friesche Volks-Almanak van 1863, `De betrekking van de jufvrouwen Wolff en 
Deken tot Friesland', blz. 3 vlg. 
17 Vertaling van VAN VLOTEN, a.w., blz. 308. 
18 VAN VLOTEN, a.w., blz. 304 vlg. 
19 GERARD KNUVELDER: Handboek tot de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde II, 
blz. 435. Na de eerste uitgave van Agon, sultan van Bantam, van 1769, volgde in 1770 een 
Franse vertaling. In 1812 verscheen nog een tweede Franse vertaling en in de 19de eeuw nog 
twee omwerkingen. 
20 EMANUEL VAN METEREN, Historie der Neder-landscher ende haerder Na-buren Oorlogen 
ende Geschiedenessen anno 1614. 


P.C. HooF'r, Nederlandsche Historiën, boek V en VI, 1677. 
P. BOR, Oorsprongh, begin en Vervolgh der Nederlandsche Oorlogen, 1679. 
21 STAKENBURG, a.w., blz. 74; noot 2: `Deze schilderij werd uit de brand van 1776 gered, 
doch ging later verloren'. 
22 STAKENBURG, a.w., blz. 75. 
23 DR. A.B. DE VRIES, 150 jaar Koninklijk Kabinet van Schilderijen. 
24 Observations sur les Arts, etc. Anoniem Leyde, Elias Luzac, junior, 1748, blz. 66. 
25 STAKENBURG, a.w., blz. 73. 
26 STAKENBURG, a.w., blz. 107. 
27 ONNO ZWIER VAN HAREN, Pietje en Agnietje of De Doos van Pandora. Uitgegeven door 
drs. P. Vreeken in Noorduyn's Schoolbibliotheek, Gorinchem 1954, blz. 80. 
28 VAN VLOTEN, a.w., blz. 362. 
197 



Hoofdstuk IV 

OP WEG NAAR 
DE SCHILDERENDE DRAMATIEK 


lttleiding 

In het voorafgaande is getracht onze 18de-eeuwse , literatuur in het verlengde der 
17de eeuw te zien, los van historische en economische tegenstellingen. Er bleek 
een picturaal-gevoelige visie . bij kunst en kunstenaar op te merken, die geintensiveerd 
in de 18de eeuw -tot de `triomf' van onze romantiek zal leiden. 
De dramatiek ondersteunt in het bijzonder de veronderstelling, dat in de noordelijke 
landen de `pre-romantiek' reeds vroeg begon. 'Sprak men niet reeds lang 
van `romantische spelen' bij Theodoor Rodenburg, Jan Vos en Bredero? Deze 
schematische aanduiding voor het in oorsprong misschien gotische, althans nietklassieke 
drama verdient enige aandacht in verband met de 18de-eeuwse opvat 

zijn inhoud, de spelers, de enscenering en de toeschouwers 1.-tingen over 
Elk toneelstuk beoogt in een korte spanne . tijds, zichtbaar en door het gesproken 
woord de toeschouwer te treffen, tot ontroering te .brengen; zelfs in de meest 
conventionele, klassicistische, scrupuleus aan regels gebonden uitdrukkingsvorm, 
ligt hierin een mogelijkheid tot romantische ontwikkeling. 
De maatstaven voor esthetiek in het algemeen werden in de 18de eeuw veelvuldig 
bestudeerd, maar altijd en overal hebben we er rekening mee te houden, dat 
de schoonheidsbeleving voor het drama niet identiek is met die van proza of 
poëzie. Zij ligt in de spanning, die wordt verwekt door een harmonische opzet, 
door een doelbewuste keuze van het onderwerp en uitwerking ervan tot een climax. 
Het esthetisch genot is de beleving van die spanning, wat in feite betekent, dat 
de toeschouwer, hoe dan ook, wordt geconfronteerd met de werkelijkheid, wordt 
verrast, aangedaan, geschokt, emotioneel getroffen. Zelfs voor het komische 
genre, waar de platte klucht erotisch vermaak opwekt, of voor de herinnering aan 
Breugeliaanse kermispret als de mooie en goede oude tijd, of wel voor de satire 
van maatschappelijke misstanden, blijft dit gelden. 
De romantische toeschouwer — en hij is toch eigenlijk van alle tijden — is bijzon 

ontvankelijk voor dramatiek: de met het drama gegeven stijl der enscenering-der 
is hem sympathiek. De rol, die de mens op het toneel speelt, zoals misschien hijzelf 
in het leven, ziet hij voor zich geprojecteerd, hij is er slechts op een afstand 
bij aanwezig; het is een spel van werkelijkheidsontvluchting in ideaal, avontuur, 
droom. De stijl der distanciëring verbindt deze kunst met die van de schilder, die 
een `tableau' schiep, dat rustige bestudering waard is en tot het gemoed spreekt. 
Het is niet verwonderlijk, dat de 'tableaux-vivants' in de 17de en 18de eeuw zo 
in trek waren. En het zal nog blijken, hoe het Hollands toneel de invloed der 
schilderkunst onderging. 

198 


Hoezeer dus in principe het Nederlandse toneelleven op de romantiek schijnt te 
wachten, de afstand is groot tussen het klassieke toneel met vaste geijkte vor 

romantische, het burgerlijke, dat het begin van het modern-psycholo--men en het 
gisch toneelspel zal betekenen. De omstandigheden leken in Amsterdam, waar de 
schouwburg toonaangevend was voor de andere steden, niet berekend op een 
revolutionaire zwenking, want waar waren de begaafde dramaturgen met nieuwe 
ideeën, waar de schouwburgregenten, die niet louter het kasstuk op het oog 
hadden en veel overwegingen in het geding brachten van het oude-mannen-huis, 
voordat zij overgingen tot de dure verandering van toneelschermen en requisieten? 
Waar waren de spelers, die zich een nieuwe techniek eigen wilden maken 
in plaats van te volharden in een succesrijk uitbrommen van alexandrijnen? Waar 
was het ontvankelijk publiek, dat zo graag in de schouwburg de gemakkelijke 
traditionele paden volgt of ontspanning zoekt? 
Wat in de lucht hing, verwerkelijkte zich door ogenschijnlijk toevallige beslissende 
factoren: een leiderstalent, een schouwburgbrand, de aanwezigheid van enige 
uitzonderlijke artiesten, archeologische onderzoekingen, die tot een volkomen 
nieuw klassicisme leidden, ook bij ons; het was voldoende om aan het einde der 
eeuw van een roemrijk toneelleven te kunnen spreken. 

In het voetspoor der traditie 

Heinsius, Vossius en Grotius waren de eersten geweest, die in Nederland de maatstaven 
der Ouden voor de kunst, de dramatische in het bijzonder, naar voren 
hadden gebracht. Ook het dichtgenootschap Nil Volentibus Arduum, reeds in 
1669 opgericht, zou deze invloed een groot deel der 18de eeuw nog behouden 
daarbij aangenomen dat, sinds Aristoteles, elk tijdperk diens theorie naar het 
zijne omboog. De beide leiders, Dr. Lodewijk Meyer en Mr. Andries Pels, had-
den een kunstleer ontworpen, gebaseerd op navolging der. Ouden en die der 
Franse klassieken. Boileau's Art poétique was daarbij het voornaamste richtsnoer. 
Pels' Horatius Flaccus' dichtkunst op onze tijden en zeden toegepast 

(1677), in 1681 door hem op rijm gesteld als Gebruik en misbruik des tooneels 
was het handboek, dat arbitreerde. 
Uit de titel blijkt reeds, dat Horatius' Ars Poëtica (zijn Epistola ad Pisones) de 
Hollanders iets meer lag dan Aristoteles' opvattingen, die de grondslag voor Boileau 
waren geweest. Horatius nl. legt er de nadruk op, dat het nuttige met het 
aangename verenigd moet worden. Van de Franse klassieken waardeerde men in 
Holland het meest Corneille. Pels had ook zijn Discours sur les trois Unités bewerkt. 
De schoonheidsleer van Boileau verraadt de filosofie van Descartes. Hij gaat 
dus van de rede uit en meent, dat het 'gezond verstand' overal hetzelfde is en het 
ware van het valse kan onderscheiden;. daarom is het een betrouwbare gids voor 
de goede smaak. Aangezien waarheid en schoonheid ook overal hetzelfde zijn, 
hangen deze begrippen niet af van een bepaalde persoon. Schoon, waar en goed 
vormen een eenheid; wat karakteristiek en individueel is, verwijdert zich van het 
ideaal. 
Nu behoeft volgens Boileau het toneel ons niet de ideale mens te tonen, maar 
de mens die anders werd door zijn hartstochten of door zijn individualiteit. Laat 
de held enige hartstochten bezitten, opdat hij de natuur meer nabij komt; laat 
bv. de liefde hem vervullen; de liefde is de grootste zwakheid. 
Een goede klassieke tragedie schildert bijgevolg geen personen, maar conflicten 

199 


van hartstochten. De beroemde drie eenheden van tijd, plaats en handeling lei-
den tot een oplossing van een hartstochtelijke crisis in een psychologisch centrum, 
waar de personen bijeenkomen tot ontknoping van een dominerende han 

formulering der taal vraagt Boileau helderheid, reeds bij het-deling. Van de 
begin, objectiviteit, eenvoud, natuur, waardigheid. Als Aristoteles wijst hij lyriek 
en overvloedige episoden van de hand, verwerpt het wonderbaarlijke, het onmogelijke. 
Aristoteles oordeelt dit laatste niet in overeenstemming met de natuur, 
Boileau niet in overeenstemming met de rede. Ten slotte houdt Boileau van het 
verhevene in de kunst, dat hij aan Longinus zou hebben ontleend. 
Ook Horatius wil niets weten van fantasie, daar hij ze in strijd acht met orde 
en regelmaat. 
Corneille had veel moeite zich aan de regels van Boileau te onderwerpen; in 
plaats van innerlijke hartstochten beeldt hij graag historische waarheid uit of 
een wilskrachtig karakter in strijd met avonturen of onvoorziene omstandigheden. 
Met de eenheden neemt hij het evenmin al te precies. 
Op het einde van de 17de -eeuw is men vooral gesteld op Corneille. Dank zij het 
doordringen van het rationalisme worden de conflicten steeds meer innerlijk.' 
Pels volgde weliswaar in bovengenoemde verhandelingen Boileau, maar achtte, 
anders dan deze, een vertaling beter dan een navolging en oordeelde, dat het 
spektakelstuk niet geheel te vermijden was. 
Hoe groot precies Nils invloed in de 18de eeuw is geweest is moeilijk te zeggen. 
Omstreeks 1680 was het gezag van deze dichterssociéteit reeds aanmerkelijk 
afgenomen ; in 1720 is haar autoriteit nog sterker gedaald en die heeft praktisch 
niets meer te betekenen in 1765, het jaar waarin toch nog van de kant van dit 
genootschap een geschrift het licht zag, getiteld Nauwkeurig Onderwys der Toneelpoëzy. 
Het is een soort samenvatting van de meningen van Scaliger, Vossius, 
d'Aubignac, Corneille, Racine, Aristoteles en Horatius. Boileau wordt nauwelijks 
genoemd, slechts om uit te drukken, dat men bij hem kan lezen, dat men van 
nature dichter moet zijn, een onderstreping, die de romantici graag zouden 
toejuichen. 
Trouwens noch in Frankrijk, noch in Nederland was Boileau's prestige onaantastbaar 
gebleken: in Frankrijk had hij van het begin af aan de bewonderaars der 
precieuze literatuur tegen zich, die der burleske eveneens en ten slotte de verdedigers 
van de christelijke moraal; tegen het einde van de 17de eeuw zou hij 
de strijd moeten aanbinden in het conflict tussen de 'Anciens' en de `Modernes'. 
Voor een deel liep de tegenstand in Nederland parallel met die in Frankrijk en 
was deze reeds stilaan romantisch gekleurd geworden. 
Wil men, zoals dikwijls is gebeurd, elk uitbreken uit de begrenzing van de klassieke 
vorm met de term barok aanduiden, dan moet men daarbij in de eerste 
plaats rekening houden met het feit, dat de term het begrip 'pathetiek' oproept, 
en verder met het feit, dat er in de renaissancetijd drieéérlei barok is: een 
'Contra-reformatorische katholieke barok, de meest bekende, maar ook een vóórreformatorische 
katholieke en een barokke lyriek, die ontstaan is uit het protestantisme. 
Pathetiek is hieraan soms niet vreemd en zal ook te constateren zijn 
bij de voordracht van het drama bv., maar daar waar de doorbraak uit het classicisme 
zich stil en innig voltrok, lijkt het me meer gewenst een vroeg-romantische 
uiting te constateren. 
Soms wordt hierop reeds in de 17de eeuw de nadruk gelegd in het voorwoord 
van een niet-klassiek toneelstuk. De cosmopolitische Theodore Rodenburgh bv. 


(1578-1644) schreef in 1619 zijn Borstwering. Het geschrift was bedoeld als ver 

goed recht der predikanten; het geeft de indruk van een geleerd-dediging van het 
godsdienstig betoog, waarin hij zijn bewondering voor Spaanse en Engelse letterkunde 
tot uiting brengt, o.a. voor Lope de Vega en Sidney's Apology. In deze 
verhandeling spreekt hij over `Oer-lyriek', d.w.z. de lyriek der profeten, de door 
God geinspireerde zieners, zij die als dichters een gelouterde en schone vorm aan 
de werkelijkheid geven. Dit klinkt romantisch. Hij weidt uit over dramatiek en 
lyriek en meent dat ook deze tot deugd kunnen leiden, waarmee hij uitdrukt, dat 
de klassieke opvatting niet de enige is. 
De toneeldichter Jan Vos (± 1620-1667) gaf in 1665 het tweede deel van zijn 
Medea uit. Aan het begin merkt hij op, dat de rede weliswaar leidinggevend moet 
zijn in een drama, maar dat er `bewegentheit des harten' moet worden gewekt, 
dat de werkelijkheid moet worden uitgebeeld, waarbij men zoveel personen laat 
optreden als er nodig zijn (en niet als in de klassieke stukken slechts enkele), 
verder dat natuurlijke aanleg en niet de geleerdheid beslissend is voor de schrijver. 
Hoewel in de praktijk een classicist, is hij met deze uitspraken toch reeds 
een 18de-eeuwer. 
Nog een derde toneeldichter, mr. Joan Leonardez Blasius (1639-1672) steunde 
de romantische richting o.a. door de keus van zijn vertalingen.` En Breero deed 
hetzelfde door met zijn werk een nationale reactie op het klassieke spel te ver 

-tegenwoordigen. 
Dit zoeken naar romantische maatstaven vóór Montesquieu en Diderot in de 
dramatische kunst zag men ook elders in Europa, o.a. in het boek van l'abbé 
Jean-Baptiste Dubos (1670-1742), getiteld Reflexions critiques sur la poésie et 
la peinture (1719), een werk dat hier veel weerklank vond. Het werd in 1740 
door Bruno Zweerts vertaald met toevoegingen. Dubos vraagt zich af, hoe hij 
volgens Boileau met dat zesde zintuig, dat `bon sens' werd genoemd, reageert. 
Volgens hem is het een `chose du coeur'. (Maar daarbij had hij er niet op gelet, 
dat Boileau zijn bon sens had gesteld tegenover bon gout.) Dubos meent eveneens 
als de romantici, dat de esthetische gewaarwording door onze fysieke gesteldheid 
wordt bepaald en ook de inspiratie rekent hij daarvan afhankelijk. Om 
op zijn originaliteit wat betreft het drama terug te komen: hij meende bewijzen 
te hebben gevonden, dat de antieke toneelkunst op noten gesteld was. Daarom 
bevorderde hij voor de declamatie van het oude treurspel een zangerige, sterk 
ritmische voordracht. Dit is de Hollandse heldentoon geworden, waarmee de 
toneelspeler. Jan Punt zoveel succes oogstte, tot het publiek hem het uitschreeuwen 
van de laatste woorden van een claus verweet. 
Men zou zich kunnen afvragen, waarom bij zoveel sluimerende kritiek op het 
klassieke drama, dit tot diep in de 18de eeuw nog gezaghebbend kon zijn. 
Uit het vervolg zal blijken dat de populariteit van enkele bekende toneelspelers 
de vasthoudendheid aan klassieke stukken zeker moet hebben beïnvloed; ook het 
feit, dat een schrijver van een drama vaak regent van de schouwburg was heeft 
daartoe bijgedragen. In de tijd dat er nog geen officiële regisseur was, waren de 
regenten bereid een deel der regie op zich te nemen, om de bedoeling van eigen 
werk te accentueren. Schouwburgregent -schrijver van toneelstukken waren o.a. 
Balthasar Huydecoper (1685-1778), Sybrand Feitema (1693-1758) en Jan Nomsz 
(1738-1803). 
Lambert ten Kate had in 1724 een Oeffenschets

f ereschets over 't Vereisch der dichtkunst 

geschreven, waarvan drie der vier hoofdstukken aan versificatie, rijm, accent, 

201 


cesuur waren gewijd. De schrijver had duidelijke voorkeur getoond voor de romantische 
alexandrijn met een cesuur niet precies in het midden. Ook al was 
deze schets voor het publiek toegankelijk geweest, op dat ogenblik zou een zo 
ingrijpende wijziging in de klassieke voordracht onvoorstelbaar zijn geweest. Integendeel, 
Frederik Duims aandeel in de theorie over het drama van zijn tijd, de 
42 Regelen der Tooneelpoëzie die in een voorbericht op het door hem in 1743 
uitgegeven toneelstuk zijn geplaatst, getuigt nog van hechte trouw aan Corneille. 

De tegenstelling Punt-Corver 

Niet de theoretische beschouwingen, maar de vertolkers van het klassieke repertoire 
zouden de nieuwe opvattingen stimuleren. Het licht valt daarbij voornamelijk 
op twee figuren. 
De eerste, Jan Punt (1711-1779), was de zoon van een Amsterdamse waagdrager, 
die woonde aan de Prinsengracht. Zijn leven werd beschreven door de arts Simon 
Stijl uit Harlingen (1731-1804), zelf schrijver van een enkel kluchtspel. Deze 
biografie werd becritiseerd en aangevuld door Marten Corver, collega en tegen 

een boekje, getiteld Tooneelaantekeningen, vervat in een-stander van Punt, in 
omstandigen brief aan den schrijver van jan Punt, geschreven in 1782 en uitgegeven 
te Leiden in 1786. Johannes Punt kwam dus voort uit een typisch 17deeeuwse 
middenstandsfa ' 'e. Het milieu droeg een orthodox-christelijk karakter 
en hij bleef deze vroomheid trouw. Daar hij aanleg voor tekenen bleek te bezit 

deden zijn ouders hem in de leer. bij A. van der Laan (1690-1742). Deze-ten, 
graveur was een tijdlang in Parijs geweest, wat zijn schilderachtige techniek heeft 
beïnvloed; het zijn vooral landschappen, zeegezichten, zinnebeeldige voorstellingen, 
portretten van bekende Hollanders, boekillustraties, kostuumgravures, die 
Punt ter navolging zullen dienen. Deze bleek als jongeman bovendien begaafd 
voor declamatiekunst in huiselijke kring, wat hem heeft geleid tot contact met 
een enkele liefhebberijvoorstelling van de schouwburg. De ouders stonden als 
strenge Calvinisten tegenover het toneel. Op aandrang van een der toeziende 
regenten van de schouwburg, Jacob Voordaagh, die de ouders zelf uitnodigde 
hun zoon te zien spelen, hebben ze tenslotte toegegeven. Een dag of tien later, 
op 23 augustus 1732, trad hij op als Achilles in het gelijknamige stuk van Bal 

toen zelf regent van de schouwburg was. Deze moet na-thazar Huydecoper, die 
afloop van het stuk hebben uitgeroepen `Zoo lang als deze man aan het tooneel 
is, geen andere Achilles dan hij. Dit verzoek ik vriendelijk voor mijn stuk.' Tot 
Punts dood toe heeft nooit iemand anders die rol gespeeld. 
Hij vertegenwoordigde de 17de-eeuwse ouderwetse klassieke stijl in zijn werk, 
declameerde luid en reciteerde zangerig volgens de gewenste heldentoon van zijn 
tijd. Het verheven en afgemeten heroiek karakter van een dergelijke rol kon overigens 
samengaan met heftig-emotionele plastische momenten. Hij droeg het 
kostuum, dat zijn -`emplooi' (zoals men de karakteristieke functie van een toneelspeler 
noemde) meebracht: een traditioneel Romeins gewaad, waarschijnlijk 
ontleend aan Cesar Ripa; het was nl. de gewoonte deze als autoriteit te aanvaarden 
voor de aankleding van het toneel, requisieten inbegrepen, zonder de minste 
bekommernis om historische authenticiteit. 
Ongetwijfeld was Punt een belangrijke figuur temidden van de toneelspelers, 
wier spel men in het algemeen niet te hoog moet aanslaan. De meesten van hen 
verdienden niet veel en konden zich niet veroorloven een functie op, de planken 

202 


als hun levenstaak te beschouwen. Ook Punt bleef zijn leven lang graveur. Scherp 
is de kritiek bv. van Franse toneelspelers op de Nederlandse; zij, die zelf in hof 

verkeerden, oordeelden, dat de Nederlandse spelers als helden niet ge--kringen 
noeg waardigheid wisten -te tonen, dat hun dictie monotoon was en de kostuums 
een belachelijke indruk maakten. Alleen coulissen en requisieten werden bewonderd, 
omdat men de Hollandse schilderkunst herkende. Bekend was bv. de veel 

juist-gebruikte `Hofgalery' of 'Coninxkamer' van Gerard de Lairesse (1641-1711), 
vernieuwd bij Punts debuut: een diepe galerij in Louis-XIV-stijl met geschilderde 
beelden in nissen en twee deuren op het eerste plan. Cornelis Troost (16971750) 
schilderde enige jaren later een nieuw `Hofportaal', dat door het neerlaten 
van een tussendoek ook voor `moderne kamer' dienst kon doen; het was een zaal 
in Régence-stijl met een wandversiering van gobelins. Een derde Hofzaal werd 
geschilderd door Jac. Buys (1724-1801), een vierde door Pieter Barbiers (17171780) 
; zalen waarin de Franse klassieke tragedies vooral tot hun recht kwamen. 
(Daar. de heren van Nil bij De Lairesse aan huis vergaderden, mag men veronderstellen, 
dat zijn aanwijzingen voor de schilderkunst ook de toneelspeelkunst hebben 
beinvloed.) 
Het is tegen zo'n traditionele achtergrond dat een speler als Punt, evenals spoedig 
Isaák Duym, in wie Punt een tegenspeler vond, een briljante individuele pres 

naar voren bracht. Onze klassicisten volgden met hun smaak voor persoon--tatie 
lijke virtuositeit het voorbeeld der Romeinen; dit stond ensemblekunst als die 
der Grieken in de weg. Wel lette men erop, dat de stemmen bij elkaar pasten. 
Wat de toeschouwer wenste te zien en te horen was de uitbeelding van een algemene 
levenswaarheid; hij wilde helden bewonderen, die streden voor recht en 
waarheid, voor vrijheid en verdraagzaamheid, voor eer en geweten. Naar het voorbeeld 
van Corneille werd men zo door het toneel opgewekt tot deugd. 
Punt heeft voor zijn toneelspel veel geleerd van Cornelis Bor, de kastelein van 
de schouwburg, die in 1730 eigenlijk al afgezwaaid was als speler. Deze had veel 
gereisd in België en Frankrijk, waar hij de jonge leerling van Molière had zien 
spelen, Baron; het was verheven, maar natuurlijke Franse toneelspeelkunst. De 
muziek van het vers leerde Punt van Michiel de Roode, een bekende Mecenas. 
Wanneer Punt en Duym in een adem worden genoemd heeft Isaak Duym (16961782) 
de reputatie meer beheerst te spelen dan de vurige, soms pathetische Punt. 
In 1733 trouwde Punt de knappe, sympathieke toneelspeelster Anna Maria de 
Bruyn (1708-1744), gevierd om haar stille spel en gevoelige voordracht, haar 
edele, natuurlijke eenvoud. Driemaal werd er een zoon geboren, maar alleen de 
jongste bleef in leven; de geboorte van een vierde kind kostte de moeder het 
leven. 
Hoogtepunt in de jaren van de toegejuichte jonge 'toneelprins' is het eeuwfeest 
van de schouwburg in 1738 geweest, de 7e januari van dat jaar. De directeur van 
de schouwburg, De Marre had voor de gelegenheid een zinnespel geschreven, dat 
als titel droeg Eeuwfeest van den Amsterdamschen schouwburg; Jacob de Wit 
schilderde een nieuw decor. Een viertal prenten geven ons nog een indruk van 
de grootse show van deze revue: een Poëtische Hel met uit het eerste toneel: de 
samenzwering van vijf ondeugden tegen de Schouwburg; het Bos nwt een scène 
tussen de lachende Momus en Melpomene en Thalia; de Zonnehof (van Jacob 
de Wit) waarin Punt als Apollo verschijnt tussen de vier elementen; de Zangberg 
als achtergrond voor tal van allegorische figuren. 
`Het was een kleurig en fraai kijkspel; Anthonius Vivaldi had er muziek bij 

203 


gemaakt. Iris, de jonge Hendrina van Thil, het mooiste en bevalligste meisje, 
toen aan het tooneel, daalde en rees in de 'wolk'; de Ondeugden verdwenen in 
den grond; er werd gezongen en gedanst, in het laatste tooneel zelfs door twee 
weeskinderen en twee oude lieden, de beide instellingen ten bate waarvan werd 
gespeeld, vertegenwoordigend.'6 
Verder had Pieter Langendijk voor de gelegenheid een treurspel van Deschamps 
vertaald, Julius Cesar en Cato, dat werd opgevoerd met Punt als Cato, Duym 
als Cesar en Punts vrouw als Porcia. 
Wel bezat de schouwburg reeds veel 'kunst-en vliegwerk naar de Italiaansche 
manier' als zinkluiken voor verschijningen uit de onderwereld, een aan-en afrollende 
zee, een neerdalende en openschuivende wolk, watervallen, zweeftoestel 

zonnewagen en Medea's luchtschip, maar dit eeuwfeest spande de-len, Faétons 
kroon als apotheose van het klassiek genre naar de smaak der grote massa. 

De eerste tien jaren van Punts optreden waren de gloriejaren van zijn carrière. 
Het schouwburgrepertoire bleef vrijwel traditioneel, afgezien van enkele nieuwe 
stukken als Voltaires Brutus, vertaald door Feitama (1735), jan de Marré's Jacoba 
van Beieren (1752,/53, geschreven onder invloed van Voltaire's Adelaide du 
Guesclin, en Marcus Curtius, eveneens van De Marre (1734). Punt speelde vooral 
Corneille, ook wel enkele oorspronkelijke stukken van de vrome Doopsgezinde 
Claas Bruin (1671-1731). 
In mei 1744 is Punts vrouw gestorven, de charmante, intelligente en begaafde 
toneelspeelster, tevens danseres. Punt trok zich dit verlies erg aan en hij verliet 
in 1745 het toneel als 34-jarige, naar hij meende, voor altijd. Hij besloot zich 
aan de grafische kunst te wijden: v.n. plaatwerk voor boeken naar bestaande tekeningen, 
portretten, bijbelse voorstellingen, kaartwerk, stadsgezichten, enz. Het 
is serieus, technisch verantwoord werk, zoals het nog in 1970 herdrukte boek 
over Zaanse molens: het `Groot Volkomen Moolenboek of Nauwkeurig ontwerp 
van Allerhande tot nog toe bekende soorten Moolens, door Leendert van Natrus 
Moolenmakersbaas van de Ed. Oostindische Compagnie te Amsterdam, Jacob 
Polly, Moolenmaker te Saardam en Cornelis Van Vuuren, en zeer nauwkeurig in 
het trooper gebracht door Jan Punt.' (1734) 
Wanneer hij zelf tekeningen maakte, waren het meestal klassicistische composities, 
die de door hem zeer bewonderde Jacob de Wit voor hem verbeterde. Een 
tijdlang volgde hij de bekende boekillustrator Picart na, later Gravelot, waardoor 
een verfijnde Franse stijl herkenbaar wordt met aandacht voor het detail en 
veel contrast van licht en schaduw. Uit literair-historisch oogpunt is hier zijn 
smaak voor het Engelse boek vermeldenswaard: in 1743 maakte hij illustraties 
naar Gravelot voor Richardsons' Pamela en Fieldings' Tom Jones, in 1754 voor 
een Franse vertaling van Pope's werken. 
Hij is in 1748 hertrouwd met Johanna Maria Chicot, de dochter van de kunstverkoper, 
lettergraveur en cameesnijder Jacob David Chicot, kleindochter van 
de graveur Gole. Punts zoontje was toen zeven jaar. Uit dit huwelijk is in 1750 
een dochtertje geboren; zij was `in de zinnen gekrenkt'; enkele jaren later horen 
we nog van een zoontje, maar dit kind stierf op jeugdige leeftijd. 
Voor de schouwburg was met Punts voorlopig afscheid een nieuwe periode aangebroken 
en wanneer het de graveur-oud-toneelspeler in 1753 te machtig wordt 
en hij naar het toneel terugkeert, blijkt niet alleen, dat hijzelf moeilijk de oude 
roem terugvindt, maar ook dat nieuwe ideeën zich ontwikkelden. 

204 


Nog altijd is weliswaar voor de regenten Nil Volentibus Arduum gezaghebbend, 
zijn bijbelse toneelstukken uit den boze., zodat men van Vondel slechts Faëton 
en Palamedes geeft; nog altijd vertaalt men uit het Frans de stukken der groten 
en der minder groten; nog altijd trekt het Nederlandse historiestuk volle zalen, 
evenals het ook in Engeland populaire realistische gruwelstuk, maar er schijnt 
een vraag te komen naar ontroering. Typerend is, dat Punt in 1753 in zijn succes


stuk Achilles voor het eerst een zwijgende scène invoert: later, tot na 1800 bij 
Snoek blijft deze `schilderachtige' pantomime, de bewapening van Patroclos `à vue' 
een diepe indruk maken. 
Mag men hier van een zekere Engelse invloed bij Punt spreken? Het is niet 
onmogelijk dat de roem van de grote Engelse toneelspeler David Garrick (17161779) 
hier doordrong. Deze was afkomstig uit een Frans-Normandisch geslacht 
La Garrique, dat na de herroeping van het Edict van Nantes naar Engeland gevlucht 
was. Garrick had zijn groot succes in 1741 in de rol van Richard III te 
danken aan zijn ongekunstelde voordracht. Hij was het ook die de stukken van 

Shakespeare weer in de smaak van het publiek bracht. (Zijn stoffelijk overschot 
werd in de Westminster Abbey aan de voet van het gedenkteken van Shakespeare 
bijgezet.) 

Hoe het ook zij: als Punt een ontroerende stilte laat spreken, betekent dit in feite 
duidelijk romantische smaak voor het drama. Toch zal niet hij het zijn, die voor 
het toneel de nieuwe richting aangeeft. 

In 1746 had een jonge bewonderaar van Punt, die bovendien zijn leerling was 
in de teken-en graveerkunst van 1742 tot '48 en van 1752 tot '53, de rol vervuld 
van Claudius in Van der Hoevens draak De doodelijke minnenijd. Het was het 

debuut van Marten Corver (1726-1793) die zich zal ontplooien als een eerste-klas 
toneelspeler en een modern regisseur, een functie die nog geschapen moest worden. 
Hij vormt een scherp contrast met de ouderwets geworden Punt, die tegen 
deze jonge kracht op den duur niet opkon. 
Aanvankelijk ontstond er tussen deze twee figuren een zekere `jalousie de métier', 
die tot rivaliteit uitgroeide; het conflict spitste zich in de loop der jaren 
toe tot een verdringen van elkaar en het inslaan van verschillende wegen, hoewel 
er ondanks de grote tegenstelling iets bleef hangen van het respect voor elkanders 
persoonlijkheid. Punt was intussen in 1755 inwonend 'kastelein' van de 
schouwburg geworden. 

Corver is de slanke, modieuze, moderne `petit-maitre', wenst dit ook te zijn, als 
bewonderaar van Frankrijk, Franse manieren, Franse opvattingen, Franse toneel 

Hij ziet in Voltaire de briljante vertegenwoordiger van zijn tijd. Hij wil als-stijl. 
deze filosoof zijn, brengt godsdienstige principes op de helling, al was het alleen 
om een geanimeerde discussie in te leiden in intellectuele en mondaine Haagse 
kringen. Als toneelleider treedt hij autoritair op om er zelf autoriteit mee te 
verwerven. Voor hem bestaat geen voordracht van de Hollandse heldentoon meer, 
geen heroische speeltrant, geen zangerig reciteren. Hij wenst eenvoudig en natuurlijk 
spel, zoals Marmontel (1723-1799) dit had toegelicht in de Encyclopédie 
sub voce Déclamation. 
Nog voordat hij in de jaren '62-'63 in Parijs persoonlijk kennis had gemaakt met 
wat daar leefde onder de moderne toneelartiesten als de beroemde Mlle Clairon, 
was hij reeds vervuld van haar streven. Ook hier drong, dus door, dat de vaste 
kostuums afgeschaft moesten worden en vervangen door de bij de situatie passende: 
in 1760 kreeg Achilles voor het eerst een nieuw kostuum à la Grecque. 

205 


In 1762 baarde veel opzien, dat Karel de Stoute verscheen in een 16de-eeuws 
kostuum. 
Ook wat -de inhoud der drama's betreft, vraagt men naar vernieuwing. Het eerste 
burgerlijke drama, waarin dus eigentijdse mensen optreden in een natuurlijke 
situatie, was een vertaling naar Voltaire in 1759: De wedergevonden Zoon. Het 
volgend jaar kwam Van der Winden met De Vrienden; het was het eerste en 
tevens het laatste Nederlandse burgerlijke drama. De vernieuwing, beoogd door 
Diderot en Mercier. had hier voorlopig nog geen groot succes, hoewel de eerste 
werd vertaald door Betje Wolff. Na enkele jaren komt het nieuwe genre echter 
toch in de mode, vooral door veel vertalingen uit het Duits. Bij de viering van 
het 125-jarig bestaan van de schouwburg in 1763, die met minder gala-vertoon 
gepaard ging dan een kwart eeuw tevoren, werd Polyeucte vertoond, waarbij 
vooral het menselijke naar voren kwam. 
Het verlangen naar uitbeelding van wat men zelf beleeft of kan beleven ziet men 
ook in de dramatische bewerking van de 'affaire Calas' van 1767. Ze is van 
Cornelis Hoogeveen (1740-1792), die persoonlijk een groot vereerder van Voltaire 
was. Het stuk werd in het Frans vertaald; Mercier acht het voor zijn toekomstdroom 
in het jaar 2440, dus na zeven eeuwen, zeker nog bijzonder geschikt 
voor de opvoeding der jeugd. In 1782 en 1784 volgden nog tweemaal een bewerking 
naar het Duits over dit onderwerp (z. Te Winkel). Voltaires pleidooi voor 
de verdraagzaamheid op de planken ontroerde zijn tijdgenoten meer dan al zijn 
toneelstukken, die hij zelf zo belangrijk achtte. 
Ideéel streven naar actualiteit werd ook uitgedrukt in de dramatiek der Van Harens, 
maar Corvers poging met stukken van Onno Zwier werd niet met succes 
bekroond. 
Als regisseur volgde Corver overigens eenzelfde lijn, die tot typering van het 
menselijke zou-leiden. Hij was de eerste, die het repeteren invoerde, en kon door 
het geven van aanwijzingen deze richting beïnvloeden. Bovendien had hij met 
Punt gemeen, dat hij het grote belang van de schilderkunst voor het toneel inzag; 
alleen hij ging verder, hij ensceneerde `schilderachtige groepen', waardoor een 
einde kwam aan de hiërarchische opstelling van de plaatsing der spelers op het 
toneel, ontstaan uit de hoofse sfeer der 17de eeuw. 
Deze toneeltechniek, in het algemeen gericht op typering van personen uit het 
voorgestelde stuk en persoonlijke typering van de acteur, verklaart de blijvende 

belangstelling voor Molière's drama's, waarin een vrek, een mensenhater, een 

huichelaar voor ogen worden gesteld die het leven van elke dag kunnen illus


treren. 

De brand van de schouwburg 

Een nieuwe dramatische vorm was in opkomst: het drama, dat nadruk -kreeg 
door de muziek. De Vlaming Neyts, die met zijn operagezelschap een serie voor 

zou komen geven op 9 mei 1772, zou, toen het eigenlijke-stellingen in Amsterdam 
seizoen twee dagen tevoren was afgelopen, de 11e in de Amsterdamse 
schouwburg dit genre introduceren. Als gevolg van moeilijkheden met de ver 

werd die avond in een zeer korte tijd het gehele gebouw in lichter laaie-lichting 
gezet. Er waren 18 doden te betreuren en veel kunstschatten gingen verloren, o.a. 
een grote schilderijenverzameling van Jan Punt en zijn eigen teken-en graveerwerk, 
ook zijn schilderwerk; hij was in 1766 begonnen te schilderen. Bekend is 

206 


het woord, dat hij tot zijn vrouw sprak: `Kind, wij hebben zo dikwerf die groote 
zielen, die door hunne rampen gedrukt, echter boven het geval verheven bleven, 
op het toneel verbeeld: laat ons nu tonnen, dat wij het wezendlijk zijn, en er 
niet meer van spreeken.' 
Hij richtte zich daarbij tot zijn derde vrouw, de 44-jarige Catharina Elisabeth 
Fokke (1728-1791), met. wie hij sinds 20 maart getrouwd was, nadat hem in 
1771 Johanna Maria was ontvallen. Catharina Fokke was jarenlang zijn medespeelster. 
Heeft zij, die 17 jaar jonger was dan hij begrepen, hoezeer zijn uit 

zijn gehechtheid aan het klassieke drama getuigt? -spraak over de ramp van 
De brand in de schouwburg betekende in zekere . zin de afsluiting van een tijd 

moedige Punt, die bovendien vader was van een zoon, die zijn weg niet-perk. De 
kon vinden en van een 'zwakzinnige' dochter, die eenmaal in een gesticht zou 
eindigen, zouden nog vele moeilijkheden wachten. 

Enkele aspecten van het schouwburgleven na de brand in 1772 

Het bruuske, rampzalige einde van de nog in 1665 vernieuwde schouwburg, 
wekte grote ontroering en ontsteltenis; van de zijde der strenge calvinisten ook 
verontwaardiging, als zou men de ramp moeten beschouwen als een straf van 
God. Was het niet beter maar geen nieuw gebouw weer te laten verrijzen? Tal 
van voor-en tegenschriften zagen hierover het licht. Betje Wolff schreef er haar 
Zedenzang aan de Mensenliefde over, die laat zien, hoe zeer de cultus van het 
gevoel, met afwijzing van de koele rede, reeds mode werd. Grondstelling van 
haar betoog is de negatie van het verwijt der tegenstanders : 

Hy, die naar 't Schouwburg gaat, bereidt zich niet ter dood, 

(waarbij niet de nadruk heeft)
Ik stem, welmeenenden, ten vollen in uw' reden! 
Maar weet gy, of hy, die zyn sterflyk oog hier sloot, 
Zich niet bereidt had om den hemel in te treden? 
'k Verdenk de oprechtheid van uw strenge uitdrukking niet. 

De Waereld is niet schoon in 't afgaen onzer jaarenlMaar, als ons speelend oog 't all' met verrukking ziet; .. . 
Geloof me, ik ben in 't Menschlyk hart niet onervaarenl' 

Na deze moedige inzet prijst de predikantsvrouw de Amsterdamse schouwburg: 

`Hier was Thalia warsch van laffe en vuile Klugten. 
Hier toonde Melpomeen' ons, dikwyls, onzen pligt; 
Ontving zy voor de deugd ontroering, traanen, zuchten. 
Belette ooit deeze Kunst, uit haaren eigen aart, 
Hem, die zich aan haar wydt, een eerlyk man te weezen? 
Is Duim, de schrandre Duim, niet ieders achting waard? 
Word weêrgalooze Punt van Braaven niet gepreezen? 
Wat zegt het, in wat kleed men zedelessen leert? 
Die de eer der Deugd betragt op Kansels, en Toneelen, 
Verdient hy de achting niet van een, die Haar waardeert? 
Hier zag men, ...wat? ... hetgeen men dagelyks ziet speelen 
Op 't uitgestrekt tooneel der Waereld. 'k Weet niet, of 
De Meesterstukken van Moliere hier min behaagen 
Dan in zyn Vaderland; dit wel, dat zy den lof 
Van elk, die reedlyk denkt, verdienen weg te draagen. 
Hier nam men schyndeugdsvriend 't bedrieglyk masker af. 


207 


Het laffe Jonkertje kon hier zich zelf beschouwen. 
't Was hier, Coquettes, dat me u, vrylyk, lessen gaf. 
Hier leerde men de Jeugd niet ligtlyk te vertrouwen. 
Andreas! nimmer scheen de Deugd voor ons zo schoon, 
Dan in U. Meenig ging, door u verbeeterd, heenen! 
Wat hebt gy menigmaal, d weergevonden Zoon! 
Het eerlyk hart geroerd, en 't staarend oog doen weenen. 
Ik spreek van Mahomet, of Polyeucte niet; 
Ik zal, Corneille! thans niets van uw Cinna spreeken; 
Myn geest is overstelpt, door 't bittre zielsverdriet, 
Daar 't' volkryk Amsteldam als onder ligt bezweeken.'a 


In dit gedicht wordt Corver niet genoemd. Toch heeft de schrijfster zijn talent 
begrepen en hem bijzonder gewaardeerd, meer zelfs dan Punt, wiens spel ze niet 
genuanceerd genoeg oordeelde, maar uit tactisch oogpunt heeft ze hier de steeds 
zijn godsdienst trouw gebleven Punt genoemd in plaats van de moderne filosoof. 
Bovendien was het pleit voor Corver nog niet geheel beslecht; als er graderingen 
van eenzaamheid bestaan, dan is die van de laatste nog groter geweest bij zijn dood 
dan die van Punt, die o.a. in Simon Stijl een bewonderend biograaf kreeg. 

Op 15 september 1774 werd een nieuwe, nog altijd houten schouwburg, ingewijd 
met een allegorie Inwijding van den Amsteldamschen Schouwburg van de orkestmeester 
Bartholomeus Ruloffs en met Jacob Simonszoon de Rijk van Lucretia 
Van Winter-van Merken.? Intussen was Punt, wiens huis en hof met de brand 
was verwoest, waardoor hij zijn plaats als kastelein nu ook niet meer had, naar 
Rotterdam gegaan en een ogenblik leek het erop alsof hij daar de directie van de 
schouwburg in handen zou kunnen nemen. Als vernieuwend element koos hij tot 
ideaal: de opvoering van bijbelse spelen. Het lukte niet, ook door gemis aan 
goede speelkrachten. In de herfst van 1773 was de directie in handen van enkele 
Rotterdamse heren. 
Corver, die in 1765 in Den Haag een eigen theater had laten bouwen, kon zich 
na de brand hier terugtrekken, speelde echter ook wel in andere steden. Wanneer 
nu in 1776 in Rotterdam een nieuwe schouwburg wordt geopend, wordt Corver 
tot directeur benoemd. Nog. steeds hoort men van kritiek op zijn speltheorieeën, 
maar men is er zeker van, dat hij goede spelers weet te vormen. De achteruitgezette 
Punt kreeg er in Rotterdam toevallig nog enige tegenslag bij en op 19 
maart 1777 wordt hij op straat gezet. Hij keert terug naar Amsterdam, om zich 
aan de graveerkunst te wijden. Hij heeft in deze jaren o.a. de Katechismus der 
Natuur van J.F. Martinet, Van Alphens Proeve van kleine gedichten voor kinderen, 
ook enkele Zedelijke tooneelspelen geillustreerd naar tekeningen van J. 
Buys. Hij richt een Dichtlievend Welspreekend Genootschap op, waar onder zijn 
leiding voordrachtkunst wordt beoefend en geniet daarin een zekere voldoening. 
Ook Corver werden de moeilijkheden in Rotterdam niet bespaard. Als hij in 
1779 de deur achter zich heeft dichtgeslagen na zijn afscheidsstuk De zwaar 

Engelsman is het twee jaar daarna, dus in 1781 ook gedaan met toneel-moedige 
in Rotterdam; de schouwburg wordt voorlopig gesloten. Corver eindigde pas 
definitief zijn carrière in 1783 in Leiden, waar hij voor het laatst optreedt als 
Cato. Zijn ideeën weerspiegelen zich in twee tijdschriften, De Tooneelspelbeschouwer 
van 1783 en De Tooneelspelbeoordeelaar van 1784. (In 1782 bleek 
Corvers leerling, Carel Passé, nog onderwerp voor heftige aanvallen op zijn 

208 


speelstijl.) Van Corver zelf zijn de 'Tooneelaantekeningen' van 1786 een kritisch 
antwoord aan Simon Stijls bewondering voor Punt. 
Intussen groeit langzaamaan de smaak voor het ernstig spel in proza, het roman 

het democratische, het revolutionaire, ook het primitieve en het bar--tische, 
baarse, en de verering voor Shakespeare. Daarnaast ontwikkelt zich de voorkeur 
voor de opera en de opera-comique, die op het eind der eeuw soms een ernstige 
concurrente betekent voor het louter gesproken toneelspel.` 

De Opera 

Het muziekdrama is van Italiaanse oorsprong en dateert uit de 16de eeuw. De 
vormen worden omvangrijker in de 17de eeuw en het genre bereikt ook West-
Europa. Monteverdi en Lully weten solo, koorzang en ballet tot een harmonisch 
spel te verenigen; men vindt componisten van kerkelijke oratoria èn opera's, 
muzikale scheppingen, die elkaar sons schenen te beïnvloeden. Op het eind der 
17de eeuw was men ook in Nederland met opera's begonnen. L. Buysero had in 
1680 De Trium f eerende Min gedicht, waarvoor Carolus Hacquart de muziek had 
geschreven, maar men weigerde in Amsterdam de opera op te voeren als te 
werelds spel. In 1686 schreef D. Lingelbach een paar zangspelen, die gespeeld 
werden `op de Nederduitsche opera te Buiksloot'. Echter na 1687 is er geen 
Hollandse opera meer vertoond in de Amsterdamse schouwburg vóór de nieuwe 
geestdrift ervoor in de 18de eeuw. 
Het aantal kleine opera's aan de verschillende Europese hoven is in deze eeuw 
legio. Ze zijn vaak gemaakt naar gegevens uit de klassieke godenwereld, maar 
bezitten sinds de Fransman Campra (1660-1744) althans de originaliteit, dat 
gelet wordt op de eenheid der handeling van het geheel, met begeleiding van 
zang en dans. Men heeft in deze tijd van galanterie in de hofsfeer, van smaak 
voor het galatoilet en schertsende flirt, van luchthartige opvattingen over de 
liefde, misschien te weinig onderkend, dat juist op dit terrein hartstochtelijk 
werd gezocht naar een 'theologie der liefde', zoals Antoine Watteau dit uitdrukte 
in zijn schildersvisie, een typische ernst en puurheid bij veel liefdesschijn en 
liefdesverraad. Watteau's Embarquement pour Cythère heeft als eigenlijke titel 
Pèlerinage pour Cythère, wat er de wuftheid aan ontneemt, maar wat zijn idealistische 
opvatting en die van zijn eeuw wat het huwelijk betreft het beste 
karakteriseert.° 
De grote opera uit deze tijd, Rameau's Les Indes galantes, Gluck's Orphéc, Obéron,
1 ° Mozarts Die Zauberflöte en Beethovens enige opera Fidelio van 1805, hebben 
alle de huwelijksliefde in haar pure vormen tot onderwerp. De bovengenoemde 
`Trium f erende min' is een eigentijds ideaal, dat zich los van en naast de ouderwets 
geworden Olympische liefdesaffaires ontwikkelt. 
Een meer populaire en minder dure vorm is het zangspel, afgewisseld met dial 
og, de opéra-comique. Zo'n als tussenspel bedoeld drama hoort aanvankelijk 
thuis in Napels, het is de opéra-buffa. Dit nieuwe tussenspel danken we vooral 
aan Rousseau. Hij schreef reeds in 1752 een kleine komische opera Le devin du 
village, eigenlijk een speelse herdersflirt `van vlees en bloed', d.w.z. alsof de 
ontrouwe herder uit het naastbijzijnde dorp kwam. Dit luchtig spel ter ere van 
het eigentijdse gave, eenvoudige landleven, is tegelijkertijd een persiflage van de 
cóquetterie ten hove; overal waar deze gedemythologiseerde herderskout werd 
gespeeld beleefde het kleine drama trouwens een ongehoord succes. Rousseau 

209 


spreekt in zijn Confessions van jaloezie en grote moeilijkheden daarna. Enige 
jaren later (in 1762 of 1766) schreef hij, althans voor een deel, Pygmalion, deze 
keer stil spel, begeleid door muziek. In een recent artikel wordt verondersteld, 
dat Rousseau op deze wijze eigen leed afreageerde.11 Vast staat, dat de romantische 
literatuur, die op weg is psychologische beschrijving te worden, graag het 
echt beleefde tot onderwerp neemt, nadat ook de rede de zin voor realiteit had 
bevorderd. 
Werkelijkheid was eveneens geweest de tekst van De Deserteur, het tweede korte 
muziekdrama, dat het gezelschap van de Vlaming Neyts op 11 mei 1772 opvoerde, 
toen de beruchte brand uitbrak. 
Het gegeven is van Sedaine (1719-1797)1$ en de muziek van Monsigny (17291817). 
Een jong soldaat, die in de veronderstelling leeft, dat zijn verloofde Louise 
hem in de steek heeft gelaten, deserteert en wordt ter dood veroordeeld. Het 
meisje zoekt hem op om hem te zeggen, dat hij zich heeft vergist; zij verkrijgt 
van de koning gratie voor hem. 

1 

Le comte Louis-Philippe de Ségur vertelt in zijn interessante -boek over de herinneringen 
betreffende de regering van Lodewijk XVI, hoe hij als jongen van veertien 
jaar met zijn ouders in 1767 tijdens legermanoeuvres in tegenwoordigheid 
van Lodewijk XV de geschiedenis van de deserteur heeft meegemaakt, waarbij 
zijn eigen moeder voor de voeten van de koning om gratie voor deze sympathieke 
jongeman had gesmeekt. Later had Sedaine hem verteld, dat dit geval hem tot 
inspiratie voor Le Déserteur had gediend." 
Niet alle korte muziekdrama's hebben dit prille, naieve karakter; ook het melo


drama en het grandioze kijkspel kreeg , hier zijn subtiele en goedkope kansen. 
Men leze er. Betje Wolff op na in Willem Leevend, wanneer ze Grétry's muziek


drama naar Marmontel van 1771, Zemire en Azor, in 1784 opgevoerd heeft 
gezien (het was in dit jaar dertien maal achter elkaar als nastuk gegaan) : `Azar 
is hier scheering en inslag. De Decoratién zyn nog al fraai: maar het Paleis, of 
de Kroonzaal van Azor, heeft veel van een stuk uit een Sintnicolaas-Winkel, dat 
men een verlicht Perspectief, noemt: en toen de Vorstelyke Persoonen met de 
Familie er ook in zaten, hadden zy veel van een half douzyn suikere Poppen in 
Gala-Kleederen... Neen, (...) Dan, liever de Deserteur, Opera! Jongen, die heb 
ik onlangs, naar eene goede overzetting, zien 
-
speelen; maar zoo, dat ik waaragtig 
al myn onoverkomelyke zwaarighecien tegen de Operaas voelde wegglippen. De 
Louise wierd onverbeterlyk gespeeld', enz. (Boek 6, 266). 
De vertaling, waarover zij spreekt, is van de Amsterdamse orkestmeester. Ruloffs 
van 1782. 
Het moralistisch element heeft het ten slotte gewonnen van het spectaculaire, 
blijkens een vergelijking der opvoeringen van -deze beide successen der romantiek 
in de revolutiejaren en verder de gehele 19de eeuw: door. 
Het eigenaardige is, dat de komst van de opera bezegelt, dat het conflict Punt-
Corver eindelijk ongeveer uitgewoed is: de aanhangers van Punt, . die de gezongen 
declamatie voorstonden, voelden veel voor deze nieuwe vorm van het -gezongen 
drama, terwijl de aanhangers van de eenvoudige en natuurlijke voordracht, wanneer 
ze dit wilden, zich hierin ook konden uitleven. 
De opera was in wezen een triomf van de barok, die aanvankelijk voor het toneel 
zowel bij ons als in Frankrijk met waardig gebaar , was afgewezen, maar in het 
16de-eeuwse Engeland naar het voorbeeld van Italiaans 'kunst-en vliegwerk' uitbundig 
was begroet; met de bewondering voor Shakespeare (1564-1616) en voor 

210 


Engeland in het algemeen, herleeft de smaak voor bont vertoon van pre-klassicisme. 
Bovendien: wie zou de romanticus niet begrijpen, die zwaarmoedige gepeinzen 
en sentimentaliteit thuislatend, in verrukking een twaalftal rijk-gevarieerde 
scènes van Obéron gretig geniet, daar dit zijn neiging tot het exotische, het fantastische, 
het sprookje en de moraal op zo'n sublieme manier bevredigt? 
Ook een politieke opera als Le manage de Figaro naar het ophefmakend toneelstuk 
van Beaumarchais moet de geestdrift voor het genre hebben beinvloed. 
Er is slechts één Nederlands werk als zodanig te vermelden: Oedipus op Kolone 
van 1799. (De begaafde Italiaanse operacomponist Antonio Gaspare Sacchini 
(1730-1786) had een manuscript van 1785 nagelaten met dezelfde titel). 

De opleving van het toneel na 1780 

Toch ging de eigenlijke richting van het schouwburgleven onweerstaanbaar naar 

Corvers stijl van eenvoud en gevoelsexpressie; noch aanwezigheid van muziek, 
,noch romantisch fel-beschilderde coulissen zouden dit kunnen belemmeren. 
Het eclatante aspect van het schouwburgleven in de laatste decennia der 18de 
en de eerste der 19de eeuw danken we in de eerste plaats aan het voortreffelijke 
spel van grote acteurs en actrices als Johanna Cornelia Ziesenis-Wattier (17621827), 
echtgenote van een bekend architect uit die jaren, Andries Snoek (17661829), 
Ward Bingley (1757-1818), het echtpaar. Sardet en nog enige anderen, 
ook de begaafde Johannes jelgerhuis (1770-1836) niet te vergeten. 
De eerste, dochter van Franse ouders (de vader was een Haags dansmeester, de

-

moeder een de Bourghelles de la Vacquerie) , had als vijftienjarig meisje in Rotterdam 
gedebuteerd. Zij had geen intellectuele ontwikkeling genoten, maar bezat 
een geniale intuitie. Zij genoot de eer in 1806 te Parijs te worden uitgenodigd 
om in de Comédie Française samen te spelen met de grote Franse toneelspelers, 
onder wie de beroemde Talma (1763-1826). Later zou Napoleon bij zijn bezoek 
aan Amsterdam haar de grootste actrice van Europa noemen. 
In de tweede plaats heeft de hernieuwde belangstelling voor de klassieken gestimuleerd 
tot grondige vernieuwing van de kostuums op het toneel en een inleving 
in de klassieke onderwerpen. Men voelde voor de schone nieuwe vorm van het 
klassieke repertoire. 
Jelgershuis, die behalve toneelspeler, ook tekenaar en schilder was, publiceerde in 
1827 een belangrijk werk, dat hij reeds had geconcipieerd in 1824, getiteld 
Theoretische lessen over de Gesticulatie en Mimiek. Eigenlijk is zijn boek een 
samenvatting van wat in de 18de eeuw was gegroeid als synthese van oude en 
nieuwe- standpunten. Zijn theorie der bewegingen berustte op de leer der contrasten, 
die voor het eerst is vermeld bij Carel van Mander in zijn Schilderboeck 
van 1604, waarnaar. Punt, Corver en Stijl zich ook hadden gericht. Evenals men 
in Van Manders tijd in de schilderkunst licht en donker in tegenstelling tot elkaar 
accentueerde, moesten de bewegingen der ledematen telkens contrast vormen, dus 
het hoofd anders gericht zijn dan het lichaam, voeten en benen tegengesteld enz. 
Het is een 'Histronica-const', die reeds in de Oudheid is te vinden. Ook in de 
beeldhouwkunst had men een zelfde schone houding kunnen constateren bij 
Raf aél, Michelangelo en Rubens, die men zich thans tot maatstaf koos voor goed 
toneel. 
Het publiek, dat deze toneelspeelkunst op zeer hoog niveau kwam zien, was in 

211 


het algemeen luidruchtig en ongemanierd als weleer; slechts doodstil wachtte 
men de komst van een uitzonderlijke figuur als Mevr. Ziesenis-Wattier af. 
Enkele regels in dramatische vorm geven in Willem Leevend een momentopname 
van de jonge toeschouwer, die meer kwam om gezien te worden dan om te zien: 
kapsel en lint in de modekleur puce van de `beeldig' mooie 'Juffrouw Wattier' 
maken meer indruk dan het treurspel, dat zo 'ysselyk' deed schrikken. (Boek 4,' 
brief dertien). 

Blijspel en klucht 

Totnogtoe kwam in hoofdzaak tragedie of ernstig spel aan de orde, in hoofdzaak 
naar Frans voorbeeld, maar ook het blijspel, in zijn korte vorm de klucht, ver 

enige aandacht.-dient 
Voltaire schrijft in zijn brief over de comedie aan de Engelsen, dat deze weliswaar 
een meer natuurlijk karakter heeft dan de tragedie, maar blijkbaar gemakkelijk 
ontaardt in erotische uitspattingen, vooral in de klucht. Hij vraagt zich af, waarom 
het hem meer voldoening geeft een klassieke tragedie der Ouden ter hand te 
nemen dan Plautus of Aristophanes. Het antwoord is: `omdat ik noch Griek, noch 
Romein ben'. De sprankeling van een treffend woord, de juiste toespeling in een 
bepaalde situatie, gaat verloren voor iemand, die de taal niet kent, terwijl hartstocht 
of heldenmoed, gebaseerd op overlevering of geschiedenis, ook wanneer 
het een vreemd land betreft, wordt begrepen. Het spel dat doet lachen zou dus 
van eigen bodem moeten komen. 
Nu is de klucht of het blijspel, zolang dit niet tot zedenspel uitgroeide, niet de 
sterke kant van onze 18de-eeuwse literatuur, al kon Langendijk met enkele stukken 
toch aardig meedoen, zoals hieronder moge blijken. Er is de oorspronkelijke 
Bruiloft van Kloris en Roosje, sinds 1707 het klassiek geworden nastukje van de 
Gijsbrecht van Amstel, maar een schrale oogst om de Nederlandse humor te 
vertegenwoordigen. Deze laatste openbaart zich eer in satirisch proza of dichtwerk 
dan in de dialoog. Toch is de Nederlander wel ontvankelijk voor de 'levensvisie, 
die zonder bitterheid gretig de dwaasheid der wereld onderkent en het leed 
voelt, dat die dwaasheid benadert',1` maar hij is geneigd vooral het tweede deel 
van deze uitspraak ernstig te nemen, evenals de Engelsen in de romantische 
periode. 
Molière werd zeer gewaardeerd; hij werd het meest van al wat over de grens 
kwam, vertaald, maar de vertaling boet vaak in aan luchtig spel en levendige 
repliek. Er ligt zelfs een zekere bekoring in de iets te zware didactische toets der 
Hollandse formulering, omdat ze daardoor een nationaal karakter kreeg, maar 
het is Molière niet helemaal meer. Misschien ligt, uit een gevoel van eigenwaarde, 
hierin ook wel enige kritiek op de geraffineerd badinerende toon uit de Franse 
sfeer van het hof der Lodewijken. Een enkel voorbeeld ter verduidelijking. 
De naam Tartu f f e werd wel Steiloor (bij de vertaler Schaak) ; les Précieuses ridicules 
Madelon en Cathos kregen de namen Dina en Bregt en haar buren Niet en 
Kaat (vertaling van De la Croix). Wanneer in l'Avare wordt gesproken van 'une 
tenture de tapisserie des amours de Gombaut et de Macée' vertaalt J. Pluymer: 
`een behangsel Tapyten daar de liefde van Jan Klaaszen en Saartje Jans in is 
uitgebeeld.) 
In Steiloor wordt een loflied op Willem III aangeheven, zoals de Fransman dit 
deed op de Zonnekoning. 

212 


 Soms is calvinistische invloed te onderkennen: Als de kerk in het gedrang kwam, 
schrapte men de zin, zo bv. die uit de Précieuses Ridicules: `l'amant doft voir au 
temple la personne, dont il devient amoureux'. 
Werd dus de lachende waarheid op het toneel van Molière zeer geapprecieerd, 
het is daarnaast vooral, zowel in Frankrijk als in Nederland, dat de Commedia 
dell'Arte zich ontwikkelt, die in de marionet Jan Klaassen misschien tot op de 
huidige dag een herinnering aan deze typisch satirische toneelvorm bewaart. 
Nog eens paste de 18de eeuw zich aan bij de geest der 16de, toen de Italiaanse 
comedie optrad met figuren als de lompe, doortrapte, later meer goedige boer 
Pulcinella, de magere, oude Pantalone, de quasi-geleerde oude Dottore en de 
goedmoedig-listige knecht Arlecchino (Harlekijn), die altijd voor zijn meestal 
jonge meester opkomt, vooral in diens liefdesstrubbelingen, maar die daarbij niet 
vergeet ook aan zichzelf te denken. Er zijn nog veel meer typen, de naieve Pedrolino 
(de latere Pierrot) die meestal de dupe wordt, de opsnijder Capitano, oorlogsheld 
op sokken, karikatuur voor de Spanjaard tijdens de tachtigjarige oorlog. 
Het was improvisatiekunst, een vaag aangegeven tekst met enkele toneelaanwijzingen, 
die door gevatte toespelingen veel publiek trok, mede doordat er vaak 
goede spelers aan deelnamen. 
Deze Italiaanse comedie inspireerde voor een deel in Frankrijk Molière, Regnard 
en vooral Marivaux: twintig van diens dertig stukken waren voor dit toneel geschreven. 
Bij ons behield de schilderkunst van Jan Steen de herinnering aan enkele 
typen. Ook bleef wel een enkele Arlequinade in het Nederlands bewaard, 
maar door het plat karakter hoorde die toch vooral thuis op de dorpskermis naast 
de ouderwets geworden romantische stukken van Jan Vos. 
Betje Wolff wijst in de Grijzaard op de ontaarding van deze luchtige scènes, waar 

zout der fijne satire ontbreekt, die men in haar proza soms in een enkele-aan het 
zin tegenkomt om ons aan de rappe zinsnede van dit in oorsprong boulevardtoneel 
te herinneren. `Om die reden houde ik het met Arlequin, die zo dikwyls hy naar 
zyn huis ging zich voorstelde bestolen te zyn, zyn vrouw dood, of zyn dochter 
verleid te vinden — Kom ik dan thuis, zeide hy, hoe gelukkig vinde ik my dan — 
Ik vind alles, wat ik daar liet, ...' 
`Gy herinnert my de logica van Arlequin; hy, willende bewyzen, dat hy een groot 
dichter was, zeide: myn eigen oom heeft de inktkoker van madame Des Houi


lières geërfd'. 
`Zéér ben ik van Arlequin Architectes oordeel; die knaap wilde, in myne nieuwe 
stad, een heel klein zothuisje bouween, maar très très petit. Wel zei er een: 'dat 
zal niet voldoen aan het oogmerk. 't Getal der Gekken is très grand:' — 'Dat 
weet ik wel, zei hy, ik wilde er alleen Verstandigen in plaatzen, & de zotten in de 
stad logeeren.' (Misschien ontleend aan een anecdote uit de Lettres persanes van 
Montesquieu).16 
Arlequino kreeg in Frankrijk een nationale mededinger in Crispin. Het was een 
der personen uit l'Ecolier de Salamanque, dat in 1654 was geschreven door Scarron 
(1610-1660). De uitbeelding van deze geestige knecht door de acteur Raymond 
Poisson (1630-1660) (later door zijn zoon en daarna door zijn kleinzoon) maak


ten deze zeer populair, ook in Nederland. Evenals Arlequino trad Krispijn op in 
een andere vermomming. Uit het Frans werden vertaald: Kr. muzikant, Kr. 
poëet en officier, Kr. kapitein. In de 18de eeuw van Nederlandse oorsprong zijn 
Kr. baron en afslager, Kr. starrekijker, Kr. barbier, dansmeester, page en graaf, 
Kr. juffrouw en notaris. 

213 


Van 1754 is Krispijn filosoof, verschenen juist een eeuw na de creatie van de 
eerste Krispijn. Het doet denken aan Langendijks blijspel De Wiskunstenaars of 
het gevluchte juffertje (van 1715) zelfs in de namen Izabel en Anzelmus. Ook 
hier wordt holle en verwaande geleerddoenerij door de bekende toneelcriticus 
Simon Stijl aan de kaak gesteld; een vlot spel van jonge mensén zal daarmee een 
oude arlequinade kunnen doen herleven. 
Toen in Parijs als gevolg van een twist met het Thédtre italien een zekere Audinot 
in 1769 een marionettentheater had opgericht om daarmee spottend afbreuk te 
doen aan de Italiaanse comedianten, ontstond hieruit het thédtre Ambigue-
Comique, karikaturale creaties. Het had een groot succes en werd in Nederland 
nagebootst op de kermis of thuis na het diner. 
Al dit toneelspel in miniatuur is een uiting van de 18de-eeuwse geest van persiflage; 
comedie, die de tragiek van het dagelijks leven ontmaskert, dialoog, die 
dwingt tot luisteren, schildering in de vorm van een vluchtige karikaturale schets. 

Samenvatting 

Het dramatische genre der 18de eeuw toont meer dan het traditionele klassicistische 
der voorafgaande, een steeds duidelijker zichtbare uitbeelding van het concrete 
leven. Opvattingen over de inhoud, speeltechniek, enscenering en kostumering 
worden ontleend aan artistieke vondsten van de schilder, functie die de 
meeste leiders van het toneel zelf verdienstelijk vervullen. 
De nauwe band, die er bestaat tussen schilderkunst en dramatiek is niet nieuw 
en verbindt de 18de eeuw met de late middeleeuwen, toen men vooral in het 
noorden zich los maakte van de opvattingen der symbolische en dogmatische, 
byzantijnse opvattingen der iconografie en deze verving door meer realisme. Het 
minutieus onderzoek van Emile Male en Leo van Puyvelde toonde aan, dat de 
schilder van het toneel had afgekeken bij de uitbeelding van hemel en hel, van 
de duivel in de gedaante van verleider, die als kunstig gemaakt serpent met het 
hoofd van een vrouw om de stam van de boom was geslingerd, ofwel de gedaante 
van half draak, half mens vertoonde met zonderlinge maskerhoofden. De oude 
Jozef met lantaarn of kaars in de hand, dikwijls lachwekkend voorgesteld, de 
dramatische groepering, realistische ruwheid, nieuwe voorstellingen zouden eerst 
toneelscène zijn geweest. Er bestaat zelfs een enkel schilderij, waarop de namen 
van toneelspelers zijn vermeld. 
Het ziet er naar uit alsof de ontroeringskracht van het toneel eerst de schilder 
inspireerde tot uitbeelding van de werkelijkheid, terwijl twee eeuwen later de 
schilder opnieuw het toneel bezielt, als de toeschouwer ontroering en werkelijkheid 
vraagt. 

AANTEKENINGEN 

1 Voor dit beknopte overzicht is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: 
PROF. DR. G.S. OVERDiEP, Literaire stromingen van de tweede helft der 18de eeuw. College 
Groningen, cursus 1931/1932. 
DR. J.A. WoRP, Geschiedenis van het drama en van het toonel in Nederland, deel H. Groningen, 
1908. 


214 


DR. J.A. WoRP, Geschiedenis van den Amsterdamschen schouwburg 1496-1772, Amsterdam, 

1920. 
BEN ALBACH, Duizend jaar toneel in Nederland, C.A.J. van Dishoek, Bussum, 1965. 
BEN ALBACH, Helden, draken en . Comedianten, Uitg. Holland, Amsterdam, 1956. 
BEN ALBACH, Jan Punt en Marten Corver, (Nederlandsch Tooneelleven in de 18de eeuw). 
Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon N.Y., 1946. 


PROF. DR. J. FRANSEN, Les Comédiens f rancais en Hollande au XV1Ie et au XVII1e siècles, 
Paris, Champion, 1925. 
DR. H.J.A.M. STEIN, Boileau en Hollande, Diss. 1928/29. 
PROF. DR. F.W.S. VAN THIENEN, Een huis vol toneel, N.V. Drukkerij Trio, 's-Gravenhage. 


L. SIMONS, Het drama en het tooneel in hun ontwikkeling, 3 dln, My voor goede en goedkope 
lectuur, 1921. Amsterdam. 
C.N. WYBRANDs, Het Amsterdamsche tooneel van 1617-1772, Utrecht, Beyers, 1873. 
DR. H.E.H. VAN LOON, Nederlandsche vertalingen naar Molière uit de 17de eeuw, Diss. 1911. 
DR. BALTWENS, La tragédie f rancaise et le thédtre hollandais au 17e siècle, Diss. Paris, 1921. 
Met `gotisch' duidde men later graag romantische verhalen of poe-zie uit de middeleeuwen 
aan, of de literatuur die hierdoor werd geïnspireerd. 
2 SIMONS, a.w., deel I, paragraaf 10. 
3 De grote bewondering voor Corneille bij ons moet hiermee samenhangen (als ook elders). 
Men lette er daarbij op, dat Meyer en Pels Corneille als moderne figuur niet hadden begrepen. 
z. BALTWENS, a.w., blz. 247. 
Interessant in dit verband is ook wat Voltaire opmerkt in zijn Lettre sur la tragédie. Als de 
groten noemt hij Shakespeare bij de Engelsen, Vergilius bij de Romeinen, Racine bij de 
Fransen. `M. Addison est Ie premier Anglais, qui ait fait une tragédie raisonnable. Je Ie 
plaindrais s'il n'y avait mis que de la raison: Sa tragédie de Caton est écrite d'un bout à 
l'autre avec cette élégance male et énergique dont Corneille le premier donna chez nous de 
Si beaux exemples dans son style inégal.' 
En in de Dictionnaire philosophique sub voce gout (Tome 19, pag. 270 vlg.) 'Nous savons 
que Corneille, qui a mis de l'amour dans toutes les pièces, n'a jamais traité convenablement 
cette passion, excepté dans quelques scènes du Cid imitées de l'espagnol. Mais aussi toutes 
les nations conviennent avec nous qu'il a déployé un trés grand génie, un sens profond, une 
force d'esprit supérieure dans China, dans plusieurs scènes des Horaces, de Pompée, de 
Polyeucte, dans la derrière scène de Rodogune.' 
Voor de vele vertalingen van Corneille in Nederland, zie E. PICOT, Bibliographie Cornélienne, 
1876; in 1908 aangevuld door A. VERDIER en E. PILAY. 
4 Toen hij in 1668 Lod. Meyer als regent van de schouwburg opvolgde, werd hij voorstander 
van het klassicisme en ijverde voor de Franse regelmatigheid. Hij herzag De verloofde
de Konincksbruidt 
naar de principes van Corneille. z. BAUWENS, a.w., blz. 107 vlg. 
5 BEN ALBACH, Jan Punt en Marten Corver, a.w., blz. 65. 
6 De titel luidt: Zedenzang aan de Menschenliefde

de bij het verbranden des Amsteldamschen 
Schouwburg op den Xlden van Bloeimaand MDCCLXXII, Hoorn Tjallingius, 1772. 
Als tegenschriften verschenen hierop: Aanmerckingen op den zedenzang aan de Menschenliefde.


de. Utrecht, J. van Schoonhoven en Comp. 
De Waare Menschenliefdef -Bekker, door David Vol


de o f Tegenzang aan Mej. Elizabeth Wolff-Bekker,

merinck Abrahamsen. Amsterdam (Hendrik Willem de Bruyn?) 
Zedenzang aan de mensenliefde. Aenmerkingen op de zeden. Zuivere toetssteen. 
7 De burgemeesters hadden vier gecommitteerden benoemd, die het volledig bestuur over 
de schouwburg 'kregen. 
8 Men consultere voor repertoire en analyses van tal van toneelstukken, voor schrijvers van 
deze en artiesten der opvoeringen, de handboeken en bovengenoemde literatuurlijst. 
9 SAINT PAULIEN, `Antoine Watteau inconnu et trahi', La revue des deux Mondes, février 
1971, blz. 281-299. 
10 De componist was de Oostenrijker Paul Wranitzki; de tekst naar het gedicht van Wieland, 
verzorgd door de Engelsman James Planché van 1789. Weber heeft later in 1826 deze 


215 


opera uitgebreid. 
11 Neophilologus 1971. 
12 Het stuk is niet van Mercier, zoals dikwijls wordt vermeld. 
13 Le comte LOUIS-PHILIPPE DE SÉGUR, Souvenirs et Anecdotes sur le règne de Louis XVI, 
Paris, Fayard, z.j. 
14 Definitie SIMONS, a.w., blz. 66-69. 
15 In het Toneelmuseum te Amsterdam is een arlequinade bewaard, voorzien van prachtige 
tekeningen: Het Nieuw geopend Italiaans Toneel, vertonende de wonderlyke ziekte, bezwangerdheid 
en baringen van Arlequin, benevens de opvoeding van deszei f s Jongen Zoon. Getekend 
door G.J. Xavery, te Amsterdam by Petrus Schenk. 
De obscene geschiedenis heeft een typisch didactisch Nederlands slot. 
Arlequin Kom mon garson: zie days een A en dat een B 


Die Lettre noem die eens. Wat zek ze, is jou vergeten. 

Ma foil jou bin een gek; ken jou nou niet de C, 

Pas op zek, of de Gard die zel ze jou doen weten. 
Grysaard Niet haastig Arlequin, want alles heeft zyn tyd, 
Gy zult op zulk een wys den geest van 't' kind verdoven; 
Denk om Erasmus die na zeven Jaren vlyt, 
Het moey'lyk A.B.C. kwam in het end te boven. 

16 LEO VAN PuYVELDE, Schilderkunst en Tooneelvertooningen op het einde van de Middel


eeuwen, K.V.A., Gent, W. Siffer, 1912. 

PIETER LANGENDIJK 

25.7.1683 -18.7.1756 

Een toneelstuk, dat succes heeft, is een eendagsvlieg. Drama's uit voorafgaande 
eeuwen, die in de mode waren, zijn thans ofwel volkomen vergeten of komen 
slechts opnieuw in de belangstelling door een aantrekkelijke aankleding, door 
traditie, door intellectuele bevrediging. Op een enkele uitzondering na, heeft de 
tijd rigoureus de schifting gebracht van wat essentiële waarde had en wat was bestemd 
te verdwijnen. Het toneel van Langendijk behoorde niet tot het klassieke 
repertoire, niet tot het moderne burgerlijke drama van Diderot en Mercier, had 

weinig originele motieven tot onderwerp en toch heeft het een lang leven. Het 
blijft een groot genot een van zijn stukken met jonge amateurspelers te ontdekken 
en in te studeren. Wat was daartoe zijn geheim? 
Uit zijn levensloop was deze greep op de toekomst niet te voorzien. Hij werd in 

1683 te Haarlem geboren, maar verloor reeds op zesjarige leeftijd zijn vader. 
Zijn moeder verhuisde met hem naar Amsterdam, daarna naar Den Haag en 
opnieuw naar Amsterdam. In 1722 is Haarlem weer de woonplaats. Tijdens het 
verblijf in Amsterdam had hij onderwijs in tekenen, etsen en schilderen ontvangen, 
later werd hij kantoorbediende en dichter. Het was een treurige jeugd voor 
de jonge Pieter om met gelegenheidsopdrachten de kost te moeten verdienen en 
het zuur verdiende geld als sneeuw voor de zon te zien verdwijnen, omdat een 
onbeheerste moeder haar spilzucht botviert en aan de drank verslaafd is. In Haarlem 
tekent hij patronen voor damastweverij. 
Na de dood van zijn moeder in 1727 had er uitzicht voor hem kunnen zijn, maar 
waarom trouwde hij in 1728, dus toen hij de veertig reeds vier jaar was gepasseerd, 
een vrouw, die eveneens niet in staat was te sparen? Bovendien was zij 
dikwijls ziek en armoede was dus opnieuw troef. Zij stierf in 1739. 

216 


Wel had hij enig succes met het schrijven van , gelegenheidsgedichten en genoot 
hij de eer van 1721 tot zijn dood toe factor van de Haarlemse Kamer Trou moet 
blijcken te zijn, maar in 1747 was hij gedwongen een deel van zijn schilderijen, 
tekeningen en platen, van zijn boeken, en daarbij zijn huis en zijn tuin te verkopen. 
Het stadsbestuur vroeg hem stadshistorieschrijver te worden, waarvoor hij 
de vergunning kreeg gratis te mogen wonen in het Proveniershuis. Hij heeft dit 
werk tot zijn dood toe vervuld; het was toen nog niet beëindigd. 
Zijn gedichten laten wij hier terzijde; zij komen om hun traditioneel gehalte hier 
niet in aanmerking voor nadere vermelding. Met de lange lijst kluchten en blijspelen 
is het iets anders; elk werk op zich zelf verdient de volle aandacht om de 
talrijke trouvailles, zowel wat de inhoud betreft als de formulering in de taal. 
Ter wille van de plaatsruimte moet ik hier verwijzen naar de afzonderlijke uitgaven 
der stukken. Ik meen echter, dat het artikel van Prof. Dr. O.A. van Es over 
Langendijks klucht De Wiskunstenaars of 't Gevluchte Juffertje, dat de vinger 
legt op ongemotiveerde kritiek bij de beoordeling van dit werk de nadruk moet 
hebben.' 
Waarom spreekt men van zwakheid van Langendijks werken? Omdat men meent, 
dat toeval uit een realistisch spel geweerd moet worden. Echter 'dit oordeel be-
rust op een verouderd apriorisme, die zgn. eis van de 'eenheid van handeling', 
alsof dat het beslissende criterium voor de literairhistorische en aesthetische 
beoordeling van een drama behoort te zijn, en bovendien op een onvoldoende 
analyse van het stuk. Het is tot op zekere hoogte een kenmerk van Langendijk's 
toneelwerk, dat hij, althans in de meeste en oudste stukken, twee vrijwel gelijk 

gewichtige, dramatische motieven met elkaar verbindt en door--waardige of even 
een vlecht, en door die verstrengeling zijn meest boeiende dramatische verwikkelingen 
en knooppunten schept.' 
Bovendien is Langendijks drama hekelend: wanneer hij de twist der wiskunstenaars 
op het toneel brengt dan is dit levensecht en tevens een persiflage ervan. 
De uitgever van het werk, G.W. Wolthuis, wijst op de door de wiskunstenaars 
gebruikte argumenten, die ontleend zijn aan gedrukte werken van strijdlustige 
wiskundigen en wel speciaal aan een boekje van een zekere Verqualje (1661). 
Ten slotte is er ook de komische waarde van Langendijks stukken. Hij 'kent vele 
graden en nuancen van het komische en vele dramatische middelen om lachwekkende 
effecten te bereiken'. De komische kracht ligt niet alleen in uiterlijkheden, 
maar ook in de spot met 'menselijke waan en hoogmoed', die van alle tijden is. 
De laatste zin van dit belangwekkend artikel luidt: `Men moet Langendijks spelen 
beoordelen niet vanuit aprioristische theorieën, maar vanuit de zaal: het is rastoneel'. 
Ik zou, wat het komische element betreft er hier ook op willen wijzen, 
dat de typen, die Langendijk schiep, in zijn karikatuur een soepele uitbeelding 
veroorloven: er is naar de persoonlijkheid van de speler iets origineels van te 
maken; een knecht Jan, een Vetlasoupe, een Sancho Pancha, een Arlequin kunnen 
los van traditionele voorstellingen een type naar eigen smaak worden. Deze soepelheid 
verzekert succes voor volkomen van elkaar verschillende tijdperken. 
Langendijk zocht steun voor de opzet van zijn werk bij Molière en anderen, voor 
conventionele trucjes kende hij soms een goedkoop succes in koeterwaals spreken, 
in overdrijving, in schabloonvormen, ook soms in platheid, maar zijn kluchten 
zijn in laatste instantie zedespelen met een modern karakter: Bazilius wint 
het van Kamacho, omdat hij intelligent is, een man van verlichting; de hekeling 
van bluf op rijkdom, van gewaande geleerdheid, van zich een Alexander te wanen 

21.7 

wordt in alle tijden begrepen, maar kan reeds hier principes van de filosofische 
eeuw verraden; geldverkwisting en windhandel waren kwalen uit zijn tijd. 
Daarom hoort juist hij hier thuis als unieke vertegenwoordiger van levend toneel. 

AANTEKENINGEN 

Over Langendijk schreef C.H.PH. MEYER, Pieter Langendijk, Zijn leven en werken, Den Haag, 
1891. 

F.Z. MEHLER, Pieter Langendijk, Culemborg, 1892. Van Don Quichot op de bruiloft van Ka-
macho (1711), De Zwetser (1712), Het Wederzijdsch Huwelijksbedrog (1714), Krelis Louwen 
of Alexander de Groote op het poéetenmaal (1715), Quincampoix of de Windhandelaars en 
Arlequyn Actionist (1720), Xanthippe of het booze wijf des f iloxoo f s Socrates beteugeld 
(posthuum in 1756), Spiegel der vaderlandsche kooplieden, verschenen nagenoeg altijd een 
afzonderlijke uitgave. 
PROP. DR. O. A. VAN Es, Ongemotiveerde kritiek op `De wiskunstenaars', van Langendijk, N.Tg 
46 (1953 - De Vooys-nummer) blz. 30-37. 
218 


Hoofdstuk V 

DE VROUW IN DE LITERATUUR 


`Even als de stem van de nachtegaal, (een ander wonder der natuur,) 

is haare welsprekendheid altoos veruklyk en altoos dezelfde' 

Het uitdagend woord als motto van dit hoofdstuk is ontleend aan een anoniem 
artikel, ' dat Elizabeth Wolff-Bekker schreef in -de Rhapsodist van 1772, getiteld 
`de welsprekendheid der schoone sexe'. Het wil de nadruk leggen op de entrée-enscène 
van de vrouw in de geschiedenis van Europa, wat haar creatief-literaire 
functie betreft. 
Immers in de langdurige periode van stille ontplooiing naar grote en machtige 
gevoelens van een nieuw universum is ook een heroriëntering van het oordeel 
over de vrouw betrokken. 
De vreugde . der ontdekking van aards geluk, van het gevoel voor vrijheid en 
verdraagzaamheid in het algemeen en beleving van realiteit tot die der tederheid 
toe, hebben geleidelijk aan de eeuwenoude metafysisch gerichte vijandigheid 
verworpen, die in iedere vrouw nog iets meende te herkennen van Eva, schuldig 
aan een verloren paradijs: het feit, dat ze uit een kromme rib van Adam was 
geboren, rechtvaardigde alleen reeds daardoor, dat men haar een wankelmoedig 
en onoprecht karakter toekende. 
De renaissancistische levensliefde stimuleert naast de platonische eerbied voor 
de vrouw steeds meer ook de zucht tot verovering, tot beleving der emotie; een 
Don-Juan-figuur in zijn wisselvallige hartstocht, een Werther in zijn nobele. 
liefde-tot-de-dood-toe, worden mode- en modelfiguren in literatuur en leven. 
Rousseau's beeld van de zachte, zogende moeder als symbool van de landelijke 
puurheid, maakt diepe indruk en doet bijna vergeten, dat hij tevens op grond 
van eenzelfde principe de ontredderende gedachte van een-te-vondeling-leggen 
van het kind predikte. 
Echter de latente aanwezigheid . der nieuwe opvattingen verhinderde niet, dat 
men eeuwenlang gelukkiger was met de geboorte van een jongetje dan met die 
van een meisje, zichtbaar o.a. aangetoond in min of meer kostbare kinderkleding 
of door een half- of onbedekt Haarlems kraamkloppertje. 
En toch ontwikkelde zich reeds in de hoge cultuur der middeleeuwen sinds de 
kruistochten de Mariadienst: de gotische sculptuur getuigt ervan in nieuwe, rijkgevarieerde 
en in humanitaire vormen; daarnaast herkende men in de aardse 
cultus voor de vrouw geijkte klassieke elementen. In de vroege renaissance van 
Italië was men begonnen behalve een persoonlijke dichterlijke begaafdheid sinds 
Sappho ook haar inspirerende rol voor de gemeenschap, in het bijzonder voor de 
artiest te erkennen. 
Christine de Pisan (1364-1430), Venetiaanse van oorsprong, maar vol bewonde


219 


ring , voor de Franse cultuur, die ze in een tienjarig huwelijk met een Picardisch 
edelman had leren kennen, schreef o.a. reeds een verdediging van haar sekse in 
La cité des dames, een standpunt, dat ze o.a. had gekristalliseerd in de uitspraak: 
`J'étais femme et suis devenue homme'.1 
Er zijn in de 16de en 17de eeuw voorbereiders van humane gedachten over de 
vrouw, maar Cats gaf nog een algemeen gangbare mening weer, toen hij schreef, 
`dat mannen overal de wijven overtreffen'. En toch was hij een vriend van de 
geleerde Anna Maria Schuurman, die opkwam tegen de bewering uit het einde 
van de 16de eeuw'dat de vrouwen op bijbelse gronden zelfs geen mensen waren. 
Tot de juist genoemde voorbereiders behoren Henri-Cornelius Agrippa van Nettesheim 
(1486-1535) (schrijver van Declamatio de nobilitate et praecellentia feminei 
sexu (1529, Antwerpen) en Montaigne (1533-1592). 
De Parijse `salon' onder de auspiciën van een invloedrijke gastvrouw krijgt allure 
in Frankrijk van de 17de eeuw af, wanneer ook bij ons de Muiderkring met o.a. 
Maria Tesselschade cachet weet te geven aan het Hollandse literaire leven. In de 
eeuw der encyclopedie, die van mannen als Montesquieu in zijn Esprit des Lois, 
Voltaire, Rousseau, Diderot, Condorcet, deze laatste pleiter voor gelijkheid der 
seksen, van de bewonderde vorstin Catharina II van Rusland, heerst in de conversatie 
der bijeenkomsten van kunstenaars en filosofen een vrouw. Haar kritiek en 
aanmoediging animeren de beschouwingen over economie, prijzen van graan, 
koepokinenting, liefdadigheid, slavernij, de smaak, het kaartspel en wat niet al. 
Er is in dit milieu eenzelfde nerveuze behoefte aan steeds meer licht te constateren, 
als wat de man van de straat zocht in het café of onder de boom van 
Krakau voor zijn krantennieuws.' Het Franse voorbeeld der salons wekte tot 
navolging in Engeland en Italië (Napels, Rome, Venetië), Zwitserland, slechts 
.weinig in Duitsland. 
In Nederland kondigde de emancipatiegeest zich reeds aan bij de bekende dokter 
uit Dordrecht, Johan van Beverwyck (1594-1647), die bijna evenveel werd gelezen 
als Jacob Cats. Hij had in 1639 een geschrift gepubliceerd, getiteld Van de 
uutnementheyt des vrouwelicken geslachts. 

Boven werden bijeenkomsten vermeld in de winkel van Pieter Meyer te Amsterdam, 
van het echtpaar Van Winter te Bydorp bij Leiden, van de Santhortse kring 
en de Haarlemse vriendenkring van Christiaan Loosjes. Zij zijn geen directe navolgingen 
van de Franse salon, maar wijzen op eenzelfde verlangen naar uitwisseling 
van gedachten met gelijkgezinden, waaruit een nieuwe waarheid kristalliseert of 
een oude wordt verdiept. Deze samenkomsten missen de kansen der grote stad 
in veelzijdige prestatie op kunstzinnig gebied, universele belangstelling en in de 
bewuste civilisatie van hoffelijke omgang onderling, die de Muiderkring zeker 
had gekend; maar in het serieuze, later ook vooral patriottisch gesprek bleef de 
Nederlander zichzelf. 
Voor een vroege Nederlandse vrouwenemancipatie spreekt ook de muzikale Apologie 
des Femmes van 1715, een cantate, gedicht en gecomponeerd door Quirm*us 
van Blanckenburg (1654-1739), hoforganist en muziekleraar in Den Haag; hij 
gaf met zijn compositie een geestig en muzikaal voortreffelijk antwoord op de 
spottend-denigrerende cantate van Campra (1660-1744) Les Femmes. Wel was de 
laatste een vernieuwer van de opera, maar blijkbaar volgde hij hier nog het 
standpunt van Boileau in diens Xe satire naar het bewonderde voorbeeld van 
Juvenalis. (Boileau's tegenstander, Perrault, zou deze opvatting tot `oude stijl' 
stempelen.) 

220 


ENKELE VOORAANSTAANDE NEDERLANDSE VROUWEN 
IN HET ALGEMEEN 


a De gastvrouw van een salon 

Hier volgen thans enkele namen van vooraanstaande Nederlandse vrouwen der 
eeuw, die voor een uitvoerige bespreking beneden niet in aanmerking kunnen komen. 
Vermeld werd reeds Katharina Lescailje (1649-1711), dochter van een Geneefse 
boekdrukker. Aan het begin der eeuw treffen we ook de veelzijdige talentvolle 
Elisabeth Koolaart-Hoofman uit Haarlem aan (1664-1736), die dank zij de 
leiding van een bijzondere moeder als jong meisje reeds Anacreon en Horatius 
vertaalde. In haar Veenberger Beekzang, een loflied op de buitenplaats van haar 
ouders treft hier en daar een persoonlijk doorleefde natuurimpressie. Zij ontplooide 
zich in het huwelijk met Pieter Koolaart (in 1693), die zich graag te 
buiten ging aan royaal en rijk vertoon, als charmante gastvrouw in een kunstenaarskring. 
Bekend is het schitterend festijn, dat te haren huize werd gegeven 
ter ere van tsaar Peter de Grote, toen deze voor de tweede maal ons land bezocht 
in gezelschap van keizerin Catharina (zie Inleiding). 
De al te verkwistende omgang met geld van haar vermogende echtgenoot leidde 
op den duur tot armoede met het gevolg dat zij Amsterdam moesten verlaten 
voor Lisse, totdat Landgraaf Karel I van Hessen-Kassel hen in bescherming nam 
en Koolaart benoemde tot zijn `commerzie-nrath' (in 1721). Echter na diens dood 
in 1730 was het praktisch uit met deze Duitse bescherming en als Koolaart zelf 
overlijdt in 1732, blijft Elisabeth onverzorgd achter. Dat zij niet alleen materieel, 
maar ook geestelijk 'rijk' en `arm' in het leven aanvaardde, bewijst haar medelijden 
met het doofstomme meisje uit het eerste huwelijk van haar echtgenoot; 
op haar werd met succes een nieuwe onderwijstechniek van Johann Conrad Amman 
(1669-1724) toegepast, die in Nederland bijna onopgemerkt bleef, ondanks 
het feit, dat deze er het burgerrecht had verkregen in 1692 en hem in 1714 een 
professoraat was aangeboden (dat hij trouwens had afgewezen) . Gevoel en over-
gave kenmerken de poëzie van deze begaafde Nederlandse vrouw. 

b De wetenschappelijke vrouw 

Een bijzondere vrouw was eveneens Petronella Johanna de Timmerman (17241786), 
Middelburgse van geboorte. Als kind reeds toonde ze haar wiskundige 
aanleg door een grote belangstelling voor hemelgloben en landkaarten. Haar 
vader leerde haar de sterrenhemel bestuderen met een verrekijker van 40 voet. 
Ze trouwde in 1749 met Mr. Abraham Haverkamp, die het vrij aanzienlijke ambt 
bekleedde van `Commies van het Klein Zegel der provincie Zeeland'; na zijn plotselinge 
dood in 1758 werd Petronella door de Zeeuwse Staten de gunst verleend 
het ambtelijke werk van haar man een jaar lang voort te zetten. Als weduwe 
verzamelde zij een grote bibliotheek en natuurkundige instrumenten, bleef zich 
voor de wiskunde en ook voor de dichtkunst interesseren. 
In haar tweede huwelijk van 1769 tot haar dood toe was ze de vrouw van de 
Utrechtse hoogleraar in de wijsbegeerte, de wiskunde en de sterrenkunde, Johann 
Friedrich Hennert, die haar in een biografie na haar dood op waardige wijze 
herdacht.' Betje Wolff heeft deze knappe vrouw reeds in haar jeugd leren kennen 
en er is een vriendschap voor het leven tussen beiden ontstaan. Höweler ver


221 


moedt, dat Petronella invloed heeft gehad op de feministische denkbeelden van 
Betje Wolff en men wordt in dit vermoeden nog gesterkt, als de bewondering 
afdwingende geleerde vrouw uit een van haar romans, nl. Cornelia Wildschut, 
de weduwe `de Klinckert', ook Petronella heet. 
Van haar wordt o.a. opgemerkt: `Mevrouw Klinckert is geheel vrouw, haare stem 
zelfs is zacht en vloejend; haare oogen zien diep door, doch staan stil en bedaard: 
zo ik geloofde aan de zielsverhuizing, dan zoude ik denken dat de ziel van een 
onzer grootste overleden Theologanten in haar gevallen ware, en het is jammer 
dat men geen vrouwen-tot Hoogleeraressen verkiest, omdat men nu op de Leid 

Universiteit, geene Prophessoren in de Oostersche taalen en Godgeleerdheid-sche 
zal kiezen, in de persoonen van Mevrouw Klinckert' (Boek 6, blz. 113). 

c De Nederlandse vrouw in de internationale politiek 

Meer dan men oppervlakkig zou veronderstellen heeft de Nederlandse vrouw 
een stem gehad in het internationaal revolutionair gebeuren. Tot de kringen van 
hooggeplaatste regeringspersonen in Nederland en Frankrijk drong bv. de avontuurlijke 
Etta Palm door, intrigante en zelfs spionne (1743-1799). Haar vrij 

optreden in de intimiteit van politieke milieus dankte deze Groningse-moedig 
van geboorte aan haar schoonheid en vernuft, aan raffinement en aan haar macht 
over de taal. Oranjegezind in Nederland was zij, die zich in Parijs Madame de 
Sitter, veuve de M. Palm, baron d'Aelders, liet noemen, propagandiste van de 
democratie. In een groep . revolutionairen, die vrijheid, gelijkheid en broederschap 
in hun vaandel droegen, zich 'vrienden van de waarheid' noemende, hypnotiseerde 
zij in 1790 een bijeenkomst van 600 mensen voor de strijd van de belangen der 
vrouw, zich concreet toespitsend op het recht van echtscheiding en armenzorg. 
Deze rede, een brochure van zestien ' pagina's-werd verspreid door geheel Frankrijk. 
Haar Appèl aux Françaises van 1791 eiste van de Algemene Vergadering 
gelijke rechten in het huwelijk op. 
Haar leven eindigde triest, daar zij na de Franse bezetting in Nederland als 
`Oranjegezinde' haar leven moest doorbrengen in de gevangenis tot enkele maanden 
voor haar dood toe.` 

Er zijn getuigenissen van edeler aard op internationaal niveau tussen Nederland 
en Frankrijk, waarbij de vrouw met een gezaghebbend woord naar voren kwam. 
Gustaaf III van Zweden (hij was toen nog kroonprins) bevond zich in de loge 
van een Parijse opera als gast van Lodewijk XV. Toen zijn ambassadeur hem op 
dat ogenblik de plotselinge dood van zijn vader kwam melden, die hij dus onvoorzien 
zou moeten opvolgen, richtte gravin van Egmond (van oorsprong een 
Française) zich tot hem met de woorden: 'Contentez-vous, Sire, d'être absolu par 
la séduction, ne le réclamez jamais comme un droit'. Het was 1 maart 1771. 
(De jonge vorst slaagde erin een liberale staatsgreep tot stand te brengen, die 
leidde tot vrijheid van drukpers en die de rechtse flank ontwapende.) 6 

De onwettige dochter van Willem van Haren, Henriette Amelie van Haren de 
Nerha, heeft door haar trouwe vriendschap met Mirabeau inzicht in de politiek 
gehad, ook na de dood van haar onvergetelijke minnaar; deze invloed was van zo 
groot belang volgens de terzake kundige en interessante studie van Dr. Is. van 
Eeghen, dat hij niet onder doet voor die van Etta Palme 

222 


Belle van Zuylen, eigenlijk Isabelle Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken 
(1740-1805), begaafde schrijfster van novellen, toneel, pamfletten en brieven, 
moet hier met een enkel woord vermeld worden om haar verstrekkende vooruit 

ideeën. Zij publiceerde nagenoeg geheel in het Frans, anoniem of onder-strevende 
een schuilnaam (men kan er een twaalftal tellen) ofwel onder de naam Madame 
de Charrière. Frans van Lelyveld heeft het betreurd, dat deze geniale vrouw, die 
iets te vertellen had, dit niet in het Nederlands naar voren bracht, maar haar keus 
van het Frans als voertaal voor haar omvangrijk oeuvre betekende geen enkele 
pretentie: het was de taal, waarmee ze als kind op het prachtige kasteel Zuylen 
bij Utrecht vertrouwd was geraakt. Als negenjarig meisje was ze voor een jaar 
naar Genève gestuurd om er zich in te perfectioneren; ze las toen al de Franse 
klassieken en speelde Molière en Marivaux. Het was voor haar de taal waarin ze 
zich het gemakkelijkst uitdrukte en die paste bij haar gevoelig en vurig temperament. 
Belangrijk was haar omgang en briefwisseling met een groot aantal correspondenten 
uit haar tijd, waaronder Maurice Quentin de la Tour, die in 1766 haar 
portret maakte, met de kolonel in Staatse dienst te Den Haag, Constance d'Hermenches, 
met de Schotse James Boswell, die in 1763-'64 te Utrecht studeerde, 
en op veel latere leeftijd met Benjamin Constant, oomzegger van de kolonel. Het 
romantisch probleem der verhouding tussen vriendschap en liefde doorleefde, 
doorworstelde ze zelfs persoonlijk meermalen. 
In 1763 verscheen haar eerste opzienbarende novelle Le Noble, anoniem in Amsterdam 
en Parijs tegelijk. (Van Harrevelt te Amsterdam had ze overigens een 
jaar eerder reeds geplaatst in Le journal étranger combine avec l'année littéraire. 
In 1771 verscheen nog een Zwitserse uitgave van Frits Jacobi.) 
`Het was een satire op de voorrechten en de eigendunk van de adel, en in de 
Hollandse adellijke kringen verwekte het dan ook prompt schandaal.'? 
In Nederland is Belle van Zuylen zeer gewaardeerd door R.M. van Goens en door 
diens vriend De la Lande. (Deze schreef hem in 1774, dat hij haar de aardigste 
en interessantste vrouw vond, die hij kende.)' 
Evenals de gravin van Egmont heeft 'ook zij haar opmerkingen over het Scandinavisch 
vorstendom. Wanneer ze bij een tante de twintigjarige koning van Denemarken 
ontmoet, lacht ze om diens onbeduidende conversatie. `En die man is 
machtig — verzucht ze — een echt despoot. Ze vond het interessant met eigen ogen 
zo'n kleine komediant te zien die geroepen was de hoogste rol in zijn land te 
spelen.'° 
Op 17 februari 1771 is ze getrouwd met de rustige intellectueel Charles-Emmanuel 
de Charrière de Penthar, een Zwitser van lage adel en zonder fortuin; sinds 
september van dat jaar woonde ze in het Zwitserse dorpje Colombier, ongeveer 
7 km ten zuiden van Neuchatel. Haar ideële opvatting in de keus van haar partner 
verhinderde niet, dat ze tijden van grote geestelijke eenzaamheid heeft gekend, 
die slechts voor een deel gecompenseerd werd door haar uitgave van literair 
werk, waaronder de anoniem verschenen Lettres Neuchdteloises van 1784. 
In 1786 vertrokken zij en haar man voor meer dan een jaar naar Parijs, waar ze 
muzieklessen nam bij Tomeoni; hier maakte ze ook kennis met de bekende 
schrijver-politicus Constant. Toen ze uit Parijs terugkwam, was ze verontwaardigd 
over de houding van de prinses van Oranje in Nederland, die ze waarschijnlijk 
meer dan eens had ontmoet vóór haar. huwelijk. Het was de aanleiding tot 
de publikatie van haar eerste pamflet: Observations et Conjectures politiques. 

223 


Ter illustratie van haar frisse, onconventionele kijk op het revolutionaire tijdperk 
dat het hare was, volgen hier enkele regels uit een brief van 1799 aan een van 
haar familieleden, de achttienjarige Willem-René van Tuyll van Serooskerken, 
zoon van haar broer, die in 1793 in de strijd van Frankrijk tegen Nederland was 
overleden. `...wat de grondwetten en de filosofische dromerijen ook beweren 
mogen, er is geen en er kan geen gelijkheid onder de mensen zijn; maar er 
bestaan compensaties en die zijn dusdanig, dat ik niet weet wat ik zou moeten 
kiezen voor kinderen die nog geboren moeten worden, lichamelijke kracht of 
geestelijke verfijning, een verzekerd erfgoed of de noodzaak te moeten werken 
om te kunnen leven, hartstochten die de ziel opzwepen of de kalmte van een 
verbeelding, onderhouden door een frugaal en arbeidzaam leven, bekende of onbekende 
voorouders, ten slotte, een verborgen leven of beroemdheid. Er bestaat 
geen werkelijke gelijkheid, maar er is evenmin ongelijkheid die beklag verdient, 
behalve dan dat zowel overmaat aan rijkdom, die iedere smaak door te gemak• 
kelijke genietingen afstompt, als een overmaat aan gebrek dat het dwingend 
vereiste, strikt noodzakelijke weigert, onoverkomelijke hinderpalen vormen voor 
geluk. 
Misschien hebben de revoluties die zoveel kwaad hebben gesticht, althans dit 
goede gedaan, dat zij het bezit min of meer gelijk hebben gemaakt. Het goud 
van miljonairs, vorsten en financiers, uit hun brandkasten gehaald door oorlog, 
plunderingen, belastingen, is na door tal van onrechtmatige handen te zijn 
gegaan, ten slotte toch onder de meest behoeftige klassen verdeeld. (Noot: ik 
voel dat men deze bewering zou kunnen bestrijden of liever dat men deze veronderstelling 
zou kunnen weerleggen, want ik bezit niet voldoende kennis van economie 
om ze te kunnen waarmaken...)' 
Even verder: ... `En zo vormt de gewoonte de mensen, zij maakt ze zo verschillend 
van elkaar, zo ongeschikt en zo handig, de een hiervoor, de ander daarvoor. 
De minderwaardigheid die men zelfs bij de meest ontwikkelde vrouwen opmerkt 
vergeleken bij een man van geest, heeft geen andere oorzaak. Van haar zijn geen 
aanhoudende studies geëist, ze heeft de dingen alleen maar aangeroerd maar niet 
doorgrond; daardoor komt het dat ze prettig schertst, slecht discussieert en een 
mening aanhangt die ze met een aardige inval kan uitdrukken. Nee, de eerbied 
die de gewone man toont voor voortreffelijk getrainde geesten is niet absurd en 
de hoop die ik voor je koester is niet onoverwogen. 
Ik zie wel in dat hij bedrogen zou kunnen uitkomen, dat overrompelende tirannen 
om zo te zeggen de enige bezitters van de wereld zouden kunnen worden en 
in eertijds beschaafde landen weer barbaarsheid en slavernij kunnen invoeren. 
Of het de Russen zijn die ons onderwerpen of dat er in ons midden leiders van 
gewapende benden opstaan, despoten, het effect zou hetzelfde zijn en niet alleen 
zouden de tekenen van rijkdom, het goud en het zilver, zich in barbaarse handen 
bevinden, maar de werkelijke rijkdommen, de opbrengst van de grond, de 
bronnen van het bestaan, zouden vernietigd kunnen worden door overstromingen 
of door andere rampen die de onverschilligheid van een tiran kan voorzien noch 
verhinderen. Waartoe zouden dan zonder regering, zonder andere wet dan de 
willekeur van de onderdrukker, de wetenschap en de geleerden dienen? Welke 
aandacht zou er aan verdiensten besteed worden? De mensen zouden zeldzaam 
worden. Hier zou men ze over droge en dorre rotsen zien dwalen, elders zouden 
ze zich vol angst voortslepen, bang om door de drassige bodem waar alleen maar 
riet groeit te worden verzwolgen. Ongetwijfeld zou zo'n land door ' zijn over


224 


heersers weldra niet langer meer verdrukt worden. Verlaten en onbewoond zou 
het de rest van de aardbol in het niets voorafgaan. Maar waartoe dient het een 
overmaat aan rampen te voorzien en te vrezen, als er geen remedie of verbetering 
meer voor bestaat? 
Laten we ons maar bepalen tot wat al gebeurd is en tot de meest waarschijnlijke 
gevolgen daarvan: de grote eigenaar heeft de helft van zijn bezit verloren, de 
rijke koopman de helft van zijn winst en zij durven niet te werken aan het herstel 
van hun verlies uit angst zich helemaal te ruineren; de vroegere magistraten zijn 
afgezet, wanneer ze er al niet zelf genoeg van hebben gekregen; de adel, de 
vorsten zijn onttroond of worden daarmee bedreigd; de jeugd is weggemaaid in 
de oorlog of verminkt, door verwondingen of ziekten gelijk geworden aan de 
ellendige en verzwakte ouderdom. 
Als het kwaad zich daartoe beperkt en er iets goeds uit voortkomt, minder rijkdom 
opgehoopt bij de een, minder wanhoop makende armoede bij de ander, dan 
kan men nog wel willen leven. En in de veronderstelling van de mogelijkheid van 
een geleidelijke terugkeer tot orde en vrede denk ik dat het goed is zich voor te 
bereiden op de toekomst overeenkomstig ieders talenten en de wijze waarop hij, 
vóór deze tijd aanbrak, zijn leven was begonnen' enz. .0" 
Ook Madame de Charrière waagt zich hier aan de toekomstvisie zo kenmerkend 
voor haar eeuw. Maar het optimisme is bij haar reeds gematigd na de felle realiteit 
der revolutiejaren; met bezonken ervaring, maar onvermoeid, zakelijk, maar 
met vrouwelijke intuitie vraagt deze gerijpte idealiste van de nieuwe eeuw, hoop 
voor de jeugd. 
Bovenvermelde geëmancipeerde welsprekendheid staat eigenlijk los van het literaire 
leven der vrouw in onze 18de eeuw, zelfs voor iemand als de in haar tijd 
zo bewonderde Lucretia van Merken. 
Komt dit doordat de Nederlandse vrouw toch eigenlijk wars was van politiek 
extremisme op een enkele uitzondering na of was ze te bescheiden voor een 
internationaal forum? Of was ze bang voor de publieke opinie in Nederland, die 
onbarmhartig 'kabaal' wist te maken? 
De oorzaak moet m.i. niet in typisch Nederlandse timiditeit of geremdheid worden 
gezocht, die zou kunnen samenhangen met een nationale eigenschap van 
gemis aan spontane uitdrukkingsvormen, zoals reeds bleek bij de vertolking van 
een Frans toneelstuk. De . toenmalige bewondering voor een thans reeds lang 
vergeten Mejuffrouw De Neufville, voor Lucretia, voor de artistieke bloemen 

(1664,/5-1750) met haar sensitieve smaak voor het-schilderes Rachel Ruysch 
boeket, voor de door alle dichters gevierde kunstzinnige knipster Johanna Koerten, 
betekent in feite een nog steeds traditionele waardering voor de bekende 
retorisch-literaire vormen, waarbij slechts aarzelend schokkende interpretaties 
van nieuw geestelijk leven zouden worden opgenomen. 
Daarom zou een Clara Feyoena van Sytzema (1729-1807) na haar huwelijk met 

J.S. van Raesfelt haar buitenplaats Heemse bij Hardenberg in 1783 nog in een 
Hof-bosch-en-veldzang traditiegetrouw bezingen en zouden haar. Gedichten in 
1794 door een stichtelijke toon worden gekenmerkt." 
Daarom zou de later door Bilderdijk zo bewonderde Juliana Cornelia de Lannoy 
(1738-1782) weliswaar in satirisch dichtwerk het recht van haar sekse in dienst 
van de Muzen verdedigen, maar haar kracht bleef zij nog zoeken in het klassieke 
drama. Het laatste der drie stukken die zij schreef was getiteld Cleopatra, Koningin 
van Syriën en werd gepubliceerd in 1776, toen blijkens o.a. de spottende kri225 



tiek die erop volgde, de mythologie der. Ouden reeds was verouderd. Zijzelf was 
echter nog doordrongen van `het waare Treurspel, die de zedelyke nuttigheid 
door eene levendige afschildering der driften... teweegbrengt'. 
Het stuk eindigt met Cleopatra's haat voor de tiran en liefde voor haar zoon 
en het trouw gebleven volk: 

Welk oogenblik, myn Zoon, na zo veel zielsbenouwen! 
Gy leeft, en 't is uw deugd, myn Vrinden, 't is uw moed, 
Uw liefde, 8 dapper Volk, die ons verwinnen doet! 
Kom laat ons aan het hoofd van die doorluchte Vrinden, 
Den Goden hulde doen voor 't heil dat we ondervinden. 
Gy ziet het, geen gevaar, geen magt van een' Tyran, 
Waaruit hun eerste wenk de Deugd niet redden kan. 


Een bevredigend slot voor een Oranjegezinde dichteres! En wel zeer verschillend 
van Voltaires ,Mérope, dat zij hier tot voorbeeld had gekozen . en naar eigen 
smaak verwerkt; juist in dit drama had de Franse dramaturg het goddelijk recht 
der vorsten (in 1743!) aangetast. 
Juliana de Lannoy gooide het dus over een andere boeg met haar stelling, dat 
de macht van een tiran door de Goden nooit wordt geduld. Misschien was dit 
een opzettelijk antwoord aan Voltaire, ingegeven door haar trouw aan het gevestigd 
gezag in Nederland, maar dit optimisme doet tekort aan de tragiek van een 
klassiek drama. Blijkbaar was men uitgekeken op het voorbeeld der Ouden, dat 
toch eeuwenlang telkens opnieuw inspiratie voor de geest had betekend.1

' 

d Do vrouw als romancière 

Echter nog váórdat literaire en politieke schermutselingen konden uitgroeien tot 
onafwendbare revolutionaire polemiek, wist de vrouw als auteur in Nederland een 
stuwende kracht te zijn voor het nieuwe genre in Europa, nl. de roman. 
Lyriek is dikwijls een vertolking van efemere gevoelens, proza vraagt evenals het 
drama als achtergrond filosofie of althans een zinvolle overtuiging van de schepper 
van het werk. Beide dienen in wezen een levensbeginsel. Weliswaar kon de 
roman aansluiten bij de oude verhalen vol grillige, wonderbaarlijke avonturen of 
bij de tot volksboek verwaterde stoere ridderroman, die sporen droeg uit al de 
eeuwen van haar ouderdom, actualiteit incluis, maar het nieuwe prozaverhaal 
vraagt toch vooral de werkelijkheid van het heden, waarbij men met begrip en 
gevoel tegemoet komt aan wat in essay en tijdschriftartikel reeds lang naar voren 
was gebracht. Het is de verbreding en verdieping van een gedachtenwereld die 
eigentijdse problematiek tracht te verhelderen of althans te typeren in leesbare 
vorm, niet alleen voor de elite, maar voor brede lagen in de maatschappij. De 
keus van de briefvorm als stilistisch uitdrukkingsmiddel staat hiermee in verband, 
waarbij zelfs bepaalde categorieën van mensen in de hun vertrouwde taal 
tot hun recht konden komen; ook Justus Van Effen had vertogen in dialect geschreven. 
Briefstellers zijn dragers van ideeën, verraden ongemerkt innerlijk en 
gewoonten van alle dag, kortom voor een literair artiest ligt hier een analyse 
van karaktertekening klaar om onderdelen tot een synthese te verenigen. 
Voor de vrouw met haar intuitie en smaak voor detail opende zich een horizon, 
waar zij begaafdheid kon tonen op gevaar af de leidende gedachte voor het 
geheel te kort te doen. 

226 


Men is geneigd te veronderstellen, dat de roman in briefstijl bij ons een navol 

zou zijn van grote buitenlandse voorbeelden. Immers Richardson's Pamela-ging 
van 1739, Clarisse Harlowe van 1748, Sir Charles Grandiso i van 1753 werden 
op het vasteland zeer bewonderd. In de eerste twee was het vooral de studie 
van de vrouwelijke natuur, die de aandacht trok; l'Abbé Prévost had er reeds 
een vertaling van gegeven in het Frans, telkens drie jaar na de verschijning. 
Rousseau's Julie ou la Nouvelle Héloïse van 1759 had ook in Nederland niet 
alleen op de dameskransjes tot gevleugelde woorden of dweperij geleid; ook deze 
roman was geschreven in briefstijl. 
Echter bij onze eerste grote romancière, Elisabeth Wolff-Bekker, is geen sprake 
van navolging. Uit haar persoonlijke correspondentie kan men constateren, dat 
zij in 1774 vrij plotseling tot het inzicht is gekomen, dat het proza iets voor 
haar is. Zij schrijft dan nl. aan haar oude vertrouwde vriend in Vlissingen, Dr. 
Gallandat `Dit is zeker, dat ik toon origineel te denken; vry gelukkig ben in myne 
gedachten, ook in prose, uit te drukken.' In diezelfde brief volgt grote bewondering 
voor Rousseau, wiens invloed in haar werk hier en daar merkbaar is. `Hy is 
de Confident der Natuur — by schilderd het hart', zo luidt het o.a. 
Nu is onze eerste roman Sara Burgerhart gepubliceerd in 1782, maar hieraan 
gingen nog vooraf de Brieven over verscheiden onderwerpen van 1780/81, die 
met haar ondertekening in hoofdzaak zijn gericht tot de heer Grave, eveneens 
een vriend. Men vindt er zinsneden in als `Ik acht U genoeg om luid bij U te 
denken', wat dus wil zeggen, dat haar brieven beschouwd mogen worden als een 
directe biecht (blz. 204). Elders zegt ze, dat ze er zich aan heeft gewend 'hetgeen 
den mensch omringt door te zien' (blz. 134). Dit wijst op realistische determinatie 
van de mens in zijn milieu. Even verder betoogt ze, dat ze tracht een eigen 
kijk op de mensen te krijgen en zich los te maken van conventie. 
Deze brieven, bestemd voor eigen vriendenkring en gevarieerd naar de aard van 
de persoon voor wie ze bedoeld waren, vrij van literaire aandriften, verklaren 
haar voorkeur voor een roman in een stijl die volkomen met haar natuur overeen 

Daarom is deze vorm niet van een ander overgenomen."-kwam. 
Er is boven reeds gesproken van een veranderde houding tegenover Lucretia van 
Merken, die ze van kind af aan tot in het voorjaar van 1774 zo diep had bewonderd. 
Nu is brief 66 uit de Brieven over verscheiden onderwerpen tot haar gericht 
(waarschijnlijk reeds enkele jaren eerder opgesteld) : de bewondering schijnt met 
de bewustwording van eigen kracht veranderd in een zekere zegevierende ironie 
en schijnt te willen zeggen, dat zonder haar grote voorbeeld een nieuwe eigen 
weg werd ingeslagen en dat nog wel samen met een aan Mevrouw van Winter 
niet onbekende vriendin. 
In de briefstijl vertegenwoordigt elke schrijver van een brief een type, dat daarbij 
passende karaktereigenschappen uit moet laten komen. Dit lijkt een povere en 
grove kenschetsing in te forse lijnen als men de latere naturalistische roman 
hiermee vergelijkt, waar geen enkele begrenzing de karakter-en milieubeschouwing 
belemmert. Echter de lezer wordt bij het primaire, directe contact met de 
persoon uit het boek evenmin gestoord door syntactische onderbrekingen als 
`zeide hij', `was het antwoord'. Het is een techniek die men met het interview op 
het televisiescherm kan vergelijken, waarbij het getuige-zijn wordt verkozen 
boven het verslag. Deze voorkeur voor het verrassend moment in een spontane 
reactie komt ook tot uiting bij de roman in brieven bij de vele fragmenten in 
dialoogvorm.1 

` 

227 


De Nederlandse roman heeft als filosofische achtergrond (waarbij men bij `filosofisch' 
moet denken aan de Franse contemporaine betekenis van `psychologisch') 
geen vèrgaande Franse scepsis, noch Engelse varianten daarop. Het is objective-
ring van eigen levenservaring, gebaseerd op Calvinistische `bespiegeling', `raisonabele' 
trouw aan het Cartesianisme, bewondering voor Newtoniaanse 'verlichting', 
mystieke ervaring. De klassicistische deugdbeoefening wordt gemoderniseerd 
tot pedagogisch ideaal op een aangename wijze nuttig te' zijn. 
De opkomst van het literaire proza viel samen met de uit Engeland en vooral uit 
Duitsland afkomstige frappante doorbraak van sommige aspecten der romantiek. 
Goethes Werther van 1774 had na Rousseau's Julie ook Nederlandse gemoederen 
vervuld van het `alles of niets' der hartstochtelijke liefde in roman en leven, waarbij 
men vaak geen raad wist met zwoele vriendschap en luguber doodsverlangen. 
Maai men tracht deze Duitse sentimentele invloed toch te temperen met de 
kritisch-humoristische trek van eigen bodem, een Erasmiaanse parodie van levens 

voorafgaat aan de uit Engeland overwaaiende romantische humor,-realiteit, die 
die zwaarder is. 

Was er contact tussen Betje Wolfff en Belie van Zuylen? 

Het is vreemd, dat we niet weten, of de bovenvermelde begaafde Madame de 
Charrière, de slechts twee jaar jongere tijdgenote van Elisabet Wolff, geestelijk 
zo zeer aan haar verwant, deze heeft gekend. Wel weten we, dat ze voor 
eigen werk werd geinspireerd door de roman Sara Burgerhart. In de Lettres Neuchdteloises 
merkt ze op, dat ze bij lezing van dit boek was getroffen, hoe door 
schildering van plaatsen en gewoonten, die men goed kent, fictieve personages 
een merkwaardige echtheid krijgen.15 Het gevolg van het door haarzelf beoefende 
schrijversprocédé was, dat de bewoners van Neuchatel zichzelf meenden te herkennen 
in haar werk, wat tot verontwaardiging leidde. 
Driekwart eeuw lang heeft men geloofd op gezag van de publikatie van D. Petit 
in 1884, dat Madame de Charrière de vertaalster is geweest van Sara Burgerhart 
in het Frans. In 1787 nl. was een zodanige uitgave verschenen in vier duo-decimodeeltjes 
in Lausanne.1' Het is een vertaling van de tweede editie van 1783.17 
Het interessante, veelomvattende onderzoek van de heer Höweler heeft aan het 
licht gebracht, dat Petits bewering onjuist was. De vertaler was Henri Rieu (17211787) 
in Parijs geboren en in Genève gestorven, sympathieke figuur uit een bankiersgeslacht 
met een avontuurlijk leven, vriend van Voltaire, zijn naaste buur 

een Hollandofiel, die met Nederland en het Nederlands behoor--man in Ferney en 
lijk bekend bleek.18 Men zou mogen veronderstellen, dat Betje Wolff enigszins 
verguld geweest zou zijn met dit feit, maar niets is minder waar. Mede uit naam 
van haar vriendin, Aagje Deken, besluit ze de narede op het achtste boek van 
Willem Leevend, geschreven in 1785 met deze alinea: 'Wy maaken onze Landslieden 
geene complimenten, als wy hen onzen dank betuigen voor de wys, waar 
op zy onze werken ontfangen. Het doet ons echter weinig vermaak te hooren, dat 
men onze Burgerhart in 't Fransch vertaalt; om dat wy overtuigd zyn, dat wy 
voor ons Land, en voor dat alléén, schryven, en schryven kunnen. In zo verre 
stemmen wy nederig toe, dat wy onvertaalbare Romans schryven.' 
Als rasechte schrijfster is ze zich bewust van het verraad, dat elke vertaling aan 

Ze toonde dit ook in haar betrekkingen met Madame de Genlis, van wie-kleeft. 
ze heel wat boeken vertaalde. En zij, die toch het Frans volkomen beheerste en 

228 


de Franse geest tot in de toppen van haar vingers bezat, weigerde een figuur te 
slaan tegenover deze beroemde Française (die ze trouwens met kritisch oog bezag) 
en liet een tot haar gerichte brief door. een Franse vriend redigeren.19 
Deze vriend was niet Henri Rieu en terecht stelt Höweler de vraag: van wie zou 
Betje twee jaar voor het verschijnen van de Franse vertaling van Sara Burgerhart 
vernomen hebben, dat iemand ermee was begonnen en komt tot de conclusie, dat 
dit wel eens kon zijn via Anne Emilie Vernede (1761-1802), een goede kennis 
van het echtpaar Van Winter. Zij huwde in 1784 met de medicus en scheikundige 
Voltelen, sinds 1783 hoogleraar. in Leiden, dus een collega van Betjes zwager, 
Prof. Hollebeek.$° Een tweede onderzoek op grond van gegevens uit correspondentie 
brengt Höweler ertoe te veronderstellen, dat Julie Rieu (1725-1812), 
een zuster van Henri, haar broer gewezen kan hebben op deze Hollandse roman, 
waarvan ze een exemplaar. bij Madame de Charrière had gezien. 
Uit deze gang van zaken zou men wat de betrekkingen tussen twee gelijkgestemde 
tijdgenotes betreft, kunnen afleiden, dat Madame de Charrière meer bewondering 
toonde voor. Betje Wolff dan omgekeerd het geval was. 
Prof. Overdiep wees erop, dat de laatste tot grote matiging is gekomen in haar 
vooruitstrevende ideeën en extreme consequenties over het vrouwenvraagstuk 
niet heeft aangedurfd, omdat ze in laatste instantie nuttig wilde zijn. Voor Madame 
de Charrière daarentegen was het leven een bezegeling van haar ideeën 
over eigen omgeving en deden pedagogische overwegingen haar niet terugdeinzen 
voor daaruit voortvloeiende noodzakelijkheid. 
Misschien ook wilde de democratische Betje Wolff, gezien haar persoonlijke 
teleurstelling in het contact met het echtpaar Van Winter, haar eenvoudige vriendin 
behoeden voor een zeker minderwaardigheidsgevoel, temeer daar het haar 
niet ontbrak aan omgang met belangwekkende vrouwenfiguren. Een van deze 
was de intelligente Coosje Busken uit Vlissingen, de toekomstige grootmoeder 
van Busken Huet, die blijkens een geestdriftige brief tot haar gericht van 17 oktober 
1786, ondanks een twintigjarig verschil in leeftijd zozeer met haar overeen 

dat Aagje Deken enige moeite had deze vriendschap te aanvaarden.-stemt, 
Tenslotte wilde de geschiedenis het zo, dat op het ogenblik, dat de dames Wolff 
en Deken contact hadden kunnen leggen met het Zwitserse milieu, wat betreft 
de vertaling, zij zeker zelf reeds bezig waren, zo nodig, voorbereidselen te treffen 
voor een vlucht naar het buitenland c.q. Frankrijk. 

Deze inleidende woorden over de positie van de Nederlandse vrouw in verband 
met literair leven van haar tijd, moge het feit illustreren, dat op het toneel de 
voorstelling van Raphaél, in de Gijsbrecht van Amstel, in de gedaante van een 
modieus geklede charmante vrouw plaats kon hebben, als een symbool van voort 
emancipatie in nationaal cultuurverband. -schrijdende 

AANTEKENINGEN 

1 La Victoire de la Femme, Tome IX van Panoramas d'histoire, Paris, 1964, 159 en de bij 

tekst. -behorende 
Mw. DR. H.C.H. MOQUETTE, De Vrouw, Huiselijk Leven, Meulenhoff, Amsterdam, 1915, pas-
sim. HENRI 
CORNELIUS AGRIPPA publiceerde in 1509, La Supériorité du Sexe féminin. 

229 


2 HAIJO ZWAGER, Waarover spraken zij? Salons en conversatie in de achttiende eeuw, Assen, 

Van Gorcum & Cie, 1968. 

3 H.A. HÖWELER, in Boeket voor Betje en Aagje, Wereldbibliotheek, Amsterdam-Antwerpen 
1954, blz. 8 vlg. 
4 Mn. H. HARDENBERG, Etta Palm, een Hollandse Parisienne, Van Gorkum, Assen, 1962. 
5 ROGER LANGERON, de 1'Institut, schreef hierover een artikel in de Figaro van 21-22 augus


tus 1965. 
6 DR. ISABELLA H. VAN EEGHEN, Brieven van het Deutzenhofje,


je, Tjeenk Willink, Haarlem, 
1968. 
7 SIMONE DUBOIS, Belle van Zuylen (1740-1805), Leven op afstand, Europese Bibliotheek 
Zaltbommel, 1969, blz. 32. 
8 Mw. DR. C. KROES-LIGTENBERG, 'Een vriend van Aagje Deken', De Gids, jg. 1942, febr. en 
maart. Levensbericht over de schrijfster in jaarboek van , de Mij der Nederl. Letterkunde, 
1966-1967. SIMONE DUBOIS, a.w., blz. 111. 
9 Ontleend aan MEVR. Duaois, a.w. Mw. Dubois maakt mij erop attent dat Quentin de la 
Tour haar zeker tweemaal uitbeeldde: het bovengemelde schilderij bevindt zich in Genève, 
een tekening van haar, in het museum van St. Quentin. 
10 Vertaling van SIMONE DusoIS in Tussenadel en Revolutie, Maatstaf 7, blz. 486-500, 
nov. 1970. 
11 Tu WINKEL, III, 120. 
12 TE WINKEL, III, 445-448, 521, 532-534. Treurspel Cleopatra, Amsterdam, 1776. 
13 OVERDIEP, dictaat. E. WOLFF en A. DEKEN, Brieven over verscheiden Onderwerpen (3 dln), 
's-Gray., Isaac van Cleef, 1781. 
14 Vgl. voor de psychologische roman van de tweede helft der 20ste eeuw de voorkeur 
voor de creatie van een sfeer o.a. door het `toevallige' interview boven een scrupuleus nauwkeurige 
reportage, o.a. verdedigd door André Malraux in Les chênes qu'on abat, Paris, Gallimard, 
1971. 
15 SIMONE DuBois, onder 7, a.w. 
Geciteerd bij SAINTE-BEUVE, Portraits littéraires. Ed. Pléiade. v. Maxime le Roy, II, 1360, 
Paris 1960. Het artikel was oorspronkelijk verschenen in La Revue des Deux Mondes van 

1839. 

16 Histoire de Mademoiselle Sara Burgerhart, publiée en forme de lettres par Madame E. 
Bekker, veuve du Ministre Wolff/A. Deken, traduite 'du Hollandais d'après la seconde édition, 
Lausanne, Francois Grasset & Cie, 1787. (Anonieme uitgave naar de tweede editie 
(1783) van Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart). 
17 H.A. HÖWELER, `De Franse vertaling van `Sara Burgerhart' (voorlopige mededelingen)' 
in Documentatieblad Werkgroep 18' eeuw, nr. 9, blz. 18 vlg. 
18 Over de biografie van Henri Rieu en zijn verdienste z. het onder 17 a.w., blz. 21. 
19 Voorbericht op de vertaling van MME DE . GENLIs, Adèle en Théodoor of Brieven over de 
Opvoeding, 3 dln, 's Gravenhage, Isaac van CIeef, 1782. 
20 Z. het onder 17 a.w., blz. 21. 


ELIZABETH WOLFF -BEKKER 

24.7.1738 - 5.11.1804 

`De lof, die my vleit, bestaat daar in, dat ik moet bewonderd worden over de 
kragt van eenen vasten geest, die uit zyne eigen hoogte schertst en spot met de 
dwaasheden der. Menschen, die, of zy my laken of pryzen, my niet naar hun 
pypen kunnen doen dansen." Het is een uitspraak uit de roman Willem Leevend 
waarin men Elizabeth Wolff zelf herkent in de haar eigen fiere en onafhankelijke 
taal. Zoals boven reeds meermalen is gebleken, bezat zij de uitzonderlijke gave 

230 


daar aanwezig te zijn, waar zich geestelijk leven openbaarde, -waardoor ze een 
dominerende figuur van haar tijd werd. Ze schreef haar inzicht en oordeel neer in 
tal van publikaties en naar eigen zeggen in een even groot volume vertalingen. 
De biograaf, die in deze lange lijst van lyrisch, episch en ook wel dramatisch werk 
werd getroffen door de gevarieerde en originele visie op het bonte 18de-eeuwse 
leven, kan zich slechts troosten met de oude uitspraak der dialectiek, dat wie te 
veel bewijst, niets bewijst, in de hoop, dat ook een schets van slechts enkele 
bladzijden deze veelzijdig georiënteerde auteur recht kan doen. 
Haar levendig-kritische geest, gepaard gaande met standvastige, doelbewuste 
levensbeginselen, hebben een halve eeuw lang tot wrijving met mens en milieu 
in de lage landen geleid. Laster, jaloezie, roddel, gemis van begrip en onwettige 
kwaadwillende publiciteit vatte zij bij herhaling samen met het woord van drie 
letters: de rijd. Daarom was haar de volgende fabel van De La Fontaine uit het 

hart gegrepen, die ze knap vertaalde in een gelijk aantal versregels als die van de 
oorspronkelijke tekst: 

DE SLANG EN DE VIJL 

Een uurwerkmaker had een Slang tot zyn gebuur, 

(Een slechte buur, niet waar?) die liep door alle hoeken, 

Van zynen winkel daaglyks zoeken; 

Nu kroop hy op den grond, dan langs den steilen muur, 

Op hoop van enig aas te vinden. 

Een scherpe koopren Vyl was alles wat hy vQndt; 

Die vatte hy in den bek, en knaagde op haar terstond. 

De Vyl sprak, zeer bedaart: «Wat moogt ge u onderwinden? 

`Gy onbedachte Slang! 

`Al knaagt en knauwt gy nog zo lang. 

`Gy zult my niet verslinden. 

`Weet dat ik harder ben dan gy die me aan durft randen, 

`Het geldt gewis alle uwe tanden, 

`Volgt uw begeerte, knaag en byt. 

Ik vrees uw' tanden niet; maar wel die van den tyd. 

Dees Fabel raakt u, lage zielen, 

Die, zelve tot niets goeds bekwaam, 

Den welverdienden lof en naam 

Van edler wezens wilt vernielen. 

Volgt, volgt de Slang; 't is u gegund. 

Beknaagt hun Werken, die gy nooit vernielen kunt. 

Valt, valt die aan van alle kanten, 

't Zyn onvermaalbre diamanten.' 

Het begon reeds in haar jeugd in Vlissingen, waar ze als jongste uit een gezin 
met vijf kinderen (drie jongens en twee meisjes) werd geboren op 24 juli 1738. 
De welgestelde ouders stamden uit een oud geslacht, waarvan men de oorsprong 
nog wist na te gaan van váór de Hervorming, die de familie tot overtuigde 
Calvinisten had gemaakt. Materiële welvaart door de handel, belangrijke 
posities in het leger, gingen samen met een solide, gedisciplineerd leven, oudvaderlandse 
tradities, ernstige activiteit en kerkelijke trouw. Wanneer Betje 
spreekt over de grootouders Bekker schildert zij ons een deftig Amsterdams 
patriciërshuis, waar de zon speelt door de hoge gekleurde glasvensters, versierd 
met voorstellingen uit de bijbel, of Ovidius, of wel die met het familiewapen; op 

231 


de sobere, maar welverzorgde dis, op de rijk voorziene porseleinkast en ook op de 
mastodonten meubels in de slaapkamers, meubels, die wel gemaakt schenen 'voor 
een geslacht van de schouderen opwaards hooger dan al het volk'. 
Ook van moederszijde kan men spreken van een gegoede familie. Johanna Boudrie, 
van Franse afkomst, bleek een 'schoone partij' voor Jan Bekker. Het huwelijk 
wordt waardig gevierd (schrijft Betje later), zeven dagen lang, met een reisje 
naar Zaandam en een comediepartij; bruiloftsverzen worden bewaard in een 
boek, quarto-formaat, versierd met een door Picard getekende titelplaat, waar de 
vader fungeert in het kostuum van een Grieks veldheer, die door Mercurius 'kenbaar 
aan zijne gevlerkte muts, en gevleugelde hielen' naar het altaar wordt geleid, 
'waarop Hijmen een aartig klein vuurtje stookt, en op de wagt staat'. De 
moeder 'vrij wat à la Spartienne gekleed' treedt aan de hand van Aphrodite luchtig 
voort, omringd door enige Cupido's. `De frontespies des tempels praalt met 
de wapens, en door een gevlogten famille-naamen; voor den tempel liggen ,oenige 
pakken en vaten, gemerkt met de letters der Oost-en West-Indische Compagnie: 
aan wellustige tortelduiven is `er ook geen gebrek.'' 
Voor de kinderen uit dit door traditie gekenmerkt milieu scheen de weg gepredestineerd, 
die ze met rustige, vastberaden schreden als nauwgezette aanhangers 
der Gereformeerde principes zouden afleggen; daaraan zou een bevattelijk, van 
leven tintelend zusje weinig toe of afdoen. 
Toch kreeg het leergierige Betje tot dertien jaar toe een beschermde opvoeding 
dank zij haar verstandige moeder, die leiding wist te geven aan fantasie en oorspronkelijke 
reacties van dit vroegrijpe kind; heel jong nog vroeg ze zich reeds 
af, wat interessanter zou zijn, schrijven of tekenen. Ze koos het eerste, omdat de 
beelden vlugger uit een pen dan uit een penseel vloeien. 
Het verlies was groot, toen haar moeder stierf. Studie moet voor haar reeds 
toen afleiding hebben betekend. Het Frans, Engels, Latijn leerde ze uit de schoolboeken 
van haar jongste broer, de oudsten stonden als 'fijne' uitpluizers reeds ver 
van haar af. 
Haar afbeelding op zestienjarige leeftijd met de Essay on Man van Pope demonstratief 
in de hand, bewijst haar geestelijke belangstelling; ze was toen al aangenomen 
als lid van de Gereformeerde kerk. 
Een jaar later beleefde ze haar liefdesavontuur: de vlucht met de vaandrig Matthijs 
Gargon op 9 september 1755, wat een lastercampagne van de Vlissingse 
goê-gemeente ontketende. Het evenement zou haar verdere levensloop bepalen. 
Want na de censuur van de Gereformeerde Staatskerk en de meedogenloze kritiek 
uit haar omgeving van vrienden en van haar broer Laurens, besloot ze enkele 
jaren later, in 1759, op 21-jarige leeftijd een nieuw leven te beginnen in een 
huwelijk met de dertig jaar oudere Adriaan Wolff, predikant van De Beemster, 
en als zodanig reeds werkzaam acht jaren voor haar. geboorte. 
Echter lastige kritiek en lasterkritiek zouden haar ook wel weten te vinden in 
het Noordhollandse polderdorp, waar de jonge, vrolijke domineese des winters bij 
storm en regen conventionele plichten wachtten, die ze naar beste weten ver 

waar des zomers vakantiegasten zich installeerden en hun mondaine-vulde, en 
luchthartigheid ten toon stelden. Gewichtig modevertoon van kapsel en kleding 
kon innerlijke leegte op frappante wijze accentueren, wat de scherpe geest der 
predikantsvrouw niet ontging. 
Deze tweede levensperiode is een tijd van aanpassing, allereerst in het huwelijk. 
Wederzijds begrip van elkanders persoonlijkheid moest groeien, waar aan de ene 

232 


kant naiviteit nog herinnerde aan het kind en aan de andere kant de ouderdom 
reeds wenkte. Met de weloverwogen rust, die van Wolff uitging, heeft deze het 
nerveuze raspaardje, dat hij als levensgezellin in tweede echt had gekozen tot 
haar recht laten komen met autoriteit en nooit-aflatende verdediging tegenover 

een geirriteerde buitenwereld. 
Dit was zeker niet moeilijk, als men te doen had met redelijk weldenkende, intelligente 
mensen in familie-en vriendenkring: er waren er velen, die het talent 
van de jonge partner begrepen; een uitgebreide correspondentie getuigt ervan. 
Moeilijker werd het, als stugge dogmatiek zich verzette tegen haar rappe trefzekere 
formuleringen. Onmogelijk echter kon de bedaagde Wolff achter de lichtontvlambare 
Betje staan, toen ze de dichteres-vriendin Anna van der Horst hemelhoog 
vereerde, die in haar romanesk liefdesavontuur zo tegenviel, en Betje met de 
perikelen liet zitten, de laster incluis. De bekende Mr. Hermannus Noordkerk uit 
Amsterdam moest eraan te pas komen, wiens begrip en vriendschap Betje hierin 
nooit zou vergeten; zij drukte die o.a. uit in een lijkrede op hem in 1772. 
En was het van haar ernstige echtgenoot niet heel veel gevraagd de ongebreidelde 
bewondering van zijn vrouw voor de doopsgezinde collega, Ds. Chr. Loosjes uit 
Haarlem, te aanvaarden als vriendschap van de puurste soort, autoriteit voor 
geweten en kunst? Wolffs degelijke, zakelijke aanleg kon haar die inspirerende stimulans 
niet geven in het dorp, waar de horizon van uitgestrekte weiden in het 
algemeen geen beeld was van de begrippen zijner getrouwe kerkgangers. 
Het was een probleem, dat Betje zelf tenslotte, zij het met smart, een eind deed 
maken aan de vriendschapsverhouding. Zij sublimeert de integriteit van haar 
mans karakter tot een kostelijk bezit in haar hart. In geestelijk opzicht zal ze 
hem rangschikken onder de voorgangers, van wie men weet dat zijn preek iets 
betekent, nog váór hij een eerste trede op de trap van de preekstoel heeft gezet 
en dat zijn stijl feilloos is. 

Tijd van aanpassing en groei was er ook op literair. gebied. Van ongeveer. 1760 af is 
ze zich bewust, dat dichten en schrijven meer is dan het maken van een gelegen 

optreden wordt het zoeken van een persoonlijke levenstaak.-heidsgedicht. Haar 
De Bespiegelingen over het Genoegen geven er reeds blijk van; de dichter overtuigt 
meer dan de redenaar, zo luidt het in het voorbericht: `hy treft het hart 
met een vermogen, dat onweerstaanbaarder is, en ons doet worden hetgene hy 

wil dat wy zyn zullen.' Het lokt haar in het verre voetspoer te mogen treden 
van de grote dichteressen Lucretia van Merken en Christina Leonora de Neufville 
(1713-1781). En al gebeurt het niet zelden, dat de `lage nyd' de beste

$

daden in een hatelijlk licht vertoont, wie voortdurend tot zichzelf zegt "k Ben 
voor de Eeuwigheid geboren', stoort zich daaraan niet. 
Tegenover de veroveraar wordt de wijsgeer gesteld, die zijn geest verrijkt met 
de bestudering van de 'keten van het geschapene' en de wonderen gadeslaat in 
`Zaden, bloemen, boomen // In Steenen, ertzen, in metalen, bergen, stroomen /1 
De Zon beschouwt met zyn door kunst versterkt gezicht // De snelheid rekent 
van 't geluid, en van het licht.' Telescoop en microscoop onthullen het uitgestrekt 
Heelal en "s levens aanbegin in d'aller kleinste dieren.' Dit nobel onderzoek is 
wat anders dan de dwaze inbeelding van de dichter, die op `barsche tonen' zijn 
pennevruchten voorleest `met een gebrom, waarvoor de kleine kinders vreezen.' 
Wat anders dan de ijdelheid der juffers, die uit de eerste hand weten, `Hoe dat 
men op zyn fransch moet slapen, lachen, eten.' Wat anders ook dan de Fynen 

233 


van hun godsdienst maken. De mens is tot edeler doel op aarde: voor de gezel 

zijn medemens, voor bevordering van het nut in de maatschappij. Zo-ligheid van 
zag Plato het reeds. 
Dit eerste grote leerdicht, dat zij beëindigde op 27 december 1762 en schuchtereerbiedig 
opdroeg aan haar Mecenas, Mr. Adriaan van der Mieden, `president in 
den Hove van Holland, Zeeland en Westfriesland', schetst in grote lijnen haar 
gehele door de Verlichting geinspireerde verdere werk. En toch kan men het ook 
nog een klassicistisch leerdicht noemen, zoals men het kende sinds het begin 
der renaissance ter vorming van de `honnête homme', waaraan Pope en de Encyclopédie 
hun goedkeuring konden hechten. 
Bewustwording als dichteres impliceert ontwaking van feminisme in haar. Heeft 
ze met het idee van een Academie voor de jufferschap gespeeld, waar De Boek 

van sprak? Ook de Bespiegelingen van den Staat der Rechtheid (van-beschouwer 
1765) getuigen ervan: 

De fiere Zwaan, de Ryksvorstin der stroomen, 
Roeit trager door de golfjes voort, 
Als Eva wandelt langs dien boord. 


Het waarschuwend woord Aan de Nederlandsche Jufferschap van hetzelfde jaar 
is een geestige persiflage van de lege koketterie; ze tekent er zichzelf reeds in als 
een verschijnsel tussen het vrouwelijk geslacht, als iemand voor wie de stemmen 
zwijgen, zodra ze binnenkomt. 
Weldra zal ze ontdekken, dat in zowel Frankrijk als in Nederland een anglomanie 
ontwaakte, precies na het einde van de zevenjarige oorlog en gestimuleerd door de 
bewonderde Hume in de salons van Madame de Boufflers, waar men voortaan 
'S maandags de `Thé à l'anglaise' drinkt. Zal ook zij de alom in Europa nage 

tranen en doodsverlangen op Engels voorbeeld adopteren? Het-volgde mode van 
lijkt er even op: in 1764 vertaalt ze Blair's Gedachten over het graf en in 1765 
verschijnt van haar hand Eenzame Nachtgedachten over de Slaap en de Dood. 
Maar weldra trekken Nederlandse historische en actuele gebeurtenissen haar aandacht. 
Zij kan niet onbewogen blijven bij de herdenkingen op kasteel Santhorst 
onder leiding van de Amsterdamse historicus Pieter Burman met onderwerpen 
als de aanbieding van het smeekschrift der edelen, de dood van Johan van Oldenbarneveldt 
en de moord op de De Witten; de Vrijheidsheld der Corsicanen, Caspar 
Paoli, wordt door haar in twee gedichten op Santhorst toegezongen, als hij 
op zijn vlucht naar Engeland Nederland aandoet, wanneer Corsica Frans bezit is 
geworden. 
De vele spectatoriale vertogen in tijdschriften als De Grysaard, De Rhapsodist, 
later ook in De Borger, waarin zij schrijft onder verschillende pseudoniemen of 
openlijk kenbaar, maar misschien toch vaker anoniem, spreken van de uitbreiding 
van haar boekenbezit in de knusse bibliotheek op de eerste verdieping van de 
Beemster pastorie, waar Rousseau en Voltaire, Marmontel, Maupertuis, Mercier 
en vele anderen een plaats kregen. En was de aanschaffing ervan niet mogelijk, 
een koffertje van Mr. Noordkerk kwam geregeld lenen wat ontbrak. Niet meer aarzelend, 
maar scherp en op de bres voor nieuwe constructieve ideeën, afkomstig 
uit Frankrijk en Engeland, is haar satire over politiek en toneel, mode en theologie. 
De domineespruik wordt in haar menuet van 1772 reeds tot `ancien régime' 
verwezen, waarover Groningse predikanten en kerkeraad konden nadenken naar 
aanleiding van hun dwaze veroordeling van een hunner collega's, toen deze een 

234 


dansje waagde op de bruiloft van zijn dochter. Ze maakte er nog, (anoniem), een 
tafelspelletje in dramatische vorm van ook. De onveranderlyke Santhorstsche Geloofsbelydenis


sbelydenis Ter Drukkerye van haare Koninglyke Majesteit Reden, met die van 
Rousseau voor ogen, neemt het op voor Burman, wie het zelf te ver. ging. 
Een theologisch onaanvaardbaar bekrompen oordeel over de brand in de Amsterdamse 
schouwburg wordt ontzenuwd in Zedenzang aan de Menschenliefde.

de. Met 
een ondeugende woordspeling op haar eigen meisjesnaam in De Bekkeriaansche 
Dooling... wederlegd striemt ze het nog altijd aanwezige bijgeloof, terwijl toch 
reeds een eeuw te voren de moedige predikant Balthasar Bekker zijn stem erover 
had laten horen. Een hekeldicht, waarin zijzelf optreedt, draagt de niet-originele 
titel Aan mynen Geest. Haar natuurlijke openheid, haar zelfkritiek, haar zelfbewustzijn 
spreken erin. Het is als altijd ook een confrontatie van haarzelf met 
de haar omringende kleine wereld van stugge orthodoxie en gevestigde ideeën. 
Hoezeer ze meeleefde in de kwestie van de in 1773 uit zijn ambt ontzette 
Groningse rechtsgeleerde, hoogleraar in het natuur-en volkenrecht Prof. F.A. van 
der Marck (1719-1800) en van het kwaadwillend artikel in de 'Nederlandsche 
bibliotheek tot bevestiging en verdediging van den Christelyken, godsdienst in 
't algemeen en van den gereformeerden in 't bijzonder, waarin een beoordeling 
was verschenen van Mozes Mendelssohns' Verhandeling over het verhevene en 
naive in de fraaye wetenschappen, in de vertaling van Van Goens, bewijst wel 
haar krachtig, kort en levendig verslag in de brief van 12 april 1775 aan haar 
Zeeuwse vriend Dr. Gallandat.' 
Zonder verstrikt te raken in het woelig bedrijf van actie en reactie rondom haar 
in deze jaren, schrijft ze haar onomwonden persoonlijk oordeel over Rousseau en 
Voltaire, objectief, magistraal, definitief. En er blijft nog tijd voor • vertalingen 
en poëzie, soms in ontroerende stijl, in bijbelse-of historische taferelen (Jacob, 
Rachel, Jacoba van Beieren). De Lier-, Veld- en. Mengelzangen verschijnen in 
1772. Groeiende democratische ideeën verhinderen niet, dat ze op charmante 
wijze de prins van Oranje in de Beemster ontvangt met een Aanspraak en gedicht 
aan zyne doorluchtige Hoogheid Willem V in 1773. De uitnodiging aan het hof 
te komen lokt haar evenwel niet: ze zou zich niet thuis voelen in de vriendenkring 
van de prins; waarschijnlijk waren daar lieden onder, die in haar satirische Brieven 
van Constantia Paulina Dortsma (van 1776) zouden worden getypeerd. 
Al deze geschriften zijn zeker niet voor de eeuwigheid geschreven als literatuur. 
Ze behelzen te veel toenmalige actualiteit, die ons thans niet meer toespreekt; 
haar poëzie treft slechts door het anecdotische, het typisch vaderlandse en bij 
verrassing door gevoelig-psychologische trekjes; natuurbeschrijving kent ze voor 

traditionele aanduidingen. Haar eigen oordeel luidt: het is berijmd-namelijk in 
proza; ze gunt zichzelf de gave om als Ragoutin, een komische figuur uit de 
Franse literatuur, 'redelyk goed siegte vaerzen te maaken." 
Haar proza is veelbelovend als documentatie, als typering, als satirisch talent, 
en stelt zich in dienst van pedagogische idealen en nieuwe sociale verhoudingen. 
De snelle formulering in een zogenaamde titel van een boek, een scherp A-B-C, 
of een originele eigennaam, zijn onovertroffen. 
In deze periode van accentuering van haar talenten heeft ze blootgestaan aan 
felle kritiek. In De Gryzaard kan men een schets vinden, getiteld Laetitia, (een 
naam die ze zichzelf toedacht in Aan de Nederlandsche Jufferschap), waarin deze 
wordt getekend als slachtoffer van de voorzichtige laster, die niets zegt, maar 
alles laat doorschemeren. ° 

235 


Hoezeer deze mentaliteit een vijandelijk monster in, haar bestaan ging betekenen 
bewijst de toespeling erop in het korte geschrift, dat ze schreef toen ze reeds 
tegen de veertig liep en voor enkele intieme vrienden bestemde. Het draagt de 
titel Holland in 't jaar MMCCCCXL? en is een anonieme navolging van het bekende 
werk van Mercier. Enkele maanden tevoren had ze Aagje Deken ontmoet 
en was er tot samenwerking besloten. 
In haar verbeelding nu betreedt iemand in de verre toekomst een beeldhouwersatelier 
en ontdekt er o.a. `het ontwerp van een naald met bloemfestoenen ver 

daar aan hangende het medaillon eener Vrouwe, wier genie vernuft en-siert, 
denkwys haren Landgenooten de grootste en in 't algemeen de onverdiendste eer 
hadt aangedaan, die den geestigen inval hadt, van nevens haren naam dien eener 
haar waardige vriendin te voegen. Men las op het voetstuk beide de namen, niets 
anders.' 
Even verder: `Hy vondt 'er twee personen (...) hy hoorde de verstaanbare vraag: 
`zyn die monsters ontdekt, zonder vernedert te worden? neen', was 't antwoord. 
Kort daarna zag hy een grootmoedige traan, met de tekens eener edele verachting; 
en met eenige verheffing van stem hoorde hy deze woorden: `S gy onze 
voorouders! hoe kunnen wy met genoegen aan u denken?' Tenslotte worden nog 
`twee kruipende beelden, de nyd en laster' vermeld en de conclusie getrokken, dat 
"t genegen aandenken der nakomelingschap' een voldoende 'eerteken' is voor de 

auteurs. 
Het besluit was in 1776 genomen ten huize van beider vriend Jan Everhard 
Grave, een suikerraffinadeur te Amsterdam, ook hij dichter en vertaler. Uit 
de pijnlijke kwestie, die eerst opgehelderd moest worden, bleek dat Agatha Deken 
zich door kwaadsprekerij in de kring van haar vrienden had laten beinvloeden, 
terwijl uit het vervolg nog zal blijken, hoe misschien niemand meer dan zij de 
historische betekenis van Elizabeth Wolff had onderkend. 
Hoewel Betje zich er volkomen bewust van was, dat haar beider stijl duidelijk 
van elkaar verschilde, heeft ze toch een onbeperkt vertrouwen in Aagjes intelligentie, 
haar literaire aanleg en vast karakter. Van gemeenschappelijke literaire 
bezigheden kwam aanvankelijk nog weinig. Echter na de vrij onverwachte dood van 
Ds. Wolff, op 19 april 1777, werd de band hechter en in september 1777 is de 
samenwoning een feit. Ze verhuisden naar het landelijke De Ryp, richtten zich 
gezellig en modern in naar de luchtig-lichte Louis-XVI-stijl van Marie-Antoinette. 
Toen na enkele jaren beiden een erfenis hadden ontvangen, kocht Aagje van haar 
legaat in 1782 voor f 6500,- de buitenplaats Lommerlust bij Beverwijk. De ver 

vele delen romans met beide namen op het titelblad, veroorlooft-schijning van de 
vrijheid en luxe in het dagelijks bestaan. Betje rijdt paard en `Mignon' laat zich 
voor het kokette sportchaisje spannen om oude en nieuwe vrienden te bezoeken. 
Wederzijdse aanpassing in dezen blijkt niet moeilijk: in kerkelijk opzicht richt 
Betje zich naar Aagje, bezoekt met haar de Doopsgezinde Kerk en ook wel de halfjaarlijkse 
bijeenkomsten in Rijnsburg. 
Drie jaar lang hadden ze een huisgenote in Jansje Teerlinck, een dochter van 
Betjes zuster, tot deze als Mevrouw van Crimpen in de pastorie trok. Het rustige, 
vruchtbare, zonnige vriendinnenleven heeft kunnen duren tot 1787. Toen kwam na 
de aanhouding van Prinses Wilhelmina van Pruisen bij de Goejanverwellesluis op 
28 juni van dat jaar, de Pruisische inmenging in de zaken der Republiek, wat een 
politieke reactie ten gevolge had. De beide dames zagen zich genoodzaakt naar 
Frankrijk te vluchten, wat opnieuw een afsluiting van een periode betekende. Het 

236 


komt mij voor, dat in deze eerste decade der samenwerking duidelijk naar voren 
treedt, dat Aagje geen aanranding van Betjes gezag meer verdraagt en de verdedi


g van haar vriendin tegen laaghartige kritiek ononderbroken behartigt. 
Ze zou het haar leven lang niet vergeten, hoe de band tussen haar en Betje tot 
stand was gekomen, toen ze had ingezien, waartoe een lastercampagne in staat 
was geweest; nu zou ze ook al haar kracht en gaven, zelfs haar naam zo nodig 
in dienst stellen van haar grote vriendin. ' o Myn Bekker! in uw leven I wordt 
gy reeds zo zeer vereerd; / Nu, terwyl nog een Cabale I die u tegenstaat, regeert!' 
schrijft ze in het gedicht `De goede Eerzucht' van 1785. 
Wanneer na de verschijning van Willem Leevend een negende deel het licht als

-

Aanhangzel ziet deinst ze niet terug voor een openlijk in de bres springen in de 
voorrede op de Brieven van Abraham Blankaart. 8 
Met de vlucht uit het vaderland konden ze althans ook het pedante, kwaadwil 

ontwijken. Ze verkopen hun bezit, waaronder ook-lige 'grootkeurmeesterschap' 
Betjes zorgvuldig bijeenverzamelde historische atlas en vertrouwen de opbrengst 
toe aan de Deense koopman Christiaan van Nissen te Amsterdam, die in 1781 
met een van haar vriendinnen, Magdalena Greeger, was getrouwd. 
Het vijfhonderdtal democraten, dat eveneens op dat ogenblik het land verliet, 
stichtte na veel omzwervingen in de Zuidelijke Nederlanden een kolonie in 
St.-Omer bij Duinkerken. Het onafhankelijke tweetal ondernam in bijna lood 

lijn de reis van Amsterdam naar. Lyon, waarbij tijdens het laatste gedeelte-rechte 
in het voorgebergte van de Cevennen de postkoets soms gedwongen was een 
zwenking te, nemen.9 
Bewonderend aanschouwden ze de pracht van het prinsdom Les Dombes, dat pas 
sinds 1761 de kroon toebehoorde en lieten zich afzetten in het vriendelijke oude 
stadje Trévoux, gelegen op een heuvel aan een bocht van de Saone. De charme 
van Trévoux en zijn omgeving vinden we uitvoerig beschreven in de Wandelingen 
door Bourgogne van 1789.10 
Politieke moeilijkheden werden Wolff en Deken ook hier niet gespaard, toen de 
terreur over het land rondom Lyon in alle hevigheid heerste,11 en Betje Wolff 
waarschijnlijk meer dan eens voor. het Comitté Revolutionaire in dit districtscentrum 
moest verschijnen. 
Het verblijf in het toevluchtsoord betekende echter leven, ontdekking van de 
ziel van het land met zijn oeroude historie en reminiscenties aan de invallen van 
Caesars legioenen, met zijn bewoners, die de indruk gaven 'grote kinderen' te 
zijn in hun dagelijks bedrijf van moeizaam zwoegen en blijde ontspanning daarna, 
die niets kostte en van serene gemeenschapszin getuigde; ontdekking van zijn 
keuken ook en van zijn wijn. Voor Aagje bleek de taal aanvankelijk een verhindering 
tot contact, maar tot eigen verwondering kwam ze zo ver, dat ze vlot een 
boek kon lezen. Noch de hut van leem en stro met 'glazen van papier', noch het 
kasteel, waar harpspel aan de haard haar wachtte, bleven de beide dames onbekend. 
Met de sympathieke adellijke familie De Renaud ontstaat een vriendschap 
voor het leven; zij danken er het genot van een gerieflijke tuinwoning aan "' 
Toneel en volksdans, politiek tumult en gevangenschap van hun weldoener ma-
ken deze tijd tot veelbewogen jaren in tegenstelling tot de prettige wandelingen 
in stille donkere bossen en landelijke natuur, waarbij de architectuur zich zo 
harmonisch had aangepast. Hier zou men wel zijn plekje voor altijd willen 
kiezen ! 
Ze waren waarschijnlijk de enige protestanten in een geheel katholieke omgeving, 

237 


wat opmerkelijk is in deze kenteringstijd van alle godsdienstige waarden. 
Wanneer een onweer in de nabije bergen vreselijk huishoudt en schade toebrengt, 
geeft men de schuld aan de aanwezigheid der `ketters'. 

Jammer is het, al te jammer, dat gy óók geen Christen zyt! 

Gy zyt van die protestanten, hier gekomen voor een tyd? 

zei het schilderachtige oude vrouwtje, dat al spinnende op een vale koe toezag 
en aan wie Betje juist enig geld had gegeven. Maar getrouw aan de geest der 
oecumenische gedachte, reeds zo sterk in de 18de eeuw, laat Wolffje zich niet 
van haar stuk brengen. 

'k Weet het, ja, geen bitse doemzucht, deed haar spreken op dien trant 
'k zie hier meer gebrek aan kennis dan wel aan gezond verstand. 

keuvelt ze verder. Beleving van een christelijke gemeenschap boven geloofsverdeeldheid 
gaat bij haar vóór. de theorie. Daarom waardeert ze het 'heusch onthaal' 
in de rijke Benedictijner abdij, waar prachtige schilderijen de zalen versieren, 
en waar de geestelijken gezellig samen leven en lachen om bespotting. 

0 volgers van Benoit! Gy moogt op mannen roemen 

By all' wat denken durft, om hun verstand geacht; 

Nooit hebt gy U onteerd, door haatelyk verdoemen 

En nimmer heeft de deugd uw zedenleer verdacht. 

Er is sprake van "t vrome zusterschap van 't huis Barmhartigheid'. Meisjes zijn 
er als verpleegster werkzaam uit roeping. Vol eerbied luidt het: "k Vond by den 
protestant zulk eene liefde niet'. Deze vrouwen hebben in haar ogen voorwaar 
geen louteringsvuur nodig. 
Wel beklaagt ze die arme meisjes, die gedwongen worden een somber klooster 

te aanvaarden: hier moge het gezond verstand pleiten voor de rechten der-leven 
mensheid. Maar de zang van een processie, die zo gevoelvol van Gods goedheid en 
'S mensen schuldbesef getuigt, wordt gekenschetst als 'voor het volk berekend'. 
De in pij geklede monnik moedigt de blijdschap aan, wanneer op de Vogue, het 
jaarfeest van het dorp, de jeugd gelukkig is in de dans. De aanstellerij van veel 
predikanten en de drukte om een onschuldige menuet waarschijnlijk ook, komen 
daarbij in de gedachten. 
Is het een wonder, dat de beide vriendinnen bij zoveel loyale, jeugdige openheid 
interessante contacten in allerlei kringen wisten te vinden? Zelfs buiten Trévoux 
werden ze uitgenodigd door de begaafde Madame Michallet, onderwijzeres en 
moeder van vijf kinderen. 
Was de epineuze kwestie van het verschil in godsdienst tussen de mensen voor 
deze twee vrouwen, die in geestelijke zaken reeds van grote ervaring konden 
spreken, geen probleem meer, andere hoofdstukken uit het moderne denken der 
eeuw konden de aandacht niet loslaten, zoals het negervraagstuk. In 1790 vertaalde 
Wolffje het boek van B.J. Frossard, predikant van Lyon, De zaak der Neger 

-slaaven en der inwooneren van Guinéa.

18 

Als grote vijand van alle vrijheid van denken werd nog steeds de laster beschouwd, 
reden waarom in 1791 een vertaling volgde van Mme Beccari De gevaaren van 
den laster, in eene briefwisseling tusschen Miss Fanny Springier en haare vrienden. 


Al het 'aardsch genot' in Trévoux belette niet, dat men met zorg en oprechte 
belangstelling aan het vaderland bleef denken. Eerder nog dan ze hadden vermoed 

238 


zouden ze gedwongen worden er naar terug te keren, vooral om financiële redenen: 
het weduwenpensioen van de predikantsvrouw mocht alleen in Nederland 
worden besteed. 
Nog eenmaal dus werd er aanpassingsvermogen gevraagd; het leven van Betje 

zowel als van Aagje is gekarakteriseerd door aanvankelijk van elkaar verschillende 
perioden, die beiden tot een eenheid weten te vervolmaken. Maar de laatste klas 
bleek de moeilijkste. 
Moeilijk was reeds het afscheid uit Frankrijk, vooral van haar vrienden De Renaud. 
Het is immers zeker, dat het voor altijd is? Het Hiernamaals? Wie durft, 
wie kan hierin een betrouwbare troost vinden 'zonder zich af te vragen of deze 
hoop niet op zwakheid berust? Zwakheid, die de rede verwerpt! Ontroerend is 
de kreet in het aan de vrienden gewijde rijmloze vers voor het vertrek, waarin 
Betje de Reden smeekt de gedachte op een weerzien van hen die elkaar liefhebben, 
niet te veroordelen, om niet te bezwijken. Immers wat niet bewezen werd, 
is niet onmogelijk. 
Moeilijk is ook de terugkeer in het vaderland; reeds in Trévoux vroegen ze zich 
soms af: is het mogelijk dat wij op niemand meer kunnen rekenen in het land, 
dat ons zo ter harte gaat? Want ze gaven er zich terdege rekenschap van, dat 
met vreugde in Holland arriveren en bekende plekjes terugzien, oude vrienden 
opnieuw begroeten, grote geestelijke rijkdom betekende, maar dat zich installeren 
om onafhankelijk van anderen te kunnen leven een geheel andere kwestie was, 
temeer daar het weduwenpensioen van f 100,— per jaar onvoldoende bleek voor 
een redelijk bestaan en het aan Van Nissen toevertrouwde spaargeld, dat f 6.000,rente 
per jaar had kunnen opbrengen, door deze lichtzinnige beheerder verdwenen 
was in de revolutiebelangen. En de vroegere aandacht voor de romans bleek 
zeer sterk afgenomen. 
Gelukkig was er één, die deze pijnlijke situatie heeft doorzien en die zijn bewondering 
voor de beide dames in daadwerkelijke financiële steun, reeds tijdens het 
verblijf in Frankrijk, omzette; hij betaalde de overtocht en hielp ook daarna. Het 
was Jkh. Jan Poppo André van Canter die in Wolvega woonde op zijn landgoed 
Ter Borg/i, gelegen in diepe donkere bossen, volgens Wolffje een ware 'tempel 
Gods'. Ze had hem reeds vóór 1775 een van haar werken opgedragen." (Boven 
is reeds vermeld, dat hij ook Onno Zwier van Haren tot grote steun is geweest 
in de periode voordat het verschil van inzicht over het stadhouderschap de 
vriendschap verstoorde.) 
Het nieuwe levensaspect heeft de beide vriendinnen wel even onthutst; toen ze 
zich in het najaar van 1797 in Den Haag vestigden, aanvankelijk op kamers op 
het Plein, van de grootte van Betjes kabinetje in de Beverwijk volgens haar eigen 
mededeling, enkele jaren later, in mei 1800 in de Spuistraat in een wat groter 
achterhuis met uitzicht op naburige tuinen. Net als jonggetrouwden ontvingen ze 
geschenken van vrienden en kennissen en de meubels werden, op afbetaling voor 
enkele jaren, gekocht. 

De Gedichten en Liedjes voor het Vaderland van 1798 waren zeker bij hun aankomst 
reeds voltooid. Ze waren met ontroering opgedragen aan haar Friese weldoener. 
Echter voortaan moeten ze van de pen leven. Tot oorspronkelijk werk is 
Aagje thans het meest geinspireerd, die ook voor de correspondentie zorgt; Betje 
schrijft zich blauw aan vertaalde werken. 
Meer dan de materiële ernst van het werk 'om het lieve brood', telde de teleur 

heersende geest van het `vrij' geworden land. Er waren nog-stelling over de 

239 


maar weinig oudere strijdgenoten van vroeger; zij waren gestorven, gevlucht of 
hadden zich teruggetrokken van het gewoel der wereld. De luidruchtige jongeren 
schenen de historische zin der eerste patriotten te bespotten. Er heerste thans 
geen `tirannie' meer van de staatskerk. Ieder, van welke godsdienstige overtuiging 
hij ook was, mocht een staatsambt bekleden, waarom was daarvoor dan zo 
weinig ambitie? 
Kernachtig drukt Aagje het uit in een brief aan een vriend-doopsgezind geloofsgenoot: 
'Wanneer de bloem onzer Burgerrij, onze gegoedste, kundigste, eerelijkste 
Landgenooten zich geheel gelieven te onttrekken aan hun Vaderland te 
dienen, wat moet er dan van dit Vaderland worden? Moeten wij zuchten onder 
het domme geweld van hongerige smeerlappen? Moeten wij onze halzen krom 

onder het juk van trotsche, heerszuchtige Aristocraaten? Of moeten wij den-men 
geliefden Erf-Stadhouder weder inhaalen en ons nog eens laaten bespotten, 
smaaden, uitplunderen en verjaagen? Hebben wij dan zo veel tevergeefsch geleden? 
Ja, indien ook maar te vergeefsch! Wat ik u bidden mag, beste Hein, 
onttrek u niet aan het Vaderland. Gij hebt kinderen, en deeze zelven moeten u 
het Vaderland dierbaar maaken. Ik beken, het volk verdient weinig de opoffering 
welke men voor hetzelven doet... Onder ons wil ik u wel belijden, dat wij menigmaal 
tegen elkanderen zeggen: `Hadden wij voor twintig, dertig jaar geweten wat 
ons nu de ondervinding leert, wij hadden nimmer een letter voor de vrijheid in 
het Licht gegeeven. Doch thans hebben wij geen keur, en wij moeten pompen of 
vergaan. Nimmer hadden wij gedacht, dat er zo weinig geestdrift in onze Naatie 
voor ware, reedelijke vrijheid heerschte. Maar hebben wij een Naatie? Ach, zo het 
land met redevoeringen, Bals, dinees en Soupees te redden is, dan zullen wij 
weldraa weder een groot volk worden. Ik weet het, wij kunnen zonder koophandel 
niet bestaan, maar nog minder zonder onderlinge Liefde, maatigheid, spaar 

eerlijkheid en vlijt. Dan genoeg hiervan, wij kunnen hierover niet-zaamheid, 
verschillen. Lieve, beste Heintje, hoe gij ook denken moogd, blijft patriot, bemin 
en werk voor uw Vaderland'. (Uit een brief van 16 november 1801 aan Mr. H. 
van Vollenhoven.) 
Wolff en Deken waren er echter geen figuren naar om van de nieuwe omstandigheden 
niet iets te maken, zelfs al hadden ze een triomfale intocht in het vader 

fortuin voor de rustige dagen na een welbesteed leven gemist. Spoedig-land en 
weten ze zich het aantrekkelijk middelpunt van een kring, waarin oude vriendschap 
terugkeert en nieuwe banden worden geknoopt. 
`Ons leven is zo prettig als een geduurige maaltyd,' schrijft Wolffje in januari 
1801. `In ons heele leeven zagen wij zoveel menschen niet... 't Is goed, dat wij 
niet meer wat deegs werken, want wij hebben er geen tijd toe. Nooit zijn wij, 
thuis zijnde, des avonds alleen; & vreugd geen gebrek, want wij zien niet dan 
menschen daar wat aan is. Ik zal u eens eenigen noemen: Vader Lublink en zijne 
allerbeminnelijkste vrouw; Cool met zijn ribbetje; Siderius met de hulp, die tegen 
over hem; Van Rooyen & zijn rijk wijfje; Mijnheer Veerman & zijn Engel; van 
Leyden, de luimige; & onze uitverkoorne onder de uitverkoorene, #van Hall... Ik 
heb, zie ik, op mijn lijst onze Baas en zijn vrouw, de braave van Cleef, nog ver 

zie, dat is siegt, want wij zijn intime van 24 jaar... en ik zou mijzelf wel-geeten; 
in den aspot gooijen, als ik denk: van der Palm en zijne vriendelijke vrouw heb 
ik vergeeten te noemen... die van der Palm komt al zo na aan het ideaal der 
menschelijke volkomendheid als mogelijk is... 't zou jammer zijn, dat wij niet 
geruineerd waren; want dan hadden wij nooit geweeten, welk een schat van deel


240 


nemende vrienden & onbekende weldoeners wij hebben.' Aagje onderschrijft dit 
volkomen: 'Ons Huisselijk en Maatschappelijk geluk is volmaakt, en wij hebben 
nimmer in onze grootsten overvloed zo waar en gelukkig geleefd'. 

"6 
Een hoogtepunt in dit leven was de reis naar Friesland in de zomer van 1798, 
niet alleen om er tal van gelijkgezinden in Leeuwarden de hand te drukken, maar 
vooral om er in de gelegenheid te zijn Van Canter. in Wolvega te ontmoeten, die 
zij als hun redder, bleven beschouwen. Zij vierden zijn 76e 'verjaardag op 22 sep 

bij hem aan huis. Deze stille weldoener-erudiet overleed 24 maart 1800.-tember 
Bij testamentaire -beschikking had hij reeds op 21 juni 1797, dus toen de vriendinnen 
nog in Trévoux woonden, aan Elizabeth Wolff 6000 caroligulden vermaakt 
en tevens zijn boekerij en handschriften. In overleg met de fa ' 'e werd 
dit veranderd in een jaarlijkse uitkering van f 500,-aan Betje en Aagje tot het 
overlijden der langstlevende.16 
Ook gingen ze wel logeren in Warmond op het buiten van de fa ' 'e Van Leiden. 
In de zomer van 1801 hebben ze met het jacht van de heer Louyzen een vakantiereis 
naar Zeeland mogen maken om er familie en vrienden op te zoeken. De 
laatste jaren van haar leven, hoe opgewekt en moedig ze in het algemeen zich 
door perikelen heen wisten te slaan, werden versomberd door fysieke aftakeling, 
waarbij aanvankelijk Aagje bij al haar werk de door zenuwpijnen gefolterde Betje 
nog verpleegde. Maar het was een uitkomst, dat ze in mei 1802 konden komen 
inwonen bij Jansje van Crimpen-Teerlinck, die na de dood van haar man, van 
Ossendrecht naar Den Haag trok in een ruim huis in de 'Mooije Herderinnenstraat' 
no 437. 'een fraai huis met een schoonen hof vol vruchtboomen & een 
overdekte Laan.' Het werd een levensavond van lichamelijk lijden in de weldadigvredige 
sfeer van rijke herinnering, onderling vertrouwen en begrip. 
Betje stierf 5 november. 1804; haar vriendin volgde haar ruim een week later in de 
dood. Zij werden bijgezet in het graf no 27 van het kerkhof Ter Navolging te 
Scheveningen, het eerste particuliere kerkhof in Nederland, dat in 1799 was aangelegd 
ter aansporing niet meer in de kerken te begraven. In 1850 bij de ruiming 
van het kerkhof werden de beenderen van Wolff en Deken in een kistje bijgezet 
in het verzamelgraf no 100, rechts van de ingang van het kerkhof. In 1895 is op 
die plaats een gedenksteen tegen de muur geplaatst, die de namen vermeldt van 
de beide vriendinnen. 
Het werk uit deze laatste periode werd spoediger vergeten dan de romans. Wat 
Elisabeth Wolff betreft is wel eens opgemerkt, dat zij bij haar vertalingen een 
raadselachtige keus vertoonde.? Ik wil er hier slechts op wijzen, dat zelfs haar 
laatste werk uit 1802, oorspronkelijk van Madame De Genlis, gevierde schrijfster 
van een 80-tal boeken, in de titel nogmaals het motief vermeldt, dat het patroon 
van haar leven bepaalde: De Twee Moeders of De Laster. 

Zowel Betje Wolff als Aagje Deken hadden dus voor beider tweede helft van 
haar leven in gemeenschapszin de levensreis ondernomen, die veel avontuurlijker 
was uitgevallen dan ze zich hadden voorgesteld, maar die de belofte van een 
productieve literaire samenwerking niet teleurstelde. In eerste instantie had de 
laster het optreden ten opzichte van de buitenwereld bepaald; in feite bleken het 
boeiende vriendschappelijk gesprek, de uitwisseling van ervaring en inzicht, de 
gelijkgerichte doelstelling om de opvoeding der jeugd nuttig te willen zijn, beslissend 
voor de schildering van het leven in de Nederlanden in het laatste kwart 
der eeuw. Nergens duidelijker dan in de voorrede van de eerste roman in brieven 

241 


van onze 18de-eeuwse literatuur is de stilistiek der schildering geformuleerd. In 
het pleidooi, dat tot de 'lieve Juffers' in Nederland is gericht, kan men deze zin 
lezen: `Men heeft u al vroeg wys gemaakt, en gy meent ook waarlyk, dat gy dit 
gelooft, dat geen Vaderlandsche pen Werken van smaak schryven kan; (...) dat 
wy kunnen arbeiden, blokken, iets door en door denken, maat dat wy noch schilderen, 
noch schertsen kunnen' (...) 

`Dit ontkennen wy; ook, schoon wy maar al te dikwyls de ondervinding tegen 

hebben!' 
Wel hebben de dames Wolff en Deken de bedoeling tendentieus werk te schrijven: 
in het `Plan' van haar romans staat haar altijd de deugd voor ogen, maar 

zij vergeten de schildering daarbij nooit. In de narede van Willem Leevend drukt 
Betje dit aldus uit: `Jammer toch, dat de meeste Romanschryvers het Menschelyk 
hart, alleen schynen te kennen van zyne ongunstige, ja van zyne bedorvene zyde! 
zy schilderen meesterstukken, maar wat is de zedelyke bedoeling ?' 
Kan men uit deze citaten opmaken, dat met de aanduiding 'schilderen' in het 
algemeen `schrijven' wordt weergegeven, de term keert nadrukkelijk terug, bij 
ontroerende levensmomenten. Na de geboorte van Sara Burgerharts eerste kind, 
krijgt haar schoonvader Edeling, die zich met zijn zoon en Abraham Blankaart 
in het vertrek naast de kraamkamer bevond, de opgebakerde baby in handen. 
`O, kon ik u dat tooneel schilderen. De oude heer trilde van blydschap. Maar by 
noch zyn zoon, zeiden iets; zy drukten elkander de hand;. hunne oogen stroomden. 
Hy gaf het den goeden Blankaart' (...) `Blankaart met het kind in zyn armen, 
was geen minder schildery! De natuur is toch niet te overtreffen; men moet zulke 
dingen zien!' (S.B., deel II, brief 171). Het kraambed van Alida Ryzig is al even 
aandoenlijk. De bevalling had toevallig plaats op 'Zeemansrust', het verblijf van 
oom en tante De Harde. De jonge moeder schrijft aan haar vriendin Petronella 
Everards: `Had ik nu het gratieuze penseel van Greuse, ik smeet dat van Jan 
Steen weg, om het volgende te schilderen' (...) 'Myn schildery zou de verrassing 
zyn. Ik zou dat oogenblik uitkiezen, waarin Ryzig voor de eerste maal zag, dat — 
ik geheel Moeder was van zyn kind.' 
En ook nu volgt een beschryving van stille ontroering en tranen. Deze brief besluit 
als hoogtepunt het vierde deel van Willem Leevend. Nog eenmaal komt 
hetzelfde motief (en weer gevarieerd!) naar voren als bovengenoemde vriendin 
zelf moeder is geworden. Thans schrijft Alida Ryzig aan haar man, die haar het 
nieuws had meegedeeld: 'Zeg, Bram, lykt zy niet een Rafaéls lieve Vrouw met 
het kindje?' (deel 6, 47ste brief). 
Evenals bij de geboorte treft de ontroering, waarbij men stil blijft staan, bij de 
dood; als Christina de Vry is gestorven schreien 'eenvoudige dankbaare menschen 
by het Lyk van een weldoenster.' Ook het gesprek tussen Christina Helder en 
haar moeder dat leidde tot het besluit Willem Leevend te trouwen, wordt als 
aandoenlijk levensmoment uit het verband gelicht. Dit 'wèl te treffen, is het werk 
niet van een ordinair Schilder.' schrijft de boezemvriendin. (W.L. 7, 38e brief.) 
Zelfs de sombere stroeve student Jambres, die slechts rationalistisch en materialistisch 
wenst te denken, wordt geprezen om deze stijl. `Oy kunt schilderen, 
Jambres! uw Tafereel van den oorlog is afgryselyk schoon! De Natuur weent 
bloedige traanen by zulke Tooneelen' zijn een van de laatste woorden, die Willem 
Leevend tot hem richt wiens theorieën hij afwijst. 

Maar ik kom terug op de karakterisering in het algemeen. Ook in dit opzicht 

242 


geven de romans zelf interessante aanwijzingen, dat een welbewuste tactiek werd 
toegepast om als een schilder het leven te betrappen. In de roman Willem Lee-
vend (8e deel, 25e brief) wordt naar voren gebracht, hoezeer Anna Willis ver 

Burgerhart. `Twee kunstenaars kunnen ons ieder een heerlyk-schilde van Sara 
stuk van hunne bekwaamheid leeveren; men zal echter in de manier de onderscheidene 
hand des meesters ontdekken.' 
De schrijfsters vragen van de ware kunst natuurlijke eenvoud. 
`Wanre, groote verstanden, zyn zo eenvoudig in hunnen, schoonen, veyën, vloeijenden, 
schilderenden styl, als in hunne kleeding. Zindelykheid zonder pracht. Effene 
fraaye kouleuren en noch Juweelen, noch verschiet van linten', enz. (W.L. 7, 3e 
brief) . 
De waardering van het clair-obscur wordt origineel toegepast voor de 
literaire stijl, wanneer Alida Ryzig een beschrijving geeft van het huwelijksfeest 
van Christina Helder en Willem Leevend. Het is niet mogelijk alles te vertellen, 
zo merkt ze op: 'Maar dit alles was veel mooijer om te zien, dan om te leezen. 
Ik laat dit des in de schaduw van myne schildert'.' 
Zelfs de briefvorm wordt betrokken bij de overweging van wat schilderen en 
schrijven betekenen. `Men verhaalt, dat de Schilderkunst een Kind der liefde is, 
't kan zyn; maar wie, dan eene tedere Vriendin, kon het schryven van Brieven 
uitvinden?' (W.L. deel 6, 51e brief). 
Mag men alleen al op grond van deze enkele, maar markante uitspraken, niet 
concluderen, dat de romans van Wolff en Deken met die overdaad van karakteristieke 
tekening bij een zo groot aantal figuren, uit het leven gegrepen, ons 
treffend herinneren aan onze Hollandse schilderschool, waar bij alle invloed van 
elders ons, in grote eenvoud, ontroerende levensmomenten van iedere dag tegemoet 
komen? Het is de pittoreske, psychologische, gemoedskunst der lage landen. 
Deze zowel speels als ernstig ondernomen levenstaak, waarbij anonimiteit, mystificatie, 
opzettelijk gekozen namen en persoonsbeschrijvingen in dienst staan 
van een vrije meningsuiting en verdediging van een redelijke godsdienst, uit zich 
in het werk, romantisch van stijl; ook werd reeds gewezen op de toneelmatige 
belichting en de levendige vertelling in dialoogvorm. Men kan er nog aan toevoegen 
het spel der tegenstellingen in karaktertekening en woordenkeus, een 
zeker clair-obscur dat nadruk geeft en suggereert. 
Terecht wijst Buynsters erop, dat de romantische formulering in tegenstellingen 
die tot aprioristische en schematische beschrijving leidt, kan voortvloeien uit 
klassieke voorschriften van natuurlijkheid, waaraan Richardson tot voorschrift 
had toegevoegd rechtlijnigheid en variatie. De opvatting van Riedel-Van Alphen 
dekt de smaak voor deze als nieuw ervaren kunst met de autoriteit van Horatius.
18 
Ik meen hierin een duidelijk bewijs te zien, hoe ongemerkt de romantische 
stijl ingang kon vinden langs de weg der geleidelijkheid, en denkend aan de schilderkunst, 
hoe typisch het Nederlands kunstgevoel beantwoordt aan het nieuw-
Europees ideaal der eeuw. (Het element der tegenstelling is ook duidelijk voor 
de muzikale smaak van crescendo en decrescendo, die samenging met de uitvinding 
van een nieuwe strijkstok voor de snaarinstrumenten.) 
In 1748 verscheen te Leiden bij Elias Luzac een anoniem uitgegeven boekje getiteld 
Observations sur les Arts, waarin de schrijver nog een twaalftal jaren vóór 
Diderot de nadruk legt op de noodzakelijkheid van gevoel en 'filosofie' voor de 
kunstenaar; hij noemt het clair-obscur voor de schilderkunst hetzelfde als de 

243 


drie eenheden voor het toneel. Rubens is voor hem daarin het grote voorbeeld. 
`ce grand imitateur de la nature, qui n'a besoin de son art que pour son amusement.' 
Hij constateert de invloed van de 'Vlaamse' school op zijn tijdgenoot 
Chardin, dezelfde Chardin die door Diderot zo diep werd bewonderd en die door 
een modern criticus de `Franse Vermeer' wordt genoemd; hij heeft met Watteau 
en Fragonard alles te danken aan Rembrandt.l° 
Ziet men hierin niet een identieke stijlontwikkeling voor verschillende facetten 
der 'Verlichtingscultuur? 
In bovengenoemd artikel van Buynsters wordt verband gelegd tussen de schematische 
wit-zwart-karakterisering der romanfiguren en de christelijke interpretatie 
in de fysionomie van de Zwitserse predikant Lavater. Inderdaad kan de belang 

voor deze reeds oude `wetenschap''° het gevoel voor karaktertekening heb-stelling 

bevorderd. Een enkel citaat uit de roman Cornelia Wildschut is daarvoor in--ben 
structief: de verwende bakvis spreekt over haar oude dure poppen: 'ik heb ook 
nog een Non, allemaal in 't zwart gekleed, doch daar zult gij geen zin aan hebben, 
wel? zij ziet zo oud en rimpelig, dat men er van schrikt en dat dèl noemt 
Juffrouw Hofman, (een geleerde juffrouw, die verzen maken kan!) een meesterstukjen 
van physionomie, en kan daar altemet een quartieruurs voor staan gaa


pen, '1 

`Psychologisch inzicht' en `physionomie' blijken in deze tijd synoniem te zijn. 
Alida Rijzig geeft in Willem Leevend in een persiflage van waardeloze dichtkunst 
een woord ten beste over karaktertekening als inleiding. `Niet dat ik met zekere 
Vriendin van my (...) beweer, dat ik aan den man kan zien, hoe of zyn, hond 
hier; (althans, het is my wel eens gemist) of met Lavater: dat gebrek aan Phisionomisch 
gevoel onzen Heere aan het kruis gebragt heeft; of uit het puntje van 
iemands neus kan opmaaken, of by een Lier-of Heldendichter zy. Neen: zo zyn 
myne oogen niet verlicht...'" Men constateert in deze uitlatingen prille vormen 
van de latere psychologische roman, waarbij men op zoek is naar originaliteit en 
individualiteit. 
Dat men deze stijl reeds kan aanwijzen in spectatoriale geschriften is een bewijs 
te meer, dat Betje Wolff de leiding had in de formulering der romans (daar 
Aagje geen spectatoriale ervaring had in haar publikaties). 

Hieronder zullen de romanfiguren nog nader worden bezien, de genoemde stijlkenmerken 
gelden echter eveneens voor het werk, dat daarnaast verscheen. In 
1779 schreef Betje haar Proeve over de Opvoeding, waaraan een vers van 386 
regels voorafging, gericht tot de Nederlandsche Moeders van Aagje, dat werd 
ingegeven door de grote bewondering voor haar vriendin, die ook in het dagelijks 
leven de kinderen als een magneet tot zich trekt. 
De Proeve, nog altijd een lezenswaardige brochure, is een pleidooi voor redelijk 
inzicht in de opvoeding, een controle op instinct en drift, die de menselijke natuur 
kunnen beheersen. Aan dit redelijk inzicht, dat reeds sinds de 16de eeuw 
werd begrepen, wordt de opvatting van Rousseau toegevoegd, dat de mens van 
nature goed is en dat de primitieve gemeenschap de beste is. Ziehier hoe ze over, 
het kind denkt: De vroege jeugd moet alleen beloven, niets geven, evenals de 
seizoenen. Een kind is wispelturig, het ziet te veel moois en kan geen keus doen. 
Een kind is nieuwsgierig, wees daar blij om, het is een teken van intelligentie. 
Het is trots, het wil niet uitgelachen worden, want het is ook zwak en gevoelig. 
Een kind is gezellig, denkt niet aan rang en stand en kiest tot zijn speelmakkertje 

244 


'dat knaapje, dat hem het meest behaagt'. Een kind is goed van vertrouwen, het 
veinst niet, het liegt nooit, tenzij, door angst voor straf overmeesterd, `eerder 
niet; en zo lang het niet weet, dat liegen kwaad is, misdoet het eigenlijk niet.' 

Het beweent zijn misdaad. Een kind heeft gaarn zijn zin; dit is het eigenaardig 
gevolg van een onuitroeibare zucht tot vrijheid. 'Verstikt die niet! zij is de adem 
zyner ziel: leidt haar tot het goede, en gy zult Burgers voor den Staat opvoeden. 
Al wat gevoel heeft, haat dwang.' Tal van uitspraken ilustreren haar mening: 
`Verstandige lieden schijnen nooit zo zeer dan nu de waardy eens Kinds begrepen 
te hebben; dan nu, nu er. een Géest van Beuzelachtigheid, ook over ons eertyds 
deftig Vaderland, heerscht.' 
Zowel man als vrouw zijn `geestlyke, volmaaktbare wezens'. Laat de moeder haar 
kinderen werkelijk opvoeden, dan wordt pas haar taak interessant. Spaar de 
kinderen het onnodig moeilijke studiewerk, norse 'afgraauwingen, onverdiende 
vernederingen'. `En waarom worden de geestigste meisjes alléén opgevoed om 
zotten te behagen?' Leer spelend, praat met de kinderen, zeg niet alles, maar 
spreek met een zedelijk oogmerk, wees in seksuele vraagstukken eenvoudig eerlijk. 
`Alle de indrukken, alle denkbeelden die men kinderen geeft, moeten vriendelijk, 
aangenaam, zacht, edel en verheven zijn.' 'Domheid en ongevoeligheid zijn 
onafscheidelyk... Ongevoeligheid is zeer zeker de groote, mooglyk wel de eenige 
oorzaak der domheid.' Het hart is verre te waarderen boven het vernuft. Maak 
hen edelmoedig en milddadig en niet verwaand. Leg het kind God uit als de 
maker van een horloge; laat het de Zon opmerken. Laten de arme moeders ervan 
overtuigd zijn, dat haar kinderen even gelukkig kunnen worden als alle andere. 
Als kinderlectuur wordt genoemd Jan Luykens Kinderboekje en zijn Liefdevonken 
van Jezus, ook vooral Martinet's Katechismus der Natuur met de aanbeveling, 
dat het werk geillustreerd is. 
Van eenzelfde streven nuttig te willen zijn spreken enkele documentaties over het 
nut van de oprichting van een Kamer van Koophandel (in het bijzonder die van 
Hoorn) en over de handhaving van nuttige maatschappijen en genootschappen in 
ons vaderland. Onder de Economische Tak verstaan ze een verdediging van de 
burger, van de rechten der vrouw; zij definieren het woord `patriot' in idealistische 
zin, nl. de man, die bereid is alle krachten, die in hem sluimeren te ontwikkelen 
ten dienste van het vaderland. 
De term `economisch' van de gemeenschappelijk uitgegeven dichtbundel 
Economische Liedjes vraagt enige opheldering: hij heeft geen staathuishoudkundige 
strekking, maar is gericht op huiselijk en persoonlijk geluk. Het zijn liedjes 
voor het volk en in de volkstoon geschreven. In de voorrede geeft Betje daarvan 
typerende uitleg: `zo wy een Ambagtsman, eene Werkmeid, een Boer, een Tuinman, 
enz. laaten spreken zo als wy zouden spreken, indien wy over diezelfde 
zaaken bezig waren, dan is het al verkeert. Zy moeten redelyk, billyk, godsdienstig, 
enz. denken, zowel als wy, maar zy moeten er anders over spreken. De 
houding hunnes verstands, (mag ik het zo eens noemen?) moet min bevallig, min 
los, ja minder edel zyn; zy moet hunne opvoeding behouden. De wel opgevoedde 

fatzoenlyke vrouw, en de braave dienstmaagd, mogen zeker even welgemaakt 
zyn, en even spoedig voort wandelen; doch, met dat onderscheid, (zie het eens 
in de beste Tekeningen van den beroemden Schilder Troost,) dat de eene 
met zekere onbestudeerde vlugheid de voeten buiten waards zet, en de andere, 
vooral niet meer dan de voeten regt uitsteekt...' `Ik weet niet of ik zulke kiesche 
Observatien niet nog een halve eeuw te vroeg in 't licht geve; en hierom zal ik 

245 


het by deze ééne laaten berusten: men zal my verstaan, denk ik; ik zal het geene 
meer van dien aart is maar weêr in myne Bureau leggen.'$S Deze bundel is geen 
sterke poëzie, maar treft soms door het anekdotisch karakter of door de rake 
typering van de visvrouw op de markt, de brutale dienstbode, haar veeleisende 
`mevrouw' (dan meestal nog 'juffrou'), de domme knecht van de pastoor of 
anderen. Het is realisme zoals Betje het ook had gegeven in haar Beemster Winterbuitenleven 
van 1778, waarbij het dialect niet werd vermeden. 

Hoe ernstig de achtergrond van beider streven is geweest, bewijzen de beide werken, 
die gelijktijdig verschenen, het Onderwyzend Gesprek over het Geloof en 
de zedenleer der Christenen, ook geschikt naar de bevatting van -den gemeenen 
man in negen-en-twintig lessen, en de Brieven over verscheiden onderwerpen. 
Er blijkt uit, dat voor Betje het streng orthodoxe geloof waarin ze was opgevoed, 
plaats heeft gemaakt voor een deisme, niet zelden onder de autoriteit van Leibnitz 
en Wolff, voor een streven naar vrijmaking van kerkelijke hiërarchie in ieder 
geval, zodat het religieus-filosofisch denken uit haar tijd vrijmoedig onderzocht 
kon worden. Aagje neigt meer naar gelovig gevoel. De brieven hebben onder 

allerlei aard en worden meestal afzonderlijk door. Betje en Aagje-werpen van 
ondertekend. 

Ten slotte culmineert de activiteit van het duo, dat elkaar geestelijk had gevonden 
in de schepping der romans: Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart (twee 
delen), van 1782; Historie van den heer Willem Leevend (acht delen) van 1784/ 
85; Brieven van Abraham Blankaart (drie delen) van 1787-1789; Historie van 
Mejuffrouw Cornelia Wildschut (zes delen) van 1793-1796; Geschrift eener Bejaarde 
Vrouw (twee delen) van 1802, maar reeds geschreven in 1794. Ze waren 
alle in briefvorm, zoals de mode was: in Engeland had Richardson hiermee groot 
succes, in Frankrijk Rousseau. Echter in tegenstelling tot de buitenlandse auteurs 
werden hier niet een half dozijn, maar zo'n twaalf dozijn figuren de lezer voor 
ogen gesteld, wat meesterschap in het genre betekent en in zijn geheel beschouwd 
deze nieuwe vorm van epiek tot een 'Geselschaftsgeschichte' maakt. De overvloed 
van karakteristieke momenten uit het leven van de beschreven personen waar 

oorspronkelijke zeggingskracht en lenige stijl; waar deze soms ontbreken-borgt 
zag men in de schematische tekening ledepoppen voor zich, personificaties van 
vooropgezette ideeën. Zelfs de meeslepende stijl van Rousseau in Julie is in de 
langoureuze uitweidingen der briefschrijvers soms vermoeiend, omdat het type 
ons al te bekend werd. 
Ook deze Hollandse romans worden gedragen door idealen en al dit werk kent 
eveneens wijdlopige passages, maar het is een stoet van mannen en vrouwen, die 
aan ons voorbij trekt, uit alle lagen der maatschappij die door hen getypeerd 
wordt. De dominee, de jurist, de koopman komen in gevarieerde vormen naar 
voren; maar de dokter, de geleerde, de Rooms-katholieke geestelijke nauwelijks. 
Dit weerspiegelt het toenmalige Nederland, dat vooral in de Staatskerk de greep 
had op de massa, waarbij de opvattingen van andere geloofsgemeenschappen, ook 
die der `geconniveerde secten' of stoutmoedige denkbeelden aan de academie ver 

verdrukking kwamen. In de spannende reportage over het dage-kondigd, in de 

doen en laten van hen, die de schrijfsters verantwoordelijk achten voor de-lijkse 
geest der toekomst, in de temperamentvolle humor spreken de personen uit de 
romans voor zichzelf en beinvloeden de lezer meer dan waartoe lang commentaar 

246 


en vlammend protest in staat zouden zijn geweest. Daarom wordt Dominee Heftig 
met zijn kortzichtige dogmatische principes, zijn tale Kanaáns tot een karikatuur, 
nota bene nog in de beschrijving van zijn domme, babbelachtige vrouw en haar 
`zware huishouding'. Maar Professor Maatig, Ds. Redelijk, de eenvoudige dorps 

Richters, die beter dan zijn vrouw waar en vals-predikant Ds. Veldenaar en Ds. 
antiek van elkaar weet te onderscheiden, vertonen een hoger en ruimer, althans 
gematigder standpunt. 
Aan het slot van Willem Leevend vinden we een beschrijving van het huwelijk 
tussen Willem Leevend en Christina Helder. Het is de bejaarde wijze, onafhankelijke 
Christina de Vry die het ontroerende moment waarop men wacht, de 
welsprekende stilte der romantische stemming, bewerkstelligt: `Tante de Vry 
heeft daar, met eenige verandering, het Goê wensch van haaren Dichter voorgeleezen. 
Men zou een speld hebben hooren vallen, zo stil was het; ik ben er 
nog van onthutst'.25 Er wordt hier gezinspeeld op de dichter Camphuyzen, in 
het bijzonder gewaardeerd in Doopsgezinde, kringen, die meestal sympathiek 
worden voorgesteld; zij worden geprezen om hun degelijkheid, eenvoud, onberispelijke 
levenswandel. Maar. Mietje van Veen wordt onder. , de loep genomen 
om haar scrupuleuze nauwgezetheid in Cornelia Wildschut. 
Het is . de onbesproken, milde Abraham Blankaart, die op de hem eigen overrompelende, 
overtuigende manier, recht op de man af, opkomt voor oecumenisch 
denken en de veldslag levert met de stroeve, onbuigzame Lutheraan, jan Edeling, 
ter verdediging van zijn pupil. Hij bindt de strijd aan met de 'fijnen', waaronder 
de femelende Suzanna Hofland en de onbetrouwbare schijnvrome Cornelia Slimpslamp, 
medeplichtige van de Tartuffe-figuur, de smulpaap, die zich in een dameskring 
laat uitnodigen, zoals Mercier ze voor. Parijs beschreef. En Abraham Blankaart 
weet ook onder de eenvoudigen de ware godsdienstigen te herkennen, getuige 
een enkele alinea uit zijn Brieven, waarin hij tegelijk zijn houding t.o.v. de 
Rooms-katholieke godsdienst bepaalt: `De Roomsche lieden zeggen, dat de Beelden 
boeken voor de Leeken zyn, en daar is wat aan. Hoe, is een onbeschaamd 
beeld niet zo nadeelig voor de deugd van jonge lieden, als een ontuchtig baldaadig 
boekje? En wanneer het afbeeldzel van onze Vriendinne Styntje-die, hoe Protestantsch 
zy is, toch het uitkykje van een heiligje heeft — Styntje naar 't leven, 
en door een groot Meester geschilderd, daar op myn Kamer hing, zou my dit niet 
byna zo veel goeds inboezemen, als of ik met haar sprak? Ik zou haar zedig, ootmoedig, 
. Christelyk verstand aanduidend gezichtje maar behoeven te zien dunkt 
my, om van alle afgodery en te verregaande schepzelliefde geneezen te worden. 
Haare gedaante is eene treffende Copy van het eerste gebod: Gy zult geene andere 
Goden voor myn aangezichte hebben'.2e 

Dit veelzijdig • belichtend leiderschap geeft, meen ik, reeds een indruk van 
wat deze romans betekenden voor onze 18de-eeuwse cultuur; het is essentieel voor 
het feit, dat ze ook nu nog aantrekkelijk kunnen zijn. Het is de creatieve kritiek, 
gericht op de toekomst, als een verouderde cultuur bezig is ineen te storten. Het is 
ook de kritiek van de lach met een traan, die een passieve massa in beweging wil 
brengen om de nieuwe zich aankondigende beschaving op te bouwen met wat er 
te redden viel uit de puinhopen der oude.27 De blik gaat zelden terug naar de 
zwarte bladzijden der 16de- en 17de-eeuwse vaderlandse geschiedenis, tenzij incidenteel, 
wanneer de geest der voorouders tot model dient, maar is gericht op 
de bestudering van het waardevol element voor de mensheid: universeel, religieus 

247 


besef, dat oud en nieuw aan elkaar koppelt en een verzoening inhoudt van diepinnerlijke, 
intrinsieke geestelijke waarden, die zich boven de tijden verheft. 

Naast de predikant wordt de oud-Hollandse koopman uitgebeeld, de degelijke 
zakenman-rentenier of groot-grondbezitter, die het oude geslacht vertegenwoordigt, 
of de jonge scherpzinnige burger, die zijn weg in het buitenland weet te 
vinden. 
In de magistratuur vinden we de tekening van de intelligente levendige jurist 
Cornelis Edeling, eigenlijk een jeugdige Abraham Blankaart (en ogenschijnlijk 
meer de partner voor Sara Burgerhart dan zijn ernstige, geposeerde broer Hendrik), 
verder de scherpzinnige advocaat met de veelzeggende naam `Fine Mouche', 
de cultureel geórienteerde, geestige Pieter Stamhorst en de zwaarwichtige Burgervader 
Lenting, een meester in het opwerpen van politieke problemen in ambtelijke 
stijl en tegelijkertijd dupe van zijn mondaine, geraffineerde echtgenote, 
esprit-fort in een plattelandsmilieu. 
Het aantal dames dat optreedt is aanmerkelijk groter dan dat der heren, ook al 
rekent men er de vogels van diverse pluimage toe, fatjes en lichtmissen, een adellijke 
domoor als Baron de Fridderac, een protserige Van Goudenstein, een Graaf v.B., 
een Baron toe Valkenhof, of de Duitser Hans Dondergoud, die zijn begerig oog 
richtte op een oude rijke jongejuffrouw. (Zijn naam ontleende hij aan het type 
van een kermis-kwakzalver.) Het vrouwelijk geslacht is vertegenwoordigd door 
een deftig eliteteam: het zijn zij, die weten te ontvangen of zich onderscheiden 
door een verstandige geest en inzicht in een voorbeeldige opvoeding van haar kinderen. 
Daarnaast zijn er de briefschrijfsters, die haar eenvoudige afkomst niet ver 

spontane, beeldende uitdrukkingsvormen: de predikantsvrouwen Wil-loochenen in 

Heftig geboren Rammel en Mevrouw Richters, en in de vrouw van een-helmina 
oud-zeekapitein op Nederlands Oost-Indië, Martha de Harde en ten slotte in de 
onnozele beeldschone Mevrouw Wildschut, vrouw van een rijk koopman. Jonge 
meisjes, die qua karakter elkanders tegenstelling of aanvulling vormen, zoeken 
allen de man harer dromen, want ook dit behoort tot de opzet van de Hollandse 
milieuschildering: elke jonge vrouw heeft het recht zelf haar levensgezel te zoeken 
en moet ervan overtuigd zijn, dat haar verbintenis geluk, levensontplooiing 
en geen enkele soort afhankelijkheid betekent. 
Duidelijk is in Sara Burgerhart, Alida Leevend, Betje Stamhorst, respectievelijk in 
de romans Sara Burgerhart, Willem Leevend en Cornelia Wildschut, Betje Wolff 
zelf te herkennen. Enigszins irriterend is dit wel, omdat deze figuur steeds de 
meest sympathieke is: de opgewekte jonge vrouw met gevoel van eigenwaarde, 
die in alle omstandigheden de humor weet te laten zegevieren. Uit haar vroegste 
werk kennen we deze egocentrische trek, moeilijk te rijmen met het oprecht 
gevoel van bescheidenheid, die herhaaldelijk in de persoonlijke brieven naar voren 
komt. Misschien is hier een gemis van reserve verklaarbaar uit een naieve ver 

eigen kunnen; mede door de onbarmhartige kritiek op haar werk,-wondering over 
schijnt ze zichzelf waar te moeten maken in de creatie van een romanfiguur of 
in een objectivering van een bespiegeling over zichzelf. 
Merkwaardig is de keus der eigennamen: in de drie romans draagt een der integere 
figuren de naam Abraham: in Sara Burgerhart is het Abraham Blankaart, 
wiens achternaam de herinnering oproept van een gewaardeerde medicus uit haar 
vriendenkring. (In 1633 wordt reeds een Amsterdamse medicus Blankaart genoemd.
98) Hij vertegenwoordigt met de vrouwelijke hoofdpersoon de aantrekke


248 


lijke deugdzame raadgever. (Is hij met Sara een toevallige herinnering aan het 
bijbels echtpaar uit het Oude Testament, dat eeuwenlang tot voorbeeld was 
geweest?). In Willem Leevend is het Abraham Rijzig, de echtgenoot, die autoriteit 
heeft voor de pittige, spotzieke Alida Leevend, autoriteit, die hij bewees bij 
de eerste huwelijkstwist, toen 'zij', modieus opgetut, wenste uit te gaan naar het 
onbeduidende vriendinnensalet. Een treffend voorbeeld van sprankelend vernuft 
en adequate stilistiek, coloratuur van het meesterschap in de briefstijl-kunst! 
In Cornelia Wildschut is het Abraham Blondel, die op vriendschappelijke wijze 
de lichtmis Van Arkel van het slechte pad tracht te houden. 
Het bleek reeds, dat de gekozen namen soms verband houden met personen, die 
werkelijk hebben bestaan; behalve in Abraham Blankaart is dit duidelijk in de 
figuur van Aletta Brunier en Petronella Klinckert. In Nicht Hexameter werd 
Mevr. Lucretia van Winter-van Merken geparodieerd, vooral als maakster van 
het huwelijks-heldendicht.S9 
Reeds in Betjes spectatoriale geschriften spraken de namen van karakteromlijning 
en bleken ze vaak een wapen in de satirische strijd: de maker van een vroom 
rederijkersacrostichon, de schoolmeester van Kipdorp heette Jochemus Zwanen 

de medicus, die meer de nieuwste modesnufjes dan zijn patiënten onder--schacht, 
zocht, Doctor Titulair. De bondige formulering in naam of titel van een gefingeerd 
boek is slijping van het talent tot karaktertekening. Ziehier een enkele 
korte alinea, die het ancien-régime striemt: 'Wy zyn in de bezitting eener naar 
waarheid met de kruissteek genaiden Geslacht ofte Stamboom, der. WYSNEUZEN, 
van WYSNEUS DEN GROTEN af, tot op de jongste onzer elf Zusters toe. 
Dit keurig stuk is begonnen door wylen onzen Overgrootvaders derde Vrouw, 
Vrouwe BAGATELLA WYSNEUS, geboren VAN TREUSELEN, en het is van tyd 
tot tyd vervolgt door. hare Dochters, Klein, en Agterkleindogters. De zyde is wel 
wat verbleekt, en het gaas was Isabella-kleur: er is ook niet zeer veel losheid in 
de uitvoering, (Wyl alles in 't vierkant is) maar wat doet dit er toe.'$° 
De naamgeving als inspirerende personificatie past bij de vraag, die Betje Wolff 
richtte tot een jong auteur in een der Brieven over verscheidene onderwerpen, 
nl. of deze al had ontdekt, dat het uiterlijk vaak een aanwijzing geeft van het 
innerlijk. Top Naeff zou het niet anders zien, wanneer ze zich rekenschap van 
haar schrijverschap geeft.8' Het is een illustratie van het feit, dat met Betje 
Wolff de moderne realistische roman werd geschapen. Wat niet wegneemt, dat 
we in de karakteristieke naamgeving een aansluiting kunnen zien aan de antieke 
leer der temperamenten, waarbij voor schilders en beeldhouwers een vaste mimiek 
en gesticulatie behoorden $' en dat de personificatie als karakteruitbeelding 
reeds in de middeleeuwse moraliteit op het toneel was verschenen. 
De gehele l9de eeuw tot '80 toe zou men in het proza de traditie getrouw blijven: 
men denke aan Potgieters Jan, jannetje, aan Beets' figuren uit de Camera, aan 
Multatuli's Max Havelaar met Droogstoppel en Sjaalman en aan Bosboom Toussaints 
Majoor Frans. 
Evenals `Wahrheit und Dichtung' in de naamaanduiding dient ter ondersteuning 
van de wens een roman een zo groot mogelijke waarschijnlijkheid te geven, mag 
men veronderstellen, dat bepaalde beschrijvingen door de werkelijkheid werden 
ingegeven. Een voorbeeld daarvan is het romantisch-sentimentele liefdesprobleem, 
dat reminiscenties oproept aan Goethes Werther en Rousseau's Julie, wel 
merkwaardig, wanneer men bij de schrijfsters bij herhaling waarschuwingen kan 
lezen tegen de sentimentaliteit, vooral die uit Duitsland afkomstig is. 

249 


De holkorstige Cornelia Wildschut is beuroefd over Lotje Roulin uit de geschiedenis 
van Willem Leevend. Zij voegt er aan toe: `Men zegt dat dit eene waare 
geschiedenis is, en dat Lotje wel zo waarlijk geleefd heeft als gij en ik nu leeven, 
maar het staat evenwel in een roman.'$$ 
Het is inderdaad zeer wel mogelijk, dat Lotjes tragische beleving uit de werkelijkheid 
was gegrepen, dat het het verhaal was van 'een' Lotje die leed en te 
gronde ging aan een te subtiel gemoedsleven. 
In de tijd der Verlichting adoreert men de vriendschap, die ook de verhouding 
tussen man en vrouw beinvloedt. Volgens de klassieke opvatting van het huwelijk 
werd er een duidelijke scheiding gemaakt tussen de fel doorleefde zinnelijke 
hartstocht en het vriendschappelijk langzaam naar elkaar toegroeien in de huwelijksgemeenschap. 
Romantisch-verlichte verfijning en versterking van het 
gevoelsleven daarentegen maakt liefde en vriendschap dienstbaar aan -het streven 
naar volmaaktheid; deze gevoelsethiek en vriendschapscultus vervaagt of vervangt 
de affiniteit tussen de jongen en het meisje, wat op zijn minst tot verwarring 
kan leiden. 
In het verlengde van Feiths verfijnde gevoelsopvatting, die grote aantrekkelijkheid 
voor de tijdgenoot bezit, ligt de gedachte, dat de mens het best kan voldoen 
aan de christelijke leer van een deugdzaam leven op aarde en een zalig leven 
na de dood, door zijn gewaarwordingsleven tot het uiterste te cultiveren, waar 

Deken zich ongerust maken. Zonder hem te noemen, menen ze-over Wolff en 
een `zedelijke ziekte' te moeten bestrijden, waardoor onder de jeugd levenslust 
en zielkracht zouden worden ondermijnd en mode-melancholie zou worden 
bevorderd. 
In de schepping van Willem Leevend en Lotje Roulin nemen zij deel aan het 
debat over het sentimentele, dat omstreeks 1780 direct en indirect werd gevoerd. 
`Het begrip sentimenteel heeft zich in de loop van de achttiende eeuw ontwikkeld 
van: morele waardering als gedachteactiviteit, via: verfijnd gevoel en medegevoel 
ten aanzien van intellectuele en morele zaken, naar: autonome manifestatie van 
emoties ... Daarbij neemt de emotionele lading ten koste van de morele lading 
toe. Het gevoel blijft beheerst door individuele maatschappelijke moraal en 
godsdienst.'s' 
Zij strijden tegen die autonomie van het gevoelsleven, niet tegen het overdrevene 
(en evenmin tegen de overtuiging, dat vriendschap het fundament is voor een

-

goed huwelijk). Daarom tekenden zij in Willem de jonge man, `die door het bezit 
van grote hartstochten zowel de mogelijkheid heeft tot grote zedelijke en geestelijke 
ontplooiing als onder. ongunstige omstandigheden tot tragische ontsporingen.' 
Zij willen in Lotje het jonge meisje helpen door haar een oudere vriendin 
als raadgeefster te laten bijstaan (Adriana Belcour), maar tonen daarin tevens 
aan, dat het voor een lichamelijk en geestelijk teer kind te laat kan zijn om het 
gevoel door de rede te laten beinvloeden. 
In de moedige wil tot doorgronding van dit probleem moesten ze tot de constatering 
komen, die Benedetto Croce (1866-1952) later in zijn studie over Goethe 
zag, nl. dat het. fanatieke enthousiasme voor Werther in geheel Europa onmiddellijk 
na de verschijning in 1774 in wezen een eigentijdse verdediging van hartstocht 
en natuur betekende, een protest tegen gevestigde opvattingen, vooroordeel 
en conventie in het algemeen, tot zelfs het pleidooi op recht van zelfmoord toe. 
Nog . in de laatste roman komt men er op terug in de raad aan een jong meisje: 
`Bederf uw smaak toch niet door het leezen van Romans, die of beneden alle 

250 


criticq zijn, of die uw hart zo al niet aansteeken het ten minsten zo verteederen, 
dat het onvatbaar wordt om te gevoelen zonder stuiptrekkingen. Er is, voeg ik 
'er nog bij, 'er is eens eene mode geweest, die zulke boeken deed verkiezen. 
Duitschland gaf den toon, en wel dra werd het sentimenteel ingevoerd. Ook 
anders bekwaame mannen, in ons land, schreeven sentimenteele schriften: doch 
zij, die onder het geleide der natuur schreeven, en hunne menschenkennis ver 

gebruikten, werden niet met den sterken stroom weg gevoerd.'S6-standig 
Door de uitwerking van het gegeven werd hier de treffende karakterschildering 
tot psychologische beschrijving. Het `gelukkig slot', dat de schrijfsters de nobele 
sympathieke hoofdpersoon hadden toegedacht, werd er minder aannemelijk door, 
vooral omdat de volkomen van elkaar verschillende personen uit het Amsterdams, 
Rotterdams en Leids milieu, ieder naar hun karakter reageerden en voor een deel 
Willems vrijzinnige theologische opvattingen erin betrokken. 
Het was nu eenmaal voor. Wolff en Deken een grootse onderneming 'schetsen 
en charakters byéén te brengen', `zo wy hoopen wèl verbonden', zoals het luidt 
in de Voorrede van Cornelia Wildschut, terwijl zij bovendien een opbouwende 
levensopvatting naar voren wensen te brengen. 
Ze slaagden er niet in, als na een overigens knappe analyse der moeilijkheden 
het `happy end' in Willem Leevend, het rampzalig uiteinde voor de hoofdpersoon 
en haar vader in Cornelia Wildschut te geforceerd klonken. Ze slaagden er evenmin 
in, wanneer Willem Leevends vriend Dambres, de ernstige zoeker naar een 
rationeel en materialistisch antwoord in geloofszaken, door de zo zwart getekende 
twijfel wordt overmand. In alle romans bevinden zich gedeelten, waarbij de lezer 
het gevoel krijgt te verzanden in een te uitvoerig verslag van een reis, van belevingen, 
van ontmoetingen, zelfs van sommige terzijdes, die eigen ervaring in den 
vreemde weergeven teneinde voorbeeldig groots opgezette 'manifacturen' of de 
ellende, die een bigotte opvoeding kan meebrengen, te illustreren. Het publiek, 
dat de schrijfsters na hun terugkeer uit Frankrijk had gevonden in het vaderland, 
was moe van de revolutiejaren en kon geen belangstelling meer opbrengen voor 
de kostelijke detailschildering, als deze door dergelijke uitweidingen even op zich 
liet wachten. 
`Natuur is myn Zanggodin,' placht Wolffje bij herhaling en reeds vroeg in haar 
literaire werkzaamheid naar voren te brengen; daarom treffen ons levensechte 
impressionistische persoonstyperingen. Maar de eigenlijke natuurbeschrijving 
komt ons minder modern voor. Wat we in de romans aan belangstelling voor 
natuur en buitenleven aantreffen is vooral die welke dient als kader voor het 
familieleven, enigszins verwant met wat de `fêtes galantes' van Watteau ons te 
zien geven, een tot de burger doorgedrongen beleving der natuur zoals Lodewijk 
XW in Versailles voor. geheel Europa ten voorbeeld had gesteld; het is een 
omlijsting der bevoorrechten, waarin Rousseau's enthousiasme voor de stimulerende 
kracht in het belang van de mensheid, nog als een ornament wordt 
ervaren.86 
Zo heeft niet zelden de stedeling er een buiten, omgeven door parken en bossen: 
Kolonel Uto van Sytsama zijn `state' Boomryk in Friesland, waar een Gelders 
boerenhuisje werd bestemd als plaats voor intieme correspondentie; mevrouw 
Helder nodigt de vrienden uit op een avondcollation in de 'groote zomertent' 
midden in de diepe bossen van Beekenho f , waar banken op een grasovaal waren 
geplaatst. Ook in Cornelia Wildschut is sprake van een buitenplaats, waar de 
schaduw van eikebomen een `hermitage' verbergen en een trapsgewijs gevormde 

251 


kunstmatige hoogte is te vinden, waar men uitziet `op velden, koorn- en graslanden, 
vol vee, werkende landlieden, dorpen, kerken, en hier en daar eene ruine 
van vervallen kasteelen: de vogelen zongen er geheele concerten, en dit contrasteerde 
te meerder met de stilte, die in de geheel door de zon verlichte natuur 
heerschte.'$7 Het is de smaak voor tegenstelling en landelijk tafereel, maar... en 
dit is het nieuwe, dat begon te gloren sinds het begin der eeuw — de geciviliseerde 
eigenaar toont er zijn gasten, dat hij een nobele vrije -tijdsbesteding heeft gegekozen, 
die zijn culturele habitus accentueert, gunstig afstekend bij de zucht naar 
verderfelijk plezier der stad. 
In deze omgeving hoort het feest der hoogtijdagen thuis, het kalm-huiselijk geluk 
en het anekdotisch voorval. Bij de beschrijving van een bruiloftsfeest valt het 
licht even op de oude kindermeid, die de bruid bewondert in het modetoilet zo 
verschillend van dat weleer haar moeder droeg, die stijf van het stof `sting' of op 
de gedienstige, die trots op het boekenbezit van de heer des huizes met de handen 
in de zijde en het hoofd vooruitstekende tot een bewonderende gast opmerkt: 
`wa bliefje? al die Boeken leest onze men Heer alle jaar tweemaal uit'. Het is 
een optreden van de eenvoudige mens, dat verwant is met het praatje van de 
voorbijvarende schipper op Huyghens' Ho f wyck, traditionele Hollandse humor 
en realisme, maar nog niet een ten tonele voeren van de buitenmens, die van 
nature goed is en een voorbeeldige gereserveerde zieleadel aan de dag legt, ook 
in de liefde, waarbij herinneringen aan de voor-klassieke periode naar boven 
komen en waarbij tevens Rousseau's opvattingen over het vertrouwen in de 
edele wilde gemakkelijk konden aansluiten. 
In het jaar der eeuwwisseling, dat reeds bijna samenviel met het jaar der laatste 
activiteit van Elizabeth Wolff, schreef deze in een brief van 23 maart aan haar 
oude vriend, Mr. H. Vollenhoven te Amsterdam: 'Wy worden oud; ik althans, 
want Aagtje is behalven haare moeilyke kwaal gezond & sterk. Zy zorgt voor my, 
en dit deed zy altoos als voor een goed kind; & dit is noodig. 
Met de tegenheden des levens breek ik myn hoofd niet het minste; want ik hou 
niet van een lelyk bakkes te zetten als men niet op vilten sloffen naar den hemel 
wandelt, maar wel eens langs moeilyke harde wegen. Ik dien God in blydschap — 
is voor my altoos wel. Dankbaarheid is Godsdienst; deugd (in spyt van Kant) 
deugd is gelukzaligheid. Een . ziel die haare hoop vestigt op de barmhartigheid 
haars hemelschen Vaders is reeds in een aanvangelyken hemel; & als wy met 
waarheid kunnen zeggen: niemand myner natuurgenooten heeft om mynent wil 
ooit een bittere traan geschreid, ik vergeef van harten alles wat vyanden my in 
myn naam of bezittingen misdeeden; zo eene ziel behoeft zo heel veel zegeningen 
niet van de linkerhand.' Men zou het haar geestelijk testament kunnen noemen, 
een mild woord van berusting. 
In het jaar daarop noemde ze nog eens Kant in een brief aan dezelfde heer Vollenhoven 
gericht: `Ik heb myn armzalig hoofd eens een 14 dagen met Kant gebrooken; 
maar ik geloof, dat ik te oud ben om hem wel te verstaan; en daar ik 
hem vat, doet by by my onder voor de lessen van onzen godlyken meester, wiens 
wysheid wy te meer bewonderen, naarmaate men doordenkt & de menschelyke 
natuur leert kennen.' 
Het komt me voor, dat zijzelf (en vele commentatoren met haar) haar bescheiden 
woord van onvermogen beschouwen als een begrenzing van haar kunnen. Dit is 
mogelijk: wie is er niet begrensd? Toch zou ik hier graag de nadruk leggen op 
wat zij in dezen wel aan het nageslacht kon doorgeven en uit bovenstaande toe


252 


voeging ook is te lezen. Zij, die haar geloof in de weldaden der rede door haar 
gehele werk liet stralen, wees voorzichtig, maar welbewust die voortschrijdende 
rationele filosofie af, waarin zij door relativering van verworven waarden een 
pessimistisch nihilisme voorzag. `Het grootste, het verstandigste verstand is ein 

gevolglijk kan het dwaalen' laat ze Alida Rijzig zeggen. Ze is ervan overtuigd,-dig; 
dat geen enkele levensfilosofie het levensmysterie doorgrondt en slechts steigerwerk 
betekent, dat het steen voor steen opgebouwde `heilig' monument der mensheid 
verbergt. Als Madame de Staél meent ze, dat elk tijdperk van de geschiedenis 
een stap verder betekent naar vervolmaking van cultuur en mens. 
Agatha Deken had nog vóór de historische ontmoeting, die tot samenwerking 
zou leiden, gesproken van 'een mensch als Juffrou Wolff, die in staat zou zyn om 
een waereld te hervormen'.38 Met deze woorden doelde zij op de ver-strekkende 
visie van haar toekomstige vriendin en zij zag juist. 
Alleen daarom reeds heeft ook zij hier recht op een ereplaats in de galerij der 
vrouwenportretten. 

AANTEKENINGEN 

1 Een uitspraak van Alida Leevend in Willem Leevend, deel V, brief 59. 
2 Geschrift eener Bejaarde Vrouw, I, 29. 
3 Het dichtwerk Bespiegelingen over het Genoegen is van 1763. Uitvoerige aanduidingen 
betreffende de uitgaven van B. Wolff en A. Deken zijn te vinden in mijn dissertatie Het gebruik 
van Franse woorden bij Wolff en Deken, Arnhem 1951. In bovenstaande schets zijn niet 
alle geschriften vermeld. 
4 DR. JOH. DYSERINCK, Brieven van Betje Wolff en Aagtje Deken, De Gebr. Van Cleef, 
's-Gravenhage, 1904, 146. 
5 Het onder 4 vermelde werk, blz. 106. 
6 Mw. H.C.M. GHIjSEN, Dapper Vrouwenleven, Van Gorcum & Comp. N.Y., 1954, blz. 95. 
Zie ook mijn Anonieme Geschriften van Betje Wolff in het tijdschrift `De Rhapsodist' (17701772). 
Groningen, Djakarta, J.B. Wolters, 1956. 
7 HoORN, Tjallingius, 1777, dus geschreven 7 jaren na Merciers publikatie. 
8 W. VAN OLLEFEN CASPERS was de schrijver van het 'Aanhangsel' op de `Historie van den 
Heer Willem Leevend. In 's-Gravenhage, voor Willem de Redenaar, 1786. Dit libel werd gecensureerd 
op 27 februari, 1787. De namen der schrijfsters figureerden op het titelblad. Over 
de auteur z. het onder 6 aangehaalde werk, blz. 40, noot blz. 307. 
9 Blijkens een aant. in de Almanac généalogique pour Pannee 1788' tekende Betje Wolff de 
reisroute als volgt aan: Amsterdam, Utrecht, Breda, Antwerpen, Brussel, Mons, Maubeuge, 
Avennes, Guise, Laon, Rheims, Chalons, Vitry, Chalons sur Saone, Langres, Dijon, Macon. 
10 B.W. en A.D., Wandelingen door Bourgogne, 's-Gravenhage, Isaac van Cleef, 1789. 
Blijkens een Frans getuigenis van 13 mei 1811 van een zekere M.D. in La Bresse, sa culture 
et ses étangs (uitgeg. te Bourg) geschreven door Mme Wolf. 
11 Een beschrijving hiervan in een noot van deel III van de Histoire van Mejuffrouw Cornelia 
Wildschut, geciteerd in mijn uitgave van het Klassiek Letterkundig Pantheon, Keur uit 
het werk van Betje Wolff en Aagje Deken, nr. 176, Thieme, Zutphen, 1968. 
12 Dank zij het onderzoek van regisseur Joop Scheltens in verband met een televisieuitzending 
over Betje Wolff, weten we dat dit huis der Renauds nog bestaat: het. doet thans dienst 
als rusthuis voor nonnen. 
13 Uitgeg. te 's-Gravenhage bij Isaac van Cleef. 
14 Z. het onder nr. 4 aangehaalde werk, blz. 151. 

253 


 15 Deze citaten met toelichting zijn ontleend aan Mw. JOHANNA W.A. NABER, Betje Wolff 
en Aagje Deken, Amsterdam, Meulenhoff & Co., 1913, blz. 270. Lublink (...) de dichter, 
werd in 1795 lid der Nationale Vergadering, Siderius werd in 1795 lid van het Wetgevend
Lichaam, Van Rooyen en Van Leyden van het Vertegenwoordigend Lichaam; Isaac van Cleef 
is de Haagse uitgever. 
16 Aardig is het verslag van de reis naar Friesland van W. EEKHOFF in de Nieuwe Friesche 
Volksalmanak van 1863: `De Betrekking van de jufvrouwen Wolff en Deken tot Friesland'. 
17 Z. het onder 15 geciteerde werk, blz. 267. 
18 DR. P.J. BUYNSTERS, 'Karakterbeelden in de roman Sara Burgerhart', N.Tg. 64e jrg. 1971, 
blz. 193-202. 
19 EDMOND POGNON, Les merveilles de l'Europe, Paris, Hachette, 1963, blz. 280. Z. ook de 
algemene inleiding. 
20 Het woord 'physiognomie' komt reeds in 1562 in Frankrijk voor. De klucht Krispijn
filosoof van SIMON STIJL, geschreven omstreeks 1750, heeft deze regels: 


`Confrater, gun dat ik u van nabij bezie. 
'k Wil, naar de regelen der Fysionomie, 
De eerwaarde trekken van uw tronie eens bekijken: 
Ik ken veel gekken, die u wonderwel gelijken, 
Maar ik bespeur nochtans aan al de omstandigheên, 
Dat gij een man zijt van verstand: die neus alleen, 
Die neus verbrodt het spel. Die neus moest korter wezen.' enz. 


21 Brieven van Cornelia Wildschut, boek 3, 274. 
22 Willem Leevend, boek 3, 244. 
23 Uit de Voorrede der Economische Liedjes, geciteerd bij PROF. DR. G. STUIVELING, `Het 
geheim van Sara Burgerhart' in Willens en Wetens, blz. 49. Querido, Amsterdam, 1967. 
24 Verslag van CORNELIS EDELING in Sara Burgerhart, 160e brief. 
25 Willem Leevend, boek 8, 29e brief. 
26 Brieven van Abraham Blankaart, deel 2, blz. 3 en 4. 
27 Vgl. L.J. DELPECH, 'Un grand historien contemporain: Arnold Toynbee', La Revue des deux 
Mondes, juin 1971, blz. 586-599. 
28 Hij schreef: De borgerlyke Tafel, om lang gesond sonder ziekten te leven, Amst., 1683, 


Facsimile druk bij Hollandia, 1967. 
29 H.A. HÖWELER, Setje Wolff en Lucretia van Merken', in Boeket voor Betje en Aagje.
Wereldbibliotheek, Amsterdam-Antwerpen, 1954, blz. 73-110. 
Zijdelings zij hier opgemerkt, dat B.W. haar ironie t.a.v. Lucretia ook in haar later werk 


bleef volhouden. Zo o.a. nog in Cornelia Wildschut, geschreven in Trévoux omstreeks 1795,
(terwijl Lucretia reeds in 1789 was gestorven), Boek 5, blz. 311, 312: Betje Stamhorst raadt 
Mevr. Petronella Klinckert aan een groot landgoed bij hen in de buurt te kopen, waar men 
volop van de natuur kan genieten 'daar zoudt gij veel nader aan de natuur en den Hemel 
leeven, dan zelfs in Leid":t (...) de verbeelding werkt hier vrijer, en wordt niet geduurig
gestoord; dit doet mij vermoeden, dat indien de Gelderschen poëtische herssens hadden, men 
hier weldra den Nederlandschen Zangberg zouden verplaatst vinden, en dat Mevrouw Van 
Winter niet altoos de grootste Dichteres onzes Vaderlands blijven zoude.' 
30 B.W. en A.D., Betoog, dat het Vooroordeel niet schadelyk, maar ten hoogste nuttig is, 
Inl. blz. 4, 1783, 142 pag. 


31 In haar essay: Zo was het ongeveer. Z. voor B.W. ook bovenvermeld citaat uit de Inleiding 
der Economische Liedjes (nr. 23). 
32 Z. art. onder nr. 18 en het hoofdstuk over de dramatiek. 


33 Cornelia Wildschut, deel I, blz. 208. Wordt hier een toespeling gemaakt op Goethes 
Werther? Goethe publiceerde het werk in 1774 en verwerkte gegevens uit eigen leven van 
de zomer 1772 en de lente 1773. 


34 Een en ander, ook de citaten, ontleend aan de voortreffelijke inleiding op de uitgave 
van DR. J.C. BRANDT CORSTIUS, Betje Wolff en Aagje Deken: Lotje Roulin, Tjeenk Willink,
Zwolle, 1954. 


254 


 35 Geschrift tiener Bejaarde Vrouw, deel I, 32, 33, 258. 
36 RENE DEMOIs, `Les fêtes galantes chez Watteau et dans le roman contemporain', Dix-
Huitième siècle, no 3, 1971, Paris, Garnier Frères, blz. 337-357. 
37 Cornelia Wildschut, boek 5, blz. 83. 
38 Z. no 4, blz. 159. Het citaat van A. Rijzig in Willem Leevend, boek 7, 3de brief. 


AGATHA DEKEN 

10.12.1741 -14.11.1804 

(vóór haar samenwerking met Elizabeth Wolff) 

De naam van Aagje Deken is zo nauw verbonden met die van Betje Wolff, dat 
de door beiden gewenste twee-eenheid in de literatuurgeschiedenis een realiteit 
is geworden; de imago van Aagje valt nagenoeg samen met die van de door haar 
zo bewonderde begaafde vriendin. 
Toch heeft ook zijzelf recht op een nadere beschouwing van karakter en gaven 
als schrijfster, want haar persoonlijkheid was reeds duidelijk gemarkeerd vóór 
de samenwerking tot stand was gekomen, een samenwerking, die trouwens in het 
aanvankelijk gepubliceerde werk nog duidelijk bewust gescheiden was. Aagje loopt 
tegen de veertig, als haar naam op het titelblad fungeert samen met die van 
Betje Wolff, zonder nadere precisering. 
De vraag dringt zich op, hoe het mogelijk is geweest, dat deze beide, niet meet 
jonge vrouwenfiguren, zo verschillend wat ontwikkeling, opvoeding en levens 

betreft, vrij plotseling de doelbewuste beslissing namen tot een gemeen--kring 
schappelijk optreden naar. buiten. Het was weliswaar mode vriendschappelijke 
gevoelens aan te kweken, mode ook dat iedere dichter of dichteres bescherming 
zocht bij oudere en invloedrijke figuren, maar het is toch wel wat vreemd, wanneer 
men op een der eerste bladzijden van de door Aagje Deken in 1775 uitgegeven 
dichtbundel de volgende verzen kan lezen: 

ELIZABETH! myn onwaardeerbaar pand! 
Leef, en voldoe aan myn verlangen! 
Zing schooner stof, en grootscher zangen, 
Dan die gy ooit uit myne hand 
Ontvingt, of immer zult ontvangen. 


Gods toevoorzicht, zyn wysheid, zyn genaê, 

Geleide ons door dit zwervend leeven! 

Op beider graf worde eens geschreeven: 

`ELIZABETH en AGATHA 

`Zyn in den dood veréénd gebleeven! 

Immers met deze `Elizabeth' wordt niet de Beemster domineesvrouw bedoeld, 
maar een elf jaar jongere vriendin, aan wie de bundel ook werd toegewijd, Maria 
Elizabeth Schreuder; blijkens enkele regels hierboven, zelf dichteres met geëmancipeerde 
denkbeelden: 

Daar gy niet slechts de Weetenschappen eert, 

Maar ook de Deugd poogt optewekken, 

De Vriendschap kent in all' 'haar trekken, 

Het schoone voelt en "t valsche weert, 

Kunt gy my best ter Schutsvrouw strekken. 

255 


Deze eenentwintigjarige jonge vrouw had de dichtbundel ingeleid met deze 
woorden: 

Zo durft de teethe Kunne een mannenwerk verrichten. 
Veréénigd door den sterksten band, 
Om haar Natuurgenoot te leeren en te stichten, 
Greep zy het speeltuig in de hand, 
En deed onweetendheid voor de eedle wysheid zwigten. 

Merkwaardig genoeg was in ditzelfde jaar 1775 Betje Wolff van haar kant bij 

gecharmeerd van een andere. Maria Elisabeth en wel Maria Elisabeth-zonder 
Schultz, ook jonger dan zij zelf was, dichteres en prozaschrijfster, die zij had 
leren kennen bij Mr. Noordkerk en die later. te Haarlem woonde. In 1775 trouwde 
deze met David de Gorter, hoogleraar in de geneeskunde te Harderwijk, wat voor 
Betje aanleiding was tot een verblijf van negen weken in Gelderland. Over haar 
schrijft ze nog aan de heer Grave, in de dagen dat deze bezig was een brug te 
vormen tussen haar en Aagje Deken als `myne enigste hart vriendin die ik heb 
of kan hebben car une me suffit' en in de brief van 31 augustus 1776, waarin 
zij haar stijl met die van Aagje vergelijkt luidt het: `... ik hemelsch vast denkende 
dat de Brief van myn eenige Boesemvriendin was, — myne de Gorter, nam 
hem aan en om hem niet te verliezen in myn Bed; & ook, misschien uit zekere 
fyne vriendschappelyke-zielswellust, schoof ik hem juist by myn hart in myn boezem. 
Ik weet niet of gy zulk een vergiftige Misticq zyt op het stuk der vriendschap 
(ik denk het niet) als ik ben, anders zult gy dit nog al inschikken aan een 
vrouwtje, dat geen attachement heeft dan 't geen de sneeuwwitte vriendschap 
voortbrengt.' (enz.) Ook zocht B.W. met ijver vriendschapscontact met de `engel 

zuster van de heer. Grave in het jaar 1776.-agtige' 
Aan pathetische vriendschapsuitingen ontbrak het geen van beiden — het werk 
van Aagje zal daarvan nog spreken — en toch is er ineens zowel bij de een als 
bij de ander een nieuw besef, dat zij op elkaar zijn afgestemd tot diepere 
levensvolheid. Men kan zich daar nog meer over verwonderen, wanneer men 
de eerste helft van Aagjes leven vergelijkt met Betjes rijping tot originele, zelfs 
buitenissige plattelandspredikantsvrouw. 
Somber was het leven van Aagje Deken begonnen, alsof een boze fee had gestaan 
aan de eenvoudige boerenwieg te Amstelveen, waar zij in een koude wintermaand 
van 1741 het levenslicht zag. Zij is op 10 december aldaar in de 'gereformeerde' 
kerk gedoopt als dochter van Pieter Deken, afkomstig uit Nieuwdorp en Geertruy 
Bebber uit de Amstel. De ouders, getrouwd in 1730, genoten aanvankelijk een 
zekere welstand. Vóór de komst van Aagje was er in het gezin twee maal de 
vreugd geweest over de geboorte van een zoon, maar beide jongetjes waren vroeg 
gestorven. 
Hoe triest en troosteloos moet het leven Pieter en Geertruy Deken toegeschenen 
hebben, toen de zwarte schaduwen, die geheel West-Europa in de jaren 17401745 
bedekten, zich ook tot in het Hollandse polderland hadden uitgebreid en er 
diepe ellende hadden gebracht. Het was al begonnen in 1740, toen de winter 
bijzonder streng was geweest, zodat de bomen in juni nog geen bladeren hadden 
gehad en het in augustus, september en oktober 's nachts reeds opnieuw was 
gaan vriezen; het werd een jaar van grote schaarste en hoge graanprijzen. Het 
roggebrood, naast bonen en erwten het hoofdvoedsel der eenvoudigen, toen de 

256 


aardappel als volksvoedsel uit vrees voor vergiftiging nog werd gemeden, werd 
duur en slecht verkrijgbaar met het onvermijdelijke gevolg, dat er alom armoede, 
ziekte, hongersnood heerste en de sterfte groot was, vooral van jonge kinderen. 
Ook de daaropvolgende winters waren streng en pas in 1742 werd in Amsterdam 
de graanprijs weer normaal. 
Daarop kwam de gesel der veepest; het was reeds de tweede keer in deze eeuw, 
dat van het oosten uit Europa werd geteisterd door dit noodlottige kwaad; een 
kwart eeuw later zou het zich nog eens voordoen. De arme boeren van de rampjaren 
1744 en 1745, nog niet toe aan de succesvolle bestrijding door inenting 
aan het einde der eeuw, zagen in het verdwijnen van hun veestapel (wat diepe 
droefheid en uitzichtloze armoede betekende), een straf van God. Lichamelijk en 
geestelijk kon men er niet meer tegen op; epidemieën grepen om zich heen, 
waaraan velen bezweken. 
Ook Aagjes ouders werden meegesleept in de catastrofe: de vader verloor al zijn 
vee en moest verhuizen naar de arme 'Zwaluwenbuurt' aan de linkeroever van de 
Amstel, tussen Ouderkerk en Uithoorn. Aagjes moeder stierf weldra en kort 
daarop ook haar vader in 1745. 
Het is ontroerend te bedenken, dat de idealen van stil geluk in het boerenleven, 
die de onfortuinlijke ouders zeker in hun dromen hebben voorgestaan, zestig 
jaren later zo liefdevol in dichtvorm werden bezongen in het laatste levensjaar 
van haar, die ze als vierjarig weesje eenzaam hadden moeten achterlaten. In de 
Liederen voor den Boerenstand ziet Aagje de boer voor zich: 

Als hij op een lentemorgen, 
Versche lucht en kracht geniet, 
Is't, of hij God, in 't verborgen, 
Nog een waereld scheppen ziet: 
't Geen in 't duistre scheen verlooren, 
Komt als trapswij s weêr te vooren: 
't Woord wordt hem van 't grootst gewigt: 
`Daar zij licht en daar was licht.' 


En even verder klinkt het vertrouwen op God en eigen werk: 

In de lommerrijke streken, 

Bij 't geruisch der jonge blaén, 

Hoort hij zijnen Schepper spreeken, 

Blijft in heilgen eerbied staan, 

God zegt: `Van uw vlijtig zaaijen 

`Zult gij rijke vruchten maaijen;' 

Die verzeekring, deeze troost, 

Schenkt hem reeds den rijksten oogst. 

Maar er ligt een lange weg tussen het ene ogenblik en het andere. 
Het was eerst de broer. van Aagjes vader, oom Gerbrand, die zich het lot van het 
ouderloze kind aantrok. Hij woonde als weduwnaar samen met zijn moeder te 
Uithoorn, waar hij schepen was. Annitje Pietersz. Brak is zelf weduwe van Teunis 
Deken en dus Aagjes grootmoeder van vaderszijde. Ofschoon het aanvankelijk de 
bedoeling was de volle verantwoordelijkheid voor de opvoeding op zich te nemen, 
hebben grootmoeder en oom daar toch van afgezien, toen door bemiddeling van 
een nicht van oom Gerbrands overleden vrouw, Annetje Kok, er een plaats bleek 
te zijn voor. Aagje in het deftige Collegiantenweeshuis `d'Oranjeappel' te Amster


257 


dam, dat zijn deuren openzette voor de wezen uit zowel gegoede als arme milieus. 
Annetje Kok was er zelf als wees opgevoed. Daar de collegianten een. ruime 
opvatting van de godsdienst der Staatskerk toegedaan waren, kon de fa. ' 'e 
Deken en de van huis uit remonstrantse grootmoeder niet anders verwachten 
dan een ernstige en beschermende opvoeding voor het kind, dat in benauwde 
tijden voor de zoveel oudere mensen nieuwe zorgen zou kunnen geven. 
Op 10 februari 1746 begint voor Aagje haar leven in het weeshuis, dat eenentwintig 
jaren lang voor haar een toevlucht zal betekenen. Het pleit voor haar 
omgeving, dat men bij haar toetreden het weeshuis een gift schonk van f 500,--. 
Een sterke traditie kenmerkte deze kring, die reeds meermalen in onze literatuurgeschiedenis 
ter sprake kwam: vooraanstaande figuren uit de zeventiende eeuw, 
meestal voortkomend uit de kring der dissenters, vooral remonstranten en doopsgezinden, 
kwamen op voor vrijheid van denken, ook in geloofszaken. Zij putten 
hun geestelijke kracht uit eigen, diepe geloofservaring, die voor velen uit deze 
kring bezegeld werd met de dompeldoop bij toetreding en gezamenlijke Avond 

halfjaarlijkse bijeenkomsten in Rijnsburg. Van de oorsprong-maalsviering op de 
af, d.w.z. van af het besluit, dat de gebroeders Van der Codde hadden genomen 
na de schorsing van hun predikant als voorganger der Remonstrantse gemeente 
in Warmond te vergaderen zonder predikant, heeft men de nadruk gelegd op het 
spontane getuigenis van ieder der aanwezigen, die zich daartoe geroepen voelde. 
Gebed, bijbellezing, zang stonden in dienst van het praktisch beleden christendom, 
waarbij de nadruk viel op zondebesef en bekering, op nederigheid en ver 

afwijzing van leerstelligheid en dogmatische haarkloverijen.-draagzaamheid, op 
Rationalistisch denken als verrijking van godsdienstig beleven werd toegejuicht, 
maar verbannen als het twijfel versterkte; men deed niet aan verlichtingsoptimisme 
maar cultiveerde de blijmoedige geest van de christen, die zijn rust en 
evenwicht heeft gevonden. 
De ruime en soliede gedachtenwereld, die veel aanhang had verworven in Hol 

ook richtsnoer bij de opvoeding in het weeshuis. Men-land en Friesland, was 
hield er het principe van Camphuyzen hoog, dat de kunst niet is te scheiden van 
de godsdienst; men bleef Oudaan gedachtig, dat zij stichting moet betekenen en 
een aansporing tot de deugd zijn. 
Fijnzinnige regenten, zoals uit Aagjes tijd Willem Van Maurik (1742-1755), de 
historicus Jan Wagenaar (1753-1773) en Antonie Du Plouis hadden een gezonde 
ernstige invloed op de jeugd, die hun was toevertrouwd; ze leidden ze op tot 

verantwoordelijke mensen, maar dit bracht niet altijd met zich mee, dat men zich 
buiten het weeshuis gelukkig voelde, vooral daar later in het harde leven een 
dienstbetrekking wachtte. 
Treffend is hiervan sprake in het Geschrift eener Bejaarde Vrouw, wanneer 
'Mietje' met haar moeder op een wandeling langs de Vecht de weeskinderen op 
een boot tegenkomt. 'De Vecht verlokte ons, om haar wat hooger optewandelen. 
Hier zagen wy veele plaisierjagtjes en schuiten. In de verte hoorden wij zingen, 
en hoewel het niet musicaal was, behaagde het ons. Het waren de kinderen uit 
het Collegianten weeshuis, die juist die dag eene uitspanning hadden, en boven 
op het jagt zaten. Zij zongen uit hun geliefden Camphuisen het lied: `allerliefelijkste 
liefde', groetteden ons beleefd, en hadden allen iet geschikts, iet zeedigs, 
in hun voorkomen en kleeding! Mijne moeder zeide bij die geleegenheid: `weinige 
kinderen zijn zo gelukkig als deeze. De meisjes hebben het daar, voor hunnen 
stand in de waereld al te wel: men leert haar daar denken! Zij begrijpen, 't is 

258 


waar, dat de dienstbaarheid (waartoe zij geschikt worden,) geen mensch ontéert; 
maar hoe moeijelijk moet het haar toch vallen, uit dit stil verblijf van overvloed 
en onderwijs, over te gaan tot den staat der dienstbaarheid, en verstooken te zijn 
van de geleegenheid, om zig te oefenen! Zij kunnen niet zo willeloos zijn, als men 
van de dienstboden eischt. Zij hebben wel de meeste gebreken der bedienden 
niet, maar zij hebben andere, en die men minder over het hoofd ziet. Zij zijn 
des nooit zo bemind als zulke, die niets weeten van de waardij en rechten der 
menschen. Zij handelen getrouw uit godsdienstige beginselen. Zij zijn zeedig 
beleefd, maar kunnen zig zo niet alles laaten zeggen; zij denken niet, dat een 
geschenk alles weer goed maakt.' 

Aagjes leven is een illustratie van deze overweging. In de hoede van het weeshuis 
lijkt ze gelukkig. Van kind af aan vindt ze er vriendschap. Haar vurig gemoed 
geeft zich daarin volkomen. Het waren vooral de zusjes Maria en Femma Bavinck 
tot wie ze zich aangetrokken voelde. Met de eerste was de band zo nauw, dat de 
beide jonge meisjes reeds vóór zonsopgang al diep-gelovige gesprekken hielden 
om ieder voor zich met het geweten in het reine te komen en `niets elkander ooit 
verborgen I Wat teedre Godsvrucht hindren kon.' Beiden schijnen met dankbaarheid 
de lessen der tactvolle regenten ter harte te nemen en als jonge vrouw van 
tegen de twintig gaan beiden over tot de Rijnsburgse dompeldoop. Voor Aagje 
valt dit feit op 23 augustus 1760, voor Maria twee jaren later. `Op 9 Februari 
1769 wordt zij door de Dienaarschap (Kerkeraad) van de Doopsgezinde gemeente 
bij 't Lam te Amsterdam op attestatie als lid aangenomen `van Rhynsburgh'. Het 
moge ietwat vreemd schijnen dat de Kerkeraad deze Rijnsburgse attestatie, hoewel 
geen Doopsgezinde en eigenlijk niet eens van een ander kerkgenootschap 
zonder bedenking heeft aanvaard, verklaarbaar is dit wel. De gemeente bij 't Lam 
leefde immers geheel uit de geest van de man die van 1648 tot 1706 haar pre-
diker was geweest, Galenus Abrahamsz de Haan, die reeds in zijn tijd een voor 
een christendom boven geloofsverdeeldheid, geleid door datzelfde-stander was van 

collegiantisme, waarmee ook Aagje Deken was opgevoed. 
Het leven der wezen in de zachte schijn van welbewust, daadwerkelijk godsdienstig 
leven was niet gecompliceerd: het was een .wereld op zich zelf. Moeilijk 

komen er voor Aagje pas, als ze op 4 februari 1767 het weeshuis verlaat;-heden 
ze is dan vijfentwintig jaar. Volgens de regels van het huis zoekt ze een betrekking 
als dienstmeisje, maar het wil niet recht gelukken. Tot drie maal toe teleurgesteld, 
gooit ze het over een andere boeg: ze verschafte koffie en thee of andere 
benodigdheden aan vrienden en kennissen; het is zeker geen lucratieve en ook 
geen eervolle levensvulling. Er klinkt verdriet in het verjaarsgedicht van 1769 aan 
Maria Bavinck, die juist het weeshuis had verlaten en een plaats had gevonden 
in het gezin van de familie Van Winter-van Merken. 

Gy, myn Vriendin! gy ziet uw schaê vergoeden: 
Gy zyt in dienst van een godvruchte Vrouw: 
Zy leert u best het Nut der Tegenspoeden; 
Zy zegt: `God, die Vorst David kan behoeden, 
Is nu en blyft altoos getrouw. 


Heeft deze in haar ogen bevoorrechte vriendin of heeft de leiding van het weeshuis 
er de hand in gehad de naar bescherming en begrip hunkerende begaafde 
jonge vrouw in contact te brengen met de als dichteres enigszins bekende Maria 
Bosch? Zeker is, dat de omgang met haar een nieuwe vriendschap in Aagjes leven 

259 


betekent, vriendschap die het jaar daarop samenwonen betekent, daar in het huis 
van de weduwe Bosch voor Aagje de taak is weggelegd de zwakke dochter, wier 
gezondheid voortdurend verontrust, te verzorgen. 
Hoe gelukkig is Aagje thans een levensdoel voor zich te zien, een vriendin te 
hebben mogen vinden, die ze kan bewonderen om haar diep geloof en haar 
dagelijkse moed in de tegenspoed van een uiterst teer gestel; zich in een milieu 
te bevinden waar ze troost kan geven en die ook mag ontvangen, zich opnieuw te 
mogen wijden aan de dichtkunst, nu een verwante geest elke dag dichtbij is om 
met haar gevoelens en idealen in verzen te vertolken. Dat deze een zware en 
retorische toon hebben en dikwijls zijn gericht op het graf en het hiernamaals, 
is niet alleen een gevolg van mode, maar ook van de droeve omstandigheden. 
Voor Aagje betekent de wending in haar bestaan ontplooiing van haar innerlijk. 
Wel had men in het weeshuis haar dichtersgaven gewaardeerd en zelfs hadden 
de regenten een `theologisch-metaphysisch' gedicht van haar hand ter beoordeling 
voorgelegd aan het dichtgenootschap `Diligentiae Omnia'; het goedkeurende antwoord 
hierop was geweest het geschenk van Huidekoper's 'Proeve van Taal- en 
Dichtkunst' met een toegevoegde rijmbrief van Lucas Pater. 
Nu echter ploegt de geest niet meer zozeer op de uitwerking van dorre voor 

een reeds verouderde dichttrant, maar er is samenwerking en uit-schriften van 

ook op dit gebied tussen de beide vriendinnen, van wie Aagje de vu--wisseling 
rigste van beiden is. Ze heeft een toekomst! Wel maakt ze dagelijks de zorgen 
mee van de zwaarbeproefde Maria en haar moeder, maar Aagje kende al zo vroeg 
de levensernst; de diepe bewondering voor het hoogstaande geloofsleven van 
haar nieuwe vriendin is een stimulans ook voor haar dichtwerk. Haar verzen 
hebben behalve het mystiek-gepassioneerde wat de vriendschap betreft, niets uitzonderlijks, 
maar verraden toch hier en daar iets persoonlijks: een ernstig bezig 
zijn met eigen innerlijk om iets van het leven te maken, een voortdurend zich 
rekenschap geven van de voortsnellende tijd, vrome beschouwingen over het 
hiernamaals, waar zieleééenheid het enig begeerde goed is. Ook het huwelijk moet 
door vriendschap gedragen zijn, getuige de raad, die de ouders voor de huwelijks 

hunner dochter wordt gegeven:-partner 

"t Gevolg des Huwlyks strekt zich uit tot de eeuwigheid: 

Eén lettergreep kan hier uw kroost voor eeuwig schaden. 

Laat daarom nimmer, als ge uw kind ten huwlyk geeft, 

U door 't uitwendig schoon, of blinkend goud, verblinden. 

Helaas! hoe veelen, aan den rykdom vastgekleefd, 

Verkreegen voor hun kroost wel Mannen, maar geen Vrinden.' (blz. 366) 

Gedachten over de opvoeding, die we later in het gemeenschappelijk werk van 
Wolff en Deken terugvinden, worden hier reeds met klem naar voren gebracht: 
moeders moeten hun kind zelf zogen, de opvoeding richten op een `stillen geest' 
en een `zacht gemoed', men bereikt meer door beloning dan doorr straf, die vaak 
de toom ingaf, en onjuist oordeelt ze, dat men de kinderen te veel over mooie 
kleren, lekker eten, spel, partijen, praal en pracht spreekt, waardoor ze klatergoud 
niet van het echte leren onderscheiden. (blz. 358 en 362) 
Hoogtepunten in het maatschappelijk leven zijn in deze jaren de bijeenkomsten 
der Collegianten, de kerkgang en de omgang met enkele vrienden van de familie 
Bosch. Onder deze laatsten behoorde ook de reeds genoemde Elisabeth Maria 
Schreuder en haar broer Frederik Isaac. 

260 


Het is geen wonder, dat het een grote schok voor Aagje is geweest, toen de 
slopende kwaal van Maria na een indrukwekkende en beklemmende doodsstrijd, 
deze wegnam van familie en vrienden, onder wie Aagje de meest wanhopige en 
ontroostbare scheen. Het was een daad van piëteit en van diepe behoefte zich 
dichter te voelen bij de vriendin, die haar onmisbaar scheen te zijn geworden, toen 
ze besloot het werk van Maria en het hare als een geheel uit te geven. En zo prijkt 
dan op de eerste bladzijde der Stichtelijke gedichten de bezegeling van de `Verklaaring' 
van beider vriendschapssymbool. Hierbij past ook, dat Elisabeth Schreuder 
een lofdicht schrijft als inleiding, waarop Aagje reageert met de toezang, dat 
niemand beter dan zij beider kunst kon begrijpen en beschermen. Het boek werd 
opgedragen aan Hendrik Busserus, een neef van moederszijde van Aagje, met wie 
ze in contact was gekomen door middel van de familie Van Winter-van Merken. 
De redactie van haar boek deed een ogenblik vergeten, dat de harde werkelijkheid 
van het leven weer opeens voor haar zou staan. De zorg van opvoeders en 
beschermers had de eerste grote crisis voor haar opgelost; aan de tweede 
kwam ze nauwelijks toe, toen ze in geestelijke eenzaamheid zich bewust werd 
van een keuze. De Beemster domineesvrouw had al jarenlang van zich laten 
spreken en Aagje had haar bewonderd: dit blijkt wel uit het feit, dat Aagje evenals 
Betje dezelfde dichteressen tot voorbeeld had gekozen (Lucretia en Mej. 
de Neufville), dat beiden iets verwachtten van de redelijke godsdienst en 
beiden soortgelijke opvoedingsidealen nastreefden. De dichter Grave, die ook 
bereid was geweest een inleidend gedicht te schrijven voor Aagjes bundel en die 
Betje bleek te kennen, was een verzoenend element in een briefwisseling tussen 
de felle, wat al te directe Aagje en de onthutste, maar ruim denkende Betje. Het 
heeft enkele maanden geduurd tot Aagje ontdekte, dat Betje de dupe was en 
bleef van een lastercampagne; het erge was nu voor de op haar beurt ontredderde 
Aagje, dat de jonge vrienden die ze bij de weduwe Bosch had leren kennen 
meededen aan die laster. Haar eerlijk gemoed kwam hier tegenop en heeft haar 
duidelijk de weg der verdediging leren kennen; toen de omstandigheden ertoe 
leidden werd het antwoord op die laster een persoonlijke inzet van vriendschap 
en ditmaal voor het leven. Hoe bij Betje dit besef weerklank vond, bleek duidelijk 
uit het anonieme vlugschrift, waarin ze onder bedekte termen wijst op beider 
samenwerking. 
Het grote levensbesluit, genomen in een stormachtige periode, toen juist ver 

plotseling verstoord werd, zonder ooit weer goed te worden,-worven contact 
ondanks het fijn gevoel van de . nieuwe vriendin, zou er op kunnen lijken, dat 
Aagjes bagage niet alleen materieel, maar ook geestelijk weinig betekende bij 
het begin der samenwerking. 
Maar Aagje had ook andere vrienden: zij heeft Betje in aanraking kunnen brengen 
met bv. de heer De la Lande, een vooraanstaand man in de Doopsgezinde 
gemeenschap; zijn belangstelling voor de letteren blijkt bv. voor zijn zeer 
waarderend oordeel over Belle van Zuylen. Verder hebben de beide vriendinnen 
vriendschap onderhouden met Adriana van Ryssen-van Eems, die met haar man 
samen tot de regenten van het weeshuis behoorden. (De schrijfsters dragen haar 
in 1784 de Fabelen op). De kring der regenten scheen steeds meer vertrouwen 
te krijgen in de dichteres, die eens het weeskind was geweest: men had haar 
Lykzang op Jan Wagenaar van 1773 erg gewaardeerd en in 1777 werd ze aan de 
feestdis genodigd bij de viering van het eeuwfeest van `D'Oranjeappel', waarvoor 
Aagje een Feestzang schreef. Aagjes ernst en karaktervastheid, op een eigenaar


261 


dige manier tot uitdrukking en ontplooiing gekomen, had een bestemming gevonden, 
toen ze de levendige en niet minder karaktervolle Betje haar steun en 
vriendschap had toegezegd. 

ELISABETH MARIA POST 

26.11.1755 - 3.7.1812 

Elisabeth Maria Post vertegenwoordigt in onze literatuur de ontwakende literaire 
beschrijvingskunst. Zij werd op 26 november te Utrecht geboren; haar vader 
bekleedde het ambt van Drossaard te Amerongen. In de bundel schetsjes en 
gedichten, getiteld Voor Eenzamen, vertelt ze van haar jeugd in het grote gezin. 
Wanneer haar vader sterft in 1787, vertrekt haar moeder. Maria Johanna van 

Romond, met Elisabeth naar Arnhem, waar zich reeds een zoon van haar bevond 
als predikant. De prachtige omstreken van deze stad zouden de gevoelige jonge 
vrouw de inspiratie schenken voor een persoonlijke natuurbeleving, die haar werk 
een frisse, heldere klank verleent, ook al blijft ze 'een figuur van het tweede 
plan', om `de beperktheid van voelen en denken', om `de geringe variatie in de 
stof,' om 'zwakke verbeelding', om `geringe mensenkennis en ervaring', om `het 
gemis van humor' en om `de aan Engeland en Duitsland ontleende typisch 
romantisch-sentimentele trekken'.' 
In de tuin van kasteel Biljoen bevond zich een `stompen huisje', gevormd van 
riet en boomwortels, van binnen bedekt met mos, hop en klimop, van buiten met 
jasmijn en kamperfoelie, waar Elisabeth graag verbleef. Op het uitgestrekte landgoed 
Beekhuizen beleefde ze de 'lieve stilte' in de `hermitage', ook hier haar 
afgestaan door de adellijke kasteelbewoners en genoot ze van de met bos en 
korenvelden bedekte Veluwezoom en het verrassend uitzicht op stad en omtrek. 
Hier wordt haar lust tot overpeinzing, haar beschouwing van insekt en vlinder, 
van zonsondergang en vogelklank tot vergankelijkheidsbesef en aanbidding van 
de Schepper. Haar artistieke expressie van een bezield heelal herinnert aan die 
van Maria Sybilla Merian een eeuw vroeger, ook wat haar piëtisme en haar aandacht 
voor de Surinaamse natuur betreft, haar belangstelling voor al wat rondom 
haar leeft: 

`Insectjes snorren om mij; 
Gevoel van dieren-vreugd ruischt in haar gaaze wiekjes.' 


Haar eerste roman verscheen in 1788: Het Land in Brieven. Emilia, een jonge 
vrouw, schrijft aan haar vriendin Eufrozyne, die met haar moeder in de stad 
woont. Emilia lijdt aan een verloren liefde: haar verloofde, Melidor, stierf ver 

weg. Eufrozyne bewondert haar sterkte van geest, haar Godsvertrouwen. Aanvankelijk 
leek haar moeder stervende, wat gelegenheid geeft tot doodsoverdenking. 
Maar zij geneest. Dan gaat Eufrozyne bij Emilia logeren en schrijft over haar 
verblijf aan een vriendin in de stad, Elize. De afloop is tragisch. Op een uitstapje 
van de vriendinnen, vergezeld door Elize, vat Eufrozyne kou op een boottochtje 
met het gevolg, dat zij sterft. Hoezeer de confrontatie met de dood eigenlijk 
het hoofdmotief blijkt, bewijst de korte briefwisseling aan het slot, tussen een 
vriendin van 'Eufrozyne, Sophia, en Emilia, naar aanleiding van het sterfgeval. 
Reeds in 1792 verscheen een vierde druk van het werk — het was het jaar dat 

262 


haar moeder stierf. Zij verhuisde naar. Velp. Intussen had de natuur. der Westindische 
koloniën haar aandacht getrokken, waarschijnlijk omdat haar broer, H.H. 
Post, naar. West-Indië was gegaan om er eery. bestaan te zoeken. 
Deel I en II van Reinhart of Natuur en Godsdienst verschenen in 1791; deel III 
zag het licht in 1792. Het eerste boek is beschrijving van de . zeereis en de aankomst 
in `Guiana'. Het tweede deel heeft als ondertitel L'Heureuse Solitude of 
de gelukkige Eenzaamheid en Onvolmaakt Genoegen; het derde, ook weer in 
tweeën verdeeld, Het Huislyk Geluk en 't Veranderd al wat is. 
Deze tropenroman verscheen in 1791 en 1792, dus een viertal jaren na Bernardi 
de St. Pierre's Paul et Virginie, eveneens een romantisch-sentimentele geschiedenis, 
met natuurimpressie en klankkleur, nieuw en fris als die van Elisabeth 
Post. Ontwaakte door deze lectuur bij haar de smaak voor nationale en exotische 
natuurbeschrijving? Zo ja, dan wist ze deze origineel te verwerken. 
Bij een van haar. zusters, Driekje Streso, predikantsvrouw te Noordwijk aan Zee, 
leerde ze Ds. Justus Lodewijk Overdorp kennen, die sinds 1789 als predikant te 
Noordwijk-Binnen stond. Hij was in 1761 te Doetinchem geboren en studeerde 
te Harderwijk.2 Zij trouwde met hem in 1794 en van 1794 tot 1807 woonde ze 
in Noordwijk. In het jaar van haar huwelijk publiceerde ze Gezangen der Liefde, 
openhartige lyriek over de verhouding tussen man en vrouw. 
Twee jaren later drukte ze in Het Waare Genot des Levens haar levensaanvaar.ding 
en geloof tijdens de politieke woelingen uit, waardoor haar bespiegelingen 
een minder somber karakter hebben, dan die welke de natuur. van Beekhuizen 
kenmerkten (bv. bij de beschrijving van een laan van omgehakte populieren). 
In 1807 werd haar man beroepen in Epe; in mei van dat jaar liet ze er in de 
pastorietuin een boekencelletje maken met een rond rieten dakje van het model 
als dat van Wolff en Deken op Lommerlust. Natuurgedichten en godsdienstige 
liederen vonden in 1807 een plaats in Ontwaakte Zanglust. 
Op 3 juli 1812 stierf ze en werd begraven op het landgoed Tongeren. 

De lofzang op het land van het 18de-eeuwse gevoelige hart betekent een animistische 
voorstelling van de natuur, die geheel bezield is, een pantheisme, dat tot 
natuuraanbidding wordt. `Ik vond God groot, zelfs in die keien, voor welke (men 
zou bijna zeggen) nutteloze schoonheid ons de gewoonte onaandoenlijk maakt.'a 
De tegenstelling stad en land geeft een zekere spanning in de beschrijving, omdat 
men als het ware de natuur van twee kanten bekijkt. De vriendin uit de stad 

— eigenlijk een andere kant van het karakter der schrijfster — ziet, als ze op het 
land komt, met frisse ogen het landschap. 
`Ook de treurige dagen zijn hier vrolijk. Deze dag regende het gestadig. Wandelen 
konden wij niet; om egter, zoveel mogelijk de vrije lucht in te ademen, 
schoven wij de ramen open; het ruischen der vette droppelen op het glanzend 
groen der boomen; het lachend geroep van den koekoek; het vreedzaam gefluit 
der Meerl, de stervende . zang van eenen enkelen Nachtegaal waren rust instortende 
muzijk voor. ons. Wij lazen intusschen, wij zongen, wij speelden, en bezagen 
door. 't mikroskoop eenige insecten, stof van de vleugelen der kapellen; en 
meer wonderen der natuur, die het ongewapend oog niet ontdekken kan." 
De stilte in de natuur, waardoor men de geluiden temeer hoort, werkt beklemmend, 
maar verwekt de wellust der somberheid. `Het bosch was bijna geheel 
bruin en geel, telkens viel er een blaadje met een voor mij nadrukkelijk geritsel 
neder.'6 

263 


`Straks trok een verwelkte anjelier, die zeer schoon geweest was, mijn oogen tot 
zig; de verflenste bloem, was mij aantrekkelijker dan de fleurigst bloeiende.'° 
Ook omgekeerd maakt Emilia kennis met de weelde der stad. De beschrijving 
ervan is niet het realisme van Wolff en Deken, maar tendentieus en ethisch bedoeld. 
`De vloer is met kostbare tapijten belegd; en de muren met kunstig doek 
behangen, waar op schoone landgezichten, boerenhutten, herders met hun kudden, 
bosschen en velden, visschers en stroomen, geschilderd zijn. Toonen deze 
behangsels, zoo wel als de bloemvolle tapijten niet duidelijk, dat wij stadbewoners, 
hoe zeer wij, in kostbaarheid in pracht en grootheid, van de zeden der 
natuur afwijken, evenwel hare eenvoudige toonelen tot ons geluk nodig had-
den ?'7 
Hier is de boer nog een decoratief element in de vertrekken van de rijke; toch 
weet Elisabeth Maria van zijn moeilijk bestaan meer dan een 18de-eeuwen in het 
algemeen, misschien ten gevolge van eigen jeugd bij een schraal bestaan; zag haar 
tijdgenoot in de armoede nog meestal een stukje rechtvaardigheid van de Schepper, 
zij heeft op haar wandelingen aandacht voor de medemens tot welke levens 

hij ook behoort. Invloed van Rousseau's waardering voor de eenvoud,-standaard 
die de met mos bedekte hut en zijn bewoners kenmerkt, zal hier niet vreemd 
aan zijn. 
Zij verwerpt zeker de klassieke pastorale, al noemt ze in de liefdeslyriek van 
Gezangen der Liefde bij herhaling haar verloofde 'Amintas'. De overgang van de 
klassicistische naar de moderne wereld is ook hier een zeer geleidelijke. Haar 
idylle beoogt echter in al haar werk ontwikkeling van fijn gevoel en schildering 
van geluk op aarde in gehoorzaamheid aan Bijbels gezag. Wel ontspoort soms de 
gevoelscultus tot ziekelijke mentaliteit van het hypersentimentele, bv. wanneer 
een avondwandeling leidt tot een bank van zoden bij een geopend graf, waar de 
nachtuil krast in de treurwilg, of wanneer een begrafenisstoet voorbijtrekt, die 
met gecultiveerde smart wordt aanschouwd, of bij de beschrijving van de haar 
vertrouwde kamer, waar het grootste sieraad een doodshoofd is. 
Hierin, uit zich de gevoelsmens, die zijn superioriteit tracht te bevestigen 
door de beleving van een 'betere wereld', die eigenlijk niet meer van deze aarde 
is. Elisabeth Post verbindt de vergankelijkheid van het aardse bestaan aan de 
overgang van de winter naar de lente, zoals de avond met 'een gezonken zon, 
die 't zwerk ,// met goud en purper maalt' haar in die gloed zichzelf doet verliezen 
om de oneindigheid te beleven die haar tegemoetkomt in het licht der 
avondster. Dit betekent zowel de mystiek van het pietisme als de ongerepte 
geluksdroom der verlichting: de aanschouwing van de sterrenhemel, waarin men 
graag het hiernamaals projecteert, maakt de intellectuele nieuwsgierigheid wak 

naar andere werelden, waar misschien eens de mens wordt uitverkoren `door-ker 
leven en dood heen steeds hoger stadia van volmaking te bereiken'.7 
Prof. Brandt Corstius gaf haar daarom de gelukkige benaming `Kind der gevoelige 
verlichting'. Immers het is niet moeilijk invloed te herkennen van Klopstock, 
Geszner, Gellert, Hirschfeld, Thomson, Ossian, Young, Bernardin de St. 
Pierre, Florian en anderen, die zij zelf trouwens bij name noemt en die haar 
stempelen tot volgelinge van de moderomantiek, maar haar originaliteit komt 
daardoor op de achtergrond. 
Zien we echter in haar een Nederlandse figuur der Verlichting, dan wordt haar 
vergankelijkheidsbesef een voortzetting van die der Nederlandse schrijvers en 
schilders, nl. een vertolking van natuurindrukken, die werden gevoed door een 

264 


traditie van gemoedsbeschouwing. Ook zij is dan een `pelgrim op aarde' naar 
conventionele formulering, maar verlicht en optimistisch zijn haar gedachten 
over toekomstgeluk, dat noch door calvinisme, noch door. deisme zich laat karakteriseren. 
Het verfijnd intellectueel gevoel richt zich behalve op modesomberheid, 
op huwelijksgeluk in de tropen, op gelijkheid van man en vrouw en hun 
wederzijds respect voor elkaar, op een wereld waar Gods liefde heerst en de 
toekomstige `beste wereld' zich zal openbaren , in steeds meer welvaart voor de 
mensheid. Zij maakt ons daarmee duidelijk, dat het gelukkig slot van de roman 
in haar tijd, alle sombere sentimentaliteit ten spijt, in romantisch contrast vlakbij 
de optimistische `science-fiction' staat. 
Er is bij haar eenzelfde intuitief geloof in evolutie en finaliteit, die mèt de schep 

gegeven, zoals we konden constateren bij Betje Wolff, Mme de Charrière-ping is 
en Madame de Staél, haar tijdgenoten; het is die moderne, misschien typisch 
vrouwelijke overdenking bij de eeuwwisseling, het opmaken van de balans na een 
tijdsbestek, dat zwaar was van filosofie en revolutie; hoop en vertrouwen zijn 
deze figuren liever dan rigoureus-strenge wetenschap. Toch hebben zij allen haar 
aandeel in de verbreiding van nieuwe ideeën. 
Mogen we de predikant Ahazueer van den Berg geloven uit het voorwoord op 
Het Land, dan bezat Elisabeth Post 'een zeer sterk geheugen, een zeer vlug verstand, 
een zeer levendig vernuft, een zeer fijnen, zuiveren smaak.' Zij vertaalde 
niet alleen Estelle van Florian maar ook Schillers Don. Carlos; het laatste is des 
te opmerkelijker, als we in aanmerking nemen, dat de Duitse klassieken bijna 
niet vertaald werden. 
Al heeft Elisabeth Post tenslotte toch minder aan te bieden dan beroemde contemporaine 
vrouwen, haar spontane egocentrische natuurbeleving inaugureerde 
de stijl van het Nederlandse natuurimpressionisme waarin de klanksymboliek een 
opmerkelijke plaats kreeg. 

AANTEKENINGEN 

1 DR. J.C. BRANDT CORSTIUS, Idylle en Realiteit, Meulenhoff, Amsterdam, 1955, blz. 1. 

2. DR. BRANDT CORSTIUS, a.w., blz. 4. Hij stierf in 1844. Nog in 1840 publiceerde hij een 
verhandeling over de profeten van het Oude Testament, inzonderheid de Messiaanse. 
3 ELISABETH MARIA POST, Het Land, in brieven, Amsterdam, Johannes Allart, 259, 1788. 
N

blz. 2. - DR. BRANDT CORSTIUS, a.w., blz. 106 tekent n.a.v. deze uitlating aan, dat de Groningerburger-
dichter Lucas Trip een gedicht schreef: Over God zichtbaar in 't' onaanzienlyke: vertoont 
in de beschouwinge van een kei, blauwbesse en vlieg. 
4 ELISABETH MARIA POST, a.w., blz. 212. 
5 ELISABn'rH MARIA POST, a.w., blz. 301. 
6 ELISABETH MARIA POST, a.w., blz. 248. 
7 DR. BRANDT CORSTIUS, a.w., blz. 38. 


265 



Hoofdstuk VI 

VAN INZICHT TOT UITZICHT 
DE LAATSTE DECENNIA DER 
ACHTTIENDE EEUW 


Een woord in het algemeen 

De laatste decennia der. 18de eeuw geven een literatuur te zien vol belofte van 
nieuw leven; het is de tijd van de revolutionaire daad en van sociaal begrip, van 
verrassend genie en vruchtbare gesprekken in vriendenkring, van bezonkenheid 
en studie, van gevoelscultus en mystiek, van streng rationeel denken en satire, 
van .droomverwerkelijking en van teleurstelling. Moet men thans nog blijven 
gewagen in sombere toon van een verfranste cultuur en een stervende natie? 
Terecht noemde Prof. Geyl dit negatieve oordeel 'een volslagen karikatuur van 
de werkelijkheid, met geschriften en bladen, met levendige belangstelling, met 
uitbottend nieuw letterkundig leven, en waarin wel veel Europese, maar volstrekt 
niet uitsluitend of zelfs hoofdzakelijk Franse invloeden meewerkten.' `De strijd 
van de Patriotten en vervolgens van de Bataven, toonde integendeel een verheugende 
vitaliteit. Het is traditie dat te miskennen.` 
Deze uitspraak sluit aan bij de opvattingen van Overdiep en Asselbergs. Een 
veelomvattend en intensief ondernomen literair-historisch onderzoek der laatste 
jaren steunt het veranderde inzicht. 
Is het niet ontstellend te constateren, dat in de driedelige Dictionnaire de Littératures 
van Philippe van Tieghem et Pierre Josserand, internationale inlichtingen


-

bron, verschenen in 1968, daar waar over Romantiek en pré-romantiek wordt 
gesproken, men slechts vermeld vindt: `En Hollande le mouvement est asset tardif 
et peu important; les theoriciens en sont Potgieter, Bakhuizen, Geel; les 
principaux écrivains Staring, Tollens, Meskhert (lees Messchere!), Da Costa.$ 
De miskenning van deze literatuur na 1780 betreft hier zowel de aard van de 
Nederlandse romantiek als het aandeel dat Nederland had aan het grote Europese 
gebeuren, dat deze naam draagt. 
Immers wat het laatste betreft: wanneer in bovengenoemd lexicon de typische 
eigenschappen van de uit Engeland en Duitsland afkomstige romantische beweging 
worden opgesomd: kritiek op het absolute gezag der rede, het protest tegen 
traditionele sociale of algemeen geldende wetten in de wereld, negatie van de 
Goddelijke orde in de kosmos, gevoel voor de verschillen tussen mensen, rassen 
en tijdperken, verwerping van de klassieke literaire vormen en traditionele genres, 
verrijking van het vocabularium, schepping van een autonome, onafhankelijke 
kunst, dan hadden hier de namen van Van Alphen, Feith, Bellamy, Bilderdijk, 
Kinker, Wolff en Deken, Elizabeth Post, zeker niet mogen ontbreken. 
Over de aard van de Nederlandse romantiek werd herhaaldelijk gesproken; in 
Nederland viel te constateren, dat zij zich ontwikkelde onder. reformatorische 

266 


beïnvloeding tot een eigen kunstvorm en dat zij niet te scheiden is van het 
begrip Verlichting in het algemeen. Onze schrijvers van de gevoelscultus uit de 
laatste jaren der eeuw weten heel goed, wat zij deze oorsprong verplicht zijn. 
Men leze er Feiths werk uit zijn ouderdom op na, als hij een loflied aanheft op 
het derde Eeuwfeest der Hervorming in 1817 en zich aansluit bij een gedicht 
van een jaar tevoren over de Verlichting, als 'vonk van het Goddelijk Verstand'.a 
Afgezien van de religieuze achtergrond voor de ontplooiing van verstand èn gevoel, 
is het nauwe verband tussen Verlichting en Romantiek duidelijk in het uit 
het rationalisme voortvloeiende relativisme in wetenschap en kunst. Wat komt 
er niet op de helling als algemeen geldende normen van traditie, historie, religie 
met kritische geest worden bestudeerd en het gezag der rede zelf soms wordt 
betwijfeld? Zodra men begint in te zien, dat literaire produktie afhankelijk is 
van het milieu, van sociale en klimatologische omstandigheden, ligt daarin opgesloten 
een afwijzing van het klassicisme, dat pretendeerde unieke schoonheidsvormen 
te bezitten. Het spectrum van het licht betekende mede voor de gevoelsstroming 
een uiteenvallen in een rijk-gevarieerde kleurenschifting en subtiele 
overgangsnuances. 
Dit relativisme werd reeds gepropageerd door Montesquieu (1689-1755), door 
Dubos (1670-1742). Met hen zullen Voltaire, Vauvenargues (1715-1747), Marivaux 
(1688-1743), allen toevallig Fransen, een weg vrijmaken tot vervanging van 

de klassieke mythologie door die van andere volken, die der Germanen (in 
Frankrijk als `Galliërs' betiteld) der Kelten of wel vervanging door de bijbelse 
geschiedenis der Hebreeén.4 
Zo leiden zowel de christelijke als de niet-christelijke denkbeelden der Verlichting 
tot een gevoel, dat het ook allemaal anders kan en tot fascinerend zoeken 
naar nieuwe vormen. Hoe speels, spottend en gedurfd de stijl van dit onderzoek 
in geschriften ook tot uiting komt, de verregaande strekking van het nieuwe, dat 
sedert het begin der eeuw in de lucht hing (en zelfs daarvoor), noopte tot serieus 
verantwoordelijkheidsbesef of bewuste ontkenning daarvan. Er is soms in dit 
opzicht romantisch besef van 'deugd' in het geding. 
Richard Hurd publiceerde zijn Brieven over de riddertijd en de middeleeuwse 
poëzie in 1762: het is een pleidooi voor de volwaardigheid der middeleeuwse 

romans. Men spreke, zo betoogt hij, niet meer van middeleeuws, maar van 
gotisch; welnu als men de gotische architectuur beoordeelt naar Griekse regels, 
zal men onjuistheden constateren, maar het is zonneklaar, dat zij naar eigen 
maatstaven pas tot haar recht kan komen. Shakespeare is op zijn best, als hij op 
die manier gotisch is.` Het is de openlijke, flagrante aanval op het klassicisme. 

be ontdekking van de kunst der middeleeuwen en van Shakespeare 

Laat men de Engelse romantiek beginnen met de herontdekking van Shakespeare, 
dan ziet men deze groeiende belangstelling voor de 16de-eeuwse dramaturg in 
een uitgave van zijn werken van 1723, tegelijk met een uitgave van balladen. Bij 
ons stelde men zich van hem op de hoogte via het Frans en het Duits, maar wel 
werd men hier reeds geboeid sinds de 17de eeuw (evenals trouwens in Frankrijk) 
door. Don Quichotte; de Spaanse literatuur, Romancero genoemd, bevattende een 
groot aantal romances uit de middeleeuwen of uit latere tijd, had een grote aantrekkingskracht 
voor de romantiek.« (Corneille's Le Cid, ook bij ons met enthousiasme 
begroet, was misschien reeds daarvoor typerend?). De toch altijd aan


267 


wezige smaak voor de goede en gelukkige oude tijd, zoals deze reeds tot uiting 
was gekomen in de pastorale, zou zich thans richten op andere culturen dan de 
klassieke; het smeulend vuur der romantiek wachtte op de gunstige gelegenheid 
te kunnen oplaaien en dat in geheel Europa. 

De mystí f icatie van Macpherson 

Die gelegenheid is o.a. gekomen met het geraffineerde bedrog in naieve gedaante 
van de avontuurlijke James Macpherson (1736-1796), die meer dan vijftig jaar lang 
de wereld kon overtuigen dat hij zeer oude gedichten, verzameld uit handschriften 
en mondelinge overlevering uit het Keltisch (het Schots-Gaéélisch) in ritmisch 
proza had vertaald. Pas in 1895 heeft men definitief kunnen vaststellen, dat de 
gebezigde taalvorm slechts een benadering was van wat de schrijver beweerde 
aan te bieden. Het enorme succes van deze mystificatie is minstens van even 
grote betekenis voor de geest van de tijd dan de inhoud van Macphersons geschrift 
zelf. Wel lachten de Ieren (die de Schotten hadden verkeltischt) bij de verschijning, 
wegens de karikatuur van hun eigen mythologie en poëzie, geschreven door 
iemand, die zelf de oude taal der Schotten niet kende. Ook werd de echtheid in 
het Journal des Savants van 1762, in Amsterdam herdrukt in 1764, betwijfeld; 
Van Lelyveldt, die hiervan op de hoogte was, brengt ook zelf wel enige bezwaren 
naar voren, 'maar zijn vatbaarheid voor de kritiek verhinderde toch niet, dat ook 
hij het Europese enthousiasme voor primitief heldendom in suggererende taal 
deelt. 
In de Nieuwe Bijdragen tot opbouw der Vaderlandsche Letterkunde van 1763 
schrijft deze een Bericht wegens de oude Schotse gedichten van Ossian: `De 
Engelsche nieuwspapieren weêrgalmen van de gedichten. De Franschen nemen 
er ook belang bij en . schijnen vermaak in dezelve te hebben; verscheiden stukken 
zijn er in 't Fransch vertaald.' `Het is zeker, dat deze zonderlinge gedichten niet

-

voor allerlei soort van Lezeren zijn, maar de zulke die behagen scheppen om op 
te klimmen tot de bronnen zelf der kunsten, en om de eerste schreden na te gaan 
van het menschelijk vernuft, in de nog onbeschaafde samenleving, zullen deze 
overblijfsels van de kindsheid der Poézij met genoegen ontvangen.' Daarop volgt 
een vertaling - van een der gedichten uit de Bundel van Ossian en wel de Gezangen 
van Selma (een stadsnaam, die in de loop der tijden in een meisjesnaam is veranderd). 
Later zou Goethe een gedeelte uit deze zelfde zang door Werther laten 
vertalen . om er Charlotte de treffende schoonheid van te tonen. 
Gaf Macpherson zijn verzen van Ossian uit van 1760-1763, waarvan nog eens 
een samenvattend geheel verscheen in 1773, Reverend John Smith voegde er in 
1780 nog andere aan toe, die dezelfde bewondering opwekten. 
Toen de eerste fragmenten der zangen van Macpherson opgang maakten, werden 
drie geleerde vrienden, Henri Home, Lord Kames (1696-1782), David Hume 
(1711-1776), Hugh Blair (1718-1800) aangespoord naar nog belangrijker stof te 
zoeken; samen hebben ze deze epische literatuur uitgegeven in 1765, met een verhandeling 
van Blair als inleiding. Deze vergelijkt Ossian met Homerus en wijst 
op de klassieke geest, die erin valt te herkennen (die ze er echter zelf in gebracht 
hadden). Dit is een tweede bedrog; nooit is ronduit gezegd, dat ze alles . door 
mondelinge overlevering der Schotten hadden bijeenverzameld en niet uit de 
alleroudste poëzie.$ 
Het werk, in zijn geheel gezien, bevat twee epische gedichten Fingal en Temora, 

268 


en een twintigtal kortere verzen, waaronder de hymne aan de zon, Carthon, de 
toespraak tot de maan, DarChula, en het aanroepen van de avondster in de zan


-

gen van Selma. 
Ossian is de oude, blinde zanger, die, begeleid door zijn Keltische harp (de drieof 
zessnarige crouth of crowth, een lier met strijkstok als een soort vedel) de 
heldendaden van weleer uit de strijd van het heldenras van Fingal in de derde 
eeuw, bezingt. Hij is de enig overgeblevene uit dit geslacht. Zijn schoondochter, 
de schone, lieve, zorgzame Malvina, de vrouw van zijn zoon Oscar, vergezelt hem. 
Het gedicht Fingal bevat zes boeken, Temora acht. 
De grote aantrekkingskracht van deze poëzie is het volkomen andere van de nietklassieke 
entourage geweest; landen als Schotland, Zwitserland, Letland en Litouwen, 
waar de druk van het klassieke juk minder groot was dan elders, imponeerden 
met uit het volk voortgekomen liederen, treffend door frisheid, welluidendheid, 
deugdzame of heroieke inhoud. Zij, die menen, dat de Ouden de meest volmaakte 
voorbeelden van het schone en van de smaak hadden gegeven, noemden de 
nieuwe smaak grof en bizar, barbaars en middeleeuws, waar voor 'verlichting' 
geen plaats was.' Hun aantal zou steeds kleiner worden. 
De woeste, sombere bergnatuurr beantwoordde aan een zich steeds duidelijker 
openbarende stemming van melancholie, die er zelfs door werd opgewekt; het 
carpe-diem, dat lichtzinnige gezelschapsmentaliteit was geworden, vroeg naar het 
contrast van zuivere liefde in een van ernst sprekende omgeving. 
Ook de stilistiek van korte, onsamenhangende, hijgende zinnen, ritmisch en melodieus, 
het verrassende vocabularium, vol metonymia, boeide, omdat het schril 
afstak bij de klassieke schrijftrant, waarin het gewone woord als laag-bij-degronds 
werd veroordeeld en waardoor men gewoon was geraakt aan monotone 
algemene omschrijvingen. Kleuren, planten, dieren, voorwerpen, vormen, werden 

thans om hun karakteristieke benaming gewaardeerd. 
De triomf van deze begeerte naar nieuwe literaire vormen zag men bijna in alle 
landen van Europa: in Engeland wees de historicus Gibbon (1737-1794) op de 
tegenstelling met de klassieke stijl, Blair op de stille ernst; in Duitsland waren 
Klopstock (1724-1803), Herder (1744-1803), e.a. door de verheven toon, de 

menskunde der oude gezongen, gegrepen; Sulzer (1720-1779) wees op de spaar 

woorden en op de figuur van Fingal, zeker een betere Achilles.-zaamheid van 
In Frankrijk waren Turgot (1727-1781), Suard (1733-1817) en Diderot (17131784) 
enthousiast; Le Tourneur. (1736-1788) vertaalde het w erk in 1777, Méhul 
schiep de opera Uthal (in 1805), Gérard (1773-1852) en Girodet-Trioson (17671824) 
zouden voor hun schilderijen door het werk worden geinspireerd en Napoleon 
verklaarde dat Ossian het mooiste boek uit zijn bibliotheek was. In Italië 
kwam al zeer spoedig een vertaling in verzen van Cesarotti (1730-1808). Bij ons 
werd Ossian geïntroduceerd door Van Lelyveldt, maar ook van Goens was ver 

hij zag er een oosterse geest in. Van de Kasteele had in zijn Gezangen een-rukt: 
deel vertaald, wilde aanvankelijk_ `zijn voortsnellende vaart door rijm en maat niet 
breken', maar gaf later toch een bewerking in hexameters; Bilderdijk schreef zijn 
Schotse zangen in alexandrijnen. 

Het volkslied 

Nauw verwant met de belangstelling voor Ossian is die voor ballade, romance en 
volkslied. 

269 


De geest der ballade is een naïef verhaal van een aandoenlijk geval. De primitieve 
psyche, de tragische uitwerking van het volksgeloof, het beklemmend mystieke 
element, dat het gegeven kenmerkt, en dat bv. zich openbaart in Goethes 
Erlkönig, typeert in het algemeen onze ballade op het einde der 18de eeuw niet. 
Daarvoor is deze te sentimenteel. 
Wel bevatten Ossians zangen tal van balladen, waarin de oude heidense held in 
dichtvorm zijn gezellen van weleer bezingt, waarbij hij niet wil weten van een 
hemel waarin hij Finn niet zal aantreffen. Het zijn sombere pathetische -verzen 
zonder dat men wegsmelt in melancholie. Het enig Engelse dat Feith overnam 
betreft ook hier de verwantschap tussen natuur en stemming., 
De Nederlanders putten uit haat tegen Engeland in deze tijd, bij voorkeur uit 
bronnen der poëzie van Paradis de Moncrif (1687-1770), die voor zijn succesvolle 
liedjes graag ontleende aan de oud-provencaalse voorbeelden. 
Wat is opgemerkt voor de ballade, geldt ook voor de romance, al is deze in 
oorsprong afkomstig uit Spanje. Van Goens was de allereerste propagandist voor 
het genre, toen hij in zijn Bedenkingen als 'Philosophe sans f ard' zich afvroeg 
Vat is een romance?', waarbij ook hij wijst op oorspronkelijk Provencaalse en 
Italiaanse middeleeuwse lyriek. Starings verhandeling over de romance is pas 
van 1791. 
Vooral in Duitsland hadden Herder, Goethe, Lessing behalve voor het tragische 
liefdesgegeven ook belangstelling voor de reeds vermelde wereldlijke poëzie uit 
Letland en Litouwen, het mondeling overgeleverde `daina', naam voor het bij de 
arbeid gezongen lied naar diatonische melodieën, die punten van overeenkomst 
vertonen met Slavische, vooral Oekraïense liederen. 
De Nederlanders hebben aan het Duitse volkslied in allerlei vorm in de tijd der 
populariteit een rijke bron van ontlening kunnen vinden. 
De oorspronkelijke 'economische' volksliedjes van Wolff en Deken daarentegen 
zijn persoonlijke uitingen van een verlichte geest, waarbij werd uitgegaan van 
het principe, dat poëzie moet dienen tot nut en vermaak. 

De nieuwe stijl der ontroering 

In de op het verleden gerichte literatuur meent men in het algemeen de nadruk 
te moeten leggen op het negatieve principe, dat vooral de romantiek eigen zou 
zijn; de ontkenning zou in dezen de afkeer van het heden en een zekere vlucht 
naar. een schoner tijd, die achter ons ligt, beogen. In de hierboven geschetste ontwikkeling 
prevaleert het positieve element der romantiek van een langzame groei 
naar de bewustwording van een autochtone stijl. De negatie is dan niet zo zeer 
een droeve zucht over het heden als wel een gevolg van een gerijpte geestes


gesteldheid. 
Het sleutelwoord voor de nieuwe stijl is de benaming gotiek voor de middeleeuwen, 
een aanduiding, die in de architectuur reeds een zichtbaar getuigenis 
betekende van een bewogen gemoed, van Westeuropees realiteitsbesef en van 
behoefte aan hemelhoge spanning van haar gewelven, ' waardoor de intimiteit en 
de inkeer van de religieuze mens wordt verheven tot sublieme aanbidding. Het 
is een woord, dat a.h.w. kernachtig samenvat wat men wil accentueren: de creatieve 
ontroering van alle tijden, die de middeleeuwen reeds wisten uit te drukken; 
ook dit wijst op een cultuur, die veel ouder is. 
Het volumineuze Ossian-bedrog kon ontstaan door die bewustwording van eigen 

270 


stijl; de persoonlijke geloofsbeleving vond in de stoutmoedige beeldspraak der 
`oude Schotten' die van het bijbelse oosten terug. Zij, die de klassieken niet terstond 
loslieten, dachten aan beeldenrijkdom uit Homerus, hoe vreemd het overigens 
ook is de heldenliederen met elkaar te vergelijken. 
Het oer-instinct, dat de Schotse liederen hadden wakker gemaakt, bereikte het 
vasteland via het Engels, een taal die door de Franse denkers reeds was ontdekt 
als voertuig der gedachte van de vooruitstrevende cultuur. - De stroming van het 
historisch relativisme, die zich in deze poëzie openbaarde, nam daardoor andere 
verlichtingsromantiek mee in zich op. De bewondering van het hemelgewelf bv. 
viel samen met Newtonianisme, met deïsme, met de vroomheid van Klopstock 
en zijn school. De liefde voor de natuur ontwikkelde op het vasteland de relatie 
die er bestaat tussen haar en de stemming van de mens. De Schot James Thomson 
(1700-1748) had reeds van 1726-1730 zijn gedicht der jaargetijden gemaakt 
The Seasons, dat de gehele eeuw door in Europa werd bewonderd en o.a. in 1769 
in het Nederlands bewerkt werd door Nicolas Simon van Winter. (1718-1795). 
De somberheid van het Ossiaanse landschap paste ook wonderwel .bij de aanbidding 
van de nacht en het doodsmotief in de modeliteratuur. 

Mortuaire literatuur 

Dr. P.J. Buynsters wijdde het tweede hoofdstuk van zijn dissertatie aan deze 

Mortuaire literatuur in Nederland gedurende . de tweede helft van de achttiende 
eeuw. De schrijver ziet de merkwaardige meditatie van dood en onsterfelijkheid 
tegen de achtergrond van twijfel en verweer tegenover de extreme uitingen van 
ongeloof, zoals die konden worden opgemerkt in Frankrijk, Engeland en Duitsland. 
In Nederland ging men veel minder ver in deze filosofie, maar de Frans-
Zwitserse uitgevers in Nederland verspreidden toch deze ideeën. Paul-Henri d'Holbach 
(1723-1789), schrijver van Système de la Nature en David Hume (17111776), 
auteur van o.a. An enquiry concerning human understanding ontkennen 
.ronduit het voortbestaan van de mens na zijn dood. De reactie van de geestelijkheid, 
zo zegt Buynsters, en daarbij `de Jezuïeten voorop!' zou zijn, dat de doods 

wordt beschouwd `als het beste wapen tegen het opkomend ongeloof':-gedachte 
De typische 18de-eeuwse vorm der mortuaire poëzie treedt het eerst op in 
Engeland omstreeks 1740, niet in een verhandeling, maar reeds in de meditatieve 
vorm. Van Tieghem wijst hier op het ' moderne natuurgevoel, op - de persoonlijke 
beleving, ook van het religieuze, maar `historisch bekeken was de mortuaire 
literatuur eerst en vooral toch een vorm van christelijke geloofsverdediging gericht 
tegen de doodsverachting van de zogeheten filosofen'.11 Voorlopers waren in 
Engeland Thomas Parnell (1679-1718), schrijver van A Night Piece on Death 
(1722); Robert Blair (1699-1746), van The Grave (1743) en Thomas Warton 
.(1728-1790), van The Pleasures of Melancholy (1747), waarin het sepulcrale 
tegen gotische ruïnes wordt geplaatst. Een vrouwelijke voorgangster was ook 
Elisabeth Rowe (1674-1737), die in 1729 schreef Friendship in Death, in twenty 
Letters from the dead to the Living. 

Toonaangevend voor de gehele Europese grafliteratuur ' zijn geworden Edward 
Young (1683-1765), James Hervey (1714-1758) en Thomas Gray (1716-1771). 
Young noemde zijn boek, dat geïnspireerd was op persoonlijk beleefde lotgevallen, 
het overlijden van zijn vrouw, zijn stiefdochter en haar verloofde: The complaint 
or Night thoughts on Life, Death and Immortality. Het zijn negen zangen, 

271 


beschrijvingen van negen nachten. Dit leerdicht, een noviteit, is geen systematische 
uiteenzetting, maar een losse opeenvolging van bespiegelingen, al naar 
het gemoed ingaf, in een persoonlijke toon. De apologie van het christendom 
komt van de figuur Lorenzo, die zijn argumenten ontleent aan een werk van 
Gastrell: Moral Proofs of the Certainty of a Future State (1725). 
Youngs hoofdthema is de nietswaardigheid van het aardse leven en de onontkoombaarheid 
van de dood. Het onsterflijke geeft het beuzelachtig bestaan op 
aarde zin. Vooral de luister van de sterrenhemel wordt bezongen, evenals die van 
de maan. 
Young is een `erudiet emblematicus' en toont zich modern in zijn oneindigheidservaring 
en zijn verbeelding van de natuur. Zijn boek kwam tot stand tussen 
1742 en 1745. 
Hervey's werk van 1748 heette The Meditations among the Tombs, geschreven in 
de vorm van een brief van een predikant aan een jonge parochiane. Het is 
`plechtstatig proza, stijf van de metaforen'. 
Het gedicht van Thomas Gray telde slechts 128 regels en droeg als titel The 
Elegy written in a country church-yard (1751). Het getuigt van dichterlijk gevoel 
en `stille nostalgie'. 
Tussen 1751 en 1844 zijn 25 complete vertalingen van de Night Thoughts, verschenen 
in 12 verschillende talen, waarvan de Duitse wordt gekenmerkt door 
grote nauwkeurigheid, de Franse door een deistische moraal. Hervey werd eveneens 
vertaald, maar was toch minder populair. Gray's elegie kende reeds 50 ver 

váór 1800.-talingen 
Ook waren er vele navolgingen. Deze literatuur had nog autoriteit voor Klop 

maar niet meer voor Herder, Goethe, Schiller, Novalis.-stock, 
Buijnsters wijst verder op een paganistische tegenbeweging, die in Rome was 
begonnen. Volgens deze opvattingen ligt de nadruk op de onvergankelijkheid van 
datgene wat overblijft, als het individu is gestorven. De dood wordt er niet meer 
voorgesteld als een skelet, gewapend met zeis of sikkel, maar als een goed gevormde 
jongeman, voorzien van een omgekeerde fakkel. In Frankrijk vooral drong 
dit beginsel door. Het kerkhof verandert in `een lustoord met cypressen, taxusbomen 
en een schat aan bloemen'. `Een latere fase van dit profaneringsproces is, 
dat de doodsgedachte dienstbaar wordt gemaakt aan de bevordering van patriottische 
gevoelens. Het graf wordt dan een nationaal gedenkteken, een symbool 
van onvergankelijke grootheid van de natie.' 
Zulke nationale grafpoëzie ontstaat in Italië en Frankrijk tegen het einde van de

-

18de eeuw, `om een hoogtepunt te bereiken in Foscolo's Sepotcri (1806-1807). 
-Ook Duitsland kende symptomen van op de oudheid geinspireerde doodsvisie: 
Lessing en Herder schreven beiden een boek, getiteld: Wie die Alten den Tod 
gebildet (1769 en 1774). 
Echter de Engelse mortuaire literatuur is ontstaan uit het moderne natuurgevoel, 
uit de aandacht voor de mysterieuze nachtzijde der natuur, als gevolg van het 
subjectieve element, als modeverschijnsel en vooral uit de religieuze behoefte 
der geloofsverdediging en gemoedsontlading. In Frankrijk en Duitsland is ook 
verzet tegen deze - school te constateren.1

' 

Twee vloedgolven van graf-en nachtpoëzie overstroomden Nederland, en wel 
rondom 1766 en 1785. Vooral dissenters, in het bijzonder Doopsgezinden, introduceerden 
ze als 'propagandamateriaal' voor de gelijkheidsgedachte: alle aardse 
voorrechten vergaan, ook de kerkelijke. Zij hadden dikwijls grotere bekendheid 

272 


met de Engelse literatuur dan de landgenoten: zowel in Engeland als in Neder 

bestond er reeds bij de . piëtisten een identieke visie van 's levens vergan--land 
kelijkheid. 
Er was een materiële voorwaarde tot het ontstaan van deze mortuaire poëzie in 
het veldwinnend gebruik begraafplaatsen buiten de kom der gemeente aan te 
leggen. Orthodoxe christenen waren er meestal streng tegen, zodat de teraardebestelling 
in de vrije natuur tot 1800 vrijwel ongebruikelijk was.18 
De eerste fase der mortuaire literatuur werd bij ons binnengehaald door als 
klassicistisch bekend staande schrijvers als N.S. van Winter, Bernardus Bosch, 
Pieter. Meyer. Zij bewonderden de Engelsen 'om hun bloemrijke stijl en hun ver


heven strekking.' 
De tweede fase vond ingang bij de sentimentele generatie van Feith en Van 
Alphen. Vooral door de Amsterdamse boekhandelaar Pieter Meyer (1718-1781) 
heeft deze Engelse literatuur in ons land bekendheid verkregen. Hij vormde een 


kring van geinteresseerden rondom zich, die zich ter vertaling toelegden op het 


Engels. De jongste van dit gezelschap, Joannes Lublink de Jonge (1736-1816) 
was er het meest bekwaam in; hij gaf een complete vertaling van de Night 
Thoughts in poëtisch proza. Hij is tevens de schakel tussen de kring van Meyer 
en de generatie van Rhijnvis Feith, met wie hij in 1780 in contact kwam. 


Een tweede vertaling (nl. alleen van de eerste vier boeken) is van de Middelburgse 
predikant Josua van Iperen (1726-1780), tevens schrijver van theologische, natuurwetenschappelijke 
en taalkundige verhandelingen. Deze in dichtvorm geschreven 
versie is vrij wijdlopig. Reeds in 1764 was The Grave van Blair door 
Betje Wolff vertaald en een jaar daarop verscheen van haar hand Eenzame 


Nacht-Gedachten over den Slaap en den Dood. Maar in 1766 heeft ze reeds 
genoeg van sentimentele literatuur en in de Grijzaard van 1769 bespot ze Her-
vey's stijl.` 
De invloed van Young en Hervey op Van Alphen zou volgens Buynsters kunnen 
samenhangen met de belangstelling voor het piëtisme; toch berustte het mortuaire 
element in de eerste bundels van Van de Kasteele en Van Alphen eer op 


`een ascetische doodsverachting dan op een melancholisch grafverlangen'. Blijk 

hebben onze vertegenwoordigers der sentimentaliteit: Van Alphen, Feith,-baar 
Kleyn, Bellamy, Elisabeth Post en Bilderdijk toch allen een persoonlijk getinte 
vertolking ervan gegeven.1ó 
De invloed gaat nog door tot ver in de 19de eeuw, al begint de eigenlijke kracht 
van deze stroming reeds na 1785 af te nemen. 
Dr. Martien J.G. de Jong ziet m.i. terecht, dat naast het apologetisch karakter 
van de nacht-poëzie er toch ook een nauwe verwantschap blijft bestaan tussen 
deze en Macphersons Ossian: melancholie, nachtelijke meditaties over de bestem 

mens en de kortstondigheid van het aardse leven komen daarin-ming van de 
voor, ook declamatorisch en larmoyant geuit, sentimentaliteit als bij Young en

zijn navolgers. `De gezwollen droefgeestigheid van Young en Ossian cum suis 
betekent kortom het einde van de heldere en beheerste classicistische literatuur 
der voorafgaande periode.'16 Bovendien kende ook vóór Young, het Nederlandse 

Protestantisme de overgevoelige meditatie, getuige het succes van Arnold HoogAbraham de . Aartsvader met de tekening van Izaäks emotionele karakter.-vliets 
Dit was zeker geen apologie. 

273 


Politieke geladenheid 

Een nieuwe esthetica was reeds gegroeid, die een antwoord zou betekenen op 
het klassicisme; een vroeg `impressionisme', (nieuwe en andere helderheid en 
beheersing) wordt ermee aangekondigd. Het kan niet toevallig zijn, dat juist de 
sentimentelen daartoe bij ons de verantwoordelijkheid nemen. 
Deze nieuwe beschouwingen betekenen bezonken studeerkamerstudie. Maar ook 
het expressionisme van spontane verontwaardiging en geladen idealisme is aanwezig 
in de literatuur der laatste decennia van de 18de eeuw. Het is de internationale 
revolutionaire gebeurtenis, maar vooral (en historisch gezien de eerste) 
nationale beroering, die tot partijkeuze dwingen. Literatuur wordt -spiegel van 
politiek `engagement'. 
De optimistische Verlichtingsdroom is er nog altijd aanwezig, bij Betje Wolff, 
bij Fokke Simonsz, bij Kinker, maar de satire is er eveneens nog altijd om die 
droom toe te lichten of te ontnuchteren; zij is er in pamflet en strijdlied. Woorden 
als `enthousiasme', `sympathie', `theatraal', `chauvinisme' komen thans in de 
mode en dekken zowel een emotionele inhoud als de karikatuur ervan. Het is 
Rousseau en Voltaire tegelijk en dat op zijn Hollands met zin voor realisme en 
geestdrift voor vrijheid en deugd. 

Doelbewuste humor 

Toen Lawrence Sterne (1713-1768), na in zijn Tristram Shandy reeds met het 
klassicisme te hebben afgerekend, in het laatste jaar van zijn leven A sentimental 
Journey schreef, bedoelde hij daarmee niet een topografische reis, maar een 
reis, waarbij de reiziger zijn gevoel in dienst stelt van het goede in de mensenwereld, 
ook vooral bij de gewone kleine, nietige mens, daar die spoediger dan de 
gecultiveerde het eigene openbaart. Dit was de geest die insloeg en ook school 
maakte in Nederland in de 19de eeuw. De humor en `esprit' van Betje Wolff niet 
te na gesproken, kan men de als geestig bedoelde geschriften uit deze tijd in het 
algemeen als niet-literair naast zich leggen; slechts zelden zijn ze voor ons overtuigend. 
Toch wil ik hier met een enkel voorbeeld aantonen, hoe dit gewildgrappige 
in onze ogen soms diepere zin heeft. 
Het betreft hier. een Nederlandse vertaling (anoniem) van een Duits werkje, een 
jaar. na de oorspronkelijke uitgave in 1794 verschenen. De titel luidt Sentimenteele 
Reize naar Schilda, met daaronder: Een boek voor de nieuwe Verlichters. 
Op blz. 56 vindt men een beschrijving van het nieuwe stadhuis van Schilda. 
`Als... de heeren van Schilda voor de eerste maal in het nieuwe stadhuis vergaderd 
waren, bevonden zij, dat het daarbinnen zo duister was als voor de schep 

wereld, wijl zij het maaken van vensters vergeeten hadden. Zonderling-ping der 
is het, dat de Raad van Schilda tegen deze duisternis was, daar men dezelve toch 
anders zeer vlijtig in ' de raadkamers poogt intebrengen, en elk, die slechts den 
inval krijgt van diezelve eenigzins te verhelderen, geweldig op de vingers klopt. 
Waarschijnlijk moet het licht in dien tijd nog niet in zulk een kwaad gerucht 
geweest zijn als tegenwoordig, daar men eigene raaden der duisternis aanstelt, 
om op elk phosphoriek schijnsel jagt te maaken', waarbij de vertaler aantekent: 
`Aldus heeft de keurvorst van Trier de leesgezelschappen in zijn land verbooden; 
en in Hannover moeten de menschen aan de regeering zeggen, wat ze leezen, of 
niet leezen. — Zie, zo zeer vreest men voor licht en verlichting; of is de kennis 
geen licht des verstands?'. 17 

274 


Verlangen naar kennis 

In deze periode van romantische excessen en politieke verwarring openbaart zich 
toch ook het verlangen naar diepgaande kennis in de kring van Van Hemert en 
Kinker ten einde Kants filosofie in Nederland te leren kennen. 
De vele facetten, die de Verlichting had gebracht, brengen inzicht in gevarieerde 
vormen van literatuur; zij geven reeds uitzicht op de stromingen, die zich een 
halve eeuw later in een brede bedding zullen voortzetten. 

AANTEKENINGEN 

1 PROF. DR. P.C.A. GEYL, Van Bilderdijk tot Huizinga. Historische toetsingen, Aula-boeken, 

Utrecht-Antwerpen, z.j., blz. 73, in Een eeuw strijd om Bilderdijk. 
2 PHILIPPE VAN TIEGHEM et PIERRE JOSSERAND, Dictionnaire des Littératures. Presses universitaires 
de France. Paris 108, Bd. St.-Germain, 1968, blz. 3383 vlg. Als betekenis van het 

begrip `Préromantisme' 'wordt gegeven: `On appelle ainsi, dans l"histoire littéraire de 

l'Europe, une periode de la littérature qui présente, dès la seconde moitié du XVIIie siècle, 
quelques-uns des principaux caractères du romantisme, au milieu d'une littérature encore 
classique... En Angleterre et en France le préromantisme se manifeste dans la création littéraire 
avec les Saisons de J. Thomson (1726-1730), les Nuits d'Young (1742-1745), le roman 
Sir Charles Grandison de Richardson (1754), les prétendus poèmes d'Ossian, publiées par 
Macpherson (1760-1763). Als bron wordt aangewezen P. van Tieghem, Le Préromantisme, 
2vol. 1924, 1930. 

3 z. Deel VII van de Gesch. v.d. Letterkunde der Ned., blz. 39 en eveneens Feith's uitgave 

van Het Ideaal in de Kunst. 
4 P. VAN TIEGHEM, Le Romantisme dans la littérature européenne. Paris. 1948, blz. 103. 
5 VAN TIEGHEM (zie 4) citeert als nieuw en opmerkelijk van hem Lettres sur la Chevalerie 
et la poésie du Moyen-Age (1762) en Essai sur les anciens ménestrels en Angleterre dont 


Percy... faisait précéder ses Reliques de l'ancienne poésie anglaise, principalement du genre 
lyrique (1765). Deze 180 liederen van zeer ongelijke waarde hadden veel succes in Duitsland, 


o.a. bij Bürger en Goethe. De ballade wordt gekenmerkt door een liefdesavontuur in korte 
verzen of strofen met refrein, niet zelden in dialoogvorm, met een strak ritme met herhalingen. 
George Edward Bateman Saintsbury (1845-1933) was van 1895-1915 hoogleraar in de Engelse 
letterkunde te Edinburgh. Hij schreef werken op literair-historisch gebied, kritiek en stijlleer. 
Hij was goed bekend met niet-Germaanse literaturen. 
6 z. Dict. des Littératures, onder 2. 


7 J.C. BRANDT CORSTIUS, Idylle en Realiteit, Amsterdam, Z.j. (1955), blz. 243. 
8 De aanvankelijke titel luidde: Fragments of Ancient Poetry collected in the Highland of 
Scotland and translated from the Galic or Erse language. De titel van de Londense uitgave 
van 1765 is Works of Ossian the son of Fingal (2 delen). 
HOME (LORD KAMES) had in 1761 gepubliceerd: Introduction of the Art of thinking; in 1762: 


Elements of Criticism. 
9 VAN TIEGHEM, Le Préromantisme, a.w., blz. 101. 
10 DR. P.J. BUIJNSTERS, Tussen twee werelden, Assen, 1963, blz. 50-92. 
11 Hier wordt het bekende werk van PAUL VAN TIEGHEM geciteerd, La Poésie de la nuit et 
des Tombeaux en Europe au XVIIIe siècle, Paris, 1921, later verwerkt als: Le Préromantisme, 
II2, Paris, 1948, p. 1-203. 
12 BUIJNSTERS, a.w., blz. 61. 
13 BUIJNSTERS vermeldt blz. 64, dat de oudste begraafplaats in de vrije natuur die van 


275 


prof. M. Tydeman te Maarsen is (van 1776). In 1778 kwam het eerste ommuurde kerkhof 
`ter Navolging' bij Den Haag. 
14 BUIJNSTERS vermeldt hier het artikel in De Grijsaard, II, nr. 88, waarin Betje Wolff Her-
vey's stijl bespot, en tevens haar kritiek op zijn dogmatische eenheid in het tweede boek 
van Willem Leevend. Vermoedelijk is de samenkoppeling van de beide begrippen niet geheel 
los te denken van eenzelfde kritiek op Ds. Hofstede te Rotterdam, te vinden in haar brieven 
en ook meermalen in haar werk. Haar kritiek in genoemd boek op de Night Thoughts ligt 

m.i. in de lijn van haar houding t.o. de sentimentaliteit in het algemeen. 
15 DR. MARTIEN J.G. DE JONG, Geen overspel in de hemel, Kanttekeningen bij een dissertatie. 
De Gids, 7, 1965, blz. 129. 
16 z. 15, a.w. 
17 Sentimenteele Reize naar Schilda. Een boek voor Nieuwe Verlichters, 1794. De oorspronkelijke 
Duitse uitgave is van 1793. De schrijver ervan is bekend als A.G.F. Rebmann. Uitgeg. 
te Leipzig bij Jungius. 
Hoezeer de karikatuur uit deze tijd wordt ' beschouwd als aansluitend bij de oud-Hollandse 
satire blijkt uit het motto: 
— — — — — wilt gheensins doch verachten, 
Die beeldspraack vruchtbaarlijck en konstelijck bijbrachten; 
Die 't onverstandigh volck, dat kluchten meest begheert, 
In schijn van boert end' spel, vast hebben deughd geleerd; 
Die 's vollix fabel-zucht ter leeronthoudingh trecken, 
En waarheitskern met dop en bolster konnen decken. 


H.L. Spieghel 
MR. RHIJNVIS FEITH 

7.2.1753 - 8.2.1824 

Tussen twee werelden noemde Dr. P.J.A.M. Buijnsters zijn diepgaande, boeiende 
studie over het leven en werk van de dichter. Rhijnvis Feith. De titel .wordt ver 

een uitspraak van de Franse schrijver Bernardin de Saint--klaard in het motto: 
Pierre (1737-1814): `Un tombeau est un monument, placé sur les limites des 
deux mondes'. Het is een citaat, dat werd ontleend aan diens Les Etudes de la 
Nature, gepubliceerd in 1784, studies, die met minachting voor de vergaande 
aanbidding van de Rede, beogen nadruk te leggen op het gevoel; ondanks talrijke 
naieve dwalingen in het betoog, munten zij uit door opvallend schone natuur 

hier vermelde woorden luiden in de context: `Mais il n'y a-beschouwingen. De 
point de monuments plus intéressants que les tombeaux des hommes... La 
mélancolie voluptueuse qui en résulte nalt, comme toutes les sensations attrayantes, 
de 1'harmonie de deux principes opposés, du sentiment de notre existence 
rapide et de celui de notre immortalité, qui se réunissent ä la vue de la derrière

-

habitation des hommes. Un tombeau est un monument placé sur les Iimites des 
deux mondes'.1 Feith is bij ons de vertegenwoordiger van de op dood en hierna 

gerichte literatuur uit de laatste decennia der 18de eeuw: een uiting van-maals 
mysticisme, gestimuleerd door een deel der sentimenteel-godsdienstige stromingen 
uit het buitenland. 
Hij . stamt uit een aanzienlijk en bemiddeld geslacht, afkomstig uit het Hanzestadje 
Elburg, oorspronkelijk een familie van schippers en reders; ze behoorden 
in de loop van de 16de eeuw reeds tot de regentenklasse. 
De grootvader, naar wie hij was genoemd, leefde van 1699-1772; hij had zich 
als eerste der familie gevestigd in 1721 in Zwolle. Hij genoot groot aanzien en 

276 


werd in 1746 en 1750 tot burgemeester van Zwolle gekozen; daarnaast was hij lid 
van het Admiraliteitscollege van West-Friesland en het Noorderkwartier. Al zijn 
kinderen stierven op één na, Pieter geheten, de vader van Rhijnvis. Deze zou het 
enig kind van zijn ouders blijven. 
Pieter Feith had rechten gestudeerd te Groningen, waar hij op 19-jarige leeftijd 
promoveerde op 16 december 1748. Hij werd het volgende jaar tot ontvanger 
der convoyen en licenten te Zwolle benoemd ten behoeve van het College ter 
Admiraliteit in West-Friesland en het Noorderkwartier. Het was een functie voor 
het in ontvangst nemen van de belastinggelden op het goederenvervoer te land en 
te water, om deze te registreren naar het voorschrift van de Ordonnatiin der 
Staten-Generaal. Het kantoor bevond zich in zijn huis in de Bloemendalstraat. 
Hij trouwde in 1751 met Elsabé Spaar, afkomstig uit een rijke Zwolse familie. 
Zij stierf al in 1778. Hun zoontje Rhijnvis was geboren op 7 februari 1753. De 
ouders waren beiden lid van de Nederduytsch-Gereformeerde Kerk, maar Pieter 
Feith was tevens vrijmetselaar, lid van de loge te Utrecht en te Kampen; hij 
richtte in 1764 een eigen loge te Zwolle op, de eerste voor de Noordelijke provinciën. 
(Zij ging tien jaren later te gronde, maar werd heropend in 1786. De 
zoon Rhijnvis, getrouw aan het voorbeeld van de vader, zou toetreden tot de 
orde in 1770). Nadat Rhijnvis aanvankelijk het eerste onderwijs in de beginselen 
van de godsdienst thuis van zijn moeder had ontvangen, en na de 'Nederduytsche 
en Fransche Schole' te Zwolle te hebben bezocht, werd hij op elfjarige leeftijd 
toevertrouwd aan de zorgen van Gerhardus Knoop, praeceptor van de Latijnsche 
School te Harderwijk, van wie hij een privéopleiding ontving. Het was een klassieke 
vorming met vrij veel Grieks als basis. In deze tijd, waarin hij een intieme 
omgang had met zijn leermeester, die ook wel dichtte, maakte hij kennis met 
Hendrik Albert Schultens (1749-1793), telg uit een illuster geslacht van oriëntalisten. 
Toen nl. Schultens' vriend, Everhard Scheidius, tot hoogleraar in de Oosterse 
talen te Harderwijk werd benoemd, volgde hij deze naar zijn nieuwe woonplaats, 
waar hij zich als student in de theologie op 26 september 1765 liet inschrijven. 
Hij was opgevoed in een beschaafd, kosmopolitisch, uiterst vrijzinnig 
milieu, bewonderde Shakespeare en naar de mode van zijn tijd herontdekt ook 
hij de verheven poe-zie van de Bijbel; hij vergelijkt de Oosterse met de Westeuropese 
letterkunde. 
Als jongen van 13 jaar keert Rhijnvis Feith naar Zwolle terug, waar hij juridisch 
onderricht ontvangt van Mr. Dirk van der Klaauw. Op 26 september 1768 laat 
hij zich inschrijven aan het Athenaeum in Deventer. Hij komt hier in contact 
met de vrijzinnige theoloog Abraham Rückersfelder, die de uitkomsten der natuurwetenschappen 
in overeenstemming tracht te brengen met de geloofswaarheden; 
hij is de bestrijder van de aloude, allegorische bijbelverklaring met historisch-
kritisch onderzoek. Rhijnvis volgt er colleges o.a. in Hebreeuws, dogma


tiek en kerkgeschiedenis, natuurlijke wijsbegeerte, rechtsgeleerdheid, letteren en 
geschiedenis. 
In 1769 begon hij zijn juridische studie te Leiden. Medestudenten waren o.m. 


Cornelis de Gyselaar, de latere `keezen'-pensionaris van Dordrecht, de bekende

,

patriot Pieter Vreede, de latinist Laurens van Santen, Pieter van Woensel en ook 
weer Hendrik Albert Schultens. 
Tot zijn leermeesters behoorden de tolerante Bavius Voorda, hoogleraar in Romeins 
en modern burgerlijk recht, vooraanstaande figuur, ook als pleitbezorger 
van de Patriotten, verder de autoriteit F.W. Pestel in natuur-en staatsrecht, J.J. 

277 


Schultens, de vader van zijn vriend, David Ruhnkenius, `professorr eloquentiae et 
historiarum', L.C. Valckenaar, leerling en opvolger van Tiberius Hemsterhuis, 
voorstander van een verlicht optimisme, en aanhanger van de Patriottenpartij. 
De Leidse professoren waren nogal rechts, wat hun theologisch standpunt betreft 
en meestal Wolffiaans, behalve Ewaldus Hollebeek (waarbij Buijnsters aantekent, 
dat deze waarschijnlijk Betje Wolffs model was voor Professor. Maatig uit Willem 

Leevend). 

Feith was leerling, later gezel van de vrijmetselaarsloge `La Vertu'; hij had de 
constitutiebrief 19 oktober 1771 gekregen ; het was een bolwerk der patriotten in 
tegenstelling tot de andere loges, die in Nederland overwegend Oranjegezind 
waren. 
Op 13 augustus 1770 promoveerde hij op Querela Ino f f iciosi Testamenti. 
Professor. Laurens van Santen heeft hem waarschijnlijk in contact gebracht met 
Duitse schrijvers en dichters. Ook leerde hij in deze jaren de Engelse mortuaire 
letterkunde kennen, nl. die van Hervey (1714-1758). 
Voordat hij naar Zwolle terugkeerde, maakte hij nog een reis naar Brussel, waar 
hij in hoge kringen verkeerde. 
Hij kwam in 1771 op het kantoor van zijn vader en trouwde het jaar daarop, 

1772, te Weener. in Oost-Friesland met Ockje Groeneveld, afkomstig uit een 
gezin van tien kinderen. Ze was vijf jaar ouder dan haar man en weinig ontvankelijk 
voor esthetisch genot. Heel Oost-Friesland had sterke invloed van het 
piétisme ondergaan; Rhijnvis' ontvankelijkheid in dezen kan ermee samenhangen. 
Op 8 september 1773 werd het eerste kind geboren, dat nog door acht andere 
zou worden gevolgd. Tot Ockjes dood toe, 12 juni 1813, was blijkbaar het huwelijk 
zeer gelukkig. De taal der conversatie had waarschijnlijk een regionaal 
karakter; Rhijnvis drukte zich bij voorkeur in de Overijsselse tongval uit; het 
platduits van Ockje, sterk Nederlands gekleurd,` zal er een zekere verwantschap 
mee gehad hebben. 
Wat zijn artistieke en maatschappelijke loopbaan betreft, hebben hem de jaren 
tussen 1772 en 1781 de meeste voldoening gegeven. In 1775 zien we hem ouder 

gereformeerde gemeente en lid van het Zwolse genoot--ling van de Nederduytschschap 
'Nooit is de Vriendschap meerder waard, dan als zy 't Nut en 't Zoete 
paart'. Hij droeg hier in 1776 zijn dichtwerk De Vergankelijkheid van het Heelal 
en de Voortreffelijkheid van het Verstand voor, waarin hij zich een bewonderaar 
van de zegepraal der rede toont. Hij vervulde nog enkele honorifieke functies 
meer in zijn omgeving en stelde er een eer in op allerlei wijze in contact te zijn 
met de dichtgenootschappen in het land; het nauwst was hij verbonden met het 
Leidse `Kunst wordt door arbeid verkregen', dat weldra alom bekend zou staan 
als het patriottengezelschap bij uitstek; toonaangevend waren er Wybo Fijnje 
uit Zwolle, Gerrit Paape, Pieter Vreede en Jan de Kruyff Jr. De laatste (17551822) 
zou Feiths vriend blijven tot de dood hen scheidde. Hij was de zoon van 
een doopsgezind wolkoopman en bestreed de onverdraagzaamheid van veler 
orthodoxie. In 1797 droeg Feith hem zijn Oden en Gedichten op, twee gedichten 

waarin rationalistische en sentimentele opvattingen samengaan. -bundels, 
In 1779 kwam hij plotseling in vriendschappelijke relatie met Bilderdijk, vriendschap 
die een zestal jaren zou duren. Dank zij dit contact werd de kring van 
Pieter Meyer. bestaande uit figuren als Bernardus de Bosch, Lucas Pater, P.J. 
Uylenbroek, het echtpaar Van Winter, hem nader bekend. 
Op 11 oktober 1780 werd hij door de Staten-Generaal benoemd tot adjunct


278 


ontvanger. Op 3 november 1781 erfde hij van Dr. Egbert Spaar, een neef van 
zijn moeder, het landgoed Boschwijk, dat ongeveer op een afstand van drie kwartier 
gaans van Zwolle was gelegen aan de straatweg naar. Raalte. Het sober 
bouwwerk lag als enige andere buitenverblijven van Zwollenaars in een heuvel 

streek. De bijbehorende landerijen vormden samen een oppervlakte van-achtige 
ongeveer driehonderd hectaren. 
Feith beheerde zijn nieuwe aardse paradijs, dat werd gesierd met een tuin naar 
`Engelse' smaak volgens de eisen der Verlichting; hij liet bv. de boeren van het 
landgoed inenten tegen de pokken. 
Waarschijnlijk heeft hij in juli 1781 de door hem bewonderde Klopstock in eigen 
persoon ontmoet; deze maakte zo'n grote indruk op hem, dat hij zijn denken 
beïnvloedde. In deze tijd gaat zich de sentimentele richting bij hem aftekenen. 
In dit jaar werd hem ook een bekroning in goud verleend voor zijn essay Verhandeling 
over het heldendicht door het Leidse genootschap. Hij acht daarin de aan 
de Ouden ontleende regels nog noodzakelijk, al oordeelt hij, dat genie zich niet 
altijd met regels bezig hoeft te houden, wat een bewuste ontwikkeling der sentimentaliteit 
inhoudt. 
Reeds in het gedicht Aan Ce f ise van 1777 kan men Feiths typisch weemoedig 
accent constateren: schoonheid verdwijnt, de Deugd alleen schenkt eeuwigheidswaarde 
: 

`Mijn feil was nooit gevoelloosheid '
k Erken de magt der zachtste klipjes En 
waar de Deugd ook straalen spreidt, 
Haar Glorietroon zijn maagdenlipjes! 


De Wind, die 't Veldviooltje streelt, 
Rukt vaak de Puikroos van haar' stengel. Het 
Schoon alleen volmaakt het Beeld; 
De Deugd en Schoonheid maakt den Engel. 
Hoe tuk, Cefise! op vleierij -
Eens wordt door u mijn raad geprezen; 
Ach! zo het h-ier op aard' niet zij '
t Zal voor den troon uws Rechters wezen.' 


In 1782 en '83 introduceert hij in Nederland de romances Alrik en Aspasia en 
Colma; het zijn de episch-lyrische liefdesballaden herinnerend aan de romantische 
mode uit Frankrijk van Paradis de Moncrif (1687-1770), en aan Thomas Percy 
(1728-1811), wiens in drie delen verschenen bundel van 1765 Reliques of Ancient 
English poetry in Europa veel opgang maakte. Het zijn in korte streng-ritmische 
strofen opgebouwde oud-Engelse of Schotse legendarische geschiedenissen. Gottfried 
August Bürger (1747-1794) en Herder volgden de Brit in Duitsland na. 
Dan verschijnen zijn sentimentele romans in brieven: Julia (1783), Ferdinand en 
Constantia (1785) en het fragment Fanny (1787). `Julia is het verhaal van een 
ongelukkige liefde, en de auteur vindt daardoor gelegenheid te wijzen op de 
hemelse liefde die boven de aardse liefde uitgaat. Feiths roman heeft dan ook 
een exemplarisch karakter; hij wil een voorbeeld stellen en dat verklaren aan 
de hand van verschillende situaties, waarin de liefde zich kan manifesteren, 
zoals de eerste ontmoeting van twee gelieven, het geluk, de onmogelijkheid 
van een huwelijk, de verzoeking, de scheiding, de trouw, de uitzichtloos


279 


heid van een hereniging en de dood van de geliefde. Dat alles wordt verhaald in 
een reeks ontboezemingen, die wij nauwelijks een roman zouden noemen.' zo 
typeert de jongste uitgever van deze geschiedenis, Dr. M.C. van den Toom, de 
literaire aanpak.` Eduard en Julia houden van elkaar, maar hun liefde wordt door 
Julia's vader gedwarsboomd, omdat hij voor haar een rijke echtgenoot op het 
oog heeft; uit vrees, dat hij zijn hartstocht niet zal kunnen beheersen gaat Eduard 
op reis met de goedkeuring, zelfs op aandrang van zijn geliefde. Julia weet, dat er 
voor haar niets is veranderd wat haar liefde voor hem betreft, zij meent echter 
God te dienen door haar vader te gehoorzamen. Wanneer Eduard eindelijk kan 
terugkeren, omdat Julia's vader zijn toestemming tot het huwelijk heeft gegeven, 
en hij toesnelt, wacht hem het vreselijk moment bij aankomst: de naderende 
begrafenisstoet van zijn geliefde. 
Met deze roman bevinden we ons in de atmosfeer der grafwellust en der melancholie, 
die geheel Europa vervulde, een klimaat om aan te wennen vóórdat men 
doordringt tot enig begrip van toenmalige waardering en tot het inzicht, dat we 
hier te doen hebben met een overgang van de bonte tijdschriftliteratuur tot een 
doelbewuste omlijning van een overgevoelig gemoed. 
Prof. Dr. W.A.P. Smit heeft erop gewezen, dat in de geschriften over Feiths 
opvatting over de liefde in zijn romans een traditie bestaat, die om enige veri 'catie 
vraagt.' Ten Bruggencate, zowel als Inklaar en ook Langbroek interpreteren 
de liefdesproblemen in Feiths werk, als zou deze de hemelse liefde boven 
de aardse stellen en seksualiteit principieel afwijzen. Wel constateert de laatste 
schrijver beinvloeding van Klopstock, en hij wijst op klaarblijkelijke samenhang, 
die er bestaat tussen Feiths bezoek aan de Duitse dichter (bij die gelegenheid 
tevens aan het graf van zijn vrouw Meta, reeds gestorven in 1758) en het schrijven 
van de roman Julia.e 
Ook Buijnsters 'voortreffelijke' dissertatie, zo betuigt Smit, schijnt nog de gedachte 
te openbaren, dat Feith in de liefde tussen man en vrouw een zuiver 
platonische verhouding als ideaal zou hebben gesteld. Op grond van Feiths eigen 
overtuiging, die bleek uit een passage . in een der Brieven over verscheidene onder 

behelzende, dat de voorvallen aan de gewaarwordingen ondergeschikt-werpen, 
zijn, dus dat de beschrijvingen der aandoeningen primair zijn, op grond ook van 
het programmatisch karakter van Julia, dat een 'exempel' wil wezen, meent Smit 
te mogen vaststellen, dat de seksualiteit in dit werk niet principieel wordt afgewezen, 
`maar slechts wanneer zij in strijd komt met Gods gebod. Wel zijn er 
in sommige schetsen, die als Mengelwerk op Julia volgen, zoals de dialoog 
Selinde en de novelle De Heremiet, aanwijzingen van Feiths opvatting, dat er 
buiten de Godsdienst 'geen bestendige liefde' bestaat, maar in Ferdinand en 
Constantia bewees Feith zelf, dat ook het aardse huwelijk in Gods bestel kon 
zijn opgenomen. In zijn Voorbericht acht hij deze roman in de geest van Julia 
geschreven, maar hij heeft hier meer aandacht voor de uiterlijke gebeurtenissen. 
`Om, zoo veel ik kon, de aanmerking voor te komen, die men op Julia gemaakt 
heeft, dat ze naamlijk te louter sentimenteel was.' De `ideale liefdesgemeenschap' 
van 'Liefd en Min aen een vertuyt' zou Feith ook beschrijven in de zang Aan 
mijne lier, die aan zijn Fanny (1787) voorafgaat.? 
Dit zijn echter toch uitzonderingen op de regel: in de sentimentele literatuur 
van Europa, voor zover mij bekend, betekent het niet tot stand komen van de 
seksuele liefde de stereotiepe tragiek. Men zocht exempelen, waar de liefde tussen 
de hoofdpersonen aanwezig was, maar ze konden niet trouwen. 

280 


Overziet men in vogelvlucht Rousseau's Julie (1762), Goethes Werther (1774), 
Bernardin de Saint Pierres Paul et Virginie (1787), de Chateaubriands Atala 
(1801), alle zeer invloedrijke werken, dan moet men constateren, dat de hoofd 

overtuigd waren voor elkaar bestemd te wezen, maar dat zij geen-personen 
aardse liefde mogen smaken. Een onontkoombare hindernis staat dit in de weg: 
in Julie is het de vader, die uit dankbaarheid voor de man, die hem in de oorlog 
het leven redde, zijn dochter opoffert door haar als levensgezellin voor hem te 
kiezen; hij is de nobele figuur, voor wie de gevoelige mentor moet wijken. In 
Werther is het de belofte aan een stervende moeder, die de gevoelsmens verwijdert 
van het huwelijk; zijn geliefde Charlotte trouwde met Albert, eveneens 
een integere huwelijkspartner. In Paul et Virginie is het de op aardse schatten 
beluste erftante, die de van kindsbeen af aan voor Virginie bestemde echtgenoot, 
nl. de vriend met wie zij in een exotisch natuurparadijs was opgegroeid, wenst 
te vervangen door een rijk man. Virginie blijft haar eerste liefde trouw, keert 
naar het eiland terug, maar haar schip wordt bij aankomst door een orkaan overvallen, 
waardoor zij de dood vindt ten aanschouwe van haar verloofde, die in de 
woeste golven zijn leven waagt om haar te hulp te snellen. In Atala, dat zich 
eveneens in een exotisch kader afspeelt, is het nog eens een stervende moeder, 
die ter wille van dwaze bigotterie haar kind liet beloven het kloosterkleed aan 
te nemen. Wanneer deze de vriend van haar leven heeft ontmoet en ze zich niet 
meer in staat voelt haar gelofte trouw te blijven, neemt ze haar, toevlucht tot 
vergif. De Godgewijde wijze monnik, die de aardse band niet meer tot stand kon 
brengen, verhief de verbintenis tot hemels geluk. De geschiedenis van Julia past, 
meen ik, in dit literaire schema. 
Het is, alsof men in al deze romans een strijd met het noodlot uitbeeldt, zoals 
een vroegere literatuur dit deed voor de held in de ridderroman of in het klas 

verburgerlijking van dramatische tragiek heeft de `katharsis', de-sieke drama. De 
zuivering in de door ontroering ontredderde mens, verplaatst naar. het `toneel' 
van het gewone menselijk leven van iedere dag, waar slechts één gegeven van 
belang lijkt : de unieke liefdesverhouding tussen man en vrouw. 
De onvermijdelijke tegenspoed vond zijn oorzaak in plichtsgevoel tegenover 
naastbestaanden, in menselijk kwaad als hebzucht of begeerte naar rijkdom, in 
een natuurramp: in twee schetsen van Feith, nl. Alpin en De Heremiet is het de 
bliksem, die een eind maakt aan een gelukkige verhouding. 
De oplossing voor de eenzaam achtergebleven mens is niet altijd dezelfde: hij 
pleegt zelfmoord, wordt een dolende ridder of een onmaatschappelijk mens, desnoods 
een `Dritte im Bunde' zoals bij Rousseau en Goethe. 
Deze liefdestragiek wordt tot fixatie op een stemmingsmotief, verstild in ontroerende 
aanschouwing. 
De programmatische opzet, hetzij de uitbeelding der liefde geschiedt op verzoek 
van een vriend of vriendin,' hetzij als `exempel' ter illustratie van een bepaalde 
opvatting, versterkt het aspect der omlijsting tot 'een gegeven'. De literaire schets 
wordt de beschrijving van een sfeer, die de lezer bekend en sympathiek is, waar 
vertrouwde klanken vallen, o.a. in de namen Julia, Werther, Eduard, Charlotte, 
zonder dat deze de oorspronkelijke personen in de herinnering oproepen. Het 
gaat steeds weer om de beleving van droeve of troostende gevoelens, niet zelden 
opgewekt door een welsprekende stilte, of door de sympathetische natuur. Deze 
literaire overgave aan een stemming kon zelfs de individuele kunstenaarsbeleving 
der natuur bevorderen. 

281 


In een exotisch kader kon deze kunst der impressie, omdat men hier telkens 
opnieuw het onbekende voor zich zag, ten volle tot ontplooiing komen. Literatuur.-
historici hebben dit reeds lang onderkend. Zo luidt het over Bernardin de 
Saint Pierre: `Le cadre est séduisant: eest la nature des tropiques avec sa richesse 
éclatante et ses étranges violences. Deux ou trois paysages de l'zle Bourbon, 
deux ou trois états du ciel: rien de plus, et cela suffit. Pas de rhétorique, 
mais un impressionisme sincère et puissant.' (...) `Voilà comment Bernardin de 
Saint-Pierre a puissamment contribué chez nous au renouvellement de la littérature. 
L'insignifiance de I'idée fait ressortir plus fortement I'impression poétique 
ou pittoresque.'° 
Mutatis mutandis geldt hetzelfde voor Feith. Wat Buynsters opmerkt voor de 
natuurschildering in Het Graf zien we ook reeds voor zijn vroeger. werk: 'Wel 
niemand onder Feiths tijdgenoten kon zo suggestief een nevelachtige avond 

dauwwaas bedekte velden evoceren. Hier pas vond zijn omfloerste-hemel, of door 
blik een adequaat verbeeldingsobjekt. Feiths poëzie moet het hebben van de impressionistische 
sfeerschildering, van het zuiver weergeven van een stemming en 
het is ook op grond van deze eigenschappen, dat zowel Kloos als Verwey in de 
Zwolse dichter een vroege voorloper van de Tachtiger poëzie hebben gezien. Dit 
vermogen om een totaalindruk voor de verbeelding zichtbaar te maken hoort niet 
minder onder de plasticiteit van de dichter dan de scherpe registratie van het 
afzonderlijke beeld.'1° en even verder: 'Terecht noemde Adama van Scheltema 
Feiths 'aandoeningen voor de natuur.' het minst verouderd deel van zijn werk, er 
aan toevoegend, dat hun 'melodieuze vertolking zelfs ons verwende geslacht nog 
zou kunnen bekoren — zo het (Feith) nog las.s11 
Overdiep merkte reeds op, dat Feiths kunst het dichtst staat bij die van Bernardin 
de Saint-Pierre (daarbij uitgaande van de stelling, dat de literatuur der sentimentaliteit 
niet noodzakelijk verbonden hoeft te zijn aan het zoeken naar 
'deugd'); daarom is het vreemd, dat deze Franse schrijver nooit door Feith wordt 
vermeld. 
Op het religieus-didactisch element bij Feith moeten we beneden bij de bespreking 
van zijn werk uit het tweede deel van zijn leven, nog terugkomen. 
Voorlopig kunnen we hier concluderen, dat de in het humane vlak getrokken 
noodlotsgedachte van het liefdesmotief naar inhoud en stijl een inleiding kan 
betekenen tot de sombere realistisch-naturalistische roman der 19de eeuw, temeer 
daar de beeldende kunst en de muziek de herinnering aan de meeslependimponerende 
voorbeelden tot op onze tijd toe wakker. hielden." 
In het sentimentele werk van Feith zijn sinds 1782 dus de bekende thema's dood, 
onsterfelijkheid, nacht en eenzaamheid aanwezig, wat weldra bij het Nederlandse 
publiek kritiek ondervindt. Vooral na 1784, als zelfs aanvankelijke bewonderaars 
van de sentimentele richting zich afkerig gaan tonen van `gevoelige' literatuur, 
wordt kritiek tot spot in de parodie, gepubliceerd in Kinkers juist opgerichte 
tijdschrift Post van de Helicon, later ook bij Bilderdijk. 
Van kerkelijke zijde ontlokte vooral Feiths Dagboek de polemiek uit over sentimentele 
literatuur. Nu is de dagboekvorm een traditioneel genre uit de kring der 
piëtisten, waarin Lavater hun was voorgegaan. Feith bedoelde het als een vorm 
van gewetensonderzoek. 
Hij drukt erin uit hoezeer het besef tot hem doordringt zijn leven met beuzelingen 
te vullen en het essentiële te verwaarlozen. Wanneer nu kerkelijke kritiek 
naar voren komt, zowel van vrijzinnige als van streng rechtzinnige kant over 

282 


kwesties, die de Hervormde kerkleer bevatten, voelt hij zich niet meer begrepen. 
Zijn Brieven over verscheide onderwerpen (6 delen, 1784-1793) zijn een voortdurende 
apologie van de `ware gevoeligheid'. 
Pessimisme, onzekerheid over eigen levenslijn, geloofsstrijd worden in zijn kwetsbaar 
gemoed nog versterkt door de politieke gebeurtenissen in ons land tussen 
de jaren 1782 en 1788. Sinds zijn studietijd had Feith omgang gehad met patriottisch-
gezinde vrienden waaronder jan de Kruyff en Cornelis van der. Pot. Deze 
laatste bezat twee landhuizen, Endeldijk in het Westland en Kraaijenburg, tussen 
Delft en Rijswijk gelegen, die vroeger eigendom waren geweest van respectievelijk 
Oldenbarneveldt en Hugo de Groot, historische figuren, die door de Patriot-

ten hoog vereerd werden als eertijds op Santhorst, een twintigtal jaren daarvoor. 
Rhijnvis was gast op deze buitens en in het verlengde hiervan kan men zijn toetreden 
beschouwen tot de anti-stadhouderlijke partij op het eind van 1784. 
Bovendien was de stad Zwolle zeer patriottisch gezind. Verontwaardiging wekten 

o.a. de beruchte regeringsreglementen van 1748, waarbij aan de Stadhouder grote 
invloed op de magistraatsbenoeming was toegekend. In 1785 kwam de burgerij 
hiertegen in openlijk verzet; het is het jaar der verschijning van Feiths anoniem 
politiek toneelstuk De Patriotten, waarbij hij (ondanks deze anonimiteit) spoedig 
openlijk blijk gaf van zijn partijkeuze. In dit jaar werd ook de breuk met Bilderdijk 
een feit.$ 
In 1786 schreef hij nog vijf Vaderlandsche Gezangen en in 1787 een anonieme 
Lierzang op het Verbond met Frankrijk. 
Toch week zijn standpunt sterk af van dat der Patriotten in het algemeen. Hij 
deelt met Betje Wolff de overtuiging, dat er niets tegen het erfstadhouderschap 
is: integendeel kan dit een rem betekenen op de willekeur der regenten. Maar 
wanneer de vorst zich omringt met vleiers of dwepers, betekent dit verraad aan 
het vaderland en dan ziet hij het als zijn plicht de hoogste macht, die bij het volk 
berust, te verdedigen. Stadhouder en regenten behoren elkaar in evenwicht te 
houden. 
Op 25 januari 1787 wordt Feith tot een van de zestien regenten van Zwolle 
gekozen. De onderscheiding was van korte duur: wanneer de Pruisische troepen 
op 24 september Zwolle binnentrekken om orde op zaken te stellen ten gunste 
van de stadhouder, wordt Feith afgezet. In vergelijking met het lot van het 
merendeel van zijn patriottische vrienden, kwam hij er nog goed af; het landgoed 
Endeldijk bv. werd met de grond gelijk gemaakt. Maar Feith was er diep verslagen 
van. De brieven en zeldzame gedichten, die hij schreef tussen 1787 en 
1792 spreken van een gevoel van ontgoocheling en mislukking. Echter zo merkt 
Buynsters op: `Feiths abrupt geëindigd regentschap heeft enkel gewerkt als katalysator 
op een proces dat reeds veel eerder, waarschijnlijk omstreeks 1781, 
begonnen was en zijn grond vond in de psychische geaardheid van de dichter. Op 
de bodem van zijn ziel sluimerde een ongeneeslijke levensangst, een intens besef 
van vergankelijkheid dat zich echter pas na een uitwendige katastrofe in acute 
vorm openbaarde, terwijl het normaliter min of meer latent bleef.'1' De ernstige 
geloofscrisis, de uitzichtloze wanhoop, die hem beving en die hem ook lichamelijk 
aantastte, uit hij in enkele brieven van de jaren 1790 en 1791 aan de gereformeerde 
predikant Jean Louis Verster (1745-1814) en hij vertrouwt zijn vriend 
toe, 'dat hij, in uiterste vertwijfeling, een kruisbeeld op zijn kamer heeft geplaatst, 
om zo met de vernederde Christus voor ogen om redding uit zijn diep 
verderf te smeken.'16 

283 


Het in 1792 gepubliceerde gedicht Het Graf is volgens Buijnsters een vertolking 
van deze crisistijd, tevens culminatiepunt en karakteristiek van zijn literaire opvattingen 
uit deze tweede helft van zijn leven. In dit lyrisch-didactische gedicht 
heeft Feith zijn persoonlijke levenservaring, zijn levensinzicht gegeven, naar hij 
zelf in zijn voorwoord zegt, als nooit te voren. Naast deze moderne subjectiviteit 
roemt Buynsters verschillende aspecten van de vorm: de zachtvloeiende regelmaat, 
het dichterlijk, vaak archaiserend woord, de verheven opvatting van het 
dichterschap, de piëtistische woordenschat, die soms aan het Duits werd ontleend. 
De deining der uitgedrukte gevoelens wordt tot een eschatologische opvlucht, 
`waarbij de doodsangst allengs -overgaat in een hymne op de onsterfelijkheid 
en in de triumf over de dood.' De acht toegevoegde vignetten van Reinier 
Vinkeles, telkens aan het begin en aan het eind van een zang, illustreren tot in 
de kleinste details deze opgaande lijn in parallelle symboliek van oude, klassieke 
en moderne motieven. Het pelgrims-en het nachtmotief treden van het begin af 
op de voorgrond. In de `in duisternis gehulde schepping, verlicht enkel door 
maan en sterren' poogt de dichter met aandrang door de nachtelijke sluier heen 
te turen in de hoop ergens een begin van ochtendgloren waar te nemen. Dat 
einddoel heet onsterfelijkheid. Het nevelgordijn, ook wel kortweg `nacht' genoemd, 
is a.h.w. de osmose-scheidslijn tussen aardse en bovenaardse realiteit; 
men tracht daarmee het hemels 'verschiet' te vinden. `Juist in de natuurlijke 
opeenvolging van duisternis en licht zag immers de gelovige christen van oudsher 
een teken van Opstanding.' 
Nauw met deze opvattingen verwant is die der Verlichting, waarbij men de kosmos 
beschouwt als een groot bezield `sympathetisch' verband, onze aarde als een 
deel van het universum, `van worm tot seraf'. Reeds lang voor Leibniz was ze te 
vinden in het neo-platonisme. Sinds Newtons Philosophiae Natura,lis Principia 
Mathematica (1687) was `de mogelijkheid geopend, alle bewegingen in het heelal 
wiskundig te behandelen',16 terwijl eveneens in de tweede helft van de zeventiende 
eeuw, onder andere door onze landgenoten Swammerdam met zijn Miraculum 
naturae van 1672 en Leeuwenhoek, de grondslag voor het microkosmisch 
onderzoek gelegd werd. Reeds Pascal in zijn Pensées had het mysterie van de 
mens tegenover het oneindig grote en het oneindig kleine in zijn meditatie betrokken, 
duizeling die het verstand veel eerder dan het gemoed had aanvaard; de 
romantische beleving is er vol van. (Terecht wijst Buynsters in dit verband op 
een ernstig tekort van Paul van Tieghems laatste boek: Le sentiment de la nature 
dans le préromantisme européen, 17 waarin met geen woord over de auteur van 
de Pensées wordt gesproken.18) 
Hoewel Feith Pascal bewonderde, is hier geen sprake van navolging. Voor Feith 
als voor. de Angelsaksische vertegenwoordigers der 18de-eeuwse nachtmelancholie, 
was natuurbeschouwing natuurbeleving, waartoe ook de bewonderende religieus-
gevoelige sfeer. behoorde. Uit deze somber-serene emotie spreekt ons de 
ernst van zijn overtuiging toe: intellectuele bevrediging gaf hem de filosofie van 
Leibniz-Wolff (tot hij met de komst van Kant zich distancieerde van alle filosofie), 
voor die van het gemoed voelt hij zich thuis bij piëtistische ervaring en formulering. 
De gedachte, dat alle lijden op aarde betekenis heeft, gezien in het licht 
der eeuwigheid, maakt voor hem aardse onvolkomenheid aannemelijk. Echter de 
aanvaarding van het lijden op aarde doet verlangen naar. het Hiernamaals, waar 
alles harmonie is en een sereniteit van liefde en vriendschap voor de deugdzame 
mens is weggelegd. Iets van deze gelukzaligheid ondervindt hij, die de `zielrust' 

284 


(een woord, ontleend aan de Duitse piëtisten) heeft leren kennen: dan ontmoet 
het vergankelijke het onvergankelijke en `de dood wordt zijn prikkel ontnomen'. 

Het meest frappante gedeelte uit het gedicht zijn de bladzijden, gewijd aan 
Nerina, het jonge meisje, dat Buynsters meent te kunnen identificeren als Johanna 
Ida Groeneveld, een jonger zusje van Feiths vrouw Octavia, dat op 17-jarige 
leeftijd in 1771 plotseling aan de pokken was gestorven, toen zij in Zwolle 
logeerde. 
Konden de delicate woorden, haar gewijd, uit de derde zang meer oprecht zijn? 
Prachtig wegstervend fluitspel houdt haar en hem op de avondwandeling gevangen. 


`Mijn ziel was boven de aarde en 't aardsche ver verheven. 
Ik smaakte reeds het heil van mijn onsterflijk leven, 
En toen in 't eind de tong weêr menschlijk staamren kon, 
Was onze ziel gedrenkt uit de eigen wellustbron. 
Ik drukte een' laatsten kusch op uw bezielde wangen; 
Een stil geweende traan bleef aan mijn lippen hangen; 
Die traan was propheetsij 1 — ik dronk hem en moest vliên; 
Het Noodlot had beslist, 'k had u voor 't laatst gezien!' 


In pregnante vorm wordt hier Feiths eigen sentimentele noodlotsroman getekend: 
de eerste prille jeugdliefde betekende het summum van zijn leven. Nerina was de 
vrouw met wie hij zijn diepste wezen kon uitleven, die zijn droeve overpeinzingen 
over deugd, lijden, dood en onsterfelijkheid deelde; de herinnering is hem 
no een lichtpunt, als hij zijn sombere twijfel en teleurstelling doorworstelt. 
Seksualiteit heeft aan deze beleving zeker niet ontbroken, hoe hooggestemd de 
geestelijke eenheid op dat ogenblik ook was; de vrouw als moeder leerde hij 
echter pas in zijn huwelijk kennen. Heeft Ockje begrepen, dat deze oprechte ontboezeming 
de subtiele verhouding tussen man en vrouw van hààr huwelijk tekort 
deed? Of was de volheid van haar moedergeluk voldoende om de onvergetelijke 
sympathie voor het vroeggestorven zusje samen met haar man in haar verbintenis 
mee op te nemen? 
Hoe het zij, het subjectief karakter van dit onderdeel, dat aan het slot van het 
gedicht nog eens naar voren komt om het verlangen naar weerzien en eeuwig 
samenzijn uit te drukken, geeft ons een inzicht in de oplossing, die Feith het door 
het noodlot in de liefde getroffen slachtoffer op het hart drukt: een deugdzaam 
leven om eenmaal herenigd te worden in het eeuwige leven. 
Als stijlelementen noemt Buynsters de exclamatie, de retorische vraag, de anti-
these, contrasterende taferelen en de reeds vermelde piëtistische terminologie.19 
Persoonlijk werd ik getroffen door de cultus der stilte van dit gedicht, samen 

ande met akoestische indrukken, die daardoor op het kerkhof worden opge--ga 

wekt: het slaan van de dorpsklok, het huilen van een hond, door de echo herhaald, 
het 'jamren van een uil' in de dorre boomstronk van het naaste kerkhof, 
het treurlied van de nachtegaal, die in de avond zijn vrouwtje miste, het bekoorlijke, 
wegstervende geluid van fluitspel. Eenzelfde stilistische eigenaardigheid 
werd geconstateerd bij Klopstock.20 
Een enkel woord over de sentimentaliteit bij Feith met betrekking tot verwante 
literatuur in Europa. Paul van Tieghem noemde Feith een navolger, bijna een 
`plagiaire' van Baculard d'Arnaud. 2' Buijnsters onderzoek in dezen had tot resultaat, 
dat Feith weliswaar met de Engelse en Duitse richtingen, voor zover het 

285 


mystieke daarin betrokken is, het thema van dood en onsterfelijkheid gemeen 
heeft, maar dat men nergens kan spreken van directe navolging, hoogstens van 
enige invloed. Het eerst komen dan hiervoor Young en Klopstock in aanmerking: 
Young, die het mortuaire thema in de literatuur was begonnen, de Duitse dichter, 
die hem had geinspireerd tot een dichterschap, dat op het `Heilige' was georiënteerd. 
Ten slotte wordt gewezen op Cats' mortuaire poëzie, die enigszins aan Het Graf 
verwant is, al heeft Feith hem meer gevoeligheid toegekend dan er eigenlijk in is. 
Juist in de jaren van de totstandkoming van zijn gedicht, had Feith de supervisie 
aanvaard van een nieuwe uitgave in zakformaat van Alle. de Werken van Jacob 
Cats bij Allart (begonnen in 1790). Hij bewonderde diens openhartigheid en zijn 
streven naar verstaanbaarheid; op godsdienstig terrein verbond hen een piëtistisch 
gericht calvinisme, dat een gunstig klimaat betekende voor sentimentele 
doodsbeleving. Feith was vertrouwd met deze mentaliteit; zijn vrouw, zijn oude 
leermeester, zijn vriend Verster hadden allen sterke invloed van het piëtisme 
ondergaan. 
Cats nu had een werk geschreven, dat de titel droeg Dood-Kiste voor de Levendige 
met twee erop volgende Samen-Spraken.22 Er is hier eenzelfde thematiek aan 
de orde als in Feiths gedicht; aan de hand van taferelen uit de Klassieke Oudheid 
of de Bijbelse geschiedenis wordt moraal naar voren gebracht. Buynsters constateert 
echter ook belangrijke verschillen, o.a. dit, dat Cats nog aansluit bij 'een 
flink stuk middeleeuwse mentaliteit' en `tegenover de didactische lyriek van Het 
Graf staat de lyrische didactiek van de Dood-kiste'. 
Zeker was Cats' werk voor Feith geen inspiratiebron, maar het gaf ten dele een 
bevestiging van zijn gedachten en gevoelens; invloed is er ook wat de versbouw 
betreft. De werkelijke band tussen Feith en Cats bestaat m.i. in het didactisch 
element, dat voortvloeit uit de beleving van hun beider Reformatorisch geloof. 
Waarom zou men aarzelen hier die typische romantiek in wording reeds bij Cats 
te constateren, die bij Feith tot zelfexpressie kon worden verdiept? Het is die 
Nederlandse trek in de literatuur, die een weerspiegeling vond in landen als 
Engeland en Duitsland, waar men met schrijvers te doen had, die af predikant 
waren of nauw bij de religie waren betrokken als Milton en Klopstocks$ 

Dr. Brandt Corstius vestigt er de aandacht op, dat Feith voor de tijdgenoot 
vooral de dichter is van godsdienstige liederen en van vrome overpeinzingen, 
waaruit zijn vaderlandsliefde en godsdienstzin naar voren komen. Wel zijn er klas 
trekken in de door hem vertaalde toneelstukken (Thirsa van 1784, Ines-sicistische

,

de Castro van 1793, C. Mucius Cordus van 1794), maar de helden die worden 
gedreven door eigenbelang en eerzucht (zoals bij Corneille) worden afgewezen: 
De held moet een groot ethisch voorbeeld zijn, hij (zij) moet de deugd trouw blijven, 
ook in tegenspoed. C. Mucius Cordus werd opgedragen aan `vrije medeburgers'; 
hij ziet een nauw verband tussen staatsvorm en toneel. 
Zijn poëzie na de eeuwwisseling (De Ouderdom (1802), Het Leven (1805), Het 
Geluk (1806, 1807), De val van Napoleon (1803), Verlustiging van mijn Ouder 

Eenzaamheid (1821), De Wereld (1822)), blijft ervan getuigen,-dom (1808), De 
dat `het Heelal voor hem een vaste, ongeschokte orde betekent, een grootse eenheid, 
maar van gevoelsbetrekkingen. Het gevoel is de creatieve kracht, waarlangs 
waarheid kan worden verkregen. " 

286 


Van de steeds met veel zorg en smaak voorbereide verhandelingen wil ik hier 
nog noemen Het Ideaal in de Kunst, dat na jarenlange rijping voltooid was in 
1822 en door Buijnsters voor het eerst werd uitgegeven met uitvoerig commentaar 
en Inleiding in 1967. Het was een niet bekroonde verhandeling, bestemd 
voor de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen als 
antwoord op een prijsvraag, uitgeschreven op 22 september 1821.25 
Het bezonken inzicht van de ouderdom verheldert retrospectief, wat hem op de 
middaghoogte van zijn leven in de strijd bezielde. Hij bleef trouw aan het beeld 
van het Licht, dat de duisternis op aarde zal doen verdwijnen. 
`De eerste lichtstraal bescheen Europa,' zo luidt het, wanneer hij spreekt over de 
Griekse kunstenaars, die vanuit Constantinopel hun smaak overbrachten naar 
Italië tezamen met de Griekse kunst zelf; de donkere middeleeuwen, na jaren 
achtereen door barbaarse volken overstroomd te zijn geweest, zouden Dante, 
Petrarca leren kennen en de kunstbeschermers der renaissance (blz. 104-106). 
`Naar mate de nacht donkerder was, scheen de uchtendstond schitterender.' 
Echter de nieuwe tijd vraagt oorspronkelijkheid. Moderne kunst, die van hen nl., 
die de kunst der. Ouden niet hebben gekend, een Ossian, een Shakespeare, Ariosto, 
Dante, Tasso, Milton, Goethe, Schiller, zoekt een eigen weg. De criticus kan 
vlekjes in de zon zoeken, maar `het is onvergefelijk onder dezen ondankbaren 
arbeid de geheele prachtige, alles verlichtende zon voorby te zien.' (blz. 119) Hij 
kan zich daarbij geen ontwikkeling van de literatuur voorstellen zonder godsdienst 
en hij wijst erop, hoe Socrates en Plato reeds een nauw verband hebben 
gelegd tussen het goede en het schone (blz. 88). De christen is daarbij nog verre 
bevoorrecht. `Ik kan niet nalaten om hier aan het onuitsprekelijk voorrecht van 
den Christen te denken. Het hoogste Ideaal van het goede ziet hij alleen verwezenlijkt 
in den Persoon van Jesus Christus, en wat de verlichtste Mannen en 
grootste Wijsgeeren der. Oudheid niet, dan als een idé, subjectief denken konden, 
ziet hij objectief voor zijne oogen.' (blz. 93) 
`Mij gaat het als Rousseau, die de opmerking niet ontsnapte, dat de Regtvaardige, 
die Plato gedacht had, trek voor trek in Jesus Christus verwezenlijkt was'. (blz. 94). 
Zo is de ware kunst voor hem de uitdrukking van een goddelijk ideaal, waarin 
kunst en religie principieel nauw met elkaar verbonden zijn. 
De schilder Job Augustus Bakker (1796-1876), die als Kantiaan beide begrippen 
scheidde, was de gelukkige winnaar van de prijsvraag in kwestie: het autonoom 
stellen van de kunst bleek een moderner. begrip. `Feiths laatste woorden hebben 
het karakter van een getuigenis: een getuigenis van het heilige dichterschap, zoals 
hij dat bij Klopstock en de bijbelse zangers vond,' zo besluit Buynsters zijn 
erudite inleiding op de uitgave van Feiths zwanezang.$e 
Dichter dan bij deze volgeling van Kant stond Feith als ruimdenkend mens zeker 
bij de schrijver van Le génie du Christianisme (1802), die reeds in zijn sentimentele 
vertelling Atala had willen insluiten De la religion chrétienne par rapport 
à la morale et aux beaux-arts.$" 

Beiden, de protestant en de katholiek, bezegelden daarmee de afsluiting van een 
woelig tijdperk, waarbij zij het voor hen essentiële trachtten te redden voor de 
toekomst: de bezielende eeuwigheidsgedachte van de kunstenaar ten dienste van 
de mensheid. 

287 


AANTEKENINGEN 

1 DR. P.J.A.M. BUIJNSTERS, Tussen twee werelden, Rhijnvis Feith als dichter van `Het Graf'. 
Diss. Nijmegen, Van Gorcum, Assen, 1963. Met uitvoerige literatuuropgave. 
Collection André Lagarde et Laurent Michard, XVIIIe siècle. Paris, Bordas, 1964, blz. 346. 
2 De om hun doopsgezinde godsdienst uitgeweken Oost -Friezen (gezamenlijk vaak met de 
Nederlanders), vormden hechte kolonies in de Oekraine en behielden het Nederlands karakter 
van hun taal tot aan het begin van deze eeuw toe. 
3 Ontleend aan DR. BUIJNSTERS, a.w., blz. 26. Voor een recente beschrijving van het buiten 


z. A. WAPENAAR, `Herfstelijke ontmoeting', in Overijssels jaarboek voor cultuur en historie, 
1952, Erven J.J. Tijl, Zwolle, 1952, blz. 112. 
4 DR. M.C. VAN DEN ToORN, Julia. W. van Hoeve, Den Haag, 1964, Uitvoerige literatuur 
-opgave. 
5 PROF. DR. W.A.P. SMIT, Rhijnvis Feith en de liefde

de van Julia. Dietse Studies (Bundel aangeboden 
aan Prof. Dr. J. du P. Scholz, 1965, blz. 144-159. Herdrukt in Twaalf Studies, Zwolle, 
Tjeenk Willink, 1968, 112-126. 
6 DR. H.G. TEN BRUGGENCATE, Mr. Rhijnvis Feith. Een bijdrage tot de kennis van zijn werk 
en persoonlijkheid, Wageningen, 1911, diss. 
DR. D. INKLAAR, Francois-Thomas de Baculard d'Arnaud, ses imitateurs en Hollande et dans 
d'autres pays. 's-Gravenhage, 1925, Diss. 
DR. M. LANGBROEK, Liebe und Freundschaft bei Klopstock und im niederländischen emp f indsamen 
Roman, Purmerend, 1933. 
7 SMIT, a.w., Twaalf Studies, blz. 113. Cursivering van mij. 
8 z. BUIJNSTERS veronderstelling voor Julia, a.w., blz. 21, noot 3 en over Feiths opvattingen 
over dood en onsterfelijkheid in verband met de liefde, blz. 191 vlg. 
9 G. LANSON, Histoire de la littérature f rancaise, Hachette et Cie, Paris, 1908, 820, 821. 
10 A. VERWEY, Toen de Gids werd opgericht, Amst. 1897 (artikelen uit De Nieuwe Gids 
sinds de le jrg.; KLOOs, Rhijnvis Feith. Bloemlezing, met inleiding. Amst., z.j. (1913). Geciteerd 
bij BUIJNSTERS, a.w. 
11 Nl. in Orpheus, februari nr. 1924, blz. 41. z. voor citaat, nr. 10. 
12 Bv. PRUDHON (1758-1823), Le naufrage

rage du Saint-Géran; tekeningen van Moreau le Jeune 
(1741-1814), Athala au tombeau; GIRODEI-TRIOSoN (1767-1824), L'Inhumation d'Atala. In 
1892 bewerkte Massenet (1842-1912) Werther tot opera, die in Parijs nog steeds veel publiek 
trekt. 1969 grammofoonplaat La Voix de son maitre S.L.S. 945/3. Prinsen wijst op een reeds 
veel oudere, maar soortgelijke sentimentaliteit bij Colyn van Ryssele: Spiegel der Minnen. 

z. Varia Literaria, bewerkt door dr. M.M. Prinsen en Dr. Cath. Ypes, Het sentimentele bij 
Feith, Wolfff --Deken,Deken, Post, blz. 26 vlg. Tj. Willink-Noorduyn N.V., Culemberg, 1970. 
13 DR. MARTIEN J.G. DE JONG brengt Bilderdijks afscheidsbrief van 9 april 1785 in verband 
met strubbelingen over het in 1784 verschenen toneelstuk van Feith Thirsa of De zege van 
de Godsdienst, in N.Tg. 50 (1957), blz. 129-136, 205-209. Buijnsters antwoordt hierop in zijn 
a.w., blz. 301-302 en passim. Laatstgenoemde schrijver wijst in dit verband bovendien op 
een tot dusver onbekend gebleven toneelproeve Cora, waarmee hij bezig geweest moet zijn 
onmiddellijk na Thirsa. Levende Talen, nr. 225 (juni 1966), blz. 356-364. 
14 BUIJNSTERS, a.w., blz. 43. 
15 BUIJNSTERS, . a.w., blz. 45. Feiths bureau met het in hout gesneden crucifix erop, bevindt 
zich thans in het Overijssels museum te Zwolle. z. JOHAN W. SCHOTMAN, 'Zwolle en de literatuur', 
Overijssels jaarboek 1962, blz. 76. 
16 E.J. DIJKSTERHUIS, De mechanisering van het Wereldbeeld, Amst. 1950, blz. 159. Geciteerd 
bij BUIJNSTERS, a.w., blz. 207. 
17 Paris, 1960. 
18 BUIJNSTERS, a.w., blz. 207, 208. 
19 BUIJNSTERS, a.w., blz. 143 vlg. 
20 TH. C. VAN STOCKUM-J. VAN DAM, Geschichte der Deutschen Literatur II, Groningen-
Djakarta, S. 29-30, 1954. Geciteerd bij BuYNSTERS, a.w., blz. 244, noot. 
288 


21 P. VAN TIEGHEM, Le romantisme dans 1a littérature européenne, Paris, 1948, blz. 57. 
22 Alle de Werken II, blz. 461-527. BUIJNSTERS, a.w., blz. 248-256. 
23 In het Bulletin van de Société f rancaise d'étude du XVIIIe siècle, nr. 2 (octobre 1971) 
wordt melding gemaakt van collectief universitair onderzoek naar een analyse van de 
`sensibilité'. Een voorlopige lijst van sleutelwoorden uit de sentimentele woordenschat bevat 
er een honderdtal, waarvan het equivalent in het Nederlands voor een zeer groot deel is te 
vinden. Het equivalent voor het woord 'deugd' is er niet bij. Toch kan men aan het slot van 
Paul et Virginie lezen: 'Nous nous éloignames de ce lieu, décablés de consternation, tout 
l'esprit frappé d'une seule perte, dans un naufrage oû un grand nombre de personnes avaient 
péri, la plupart doutant, d'après une fin aussi funeste d'une fille si vertueuse, qu'il existat 
une Providence; car il y a des maux si terribles et si peu mérités, que l'espérance même du 
sage en est ébranlée.' (M. Braunschwig: Notre littérature étudiée dans les textes II, 197, Paris, 
Armand Colin, 1930). 
24 Enkele opmerkingen, ontleend aan DR. J.C. BRANDT CORSTIUS, 'Rhijnvis Feith als overgangsfiguur', 
N.Tg. 50 (1957), blz. 241-247. 
Enkele boven niet vermelde verhandelingen: Bijdragen ter bevordering der Schoone Kunsten 

en Wetenschappen. Uitgegeven door MR. R. FEITH en J. KANTELAAR, I, 1793. 
Verhandeling over de oorspronkelijkheid in de werken der Dichtkunde, vooral met betrek 

Nederlanders. Geschreven in 1818, postuum uitgegeven door Feiths zoon P.R.-king tot de 
Feith, zoals Buijnsters meedeelt in het hierna genoemde werk. 
25 RHIJNVIS FEITH, Het ideaal in de Kunst, Met een inleiding en aantekeningen uitgegeven 
door Dr. P.J. Buijnsters, Tjeenk Willink, Zwolle, 1967. 
26 De verhandeling eindigt met de woorden: Est Deus in nobis, agitante calescimus illo, 
ontleend aan Ovidius, Fasti, vs. 5. Buijnsters citeert ook de context en de vertaling naar 
Franz von Bóhmer; bovenstaande regel luidt daarin: `Ein Gott lebt in uns, und wir erglühen, 
wenn er sich regt.' 
27 z. de uitgave van Chateaubriand in Bibliothèque de la Pléiade I, uitgave van Maurice 
Regard, Gallimard, Paris, 1969, blz. 4. 

JACOBUS BELLAMY 

12.11.1757 -11.3.1786 

`De student-dichter Jacobus Bellamy woonde na de zomervakantie van 1783 met 
zijn vriend Pieter Philip Juriaan Quint Ondaatje (1758-1818), student in de 
filosofie en rechten en een der voormannen der Utrechtse patriotten, bij de kruidenier 
Hendrik van Renswoude op de Lange Nieuwstraat, waar hij 'een kleine 
voorkamer met bedstede' gehuurd had. Hij kreeg langzamerhand genoeg van de 
drukte en het leven, die er op bepaalde dagen in zijn kosthuis waren en schreef 
op 13 oktober aan zijn verloofde Francine (Fransje) Baane (1758-1837): 'Mijn 
hoofd rookt van al het gewoel, dat thans op onze kamer is. Deze middag zal het 
Genootschap afvuren; de stad is vol vreemdelingen en onze kamers hebben er 
gedurig last van. Utrecht is volkomen het tooneel van verwarring. Ik wenschte, 
dat ik met u op een goed dorp, ver van alle woelingen verwijderd, gerust mijn 
dagen eindigen mocht! Dat eeuwige gedruisch van die politieke vrienden ver 

mij verschrikkelijk! Op de andere kamer (nl. van Ondaatje) is er een leven-veelt 
dat men noch hooren noch zien kan. Leidsche, Haagsche officieren, burgemeesters 
van Wijk, enz. enz.'1 
Ziedaar Bellamy in de fleur van zijn bruisend vijf-en-twintigjarig leven, fors van 
gestalte en gespierd, ondanks zijn zwakke gezondheid,' getypeerd door zijn lange, 
spitse neus, die hij als een tweede Cyrano zal weten te verdedigen, zo iemand er 

289 


kwaad van wil spreken, temidden van 'vertrouwde en gefascineerde' vrienden,' 
deel hebbend aan vurig patriottisme, met een hoopvolle toekomst voor zich en 
bezield van de geluksdroom met zijn Fransje. 
Vijf jaar te voren had hij dit niet kunnen denken, toen hij zich nog te Vlissingen 
bevond en toen slechts enkele maanden voordien zijn werk als bakkersjon


en was vervangen door moeizaam zwoegen op Griekse en Latijnse schrijvers ter 
voorbereiding van een theologische studie. 
Hij was geboren op 12 november 1757, kind van eenvoudige ouders: de vader, 
kommies Jacques Bellamy, die op 11 mei 1756 Sara Hoefnagel had getrouwd, 
stierf op 27 februari 1762, de jonge weduwe bleef onbemiddeld achter met haar 
enig kind, het vijfjarig zoontje. 
Omstreeks de jaarwisseling van 1770 naar 1771 werd deze met tegenzin leerjongen 
bij bakker G. Kleeuwens. Wat heeft de talentvolle adolescent in de jaren 
van dagelijkse kleurloze sleur en banale conversatie, een nummer uit vele nummers 
in het stille stadje vervuld, met de last van een triest en karig bestaan op 
de schouders, leven zonder veel spel, zonder dans, zonder vriendschap ? Behield 
hij het gaaf, jeugdig verlangen naar. geluk? Genoot hij daar aan zee van de wijde 
horizon, van woeste golven en het altijd wisselend aspect van de avond, of van 
de zon die goud tovert op de silhouetten van binnenvarende schepen? Wou hij 
daarom marinier of fijnschilder worden? 
We danken het aan de hoge opvatting van zijn taak als predikant, dat Ds. Jona 
Willem te Water. in 1777 Bellamy heeft ondekt en zich voor hem inspande. Hij 
overtuigde de burgemeester Lambrechtsen van Ritthem en de rector der `Latynse 
School', Cruisselbergen, van het goed recht tot bescherming van deze jongeman 
door de Vlissingse notabelen. Hij speelde het bovendien klaar, in 1779, dat Bellamy 
het werk bij de bakker vaarwel kon zeggen.' 
Een broer van Ds. te Water, Willem (1757-1831) deelt ons mee, hoezeer de predikant 
in Vlissingen getroffen was geweest over de kennis van de predikan.tsvrouw, 
mevrouw Coosje Huet-Busken, en vervolgt dan: `Dan, van niemand sprak 
hij met dat warm gevoel en met dien ophef, als van den onsterflyken Bellamy, 
wiens schitterende natuurtalenten en onbeseffelyk groote zielskrachten hij duizend 
duizendmalen bewonderde, maar nooit genoeg naar waarde verheffen kon. 
Het was die zeldzame Vlissinger, eenig, in zyn soort, die regt ronde Zeeuw, voor 
wien hy eene onbepaalde hoogachtig had en behield, en die boven alles zijne 
byzonderste aandacht trok. Het was diezelfde toenmalige jongeling, die, in zyne 
eerste jeugd ' wel is waar, eene onderscheidene opvoeding en dat geregeld onder 

miste, 't geen aan sommige zijner Stadgenooten in zoo rijken overvloed,-wys 
dagelyks te beurt viel, maar die ook even daarom altyd oneindig grouter en edeler 
was dan anderen, daar hy alles, door eigene vlyt en oplettendheid, door eigene 
vinding en voorbeeldeloozen arbeidzaamheid als uit den grond ophalen en opzamelen 
moest. 
Maar datzelfde genie werd nog daarenboven rykelyk vergoed door het milde 
geschenk der natuur, die hem, by alle uitnemendheid, begunstigde en zoo voorlichtte 
en vergezelde, zoo als de beste en grootste leermeester niet doen kan. 
Bellamy's kracht scheen voor alles berekend. Aan zyn antwoord haperde nooit 
iets, zelfs in de kleinst byzonderheden. Dat was altyd vlug en vaardig, kort en 
bondig. Juist ter zaak, geen woord te veel of te weinig. Hy was deswegens zoo 
wel de bewondering zijns leermeesters als van zyne medeleerlingen.' 
Het jaar, dat Ds. te Water zich zo intensief voor Bellamy begon te interesseren 

290 


viel samen met de bewustwording in Bellamy zelf van zijn sympathie voor Franc 
a Baane, de dochter van een scheepskapitein, Vlissingse van geboorte, een 
vijftal maanden jonger dan hij (geboren 6 april 1758). Ook hààr vader was reeds 
gestorven (in 1760). De moeder hield een manufactuurwinkel; zij bleek al spoedig 
vastbesloten haar `Fransje' niet beneden haar stand te willen uithuwelijken 
aan een bakkersjongen. Het was een gevoelige slag voor het vastberaden karakter 
van Bellamy, dat hij weldra moest aanvaarden, dat het meisje van zijn dromen 
luisterde naar de raadgevingen uit haar omgeving en zich nog hetzelfde jaar verloofde 
met een ander. 
In 1780 wordt deze verloofde ziek en sterft. Dan ontstaat er opnieuw contact 
tussen Bellamy en Fransje, maar de moeder blijft zich verzetten tegen een mogelijk 
huwelijk en zal dit halsstarrig volhouden tot 1784 toe. 
Intussen had Fransjes begaafde vriend, die zich sinds 1771 soms toelegde op het 
maken van een gedicht, zijn vasthoudende aanhankelijkheid voor de vrouw die 
voor hem de enige in het leven zou zijn in verzen vertolkt, waarbij hij zich meer 
en meer toelegde op charmante, moderne vormen. Tot dan toe hadden voor hem 
slechts de stijl van een Antonides, Zeeus, Poot of Smits bestaan.' Zijn bewondering 
voor oudere dichters is trouwens gebleven, ook al zocht hij naar een nieuwe 
eigen formulering. Op een los papiertje drukte hij zich eens aldus uit: 'Onze 
oude Dichters gelijken veel naar onze eerste voorvaders, de Batavieren; zij waren 
forsch en sterk, fier en moedig, zij hadden geen sieraad; een onagtsaame, ruwe 
kleeding was hun geheele opschik. 
Onze nieuwere dichters zijn Heeren van de ton; een verzwakt, vermagerd lig 

bedekt met een kleed, naar den nieuwsten smaak, zij buigen en draaien-chaam, 
zich aver un air; zeggen zich zelven en anderen duizend complimenten — nemen 
een snuifje — en dribbelen weg!' (vermeld in de uitgave van Aleida Nijland). 
Ook in zijn dichterspogingen heeft Ds. te Water hem geholpen: door zijn bemiddeling 
wordt hij in januari 1779 'aankwekeling' van het Haagse dichtgenootschap 
Kunstliefde spaart geen Vlijt. In de zomer schrijft hij voor het eerst anakreontische 
gedichten. In de Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen wordt 
zijn gedicht De schim van Claudius Civilis aan de Batavieren geplaatst. 

Beïnvloed door Lavater, begint hij met het schrijven van een dagboek; hij is de 
Zwitser dankbaar voor de aanmoediging tot bezinning om met zichzelf in het 
reine te komen. 

Gy, ed'len man. gy hebt myn ziel geleerd, 
Thans ken ik meer van 't geen mijn hart gevoelt, 
En elke dag vergroot die kundigheid! 


Een zekere beklemming over de eigen mogelijkheden bevangt hem soms, over 
zijn bestemming als predikant, zijn dichterschap en hij drukt deze twijfel uit in 
het gedicht (van 1786) Aan God (opgenomen in zijn bundel Gezangen). Hij 
vraagt er naar de betekenis van de eeuwigheid in eigen leven. Als vele van zijn 
tijdgenoten onderkent hij, hoe `der boozen list // Door haat en twijfel aangehitst 
,//, Langs duizend onbekende wegen //, De leidvrouw is tot waar geluk.' 
Ondanks deze eeuwige strijd, hoopt hij toch ook een 'stip' in Gods plan te zijn; 
`in al die wondre wisselingen, Die kronkelloop der aardsche dingen.' 

Gij schiept mij ook, om 't groote doel, 

Uw godlijk oogmerk te bereiken! 

Ik voere ook Uw bevelen uit! 

291 


Bij U zijn eeuwen-levende eiken 
Niet meer dan 't kleenste kruid! 

De natuur spreekt in de schone Schepping van vissen, vogels, zeeën, landen, van 
de mens, alom van God, maar het meest heeft de ziel de glans en trekken van 
Gods onsterflijk beeld. 

'o Wijsheid! — onbeperkte magt! 
'k Verlies mij in Uw' grootschen luister! 
Mijn oog bezwijmt — 't is alles duister! 
Waar ben ik, in dees' donkren nagt? 

o Eeuwig Wezen! laat het licht 
van Uwe wijsheid, mijn gezigt 
Het toppunt uwer grootheid wijzen! 
Maar hoe! zou 't eindige vernuft 
Dan ooit tot deze hoogten rijzen, 
Daar 't op den drempel suft!' 
«Genoeg, zoo ik een staamlend lied 
Mijn God, van uwen roem mag zingen! 
Bij 't hooge lied der hemelingen 
Veragt gij toch mijn zangen niet! 
Schenk mij een vonkje van dien gloed, 
Die 't vuur van uwe zangen voedt.'? 

Miste hij in de onzekerheid over eigen capaciteit de nabijheid van Ds. te Water, 
die sinds oktober in Middelburg woonde als docent aan de Illustre School voor 
wijsbegeerte en geschiedenis? Bellamy's levensdoel schijnt zich minder te rich-
ten op eigen vervolmaking dan op de vrijheidsidealen der 'Batavieren', waartoe 
het uitbreken van de vierde Engelse Oorlog in ' 1780 en de in heel Nederland 
(ook door Bellamy in een proza-stuk) zo uitbundig begroete zege van schout-bijnacht 
Zoutman op een Engelse flottielje, 5 augustus 1781, nog bijdroegen: de 
Doggersbank lag toevallig ook nog onder de rook van Vlissingen. Wel bleek 
naderhand die geestdrift een overschatting van de nationale kracht en illustreerden 
de met goud gegalonneerde jasmanchetten à la Zoutman van -de ijdele fat in 
Nederland een bedenkelijk symptoom van luchthartig optimisme; voor Bellamy 
leidde de bezieling voor de belangen van het vaderland tot de publikatie van zijn 
eerste vaderlands gezang in het patriottische weekblad De Post van den Neder-
Rhijn op 20 november. Hij tekende met het pseudoniem Zelandus. Leider van dit 
geschrift was Pieter 't Hoen (1745-1828) uit Utrecht. Het is het begin van Bellamy's 
politieke activiteit, die zijn studententijd in Utrecht en die van velen uit 
zijn vriendenkring zal kenmerken. De septemberoproep van Joan Derck van der 
Capellen van de de Poll Aan het Volk van Nederland, een scherp pamflet, dat 
tegen de Prins was gericht en de volkssouvereiniteit verdedigde, moet als overal 
in Nederland, diepe indruk op hem hebben gemaakt. 
Op 19 maart 1782 arriveert hij dan in Utrecht voor zijn studie, die uit een particulier 
fonds wordt bekostigd. Hij betrekt er zijn achterkamer bij Teschen-
maker op de Oude Gracht, bij de Hamburgerbrug (thans nr. 198) en ziet er uit 
op de aanzienlijke tuinen der buren. Hoe geniet hij van het nieuwe leven, van 
de concerten - in het koor van de Mariakerk bij kaarslicht uit drie kronen en van 
veel vriendschap. 
Die vrienden waren vooral theologen; Jan Pieter Kleyn (1760-1805), zoon van 

292 


de rentmeester van de Prins, tevens jurist, Frans van Gogh, Willem Anthony 
Ockerse, Adriaan Uyttenhoven, Willem Carp, de latere Leidse hoogleraar Sebald 
Fulco Rau (1765-1807) die in 1795 zal worden gedwongen zijn ambt neer te 
leggen, W.A. de Ridder; maar ook enkele juristen, als Jan Hinlopen (1759-1808), 
twee jaren jonger dan Bellamy en reeds gepromoveerd in 1780, in 1782 lid van 
de vroedschap en secretaris van schepenen, ten slotte de turbulente predikantszoon 
uit Ceylon, Pieter Philip Juriaan Quint Ondaatje (1758-1818), student in 
filosofie en rechten. De hardnekkige, revolutionaire activiteit plaatste de laatste 
telkens op een voorpost, zowel in voorspoed als in tegenspoed, zodat hij nog in 
1816 werd benoemd tot lid van het Hooggerechtshof te Batavia. Het getuigt van 
Bellamy's moed juist hem in oktober als contubernaal te kiezen, al kan hij zoals 
boven reeds bleek diens geestdrift op de kamer aan de Lange Nieuwstraat nr. 18 
niet altijd waarderen. 
Bellamy werd in deze studievriendenkring alom met vreugde ontvangen, om wat 
hij in enkele publikaties reeds gepresteerd had, maar vooral om zijn gul, open, 
ongekunsteld karakter, zijn indrukwekkende voordracht van poëzie; van zijn kant 
voelde hij in velen van hen zijn meerdere in kennis, eruditie, bezonken oordeel, 
de brede vorming die hij in eigen milieu en in de korte tijd die hem was toebedeeld 
geweest, zich niet had kunnen verwerven. 
Het contact met Kleyn zocht hij zelf een maand na zijn aankomst in Utrecht. 
Hoewel deze, evenals Rau prinsgezind was, is dit nooit een beletsel geweest voor 
algehele hartelijke omgang. Kleyn was zelf dichter en Bellamy kon bij hem 
terecht voor diepergaande kennis der anacreontische stijl; beiden werden ertoe 
aangetrokken, evenals beiden motieven van godsdienst, liefde, vriendschap, vaderland, 
graag volgens de opvattingen van hun tijd, in hun poëzie een plaats 
gaven. Dank zij dit contact is Bellamy in staat geweest nog in juni 1782 zijn 
eerste dichtbundel Gezangen mijner jeugd te publiceren. Het moet een groot 
verlies voor beiden zijn geweest, dat Kleyn na zijn promotie op 28 september 
1782, Utrecht verliet voor Hooge Zwaluwe. Twee jaren later trouwde hij met Antoinette 
Ockerse, een zuster van zijn vriend uit de Utrechtse kring, ook zij een 
dichteres. 
Het gehele gezelschap was lid van de studentenvereniging Dulces ante omnia 
Musae, een letterkundig genootschap; Bellamy liet zich reeds in april van zijn 
eerste jaar als lid inschrijven. Wel was hij in december. 1780 ook tot buitengewoon 
lid van het Haagse dichtgenootschap benoemd, wat hij als een eer mocht 
beschouwen, maar hij zou zich steeds minder met wat hij gerijmel van een reeds 
tot een verleden behorend dichtgenootschap oordeelde, kunnen verenigen; ten 
slotte heeft hij in mei 1784 voor deze Haagse eer bedankt. 
Op 6 februari 1783 werd het Utrechtse vrijkorps Pro Patria et Libertate opgericht. 
Nog in de herfst daarop schreef Bellamy met ontroering over de oefeningen 
in de wapenhandel aan zijn verloofde: `Dat ging alles te boven; het beste 
regiment kon het niet beter doen. De tranen stonden in mijne ogen.' Enkele 
maanden later, januari 1784, verscheen een anoniem pamflet, getiteld Leerrede 
voor het -Volk van Nederland. Het was een oproep tot volksbewapening van Bellamy. 
De maanden die volgen spreken , nog van literaire activiteit, kritiek en 
vriendschap. Het jaar daarop was dat der beëindiging van zijn studie; tweemaal 
(op 17 maart en 16 juni) hield hij een proefpreek. Echter in het najaar voelde hij 
zich aangetast door een ondermijnende ziekte en na de terugkeer van de kerstvakantie 
uit Vlissingen, namen zijn krachten ten gevolge van een ernstige kou


293 


vatting, steeds meer af. De dood, die hij soms reeds had voorvoeld, kwam op 11 
maart 1786. Jan Hinlopen en Willem Carp waren de beide vrienden die hem op 
zijn kamer. in Utrecht tot het einde toe nabij waren. Hij werd op 17 maart be-
graven in de Nicolaaskerk te Utrecht. 

Wanneer Bellamy op 29-jarige leeftijd van verloofde en vrienden voorgoed afscheid 
moet nemen, laat hij hen achter in grote droefheid, ook de eenzame 
weduwe-in Vlissingen, altijd gerespecteerd door haar dankbare zoon, die zij door 
haar stroeve natuur moeilijk had kunnen volgen in zijn dynamische ontwikkeling. 
Wij zijn geneigd deze vooral te zien als markante figuur in de Utrechtse studentenkring, 
waar het zoemde van politiek rumoer; Bellamy's krachtige persoonlijkheid 
stuwde zeker de geestdrift voor nationaal idealisme, maar zij openbaart zich 
eveneens volop in zijn stoere strijd tegen gedwarsboomde liefde, in de onzekerheid 
over een verantwoorde theologische studie, die hij niet zelf had gekozen, in zijn 
naieve, onbegrensde openheid voor al wat op hem af kwam en waaraan hij zijn 
massieve steun wenste te geven. 
Utrecht betekende voor hem levensrijping, maar ook doodsaanvaarding; in Vlissingen 
openbaarde zich reeds zijn levenskracht, standvastig gemoed, zijn gaaf, 
betrouwbaar karakter. De Gezangen mijner jeugd getuigen ervan: ze werden 
bijna alle geconcipieerd voor hij student werd en waren reeds voor een deel verschenen 
in de Vaderlandsche Letteroefeningen of in het Taal-Dicht-en Letterkundig 
Kabinet van G. Brender a Brandis, uit de jaren 1780, 1781, 1782; men 
kan hier nog bij rekenen een aantal gedichten, die hetzelfde karakter droegen, 
maar die niet in de bundel werden opgenomen en die gedeeltelijk eveneens in de 
tijdschriften waren gepubliceerd.$ (Het is zelfs bevreemdend, dat het gedicht De 
jongelingen van najaar 1781, met het typisch studentikoos karakter, lofzang op 
vriendschap, wijn, verloofde en vaderland, ook tot de reeds gepubliceerde behoort.) 
Buynsters heeft in de zorgvuldig geannoteerde uitgave van deze bundel, uitvoerig 
aandacht besteed aan het anacreontisch karakter van deze poëzie, zowel wat 
de vorm betreft, het korte, rijmloze, meestal niet-strofisch gelede vers met 
geijkte ritmische kadansen, als de naief-geraffineerd toegepaste motieven: verheerlijking 
van liefdesflirt, waarin Cupido, gewapend met pijl 
-
en boog en de 
Gratiën thuishoren, het vrolijke drinklied, de weerbarstige lier, die niet van 
oorlog, maar van liefde wil zingen, de grijsaardliefde, de spot met de wijsgeer, 
de door bloemen bekranste kruin, de schalksheid, de dartelheid, de verrassende 
pointe aan het slot, de pastorale entourage, enz. 
Echter, zo merkt Buijnsters op, hij staat dichter bij Petrarca dan bij de pseudo-
Anakreon, die wel liefde, maar niet de geliefde, wel luchthartig liefdesspel, maar 
geen passie bezingt. Bij Petrarca kan men ook de neo-platoonse gedachte vinden, 
`volgens welke bij het kussen de ziel van de minnaar overgaat in het lichaam 
van de geliefde'. Bij deze voorkeur voor Petrarca past wat hij in augustus schrijft 
aan zijn Fransje: `Zekerlijk moet ik uw afbeelding bezitten. Gij moet uitgebeeld 
worden in 't wit; met een blaauw lint en een papier in de hand. Laten wij zijn 
als Petrarca en Laura'. 
Voor de kus-gedichten, — het zijn er een achttal —, heeft hij tevens als voorbeeld 
gehad de 16de-eeuwse Nederlandse dichter Jan Nicolai Everaerts, bekend als 
Janus Secundus (1511-1536). Hij schreef 19 Basia ter ere van zijn dartele 
Neaera, en had grote invloed op de Pléiade. 

294 


Maar de bundel frivole poëzie van Bellamy verheft de luchthartige scherts van het 
genre tot uiting van persoonlijke ernst, het wordt bijna humor, die zo typisch 
voor zijn karakter is en die hij in Sterne bewonderde.' Want de uitdrukking van 
hulde ' aan de liefde is tevens de innerlijke schreeuw om zekerheid van liefdes 

Toen hij Francina Baane in 1777 had moeten opgeven voor de-beantwoording. 
ander had hij het aldus uitgedrukt: 

`Maar schoon het noodlot mij uw Deugdsaam hart ontsegt 
Ik zal mij Eeuwiglijk aan uwe min verbinden. 
Mijn hart is al te veel aan uwen glansch gehegt. 
Dat hart dat U te veel, te roekeloos beminde.'1° 


Hoe trouw hij haar bleef, verraden enkele regels van 1779, vluchtig neergeschreven 
in een zakboekje, in traditioneel beeld van clair-obscur, wanneer hij haar 
toevallig heeft ontmoet in rouwgewaad. 

`Het Rougewaad, dat doet den Glansch 
Van Roosje, nog veel schooner blinken: — 

— Zoo Gloeid de zon aan 's Hemels transch 
Als zij door zwarte onweerswolken 
Het oog verlicht der aardsche volken; 
Mijn Roosje is ook een zon, een Gloed! 
Die mij ontfonkt door haare straalen 
Wen zij die op mij neer laat daalen.' — 
In de Gezangen mijner Jeugd heet ze Fiuis, naam uit de pastorale minnepoëzie, 
ontleend aan de Griekse mythologie, waar hij de vurig minnende Thracische 
koningsdochter aanduidde.` Gedachtig aan het standsverschil, dat voor. Fransjes 
familie een huwelijksbeletsel vormde, had Bellamy als ondertitel van zijn bundel 
een citaat uit Ovidius' Heroïdes gekozen (IV, 161) Nobilitas sub amore facet: 
adel is ondergeschikt aan de liefde. 
Hoogtepunt van deze 57 gedichten, ter wille van de achtergrond, lijkt mij het 
gedicht 'Aan Fillis', het enige dat in ruisende alexandrijnen werd geschreven, 
waarin de dichter zijn diepe vreugde op natuurlijke wijze uitdrukt, daarbij de 
`theorie' van de flirt bijna vergetend. Het begint aldus: 


Hoe bleef ik met mijn' mond aan uwe lipjes hangen, 
Toen 't lief en teder Ja u stamelend ontgleedt!' 

Aan het slot komt nog even argwanende angst haar te verliezen naar voren: 

«Maar! zoo gij ontrouw wierdt! ! — S! aaklige gedagten! 
Wijkt eeuwig uit mijn ziel! — mijn Fillis mint ook mij! 
d Trouw! 8 Deugd! d Min! verëenigt al uw kragten, 
Op dat mijn Fillis ook altoos standvastig zij ! 

Dit vers werd gepubliceerd in het Taal-Dicht-en Letterkundig Kabinet I van 
1781: het belicht ongetwijfeld het moment in Bellamy's leven, dat hij na de dood 
van Francina's verloofde, haar voor het eerst de zijne mocht noemen. 
Dat zijn anacreontische poëzie specifieke trekjes vertoont van teder gevoel en 
Feithiaanse verheven nachtbeleving, duidelijk bv. in het gedicht Aan de Maanti I$ 
behoeft niet te verwonderen voor iemand, die voor de tijdgeest open is. Hij heeft 
zich in de Utrechtse vriendenkring ook zeker aangemoedigd gevoeld voor het 
anakreontische genre, dat steeds meer in de mode kwam (Buynsters noemt een 

295 


achttal dichters die het in deze jaren beoefenen), maar Bellamy's voorliefde 
ervoor berustte op een zelfstandige ontwikkeling. 
In de voorrede op zijn laatste gedichtenbundel Gezangen (van 1785) waaruit 
boven reeds werd geciteerd, stelt hij voor zijn eigen vorming vast, dat hij tot het 
jaar 1779 zich nog had gevoegd naar de voorgeschreven retoriek van de klassicistische 
richting, maar dat hij daarna, onder de bekoring van een zeker `dichtstuk', 
waarin hij de 'losheid, waarheid, natuur' herkende zoals hij die voor zichzelf 
reeds had ontdekt, trachtte zich naar deze normen te richten. Later, in de 
Utrechtse jaren zou 'een sterkere neiging tot het sombere en ernstige' de toon 
van zijn dichtwerk bepalen. 
Het feit, dat hij zich niet meer de naam herinnert van de inspirerende schrijver 
bewijst reeds zijn verlangen naar originaliteit, dat zoals we zagen reeds zijn 
beslag kreeg in zijn gedichten van zelfexpressie. Het was zeker geen Gleim, Uz 
of Götz van Halles dichtergroep, al heeft hij die misschien toch wel eens gelezen, 
daar hij toegang had tot de rijk voorziene bibliotheek van Ds. te Water. (Hij zou 
die bekende namen hebben onthouden.) Verruiming van geest had hij nodig voor 
zijn distancie-ring van het classicisme, voor de distinctie, die men hem vroeg in 
gelegenheidsgedichten als die voor de dood van de geleerde Aegidius Petraeus, 
in leven predikant te Kapelle, van de oud-Vlissingse predikant Jac. Willemsen, 
later hoogleraar te Middelburg, voor het afscheidsgedicht van Josua van Iperen, 
de predikant uit Veere, die in juli 1778 naar Batavia vertrok (hij was een der 
vertalers van Youngs Night-Thoughts geweest). Hij had ze nodig voor zijn ver 

te Water, wiens verlichte geest de cecumene predikte tegen de-dediging van Ds. 
primitieve dreigementen van conservatieve Vlissingse elementen, die voor de 
Duinkerker ingezetenen geen katholiek kerkje wensten te bouwen en zich beriepen 
op het gezag van de Prins. 
In de zomer van 1779 maakte hij zijn eerste rijmloos gedichtje over berggesteenten 
voor zijn vriend Gabriel Manne, de jonge schilder, die door een val ongelukkig 
was geworden en voor zijn gezondheid een zomer in Spa en Aken doorbracht: 
hij had onze dichter beloofd mooi getekende bergstenen mee te brengen, waarop 
deze zich bijzonder verheugde. 
De toevallige vondst van een verloren geacht gelegenheidsgedicht uit mei 1781, 
versterkt mij in de gedachte, dat de jaren voor het vertrek naar Utrecht zijn 
typisch dichterlijk cachet reeds hebben bepaald. Het was bestemd voor het huwelijk 
van Bellamy's vriend, de apotheker Pieter Boone (geb. 1756), die op 31 mei 
Cornelia Jacoba Rochussen Jongerheld, de dochter van een Vlissingse dokter, zou 
trouwen. Het 182 alexandrijnen-tellende vers werd gedrukt bij Thomas Corbelyn, 
eveneens woonachtig in Vlissingen.l$ Het begint met een verontschuldiging 
over het onderwerp als zodanig, `die stof van groot en kleen zoo dikwerf afgezongen'. 
De dichter die nooit eerder een huwelijkszang maakte, wil thans het 
huwelijk van zijn vriend wel bezingen, temeer daar hij ervan overtuigd is, dat 
rijmloze verzen geapprecieerd worden. In een noot wordt hier zijn bron voor 
deze nieuwigheid genoemd: `Youngs Gedagten over de oorspronkelyke Zaamenstelling, 
blz. 99'.14 De dichter wil zich door de liefde laten inspireren; vaak heeft 
hij reeds in haar naam gezongen, immers de liefde, zowel als de vriendschap 
daalt op aarde neer om Nijd en Haat te verdrijven. Zij laat zich vergezellen door 
Blijdschap, Vreugde, Onschuld. Vriendschap zoekt eer de ouderdom, de liefde de 
jeugd, daar ze liever danst en kust. Echter, hoe jammer, dat soms de Baatzugt, 
die zich 'wyze Liefde' noemde is gekomen en 'rykdom, staat en pragt zyn thans 

296 


de ziel der trouw.' Toen zijn vriend dan vast besloot niet verliefd te worden, zou 
hij ondervinden, dat de ware Liefde dit niet straffeloos neemt en zij triomfeerde: 
`Straks was 't Eenstemmigheid; de lonkjes, lagchjes, kuschjes /1 Vertelden spraakeloos 
de neiging van het hart.' Er volgt een dialoog tussen de Liefde en de 
Dichter. Wanneer ten slotte de verschijning verdwijnt luidt het: 

De gulle minzaamheid lagcht in heur vriend'lyke oogen: 
Heur voorhoofd is de troon der blanke Opregtigheid. 
De zuivere wellust speeldt en darteldt op haar lippen. 


Ook dit gedicht kent ondanks de personificaties, die herinneren aan de rede 

Cupido's luchtig liefdesspel als in de Gezangen mijner Jeugd, maar-rijkersstijl, 
ook hier verraadt zich het stramien van persoonlijk doorleefd liefdesleed, waarop 
de dansende, lachende figuren worden geborduurd. Het wordt voor de goede 
verstaanders onder de bruiloftsgasten gezegd: 

Geen wangunst strooide uw pad met scherpgepunte doornen. 
Geen Laster spoog heur gift tot stuiting Uwer min. 

Bellamy weet tot wie hij spreekt, weet dat hij ook na zijn vertrek uit de stad 
waar hij opgroeide, niet vergeten zal worden. 
Een zuster van de bruid was in 1781 gehuwd met Francois van Capelle; zij zou 
de moeder worden van Johan Pieter van Capelle (1783-1829), de latere hoog 

Nederlandse Taal- en Letterkunde aan het Athenaeum te Amster--leraar in de 
dam; hij schreef in 1821 een verhandeling waarin hij de naam van Bellamy ver 

jonggestorven Duitse dichter. Hölty.'5 Wanneer men een-bindt met die van de 
moderne encyclopedie opslaat om het essentiële over. Ludwig Christoph Heinrich 
Hölty (1748-1776) te vernemen, dan luidt het judicium: 'Hij schreef niet 
veel, maar heel mooie lyrische gedichten, die innig en waar gevoeld zijn, zangerig 

dichterlijke taal verenigen en alle stemmingen van melancholie tot-heid en 
schalksheid meesterlijk weergeven. Was het misschien deze jonge theoloog uit

"6

Göttingen, lid van de Göttinger Hainbund, die ontroerend kon dwepen met 
liefde, vriendschap en het schone in de natuur, die eens Bellamy zo diep had 
getroffen Hij stierf vóór zijn gedichtenbundel werd uitgegeven, maar publi


? 17

ceerde misschien wel eerder 'een dichtstuk'. In ieder geval lopen hier twee dich 

merkwaardig parallel.-terlevens 
De Utrechtse jaren waren voor. Bellamy vol intens leven van sprankelende gedachtenuitwisseling 
met vrienden over al wat er in de broeiige lucht hing in de 
jaren na 1780. Zijn politieke activiteit wordt geillustreerd in de Vaderlandsche 
Gezangen, (1783) gepubliceerd onder de naam Zelandus; zijn kritiek, samen met 
Rau, in de Poëtische Spectator (1784). Hij bestreed Feiths sentimentaliteit en 
trachtte, samen met Rau te komen tot een nieuwe Nederlandse ballade. (Rau 
schiep Ewald en Elise, Bellamy Roosje). Samen met Ockerse schreef hij de periodiek 
verschijnende, meestal rijmloze Proeven voor den Smaak, het Verstand en 
het Hart (1784-1785); van hem alleen is de bundel Gezangen (1785). 
Echter het beste, wat hij had te geven, was reeds in de Gezangen mijner jeugd 
naar voren gekomen: de subjectieve, spontane uitdrukking van zijn gevoelig, 
nobel innerlijk. Het verdienstelijke van zijn zo populair gebleven ballade Roosje 
is dan ook, dat hier realiteit aan de beschrijving ten grondslag ligt: het is een 
tragisch gebeuren met de Vlissingse zee als decor. 
Terecht hebben Prof. Smit en Dr. Buynsters in Bellamy's gedichten over de dood, 

297 


behalve het besef van een onontkoombare realiteit, de melancholie en „ de aandoenlijkheid 
van de contemporaine gevoelsmens onderkend, die behoefte had aan 
de omgang met de doodsgedachte, zoals Feith, Van Alphen, Wolff en Deken 
en Elizabeth Post. Niet de pessimistische Young-stemming, maar het verlangen 
naar onvergankelijk leven met allen die hem op aarde lief waren prevaleert daarin. 
De schrille, macabere tegenstelling, een facet van humor uit sommige gedichten 
van Bellamy, evenals de nadrukkelijke daad zijn vrienden enkele onbetaalde kwitanties 
na te laten, maakt hem tot de romanticus, die met licht en donker speelt. 
Het contrasterend element kan echter worden verzacht en verstild, zoals in het 
gedicht van januari 1785, waar het dichterlijk beeld nog eens wordt gestoffeerd 
door een (Vlissings) zeetafreel. 

DE DOOD 

Gelijk een man, die van verlangen gloeit, 
om bij zijn' vriend te zijn, 
Die op het land, aan de and're zij des meirs, 
zijn stille woonplaats heeft; 
Op 't zien der zee, die hevig bruischt en woedt, 
Een koude sidd'ring voelt; 
Zijn angstig oog ziet starend op het schip, 
dat sling'rend rijst en daalt; 
De stormwind giert en snort door 't hooge tuig 
en beukt het dond'rend zeil; 
De stuurman wenkt — de man verwint zijn schrik, 
Hij denkt aan zijnen vriend, 
En stapt gerust in 't worstelende schip, 
En steekt naar d'and're zij ! 

Zoo zal ik ook, wanneer de koude hand 
des doods, mijn' boezem drukt, 
Een ligten schrik gevoelen in mijn ziel; 
doch, die verdwijnen zal 
Zoo dra ik denk aan mijn onsterflijkheid, 
En jezus onzen vriend. 

In 1822 schreven Ockerse en zijn zuster een Gedenkzuil op het graf van Jacobus 
Bellamy, waarin ook werd afgedrukt J.H. van der Palm's Mijne herinneringen 
aan J. Bellamy. 
Op 17 oktober. 1837 stierf de eenzaam achtergebleven Francina Baane te Goes, 
ongehuwd. Het was een waardig antwoord op de eens zo nerveuze vrees voor 
ontrouw van een vriend, die 'onsterfelijk' veel van haar had gehouden. 


AANTEKENINGEN 

De hier volgende bibliografie is ontleend aan de uitgave van DR. BUIJNSTERS, Gezangen mijner 
jeugd. 
Het standaardwerk over Bellamy is J.A. NIJLAND, Leven en werken van Jacobus Bellamy. 
Leiden, 1917, 2 delen, verder naar volgorde van verschijning. 


W.A. OCKERSE en A. KLEYN geb. Ockerse, Gedenkzuil op het graf van Jacobus Bellamy, Haarlem, 
1822. 
298 


J. DYSERINCK, Ter nagedachtenis van Jacobus Bellamy, Middelburg, 1881. 
CD. BUSKEN HUET, `Bellamy', en `De School van Bellamy', in Litterarische Fantasiën en kritieken, 
XXN, Haarlem, z.j. (1887). 
J.P. HASEBROEK, Een dichter-album van vóór honderd jaren. De gedachtenis aan Bellamy en 
zijne kunstvrienden nog eens vernieuwd. Z.j. (1890); bevat inscripties uit de 'vriendenrol' van 
J.P. Kleyn met geschreven portretten van de voornaamste auteurs. 
J. ALEIDA NIJLAND, `Jacobus Bellamy als criticus' in De Gids, 65, IV (1901), p. 452-482. 
J. HOEKSMA, Jacobus Bellamy, Amsterdam, 1903. 
ALBERT VERWEY, `Het talent van Bellamy' in De Beweging, jrg. 1918; herdr. in Proza V (1922), 
p. 7-14. 
S. KALFF, 'Francina Baane, de beminde van Jacobus Bellamy' in Leven en Werken, 14 (1929), 
p. 668-675. 
H.A. HÖWELER, 'Uit de geschiedenis van het Haagsche Dichtgenootschap 'Kunstliefde spaart 
geen vlijt", in Ts. 56 (1937), p. 97-184; speciaal 176 vv. met enkele niet aan Nijland bekende 
brieven van Bellamy. 
J.H. KERNKAMP, `Van Dichtkunst bij een Zeeuwse bakkersoven' (uit Bellamy's' jeugdjaren), 
in Bundel Opstellen van oud-leerlingen aangeboden aan Prof. Dr. C.G.N. de Vooys, Groningen, 
194Ö, p. 235-244; bespreekt de niet aan Nijland bekende Kleeuwensbundel, K.B., nr. 45. 
C.C. VAN DE GRAFT, 'Dichterswoningen te Utrecht VI, Jabocus Bellamy', in Maandblad van 
`Oud-Utrecht', 20 (1947), p. 1-3; 27. 
J. HAANTJES, `Dichters van de vrijheid', in N.Tg. 45 (1952), p. 279-290; handelt over Onno 
Zwier van Haren en J. Bellamy. 
W. DIEMER, 'Nalezend over Jacobus Bellamy', in N.Tg. 51 (48) (1955), p. 310-318. 
W.A.P. SMIT, `De literaire gestalte van Bellamy' in N.Tg. 51 (1958), p. 1-10. 
W. DIEMER, `Psychologie van Bellamy' 'in Dagwerk 1948-1958, Groningen, 1958, p. 328-362. 
Tj. W.R. DE HAAN, 'Liederen van Jacobus Bellamy', in Neerlands Volksleven 13 (1963), p. 
157-183 
A. VAN HEILZEN, Utrecht in Patriottentijd, Zaltbommel 1966, passim. 
1 A. VAN HULZEN, blz. 174, naar VAN VLOTEN, Uit Bellamy's nagelaten brieven en papieren, 
Middelburg, 1878, blz. 86 en 151. 
2 Artikel PROF. SMIT. 


3 Artikel DR. J.H. KERNKAMP. 
4 Jona Willem te Water (1740-1822), was predikant te Haamstede, Veere en Vlissingen; 
aanvaardde in 1780 het professoraat in de wijsbegeerte en de geschiedenis aan de doorluchtige 
School te Middelburg. In 1785 werd hij hoogleraar in de kerkgeschiedenis en de exegese 
van het Nieuwe Testament (tot 1810) te Leiden. Hij was bovendien historieschrijver van de 
Staten van Zeeland en voorzitter van de Mij der Nederlandse Letterkunde van 1793-1822. 
Voor eigen studie was hij door anderen geholpen en wenste dit dus ook voor Bellamy te 
doen. Hij ontdekte diens aanleg voor het dichterschap op 3 juli 1777 dank zij een achteloos 
achtergelaten rijmende dankbetuiging van B. voor catechisatielessen. 
5 NYLAND, a.w., XXXIX vlg. 
6 Zie2. 
7 VICTOR E. VAN VRIESLAND, Spiegel van de Nederlandse Poëzie door alle eeuwen, Amsterdam, 
Meulenhoff, 1955, blz. 469 vlg. 
8 DR. P.J. BUIJNSTERS, Gezangen mijner Jeugd, Pantheon-uitgave, nr. 177, Thieme, Zutphen, 
z.j., blz. 79. 
9 LAWRENCE STERNE (1713-1768), predikant; schreef van 1760-1767 zijn Tristram Shandy 
(9 delen) en in 1767 A sentimental Journey. 
10 NYLAND, a.w., L, blz. 20. 
11 z. a.w. onder 8, blz. 1, noot 1, ook voor de verklaring van het motto. Bellamy noemde 
haar voor het eerst zo in het gedicht van 1779, getiteld De Dichter aan de Liefde. 
12 A.w. onder 8, nr. 40. 
13 Dit gedicht is in het bezit van de heer C.M. van Doorn te Enschede. Dyserinck, a.w., 

299 


blz. 53 vermeldt dit bruiloftsvers als verloren gegaan. (Geciteerd bij Ntn, a.w., I, blz. 133). 
Zij spreekt in dit verband van een brief van Ds. Gerardus Kuipers te Vlissingen, van 1783, 
waarin deze Bellamy aanmoedigt een tweede bruiloftsgedicht te maken voor Abraham Boone, 
de broer van Pieter, maar dan liefst rijmend en ernstig.) 
14 De hier door Bellamy aangehaalde Nederlandse vertaling van Youngs Conjectures on 
original composition (1759) is, naar ik meen onbekend. 
NYLAND, a.w., II, aant. 65 noteert, dat Lublink de jonge en Ds. van Iperen beiden de 
Night-Thoughts hebben vertaald, de eerste in 1766, de tweede in 1767 en ook beiden spreken 
over de Conjectures, de eerste in zijn Voorrede (blz. 23) als Gissingen over de vernuftige 
Schriften van eigen vinding, de tweede (blz. 323) als Gissingen over de eigen vindingen. 
De Vaderlandsche Letteroefeningen van 1783, II, nr. 6, blz. 251, wijden enkele bladzijden aan 
de Gedachten over het oorspronglyk Schryven, waarbij in de korte inleiding erboven sprake 
is van Gissingen over 't oorspronglyk schryven. Dit artikel is niet ondertekend. Blijkens dit 
bruiloftsgedicht kende B. dit werk dus eerder. 
15 NAND, a.w., aant. 21. 
16 Encyclopedie Oosthoek, deel 7, 244 (1968). 
17 Encyclopedie Winkler Prins 6, IX, 376, 1935. 


MR. HIERONYMUS VAN ALPHEN 
8.8.1746 - 2.4.1803 

Hieronymus van Alphen is een 18de-eeuwse tachtiger. Daarom kon zijn 
twintigste-eeuwse biograaf, C.J. Kelk, hem ter ere van de tweehonderdste herdenking 
van zijn geboortedag in 1946 bij de Maatschappij der Nederlandsche 
Letterkunde introduceren . als een voorloper van Van Deyssel; evenals deze is 
van Alphen teleurgesteld over het eigentijdse peil der literatuur, die hij hoog 
wenst op te stoten in de vaart der volkeren.' `Met een glimlachje van superioriteit' 
over het twee eeuwen lange succes van zijn `Kleine Gedigten voor kinderen, 
waarvan vertalingen verschenen in het Frans, Duits, Engels, Fries en Maleis, hebben 
we voorbijgezien aan de beeldende taal, die zelfs voor het kind interessante 
realiteit bleek, en de moraal van 'deugd, naarstigheid, vaderlandsliefde en geduld 
in den omgang met den evennaaste' verouderd gekwalificeerd zonder daarin te 
willen of te kunnen zien, dat voor Van Alphen en zijn tijdgenoten `daarin alle 
eischen lagen opgesloten, die een vader aan zijn kinderen mocht stellen, omdat 
het dezelfde waren, die God stelde aan den mensch.' 
Maar het kind `sprong' van vreugde voor deze . lectuur, die, nog váórdat het flora 
en fauna bestudeerde, ontdekte uit eigen beleving, hoe prachtig pruimen als 
eieren aan de boom kunnen hangen en de perzik, die vader je toereikte. `naar 
meer smaakt', hoe de sprong van de kat op de rat een moment van intense 
spanning betekent, en hoe de kwispelende hond eenzelfde verlangen naar lekkers 
openbaart als hij zelf kent. 
Elke kritiek op de moraal voor kinderen, die grote mensen in miniatuur zijn, 
besterft ons op de lippen, als we het antwoord vernemen van de kinderen Mietje, 
Pietje, Dorisje en Keesje, bij wie de 'oude goede baker' Saartje op visite komt en 
die de bengels vraagt `welk jaargetijde nu eigenlijk het mooiste is: Mietje denkt 
aan het `vlegten' van 'tuiltjes' bloemen, en 

Dan ziet men duizend vogels 
Op groene takjes zingen. 

Al 


Pietje kiest de winter: hij is dol op `verhalen', waarbij het genot wordt verhoogd 
door `het drinken van chocolade bij hele dikke wafels'. Keesje prefereert de 
zomer, met de kermis en het extra genot 'dan hoef ik niet te leren', Dorisje het 
najaar met 'abrikozen, pruimen, morellen, perziken en peeren'. 
Deze originele plastische taalformulering was `een nieuwe lente en een nieuw 
geluid', die Van Alphen propageerde in verschillende literaire beschouwingen, 
die hieronder ter sprake zullen komen. Het zijn politieke en religieuze oorzaken 
geweest, die hem vrij spoedig een plaats terzijde onder de vertegenwoordigers 
van de contemporaine literatuur gaven, al bewijst zijn contact met Van Goens, 
met veelzijdig georiënteerde vrienden uit de Utrechtse studentenwereld dat hijzelf 
het isolement in een 'ivoren toren' niet had gezocht. Zij hebben er tevens toe 
geleid, dat zijn persoonlijkheid als dichter enigszins anders uitgroeide dan men 
verwachten zou na de verdediging van de verstrekkende principes uit zijn Digt


kundige Verhandelingen (1782). 

`Van Alphen is het voorbeeld van de mogelijkheid, zowel Humanist als Oranjeklant 
te zijn en is een waarschuwing voor het verkeerde denkbeeld de voorstanders 
der. Verlichting uitsluitend onder de Patriotten te zoeken.'a 
Zowel de tekening `van deugd en ondeugd in, de verhouding wit-zwart (die) de 
jeugdige lezertjes werd aangeprezen' in de bovengenoemde kinderversjes, als ook 
`het gedichtje over den Klepperman, dat de verlichte jeugd tegen het boemanbijgeloof 
in bescherming neemt, is een onbewust stukje 18de-eeuwse verlichting.' 
Het scrupuleus-piëtistisch gewetensonderzoek, dat gelijke tred houdt met de 
belangstelling voor natuuronderzoek en deistische natuurbeleving is daarvan een 
tweede aspect. 

Van Alphen werd geboren te Gouda op 8 augustus 1746. Hij sproot uit een aanzienlijke 
familie vertegenwoordigd in 17de-eeuwse regentenkringen te Leiden en 
in handelskringen te Hanau (Hessen). De Duitse handelaars in zijde en textiel 
voegden de naam Simons aan die van Van Alphen toe. Hieronymus Simons van 
Alphen (1665-1742), grootvader van onze dichter, had in 1679 Hanau verlaten 
om theologie te gaan studeren in Utrecht. Hij bracht het na een predikantschap 
in een drietal plaatsen in ons land (het laatst in Amsterdam) tot hoogleraar in 
de theologie in Utrecht (1714-1737). Zijn vader (1710-1750) jurist, aanvankelijk 
advocaat te Utrecht, daarna lid van de vroedschapsraad te Gouda, droeg de naam 
Johan. Hij stierf, toen Hiëronymus drie jaar oud was. Zijn moeder, Wilhelmina 
Lucia van Alphen (een volle nicht van zijn vader), verhuisde weldra naar Utrecht, 
waar zij in 1759 hertrouwde. Als zestienjarige jongeman werd hij te Utrecht ingeschreven 
als student in de rechten, maar hij interesseerde zich ook voor theologie 
en letteren. Hij sloot in deze jaren vriendschap met Pieter Leonard van de 
Kasteele, met Jan Both Hendriksen (1744-1817) en Pieter. Nicolaas Arntzenius 
(1745-1799); zij waren allen lid van het Utrechtse literaire studentengezelschap 
Dulces Ante Omnia Musae. 

Van Alphens belangstelling ging in deze jaren bij voorkeur uit naar lichte, galante 
poëzie en het minnedicht. 
Op 6 juli 1767 vertrok hij voor een jaar. naar Leiden, mede om te kunnen omgaan 
met Laurens van Santen (1746-1798), de begaafde Amsterdamse classicus, die 
neo-latijnse poëzie schreef. Het vertrek uit Utrecht viel samen met een tot hem 
en Van de Kasteele gerichte brief van Both Hendriksen, die zich juist begon te 
herstellen van een ernstige ziekte. De confrontatie met de dood betekende voor 

301 


deze briefschrijver het begin van een nieuw leven in dienst van Christus. Zijn 
boodschap, tot de intieme vrienden gericht, was een dringende aansporing tot 
navolging. Deze kwamen onder de indruk van de ernst van dit besluit, moesten 
toegeven, dat ook hun luchthartige mentaliteit in schrille tegenstelling was met 
een Gode toegewijd leven en ze werden bekeerd tot het gezichtspunt van Both 
Hendriksen. De losse toon van Van Santen paste niet bij deze piëtistische overtuiging. 
Voor Van Alphen was deze geesteswending het begin van een sombere 
kijk op eigen innerlijk, omdat hij met een halve overgave van zijn talenten aan 
God niet tevreden kon zijn en de kunst als persoonlijke ambitie hem zondig voorkwam. 
Een ander belangrijk feit uit de Utrechtse studentenjaren zou richtinggevend 
voor de toekomst zijn: als twintigjarig student genoot hij de eer in 1766, het 
jaar. dat Prins Willem V als erfstadhouder werd ingehaald, deel uit te maken 
van de Commissie van Ontvangst, waardoor een band met het Oranjehuis werd 
gelegd voor het leven. In 1768, na een promotie over Romeins recht, werd hij 
advokaat aan het Provinciaal Hof te Utrecht, waar hij twaalf jaren later aangesteld 
zou worden tot Procureur-Generaal. 
1772 was het jaar van zijn huwelijk met Johanna Maria van Goens, de 22-jarige 
zuster van Rijklof Michaël van Goens. Het familiecontact kon niet anders dan 
bevruchtend werken op de vernieuwingspogingen in de literatuur (waarvan 
Van Goens de primeur bleef behouden) en op beider mystieke geloofsinslag, 
hoewel de verhouding tussen hem en zijn zwager aanvankelijk nauwelijks intiem 
te noemen was. 
Op 13 augustus 1775 moest hij zijn lieve vrouw reeds weer verliezen. Zijn klacht 
Bij het graf van Johanna Maria van Goens bevat ontroerende regels van oprechte 
eenvoud in zijn groot verdriet: 

Bedwelmende eenzaamheid, voorhenen mij zo waard! 
Waarom treft éne pijl niet beide de egtgenooten? 
Werwaard ik ga, of zie, ik vind mijn Jansje niet; 
En egter alles schijnt van haar tot mij te spreken: 
Gezegend huwelijk! gij hebt in onze ziel 
Het fijnst gevoel gewrocht van de allerteerste liefde. 
Wij hebben menigwerf uw zwakheid saam gedragen. 
Maar 'k minde u meer dan ooit, toen God u van mij nam; 
En ach! dat liefdevuur slaat meer en meer aan 't branden; 
't Geen toen een vonksken was, is nu een felle vlam; 
'k Gevoel na uwen dood de kragt eerst onzer banden. 
Nu misse ik u; Ik! U! en moet in deez woestijn, 
Van reis-en lotgenoot verstoken, eenzaam zwerven: 
En is 't mij onbekend, hoe lang mijn tocht zal zijn, 
Dit weete ik, dat ik hier nu altoos U zal derven. 


En voordat hij kracht zoekt in een karakteristiek christelijk eschatologisch 
visioen, vooral aanvaard in piëtistisch-sentimentele kringen, waartoe ook de gestorvene 
behoorde, nog deze regels: 

En schoon ik uwe hulp, uw troost, uw liefde mis, 
Uw teder hart blijft nog hetzelfde voor mij voelen: 
Waar tedre huwelijksmin opregte vriendschap is, 
Zou daar de zaligheid de liefde doen verkoelen? 

302 


Van Alphen zou nu vader en moeder tegelijk moeten zijn voor drie zoontjes, het 
laatste net geboren voor de dood van de moeder: Johan Thomas Willem (17731799), 
Daniël Francois (1774-1840) en Hiëronymus (1775-1794) (waarvan alleen 
de middelste de vader zou overleven). 

$ 

Al de tederheid van de rouw voor zijn gestorven geliefde legde hij neer in de 
kleine ge-dichten voor kinderen, opgedragen aan de beide oudsten, voor wie de 
vader de beste vriend hoopte te zijn in zijn zorgvuldige opvoeding. 
Op 8 mei 1781 ging Van Alphen een tweede huwelijk aan met Jonkvrouwe Catharina 
Geertruida van Valkenburg, ter ere van wie hij een tiental Gedigten voor 
Elize schreef, die als eerste verschenen in de bundel Mengelingen in proza en 
Poezij van 1783. Uit dit huwelijk kreeg hij nog een zoon en een dochter. In deze 
tijd verscherpte zich de tegenstelling tussen Patriotten en Prinsgezinden. 
In 1779, bij de herdenking van de Unie van Utrecht, droeg hij zijn Nederlandsche 
Gezangen aan Prins Willem V op. Het zijn gedichten over de roemrijke strijd 
der Nederlanders tegen Spanje, waaronder de kernachtige regels De Dood van 
Prins Willem den Eersten: 

Daar ligt de hoop van Staat! wie stuit nu Spanjes woeden? 
De handen hangen slap: de held is bleek van schrik! 
Wie leeft er die na hem ons Neêrland kan behoeden? 
Zo sprak het weerloos volk; maar Neêrlands God zei: ...ik! 


Toen hij in 1787 na de binnenlandse troebelen als Procureur-Generaal een einde 
wilde maken aan de vervolgingen der Patriotten, omdat hij meende, dat het in 
het belang was van de Stadhouder verdraagzaamheid te betrachten, had hij daarmee 
geen succes. Hij vroeg daarop zijn ontslag. 
Nadien werd hij benoemd tot Raad-pensionaris van de stad Leiden, welke eervolle 
betrekking hij in 1793 nog gaarne verwisselde voor die van Thesauriergeneraal 
der Unie (nl. van de Verenigde Nederlanden) . 
Echter na de omwenteling van 1795 die hem tot ontslag noopte, wenste hij geen 
staatsambt meer te bekleden. Hij trok zich des zomers het liefst terug op zijn 
buiten Oostbroek, aan de Loosduinse weg, niet ver van Den Haag gelegen. 
In de troebele jaren, vertroebelde ook zijn verhouding met Van de Kasteele; in 
1787 werd de breuk definitief. Jaren later moest hij nog pareren op een aanval 
van Van Hemert. Ook door de dood van zijn twee zoons vereenzaamde zijn 
leven. Hij zelf stierf op 2 april 1803 aan een beroerte. 

Als 25-jarige had Van Alphen samen met Van de Kasteele Proeve; van Stichtelijke 
Mengelpoëzij uitgegeven, waarbij Van Alphen met een S., van de Kasteele met 
een M. in de titel aanduidde, wie de maker van een vers was. Het is metrische 
poëzie in strofen geschreven. Hoewel beiden vooraanstaande figuren betekenden 
in de studentenmaatschappij, die vernieuwing voorstond, waren ze niet in staat 
zich lyrisch te uiten. Ze wilden hun hart laten spreken, dat vervuld van vroomheid 
was, maar de woorden waren te alledaags voor verheven begrippen. Een 
twaalftal liederen werden ontleend aan Gellert: `in dezelfde voetmaat als de 
oorspronkelijke en dus kon ook tot dezelve de muzyk van Bach gebruikt worden'. 
In de daarop volgende bundel zit reeds meer verbeelding, meer beeldspraak en 
realiteit, ook meer natuurgevoel, dat dan tevens religieus gevoel is. Daartoe 
behoort het bekende gedicht De Zee (van Van de Kasteele). 
Echter de werkelijke dichter Van Alphen leren we kennen in zijn Minnedichten 

303 


voor Elize, in zijn Dagboek van E.C.W. (Een Christen Wijsgeer) en in de Cantates, 
het nieuwe genre, dat hij hier bedoelde te introduceren, naar het voorbeeld 
van Händel, Ramler en Jean Baptiste Rousseau." 
Patriottisme (in De Doggersbank) en deistisch gevoel van Gods grootheid in de 
natuur geven hier een lyrische stemming weer, die door een sublieme weergave 
van de stilte aan Poot herinnert. De cantate, die uit Italië afkomstig is sedert 
het begin van de 17de-eeuw, bestaat uit aria's, duetten, terzetten, recitatieven en 
koren. 
`De muziek bij Van Alphens De Starrenhemel werd geschreven door de Utrechtse 
organist Frederik Nieuwenhuysen (1758-1841).' 
Hier volgt het bekende recitatief van de nacht: 

Daar rijst het tintlend starrenheir! 
En de aarde zwijgt verbaast. 
't Gestarnte spiegelt zig in 't meir, 


Waarop geen windje blaast. 
't Is alles hemel wat men ziet; 
Zelfs bergen vlugten heen. 
't Verdorde blaadje schuifelt niet; 
't Gestarnte spreekt alleen. 

De stilte van de nacht en die van de vroege morgen spreken het meest tot des 
dichters vroom gemoed. Hoe treffend zijn de beelden waarmee het lange gedicht 
Morgengedachten begint, dat hij in 1796 publiceerde in zijn Kleine Bydragen tot 
Bevordering van Wetenschap en Deugd: 

De morgen roept; het liggend vee rijst op; 
En voelt met nieuwe kragt verjongde vreugd. 
Het woest gediert, verzadigd door den roof, 
Verneemt de stem des daags van ver; verschrikt; 
En vlugt. voor 't licht bevreesd, zijn holen in. 
't Angstvallig lam, nu moedig, blaat en springt. 
Al zoekend, om den stijven uier heen. 


Met eenzelfde gespannen aaneenrijging van korte, onderbroken zinsverbanden, 
wordt dan even verder het vergaan der wereld voor ogen gebracht, gekoppeld 
aan beelden van licht en duisternis: 

`o Eeuwig God! voor wien de hemel beeft, 
En 't hemelheir gedienstig nederknielt; 
Gij spreekt; en zonnenstelsels lopen voort. 
Gij wenkt -ze zijn niet meer! - o zon! 
Een opslag van dat oog - en gij verdwijnt, 
Gelijk een droppel, die in damp vervliegt. 
Vernietigd? neen! het schepsel telt zijn werk 
Te dikwijls angstig op; en 't slot is: NIETS; 
De schepper nooit — Hij werkt voor de eeuwigheid; 
En wat er ooit verander', niets vergaat. 
Verblijd u dan, o zon! schoon ge ons begeeft, 
Een ander oord, dat op uw toekomst wagt, 
Verheugt zig dan misschien in uwen glans, 
't Is u genoeg, aan God ten dienst te staan; 
Gij laat aan Hem, 't HOELANG, 't WANNEER, en 't WAAR. 


304 


Maar ach! hoe droevig zal onze aardbol staan? 
De maan in 't zwart; de starren! ...ach! ik dwaal: 
Die met Jehovah wandelt, leeft in 't licht, 
Schoon 't eeuwig nacht aan onzen hemel werd. 
En, blij vooruitzigt! 'k zie een and're zon, 
Die vrolijk opgaat aan de kim der eeuwigheid. 
Maar ach! wie leeft er dan, als Zij verschijnt? 
De reden zwijgt — een dikke duisternis 
Bedekt den afgrond van 't beperkt verstand, 
Dat, onbestraald, geen godsgeheimen ziet. 
Wie ligt dien sluier op? — Ik hoor de stem, 
Die 't godlijk antwoord geeft, en dondrend zegt: 
`Al 't menschdom zal, verrezen uit het graf, 
Dan staan in 't middaglicht der eeuwigheid.' 


Van Alphen heeft tot het laatste toe zijn trouw aan geloof en kerk vastgehouden, 
ook in de voor hem en zijn gezin zeer pijnlijke jaren van de laatste decade der 
18de-eeuw. De middelste zoon uit het eerste huwelijk, Daniël Francois, was in 
1791 na een avontuurlijke escapade uit het ouderlijk milieu, als marine-cadet 
naar Oost-Indië vertrokken. (Hij zou weinig van zich laten horen en zijn vader 
zou hem nooit terugzien) . 
De jongste, Hieronymus, stierf in 1794 aan de tering. In 1796 volgde de dood 
van Van Alphens stiefvader Boddens. 
De oudste zoon, Jan, briljant jurist, (hij was op negentienjarige leeftijd tot mees 

rechten gepromoveerd in 1792) trouwde in 1797 de sympathieke acht--ter in de 
tienjarige Agatha Pauw. Op 25 juni 1798 werd een kleinzoon geboren, naar de 
dichter genoemd; het kind zou echter 10 april 1799 reeds sterven; de vader van 
het kind stierf enige maanden later (in juli) van dat jaar en 12 juni 1800 ook de 
jonge moeder. 
Van Alphen schreef die dag in zijn geheim dagboek: 'Dit gehele huisgezin, hetgeen 
ik over 3 jaren met genoegen en dankbaarheid zag oprigten en daartoe behulpsaam 
was, is voor mijne voeten weggezonken. (...) 
De Heere woont in de donkerheid. Egter zijn er stralen van licht. Ook van deze 
gestorvene heb ik hoope, dat zij behouden is. (...) Zij verliest aan deze waereld 
niets, daar zij in dezelve alles wat haar dierbaar was verloren had.' 
Tot de stralen van licht moet hij de troost van beide kinderen uit het tweede 
huwelijk gerekend hebben: de zoon, Mattheus Willem (1786-1807) was geboren, 
nadat de ouders tot tweemaal toe de teleurstelling hadden gekend van een doodgeboren 
kind. In 1797 zag het meisje, Wilhelmina, Christina, Paulina, het leven. 
(ZO* zou samen met haar moeder in 1807 het einde vinden bij de ramp met het 
kruitschip te Leiden) . 
In deze droeve -jaren van rouw, schreef Van Alphen enkele wijsgerig -religieuze 
geschriften, tal van verhandelingen en eveneens een bundeltje gedichten Ter gedachtenis. 
Nog in 1801 en 1802 publiceerde hij een Proeve van Liederen in Gezangen voor 
den openbaaren Godsdienst, maar toen in zijn sterfjaar de kerkelijke beslissing 
hierover moest vallen, werd een groot deel van deze zangen afgekeurd om het 
subjectief karakter dat erin werd veroordeeld. 
Ook verschenen geschriften van zijn hand, die een godsdienstig onderwerp behandelen; 
zij raken niet direct onze literatuur; wel daarentegen zijn esthetische 
verhandelingen. 

305 


Van 1778-1780 had hij uit het Duits van F.J. Riedel diens Theorie der schönen 
Künste und Wissenschaften (Jena 1767, Wien 1774) vertaald, `en met bijvoegseien, 
aanteekeningen, en eene inleiding vermeerderd'. Hij is erdoor getroffen, 
dat men in Duitsland een nieuwe dichtkunst beleeft en hij heeft de moed de 
Nederlandse literatuur, Hooft, Vondel, Poot incluis, mèt de tijdgenoten op de 
helling te brengen, om er, waar hij dat nodig oordeelt, zijn afkeurende mening 
over te zeggen. Zijn denksfeer is in dit opzicht klassicistisch: hij meent, dat een 
wijsgerige theorie nodig is om de dichtkunst te verheffen. Wel richt hij zich 
tegen het verstandelijke in de kunst: men moet een kunstwerk ondergaan, niet 
begrijpen. Hij bewondert Young, Klopstock, Richardson, maar verwerpt (voor een 
deel althans) Shakespeare. 
Veel rijper is zijn in 1782 verschenen DigtkI ndige Verhandelingen.' Daarin ver 

hij de Nederlandse taal als niets minder dan andere talen, en zeer geschikt-dedigt 
voor de dichtkunst. 'Zij is zagt, vloeiend, deftig, edel, rijk, kragtig, duidelijk, zinnelijk' 
(blz. VII). Met dit laatste bedoelt hij 'beeldrijk'. Hij meent dat de poëzie 
`beeldiger' moet worden, `en dat men er meer harmonie en melodie inbrenge'. 
Eigenlijk wil hij daarmee zeggen, dat vorm en inhoud van de taal met elkaar in 
overeenstemming moeten zijn. In de grond der zaak vraagt hij naar een treffend 
beeld voor de zinsinhoud, het `stil-leven', dat bezieling en kracht moet schenken 
aan de gedachte. Hij raadt de dichters aan uit eigen taalgebruik te letten op 
oude spreekwoorden en zegswijzen, `die louter zinnelijke voorwerpen voorstelden' 
waarop hij trouwens reeds eerder had gewezen in een verhandeling Over het 
aangeborene in de poëzij. 

Laat de dichter als het ware een woordenboek van poëtische taal in zijn hoofd 
bezitten: zo zal de droge, prozaische dichtkunst verdwijnen. Misschien is het 
slechts enkelen gegeven werkelijk dichter te zijn: men leze er de Duitser Sulzer 

(1720-1779), schrijver van Allgemeine Theorie der schöne Künste und Wissenschaften 
(1771-1774) en de Fransman Marmontel (1723-1799), schrijver. van 
Poétique franpise(1763) op na. Kan men het Voltaire niet nazeggen: `On trouvera 
mille genies, qui sauront arranger un ouvrage et le versifier d'une manière 
commune; mais le traiter en vrais poètes, eest un talent, qui est donné a trois 
ou quatre hommes sur la terre.' 
Welnu, al wat er aan beeldrijke literatuur op de wereld bestaat: de Bijbel, wat 
Noorse dichters nalieten, Ossian, Young, kan in het Nederlands vertaald worden, 
en wanneer een genie zich hiertoe zet, is het zelfs mogelijk het oorspronkelijk 
nog te verrijken. 
Ook 'harmonie' en `melodie' behoren tot de schoonheid der poëzie. De onomatopee 
is in staat bij te dragen tot weergave van de gevoelswaarde der taal: zo 
gaf Antonides in zijn Ystroom het gezoem der bijen klanknabootsend weer: 

`— gelijk bij zomerdaegen 
Een biezwarm op de hei wort heen en weer gedraegen, 
En mort en dommelt met een mommelend gedruis.' 


De ware dichter weet, dat openheid voor - de natuur, aan het eigen karakter der 
dingen een uitdrukkingsvorm kan ontlokken. `Elke hartstocht heeft haren toon: 
elke beweging der ziele hare snelheid of traagheid.' 
Bij deze harmonie der taal, waarbij dus de vorm beantwoordt aan de gevoelsinhoud, 
hoort de melodie van het ware ritme, de prosodie die beantwoordt aan 
een natuurlijk metrum dat `bevalligheid' schenkt. 


306 


Ten slotte komt de kwestie der rijmloze verzen aan de orde; de schrijver weet, dat 
er bestrijders van dit principe zijn, o.a. Cornelis van Engelen en P. Huizinga 
Bakker.' Ook het buitenland kent voor-en tegenstanders. 'Maar als men daarentegen 
wederom den 80 jarigen Young hoort zeggen: `Blanke verzen, herroepen 
en opnieuw verheven tot de ware taal der Goden, die nimmer op rijm donderden, 
of toelieten dat hunne Homerus op rijm donderde', dan geeft dit toch te den-
ken.' 
De Fransen, behalve Fénelon, blijven inderdaad trouw aan de traditie van het rijm, 
maar er zijn er, waaronder Voltaire, die de Engelsen om de vrije uitdrukkingswijze 
benijden. Hoe het rijm dikwijls de vrije loop der gedachten belet wordt o.a. 
geillustreerd door een gedicht van Van Alphens vriend, J.P. Kleyn: 

Gelijk twee Eng'len, als broeders, 

Op het zelfde tijdstip geschapen, 

En bij des waerelds geboorte, 

Van God tot vrienden bestemd, 

Bij hunne reis van den hemel 

Elkander weenend verlaten; 

Zo lang op de waereld, 

Verwijderd, rondom zwerven, 

Dan met een treurig verlangen, 

Onverwagt, zich wedervinden -

Elkander dankbaar omhelzen, 

En zo weêr hemelwaard stijgen -

Ook zo verlaten en eenzaam 

Zogt mijn kloppend hart zijne broeders; 

Tot dat het uur der ontmoeting 

Ons sympathetisch verbondt. 


Van Alphen acht een dergelijk vers te snelvoetig om rijm te kunnen verdragen; 
veronderstel dat men dit wel deed rijmen, dan zou `het spreukachtige' de overhand 
krijgen en `het sentimentele' verminderen. De in het rijm opgesloten her-
haling voegt denkbeelden bijeen, die misschien een contrast zouden moeten vor 

Daarom is het rijm in vele gevallen uit den boze, met name in het drama-men. 
en in de, altijd verheven, ode. Men kan het behouden `in alle digtstukken, in 
welke de laagste digterlijke stijl gebruikt wordt'; in het 'koddige, schertsende, 
lugtige en vrolijke' of in monotone, sombere pathetische tragedies waar het zelfs 
wel aanbevelenswaardig kan zijn. 
De beeldspraak der Hebreeuwen is zeer instructief voor een dichter: in de Bijbel 
`vindt men het oorspronkelijke en stoute met het natuurlijke, het sierlijke met 
het eenvoudige, het fijne met het edele, zodanig verenigd, dat men telkens, wanneer 
men deze stukken vergelijkt met die der Grieksche en Romeinsche, zal moeten 
zeggen: — `Hier is meer dan Pindarus, dan Virgilius, dan Horatius'. J.B. Rousseau, 
Racine, Milton, Klopstock, Young, Voet en Schutte hebben de `Heilige digters 
met een gelukkig gevolg tot voorbeeld gekozen. Zelfs Marmontel merkte op, dat 
bij Protestantse volken, waar men de bijbel in de volkstaal leest, de poe-zie een 
Oosterse stijl kreeg.$ 

307 


Het is eigenlijk vreemd, dat Van Alphen (en eveneens Feith) in hun kunstbeschouwingen 
dit element van de Protestantse Verlichting wel voor de poëzie maar 
niet voor het nieuwe genre van de roman hebben onderkend: hun bewondering 
ging blijkbaar vooral uit naar de beschrijving der emotie, maar zij zagen in het 
beeldende `exempel' der realiteit nog geen verheffende aansporing voor de christelijke 
kunstenaar en kunstkenner. Toch had de doopsgezinde predikant Johannes 
Stinstra, die tussen 1752 en 1755 een vertaling van Clarissa had gegeven in 
zijn voorredes op de delen I, III, V. en VII herinnerd `aan de gelijkenissen waar 

Christus zich placht te bedienen bij zijn verkondiging van het evangelie'.-van 
Tegelijk wees hij op de vormende waarde van de gemoedsanalyses die het hoofd 

Clarissa uitmaakten. Wat het natuurkundig experiment aan in--bestanddeel van 
zicht brengt omtrent de stoffelijke wereld, dat leveren ons zulke karaktertekeningen 
aangaande de zedelijke wereld. 'Aandachtig het onderscheid tussen deze karakters 
gade te slaan is daarom niet minder heilzaam (...) ter regelinge van onze 
eigene gemoedsgesteldheid en van onze verkeeringen in de zamenleevinge'.9 
Het nieuwe van Van Alphen voor onze letteren is vooral, dat hij de muziek betrekt 
in de lyrische vormgeving der ontroering. Hij schaart zich daardoor bij de 
Westeuropese vertegenwoordigers van die romantische Verlichting, die de eenheid 
der kunst in haar diverse facetten voorstaan. 
Eeuwenlang hadden schrijvers graag Horatius' ut pictura, poesis erit (`poeézie zij 
als een schildering') geciteerd, om uit te drukken, dat de dichtkunst een voorbeeld 
kon vinden in de schilderkunst. De langzaam voortschrijdende reactie op de klas 

kunst, samengaande met de verlichtingswens naar waarheid en `leven',-sieke 
rekent af met alle academisme, `manierisme', en allegorie der schilderkunst. 
Diderot (1713-1784) drukt het kernachtig aldus uit: `II est bien singulier que 
tous nos petits littérateurs répètent tous les jours le seul hémistiche d'Horace 
qu'ils sachent: 
ut pictura, poesis erit... qu'ils admirent tous les jours Ie drame en peinture, et 
qu'ils le chassent de la scène. 
0 imitatores, servum pecus (`0 navolgers, slaafse kudde') 
Celui qui passa du tragique au comique fit bien une autre enjambée.' 1° 
Uit de langdurige omgang van schilderkunst en literatuur blijkt eindelijk de 
vereniging tot een huwelijk mogelijk, harmonie van uitbeelding en verbeelding, 
niet zelden vertolkt in muzikale expressievormen. 
Een van Diderots commentatoren van zijn essais over schilderkunst wijst op zijn 
muzikale formuleringen. `Il découvre en particulier Ie caractère musical de la 
peinture, et les mots accord, dissonance, harmonique, écho... reviennent sous sa 
plume. Un tableau de Fragonard ne provoque-t-il pas cette remarque: `Les échos 
se jouent supérieurement entre les figures...'11 
Het woord `schilderen' in onze literatuur kan thans zijn etymologische betekenis 
volkomen verliezen en een betekenisinhoud krijgen zonder enige associatie met 
het penseel. 
Van Alphen zelf bv. spreekt van `schilderen', wanneer hij in een der drie gedichten, 
die hij 'Toegift' noemde, hulde brengt aan Young, om religieuze ontroering uit 
te drukken: 

`O Grijsaard! vol van God! uw schilderend dichtvermogen 

Heeft zuivrer gloed dan Ossian. 
Door uw' verheven toon zijn rotsen zelf bewogen, 
Die nooit een wijsgeer treffen kan.' 

308 


Deze Westeuropese worsteling om inzicht en vormgeving van nieuwe schoonheidsnormen 
voor de kunst, blijken een vruchtbare bodem voor ontkieming, groei 
en bloei van het impressionisme in schilderkunst, literatuur en muziek der 19de 
en 20ste eeuw.$ 

AANTEKENINGEN 

Geschriften van Van Alphen naar de Beknopte bibliographie, vermeld in de uitgave van DR. 

P.J. BUIJNSTERS, Bloemlezing uit het werk van Hiëronymus van Alphen, Klassiek letterkundig 
Pantheon, no 155/156. Thieme, Zutphen, z.j. (1968), blz. XI. 
(met Pieter Leonard van de Kasteele) Proeve van Stichtelijke Mengelpoëzij, Utrecht, 1771. 
(met Pieter Leonard van de Kasteele) Proeve van Stigtelijke Mengelpoëzij, Tweede Stukjen, 
Utrecht, Jan van Terveen, 1772. 
Verhandeling over den Eed der Utregtsche Bisschoppen, genaamd den Eed met zeven Stolen 
in: Werken van de Moetschappij der Nederlandsche Letterkunde II, Leyden 1774, p. 183-212. 
Eenige Leerstukken van den Protestantschen Godsdienst, in Bene Beoordeling der Gronden, 
op welken de Zaligheit der Heidenen door den Heer Eberhard word toegewezen, verdedigd, 
Utrecht, J. van Terveen, 1775. 
Gedigten en Overdenekingen, Utrecht, J. van Terveen, 1777. 
Over de Verdienste (vertaald naar Thomas Abbt), Utrecht, G.T. van Paddenburg, 1777. 
Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen, Utregt, Wed. Jan van Terveen, 1778. 
Vervolg der Kleine Gedigten voor Kinderen, Utregt, Wed. Jan van Terveen en Zoon, 1778. 
Theorie der Schoone Kunsten en Wetenschappen, grootendeels overgenomen uit het hoog 
bijvoegselen, aanteekeningen, en eerre inleiding vermeerderd,-duitsch van F. j. Riedel, en met 
Utrecht, G.J. van Paddenburg, Wed. J. van Schoonhoven, en G. van den Brink, Jansz. 17781780, 
2 delen. 
Nederlandsche Gezangen, Amsterdam, Johannes Allart, 1779. 
(met Pieter Leonard van de Kasteele) Proeve van Stigtelijke Mengelpoëzij Derde Stukjen, 
Utregt, Wed. jan van Terveen en Zoon, 1782; herhaaldelijk herdrukt samen met de twee 
vorige stukjes. 
Tweede vervolg der Kleine Gedigten voor Kinderen, Utregt, Wed. Jan van Terveen en Zoon, 
1782; met de twee vorige deeltjes in één band uitgegeven als Kleine Gedigten voor Kinderen, 
Utregt, Wed. J. van Terveen en Zoon, 1787. 
Digtkundige Verhandelingen, Utrecht, G.T. van Paddenburg, Wed. J. van Schoonhoven en 

G. van den Brink, Jansz., 1782. 
Mengelingen in proze en Poëzy. Eerste Deel. Utrecht, Wed. J. van Terveen en Zoon, 1783: 
tweede verm. druk, aid. 1793. 
De Gronden mijner Geloo f s-Belijdenis, opengelegd voor mijne Kinderen, Utrecht, Wed. J. 
van Terveen en G. van den Brink, Jansz., 1786. 
`Verhandelingen over de Kenmerken van waar en vals Vernuft, als ook over de Behoedmiddelen 
tegen het laatste', in Werken van de Maetschappy der Nederlandsche Letterkunde, VII, 
Leyden, 1788, p. 163-299. 
`Verhandeling over de Voortreffelijkheid der burgerlijke Wetgeving van Mozes, boven die van 
Lycurgus en Solon', in Werken van Teyler's Godgeleerd Genootschap, IX, 1789. 
De waare Volksverligting, met opzigt tot Godsdienst en Staatkunde, beschouwd in haren 
aart, oogmerken, grenzen, bronnen en gevolgen, Utrecht, Wed. J. van Terveen, 1793. 
Kleine Bydragen tot Bevordering van Wetenschap en Deugd, 's Gravenhage, J. Thierrij en 
C. Mensing, 1796. 
De Rechten der Gereformeerde Gemeenten en derzelver Leeraars, op de kerkelijke en geestelijke 
Goederen van hun bezeten, verdedigd door een' Vriend van Godsdienst en Vaderland, 

Utrecht, Wed. J. van Terveen, 1796. 

309 


De Christelijke Spectator. In twaalf Vertoogen, 's-Gravenhage, J. Thierrij en C. Mensing, 1799. 
Ter Gedagtenis, 's-Gravenhage, J. Thierrij en C. Mensing, 1800. 
Predikt het Euangelium allen Creaturen! Eene Staatsmaxime in het Rijk van Waarheid en 
Deugd. Uit de Papieren van den Christelijken Spectator, 's Hage, J. Thierrij en C. Mensing, 
1801. 
Proeve van Liederen en Gezangen voor den openbaaren Godsdienst, 's-Gravenhage, J. Thierrij 
en C. Mensing, 1801-1802, 2 delen. 


Nagelatene Schriften, gevonden in de papieren van Mr. Hiëronymus van Alphen, uitgegeven 
door zijnen zoon D.F. van Alphen, Utrecht, J.G. van Terveen, 1813. 
Dichtwerken van Mr. Hiëronymus van Alphen; volledig verzameld en met een levensberigt 
van den dichter verrijkt door Mr. J.I.D. Nepveu, Utrecht, J.G. van Terveen en Zoon, 18381839, 
3 delen; 18572; 1871$ (in één band). 
Voor de Geschriften over H. van Alphen moge ik naar deze zelfde bron verwijzen. 


1 C.J. KELK, `Hieronymus van Alphen als vader en kind', in jaarboek Maatsch. der Nederl. 
Letterkunde, 1945-1946, p. 3-24. Leiden, 1947, p. 137-154. 
2 DR. P. VAN OVERZEE, Het moderne humanisme in Nederland, N.V. van Stockum & Zoon, 
Den Haag, 1955, blz. 82 vlg. Hieruit ook het hiernavolgende citaat. 
3 Z. voor commentaar op dit gedicht en hier vermelde nadere bijzonderheden, Dr. P.J. 
BUIJNSTERS, a.w., blz. 28 vlg. en aant. 
4 Idem, a.w., blz. 65, noot. 
5 Digtkundige Verhandelingen, hierboven vermeld. 
6 Nl. C. VAN ENGELEN in de Prijsverhandeling van 1775 der Maatsch. der Nederl. Letterkunde 
te Leiden. Deel IV. P. HUIZINGA BAKKER in zijn Beschouwing van den trant onzer 
Nederd. Vaarzen, blz. 120. Geciteerd bij Van Alphen, blz. CXVI. 
7 VAN ALPHEN citeert hierbij de Engelse titel Conjectures on original composition, Works 
vol. V. p. 106. Vgl. Bellamy, die hetzelfde werk als voorbeeld nam voor zijn rijmloze verzen, 
en een Nederlandse vertaling te zijner beschikking schijnt te hebben. 
8 Blz. CLXXXVIII vlg. MARMONTEL, Poét. Franc., I, p. 189: `On a remarqué, que chez les 
peuples Protestants, qui lisent les livres saints en langue vulgaire, la poésie a pris le style 
oriëntal.' 
9 DR. P.J. BUIJNSTERS, `Sara Burgerhart' en de ontwikkeling van de Nederlandse roman in 
de 18de eeuw, openbare les bij de aanvaarding van het ambt van lector in de Nederlandse 
letterkunde te Nijmegen, 1971. Wolters-Noordhoff N.V., Groningen, blz. 7. 
10 DIDEROT, Essais sur la peinture. Introduction par Jean Pierre. Textes établis et comments 
par Roland Desné. Editions sociales, Paris 1955, 194. 
Het eerste citaat ut pictura... is uit de Ars Poetica, vs. 361, het tweede, 0 imitatores... uit 
Epistulae, deel I, XIX, 19. 
Roland Desné vertaalt ut pictura... met `Il en est de la poésie comme 'd'une peinture' en tekent 
daarbij aan: 'Ce qui n'assimile pas l'une a l'autre, contrairement à un contresens couramment 
fait sur ce passage.' 
Diderot gaat ervan uit, dat het komisch drama het werkelijk leven betrapt. 
11 a.w. onder 10, Inleiding, blz. 30. Het hoofdstuk heeft als titel Diderot précurseur. 
12 MR. J.I.D. NEPVEU, Dichtwerken van Mr. Hieronymus van Alphen, Utrecht, J.G. van Terveen 
& Zoon, 1838, deel 2, 329. Het betreft hier de Toegift Mijne onbekende vrienden. Gedachten 
op mijn boekenkamer. 
13 Inmiddels is van DR. P.J. BUYNSTERS verschenen: Hieronymus van Alphen (1746-1803), 
Van Gorcum & Comp. B.V., Assen 1973. Deze uiterst verzorgde standaard-uitgave geeft een 
volledig overzicht van leven en werk van de dichter, grondig archiefonderzoek, bestudering 
van `verloren gewaande brieven en dagboekfragmenten', verder inlichtingen over zijn vriendenkring 
en over de Utrechtse universiteit uit zijn studiejaren onder de auspiciën van eminente 
geleerden, over de aard der piëtistische bijeenkomsten, die reeds het Réveil aankon 


geestelijk leven in de Kerk, die zijn hart had en over zijn wijze, tactische-digen, over het 
trouw in zeer moeilijke jaren. 

310 


Ten slotte besluiten bijlagen betreffende de genealogie en iconografie van het geslacht van 
Alphen en aanverwante familie, een opsomming van zijn briefwisseling, een uitvoerige bibliografie 
en register op personen en zaken, deze lijvige, met diepe belangstelling geschreven 
studie. 

MR. PIETER LEONARD VAN DE KASTEELE 

13.8.1748 - 7.4.1810 

Pieter Leonard van de Kasteele was 22 jaar oud, toen de Proeve van Stigtelyke 
Mengelpoëzy werd gepubliceerd in 1771, die dus in vriendschappelijke samen 

Alphen was geschreven. Behalve in het lange gedicht de Zee,-werking met Van 
dat treft door enkele klanksymbolische regels, kan men hem dichterlijk gevoel 
evenmin ontzeggen in de aanhef van het vers Beschouwing van de sneeuw: 

Sneeuwvoerende wolken, uw weemlende vlokken, 

Die de oogen betoovrend tot schemeren lokken, 

Zijn kweeksters van blijheid, nu 't stormen verhuist, 

En 't wintersche bruin door het wit wordt gekuischt. 

En even verder: 

Sneeuwdragende Winter! hoe zal ik u prijzen? 

Den roem van uw blinkende glansen doen rijzen? 

Niets haalt bij de reinheid van 't schitterend wit, 

Dat velden, en boomen, en huizen bezit. 

Als de aarde, verdord, u geen schoon kan vereeren, 

Dan tooit u de hemel in glinstrende kleêren, 

En legt op die witheid den luister der zon. 

Van allerlei schoon is de hemel de bron! 

Het verrassende woord van een enkele versregel zou echter niet voldoende, zijn 
geweest om deze jeugdpoëzie te stellen boven die van vele van zijn tijdgenoten. 
Toen de politiek der beide vrienden een scherpe tegenstelling was geworden en de 
intieme dichterlijke gemeenschap niet meer mogelijk bleek, leidde de scheiding 
tot onherstelbare verwijdering; en toch was er één ding, dat hen blijvend zou 
binden, zelfs al was noch de een, noch de ander zich dit bewust: het is de po.étische 
verliefdheid op het impressionistisch beeld. Van Alphen beredeneerde de 
openheid voor plastische formulering met behulp van een omvangrijke studie en 
geleid door natuurlijke aanleg; Van de Kasteele werd gefascineerd door de indrukwekkende 
stijlfiguur der `troop', die de Noorse, Ierse, Schotse poezie van de 
vroegste tijden af eigen is en ze maakt tot een aaneenschakeling van frisse, 
krachtige beeldspraak. Het was de voortschrijdende geest van de tijd, die niet 
werd aangetast door de politiek, zelfs al was er een revolutie mee gemoeid. 

Pieter. Leonard van de Kasteele werd op 13 augustus in Den Haag geboren, waar 
hij zich na zijn promotie in de rechten te Utrecht, ook als advocaat vestigde. 
In 1782 werd hij benoemd tot tweede pensionaris van de stad Haarlem, maar 
intussen vurig patriot geworden, moest hij in 1787 zijn ontslag aanvaarden. 
Zijn ster kwam weer op, toen hij als lid der Nationale Vergadering werd benoemd, 
waarvan hij zelfs in 1795 voorzitter was. Hij bekleedde nog verschillende 

311 


vooral financiële ambten en diende, in 1806 koning Lodewijk Napoleon als Staatsraad. 
Hij stierf op 10 april 1810 te Den Haag. 
De bundel Gezangen, die in 1790 van zijn hand verscheen, bevatte slechts rijmloze 
gedichten; in dit opzicht bleef hij het inzicht van Van Alphen trouw. 
In 1793 heeft Van de Kasteele het heldendicht Fingal, dat tot de Ossian-cyclus 
behoort, vertaald in hexameters, omdat naar hij meende pas dan het gehoor voor 
de schoonheid van deze verzen beslist. Twee jaren later zou Bilderdijk zich ook 
aan een vertaling wagen van dit epos, maar hij koos de alexandrijn, die eenheid 
aan verscheidenheid paart, zoals zijn verdediging luidde. 
Van de Kasteele staat sterk onder invloed van Rousseau, wanneer hij wordt aan 

kunst van primitieve volken, omdat deze z.i. eigenlijk hoger-getrokken door de 
staan dan de beschaafde. Het pathetische, de gevoeligheid van de naieve mens 
heeft zijn bekoring. Voor hem is datgene schoon, wat nuttig is en deugdzaam, 
daarom heeft de beschaafde hier nog veel te leren. 
Veel meer dan Bilderdijk heeft Van de Kasteele zich ingeleefd in het werk: hij 
zoekt de synthetische gedachte, de concentratie in het gevoel, waaraan zijn zinsbouw, 
zijn versvorm, de woordschikking en de plastische uitwerking van de 
cesuur beantwoordt. De analytische beschrijving van eenzelfde gegeven bij Bilderdijk 
doet klassicistisch aan door de schilderende beschrijving; van de Kasteeles 
beknopte zegging staat dichter bij het origineel en klinkt moderner. 
Een trek van het Ossianisme is de voorstelling van het landschap, dat zich riche 
naar de stemming van de mensheid en spreekt van de causale eenheid tussen 
mens en natuur. Het primitief plastische van Ossian openbaart zich eveneens in 
de beschrijving, die geen voortschrijdende aaneenschakeling van gebeurtenissen 
is, maar afwisseling van tijd gaat samen met afwisseling van toon. Ten slotte 
heeft de Nederlandse vertaler erop gelet, dat de plastiek ook in de woordenkeus 
tot zijn recht komt. 
Uit 1798 is de Vertaling van de Oden van Klopstock en Wieland. Het is een 
bloemlezing, die wordt voorafgegaan door een inleiding over de betekenis van 
Klopstocks religieuze lyriek. Klopstock wordt er vergeleken met Tasso, Horatius 
en andere grote lyrische dichters. De oden onderscheiden zich door de hoge toon, 
de verheven gedachte en de geest van verrukking die eruit spreekt. Van de Kasteele 
waardeert Klopstocks poëzie, die wordt gepubliceerd in een tijd, dat men 
smadelijk dacht over het christendom, terwijl de dichter zich niet schaamt voor 
de mystieke toon in zijn verzen. Hij geeft een analyse van Klopstocks Gesternte 
en vertaalt dit letterlijk naar . inhoud en vorm. Wanneer het gedicht Zaligheid 
geen leestekens heeft, wordt dit door Van de Kasteele aldus uitgelegd: de dichter 
durft zich niet te uiten over `de hoogste zaligheid' en houdt daarom in het midden 
op. 
Van de Kasteeles ontvankelijkheid voor de tijdgeest, zelfs al uit hij deze slechts 
in vertalingen, stempelt hem tot een der vernieuwers.l 

AANTEKENINGEN 

1 In hoofdzaak ontleend aan het college van Prof. Overdiep over de 18de eeuw. 

312 


MR. WILLEM BILDERDIJK 
7/9/1756-18/12/1831 
(Tot 1806) 


Een veelomstreden figuur met een avontuurlijk leven in een stormachtige tijd!
De originaliteit van een begaafd mens vraagt in het algemeen in diens vormingsjaren 
om ontdekking van talent, om bescherming, zo nodig besnoeiing ervan, in 
de koestering van een begripvol klimaat. 
Bilderdijks veelzijdig-romantisch karakter, dat pas laat zich kon ontplooiien, is 
voor een groot deel te verklaren uit een trieste jeugd. Bovendien kende hij veel 
tegenslag in zijn leven: het was alsof hem steeds ergens de fataliteit wachtte. 

Zijn talrijke geschriften getuigen van een voortdurende strijd in zich en rondom 
, zich; hij heeft verering en verachting gekend; een professoraat, waarop hij 
wachtte, ontsnapte hem, maar dankbare leerlingen zou hij aan zich weten te 

binden en nooit verloor hij zijn geloof, noch zijn humor. 
De gepassioneerde hunkering naar mystieke eenheid met God, naar liefde en 
vriendschap, hunkering, die zich reeds in zijn solitaire groei openbaart, verbindthem nauw met de oud-Hollandse traditie van reformatorisch geestesleven. 'Daarom

beschouw ik deze reus der Nederlandse Romantiek liever als een briljante verbeweging tegen het einde, dan als de stuwkracht voor het-tegenwoordiger der 

begin ervan in Nederland.' 1 
Zijn sterke, tegelijk gevoelige persoonlijkheid, wiens karakter reeds zo vaak werd 
beschreven, heeft ook verschillende keren zijn eigen portret getekend. Ik laathier een typering van 1790 volgen: 

My schonk 't geboortelot, by flikkrend Dichtvermogen 
Waar 't oude Griekenland zijn' eigen geest in kent; 
(Voorvaderlijke vrucht, op d'echten stam geënt,) 

Een hart, voor 't woest gekrijsch der menigte onbewogen: 
Een ziel, aan tijd, noch lot, noch menschenwaan verkleefd, 
Die de Almacht en zich-zely alleen tot rechter heeft.' 

Een tweede, eveneens bij een portret, is van 1793: 

Beschouwer, zoek hier niet dat oog vol gloed en leven, 

Dien mond vol redenkracht en zachte toovery, 
Die me eens by 't dichtrenchoor mijne eerplaats heeft gegeven: 
De strengheid van mijn lot, zo drukkende als verheven, 

Hetzelfde hart alleen bleef me in deez' avond by.' 

`Bilderdijks familie van vaders kant behoorde tot het onaanzienlijke en orthodoxe 
publiek waaronder de Stadhouderlijke familie vanouds zooveel van hare aanhangers 
had. Doch Isaac Bilderdijk (1720-1798), de vader van de dichter, was 
maatschappelijk hooger geklommen dan zijne voorouders, want hij werd doctor 
in de medicijnen. Hij oefende de practijk uit in zijn geboortestad Amsterdam, 
juist in den tijd der zoogenaamde Doelistenbeweging.'$ 
Ofschoon veel Orangisten op dat ogenblik aan de strijd tegen de aristocraten 
deelnamen en bij de Stadhouder en zijn partij in de gunst trachtten te komen, 
schijnt Isaac Bilderdijk hieraan niet, althans niet zeer actief, te hebben meegedaan. 
Wel bleef hij een vereerder van de Stadhouder en zijn geslacht. 
In 1753 trouwde hij Sibilla Duyzenddaalders (1731-1<789); zij was geboren uit 
een aanzienlijk geslacht. Toen Willem Bilderdijk op 7 september 1756 het levens


313 


licht zag, kenden de ouders reeds grote moeilijkheden. Anderhalf jaren tevoren 
hadden ze een eenjarig zoontje ten grave moeten dragen; de praktijk van de 
sombere en zwaartillende arts verliep, zodat hij naar ander werk moest uitzien, 
wat niet zo eenvoudig was. In de zomer van 1757 lukte het: hij kreeg de betrekking 
van inspecteur der belastingen. Na de revolutie was het belastingwezen 
opnieuw georganiseerd, waarbij veel prinsgezinden waren betrokken. Waarschijnlijk 
dankt hij deze benoeming aan de voorspraak van Mr. Matthijs Straalman, 
een man van geen bijzondere gaven, maar die in 1748 door Willem N bij de 
regeringsverandering tot Raad en Schepen van Amsterdam was benoemd. Isaac 
Bilderdijk, die ook dichter was, heeft ,hem herhaaldelijk in zijn gedichten bezongen 
en ook diens kinderen hebben van de vriendschapsrelatie met hem geprof iteerd. 
In november 1757 verhuisde het gezin ter wille van het nieuwe werk. 
Ook al neemt men Willem Bilderdijks verhalen over zijn jeugd met een korreltje 
zout, dan nog geeft hij de indruk van een wonderkind met een veelzijdige belang 

zeer jeugdige leeftijd. Hij was drie jaar toen hij naar school ging; in-stelling op 
dit eerste schooljaar verloor de familie de kleine Anna Dorothea van anderhalf 
jaar. De moeder, van nature reeds niet bijzonder opgewekt, toonde zich bits en 
humeurig in de moeilijkheden. 
De kleine Willem verweerde zich reeds door een eigen weg te gaan, te spelen met 
vriendjes en te genieten van boeken als die van Vader Cats of enkele historische 
werken. De tragiek van zijn jeugd kwam echter waarschijnlijk in • de zomer van 
1762, toen een zevenjarig buurjongetje op zijn linkervoet sprong, wat het beenvlies 
ontstak aan het middelste kootje van de grote teen. De oorzaak hiervan, zo 
werd medisch vastgesteld, zou bij Bilderdijk de aanwezigheid van de tuberkelbacil 
zijn. Deze 'kiem des doods', door hem bezongen, kon mede oorzaak van zijn 
prikkelbaarheid zijn.4 (Later heeft hij ook geleden aan longtuberculose.) 
Het werd tot zijn zestiende jaar toe een leven van afzondering, eenzaamheid, 
`eenzelvige studie'. Een oudere dokter Verschuur, die medelijden met hem had, 
werd zijn unieke vriend. Hoe somber de sfeer in zijn dakkamertje ook was, waar 
de grootste afleiding voor hem kwam van enkele ouderwetse boeken uit de 
bibliotheek van zijn vader, toch bleek later uit zijn herinneringen, dat er wel 
degelijk een familieband bestond, vooral tussen de kinderen onderling, voor wie 
Willem de oudere broer was en zou blijven: 10 september 1761 was Johannes 
geboren, 29 juni 1764 Isabella Dorothea, 8 mei 1773 Izaäk. In 1772 stierf het 
in 1770 geboren zusje Suzanna Debora. 
Ook heeft Bilderdijk altijd met liefde gedacht aan zijn vader en hem later hulp 
geboden op het kantoor. Er was een affiniteit tussen beiden wat de klassicistische 
dichtkunst betrof, de politieke gevoelens van vrijheid naar de opvatting der 
Oranjes, haat tegen de anti-stadhouderlijke partij, welke 'tiranniek optreden' 
werd verweten. 
De vader heeft wat de artistieke prestaties van zijn zoon betreft zeker met innerlijke 
trots diens grote beeldenrijkdom gewaardeerd en het bewijs van zijn superioriteit 
in de kring der dichtgenootschappen, wanneer hij de ene medaille na de 
andere wist te veroveren. De eerste was een antwoord op de in 1775 uitgegeven 
prijsvraag van het Leidse dichtgenootschap `Kunst wordt door Arbeid verkregen': 
De invloed der Dichtkunst op het Staatsbestuur. Op 16 mei 1776 kon hij het 
gouden eerbewijs in ontvangst nemen. 
Zijn succes als dichter verloste hem langzamerhand uit zijn maatschappelijk 
isolement en accentueerde een voor hem karakteristieke ontplooiing van zijn 

314 


aanleg. Aanvankelijk had hij zich toegelegd op vertalingen: op achtjarige leeftijd 
vertaalde hij reeds een Latijnse versie van de Batrachomyoomachia, in 1775 een 
Frans toneelstukje van De Sainte Foix: Deukalion en Pyrrha. Hij schreef ook wel 
enkele gedichten, gelegenheidsverzen, zoals hij die had kunnen lezen bij Antonides, 
Willem van Haren, Jonkvrouwe de Lannoy, maar sinds de psalmberijming 
van 1773, wordt een geheel nieuw gevoel van poëzie in hem wakker. Van 1772 af 
begint hij weer te lopen en ofschoon hij altijd een slepende gang zal behouden, 
(zijn wond genas pas in zijn 26ste- of 27ste jaar), kon hij denken aan de uitoefefling 
van een volwaardige betrekking in de maatschappij. Van 1776-1780 zal dit 
de vervulling van een betrekking als boekhouder op het kantoor van zijn vader 
zijn, waaraan hij zich consciëntieus geeft. In deze jaren groeit er door correspondentie 
en ook wel door persoonlijk contact vriendschap met Jonkvrouwe de Lannoy 
en Rhijnvis Feith; helaas stierf de eerste in 1782 en in datzelfde jaar verliep 
ook de vriendschap met de laatste wegens de politieke tegenstelling die er tussen 
beiden bestond. 
Daar hij zich tot meer in staat achtte dan zijn leven lang op een kantoorkruk 
door te brengen, stond zijn vader hem toe zich op 19 mei 1782 als student in 
de rechten te Leiden te laten inschrijven, mits deze studie, om financiële redenen, 
kort was. Hij promoveerde op 19 oktober 1782 op 105 theses juridicae. Reeds 
in deze studiejaren verdedigde hij zijn standpunt van trouw aan Oranje; de prins 
was de ware man, die de vrijheid zou weten voor te staan. Het was ook toen al 
een daad van moed bij zijn promotiepartij op de prins te drinken. 
Een jaar later legde hij in het Hof van Holland zijn eed af als advocaat, om zich 
in Den Haag te vestigen. Prof. Kluyver acht het niet onmogelijk, dat het hof zich 
van hem wenste te bedienen als een talent, dat de pen kon voeren op een ogenblik, 
dat Van Goens, die zich in 1783 teleurgesteld had teruggetrokken, als verdediger 
der Oranjepartij verviel. Hij zou daarbij veel verschuldigd zijn aan Mr. 
Jacob Carel Reigersman, thesaurier van de Prins. Kenmerkend feit: Eind 1784 of 
begin 1785 verscheen zijn verbeterde uitgave van O.Z. Van Harens De Geuzen, 
waaraan hij reeds bezig was sinds 1780, met kritische Ophelderingen. 
Sedert de Leidse jaren had hij contact gekregen met de Amsterdamse boekhandelaar 
en uitgever Pieter Johannes Uylenbroek (met wie hij reeds in 1771 in 
kennis was gekomen), met de Utrechtse hoogleraar Meinardus Tydeman, met 
Johannes Henricus Van der Palm en Jan Valckenaer. 
In 1781 was een tweede druk verschenen van een gedichtenbundel, hoofdzakelijk 
wulpse verzen; zij zijn in tegenstelling met de sombere buien, die hem in deze 
jaren vaak overvielen. 
Wel ontvlood Bilderdijk in Den Haag de geprikkelde stemming van thuis in 
Amsterdam, maar spoedig zou hij merken hoe de agressieve toespitsing van het 
conflict tussen Patriotten en Prinsgezinden ook geen rust betekende. 
Het opzienbarende feit uit zijn advocatenpraktijk had er nauw mee te maken: 
het betreft het proces van Katharina Mulder, alias Kaat Mossel te Rotterdam 
in 1785. `Deze stadskeurvrouw der mosselen, `een ruw, gemeen wijf, maar bij wie 
generlei erg was', en Clasijn Verrijn, bijgenaamd de Oranjemeid, werden beschuldigd 
van 'oproerige en rustverstoorende misdrijven', die onder meer bestonden in 
het schreeuwen van 'Hoezee, Oranje Boven.' 
`Voor de eerste was tien jaar tuchthuis, voor de tweede zes jaar geeëist.'5 Bilderdijk 
wist te bewerken, dat Kaat Mossel door de Rotterdamse schepenbank werd vrijgesproken. 
De Officier kwam voor het Hof van Holland in appel en daar was de 

315 


zaak nog niet mee geëindigd, toen de omwenteling van 1787 kwam: Kaat Mossel 
werd na drie jaar preventieve hechtenis vrijgelaten. 
In zijn persoonlijk leven liet hij van zich spreken door zijn huwelijk. Reeds in 
zijn studententijd had hij een galante aandacht voor de vrouw in het algemeen 
getoond, thans zou hij die in hartstocht fixeren op de charmante eenentwintigjarige 
Catharina Rebecca Woesthoven (geboren 25 april 1763). Zij was een officiersdochter, 
die samen met haar zuster in Den Haag woonde. Beide zusters 
dichtten uit liefhebberij. Catharina Rebecca richtte zich tot Bilderdijk naar aan 

diens lijkdicht op Jonkvrouwe de Lannoy. Bilderdijk, gevleid, rea--leiding van 
geerde en hieruit ontstond in hoogdravende bewoordingen een liefdesverhouding, 
die in Bilderdijks liefdesliederen een weerklank vond, waarin zij de naam Odilde 
draagt. Uit dit in haast en in stilte gesloten huwelijk op 4 juni 1785, (om half 
acht des ochtends in de Oude Kerk te Amsterdam ingezegend), zou reeds op 8 
september 1785 een meisje geboren worden, die de naam kreeg Louise Sibille, 
naar een dochter van Willem V en naar haar grootmoeder van vaderskant. Het 
echtpaar leefde aanvankelijk samen op kamers in de Papenstraat in Den Haag, 
van 1 augustus 1786 tot 1795 in een meer aanzienlijke woning aan de zuidzijde 
van de Prinsengracht. 
Het zal niemand verwonderen, dat deze met zo veel retoriek en hartstocht tot 
stand gekomen liefdesgemeenschap uitliep op een mislukking: de beide gepassioneerde 
partners moesten -een enorm aanpassingsvermogen van weerszijden aan 
den dag leggen om elkaar geestelijk te kunnen aanvullen. Men zou Bilderdijks 
prikkelbaar humeur, zijn zucht tot groots vertoon, zijn slordig beheer van geldzaken 
niet alléén in het geding willen brengen. Ook zijn vrouw scheen niet de 
talenten te bezitten om de bijzondere allure, die haar man bezat, tot haar recht 
te laten komen; het huwelijk strandde. 
Echter Bilderdijk gaat niet vrijuit en stelt teleur in zijn flirt met de achttienjarige 
Anne Luzac (1766-1839), dochter van de bekende Leidse uitgever Elie Luzac, een 
liefdesgeschiedenis zonder berekening, maar die zich afspeelde tijdens de verloving 
met Catharina Rebécca. Zij heeft veel van hem gehouden en was verslagen 
bij de ontdekking van zijn 'perfidie' in het voorjaar van 1785. 
Het huwelijk was 'een voortdurend vallen en opstaan. Een lichtpunt was in de 
jaren '85-'88 de vriendschap met Johannes Kinker, ook advocaat in Den Haag, die 
een achttal jaren jonger was dan Bilderdijk. Kinker gaf in 1788 zijn Post van de 
Helikon uit en Bilderdijk werd zijn actieve medewerker (in het eerste nummer 
werd de spot gedreven met Feiths romance Alrik en Aspasia). 
Er waren in het jonge gezin Bilderdijk genoeg redenen tot somberheid: in acht 
jaren tijd moesten ze vier van de zes kinderen missen door de dood, de gezondheid 
van Bilderdijk liet veel te wensen over, waardoor zijn aangeboren melancholie 
nog werd versterkt; geldzorgen waren en bleven er en de politieke tegen 

zorgden voor een atmosfeer van verwarring en onzekerheid. Zelfs een-stellingen 
vrouw, geestelijk meer weerbaar dan Catharina Rebecca, zou hier niet tegen op 
kunnen. Bilderdijk werd getroffen door de dood van zijn moeder en nog veel 
meer door de dood van zijn broer Johannes. 
Op 25 juni 1787 had het bekende voorval plaats, dat de Prinses, op weg naar 
Den Haag bij de Goejanverwellesluis werd tegengehouden door een vrijkorps uit 
Gouda. Haar broer, Frederik Willem van " Pruisen kwam haar te hulp en op 9 
september viel Karel, Willem, Ferdinand, hertog van Brunswijk, ons land binnen. 
Op 17 september werd Schoonhoven bezet, naar waar hij zijn hoofdkwartier over


316 


bracht. Hier zond de Stadhouder hem Bilderdijk toe om hem met raad en daad 
bij te staan. Op 23 september begon Brunswijk de opmars naar het noorden en 
op 12 oktober trok de hertog Amsterdam binnen. 
Bij de zuivering nadien werden patriotten door prinsgezinden vervangen en Bil 

mocht rekenen op een hoge post. Deze had zijn oog gericht op de be--derdijk 
trekking van procureur-generaal of advocaat-fiscaal bij het Hof van Holland en 
ter Generaliteit. Die hoge betrekking ontsnapte hem echter door het feit, dat hij 
zich openlijk mild toonde tegenover ongelukkige patriotten, die zich hadden 
laten meeslepen door hen, die autoriteit hadden. Dit pleit voor de consequentie 
van zijn onafhankelijk karakter. Hij bleef dus advocaat en ook trouw aan de 
Prins. Daarvan getuigen enkele politieke gedichten en de in 1794 gehouden rede 
over de Voortreffelijkheid der Schilderkunst en derzelver Voorwerp beschouwd, 
in het bijzijn van de Stadhouder. 
Financiële zorgen bleven hem kwellen, zozeer zelfs dat hij er ernstig over dacht 
de advocatuur op te geven en te trachten met zijn tekenkunst — hij was ook in 
dit opzicht begaafd — of met vertalingen zijn brood te verdienen. 
Na het vertrek van de Stadhouder in 1795 werden de Staten van Holland ontbonden 
en op 26 januari werd reeds een voorlopige nieuwe regering gevormd, 
die zich 'Provisionele Representanten van het Volk van Holland' noemden. 
Op 19 maart werd van de advocaten gevraagd een eed af te leggen, die uit twee 
delen bestond: een belijdenis van de Rechten van de Mens, zoals deze reeds in een 
publikatie van 31 januari was uitgedrukt, en ten tweede een verklaring, dat men 
in zijn ambt zich naar de regelen der nieuwe regering zou gedragen. Bij weigering 
zou men zijn ambt verliezen. Bilderdijk had verschillende bezwaren, o.a., 
dat hij zich door zijn eed aan het vorige bewind gebonden achtte. Dat hij, zoals 
vaak wordt gezegd, door zijn vertrek uit Holland, zijn schuldeisers ontvluchtte, 
acht Kluyver onjuist: zijn hele leven lang had hij met ' geldzorgen te kampen en 
hij kon er tegen. Evenmin ontvluchtte hij zijn vrouw: hij werd haar pas ontrouw, 
toen zijn hartstocht hem in de omgang met Catharina Wilhelmina Schweikhardt 
overheerste. 'Maat in 1795 beschouwde hij zijn huwelijk, in Holland gesloten, 
nog als een verbintenis, die hij niet mocht verbreken. Zijn vrouw had zeker bezwaren 
tegen zijn financieel beheer, maar was niet ongevoelig voor zijn dichterlijk 
talent; zij had daarvoor grote bewondering, die hij vergold met een soort van 
liefde. Het gedicht, waaraan hij bezig was op het ogenblik van zijn verbanning, 
werd uitgegeven, versierd met het portret van zijne vrouw, met het aan Ovidius 
ontleende bijschrift sustinuit con jux exulis esse viii!'.' 
Door in het land te blijven liep hij gevaar te worden veroordeeld tot geseling, 
daarop vijf jaar gevangenis en daarna verbanning. Dit vonnis wachtte hij niet af. 
Bovendien hebben de Representanten Bilderdijk gelast binnen 24 uur Den Haag 
en binnen acht dagen de provincie Holland te verlaten. 
Kluyver geeft toe, dat er in zijn karakter iets diabolisch is, maar hij was tegelijk 
onwerelds, ja zelfs kinderlijk en onbeholpen, maar vooral godsdienstig. 
Op 25 maart 1795 werd Bilderdijk uit Nederland verbannen. 

Vóórdat de balling per schip naar Groningen vertrok, nam hij afscheid van zijn 
fa ' 'e ten huize van zijn oude vader te Amsterdam. Vier weken hield hij zich 
op in Groningen, waar hij hartelijk werd ontvangen bij de medicus Dr. Fellinga, 
daarna ging de reis via Delfzijl, Emden, Aurich, Oldenburg, Bremen, naar Hamburg, 
waar hij op 14 mei aankwam. Er bevonden zich veel Franse en Hollandse 

317 


uitgewekenen. De minister-resident, vertegenwoordiger bij de Hanse-steden, Hartsinck, 
bezorgde hem een onderkomen op een kamertje bij de geneesheer Nestler. 
Op 17 mei richtte hij zich tot Willem V met het verzoek in zijn dienst werk te 
mogen verrichten; zeker ter ondersteuning hiervan ondernam hij in augustus een 
reis naar Engeland. (Het stadhouderlijk gezin bevond zich in die tijd op het slot 
Hamptoncourt.) In december vestigde hij zich voorgoed in Londen, waar hij lessen 
gaf in Italiaans en Latijn, portretten maakte in pastel en zelfs een dokterspraktijk 
uitoefende. Intussen worstelde mevrouw Bilderdijk in het vaderland om 
het hoofd boven water te houden voor haar en haar gezin, wegens de schulden, 
die haar drukten. Ze was gedwongen haar inboedel te verkopen, een kleiner huis 
te betrekken en geld van de familie te vragen om de schuldeisers tevreden te 

stellen. 
In augustus vervoegde zich een 23-jarige neef van zijn vrouw bij Bilderdijk, een 
zekere Jacques Rietveld Texier; hij had in Leiden rechten gestudeerd en moest 
uitwijken om politieke redenen. Er ontstond nauwe vriendschap tussen beiden. 
Verder bevond zich in Londen een vroegere achterbuurman van Bilderdijk, die hij 
weliswaar nooit in Nederland had ontmoet, maar die thans zijn huis vriendelijk 
voor hem openstelde. Het was Hendrik Willem Schweickhardt, zoon van een 
Duits wijnkoper, die zich omstreeks 1750 in Den Haag had gevestigd. In Nederland 
was Schweickhardt directeur van de tekenacademie. In 1786 of '87 was hij 
vertrokken naar Londen. Zijn vrouw, Magdalena, Josina van Olst, was moeder 
,van zeven kinderen; de beide oudsten waren tweelingen, 19 jaar oud, de jongste 
was negen. Nu gaf Bilderdijk les aan twee dochters, de oudste, Katharina Wil 

aan haar zuster Christina, in het Italiaans.-helmina, en 
Katharina Wilhelmina (3.7.1776 - 16.4.1830) was zeer begaafd, schilderde, borduurde, 
tekende, was muzikaal en dichtte. Reeds vóór de ontmoeting met Bilderdijk 
had zij een toneelstuk geschreven, Fatal Love, dat zij onder de titel Elfriede 
in het Nederlands bewerkte. 
De tijd, die er ligt tussen het eerste bezoek aan het gezin Schweickhardt op 24 
december 1795 en de datum waarop hem de toegang tot de woning wordt ontzegd, 
op 20 september 1796, betekenen voor Bilderdijk en de kunstzinnige, intelligente, 
zachte, wat weemoedige jonge vrouw, een stormachtige wereld van liefde 
en onrust, van overgave en gewetenskwelling. Bilderdijk streed aanvankelijk tegen 
zijn hartstocht: hij trachtte Katharina te laten corresponderen met zijn vrouw. 
Zijn portret, door Schweickhardt in mei 1796 geschilderd, wordt haar toegezonden, 
maar op 3 april had hij Katharina reeds zijn liefde bekend, haar op 9 april 
de Aminta van Tasso als een symbool overhandigd. Op haar twintigste verjaardag, 
3 juli 1796, wijdt hij haar een ode, die duidelijk zijn verlangens uitdrukt en 
in de maanden, die volgen, ontwikkelt zich een briefwisseling eerst in het Italiaans, 
daarna in het Engels. Was Jacques Texier, die 18 mei 1797 met Christina 
Schweickhardt zou trouwen, misschien de welkome tussenpersoon? 
In de bundel Mengelpoëzy van 1799 staat het bekende gedicht Gebed, dat een 
sublieme vertaling is van Fénelons Méditations sur divers sujets tires de l'Ecriture 
Sainte; het is gedateerd 6 november 1796. Dr. Martien J.G. de jong onderkent 
na diepgaande analyse en vergelijking met het oorspronkelijke, dat het 
spreekt van Bilderdijks gewetensstrijd, zijn religieuze spanning, maar tevens van 
hunkering en begeerte. Het kan ook niet toevallig zijn, dat Katharina hem de 
dag tevoren een gedicht toezond, dat dezelfde titel droeg.? De onwaarachtige 
houding tegenover zijn vrouw, hoezeer de verhouding met deze van het begin af 

318 


 ook scheen te berusten op een misverstand. blijft in de gegeven omstandigheden te 
betreuren. Hij moet zijn geweten hebben willen sussen met de overtuiging, dat 
de ware liefde, die God op zijn weg had gebracht, niets te maken had met menselijke 
instellingen. Hierbij past de aantekening in zijn bijbel, wanneer hij Katharina 
werkelijk tot de zijne heeft gemaakt: `Anno 1797, die 18 Maje Londeni 
uxorem accepi nobilissimam virginem Catharinam Gulielminam Schweickhardt 
quam mihi incolumen servet Deus optimus maximus'. Hij trachtte zich los te 
maken van zijn wettige vrouw door haar te verwijten, dat ze weigerde met hem 
de ballingschap te delen; Catharina Rebecca van Woesthoven van haar kant probeerde 
pas van hem ontslagen te worden in 1801. De scheiding werd uitgesproken 
op 25 februari 1802: Elius zou bij de moeder blijven., Louise bij de vader. 
Intussen was Bilderdijk in juni 1797 uit Londen naar Brunswijk vertrokken, nog 
altijd een verzamelplaats van emigranten uit Holland en Frankrijk. Begin juli 
volgde Katharina hem in gezelschap van haar juist getrouwde zuster met haar 
man Jacques Texier en ze bleef voorlopig wonen in dit jonge gezin. (Slechts enkele 
dagen na haar vertrek, stierf haar vader, op 8 juli 1797.) 
In juni 1798 echter bevond Katharina zich te Berlijn, waar ze haar eerste kind 
verwachtte. In het midden van de maand werd een zoontje, Julius Willem geboren. 
Nadien vestigde zij zich als Mevrouw van Heusden, eerst te Hildesheim, 
daarna te Peine, respectievelijk acht en vier uur gaans van Brunswijk; Bilderdijk 
kon haar slechts eens per week bezoeken, een pijnlijke toestand, die duurde totdat 
ze na de scheiding zich als Mevrouw Bilderdijk bij haar man kon voegen. 
Het waren zeker niet de enige moeilijkheden in Brunswijk. Er was ook hier geldgebrek; 
immers het jaargeld, dat de Erfprins en hertog Ferdinand van Brunswijk 
hem verleende, was onvoldoende om van te leven, ook al verdubbelde de laatste 
dit in oktober 1803. Bilderdijk gaf privaatlessen in geschiedenis en aardrijkskunde, 
of nog in andere vakken, waartoe zijn veelzijdige kennis hem in staat 
stelde; verder doceerde hij in het Frans aan het Collegium Carolinum. De opvoeding 
van Louise in een pensionaat verzwaarde zijn budget. Hij kampte voortdurend 
met ziekte, bv. in het voorjaar van 1798; in 1803 had hij wekenlang tyfus. 
Echter het meeste verdriet ondervond zijn huwelijk zeker door de sterfte van 
bijna al zijn kinderen: Kollewijn vermeldt, dat Bilderdijk vader is geweest van 
veertien kinderen, waarvan alleen de oudste en de jongste hem hebben overleefd. 
`Twee andere stierven in den jongelingstijd, alle overige in hun prille jeugd.'8 
Is het een wonder, dat zijn toekomstvisie niet de optimistische toon der 18de 
eeuw kenmerkt, maar van de naderende dood? Terzijde mag hier worden gewezen 
op de karaktersterkte van zijn jonge vrouw, die sinds zij haar zonnige jeugd 
aan hem opofferde, van het ene verdriet in het andere viel en toch de moed en 
de inspiratie vond tot dichterlijke ontboezemingen in samenwerking met hem, die 
zij liefhad tot haar dood toe; gemeenschappelijke uitgaven getuigen ervan. 
Politiek gezien was de hemel somber. In oktober 1800 vestigde ook Willem V 
zich in Brunswijk. Bilderdijks beste vriend in deze Brunswijkse periode was de 
in Genève geboren geoloog Andreas de Luc (1727-1817), die de leer verkondigde, 
die Bilderdijk zeer sympathiek was, van een verzoening tussen godsdienst en 
wetenschap. Deze verliet echter Duitsland in 1804. Wel had hij ook enig contact 
met het Hof, dat zich uitte in enige gelegenheidsgedichten, met een enkele collega 
van het Collegium Carolinum, maar het verlangen Duitsland te verlaten, 
werd steeds groter; hij stelde het ongunstige Brunswijkse klimaat voor een groot 
deel aansprakelijk voor veel huiselijk verdriet, voor zijn reumatiek en zenuw


319 


pijnen. Daarom zag hij uit naar een professoraat, in Rusland en... in Holland. 
Hij werd daartoe ten slotte nog gesterkt door de briefwisseling met Jeronimo de 
Vries, die een gunstige recensie had gepubliceerd van Bilderdijks werk; diens 
vader was een kennis geweest van Izaäk Bilderdijk en zijn zoon Johannes. Graag 
had De Vries een professoraat te Franeker aan Bilderdijk toegedacht, maar dit 
lukte niet. Wel kon hij voor drie jaar als lector worden benoemd om voordrachten 
te houden in de Nederduitse Taal, Welsprekendheid en Dichtkunde aan de 
Amsterdamse Afdeling der Bataafse Maatschappij van Taal- en Letterkunde. 
Prins Willem V had tegen deze benoeming geen enkel bezwaar. Daarop besloot 
Bilderdijk een einde te maken aan zijn ballingschap. Voorlopig liet hij zijn familie 
nog achter in Brunswijk. Zelf zette hij op 26 maart 1806 voet aan wal in 
Nederland. 
Hoe nauw meer dan een eeuw lang Bilderdijks geestelijke nalatenschap in ver 

werd gebracht met zijn liefdesleven, zijn grillig karakter, zijn levensover--band 
tuiging, bewijst het kritische overzicht van Prof. Geyl, geschreven bij het tweede 
eeuwfeest van zijn geboortedag, waarbij een kleine twintig auteurs zijn betrok 

geschreven in dienst van `historische waarachtigheid', waarbij de-ken.° Het is 
schrijver noch Bilderdijks genialiteit in twijfel trekt, noch de echtheid van zijn 
godsdienstig gevoel als mystiek, zijn zonde en afhankelijkheidsbesef, en evenmin 
de nadruk wenst te leggen op onsympathieke eigenschappen, die deze overigens 
boeiende figuur aankleven, maar hij acht het een `grandioze vergissing' deze te 
verheffen tot een profeet van godsdienstige herleving en nationale wederopstanding 
met verdoezeling van compromitterende feiten. `Met alle bewondering en 
waardering, wij willen niet terugdeinzen voor het vaststellen van de reserve.' De 
`aanmatigende dwaasheid en fantasterij,' die bij hem ,00k is te vinden, is `geen 
vrucht van het Calvinisme'. 
Dat ook na de verschijning van deze studie, het pleidooi voor alzijdige belichting 
van het fenomeen Bilderdijk nog niet was beslecht, bewijst de boven reeds 
genoemde studie van Prof. de Jong, die niet op zich zelf staat. 
Prof. Overdiep deed bij zijn handeling van deze figuur een poging los te komen 
van zijn particuliere leven ten einde een literaire bespreking niet in een mogelijke 
schandaalgeschiedenis te laten eindigen, en wenste zich eveneens te onthouden 
van be- of veroordeling van enig wijsgerig stelsel. Aandacht moest volgens deze 
geleerde worden besteed aan totnogtoe te weinig bestudeerde zaken: Hoe dacht 
Bilderdijk over vorm en inhoud der poëzie? Wat leert hij ons over lyriek en 
epiek? Liet deze romantisch-demonische natuur vol tegenstellingen, met zijn 
eigenaardig geloof aan dromen, met zijn diepe verachting voor de dingen van 
deze wereld, met zijn pessimisme en zijn cynisme, deze zenuwpatiënt, zich in 
zijn dichterschap leiden door gangbare opvattingen als die der dichtgenootschappen 
of die der sentimentele tijdgenoten? En het antwoord luidt: Bilderdijk heeft 
zich op geen enkele manier getraind in bepaalde taal-en versvormen. Voor een 
schrijver mag het beschrijven van de natuur niet het doel zijn, `natuur' is voor 
de dichter, hetgeen in hem is. Een gedicht is een mystieke hymne; de werkelijkheid 
is de wereld van de geest, de ziel van de mens is het reële en het lichaam is 
schijn. Dichterlijke inspiratie komt van Hogerhand. Voor hem is esthetica godsdienst, 
omdat de dichter een profeet is, aan wie de opperste wijsheid werd geopenbaard. 
Verder is Bilderdijk ervan overtuigd, dat de mens een eigenmachtige rol op het 
wereldtoneel heeft te vervullen; de souvereiniteit van de rede en die van het 

320 


gevoel zijn eveneens 18de-eeuwse revolutionaire beginselen en hij is een antirevolutionair. 
Er is maar één waarheid: de intuïtieve. Deze principiële, zelfstandige 
opvatting meent hij de mensheid te moeten brengen als iemand, die een 
zending heeft te vervullen en hij doet dit met wilskracht, methodisch als man 
van wetenschap, met diepe verachting voor `filosofie'. Zijn mentaliteit is dan te 
vergelijken met die van Napoleon, als de historische openbaring van een door 
God gezonden figuur, die het monster `politieke revolutie' zou smoren, ook al 
heeft hij die zending niet kunnen volbrengen door de wil der mensen. (Aanvankelijk 
zag hij in deze iemand die een nieuw wereldrijk zou stichten, reeds aangekondigd 
in het Oude Testament, later, van 1804-1813, het tweede Beest uit de 
Openbaring). Bilderdijk zoekt vooral in deze figuur der geschiedenis naar de 
grote lijn in de verschijning: men leze er het gedicht op de moord van de hertog 
van Enghien op na, dat in 1804 werd geschreven. 
De natuurlijke, spontane, dichterlijke gevoelsuitstorting is in tal van zijn gedichten 
te vinden, die hij o.a. verzamelde in een bundel Mengelpoëzy van 1799, in 
Poëzy, drie delen, die verschenen van 1803-1807 (en waarin tevens gedichten van 
zijn vrouw werden opgenomen), evenals in Mengelingen (van 1804-1808), maar 
ook in zijn vertaling van Ossian. Is het niet alsof de dichter zich met Ossian 
vereenzelvigt in de beginregels van De Gezangen van Zelma? (1797) 

8 Star des vallenden Nachts! omhuld met goud en stralen, 

Heft gy 't omschitterd hoofd van uit zijn sluier op! 

Met statelijken tred bestijgt gy 's heuvels top! 

Maar wat beschouwt gy in de dalen? 


De stormwind zeeg in diepe rust; 

Het bruischend zeegegolf beklimt de waterkust; 

De mommlende avondzwerm, met d'avond neêrgestreken, 

Gonst op zijn dunne vlerkjens rond, 

En zoekt den stillen boord der beken, 

Wier murmling zich van verr' aan 't luistrend oor verkondt. 

Maar wat beschouwt gy in dees streken? 

Wat trekt uw aandacht in dees stond? -

Gy lacht my toe, en gaat verdwijnen. 

De golven scholen zich met blijdschap om uw licht. 

Zy wasschen u het zweet van 't glinstrend aangezicht. 

Vaarwel, vaarwel, vertrouwlijk licht! 

8 Laat het licht der ziel in Ossiaan herschijnen! 

Dat licht der ziel, de dichterlijke inspiratie wordt verklankt in een clair.-obscurbeeld 
in het begin van de zang Oina (1803): 

Gelijk by sombre lucht, met wolk by wolk doorsneden, 
Een heldre zonnestraal voorby zweeft over 't veld; 
Zoo zweven door mijn' geest de schimmen van 't voorleden, 
Wanneer de donkre nacht heur slepende uren telt. 
Dan, als der Barden Choren zwijgen, 
De harp in Zelmaas hal geen luistrend oor meer trekt, 
Dan schijnt me als uit mijn borst een zangstem op te stijgen, 
Die tot my roept in 't hart, en 't uit de sluimring wekt. 

Zowel in deze vertalingen als ten aanzien van de literatuur der klassieken, huldigt 
hij het principe, dat men niet moet trachten de Oudheid te evenaren, maar deze 
moet gebruiken om tot oorspronkelijkheid te komen. 

321 


 Ook de epiek had zijn belangstelling, vooral in de vorm van de toen moderne 
romance en eveneens in de bundel Fabels en Vertellingen (1804). Het Frans, 
Duits, Engels, Italiaans verschaften hem motieven, maar ook het Russisch, het 
Guinees, het Laplands, de Oosterse talen, het oud-Schots en het Hebreeuws en 
verder werkte hij wel naar Bürger, Lessing, Voltaire. Dikwijls wist hij er iets 
eigens van te maken, ging zelfs zover, dat hij de afstamming en heraldiek van zijn 
eigen geslacht, naar hij meende, er in wist te verwerken: in Elius, Urzijn en 
Valentijn, het Wiel van Heusden. (Zijn oudste zoon kreeg de naam Elius; hijzelf 
trad in Duitsland vaak op als Heer van Teisterbant). In de Fabels kan men psychologisch 
rake opmerkingen en humor aantreffen, zoals in De Vloek, waar de 
minnaar voor duivel speelt en in Het Penzioen met ongetwijfeld politieke en 
particuliere toespelingen op de geringe prinselijke toelage, waarmee hij werd 
bedeeld; beide zijn van 1798.10 
Epiek van grotere omvang vindt men behalve in vertalingen van gedeelten uit 
bv. De Ilias in Het Slot van Damiate, Lucretia, Achilles in Scyros en in enkele

11

Lofzangen, bv. die aan Ceres, aan Apollo, aan Delos en aan Diane.12 

Bilderdijk schreef ook dramatische poëzie, en, zoals het is voor zijn gehele werk, 

hij ontkomt niet altijd aan zwaarwichtige retorische zinswendingen of holle en 

opgeschroefde taal. Hij bleef echter in zijn opvattingen van het drama trouw 

aan zijn levensovertuiging en aan het thema van de verworpenheid van de mense


lijke natuur. Hij begreep de tragedie beter dan iemand voor hem en in zijn tijd, 

omdat hij de schildering van de mens erin beoogt. Hij verfoeit voorstelling van de 

realiteit; toneelspel moet aandoeningen suggereren, zonder zichtbaar of hoorbaar 

die hoge belangen van het drama uit te beelden. In wezen is het een pleidooi 

voor de klassieke welsprekendheid, wat zijn verering voor Racine verklaart. Hij 

wilde niet, dat zijn spelen werden opgevoerd." 

Ten slotte een woord over Bilderdijks taalbeschouwingen, die hem zeer dierbaar 

waren, reden waarom hij zijn Nederlandsche Spraakleer als zijn beste en belang 

werk beschouwde. Hij was jarenlang met deze studie bezig en reeds in-rijkste 
1805 verscheen bij de weduwe Doll in Amsterdam zijn Verhandeling over de geslachten 
der naamwoorden in de Nederduitsche taal, een uiteenzetting, waarin 
het geslacht der woorden wordt afgeleid uit de etymologische betekenis. Bilderdijk 
gaat uit van de stelling, dat de taal het instrument van de ziel is; de begrippen 
worden uitgedrukt door klanken die direct het begrip weergeven. Hij komt 
daardoor tot merkwaardige en fantastische conclusies, die een moderne filoloog 
belachelijk voorkomen. Maar, zo onderstreept Prof. Kluyver, hij sluit aan bij 
bestaande theorieën, bv. die van Becanus uit de 16de-eeuw. Een verhandeling van 
Leibnitz gaat ook uit van klankeenheden in plaats van stammen en wortels bijde semantiek. Het rationalistisch-constructief systeem past dus, vreemd genoeg,
bij de opvatting, dat de oorspronkelijke taal niet in de volksgemeenschap aanwezig 
is, maar dat ieder mens die taal van de Schepper heeft ontvangen. 

Het is niet mogelijk in enkele bladzijden een veelschrijver als Bilderdijk recht te 
doen. Laat ik mogen besluiten, dat voor-en tegenstanders van Bilderdijk, geloofsgenoten 
en zij die van een omlijnde levensopvatting niet willen weten, in dit het 
over hem eens zijn: hij was een ziener en wilde dit zijn. Zijn taal heeft een eigen 
karakter, zeker ook beinvloed door de tragiek van zijn bestaan. Het is de klassieke 
taal van een vates, die in min of meer vage bewoordingen de toekomst aanduidt. 
De geest ervan is niet Christelijk, van God wordt niet gesproken, wel van 

322 


een wereldbestuur, een Pronoia die alles ten goede leidt: de beschouwing is 
ongeveer die van een Stoicijn. Geen aardsch geluk is bestendig, maar uit het 
ongeluk komt het goede voort. Ilium is gevallen, maar de grootheid van Rome 
is ër het gevolg van geweest.

"4 

In het algemeen bedient dit zienerschap zich toch vooral van de taal der mystieke 
opvatting in Nederland, die der meditatie, wachtend op het licht van Boven. 
Daarom is Bilderdijk de romanticus bij uitstek, die aansluit bij de verlichte geest 
in religieuze zin. Noemde hij niet Cats in 1807 `zijn oudsten en besten vriend' ?.1 

' 

AANTEKENINGEN 

1 PROF. DR. J. PRINSEN, Het sentimentele bij Bilderdijk, De Gids, 1917. Herdrukt in Dr. 

M.M. Prinsen en Dr. Cath. Ypes: Varia Literaria, blz. 92 vlg. 
2 Citaten uit VICTOR E. VAN VRIESLAND, Spiegel van de Nederlandse Poëzie door alle eeuwen, 
I, blz. 447, 448. 
3 PROF. DR. A. KLUYVER, Verslagen en Meded. der Kon. Akad. v. Wetenschappen, Afd. Let


terk., 5de R., III: Over Bilderdijk's maatschappelijke loopbaan tot 1795 (1918), herdrukt in 
Verspreide Opstellen, Wolters, Groningen, Den Haag, 1929, blz. 200. 
DR. R.A. KOLLEWIJN, Bilderdijk, zijn leven en zijn werken. Van Holkema en Warendorf, 1891. 
Hier o.a. blz. 8: `W. Bilderdijk heeft in de overtuiging geleefd, als zou hij afstammen van 
de Graven van Teisterbant en Kleef en de Heeren van Heusden. De stamvader van dat ge


slacht zou zijn Walter, graaf van Teisterbant (7de eeuw), wiens dochter Beatrix de gade 
werd van Theodorik, heer van Kleef. Diens dochter, als hare moeder Beatrix geheten, huwde 
met `Aelius Graius', dat is Elius, den Zwanenridder der sage. Tot de nakomelingen van dien 


Elius behoorde Robert, graaf van Teisterbant, die de vader werd van Robert, den eersten 
heer van Heusden (gestorven 875).' Van de Heusdens stamt af jan van Veen, een voorvader 
van Bilderdijks moeder. 


4 DR. R. KRAMER in Gedenkboek Societas Studiosorum Reformatorum,

ormatorum, 1926. 
5 DR. KOLLEWIJN, a.w., blz. 145. 
6 DR. KLUYVER, a.w., blz. 224. Het is de Treurzang van Ibn Doreid. Op 5 april zond Bilderdijk 

aan Gerard Outhuys de voorrede. De uitgave verscheen met het onderschrift onder het 


schaduwbeeld van Mevr. Bilderdijk in 1795. (Kollewijn, a.w., blz. 230). 
7 PROF. MARTIEN J.G. DE JONG, Van Bilderdijk tot Lucebert, Leiden, A.W. Sijthoff, 1967, 
blz. 18-45: Toegang via liefdesbrieven. 


8 DR. KOLLEWIJN, a.w., blz. 200. 
9 PROF. DR. P.C.A. GEYL, Een eeuw strijd om Bilderdijk, De Gids, 1956. Herdrukt in Studies 
en Strijdschri f ten (1958) en in Van Bilderdijk tot Huizinga, Historische Toetsingen, Aula-
Boeken, Utrecht-Antwerpen, 1963, blz. 7-81. 
10 De Dichtwerken van Bilderdijk, uitgegeven onder toezigt van Is. da Costa, Kruseman, 
Haarlem, 1857-1859, 15 delen. Deel I, blz. 173 en 404. 
11 Bilderdijk-uitgave, deel II, 275, 289-295, 295-305. 
12 Bilderdijk-;uitgave, deel III, blz. 1-48. De volledige titel luidt: Kallimachus Lofzangen en 
bijschriften, 13. Overdiep-dictaat. De titels van Bilderdijk's drama's luiden: 
1779 Edipus, koning van Thebe. 
1775 ; 1785 Deukalion en Pyrrha. 
1789 De Dood van Edipus. 
1808 Floris de Vijfde, te vinden in het derde deel der genoemde Bilderdijk-uitgave. 
13 Overdiep-dictaat. 
14 PROF. DR. A. KLUYVER, Bilderdijk's Afscheid. Ts. voor Taal- en Letterkunde, XL (1921), herdrukt 
in sub 3 vermelde Verspreide Opstellen, blz. 242-266. 
15 Z. voor uitgebreide literatuuropgave, Knuvelder,4 III. 


323 


PIETER VAN WOENSEL 
10.1.1747 -21.4.1808 

Hij schreef zijn naam voluit met enige toevoegingen over zijn leven in De Bij 

1800, om zich bekend te maken als de auteur van een hekelende alma--lichter van 
nak, getiteld De Lantaarn, verschenen in 1792, 1796, 1798 en 1800. Er staat: 
`P. van Woensel. M.D. Hofraad; voorheen Doctor bij 't Land-Hospitaal, bij 
't adelijk land-cadetten-corps, te St. Petersburg, eerste doctor. der Marine van de 
Zwarte Zee, in dienst der keizerin van Rusland; thans doctor der Marine te 
Amsterdam'. De almanak was nl. eerst verschenen onder het pseudoniem 'Amurath 
Effendi Hekim Bachi'. 
Over zijn afkomst kan men er lezen: 'gedoopt 10 januari 1747: Pieter, Zoon van 
Dr. Joan van Woensel en Zusanna Margaretha Zandwijk. In de Remonstrantse 
Kerk'. (te Haarlem) 
Hij noemde het boekje De Bij-lichter 'zijnde eene uitgewerkte verhandeling over 
de Influenza, dat is: Publieke Verkoudheid.' (Om te dienen tot een Ophelderend 
Aanhangzel voor de Lantaarn van 1800). 
De kwestie was nl., dat zijn laatste nummer van het tijdschriftje door de Amsterdamse 
`agent van inwendige politie', La Pierre, in beslag was genomen omdat zijn 
artikel Historie van een Trojaansch Paerd, waarin de overdreven ingenomenheid 
van de Bataafse republikeinen met de Fransen aan de kaak was gesteld, als te 
compromitterend voor de 'sympathieke' bezetters werd beschouwd. 
Hij was een waar man der Verlichting, die zeker niet Prinsgezind was, maar zich 
afvroeg of het nieuwe regime zoveel meer beloofde en uitvoerde. 
Wij bezitten in onze literatuur niet het hoge debat, dat bijna de gehele eeuw in 
Frankrijk aan de orde was bij mensen als Fontenelle, Voltaire, Diderot, Condorcet 
over de vraag in hoeverre het nuttig zou zijn in de toekomst de vruchten van 
een eventuele revolutie voor ieder toegankelijk te doen zijn, en in hoeverre een 
zekere barbarie er het mogelijke gevolg van zou kunnen wezen. Maar wij hebben 
in deze rationalist een vrijmoedige, gedurfde, radicale, en toch voorzichtige dra 

moderne ideeën, die getuigen van intelligentie en levenservaring in den-ger van 
vreemde. Het is geen wonder, dat hij vriendschapsbanden had met de beroemde 
Groninger dokter, ook deze van internationale allure, Petrus Camper (1722-1789) 
en de jonggestorven wiskundige en dichter Petrus Nieuwland (1764-1794), bekend 
geworden om diens gedicht Orion en het gedicht Ter gedachtenisse aan mijn echtgenote. 
Enkele voorbeelden uit De Lantaarn illustreren zijn scepticisme betreffende 
zijn landgenoten: hij verwijt de Nederlanders traagheid van denken. `Men 
mag onze Nationaale geleerdheid vergelijken bij eene oude dame, zwoegende 
onder den last van optorzels, doch die op de keeper bezien niets meer zijn dan 
entoilage, système, clinquant, marcassite en jargon.' (1792, blz. 38) Hij vindt 
onze geleerden zwaarmoedig, dof van geest, dof van genie, pedant. `Dit spruit 
uit onzen bodem, klimaat, levensmanier, de heerschende gevoelens, de opvoeding, 
de regeeringsvorm.' (blz. 110) 
Fel veroordeelt hij alle theocratie, van welke kant die ook komt. `Arme Protestanten! 
wat heeft men u de gelegenheid gegeeven, om de hemelsche gelukzaligheid 
recht te smaaken, naarmaate men voor u, de aarde in een hel veranderde; 
en zo de hemel geen groot goed was, hadt gij dien te duur gekogt! Maar als men 
mededoogen moet hebben met uw lijden, moet men dan ook niet dol worden, als 
men denkt, hoe Gij, na pas adem te kunnen haalen, van onder de verdrukking 

324 


der Katholieken u onder elkander (denkt hier aan den ongelukkigen Servetus en 
't groene hout, waar mede Calvinus hem deedt verbranden) om allerlei vitterijen 
't leeven zo desperaat bitter gaat maaken; en 't schaamt mij het zeggen, van 
deeze meer dan zotternijen heeft dit land de werkzaamste tooneelen opgeleeverd.' 
(blz. 131) Ook de `Politieke Tolerantie' heeft veel op haar geweten: wel 
spreekt men in de burgeroorlog van Vaderland en Vrijheid, 'maar trok men hun 
dit masker af, zo zag men voortijds de naakte heerszucht en 't eigenbelang'. 
Eigenlijk was het de hoofden der kijvende partijen alleen te doen, wie de onnozele 
gemeente zou uitkleden of er de baas over zou spelen. (1796, 184) 
En de opvoeding? `Iets 't geen 't opvoedingswerk zeer werkelijk, ja als onbehandelbaar 
maakt, is, dat men 't beginnen moet met de opvoeders optevoeden (een 
ding waarvan deeze menschen weinig droomen) een ding 't geen eene boven 

opvoeding in den entrepreneur onderstelt.' (1796, 117) Hij wil, dat-menschelijke 
de regering de ouders zou dwingen hun kinderen een handwerk of ambacht, of 
desnoods twee, te doen leren en hij acht ontwikkeling van teken-, reken-, meet-
en werktuigkunde beter dan onderwijs in 'kerkelijke haarkloverijen'. (id. 178) 
Zijn behoefte aan vlucht uit het kleingeestige gaf hem al vroeg de lust tot reizen. 
`Zich te verplaatsen behoedt de ziel voor schimmel. De herinnering is een spiegel, 
waarin wij ons wezen verdubbelen.' Na zijn promotie (1770 te Leiden) mocht hij 
in dienst van admiraal Kinsbergen een reis naar de Levant en Rusland maken. 
Hem draagt hij zijn boek Rusland beschouwd (1804) op als dank voor het tien 

verblijf aldaar. `De kunst van waarnemen' was de titel van een medisch-jarig 
geschrift van zijn hand geweest in 1772. Hij paste deze zeker ook toe op zijn 
reizen. Met verontwaardiging spreekt hij over de slavernij der. Russische boeren, 
en geeft het land de naam 'Wit-Negerland'. Men vermomt de stand van zaken door 
te zeggen `Lijfeigene Boeren'. En hij vervolgt: 'Zonderling menschdom! wij hebben, 
in onze dagen, menschen, die zich baadden in overvloed en welvaaren, om eenige 
kleinigheden zien opstaan tegen hunne regeering, en die zien omsmijten, terwijl de 
Russen, aan wie het vrij zou staan te schreeuwen van boeijen, keetens, juk, slavernij 
en mishandeling stil zitten, en zich gedwee laaten beuken'. `Wat, vraagt men, 
zou een boer doen met zijne vrijheid, als hij geen grond bezit? Even als of hij 
dien noch huuren noch koopen kon. Het invoeren der vrijheid zou den landbouw, 
der nijverheid nadeelig zijn! evenals of de mensch niet het vlijtigste werkt, 
wanneer hij werkt voor zich zelven,' en hij besluit `arme, witte negers.' 
Grote bewondering heeft hij daarentegen voor de zorg voor de opvoeding van 
Catharina II. Er is zelfs een klooster voor 'Adelijke Juffrouwen', die in vestingbouwkunde 
onderwezen worden; verder zijn er scholen om onderwijzers te vormen 
en er is er één waar declamatie, zang en dans worden onderwezen. 
Ook van zijn tweede reis naar het oosten had hij in 1795 in twee boekdelen een 
verslag gemaakt, getiteld: Aanteekeningen op eene reize door Turkije, Natolié, 
de Krim en Rusland in de jaren 1784-1789. Hij geeft hierin een prachtige beschrijving 
van de stad Constantinopel. (blz. 68) Interessant is zijn opmerkingsgave 
voor historische zin: `De landengte van Suez maakt als een brug, waar over 
men uit Europa in Asia gaat. Alexander, die buiten zijne oogenblikken van étourderie 
misschien zo veel verstands bezat als Don Quichot buiten die van de ridderij, 
zag de aangeleegenheid deezer ligginge in, en wilde daar den zetel zijner 
alleenheerschinge vestigen: en dat in een tijd, waarin de ervaaring de volkeren 
noch niet geleerd hadt, welke eene rijke ader van voorspoed de koophandel voor 
een Staat is.' (blz. 384) 

325 


Hoewel hij dus reizen oordeelt als `de steevigste borstel tegen den nationaalen, 
dien lelijken hoogmoed', heeft het toch ook een bezwaar: `men verkrijgt eene 
zekere ongerustheid, eene woelachtigheid, eene ontevreedenheid.' 
Inderdaad: mogen deze citaten ons de indruk geven, dat we te doen hebben met 


een 18de-eeuwer, die reeds Europees wenst te denken, zijn geschriften ontkomen 
niet geheel aan dat avontuurlijk-anekdotische van een te vluchtige indruk: wanneer 
hij bv. spreekt over de vele, vooral 'Duitse' `kolonisten', die door. Catharina 
II werden aangetrokken en hij ze `weinig oppassend', `een hoop slecht, lui 
volk' noemt en schrijft `Ik heb nimmer veel hooren spreeken van de vruchten van 
de nijverheid der Kolonisten', dan moet hij tekort doen aan de gevluchte Doopsgezinden 
uit die tijd, die de reputatie tot de twintigste eeuw gestand deden van 
degelijkheid, soberheid, trouw aan hun godsdienst, van familie-en gemeenschapszin. 
Wanneer hij in de stichting van Sint-Petersburg de zucht van Peter I ziet 
zich meer en meer te willen Europeaniseren, verzuimt hij te vermelden, dat misschien 
hier ook strategische belangen tegenover Zweden in het geding geweest 
kunnen zijn. 
Zijn rondborstig mariniersverslag miste waarschijnlijk de studeerkamer en zijn 
temperament leidde hem gemakkelijk tot de satire. Hij blijft een fenomeen temidden 
van de vertegenwoordigers van onze literatuur op het einde van de 
18de eeuw. 
Hij stierf te 's-Gravenhage op 21 april 1808. 


AANTEKENINGEN 

De werken van Pieter van Woensel zijn dus in volgorde: 
1772: De kunst van waarnemen. 
1784-1789: Aanteekeningen, gehouden op eene reis door Turkijen, Natoliën, de Krim en 
Rusland, in de jaren 1784-1789. Twee delen, uitgegeven te Amsterdam in 1795. 
1792, 1796, 1798, 1800: Tijdschrift: De Lantaarn, Amsterdam. 
1864: Rusland beschouwd. 


326 


NASCHRIFT 


Bij de beëindiging van dit manuscript moet ik mij verontschuldigen die lezers 

teleur te stellen, die hier een rijke bron van inlichtingen over 18de-eeuwse 
auteurs en hun bibliografie verwachtten. 
De vele, reeds bestaande handboeken, elk met een eigen stijl, de talrijke gespecialiseerde 
studies over deze eeuw, samen te vatten, aan te vullen of te verbeteren, 
vragen de krachten van meer dan een mensenleven. Afgezien van de intellectuele 
en fysieke onmogelijkheid van een werkelijk grondige beheersing der Nederlandse 
letteren uit deze veelbewogen en veelomstreden eeuw, is er ook het praktische 
bezwaar van gemis aan ruimte bij het mij toegemeten aantal bladzijden 
voor dit werk. Voor de tekorten, die er zeker zijn in de voorafgaande bladzijden, 

verwijs ik graag naar de nieuwste, herziene, vijfde druk van Gerard Knuvelders 
Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse letterkunde, dat reeds een traditie 
bezit van betrouwbare literatuuropgave. Bovendien vindt men op velerlei terrein 
verricht onderzoek of bronnenvermelding daarvoor, in de tweemaandelijkse 
documentatiebladen van de Werkgroep 18'eeuw sinds 1 november 1968. 
Het is overigens niet zozeer mijn bedoeling geweest een echo te zijn, alswel een 
stem. Ik achtte het een voorrecht naar voren te mogen brengen, wat mij sinds 
het onderzoek voor mijn dissertatie in 1951 en het vervolg daarop in 1954, niet 
meer heeft losgelaten : op grond van enkele stilistische verschijnselen, de aard 
en de komst der Nederlandse literaire romantiek voor 1800 nader te bepalen. 
Mede gesteund door modern cultuur-historisch onderzoek in het algemeen, zowel 
de Verlichting als de Romantiek betreffende, heb ik bij verschillende post-klassieke 
schrijvers een nauwe band en een stijlverwantschap menen te kunnen vaststellen 
met de Noordnederlandse schilderschool. Het gaat hierbij om een weer-

gave van de kunst der ontroering en der stilte, die een typische reactie betekent 

op de klassieke uitspraak 'ut pictura, poesis erft.' 
Ik ben niet de enige, die de aard en komst der Nederlandse romantiek in onze 
letteren opnieuw wenst te bepalen: veel interessant werk is in dezen verricht 

door Dr. W. van den Berg in zijn proefschrift : De ontwikkeling van de term 
`romantisch' en zijn varianten in Nederland tot 1840.1 Het rigoureus-wetenschappelijk 
onderzoek naar vorm, frequentie in verschillende woordenboeken, de vergelijking 
van verschillende drukken ervan, het nagaan der vertalingen, brengen 
de schrijver tot de conclusie, dat voor 1800 o.a. de term `romanesk' met bepaalde 
betekenisaspecten in West-Europa, Nederland inbegrepen, reeds veelvuldig 
voorkwam. Op de kritiek aan mijn adres t.a.v. een onjuiste verklaring van 
het woord 'romanesk' in mijn dissertatie, die bovendien niet louter de term zou 
betreffen, is mijn antwoord, dat ik inderdaad de betekenisomschrijving minder 
schematisch heb omlijnd dan voor een woordenboekgebruik gewenst is : ik heb 

327 


 me voor het verband met het Frans allereerst gericht naar de uiterlijke vorm 
van het woord en voor de samenvatting van het woordgebruik bij Wolff en 
Deken (een persoonlijke interpretatie!) gebaseerd op 69 vindplaatsen uit ver 

kringen der maatschappij, waarbij de context belangwekkende gege--schillende 
vens kon tonen in verband met de aard der romantiek, o.a. wat het gevoel betreft. 
Reeds toen was ik getroffen door tekstdetails, die een 'bijdrage tot de cultuur 

-eeuw' zouden kunnen vormen.-geschiedenis der 18de 
Dr. van den Berg mikte in de roos, toen hij de termen `psychologisch' en `pittoresk' 
koos voor typisch romantische betekenisinhoud: m.i. zouden ze zelfs als 
sleutelwoorden voor het introvert romantisch karakter aanvaard kunnen worden 
in een veel ruimere betekenis dan in deze dissertatie het geval is. 
Het komt mij voor, dat de autochtone ontwikkeling der romantische stroming 
in Nederland zich ongeveer ontwikkelde als in Engeland, waarvan op blz. 57 
wordt gezegd: `De Engelse romantici beschouwden zichzelf niet als de representanten 
van een romantische beweging en werden evenmin door de Engelse critici 
als zodanig beschouwd. Van heftige discussies met het adjectief romantic als 
inzet is in de periode 1800-1830 geen sprake. Er heerst op dit punt in Engeland, 
in vergelijking tot Duitsland en Frankrijk, een merkwaardige stilte, die overtuigend 
bewijst, dat romantiek en gebruik van de term romantisch niet altijd samen 
behoeven te gaan.' Vandaar dat bij een uitwisseling van romantische v.n. zeeschilderstukken 
tussen Engeland en Nederland, de tentoonstelling de naam kreeg 
`Schok der Herkenning'. 
De literaire overbrugging van de 17de-naar de 19de-eeuw, zoals ik in mijn 
uiteenzetting heb getracht tot stand te brengen op grond van stijlkwaliteiten die 
wijzen op het impressionisme van de 'tachtigers', vindt een parallel in de schilderkunst. 
Van de hand van S.J. Gudlaugsson kan men de volgende uitspraak 
lezen in een werk, gewijd aan de schilder Gerard Ter Borch, de uitbeelder van 
het Hollandse binnenhuis en van veelzeggende stilte: `De Nederlandse School in 
haar totaliteit opende nieuwe perspectieven, juist door de gretige behoefte de 
directe omgeving in haar bezit te nemen, waarbij iedere kunstenaar voor zich 
moest uitmaken wat die omgeving voor hem betekende. De belangrijkste ver 

deze kunst sloegen bruggen over grote verschillen in tijd-tegenwoordigers van 
en geaardheid, zodat door persoonlijke verwantschap Manet verbonden is met 
Frans Hals, Daumier en Hogarth met Jan Steen, Van Gogh met Hercules, Seghers, 
Cézanne, Corot en Chardin met Vermeer en tenslotte Degas met Ter 
Borch.'Z Bij schilder en dichter leven eenzelfde gevoel voor lichteffecten, voor 
emblematische traditie, voor kanselethiek en voor intieme individuele inspiratie. 
Aan deze terugblik op de 18de -eeuw in vogelvlucht, mag de vermelding van de 
monografie, gewijd aan Cornelis Troost (1696-1750) niet ontbreken. Het is een 
uiterst verantwoorde studie, geschreven door J.W. Niemeijer, conservator van 
het Rijksprentenkabinet te Amsterdam, van de schilder, die het 18de-eeuwse 
toneel en tal van 18de-eeuwse 'toneeltjes' treffend vertolkte en door wie de 18deeeuwer 
zelf zich zo goed begrepen wist.$ 

1 DR. W. vvv DEN B. c, De ontwikkeling van de term `romantisch' en zijn varianten in 
Nederland tot 1840. Van Gorc. & Comp. B.V. Assen, 1973. 
2 S.J. GunL ucssoN, Gerard Ter Borch, deel I, Den Haag, Martinus Nijhoff, 1959. Citaat 
uit hoofdstuk IX. 
3 J.W. NIEMnijE, Cornelis Troost 1696-1750. Van Gorc. & Comp. B.V. Assen, 1973. 


328 


DE NEDERLANDSE LETTERKUNDE 
IN HET ZUIDEN 


PROF. DR. J. SMEYERS 
met medewerking van 

E. DE BOCK 

WOORD VOORAF 


Wie zich voor de opdracht gesteld weet een beeld van de 18de-eeuwse Zuid 
letterkunde te schetsen, voelt zich geneigd de suggestieve verzen van-nederlandse 
een anonymus uit 1783 op de eigen situatie toe te passen: 

Wy zyn als bed'laers die de spaend'ren 
Opraepen van de tael van Vlaenderen. 


En dat geldt dan niet alleen de kwaliteit van die literatuur, die, naar de traditie 
wil, zeer laag wordt aangeslagen — een opinie die de onderzoeker, uit vrees het 
eigen studieterrein al te zeer te overschatten, niet wil tegenspreken, maar die hij 
toch te aprioristisch vanuit een ongenuanceerde overlevering geformuleerd vindt —, 
maar ook het gebrek aan voldoende vooronderzoek dat het hem onmogelijk 
maakt een klare, afgeronde synthese neer te schrijven. Behalve over de bewaard 
gebleven bronnen beschikt hij, op het ruime en nog altijd inspirerende overzicht 
uit het standaardwerk van Te Winkel na, slechts over twee groepen studiemateriaal: 
de ene omvat een reeks 19de-eeuwse werken en bijdragen, die het voordeel 
hebben ten dele nog van de hand van getuigen te zijn, ten dele nog op basis van 
naderhand (o.a. ten gevolge van twee wereldoorlogen) verdwenen documenten te 
zijn opgesteld, maar, helaas, ook het nadeel nog al eens onvolledig, onbetrouwbaar, 
onwetenschappelijk te blijken, — de andere omvat een aantal fragmentarische 
onderzoeken en detailstudies, die resulteren uit een omstreeks 1940 weer 
ontloken en sindsdien steeds groeiende belangstelling voor een lang verwaarloosde 
periode, maar die tegelijk des te duidelijker de nog talrijke lacunes (op 
het gebied van de rederijkersbedrijvigheid, het lied, de volkslectuur, de invloed 
van de nieuwe gedachtenstromingen...) laten uitschijnen. 
Eerder dan een wellicht voorbarige synthese te willen zijn van de 18de-eeuwse 
Nederlandstalige literatuur in de Zuidelijke Nederlanden, pogen de volgende bladzijden 
dan ook daarvan een zo volledig mogelijke `status quaestionis' op te maken. 
Dat ze daarbij de in kaart gebrachte verkenningen blijken te zijn op een nog 
gedeeltelijk onontgonnen (en ook wel eens dor) terrein veeleer dan de net uitgetekende 
tocht door een 'vorstelijke warande', dat ze i.v.m. crenologische, thematologische, 
comparatistische en andere problemen meer vragen en suggesties 
bevatten dan antwoorden geven, dat ze herhaaldelijk materiële en concrete gegevens 
stellen in de plaats van strikt literaire waardebepalingen, kan alleen maar 
een uitnodiging betekenen tot verder onderzoek, dat, naar wij hopen, moge voeren 
naar de uiteindelijke synthese en naar een geleidelijke (zij het ook relatieve) 
herwaardering van een literair tijdperk dat totnogtoe al te zeer weggedrukt zat 
tussen een rijk verleden, waaraan het de herinnering trouw bewaren bleef, en een 

331 


periode van vernieuwde bloei, die, althans voor een gedeelte, haar wortels in deze 
18de eeuw heeft gehad. 

We zijn de heer E. de Bock dankbaar voor het nalezen van het manuscript, voor 
de bibliografische aanduidingen, de aanvullingen en suggesties die we van hem 
ontvingen en voor het gebruik dat we van de teksten uit zijn Verkenningen in de 
achttiende eeuw (Antw., 1963) mochten maken, waar onze eigen opzoekingen 
en notities te kort schoten of gecompleteerd konden worden: de bladzijden over 

de geschriften van Broeckaert zijn — met toevoegingen en eventuele correcties 
van ons — daaraan ontleend. De gegevens voor het hoofdstuk over de almanakken 
zijn voor het allergrootste gedeelte door hem verzameld; we voegden er, bij 
de verwerking ervan, alleen onze aantekeningen over de Grootnederlandse traditie 
in deze almanakken, over. de 'Nieuwjaersgiften' en over de Kortrijkschen Almanak 
voor 1783, samen met nog een beperkt aantal aparte, kleinere notities, aan 
toe. Ten slotte verstrekte hij ons ook het schema voor. hoofdstuk I B, wat ons 
bij het opzoeken, ordenen en uitwerken van het vele materiaal en het redigeren 
van de tekst een stevig houvast heeft geboden. 

332 



Hoofdstuk 1 

REDERIJKERS EN DICHTERS 


A. ENKELE ALGEMENE BESCHOUWINGEN 
1. Het toneel 
In 1701 wordt de Fonteine-kamer weer opgericht 

in onze stadt van Ghent, het hooft van Vlaenderlant 
Die in de redenkonst alweêr de croone spant. 

Zo dicht het Jakob Hye, de factorr van de herrezen kamer. Hij herinnert er ons 
tegelijk aan dat de wederoprichting plaats vindt te midden van de Spaanse Successieoorlog 
: 

De oorlog heeft ons land verwoest en gansch bedorven. 

Maar zijn hoop blijft gevestigd op zijn broeders in de kunst: 

Daer zyn nog evenwel beminders in ons lant, 
Die zullen, zoo ik hoop, hoe langs zoo meer herleven, 
En Vlaenderen door hun zang zyn ouden roem weêrgeven. 


Het is geen ijdele wens. Net zomin als in de voorgaande eeuw slagen de oorlogstroebelen 
en de ongunstige tijdsomstandigheden er bij het begin van de 18de 
eeuw in het literaire leven lam te leggen. Vooral de beide Vlaanderen (en Frans-
Vlaanderen) blijven actief. Maar ook in Brussel, in Mechelen, in Hasselt wordt 
gespeeld en in Antwerpen werkt de Olyftack onder het impuls van W.I. Kerrickx 

ijverig voort (al zal ze na zijn dood een inzinking doormaken). 
Die taaie levenskracht en trouwe werkzaamheid blijven de hele 18de-eeuwse literaire 
bedrijvigheid stimuleren. Zoals in de vorige eeuw wordt ze vooral gedragen 
door de rederijkers. Ze behoren tot de aloude, soms in verval geraakte maar. — zoals 

in Gent — weer opgerichte kamers, tot nieuwe, door de oude kamers erkende 
en goedgekeurde rederijkerskamers, steeds vaker ook tot gezelschappen van 'vrije 
liefhebbers', die reeds in de 17de eeuw begonnen te ontstaan (o.m. in Brussel), 
maar nu overal welig uit de grond rijzen, vaak met verscheidene tegelijk in een 
zelfde lokaliteit. 
Dwingen hun werkzaamheid en levenskracht wel respect af, dan kan dat, helaas, 
vaak niet gezegd worden van de waarde van hun geschriften noch van het gehalte 
van de activiteiten binnen hun kamers en gezelschappen. Michiel de Swaen al 
beklaagde zich over de 'laetdunkentheyt en ijdle waen' en het gebrek aan ernst 
van zijn rederijkende gezellen. J.P. van Male, proost van de kamer van de H. 
Geest te Brugge, schrijft in zijn Ontleding ende Verdeding vande Edele ende 

333 


Reden-rijcke Konste der Poëzye (1724) dat zijn dichtgenoten te lichtvaardig oordelen 
dat wat ze schrijven, volmaakt is en hun luiheid verbloemen met te stellen 
dat een goed gedicht geen nadenken noch 'bekommering der zinnen' vereist. En 
Labare, de prins van de Brugse Drie Santinnen, merkt op: 

Men zagh een Dichter wel sijn Naem in Stadt verbreyden 
Die nauw'lijcks konde, Cats, van Vondel, onderscheyden. 


De Kasselse schoolmeester en rederijker Andries Steven prijst in een in handschrift 
bewaard Wek-gezang (1728) zijn kunstbroeders hun ware taak aan: 

Dus zoud' 't een ijveraer niet schatten arm en kael 
die op ons reden-hov zou komen, en niet hooren 
dan glazen klinken? troef zien spelen? tabak smooren? 

men leert door d'oeffening en wie niet is gebooren 
ter digtkonst, thoon' sijn drift door neirstig toe te hooren... 

Van zijn kant wijst een ander Frans-Vlaams rederijker, M.J. Verbrugge van de 
kamer van Belle, erop, in zijn Rijm-werkje Bewijzende wat er prijsbaer en veragtelijk 
is in reden-g'hulden en rédenaeren, dat veel rederijkers niet dulden dat men 
hun fouten aantoont: hun 

... opgeblazentheid maekt dat sij anders niet 

geloven, als dat kan uit hun gedagten komen. 

In Ramskapelle twisten een kamer en een gilde om de voorrang in de processie, 
zodat de zaak in 1755 voor de Raad van Vlaanderen komt. Snellaert noteert dat 
de leden van de Kortrijkse kamer van St.-Antonius op het einde van de eeuw 
spottend `zwyns' werden genoemd en dat velen onder hen de echte naam van 


hun kamer niet meer kenden. 
Verzet tegen de oprichting van een kamer komt dan ook geregeld voor. Soms wel 


eens uit vrees voor concurrentie, zoals in Veurne, waar de zeer actieve kamer 
`Aerm in de beurse en van sinnen jonc' zich op haar privilege beroept om in 
1718 een groep nieuwelingen, de 'Libertijnen' — naar hun leuze `Libertate gaudemus' 
—, het optreden te beletten (pas in 1784 zullen ze vergunning krijgen om 
enkele stukken op te voeren). Maar vooral, vanwege de wereldlijke en geestelijke 
overheid, om 'morele' beweegredenen. Op een aanvraag tot oprichting van een 
kamer geeft de gemeente. Nevele een negatief advies, omdat verscheidene onder 
de ondertekenaars lezen noch schrijven kunnen; de aanvragers beweren wel 
dat het hun bedoeling is dank zij de kamer de jeugd uit de herbergen te houden 
`ende buyten de occasie van te frequenteren onghelycke persoonen, 't welcke soo 
frivol als abusif is', maar in de werkelijkheid zal juist het omgekeerde gebeuren, 
aangezien in de herbergen dient te worden vergaderd. St.-Martens-Leerne krijgt 
in 1766 geen toestemming om een rederijkerskamer op te richten: de baljuw en 
de magistraat verzetten zich, omdat er wanorde en baldadigheid uit zouden 
voortkomen. De aanvragers zijn `jonckheden ongetrouwt ... niet connende lesen 
ofte schrijven ... die met hunne handen moeten hunnen cost winnen'. Zij zullen`hun handwerk ende landbouwerye' verwaarlozen. Elders wordt verklaard 'dat 
eene gilde van Rethorica niets anders en dient dan tot het verderf van de jonckheyt, 
ende oock van de getrouwde', en 'dat het opstellen van dusdaenige gilde 
voor hun en alle andere ghebruyckers pernicieus is, ter causen hunne knechten, 
hun in de zelve gilde begevende met quaede gheselschappen, nachten en daeghen 

334 


verdryncken al dat sy hebben, ende hun werck syn vernegligerende'. Om dergelijke 
redenen en door toedoen van een naijverige St.-Sebastiaansgilde en van de 
pastoor wordt in 1752 toestemming geweigerd tot het oprichten van een kamer in 
het reeds genoemde Ramskapelle. De Ieperse hoofdkamer Alpha en Omega zet er 
zich wel voor in, maar heeft blijkbaar niet veel gezag meer, al zagen we respectievelijk 
in 1700 en 1721 liefhebbers van Pollinkhove en Alveringem nog een 
goedkeuring verkrijgen van deze hoofdkamer. Daartegenover staat dan weer dat 
door de pastoor zelf en enkele parochianen van Leisele in 1739 een kamer wordt 
opgericht. Te Antwerpen wordt in 1779 van stadswege nog eens gestatueerd 
`dat niemand binnen dese stad, sonder voorgaende permessie, in sijnen huyse, 
kamer, of andere plaetsen, sal laeten spelen, blij- treur- ofte andere toneelspelen, 
ofte vertooningen, geene uytgenomen, het sij voor geld ofte voor niet, op de 
pene van 50 gulden, daerenboven de confiscatie van den theater en alle de verkleedsels 
tot de geseyde spelen dienende'. De aanvraag van een aantal inwoners 
van Maldegem, die een rederijkerskamer willen oprichten om hun taal beter te 
leren hanteren en de letterkunde te bevorderen, wordt in 1791 door de Raad van 
Vlaanderen afgewezen. Men vergete bij dit alles overigens niet dat -invloedrijke 
auteurs als Bossuet het toneelspelen veroordeelden, iets wat lang na hem Jean-
Jacques Rousseau nog zou doen. 
Dat vrees voor antireligieuze of ketterse invloeden van kerkelijke zijde verzet deed 
rijzen tegen sommige opvoeringen, kan ook geredelijk aanvaard worden. Zo 
trachtte in 1761 de pastoor van Appels vergeefs de opvoering te verhinderen van 
Carolus Stuart, koninck van Engelandt, omdat Stuart een ketter was en ook terwille 
van `het naerburighe [Hollandse] garnisoen van Dendermonde, bestaende 
uyt een groot deel gereformeerde, welcke van oudts strydigh geweest hebben aen 
de monarchién'. 
Vrouwen maken zelden deel uit van een kamer. Het gildeboek van de Zottegemse 
kamer vermeldt speciaal dat tijdens de wedstrijd te Kortrijk in 1770 de rederijkers 
van Moorsele 'hun vrouwpartyen vertoont hebben door. vrouwspersoonen'. 
Uitzonderlijk vindt men nog wel eens het optreden van actrices vermeld: zo 
speelde te Berchem-bij-Oudenaarde een vrouw mee in Thomas Morus (1725) en 
in Liederick de Buck (1732), Johanna-Maria Sonneville vertolkte in 1749 te 
Merelbeke de rol van Genoveva, terwijl te Leuven, bij een opvoering door de 
Kersouwe in 1777, twee personen moesten zorgen `voor het accomoderen van 
de vrouwelieden en van de manslieden'. Wel bestonden enkele 'vrouwenkamers' 
(die allicht maar een kortstondig leven kenden) : te Moen is er een bekend (de 
`Rymconstminnende jonge dochters') in 1766, te Zottegem (de `Leerzuchtige 
minnaressen') in 1781, in 1787 speelt een andere groep te Nieuwenhove De 
doodt van Boétius, in 1797 nodigt `Isabelle Clara..., directrice van 't spel Joachim 
tot Nukercke' haar broeders in de kunst uit, terwijl de `Jonge Dochterkens' reeds 
in 1737 te Meulebeke Cosmo phila opvoerden. Nog in 1817 behaalt een Aalsters 
rederijker te Lokeren de speciale prijs om het best `de vrouwenrol vertolkt te 

hebben'! 

Is het literaire leven binnen de kamers niet altijd van een hoog gehalte, de literaire 
smaak is het doorgaans ook niet: de verskunst, het drama, het spel, het 
optreden van de rederijkers, alles is afgestemd op het effect, de praal, het pathos. 
Het vers dreunt op het ritme van opgeschroefde, gezwollen alexandrijnen. De 
toneelstukken willen boeien — en het publiek wil geboeid worden — niet door 

335 


psychologische of andere intrinsieke spanningselementen, maar via uiterlijk, en 

daardoor meestal hol en bombastisch vertoon. Eén voorbeeld uit de vele: in La-

bares Kruys-tocht door Diederyck van Elsatien (ca. 1730) verbeeldt het toneel in 

het derde bedrijf een zee, waarop schepen op en af varen; de Turkse vloot wordt 

daarbij op de scène in brand geschoten, terwijl Mercurius uit het gewelf neer 

om de vertoning te commentariëren.-daalt 
In die context valt het succes van de gruwelspelen gemakkelijk te begrijpen. Ze 
inspireren tot felgekleurde, maar uiterlijke, ons nu over-spannen en eer komisch 
aandoende bewogenheid. De bewaarde programma's van 18de-eeuwse opvoeringen 
bewijzen hoezeer het 'schok-effect' als dramatisch gegeven werd gebruikt 
en misbruikt (als tegenwicht trad de beulsfiguur dan dikwijls op als een soort 
nar). 
Den rampsaligen ondergank van Tersides, in 1716 te Gent opgevoerd, is zo'n 
opeenvolging van gruweltonelen: nadat Amurath vijf moorden gepleegd heeft, 
wordt hij zelf aangevallen door de geliefde van één van zijn slachtoffers die hem 
`met een groot mes dood steekt, syn herte uyt het lyf rukt en daer in byt, ... en 
haere selve ook het hert af-steekt met een Stilet'. Haar vader werpt zich daarop 
in het vuur, waarin haar lichaam verast was! Nu is dit stuk een plagiaat van een 
gelijkaardig drama van C. de Bie uit 1688, waarmee tegelijk aangetoond wil zijn 
dat de voorliefde voor het genre en de ingrediënten ervan eigenlijk al een erfenis 
is van de voorbije eeuw. Ze is overigens niet typisch voor onze gewesten: specimens 
van gruweltheater ontmoet men evengoed in de buitenlandse letterkunde 
(Jan Vos!) en aan de 17de- en 18de-eeuwse schilderkunst is het gruwelelement 
al evenmin vreemd. 
De zin voor `spektakel' komt ook tot uitdrukking in de eveneens uit de vorige 
eeuw overgeërfde, maar nu steeds veelvuldiger, te pas en nog meer te onpas, 
opduikende balletten. In de argumenten en teksten van de spelen kan men ze 
de hele eeuw door aangekondigd en beschreven vinden. De rekeningen van de 
Tieltse kamer vermelden voor mei 1742 in een naief-pittoreske taal: 

It., aen Pieter de Booschere over het spelen (met den violon) ...; daer in begrepen de bevallighe 
dansen in de kluchten der selve spelen by mondelinge accoordt, mits by daer boven 
heeft gehadt het leeren van de balletten aen ses engelen ende acht maegdekens... 

In de Brieven van een gevlugten Hollander, in 1789 verschenen met Rijsel als 
plaats van uitgave, wordt door een Hollands patriot (Gerrit Paape?), op doorreis 
in Antwerpen, een vernietigend oordeel geveld over het rederijkerstoneel. Alhoewel 
waarschijnlijk te scherp in de formulering — uit de correspondentie spreekt 
een toon van minachting en een zekere eigendunk —, zal zijn commentaar over 
het geheel genomen de werkelijkheid wel dicht benaderen: 

Op de Veemarkt heeft men ook een Vlaamsche of Nederduitsche Schouwburg, doch dit is 
eene van die rampzalige Maakzels der Heeren Antwerpenaars waar men in het hartroerendste 
Treurspel hartlijkst laghen moet. Verbeeld u een ongeschooren en ongewasschen Smit, 

Paruikmaker, of dergelijken op het Toneel te zien verschijnen, om de rol van eene jeugdige 
Vorstin, verliefde Schoonheid, of ook wel een Venus te speelen; want alles word op dit 
ellendig toneel door Mannen uitgevoerd. De stukken, die men aldaar vertoond, zijn loutere 
wartaal, zonder zaamenhang, of iets in het allerminst, dat naar eenigen goeden smaak 
Lweemt...1 

336 


Toch dient eerlijkheidshalve daarnaast de mening te worden geplaatst van de voor 
het overige ook zeer kritische anonieme auteur (of is dat eveneens Paape?) van 
een Reize door de Oostenrijksche Nederlanden ... gedaan door een voornaam 
Hollandsch vlugteling, in den jaare 1788 (Amsterd., s.d.), die vindt dat het 
Vlaamse toneel in Gent goede stukken speelt. 

Het repertorium van de 18de-eeuwse Zuidnederlandse rederijkers spint in ruime 

mate voort aan de draad van de 17de-eeuwse produkten. Soms voert men vroe


gere stukken gewoon weer op, een andere maal worden de teksten `bewerkt', 

terwijl de originele 18de-eeuwse werken vooral de religieuze en (pseudo-)histo


0.
rsche thematiek voortzetten. 

Hoe langer hoe meer wordt uit het Frans vertaald. Een typisch Zuidnederlands 

verschijnsel is dat nu ook weer niet. Ook de Hollandse auteurs wenden zich tot het 

Franse repertorium: er verschijnen van 1670 tot 1869 in Noord-Nederland 124 

vertalingen van Molière; Racine wordt er tot 1810 82 maal vertaald (tegenover 

47 maal in Italië, 28 . maal in Duitsland, 21 maal in Engeland) . We hebben geen 

cijfers voor het Zuiden, maar er wordt druk geput uit de Franse toneelliteratuur 

(waarbij de vertalingen en bewerkingen dikwijls doorgaan voor eigen werk). Blij


ven de 17de-eeuwse 'klassieke' auteurs graag gezochte inspiratiebronnen, dan 

treft het toch dat ook de eigentijdse Franse toneelprodukten, soms vrij vlug, hun 
*bewerker. vinden. Voltaire wordt een van de geliefdste auteurs. 
Zonder twijfel hebben de Frans-Vlaamse rederijkers in dit contact van hun Zuidnederlandse 
collega's met de Franse voorbeelden een belangrijke schakel gevormd. 
De toneelgroepen die in het spoor van het leger van Lodewijk XV, tijdens de 
bezetting van de Oostenrijkse Nederlanden van 1745 tot 1748, onze gewesten 
aandeden, betekenden een ander, misschien directer, zeker intenser contact. 
Zoals aan het legerkorps van maarschalk Maurits van Saksen, die in februari 1746 
zijn intrek nam te Brussel en in juni te Antwerpen vertoefde, de dramaturg C. 
Favart met zijn toneelgroep verbonden was, had ieder Frans generaal zijn 

'gezelschap. Zowel Favart als de andere groepen traden op voor de adel en de 

gegoede burgerij, die blijkbaar `de smaak te pakken kregen': van toen af aan 

bleven Franse gezelschappen de eeuw door de grote centra bezoeken. Voor de 

kleine burgerij en het volk, die het Frans niet machtig waren, transponeerden de 

rederijkers dan de Franse `successen'. 

Bewerkingen van Duitse en Engelse toneelstukken zijn zeldzaam. Jan Frans 

Xavier de Breyne (1758-1793), prins van de Winoksbergse kamer, was de ver 

Romeo en Juliette en Hamlet, waarschijnlijk de eerste Zuidnederlandse-taler van 
bewerkingen van Shakespeare, maar naar de verminkte en verwaterde Franse 
versie van J.F. Ducis. Duitse invloed ontstaat vooral na 1800: in 1801 staat Les-
sings Nathan de Wyxe vermeld als één van de te kiezen stukken voor een door 
de Meersch-Blomme van Geraardsbergen georganiseerde toneelwedstrijd. Onder 
de andere stukken horen De Negers-Slaeven en Robert Maxwell, beide naar 
Kotzebue (het laatste pas in 1798 als Der Opfertod verschenen). Een werk van 
Kotzebue, Den Paegoey (Der Papagay), werd hetzelfde jaar opgevoerd door de 
kamer van Nukerke, terwijl de Fonteinisten van Gent (met De Lasteraar), De Suyver 
Leliebloem van Brussel (met den Kluysenaer) en de Tieltse kamer haar daarin 
het jaar tevoren waren voorafgegaan. In 1802 wordt De onechte zoon te Gent 
vertoond en met het voorgeschreven stuk De Corsikanen van hem behaalt Sint-
Niklaas de overwinning te Evergem in 1805. Te Aalst was in 1807 de keuze van 

337 


het op te voeren stuk vrij, maar beperkt tot de drama's van de 'berugten von 
Kotzebue': de Brusselse Wyngaerd speelde er Adelaida van Wu f f ingen en. Lodoiska 
of de Tertaren. In hetzelfde jaar werd zijn bekendste werk Menschenhaat 
en Berouw te Lebbeke opgevoerd. Van dan af wordt hij een graag vertaald en 
gespeeld auteur. De Aalsterse kamer bewaarde 28 'speelboeken' van hem (daarnaast 
ook twee stukken van Schiller, Maria Stuart en De Maagd van Orleans). 
Artaxerces, een treurspel waarschijnlijk naar Artaserse van Maria-Theresia's hofdichter, 
de Italiaan Pietro Metastasio (1698-1782), werd aan het eind van de 
eeuw door de Kortrijkse Kruisbroeders opgevoerd. Of het stuk eventueel via een 
Duitse of Franse versie bij hen terecht kwam, is niet meer uit te maken. 
Het Noordnederlandse toneelrepertorium heeft ongetwijfeld minder inspirerend 
gewerkt dan het Franse. Het ligt in de lijn van de dingen. De Spiegel der Jonk 

een dikwijls herdrukt schoolboekje, houdt voor: -heyd, 

Naest het Latyn spant het Francois de Croone 

Want men siet het dagelijkx in Dorp en Stede 
Wie geen Francois en kan en magh niet mede. 


Het werkje dateert reeds van het einde van de 16de eeuw en het geeft dus niet 
eens een 18de-eeuwse opvatting weer: het Frans is in dit grensland een oud zeer. 
Weliswaar heeft Plantin in 1566 nog een Nederlandse uitgave van zijn Maison 
rustique moeten drukken, `velen', zoals hij in zijn voorrede zegt, `die buyten hun 
speelhoven hebben de Fransoysche sprake niet verstaende (wat den meesten 
hoop is)', maar in de 17de eeuw neemt de Franse invloed toe en in de 18de 
overheerst hij niet alleen de Zuidelijke Nederlanden, maar bijna geheel Europa. 
Toch valt het op hoeveel opvoeringen van Noordnederlands toneelwerk in de 
loop van de 18de eeuw te noteren blijven. In Mechelen voert de `confraterniteyt 
van het H. Cruys' van 1700 tot 1706 dertien toneelstukken op, waaronder 
`opeenvolgentlijk Joseph in Dotan, in het hof, in Egypten'. Het Resolutie Bouck 
van St.-Winoksbergen vermeldt op 6 maart en 19 juni 1729 een opvoering van 
Joseph in 't hof,, `gemaeckt door jan van vondel'. De Materbloem van Brussel 
speelt in 1709 Vos' Aran en Titus (dat misschien in 1745 nog een Brusselse opvoering 
beleeft) en in 1710 De klucht van het Verken van de Friese schrijver Y. 
Jurjens. De Veurnse kamer wijdt in 1719 een nieuwe schouwburg in met de ver 

Brandts Veinzende Torquatus en speelt in 1717 Tirannige Liefde van-toning van 
Krul, in 1723 en 1726 Don Quichot en in 1732 Krelis Louwen, allebei van Langendijk, 
in 1728 De Min in 't Lazarushuis van Focquenbroch en in 1733 Palamedes 
van Vondel. Van Isaak Vos wordt De gedwongen Vrient (of vriendschap) 
te Brussel in 1716, te St.-Niklaas in 1719 en te Hasselt in 1783 opgevoerd, zijn 
Beklaagelycke dwang te Watervliet in 1722 en te Drongen zestien maal in 1776, 
terwijl de kamer van Denderbelle het in 1793 te Oudegem ten tonele brengt. 
De Hasseltse kamer de Rode Roos speelt in 1729 Aran en Titus, in 1713 en 1754 
Eduard en Elips van K. van Ziermes, in 1736 De bedrooge Mof, dat wel Langen 

De Zwetser zou kunnen zijn (die zelf enkele elementen eruit ontleende aan-dijks 
De Klucht van de Mof van Isaak Vos), in 1773 en 1782 Celion en Betlinde, in 
1776, 1778 en 1779 Alcip en Amarillis, in 1787 Diana, alle drie pastorales van 

J.H. Krul, in 1775 Torquaat, allicht De veinzende Torquatus (1645, ook in de 
18de eeuw nog herhaaldelijk herdrukt) van G. Brandt, in 1778 Hypermnestra, 
in 1762. door A. Adriaansz naar Lemierre vertaald en nog in 1821 te Belle opge-t 
338 


voerd, in 1779 Den grooten Tamerlan (1657) van J. Serwouters (dat in St.-
Winoksbergen reeds in 1731 op het programma stond en ook te Brussel gespeeld 
werd) en in hetzelfde jaar nog Karel Stuart (1652) van Joan Dullaert. In het 
archief van de Rode Roos berust ook een omwerking van Langendijks Don 
Quichot. 
Voor de 'nieuwe kamer' van het H. Cruys te Brussel meent De Baere het in 1764 
opgevoerde treurspel Scevola te mogen toeschrijven aan G. van der Horst (naar 
het Frans van du Ryer; het programma vermeldt wel `verdacht en in Rym-gestelt 
door S.F. Campenhout': is hij de bewerker, of alleen de auteur van het tegelijkertijd 
gespeelde blijspel van de Verliefde Vryster?). Voor het in 1783 gespeelde 
De ongeluckige Liefde van de koninginne Dido liggen namen genoeg voor: J. Bodecher 
Benningh, C. Boon, J. van der Does, A. Pels (al kan ook een Latijns 
schooldrama model gestaan hebben). De in 1782, 1783 en 1788 opgevoerde 
klucht Het hedendaghx geval is misschien van D. Heynck. In 1789 vertoont de 
Cruyskamer Zelmire van N.W. op den Hooft, naar P.L. Buyrette de Belloy, in 
1793 en 1794 De drie gebroeders Medeminnaars (naar Lafonts Les trois freres 
rivaux) van H. van Elvervelt, in 1794 Constantia de St. Denis (1787) van J.E. de 
Witte jr. — dat ook het opgelegde stuk is voor een wedstrijd te Dendermonde 
in 1790 —, in 1796 het herdersspel Cloris en Philida van J.H. Krul. 
Waarschijnlijk gaat het te St.-Winoksbergen in 1725 gespeelde Constantyn den 
Grooten terug op het gelijknamige werk (1684) van P. Bernagie. Te Dendermonde 
spelen de Distelieren in 1749 De schip-braeck ofte de lyck-statie van 
Krispyn in een Noordnederlandse bewerking naar Lafont, De schyn-heylige ofte 
het vervolg van Lubbert Lubbertsz — Lubbert Lubbertsze of de geadelde boer 
(1686) is een bewerking door M. Breda van Molières Georges Dandin — en Krispyn 
Dragonder, naar Desmarres, van F. Rijk. Van deze laatste wordt te Leuven 
in 1783 en te Brussel in 1785 ook De belachchelyke erfgenaam, of baatzuchtige 
juffer (1710, naar Scarron) opgevoerd. Te Dendermonde nog staat in 1759 De 
geschaeckte bruyd (1690) van J. Van Rijndorp op het programma, en in 1788 
Cassandra, hertoginne van Bourgondien van Th. Rodenburg. De ontvoogdè 
Vrouw (1688) van M. Elias wordt te Zele in 1761 vertoond, de Kersouwe geeft 
te Leuven in 1784 vier vertoningen van D'aedelycke jouffe (2de druk in 1688) 
van S. vander Heyden, De Suyver Leliebloem van Brussel speelt in 1791 De 
broekdragende Vrouwe (1666) van P. Elzevier. Misschien gaat de Onnatuurlyke 
en gestrafte vreedheyd van Zelius ... tegen zynen wettigen zone Mustapha, te 
Baasrode in 1788 gespeeld, terug op een gruwelstuk van F. Seegers. De Gentse 
Fonteine geeft in 1796 glfride van P.J. Kasteleyn uit, naar het Duits van F.J. 
Bertuch, en speelt het te Kortrijk; Edward III van dezelfde, weer naar het Duits, 
dit keer van C.F. Weisse, wordt in 1797 te Middelburg (O.-Vl.) als wedstrijdstuk 
voorgeschreven en te Gent gedrukt. In 1800 voert Lebbeke Brutus (naar 
Voltaire) op, van `den zeer berugten Digter Sybrant Feitama', nadat de Gentse 
Fonteinisten er een jaar tevoren al mee waren bekroond geworden in Aalst. In 
1805 verschijnt te Kortrijk Philoctetes op het eiland Lemnos, uit het Frans van 
de La Harpe vertaald door de Noordnederlander A.L. Barbaz: het is het opgelegde 
stuk voor de toneelwedstrijd aldaar. Pedro de Vreede, koning van Kastilién 
(1788) van J.G. Doornik, naar du Belloy (waarvan J.F. Vander Schueren te Gent 
in 1789 een uitgave bezorgde), is het door de mededingers te spelen stuk bij 
de wedstrijd te Roeselare in 1806. 
In een met de hand geschreven `lyste der tooneelstukken' (hs. Dienberghe te 

339 


Parijs) die bij drukker. Sacré van Aalst in de eerste jaren na 1800 te verkrijgen 
zijn, vindt men werk van Tollens (o.m. De Bruiloft, Abu f ar of het Arabisch huis 

van Witsen Geysbeek (Catherine of de schoone pachtster, De kwakzalvers-gezin), 
e.a.), van Bilderdijk (De dood van Edipus, Deukalion en Purrha), Uylenbroek 
(Cecilia of de dankbaarheid, Fénélon, Feest van Apollo), van M.A. de Clercq, P. 
Pijpers, P. Boddaert. Van De maagd van Orleans en Maria Stuart, allebei naar 
Schiller, is de naam van de vertaler onleesbaar. 
Of men bij de opvoering van al deze en wellicht nog andere Noordnederlandse 
werken weet had van de oorsprong en de auteur, blijft, omwille van de karigheid 
van de gegevens, in veel gevallen een open vraag. Moeilijk te controleren is 
daarom ook, in hoeverre bepaalde stukken van bij ons bewerkingen zouden zijn 
van Noordnederlandse originelen (al kan men bv. geredelijk aanvaarden dat gruwelspelen 
à la Jan Vos hier inspirerend hebben gewerkt). Om dezelfde reden ten 
slotte kan men maar als een mogelijkheid de veronderstelling_ opperen dat ontleningen 
aan het Franse toneelrepertoire soms via het Noorden om zijn gebeurd.' 
Eén flagrant voorbeeld van 'adaptatie' blijft ondertussen algemeen bekend: in 
zijn Adam en Eva uyt het lust-paradys gejaegt in ballingschap, aller-treur-spelentreurspel 
(1746) heeft de Brusselse rederijker J.F. Cammaert Vondel stevig geplagieerd. 


De actualiteit en het maatschappelijke gebeuren vinden meer weerklank in 
gedicht en lied en pamflet dan in het toneel, --dat is althans de indruk die zich 
vanuit de bekende gegevens opdringt. Eerder uitzonderlijk laat een titel, een 
personage, een tekstfragment enige reactie vermoeden. 
Zo moet de Franse buur het ontgelden in de Zegen-prael van Carel den VI (1717), 
wanneer de auteur, C. Meyer, de Oostenrijkse vorst Karel VI — die na de vrede 
van Utrecht (1713) de Zuidelijke Nederlanden onder zijn gezag kreeg — in vol 

bewoordingen afscheid laat nemen van prins Eugenius:-gende 

... Ik heb door uwe hulp het Italiaensche .land, 
Door Frankenrijk verwoest en deerlijk overmand. 
Weêrom in myne macht en heerschappy gekregen; 
Gy hebt ook Nederland door uw manhafte degen 
Verlost van 't Fransch gebroed... 

Wat twintig jaar vrede vermogen, toont ons de derde druk (1738); van de rancuneuze 
toon blijft niets over: 

... Ik heb door uwe hulp heel 't Italiaens gebiet 
(Het geen den Frans in nam, en myne Wet verstiet) 
Weerom in myne macht en heerschappy gekregen; 
En Nederlandt verlost door uw manhafte degen. 
Betoon nu wie gy zijt, en wie gy voortijts waert... 

In De trauwe van Marie de Valois (1727) van de reeds genoemde Labare heet 
het: 

Indien wy een-mael aen de kroon 
Van Vranckrijck zijn verknocht zoo sullen 's Konings wetten 
Bourgongne en Vlaenderen ten gronde toe verpletten; 
Wat meent gy, dat den Vorst van Vranckrijck sal ontsien 
Ons al te samen als zijn Slaven te gebier? 

340 


Maar ook hier moet al dadelijk gerelativeerd worden, want in het andere toneel 
Kruys-tocht door Diederyck van Elsatien, wordt de 'aloude vriend-stuk van hem, 

tussen Frankrijk en Vlaanderen bezongen en zelfs in een ballet uitgebeeld,-schap' 
terwijl Diederik en de Franse vorst elkaar de grootst mogelijke lof toezwaaien. 
In 1778 wordt te Wortegem een klucht van P.J. Signor opgevoerd met als titel 
De gefopte Franschman en onder het motto: 

Met den Franschman en de sotten, 
Komt de Vlaming meest te spotten. 


De Ieperse rederijker K.L. Fournier heeft in sommige van zijn toneelwerken de 
`francomanie' van zijn Zuidnederlandse tijdgenoten over de hekel gehaald: Het 
Ka f f é-huis of de Standvastige Liefde tekent een karikatuur van een half verfranste 
notaris. Omwille van het komische effect laten de auteurs wel eens meer personages 
optreden die het Nederlands of het Frans radbraken, waarbij zij (onbewust?) 
een sociaal verschijnsel hekelen. In een ongedateerde Schoeden Lappers 
Proev, opgevoerd door. de Winoksbergse `Roeyaerts', is het de leerjongen Fiakker, 
een Waaltje, die met zijn gebroken' Nederlands voor de hilariteit moest zorgen. 

Omstreeks het midden van de eeuw, wanneer door het verdrag van Aken (1748) 
een eind wordt gemaakt aan de Oostenrijkse Successieoorlog en een lange periode 
van vrede wordt ingeluid, vaart door de rederijkerswereld een vernieuwde levenskracht. 
Kamers worden weer opgericht, nieuwe gezelschappen ontstaan, tot in 
de kleinste dorpen toe. Rederijker P.J. de Burchgrave uit Wervik schrijft in zijn 
dagboek op 26 juni 1762 'dat de menschen alomme thienmael meer spelen van 
tragedien en comedien uytsetten als voordesen, ja, in menige plaetsen daer dit 
tot nu schier onbekent en absolut noyt gepleeght en was ...'. 
Qua inhoud en peil verandert er niets. Pracht en pathos blijven schering en in-
slag. De bijval vanwege het publiek vermindert niet: te Gent wordt een zelfde 
stuk vier tot zes zondagen na elkaar opgevoerd. In het volksleven blijven de 
kamers hun vooraanstaande plaats innemen. De in dichtwedstrijden bekroonde 
rederijkers worden feestelijk gevierd. De inhuldiging in 1753 van de nieuwe 
hoofdman van de Veurnse kamer, J.L. Marteel, heer van Vargelo, gaat gepaard 
met toespraken, straatversieringen, muziek, optochten met triomfwagens en allerlei 
verklede personages. Ook de kolveniers en de handboogschutters stappen 
mee op, en de notabelen, en de beiaard wordt bespeeld : de feestelijkheden duren 
zeven dagen. Wanneer. de Lierse kamer `de Jenette gezeyd d'Ongeleerden' in 
1777 te Sint-Niklaas bekroond is, 'heeft men te peert zien inkoomen gereden 
binnen onse stad, den post (in rood laeken, met zilver galon afgeleyd), komende 
van St-Nicolaes... hebbende eenen lauwertak, verciert met Jennetten, in de hand, 
en eenen posthoren, waer by gedurig op blaesde'. Zo beschrijft het `register der 
resolutien van het gilde' die kleurige en hoogst belangrijke gebeurtenis in het 
18de-eeuwse stadsleven. De `post' en het nieuws van de bekroning, dat hij melden 
komt, worden op beiaardspel en kanongebulder onthaald. En als de kamer 
zegevierend met haar prijs weerkeert, valt haar een prachtige ontvangst met vuurwerk 
en bal te beurt. In 1786 wordt nog een nieuw uniform uitgedacht voor de 
leden van de Wervikse kamer De Droogaers en wordt een nieuw stenen gebouw 
voor haar opgericht. In 1808 trekken de rederijkers van Heule naar Moorsele met 
dertig ruiters, een postiljon, twee zwarten, twee wilden die een met groen versierd 
blazoen dragen. In 1824, bij de wedstrijd voor de verjaardag van Willem I, 

341 


zullen te Veurne, voorafgegaan door muziek en kruisboogschutters, de 'leden 
der letterkundige maatschappij' nog opstappen in twee rijen, sommige `ten 
prachtigsten uitgedoscht', gevolgd door engelen met trompetten, vaandeldragers 
en wildemannen met het schild, twaalf maagden en een herder die de mede 

dicht-en toneelstukken in een brieventas draagt, in een open rijtuig-dingende 
de hoofdman en de prins, ten slotte koninklijke marechaussees en stadspolitie. 
Een bleke naglans van de glorieuze landjuwelen uit oude tijden, 'verzonken cultuurgoed'. 
Tot de activiteiten van de rederijkerskamers beginnen, in de tweede helft van 
de eeuw, ook danspartijen te behoren: 

Den soupé wordt eerst genomen, 
en daer naer ziet men inkomen 
dames, jouffers groot en klyn, 
die voor 't Bal genegen zyn! 

't Is te danssen en te mallen, 
g'lyk het gaet op alle ballen 
ja, het duert geheel den nagt 
dezen dans en ydel pragt.$ 

De Leuvense kamer geeft van 1764 af regelmatig bals waarop volgens de geijkte 
formule `sal mogen compareren alle eerelycke luyden', en na hun bekroning in 
een toneelwedstrijd te Lokeren geven de Gentse Fonteinisten twee opvoeringen 
van het gelauwerde werk, telkens gevolgd door een bal, in het bisschoppelijk 
paleis en in aanwezigheid van de kerkvoogd. 
Ongeveer tegelijkertijd verovert een nieuw toneelgenre de rederijkersmilieus. On-
der invloed van de vooral bij de burgerij zeer geliefde `opera'-voorstellingen begint 
men zich meer en meer toe te leggen op het door Favart te Parijs gelanceerde 
zang-en dansspel. Voorbeelden hadden de rederijkers aan de Franse groepen 

doorreis en ook aan twee Vlaamse gezelschappen die in hun tijd veel bekend--opheid 
verwierven. 
Het ene was na herhaalde, vergeefse pogingen opgericht door Ignatius Vitzthumb, 
die in 1735 als vijftienjarige knaap uit Wenen bij de muziekkamer van het hof 
in Brussel was terechtgekomen en van 1772 tot 1777 directeur werd van het 
`Grand Théátre', de huidige `Muntschouwburg', waar hij ook Nederlandse stukken 
gaf die zelfs meer succes hadden dan de Franse. Op zijn verzoek om in de 
grote schouwburg geregeld met een Vlaams gezelschap te mogen optreden, antwoordt 
de Geheime Raad dat zulks niet mag, omdat `la populace' de door de 
abonnees gemeubelde loges zou kunnen beschadigen, en ook de rederijkerskamers 
verzetten er zich tegen met de bewering dat zij daar alleen het recht toe hebben. 
Hij bereist dan van 1774 tot 1777 met zijn gezelschap, naar de befaamdste 
acteur ervan, `de troep van Heintje Mees' genoemd, Vlaanderen en het Noorden. 
Hij wil in 1776 in een daartoe opgetrokken houten loods uitsluitend Nederlandse 
stukken opvoeren, maar dat wordt hem nog hetzelfde jaar verboden. Ten 
slotte geeft hij het op. In 1779 leidt hij de schouwburg te Gent, in 1787 is hij 
`maitre de la musique de la chapelle Royale', maar wordt om zijn anti-Oosten


-

rijkse gevoelens ontslagen en gaat als regisseur naar Amsterdam; daar wordt hij 
ziek en hij keert terug naar Brussel, waar hij in armoede sterft in 1816. 
Het andere operagezelschap is dat van de Bruggeling Jacob Toussaint Neyts, 
geboren in 1727, procureur in 1753 (eigenlijk heette hij Cary, maar verkoos de 

342 


naam van zijn pleegvader, een edelman). Rederijker van zijn jeugd af, gaat hij in 
de leer bij meester Coucke, die een toneelschool leidde 'voor beide geslachten', 
en sticht hij in 1755 met zijn broer onder de naam 'Vlaemsche Opera' een toneelgroep 
waarmee hij zangspelen opvoert naar Frans model, beginnend met Mimi in 
't Hof (naar Favarts Ninette à la cour van 1755). Hij vertaalt of bewerkt meer 
dan zestig stukken, naar Sedaine, Marmontel, Molière, Voltaire, in stuntelige 
verzen. Hij treedt op, eerst in Brugge, daarna, met stijgend succes, elders in de 
Zuidelijke Nederlanden, ook aan het hof te Brussel, en van 1768 tot 1772 in 
Nederland, waar hij het nieuwe genre introduceert en waar, volgens Snellaert, 
`het zachte westvlaamsch' van zijn acteurs 'zeer in den smaak der vrouwen en 
dilettanti's viel'. Tijdens een van zijn opvoeringen brandt de Amsterdamse 
schouwburg af (mei 1772). Dat betekent voor. Neyts een gevoelige slag. Wel 
blijft hij met zijn troep nog optreden, maar na steeds groter wordende moei 

volgt de ontbinding ervan in 1781.-lijkheden 
Zoals andere rederijkerskamers had in die periode ook de Mechelse kamer de 
Peoene zich verplicht gezien opera's in haar programma op te nemen, wilde ze 
verder verval tegen gaan. Tussen 1773 en 1783 hadden ongeveer vijftien ver 

plaats van zes verschillende zangspelen. In dat laatste jaar kiest ze-toningen 
Neyts, die zich na het uiteenvallen van zijn gezelschap als journalist en handelaar 
in Mechelen had gevestigd, tot haar factor en noemt zich voortaan, in navolging 
van Neyts' eerste toneelgroep, 'Nieuwe nederduitsche opera'. Slechts zeven 
maand heeft Neyts zijn functie uitgeoefend; twaalf voorstellingen waren het 
resultaat van deze tweede poging. Onder. de Brabantse Omwenteling is hij Oostenrijksgezind 
en wijkt daarom in 1789 uit naar Frankrijk. Hij sterft in Boulogne-
sur-Mer in 1794. 

Naar het einde van de eeuw toe volgen de dicht-en toneelwedstrijden elkaar in 
steeds sneller tempo op. Wie het lijstje ervan overloopt, krijgt eens te meer de 
indruk van een zeer intense activiteit, die voor het overige met de nodige ruzietjes 
en komische voorvallen wordt gekruid. 
De reeks zet in 1769 in met de wedstrijd te Belle, in Frans-Vlaanderen, waaraan 
dertien kamers deelnemen, die om beurt Mithridates vertonen. In 1770 is het de 
beurt aan Kortrijk met Alzire, naar Voltaire, door negen kamers opgevoerd. In 
1772 volgt Roeselare met veertien wedijverende kamers, in 1773 Zomergem. In 
1774 is het opnieuw Belle met een toneelwedstrijd, waarop dertien kamers aanwezig 
zijn en waarin de Frans-Vlaamse rederijkers de ereplaatsen behalen. In 
1775 hebben opvoeringen plaats te Sint-Niklaas en te Kortrijk. In deze laatste stad 
dingen twaalf kamers naar de lauweren met Olympia (nog eens naar Voltaire), 
wordt de Frans-Vlaamse kamer van Steenvoorde bekroond en gaat de prijs voor 
de verstkomenden naar Ninove. In 1776 organiseren `de gezellen van de gulde van 
Thabor' van Geraardsbergen, ter gelegenheid van hun 300-jarig bestaan, een voor 

zeventien deelnemende gezelschappen. In 1777 behaalt de-drachtwedstrijd, met 
Leuvense `Roos' de medaille `van de verst afgelegen' in een wedstrijd te St.-
Niklaas. Wakken richt in 1781 een wedstrijd in met als onderwerp een treurdicht 
over het afsterven van keizerin Maria-Theresia; een veertigtal.. dichters 
uit twintig verschillende plaatsen dingen mee. Te Poperinge, waar achttien kamers, 
waaronder zes uit Frans-Vlaanderen, in 1782 vergaderd zijn, spelen de 
`Kruisbroeders' uit Kortrijk zo goed dat ze niet alleen de prijs behalen, maar door 
alle kamers bewonderd worden om hun spel. De kamer van Belle hangt zelfs de 

343 


naam van de winnende mededingster op in haar vergaderplaats en bezingt de 
gebeurtenis in een Lofgalm: 
Dat vry den vreemdeling ons Neêrlands volk afbeeld 
Als laeg van geest, gantsch niet gevormt tot vrye konsten, 
Natuer is milder als zy denken in haer jonsten... 

Want: 

Al is ons land niet rijk in schouwburgcierend helden, 

Dit tydstip nogtans toont, dat ook in Vlaendren leeft 

Den treurbedrijfkonstgeest, die by de Franschen zweeft. 

Het jaar erop zijn het de winnaars die de wedstrijd uitschrijven. Honderd kamers 
worden uitgenodigd; de tien deelnemers voeren Mahomet op (weer een vertaling 
van Voltaire!). 
Een Oudenaards rederijker, jan de Man, is met drie van zijn vrienden de organisator 
van het volgende tornooi. In 1784 roept hij de kamers op voor de opvoering 
van Bellerophon, waarvan hij de tekst laat drukken en voor eigen rekening 
verkoopt. Om de kunst was het hem niet te doen. Hij verhuurde aan de mede 

nodige kostuums en de toeschouwers dienden entreegeld te betalen.-dingers de 
Veertien kamers kwamen op en Wakken kaapte de prijs weg. De zaak moet 
schitterend verlopen zijn, want in 1787 probeert De Man het nog eens. Dit keer 
wint St.-Winoksbergen, op zeventien mededingers, met De Dood van Caesar, 
opnieuw naar Voltaire, en met Den Barbier van Sevilien, maar de prijs werd 
nooit uitbetaald, zodat De Man nog in een proces verwikkeld raakte. 
Ondertussen waren Gent en Wakken in 1785 en St.-Winoksbergen zelf in 1786 
`het toneel' van wedstrijden geweest, terwijl tot 1790 Menen, Zomergem (dat 
verscheidene kamers telt en waar. Amelia, naar Voltaire, moet worden vertoond), 
Zottegem (met een tragikomedie , Demophontes), Tielt (1787, met Zaire, door 
24 kamers opgevoerd), Lokeren en - Dendermonde de reeks verder zetten. 
Na 1790 stuit de Brabantse en daarna de Franse Omwenteling deze bedrijvigheid, 
maar niet zo gauw stabiliseert zich de toestand min of meer of, tegen alle 

belemmeringen en officiële maatregelen in, leeft het rederijkersverkeer weer op. 
In 1793 had te Evergem nog een wedstrijd plaats. In 1796 wint de Gentse Fonteine 
met El ride 
rideride de door de Kortrijkse Kruisbroeders uitgeschreven toneelwedstrijd. 
In 1797 zijn er wedstrijden te Gent en te Wetteren; in Middelburg 
(O.-Vl.) komen elf kamers samen en de Noordnederlandse dichteres Petronella 
Moens wordt er bekroond. Maldegem en Zeveneken volgen het jaar erop; in de 
laatste gemeente wint weer de Fonteine. Te Ledeberg is het treurspel Zarucma 
het onderwerp van een wedstrijd in 1799, terwijl te Aalst de prijs wordt 
uitgeloofd voor de opvoering van het toneelstuk dat het meest geschikt zou zijn 
tot het opwekken van de vaderlandsliefde: weer worden de Fonteinisten gelauwerd, 
met Brutus van Feitama. Zomergem, Evergem en Geraardsbergen richten 
in 1801 ieder een wedstrijd in. Te Rumbeke worden in 1802 `de roem en daeden 
van den alom vermaerden Held der Helden, Bonaparte' bezongen, waarbij de 
Stadense dichter D. de Simpel en L. Dossche uit Wakken de lauweren plukken.` 
In 1803 organiseren Hooglede, in 1804 Tielt en Hooglede opnieuw een dichtwedstrijd. 
In 1803 ook spelen veertien kamers te Steenvoorde het reeds in 1774 
te Belle opgevoerde Gebod der Liefde. In 1804 richt Hondschote een wedstrijd 
in en behaalt het zelf de overwinning in de toneelwedstrijd te Roesbrugge, terwijl 
ook Sint-Winoksbergen de liefhebbers oproept: 

344 


Terwyl het fransche volk, bereyt is om te kroonen, 

Een groot manhaftig held, om syne daen te loonen, 

Bereyd de redenstoet in Bergens redenhof 

De kroon, voor wie door konst behalen zal den lof 

Van best op ons tooneel een treurstuck te vertoonen. 

Twaalf groepen, waaronder de Spaderijken van Belle en de Veurnse rederijkers, 
treden er op; de Kruisbroeders van Kortrijk behalen de zegepalm met een opvoering 
van El f ride. In 1805 zijn Evergem en Kortrijk met een toneeltornooi aan de 
beurt, Ieper en Torhout richten een 'dichtkamp' in. In 1806 moet te Wakken 
`Den Mensch, door Adams val gebragt in slaverny, Gerukt door 's Heylands dood 
uyt Satans heerschappy' in honderd 'heldenverzen' bezongen worden, terwijl te 
Roeselare Pedro de Vreede door de mededingers opgevoerd wordt. En daarop 
volgen wedstrijden in Aalst (1807, 1809, 1810), in Torhout, Drongen en Brugge 
(1807), in Tielt en nog eens in Brugge (1808), Oostende en Ieper (1809), Hondschote, 
Roeselare en Kortrijk (1810), Deinze (1811), Lokeren en Gent (1812). 
Eens te meer valt op, hoe dat levendige rederijkersverkeer zich vooral afspeelt 
binnen de grenzen van de huidige twee Vlaanderen. Bovendien is het merkwaardig, 
te constateren hoe na een honderdjarige scheiding Frans-Vlaanderen geestelijk 
nog zo sterk met het oude moederland en zijn taal verbonden blijft. De 
Frans-Vlaamse rederijkers, zwakke navolgers van de door hen bewonderde Michiel 
de Swaen, schijnen hun houvast te zoeken bij de taalbroeders van boven de 
grenzen. Taai volhardend blijven zij hun Nederlands schrijven en beoefenen; bij 
elke wedstrijd zijn ze aanwezig. Belle is vijf rederijkerskamers rijk (waarvan twee 
niet `officieel' goedgekeurd) ; Kaaster en Steenvoorde twee; Arneke, Burburg, 
Ekelsbeke, Herzele, Ledringem, Hondschote, Hazebroek, Strazele, Houtkerke, Eke, 
St.-Janskapel, Stene, Vleteren, St.-Silvesterkapel, Ruibroek, Borre, Steenwerk, 
St.-Winoksbergen bezitten er één. Van De Roeyaerts uit laatstgenoemde plaats is 
een repertorium bewaard met de door hen in hun theater na 1775 gespeelde 
stukken: ze zijn, alhoewel sommige naar de mode van de tijd uit het Frans 
werden vertaald, alle in het Nederlands gesteld. Dat blijkt overigens het geval te 
zijn met alle 18de-eeuwse documenten, die i.v.m. de Frans-Vlaamse kamers bewaard 
bleven.' 
Deze Frans-Vlaamse trouw ligt, als het ware symbolisch de eeuw overspannend, 
verwoord, eensdeels in de verzen die de rederijkers van St.-Winoksbergen in 1700 
ter gelegenheid van de door de Brugse Drie Santinnen ingerichte wedstrijd voordroegen: 


Neen Vlaemsche Redenschaer de waen-gepronckte spraecken, 
Vergifs op 't Nederduytsch hun domme gal uytbraecken, 


Dat tuyght ons westerkant, waer tot de konst van 't Dichten 
En onse tael die liefd zo aennimt allen dach, 
Dat Vlaenderen, vereent, noyt deesghelycke sach. 


anderdeels in wat de rederijkers van Belle in 1782 in hun reeds vermelde Lofgalm 
als hun overtuiging vertolkten: 

De redenzucht in ons zal blijven ongekwelt, 
En staeg verlangen om door konst vereend te leven 


345 


En dus de redenkonst door gheel ons landgebied 

Te vijlen, slijpen en te schaeven, dat zy niet 

Eerlang behoeven zal voor 't fransch tooneel te zwigten. 

Bleef bij de rederijkers heel de eeuw door alles bij het oude, hier en daar toch 
was er één die oog had voor de gebreken in de kunst van zijn rederijkende tijd 
verbetering en vernieuwing wenste. -genoten en 
De Verhandeling over de redenvoering (1751) van de Brusselse 'rymkonstenaer' 

F. de la Fontaine is in dat verband een belangrijk document. Voor een groot 
gedeelte is het een getrouwe vertaling van de Reflexions historiques et critiques 
sur les différens
f érens théátres de l'Europe. Avec les Pensées sur la Déclamation (1738) 

van de beroemde Italiaanse acteur L. Riccoboni, — al zit er in het werkje toch nog 
heel wat origineels. 

Op gezag van Riccoboni huldigt deze Brusselse rederijker i.v.m. de `redenvoering' 
— het voorbrengen van een tekst — andere opvattingen dan die te zijnen tijde 
gangbaar waren. Tegenover conventie, onnatuurlijkheid, bombast en retoriek, 
die overal hoogtij vieren, plaatst hij natuurlijkheid en eenvoud. Als onze toneel


spelers op het podium komen, constateert hij, denken ze steeds 'dat de Perzoonagie 
die sy verbeelden oft speelen, al zingende gesproken heeft, oft zy meenen 
dat het een feyl is natuerlyk te spreeken' (een voorbeeld van dat 'zingend spreken' 
vinden we nog in 1770: het Zottegemse gildeboek vermeldt onder de deelnemers 
van de in dat jaar uitgeschreven toneelwedstrijd `de heeren van Harelbeke 
stad, wiens speelmeester aen eenige van zijne medespeelders... hunne partye op 
noten gestelt heeft, d'een hooger dan d'ander') . Dat is nochtans verkeerd: armen 
en lichaam moeten een 'naturelyke Swier' hebben. De ogen mogen niet gesloten 
worden tijdens het spreken, want ze weerspiegelen het innerlijke leven. Men moet 
`de Reden voeren met al de Toonen der ziele', dit is `gevoelen wat men zegt'. Als 
in een refrein spreekt hij Riccoboni telkens na: `de redenvoering moet naturelyk 
en eenvoudig zyn.' 
Omstreeks de tijd dat de Italiaan schreef, was de reactie tegen de klassicistische 
toneeltrant in het buitenland wel overal aan het groeien. Ook Justus van 
Effen hekelt, waarschijnlijk onder invloed van Engelse auteurs, de Hollandse 
spelers in zijn Spectator. Maar dat een Brabantse rederijker, op een tijdstip dat 
die reactie zeker nog lang niet algemeen is en in onze gewesten niet voelbaar, de 
nieuwe opvattingen verdedigt, blijft toch een tekenend feit. 
Van deze vernieuwende opvattingen vangen we de echo eens te meer op in het 
grensgebied van onze taal, Frans-Vlaanderen, waar J.J. Baey, lid van de Spaderijken 
te Belle, zich in twee ongedateerde gedichten duidelijk en scherp kant 
tegen de verstarde spreek-en speelwijze van zijn dichtgenoten. Niet zonder humor 
tekent hij in Misbruik in 't rijm uitspreken die speelstijl: 

Voor eerst, 't is een gewoont, ja schier een wet, dat hij 
Die vers opzegt, stelt bei de handen op de zij' 
De voeten, .zoo, bij nae' gelijk die kaele vliegen 
gewaende jonkers, om een juffer te bedriegen. 
Zoo haest de spraek begint, de handen moeten gaen 
Gelijk een maet-zang-baes sijn toonen weet te slaen: 
Noemt men de logt, men heft de handen straks naer boven 
al of men reden had' met liên die niet geloven 
of wel niet weten waer de logt gelegen is... 

346 


 Ook hij stelt daartegenover natuurlijkheid in optreden en taal, en vermeldt in 
het tweede gedicht, Den Lof en Rug-spraeck der Schouwburg-konste, waar hij de 
nieuwe opvattingen vandaan heeft: 

... mijn antwoord is dat tot Paris en Londen, 
Door waere kenners eerst dien zwier is uitgevonden; 
Dat hem nature leert, dat d'hoge scholen t'saem' 
Dit hebben straks gekeurt voor schoon, voor aengenaem. 


De opvatting dat iets niet mooi is, als het niet 'gebromt is op dien ouden 
Vlaemschen toon', maakt dat 'ons Neêrland' om zijn toneel door het buitenland 
bespot wordt. En het zou nochtans anders kunnen: 

Wij hebben stoff' genoeg, en ook gelegentheid 

Zoo haest dien Vlaemschen boer in ons word afgeleid 

Zoo wij op 't schouwburg maer kloekmoedig en betragten 

in plaets van met de keêl, te spelen met gedagten; 

in plaetse van te zien naer handen, voeten, lijv, 

te drukken in de ziel de schoonheid van 't bedrijv... 

Uit dit tweede gedicht blijkt tevens dat de Winoksbergse rederijkers de nieuwe 

speelwijze reeds toepasten. Ze golden zelfs als de 'uitvinders' ervan. In werkelijkheid 
kwam het voorbeeld wel uit 'Parijs', o.m. van de toneelspeelster Clairon 
(Claire Josèphe Hippolyte Leris de La Tude, 1723-1803), die zeker in Frans-
Vlaanderen niet onbekend was en van wie we de naam in een Lofdicht (1782) 
van Fournier vernoemd vinden. 
Schoenmaker Petrus D. Generé (t 1814), die meer dan vijftig jaar lid was van de 
Kortrijkse Kruisbroeders, zou de nieuwe opvattingen bij zijn Frans-Vlaamse collega's 
leren en in Kortrijk een speelstijl propageren die, naar het getuigenis van 
zijn stadgenoot J.B.J. Hofman, `op natuurlijkheid en waarheid gesteund was'. 

De Gentse Fonteinisten zouden van hun kant het voorbeeld in het Noorden zoeken: 
voor hun speelwijze stonden Andries Snoek (1766-1829) en Johanna Cornelia 
Ziesenis-Wattier (1762-1827) model. 
Dergelijke feitjes, evenals Baey's gedichten en de verhandeling van De la Fon 

wijzen er tegelijk op dat de Zuidnederlandse rederijkers niet zo totaal-taine, 
buiten de Europese stromingen stonden. Het zou overigens verkeerd zijn het zo 
voor te stellen alsof zij alleen bij verouderde opvattingen zwoeren. De Encyclopédie 
hekelt, onder het trefwoord `déclamation', de Franse toneelspelers en in 
1790 noteert de Duitser Forster in zijn reisdagboek dat de spelers van het theater 
te Duinkerke slechte elementen zijn en gebrek aan smaak tonen, terwijl hij van 
de Amsterdamse acteurs weet te vertellen dat hun voordracht veel te brutaal 
is en hun gebaren aan windmolens doen denken.' 

Om volledig te zijn, moet nog worden gewezen op het schooltoneel, dat uit de 
16de- en 17de-eeuwse traditie was gegroeid. De Ratio Studiorum, waarop het 
onderwijs van de Jezuïeten gebaseerd was, schreef Latijnse toneelspelen als vor 

voor. In de 18de eeuw blijft het vrij veel beoefend en zowel met-mingsmiddel 
zijn thema's als met sommige dramatische elementen (o.m. allicht de `scena 
muta') heeft het het rederijkerstoneel beinvloed. 
In de jezuietencolleges werd reeds in de voorgaande eeuw de volkstaal aanvaard 
voor de tussenspelen en voor het blijspel dat op het drama volgde. In de 18de

,

eeuw wordt ook dit laatste meermaals in de volkstaal opgevoerd en, wat de 

347 


colleges in onze Nederlandssprekende gewesten betreft, mag men aannemen dat 
deze taal dan bijna steeds het Nederlands is. In het Frans wordt alleen gespeeld 
bij vreemd bezoek, bij de ontvangst van een prelaat, van de generaal van de orde 
of in Gent bv. bij de komst van de landvoogdes. In Brugge, in Aalst, in Oudenaarde 
gebeuren de opvoeringen bijna steeds in het Nederlands. In Antwerpen, 
Kortrijk en_ Ieper is het Latijn overwegend; Franse opvoeringen worden er niet 
vermeld. Op 150 bewaarde programma's van het Gentse college zijn er 50 in 
het Latijn, 4 in het Frans, de overige in het Nederlands gesteld. Het Brusselse 
college is het enige waar de Franse opvoeringen de Nederlandse overtreffen: 
12 Franse en 10 Nederlandse programma's zijn bewaard naast een honderdtal Latijnse. 
Aan het Mechelse jezuietencollege noteert men een stijgend aantal Nederlandse 
opvoeringen tegenover de voorgaande eeuw. Herhaaldelijk, vooral in de 
tweede helft van de eeuw, volgt hier op een Latijns treurspel een Nederlandstalig 
blijspel. De programma's van de opvoeringen zijn er in het Latijn en het Nederlands 
opgesteld; voor sommige treurspelen bestaan er echter Latijnse en Nederlandse 
apart, met een verschillende datum, wat er op zou kunnen wijzen dat in die 
twee talen werd gespeeld. Zelden, minder nog in de 18de dan in de 17de eeuw, 
komen er Franse programma's voor. Van het college te Sint-Winoksbergen, dat 
in 1703 en 1713 belangrijke giften van de magistraat ontvangt om zijn toneel 

te onderhouden — toelagen werden door vele stadsbesturen aan de colleges-zaal 
bezorgd ter gelegenheid van schoolopvoeringen —, is één Latijns programma bewaard 
van 1705 (Winocus regnum fugiensdoor Alex. van de Walle) en vijf 
Nederlandstalige van 1721 tot 1724 (Theodorus, Eutropius door P. Elias, Palimbius, 
Benedictus, Hermanus door J. Crispijn). Vanaf 1725 tot 1730 zijn de programma's 
in het Frans; latere documenten ontbreken. De leerlingen van het 
college te Belle voeren in 1717 Athalie, in 1722 Chlodovicus, coninck van Vranckryck 
in het Nederlands op. 
In de colleges van de andere orden bestaat eveneens de traditie van de schoolvertoningen. 
De bewaarde programma's van het college van de Oratorianen in 
Ronse, in 1712 opgericht, bestrijken de periode van 1715 tot 1777. Tot 1734 zijn 
ze in het Latijn gesteld, van dat jaar af meestal in het Latijn en het Nederlands, 
zodat aan de hand ervan niet kan worden uitgemaakt in welke taal gespeeld 
werd, alhoewel men de indruk heeft dat het wel het Latijn is geweest. Een paar 
maal (in 1761, 1766) wordt de inhoud van het tussenspel alleen in het Nederlands 
opgegeven. In het augustijnencollege te Antwerpen overheersen de Latijnse 
stukken, behalve van 1763 tot 1770, jaren waarin beurtelings een Latijnse en een 
Nederlandse opvoering plaatsvindt. Van 1760 af vermeldt het programma regelmatig 
de korte inhoud van de op te voeren werken in het Nederlands. Ook de 
leerlingen van het college van de Minderbroeders te Tielt (W.-Vl.) speelden toneel 
ter gelegenheid van de prijsuitdeling. De drie bewaarde programma's (1735, 
177?, 1791) vermelden telkens een Nederlands stuk. Het Tieltse stadsbestuur had 
zelf gezorgd voor een vast theater in het college, dat ten dienste stond zowel van 
het schooltoneel als van de rederijkerskamer. 
Zelfs buiten de colleges werd uitzonderlijk wel eens toneel gespeeld door scho

-

lieren: de rederijker-schoolmeester P.J. de Burchgrave liet in Wervik zijn leerlingen 
herhaaldelijk optreden (tegen de zin in overigens van de Wervikse kamer), 
onderwijzer J.B. Vandenhende deed hetzelfde in Ronse. De Ieperse schoolmeester 

D.M. Boeteman voerde met zijn leerlingen in 1733 Malherus ende Discreta en 
Pollicander en Argire op. 
348 


Van het 18de-eeuwse schooltoneel zijn weinig teksten bewaard: alleen de 'argumenta' 
of gedrukte programma's getuigen van zijn bestaan. Een aantal stukken 
stammen uit de vorige eeuw. De onderwerpen worden ontleend aan de Bijbel, 
vooral het Oude Testament (Jozef is een geliefde figuur, daarnaast David, Absaion, 
Salomon, Saul), aan de kerkelijke en profane geschiedenis (Alexander de 
Grote, Constantijn en zijn zoon Crispus, de vinding van het kruis, Clovis, Thomas 
Morus, de Stuarts, ook de legendarische Liederik de Buck), aan he' 'genlevens, 
uitzonderlijk ook aan het actuele gebeuren. Op 11 april 1790, leert ons de 
beruchte Gentse anonieme Print-Cronike, `wierd op den Theater der Reverende 
Paters Augustynen gespeeld eene schoone Opera, in dry acten, verbeeldende 
d'oprechtinge van het commité van Breda, den slag van Turnhout, ende d'overmeesteringe 
van Gend ende Bergen'. En op 25 augustus 'speelden de Paters 
Augustynen op hunnen Theater eene fraeye Commedie, alwaer den onstervelyken 
J.J. Rousseau wierd vergeleken aen een verken, ende den vermaerden Abbé 
Raynal aen een Kalf'. Soms zijn de stukken moralistisch-didactisch van inslag, 
bv. over de kwade gevolgen van een te zachtaardige opvoeding. 
De auteurs zijn in de meeste gevallen onbekend gebleven.$ Soms zijn leerlingen 
de schrijvers van de stukken. Zij vermaken zich allicht ook thuis nog met 
toneelspel, moeten vaak de landelijke gezelschappen geleid hebben en ongetwijfeld 
ligt hier mee de oorsprong van een goed deel van het achttiende-eeuwse repertorium. 
Ook in het schooltoneel wordt blijkbaar aan de smaak van de tijd geofferd: 
althans wordt in het Mechelse college op 25 en 26 augustus 1769 naast een 
treurspel Adonias en een komedie Avarus ook nog Baucis en Philemon opgevoerd, 
een `opera gemengelt met dansen'. 
In hetzelfde Mechelen (zoals elders) spelen de kloosterlingen wel eens toneel in 
beperkte kring, voor de stadsmagistraat en de vrienden van het klooster, ter 
gelegenheid van de viering van jubilarissen: zo doen het de 'kanunnikersen regulier 
van het Bethaniénsticht'. 
Naast het schooltoneel bestond een `catechisatietoneel', opgevoerd door de 'sodaliteiten' 
(die de lekenhelpers bij het catechisatiewerk groepeerden) en de leerlingen. 
Het treurspel Maria Stuart van Adriaan Cosijns (1658-1711) werd eerst 
gespeeld in Leuven in 1690 door de leerlingen van de catechisatie, daarna te 
Roermond in 1692. Van de jezuiet Michel de Pauw (Keulen, 1698-Aalst, 1759) 
worden een Theophilus en een paar andere stukken gespeeld in 1724, 1725 en 
1728. In Brugge vertoont men, bij de prijsuitdeling voor het catechismusonderricht, 
van een zelfde onbekende auteur. de H. Thresia met haer broeder Rodericus, 
over een meisje en een jongen die in Morenland de marteldood zoeken, 
Lutgardis, het verhaal van een werelds meisje dat zich bekeert en naar het 
klooster gaat, Magdalena ende Theresia, dat op 5 mei 1745 wordt opgevoerd, 
en Amramus en Jochabed. Van een andere hand zijn Thestylis, waarin Maria voor 
de schaapjes zorgt terwijl het herderinnetje het beeld van de Moeder Gods vereert, 
en een stuk over Jantjien die door Christelyke Leer, Godtvruchtigheid en 
Waerheid over zijn kennis van de catechismus wordt ondervraagd. Zinnebeeldige 
personages treden overigens in al deze spelen nog op. Jephtias ten slotte, van 
een derde auteur, is geïnspireerd op het bekende bijbelverhaal van Jephta die 
omwille van een gelofte zijn dochterr slachtofferde, en ontleent een aantal verzen 
aan Vondels Gysbrecht van Aemstel en Joseph in Dothan. 

349 


2. Rijm en dicht 
Op het kruispunt van de 17de en de 18de eeuw verheft zich de figuur van Michiel 
de Swaen als een symbool. En dan niet alleen omdat hij de 'zwanen'-zang zingt 
van de Zuidnederlandse letterkunde, zoals het klassieke beeld in de literairhistorische 
werken het wil, maar omdat zoveel rederijkers — zoals blijkt uit hun verzen 
—, al blijven ze beneden zijn literaire peil, naar hem blijven opzien, omdat ze 
iets hebben van de koppige trouw ook waarmee hij, in het in 1662 bij Frankrijk 
ingelijfde en reeds sterk verfranste Duinkerke, in het Nederlands blijft dichten, 

zijn vroegere vaderland, 'dat Nederlant soo roem en zegen rijk', blijft bezingen 
en zijn literaire voorbeelden in het Noorden blijft zoeken. 
Want dat zijn constante thema's in de 18de-eeuwse Zuidnederlandse poëzie: de 
verering voor de eigen taal — wat zich bij de `spraekkonstenaers' o.m. uit in een 
ijverig streven naar taalzuiverheid en taalzuivering —, het heimwee naar de vroegere 
grootheid, het besef van het eigentijdse verval, het verlangen naar herstel 
en nieuwe bloei. 

0 Vlaenderen! nu niet meer 't juweel der Nederlanden: 

Wat gruwelijck tempeest, wat schrickelijck gewelt 
Verdelght u?... 
0 liefste vaderlandt, waer is dien glans op heden 
Van uwe mogentheyt en rijkdom? s'is gedooft. 
Dijn princelijke croon ligt met den voet vertreden 
Dus u past nu met recht het rauwfloers om het hooft... 


weeklaagt de al genoemde Bruggeling Van Male in zijn Gheestigheden der 
vlaemsche rhym-const, een werkje uit het begin van de eeuw, waarin blijkbaar 
wel de echo's opklinken van de oorlogstroebelen. 

K.L. Fournier eindigt het gedicht dat hij bij de prijsuitreiking in de Ieperse Academie 
in 1782 voordraagt, met: 
Schept moed, 8 Teekenjeugd! volgt de doorlugte vaders, 
Den aerbeid miek ze groot: hun bloed doorvloeye uwe aders! 
Dat Neêrland eertyds kon, dat kan het nog bestaen 
Den weg die leid tot eer is hier een vrye baen. 


En bij een in 1791 door de Brugse kamer van de H. Geest georganiseerde dichtwedstrijd 
schrijft een van de mededingers dit — in vrije verzen gestelde — loflied: 

Gelukkig vlaenderland! 
men hoort u pryzen 't allenkant 
elk komt uw grooten naem 
verbreyden door de faem 
want in weelde, magt en rykdom schoon 
't is vlaender die altyd spant de kroon 
door de commercie 
en vrugtbaerheden zeer vermaert 
vlaender is ook met veel konsten gepaert[.] 
alwaer den leeuw zijn pluymen kwyt 
men zag hem weer op korten tyd 
volwassen met een huyd van goud. 
want de neyring rykdom brout 
onbenout. 

350 


Tussen deze anonieme verzen van het einde van de eeuw en die van Van Male 
ligt een heel snoer van gelijkaardige `ontboezemingen'. Zelfs in een schamel leesboekje 
voor de scholen als de Christelyke Academie klinkt tussen al het hopeloos 
gerijmel: 

0 Nederland, ó bloem der Landen, 

0 dezer wereld trotsche baek, 

Hoe treurt gy nu zoo in Mars banden, 

Die eertyds waert al ons vermaek? 

In vaak schamele verzen klampen deze mensen zich vast aan de droom van het 
verleden, aan het beeld van `het welig vlaenderland, het paradys der landen' 
(anoniem vers uit een Brugse dichtwedstrijd in 1789), in het bewustzijn van het 
verval van de eigen tijd, eigen taal, eigen cultuur. Velen onder hen vinden het 
nodig zich af te zetten tegen het Frans, uitdrukkelijk hun trouw te bevestigen 
aan het geminachte Nederlands, wat bewijst dat ze niet alleen, min of meer 
duidelijk, een taalprobleem gesteld zien, maar tevens bewust hun houding 
ertegenover bepalen en weigeren zich te laten opslorpen door de steeds diepet 
invretende stroom van de verfransing. 
Laat de Fransen onze taal maar minachten, schrijft Van Male in zijn Ontleding 
ende Verdeding. Vondel is toch daar om te bewijzen dat het Nederlands even 
geschikt is om te dichten als het Frans en de andere talen: 'Alleenelijck isser dit 
onderschil dat de onsinnige lust tot vremde nieuwigheden, de Nederlanders den 
ryck-dom van hunne Tael doet verachten...' De Brusselse dichter J.L. Krafft 
merkt op dat het Nederlands 'veel ouder, managtiger ende veel door-dringender' 
is dan het Frans. In zijn Fakkel van het Oud en Alleen Waer Geloof (1774) betoogt 
de jezuïet J.N. de Klugmann: 'Peyzen, dat onze Vlaemsche Taele niet uytdrukkende 
genoeg is, nog genoegsaem bebloemelyk, om de ooren aengenaem te 
konnen streelen, is grootelyks gefaeld; ja het is wel beklagelyk, dat onze vernuftigste 
Geesten hun zoo luttel tot de grondige kennisse van de zelve begeven. 
Ongelukkigen oorsprong voorwaer der veragtinge van onze, boven zoo vele andere, 
zeer Tyke Taele.' 

Zoo kan ons Nederlend benevens Vrankryk praelen, 
En, met verloop van tyd, alweêr de kroon behaelen... 

dicht Fournier. 
Er is een bestendige nood aan zelfbevestiging voelbaar achter vele teksten, samen 
met een koppig volhouden-tegen-de-dood-op. In dit dikwijls nauwelijks literair te 
noemen oeuvre van rederijkers en dichters wordt liefde voor het verleden verbonden 
met geloof in en hoop op de mogelijkheid om het heden weer op te tillen 
naar de grootheid van dat verleden. Het lijdt geen twijfel dat de rijke traditie van 
de humanisten met hun bewondering voor het eigen land en de eigen taal en die 
andere, daarin wortelende traditie van de taalpuristen hier de bodem gevormd 
hebben waarop de 18de-eeuwse -dichters, te midden van de onzekerheid van de 
eigen tijd, nog het gevoel hadden zich zeker en vertrouwvol te bewegen. 
Een ander houvast is nog aanwezig gebleven, nl. de onderstroom van een (min 
of meer bewust spelende) Grootnederlandse visie. Van het in het begin van de 
17de eeuw nog levendige contact tussen Noord en Zuid is een eeuw later vrijwel 
niets overgebleven. Het is eerder uitzonderlijk dat een gedicht van Van Male 
aan een `Heer J. De Bruyn, Amsterdammer' opgedragen is of dat in een werk 

351 


van J. de Wolf twee lofdichten van Noordnederlanders voorkomen.' Maar het 
besef van de 'vereenigde Nederlanden', zoals Verlooy ze in zijn Verhandeling op 
d'onacht der moederlyke tael (1788) noemt, blijft als een 'gouden draad' in de 
18de-eeuwse Zuidnederlandse literatuur verwoord. De telkens opnieuw verschijnende 
Délices des pays-bas, de almanakken en atlassen, het veel gelezen werk van 
Guicciardini over de Zeventien Provinciën — in verschillende bewerkingen verspreid 
— steunen ongetwijfeld dit besef. 
Bij de rederijkers uit het zich vooral in een voortdurende bewondering en aandacht 
voor Noordnederlandse schrijvers en werken. Andries Steven citeert in zijn 
Voorschri f tboek (1714) een hele reeks beroemde namen uit het Noorden. Labare 
looft Vondel en noemt Tengnagel en Bredero. Cornelis Meyer hekelt degenen 
onder zijn dichtgenoten die menen 'een Vondel te [kunnen] overvondelen'. In 1770 
schrijft een van de lofdichters van Cammaert in diens uitgave van het blijspel 

Den Lands-soldact: 

Wat heeft ons Holland niet voor Rymers al gebaerti 

... waer-van men voor het hoofd neemt-aen 

En voor den Phenix van den Rym, d'Hollandsche-Swaen 

Vol soete Sangen, den Rym-rycken, noyt volpresen, 

En grooten Vondel: naer-wie wy oock vinden dese 

Befaemde Mannen, als Antonides, Hoogvliet, 

Vos, Rotgans, Schermers, Cats, en duysend' And're 

De kamer van de Drie Santinnen — die, naar Van Male meedeelt, een borstbeeld 
bezit van `den onvergelijckelijcken Nederduydschen Dichter Joost van Vondel' — 
geeft voor een dichtwedstrijd op 27 januari 1782 de mededingers als thema op: 

Meld ons eens volgens Konst' den lof van Vondel, die 

Tot nu nog weêrgaloos praelt in de Poëzie? 

Een aantal Noordnederlandse dichters vindt men vermeld in het gedicht Ryk f iel 
of de boekzael van Fournier. De Brugse rederijker Johan Quicke zal in 1789 zelfs 
een uitvoerige berijmde levensbeschrijving van `de Phoenix der Nederduytsche 
Dichters' bezorgen, Het leven van den weêrgaloozen en onvermoeyelyken dichter 
loos van den Vondel. Al beweert hij in de inleiding inzage te hebben gehad van 
het hele oeuvre van Vondel, dan is zijn biografie toch een getrouwe parafrase van 
Geeraert Brandts Leven van Vondel (1683). Wel geeft hij enige citaten die niet 
in zijn model voorkomen, wat zijn bewering dat hij Vondels werken gelezen had, 
kracht bijzet. Verscheidene van zijn lofdichters maakten van de gelegenheid 
gebruik om op hun beurt de Noordnederlandse 'meester' met hun verzen hun 
hulde te bewijzen. Een onder hen, J.B. de Bouvery, deed het zo: 

Gelukkig Keulen, waer Joos Vondel kreeg het levenl 

Schoon dat by daer noyt blyk heeft van syn Konst gegeven, 
Uw' roem staet eeuwig pael, en Vondel zal niet sneven. 
Gy Rym-ryk Amsterdam, gy Zuyl der konstenaeren, 
Dat 't wyze Atheen' met regt voor uw vermaerdheyd bloos'... 


Ongetwijfeld zijn Vondel en Cats de voorbeelden. Wie men als een groot dichter 
wil roemen, noemt men 'een Vondel'. De kadans van Cats' verzen beroest onze 
rederijkers zo, dat ze aan de nabootsing ervan al hun talent besteden en uitdruk


-

352 


kelijk vermelden dat hun werk geschreven is `in den Catischen rymtrant'. Willems 
zal hem `den grondlegger van het karakter der Belgische Dichtkunst deezer en 
der volgende eeuw' noemen en ergens vermeldt hij dat hij te Antwerpen liefhebbers 
kent die meer dan vijfduizend verzen van hem van buiten kennen. Rond 
1775 ontstaat te Brugge een literaire (!) twist over de respectieve verdiensten 
van Cats en Vondel: de hele discussie gebeurt via anonieme pamfletjes.l° 
Het onderzoek van de catalogi van boekenveilingen wijst uit hoe in haast alle 
bibliotheken Noordnederlandse literaire werken aanwezig zijn. Na 1770 worden 
ze zelfs in het Zuiden nagedrukt: de Altaergeheymenissen ontvouwen in dry boeken 
verschijnen te Brugge in 1771. In 1786 vat weduwe J. du Caju van Dendermonde 
het plan op de voornaamste werken van Vondel uit te geven; bij twintig 
Zuidnederlandse drukkers-uitgevers kan erop worden ingeschreven. Te Gent ziet 
in 1786 een achtdelige uitgave van `alle de werken van Cats' het licht. Abraham 
de Aartsvader van Hoogvliet verschijnt in 1788 te Brugge. In zijn De Hollandsche 
wijsgeer in Braband; iets meer dan een roman, te Antwerpen in 1788-1790 

in vier delen verschenen, noteert Gerrit Paape voor Gent: 'Vader Cats en Hoog 

worden hier veel geleezen, bewondert en naergevolgd', terwijl de anonieme-vliet 
auteur van de Reize door de Oostenryksche Nederlanden vermeldt dat, naar een 
priester hem verzekerde, 'Hollandsche digtwerken' bij de Antwerpse geestelijk


heid zeer gegeerd waren.11 

Dat dit alles altijd met een echt heel-Nederlands gevoel te maken heeft, zou 
natuurlijk een te gemakkelijke conclusie zijn: vaak gaat het om een voortlevende, 
daarom niet steeds levende traditie. Maar toch kon daardoor in de 18de-eeuwse 

Zuidnederlandse letterkunde een klimaat blijven heersen, waarin Noord en Zuid 
als één taalgemeenschap werden beleefd en het Noorden als stimulerend voorbeeld 
gold. 
Een anoniem rederijker uit Geraardsbergen (zijn initialen luiden P.J.W.) drukte 
het als volgt uit: 

Den iveraer die zig tot dichten wilt gewennen, 
Die moet zyn Moedertael in haere gronden kennen; 


Waerom dat by met vleyt all' hollands meesterstukken 
Moet tragten in zyn breyn, als in metael, te drukken. 


Dat was het antwoord op de vraag, 'Wat word'er bezonderlyk vereyscht in alle 
Maetschappyen, Gilden ende Konst-genootschappen om de Dichtkonste te doen 
bloeyen', die bij een dichtwedstrijd te Wakken in 1781 als opgave was gesteld." 

M.H. uit Gent formuleerde het bij die gelegenheid zo: 
... Ten tweeden moet men ook doorsnuffelen de Werken 
Der Schryvers, die deés konst door hunne faem versterken, 
Als Vondel, die met recht den Prince word gezeyd 
Der vlaemsche Dichteren, die tot volmaektheyd leyd. 


Opvallend is hoe Vondel een 'Vlaams' dichter wordt genoemd, wat eens te meer 
tekenend is voor de ruimere context waarin deze dichters blijven denken. Ook 
Labare had in 1721 Vondel een 'Land-genot' genoemd en een mededinger in de 
vermelde Brugse wedstrijd van 1782 dicht in een merkwaardige vermenging van 
Vlaams en Nederland 

353 


dat hy [Vondel] ten trots van al wat oyt in 't nederland 
de vlaemsche poëzie bestaen heeft te beploegen 
verre overstreefde zoo dat hy met vergenoegen 
den phoenix word genaemt van al de gonne [degene] die 
zig oyt heeft g'oeffent in de vlaemsche poëzie. 

Zou men het onderzoekingsterrein uitbreiden tot de `spraekkonstenaers', tot de 
extra-literaire geschriften, dan zou daaruit blijken dat het hier gaat om een algemene 
stroming die, naargelang de eeuw voortschrijdt, aan kracht wint, zodat, 
toen de Franse Overheersing voor de deur stond, de aandacht meer dan ooit naar 
het Noorden gericht was. 

Aan de stilistische en esthetische kwaliteit van de 18de-eeuwse Zuidnederlandse 
poëzie kan men de invloed van de bewonderde meesters uit het Noorden niet 
ervaren. De dichtkunst wordt druk beoefend, maar veel is rijmelarij, en ook 
degenen die met hun werk uit de rederijkende bent naar voren treden, blijven 
alles samen zwakke literatoren. Men kan de appreciatie die de 'voorname Hollandse 
vluchteling' over heeft voor de situatie van de dichtkunst te Antwerpen, 
rustig uitbreiden tot het hele Zuiden: `Tot mijn groote verwondering heb ik ontdekt, 
dat men, in een Stad als Antwerpen, vrij sterke zugt voor de Poezij 
bespeurt. Niet slechts dat men eenige Signors vind, die bij veelvuldige geleegenheden, 
voor de vuist Vaarzen maaken, (welker waardij gij gemaklijk berekenen 
kunt als gij kennis hebt aan de voortbrengsels der Rederijkers) maar men vind 
hier ook Digters, die wanneer zij de noodige beschaafdheid en regels hadden, 
zekerlijk niet te versmaaden zouden zijn.' Waarom die 'beschaafdheid en regels' 
ontbraken, zou advocaat Verlooy rond dezelfde tijd uitvoerig en met kracht van 
argumenten in zijn Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael uiteenzetten. 
De kwantiteit wint het veelal van de kwaliteit, en dat geldt zeker voor de dichtwedstrijden 
die elkaar onafgebroken, heel de eeuw door, opvolgen. Zelden zijn 
de opgegeven thema's boeiend: `den Oorspronck en den Lof der Rymkonst' 
(Brugge, 1700) of de al vermelde lofzang op Vondel (Brugge, 1782). Soms spelen 
ze wel eens in op de actualiteit: een treurdicht op de afgestorven vorstin Maria-
Theresia (Wakken, 1781), een lied op de gebeurtenissen rondom de Brabantse 
Omwenteling: `Hoe Nederlands Geslagt, / De guide Vryheyd mind, en slavernye 
misagt, I En hoe het Vlaemsche Volk, met veel kloekmoedigheden, I Voor 't dier 

Vaderland manhaftig heeft gestreden' (Brugge, 1789). In de meeste gevallen-baer. 
formuleren ze de eigenaardigste vragen: wat men het minst gaarne zou verliezen: 
geheugen of verstand; of: waarom Jezus zijn moeder `vrouw' noemde; of, wat 
aantrekkelijker: hoever en waarin picture en poëzie op elkaar gelijken; en nog: 
wat het ergste is, koude of warmte; wat de kortste weg is om beroemd te worden 
(al deze thema's komen voor op Brugse `prys-kaerten', waarmee de andere kamers 
werden uitgenodigd). Die wedstrijden worden voor het overige geregeld gekruid 
met incidenten en lang aanslepende pennetwisten, en het is geen uitzondering 
dat ook de stadgenoten van de ruziënde groepen er zich mee in betrokken voelen, 
wat dan wel getuigt van de rol die de kamers in het sociale leven spelen. De 
mededingende antwoorden zijn heel dikwijls het lezen niet waard en zijn ze het 
toch, dan is het, zoals al meer bleek, om niet onmiddellijk literaire motieven. 
We zijn, zoals de tijdgenoot De Klugmann schrijft, inderdaad `in de yzere Eeuwe 
ten opzigte van onze Spraeke'. 
Maar het moet de rederijkers ten goede gerekend worden — en ook dat is een 

354 


extra-literaire beschouwing — dat zij, vaak ondanks het duidelijk aanwezige besef 
van hun zwakheid, de eigen traditie, de eigen taal en cultuur levend hebben 
gehouden, op een ogenblik dat de hogere standen, in een kritiekloos nalopen 
dat tot een echte 'francomanie' leidt, een vreemde taal en cultuur gingen nabootsen 
en een sociale taalbarrière slaan, waardoor deze gewone mensen uit de 
kleine burgerij en het ambachtswezen geheel op zichzelf aangewezen waren. 
Alleen al het feit dat zij een algemeen Nederlands bleven schrijven en hun lezers 
en toehoorders voortdurend in contact brachten met een beschaafde taal, boven 
de eigen géwesttaal uit, is van een onschatbare waarde geweest voor de latere 
wederopbloei. 
De besten onder hen — het is uit een aantal citaten gebleken — waren zich van 
de treurige situatie bewust. Ook van hun taak. Getuige daarvan een Pieter Vincent, 
die bij de inhuldiging van de nieuwe toneelzaal van de Oudenaardse Kersouwieren 
in 1733, de lof zingend van de rederijkers, het uiteindelijke doel van hun 
kunstbeoefening als volgt omschrijft: 

Maer dit is noch een cleyn, soo men wilt op gaen wegen 
De wercken die wy doen, vervolgens onsen staet, 
In Rederijkeconst tot in een hoogen graet, 


Met t'oef'nen onse tongh in moederlijcke taele.18 

Getuige daarvan de redevoering die Van Beesen (waarschijnlijk op tekst van Van-
der Schueren) hield op de slotzitting van een wedstrijd te Gent in 1785 en waarin 
hij, na de bloei van de vroegere rederijkerskamers te hebben geschetst, tot zijn 
toehoorders volgende oproep richtte: 
`Bezie met weenende oogen den trap van eer, van welken zy [de rederijkers] gedaeld 
zyn, en tracht door yver en kunst dien zelfden trap een andermael op te 
steigeren. Dan zullen de voorstanders van het fransch tooneel beschaemd worden, 
om dat zy, het achtste deel van hunne moederspraek niet machtig zynde, zoo 
lang gelooft hebben, dat de nederduytsche tael voor het tooneel niet geschikt 
was. Welaen, yverige Rhetorykers, laet u niet afschrikken door dweepery of vooroordeel; 
neen, trotseert die wangedrochten, zoo verdervelyk voor den staet als 
schadelyk aen de konst. Dan zullen zy als nachtvogelen zich verschuylen; want 
hunne oogen zullen de flikkerende stralen van uwen luyster niet konnen uytstaen.' 


B. `WY ZYN ALS BED'LAERS DIE DE SPAEND'REN 
OPRAEPEN VAN DE TAEL VAN VLAEND'REN.' 
Een lijst van toneelwerken, bij de al genoemde Gentse drukker en 'Fonteinist' 
Meyer in 1716 verkrijgbaar — een vijftigtal tragediën en kluchten — bestaat voor 
het grootste deel uit 17de-eeuwse stukken. Het repertorium loopt gewoon door. 
Den Lydenden ende Stervenden Christus van advocaat jan de Condé, uitgegeven 
te Brussel in 1651 en meermaals, nog in 1718, herdrukt, wordt regelmatig gespeeld 
te Aalst (o.a. in 1721, 1738, 1751, 1766 en 1767), ook te Wevelgem in 
1743, te Tongeren in 1750, en vijf maal te Nederbrakel in 1752. Jerusalems Ver 

van Van Nieuwelandt van 1635, naar een spel van Garnier van 1586-woestingh 
(dat ook nog iets te maken kan hebben met de Destructie van Hierusalem die 

355 


op het einde van de vijftiende eeuw te Dendermonde en te Aalst werd opgevoerd), 
wordt in, 1767 en 1784 te Brussel opgevoerd en zeven maal te Sleidinge in 1777, 
kent in 1783 verscheidene opvoeringen te Opbrakel, wordt drieëntwintig maal 
gespeeld te Lebbeke in 1798, negentien maal te Zwijnaarde in 1804, en op andere 
plaatsen. De Verwoesting van Jerusalem (door Christus voorzeyd) onder den 
bloeddorstigen tyran Nero verschijnt bij de weduwe Du Caju te Dendermonde 
in 1783, en de rederijker Ambroos Hens van St.-Pauwels (0.-Vl.) schrijft in 1775 
een stuk over hetzelfde onderwerp. 
In 1753 spelen De Rosalieren te Brussel Rosalinde, hertoginne van Savoyen en in 
1779 geeft de Leuvense Kersouwe-kamer zes voorstellingen van Rosalinda: waar 

gaat het hier telkens om het gelijknamige stuk, in 1641 op een Geno--schijnlijk 
-vevamotief en naar een Spaans model geschreven door de Antwerpenaar Van den 
Brande. 
Den dolenden Pelgrim, nog min of meer een zinnespel, van boekdrukker Claude 
de Grieck uit Brussel, wordt daar in 1700 nog uitgegeven. Zijn Grootera Bellzzarius, 
in 1658 uitgegeven te Leeuwarden en meer dan eens opgevoerd te Amsterdam, 
wordt te Overboelare nog gespeeld in 1819 (is het te Harelbeke in 1774 
gespeelde Justinianus ende Belizar hetzelfde stuk?). Zijn Samson ofte Edelmoe 

een bewerking van El Nazareno Sanson van Juan Perez de Mon--digen Nazareen, 
talvan of van een dergelijk stuk van een ander, onbekend auteur, wordt te Brussel 
herhaaldelijk opgevoerd van 1755 tot 1801. Van zijn broer Jan wordt in 1700 
te Brussel nog uitgegeven Het Brussels klucht-toneel bestaende in verscheyde 
eerlycke Blyspelen, vermaeckelycke Historien, Natuers verborgentheden, ende meer 
andere Dinghen weerdig om te lezen, te Amsterdam zijn Ghedempte Hooghmoedt; 
te Etikhove speelt men in 1750 zijn Meester Coenraedt Bier-borst. 
Van Guillaum Caudron jr. (1607-1692) uit Aalst verschijnt in zijn vaderstad in 
1771 nog het Leven der groote Catharina van Alexandrien., Gelaurierde Maegd 
en Martelaresse. De uitgever, drukker Judocus d'Herdt, die zich blijkens zijn 
`voorberigt' grote moeite heeft gegeven om de nalatenschap van Caudron te ver 

Catharina vier handschriften vond, schrijft althans het werk aan-zamelen en van 
de Aalsterse dichter toe, al meent A. de Maeyer dat die toeschrijving betwistbaar 
blijft en het enige nog op het Aalsterse stadsarchief bewaarde hs. zelf vermeldt 
dat alleszins de tweede helft uit een ander manuscript of van een liefhebber komt. 
D'Herdt meldt bovendien dat hij voordien reeds een 'staeltjen van syne [Caudronsj 
Digten' had uitgegeven: het is niet bewaard gebleven. In de Catharina 
staan huldegedichten van Cammaert ('toegejont aen den Phoenix der Nederlandsche 
Poëten') en anderen, en de vergelijking met de verzen van de 17de-eeuwse 
rederijker valt onverdeeld in het voordeel van deze laatste uit. Catharina was de 
beschermheilige van de Aalsterse rederijkers, tot wie de dichter zich, zijn verhaal 
onderbrekend, wendt met: 

Kom, Catharinisten kom, kom zien uw Koninginne 
(Di gy verkoren hebt voor d'eerste Vaderinne 
Van zuyverheyd, verstand en vromigheyd van geest) 

Dit grausaam stuk aansien. 

In 1682, 1719 en 1733 voeren de Catharinisten Sauls Vail' tot Davids Klemm op, 
dat misschien een bewerking is door Caudron jr. van Het spel van. David van-zijn 
vader Guillaum Caudron sr., de vertaler van Zevecotius' Rosimonda en de auteur 

356 


van Alcamene en Menalippe, dat ook in 1719 nog te Aalst gespeeld wordt. 
In 1743 verschijnt De doodt van Bo,ëtius of den verdrukten Raedsheer, in 1699 
`gemaekt door Myn Heer Smidts, beroemt Genees-Heer. binnen Brugge'. De in 
1660 te Antwerpen geboren Peter Smidts was te Brugge voorzitter van het Sint-

Lucasgilde en' overleed er in 1712. Zijn Boëtius wordt nog herdrukt te Ieper in 
1770, vele malen gespeeld te Wijtschate in 1765, te Waregem in 1781 en 1787, 
in 1787 ook te Nieuwenhove. Naast een Marteling der seven Machabeën, 
gespeeld in 1697, schreef hij ook een Eustachius, uitgegeven en opgevoerd 
in 1697 en opnieuw in 1727, die nagevolgd werd door J.B. Signor (er 
werd overigens reeds in 1452 een Sente Eustassen gespeeld te Dendermonde). Een 
Eustachius wordt opgevoerd te Lovendegem in 1715, te Oudenaarde in 1769 (die 
van Signor), te Kaprijke in 1754, te Nazareth in 1755, te Brussel in 1756, te 
Ronse in 1757, te Oostwinkel in 1766, te Etikhove in 1769 (ook van Signor?), te 

Everdinge in 1773, te Avelgem in 1781, te Tiegem in 1788, te Evergem in 1808 
en 1816. 
Michiel de Swaen, die in 1700 en 1703 te Brugge en in 1705 te St.-Winoksbergen 
meedingt in dichtwedstrijden en die in 1707 overlijdt, geeft zijn treurspel Androco 
nicus in 1700 uit. Even na zijn dood, nog in 1707, verschijnt te Duinkerke bij 

Pieter Labus De zedelycke doodt van Keyser Carel den Vyfden.

den. Dezelfde drukker 
publiceert in 1700 en opnieuw in 1722 zijn Zedelycke Rym-wercken, die achteraf 
te Duinkerke nog worden herdrukt. De Gecroonde Leersse wordt door Meyer. voor 
het eerst uitgegeven in 1718 en opgevoerd te Brussel in 1793 en te Tielt in 1851 
en 1855. Als de Brugse drukker Van Praet in 1767 in het bezit geraakt van het 
handschrift van Het leven en de dood van Jesus Christus, bezorgt hij er dadelijk 
een uitgave van. 
Te Antwerpen is de in 1664 voor het eerst verschenen Genoveva van Wouthers 
nog steeds verkrijgbaar bij Petrus Josephus Rymers, 'boekverkooper op de Groote 
markt in de Pauw'. Het stuk werd herdrukt te Amsterdam in 1666, 1680, 1698, 
1708, 1723, 1728, 1740, 1782 en wordt o.a. nog gespeeld te Sint-Niklaas op 25, 
27, 29 mei en 5 juni 1721, te Merelbeke in 1749, te Brussel in 1753, 1769, 1786, 
1816, te Otegem in 1756, te Mullem in 1764 en 1775, te Laarne in 1774, te 
Nazareth in 1787, te Oudegem in 1793, te St.-Gillis-bij-Dendermonde in 1797 en 
achttien maal in 1803. Een Duitse vertaling wordt gespeeld te Danzig. Een gelijknamig 
treurspel (dat misschien niet van Wouthers is) wordt te Kaaster en Buisscheure 
(Fr.-Vlaanderen) in 1773 en 1774 vertoond, te Lier in 1780 en in 1806, 
te Elst veertien maal in 1797, te Merchtem nog herhaaldelijk in de eerste helft 
van de 19de eeuw. Veurne voert een Genoveva op, te Akkergem (Gent) spelen 
`Jonkheden van den Begynengracht' De verkende Onnooselheydt van de H. Genoveva 
in 1766, te Leuven brengt de Kersouwe in 1776 een spel van Genoveva ten 
tonele, waarbij de auteur (of bewerker?) vergoed wordt ('gegeven aenden persoon, 
die de dichte gecomponeert heeft, voor eene recognitie'). Een Genoveva van 
Brabant van Pieter de Foordt wordt gespeeld in 1756 te Otegem, een Grouwelyke 
kwaedwillige vraeke, door Golo gepleegt, aen de heylige Genoveva, negentien 
maal te Oudegem in 1793. De veilingcatalogus van W.F.G. Verhoevens bibliotheek 
vermeldt een Leven van de H. Nederlantsche Susanna, ofte Genoveva, in 
een Gentse druk van 1713. C. Meyer drukt De heylige Genoveva ofte herstelde 
onnooselheyt... In desen laesten Druck vermeerdert. Met de uytlegginge van ider 
vertoog, verciert met Musieck. Gelyck het selve voor de eerste mael vertoond is 
geweest op het Gentsche Speel Tonneel in den jaere 1716. De Koninklijke Biblio


357 


theek te Brussel bezit in handschrift De Nederlandsche Susanna of t'leven van 
de heylige princesse Genoveva in digt verlicht ten fare 1752. Bij Thys te Antwerpen 
verschijnt in 1743 als volksboek de vertaling van een Frans verhaal van 

R. de Ceriziers, en andere vertalingen of bewerkingen verschijnen bij Verdussen, 
Rymers, Verhuist, Jorez, Colpyn, Heyliger te Antwerpen, Brussel en Gent. Na de 
achttiende eeuw blijkt de geschiedenis onder een andere naam verder te leven: 
Het zoontje van Siegfried van Hohenwaert wordt in 1821 te Gent gespeeld, een 
Siegfried van Hohenwart van de Hollandse schilder-toneelspeler-boekverkoper 
Westerman (1775-1852) wordt na 1813 in dezelfde stad opgevoerd en een Siegfried 
van Auwenwart te Gent in 1816 en 1817, te Tielt in 1829 en nog eens in 
1850. 
In de 18de-eeuwse toneelliteratuur nemen godsdienstige onderwerpen de ruimste 
plaats in. De Bijbel, geboorte en dood van Christus en de levens van de heiligen 
blijven, zoals in de vorige eeuwen, de inspiratiebronnen. 
De Brusselse rederijker J.F. Cammaert schrijft o.m. een David zegenpraelende op 
Goliath, een Salomon, een Bloedige nederlaeg ende dood van Saul. Van D. Danoot 
14 wordt een Davit ende Urias gespeeld in 1677, 1678 en 1713, P. Rommens 
schrijft een David, L. Kimsaque een David en Goliath, gespeeld; als we alleen op 
de titel voortgaan, te Eke in 1756, te Assenede in 1773, te Anzegem in 1780, te 
Berchem (O.-Vl.) in 1798 en 1802. De figuur van David wordt bovendien 
nog opgeroepen te Otegem in 1737, te Anzegem in 1751 en te Wetteren in 
1759. Een Treurspel van Saul, gedrukt bij Meyer te Gent, wordt in 1715 te 
Ronse gespeeld; David en Saül is de titel van een te Hasselt in 1779 opgevoerd 
stuk. Over Saul handelt ook een werk van de Lierenaar J.B. Stommels, een David 
en Salomon van zijn stadgenoot Schaken wordt in 1768 opgevoerd. Gaat het in 
sommige gevallen nog om (bewerkingen van) de Saul of Salomon van Van Nieuwelandt? 
Ook van de Noordnederlander Cl. Bruin bestaat een Dood van Koning 
Saul, naar du Ryer. van 1724. 
Te Oudenaarde werd een Joseph den Droomer opgevoerd in 1532 en in 1716. 
Van Berckmans werd een Joseph gespeeld in 1647; een andere versie van hetzelfde 
thema is van de Leuvense norbertijn Zeebots (1625-1690). De Brusselaar 
Antoon Flas geeft Den Broederlycken Haet teghen den Onnooselen Joseph uytghevrocht, 
samen met drie andere stukken waaronder nog twee bijbelse, uit in 
1717. Ook de Lierenaar Carolus Truyts neemt Joseph als thema voor een treurspel. 
Te Assenede wordt in 1769 D'a f gunstige ziel vercoopende kinderen van Jacob ofte 
... Joseph opgevoerd en te Berchem (O.-Vl.) in 1757, te Petegem in 1782 een 
Josephus in Egypten, die wel die van Vondel (of een bewerking ervan) geweest zal 
zijn. 
St.-Truiden speelt in 1714 voor een wedstrijd Assuerus ende Esther (naar Racine 
of naar een Latijns model?); in 1724 wordt het te St.-Winoksbergen vertoond en 
in 1747 door de Wyngaerd -kamer te Brussel. 
Aan het eind van de eeuw, in 1797, geven de rederijkers van Sint-Cornelis-Horebeke 
eenentwintig opvoeringen `met merck-weerdige Oogverlustingen, Danssen en 
Balletten' van Triomphante Victorien, be/welt door den Rechtveerdigen Dienaer 
Gods Josue, dat ze ook in Nukerke gaan spelen. 
Een Joannes Baptista onthoofd (van of naar de Lierenaar Vander Borght?) staat in 
1764 op het programma te Appels, in 1771 te Buggenhout, in 1801 te Zele. Is het 
hetzelfde stuk dat als Spel van St Jans onto f tdinghe te St.-Winoksbergen in 1728 

358 


wordt gespeeld? Een Leven ende dood van ... joannes Baptista wordt te Eke in 
1777 vertoond. 

Van priester Petrus Alexander Pisart, overleden in 1717, worden in 1699 te Tongeren 
opgevoerd Broedermoort gestraft in Domitianus, XII keyser van Roomen, in 
1715 en 1751 Constantia, voor 1717 Samson. J. Baertsoen schrijft een Bekering 
van Achatius (Sint-Denijs-Boekel. 1770 en Heurne, 1774) en een Abraham die te 
Nazareth, Ouwegem en Schorisse wordt gespeeld. Maar er is ook een Abraham en 
de vernieling van Sodoma van K. de Langhe uit Nokere, die in zijn omgeving 
wordt opgevoerd van 1756 tot 1797 (dertien maal te Latem) en in 1783 achten 

opvoeringen kent te Kapelle-op-den-Bos (zou het stuk iets te maken-twintig 
hebben met Abrahams Wtgang van Coornhert?). Het thema wordt door de jong 
priester Willem van Stevens (1772-1797) van Lier hernomen in zijn-gestorven 

treurspel Sodoma en Gomorrha, dat Willems in zijn Verhandeling om zijn kwaliteiten 
met 'byzondere onderscheyding' noemt en dat in 1805 nog te Lier wordt 
opgevoerd. 
De Langhe laat ons nog De Glorieuse Aenbidders van den Alderhoogsten na 
(Nokere, 1773) en Nero, Keyser van Roomen (Brussel 1753, Wortegem 1754), 
waarnaast Gerrit D. Rons (Brussel ?) Den bloedighen nachtloop van Domitius 
Nero (naar een stuk van Van Nieuwelandt?) — 'een vreeselijke draak' noteert 
Worp — maakt. Er is nog Den rampzaligen ondergang van Nero, die van 1754 
tot 1780 wordt gespeeld te Wortegem, Zwijnaarde en Otegem; een Rampsaligen 
Ondergank van de Keysers Nero, Galba en Silvius Otho: en den geluckigen opgang 
van Vespasianus en Titus wordt te Ronse, onder leiding van J.B. Vandenhende, 
in 1764 opgevoerd. 
Over De verrijzenis ons'Heren Jesu Christi, in oude tijden traditioneel op tweede 
paasdag gespeeld door priesters en leken, schrijft G. Kockaert in het begin en 

J. Merckaert aan het eind van de eeuw een stuk: beide worden te Brussel opgevoerd. 
In Duinkerke wordt lange tijd, nog omstreeks 1820, in een liefdadigheidsinstelling 
jaarlijks 't Kribbetje gespeeld, eigenlijk een reeks kerstliederen door een eenvoudige 
handeling verbonden. Het is van een ontroerende eenvoud. Maria zegt tot 
haar kindje: 

Kleynen koning, 
Laet my langen 
Melk en honing 
Van uw wangen! 
Ach! wat soet een mondeken! 
Komt myn kindje 
Komt myn vriendje! 
Ik zal u warmen 
In myn armen, 
Drukken aen myn herteken! 


Priester Jan Baptist de Pape uit Kortrijk schrijft in 1715 Des menschen verbs-
singe door de geboorte onses Saligmaekers Jesu Christi (Willems vermeldt in 
zijn Verhandeling een werk met die titel als zijnde van de hand van J. Bapt — 
klaarblijkelijk een verkeerde lezing — en uitgegeven te Antwerpen in 1715). De 
Geboorte Christi wordt te Schorisse in 1761 vier maal opgevoerd. Lazare Maes, 
prins van de kamer van Hondschote, is in 1770 de auteur van een Geboorte 

359 


Christi, in negen bedrijven met muzikale intermezzi op volksliedjes, vertoond tot 
in 1849. In zijn jeugd speelde Willems te Lier nog mee in De geboorte en eerste 
jonckheyd Jesu Christi (van Stommels) . 
Het opvoeren van de Passie wordt volgens een in het Antwerps archief berustend 
ordonnantieboek te Antwerpen in 1726 verboden, maar ze wordt de hele achttiende 
eeuw door gespeeld op een groot aantal plaatsen, tot in 1810 te Olsene, 
in 1820 te Ertvelde, na 1830 nog te Bevere. In Frans-Vlaanderen wordt de Passie 
gespeeld in Burburg, Hazebroek, Eke, Steenvoorde, in Belle, waar ook het Laetste 
Oordeel wordt vertoond. In 1705 en 1706 speelt de Brusselse Wyngaerd-kamer 
De Passie ons Heeren Jesu-Christi. In 1771 wordt Het lyden van Jesus-Christus 
zes maal opgevoerd te Nederbrakel, in 1797 elf maal te Everbeek en herhaaldelijk 
te Evergem in en na 1801. In 1780 vertoont de 'Rym-Reden-Const-Minnende 
Jongheyd' van Etikhove zes maal De Rechtveerdige vraeke Godts ... aenveerd... 
door Godts Sone, door synen Bloedigen Cruys -weg en later gaat ze dit stuk nog 
te Oudenaarde opvoeren. 
Een stuk over de ondergang van de wereld en het laatste oordeel, De Dagen van 
Verdrukkinge, waarin de Antichrist en de profeten Enoch en Elias tegenover 
elkaar staan en dat gekruid werd met zang en vuurwerk, werd te Ronse in 1757, 
te Galmaarden en Tollembeek in 1768, te Ophasselt in 1769 opgevoerd. Titel en 
inhoud tonen veel gelijkenis met het door J. van Aerde rond 1790 geschreven 

Treur-spel van de vier uyterste des menschen, ofte vertooninge van het leste 
oordeel, afgebeeld in de christelyke standvastigheyd van Elias en Enoch. 

Willem Frans van Brabant, prins van de Tieltse kamer, schrijft (behalve enkele 
kluchten) Den Segenprael der Heylighe Kercke, dat in 1744 te Tielt gespeeld 
wordt. Een Aller wonderheden wonderen schat oft mirakel der mirakelen van D. 
Danoot, van 1670, wordt te Brussel opgevoerd in 1712 en krijgt een door de 
auteur verbeterde heruitgave in 1720. Een ander Sacrament van Mirakel wordt 
er anoniem uitgegeven in 1735 en in datzelfde jaar door De Wyngaerd gespeeld. 
In Zomergem wordt in 1735 de gedurende de gehele eeuw op veel plaatsen vertoonde 
vindinghe van het Heylig Cruys opgevoerd, in 1776 de roemweirdige Victorie 
door beschouwing van het Heylig Kruis (over Constantijn de Grote?). Het 
Constantinus-thema vinden we terug in Den rampsaeligen onderganck van ... 
Maxentius, gesnevelt door het manhaftig Leger van den christelyken Keyser Constantinus, 
te Etikhove in 1750 vertoond, en in het te Dendermonde in 1751 gespeelde 
De vervolging der Christenen ten eynd'gebragt door Constantinus. 
Van de kapucijn Frans Verstraete (kloosternaam Desideratus; Brugge, 1679 Kortrijk, 
1717) is Het triumpherende Hierusalem in het herstellen ende verheffen 
van het H. Cruys door de keyzer Hieraclius waarschijnlijk hetzelfde stuk dat 
onder de eindeloze titel Den rampsaligen Ondergank van den ... Tyran Cosroas 
Coning van Persien, Alsmede den geluckigen O pgank... van Keyser Heraclius... 
waer naer by Triumphantelyk is verheffende het H. Cruys binnen de stad Jerusalem 
in de loop van de eeuw op vele plaatsen wordt vertoond: te Kortrijk in 
1715, te Oudenaarde, te Zulzeke en te Petegem in 1732, te St.-Denijs-Westrem 
en te Aalbeke in 1762, te Geluwe in 1763, te Eine en te Etikhove in 1764 en te 
Ronse, weer onder leiding van Vandenhende, in 1765, te Ingooigem in 1777; het 
`gilde van het H. Cruys' te Opbrakel speelt het vijf maal in 1782. Te Asse belette 
de inval van de Franse troepen de opvoeringen van de Verheffing van theylig 
Cruys. Is het stuk een bewerking van de aan Caudron jr. toegeschreven Chosroestragedie 
naar een Latijns schooldrama? 

360 


Te Gent brengt het gezelschap van de St.-Baafsparochie in september en oktober 
1776 een opvoering van Het Blyeyndig treurspel van het H. Bloed van onzen 
zaligmaker Jesus Christus, overgebracht van Jerusalem naer de stad Brugge in 
Vlaenderen. 
Het Alderheyligste en Onwaerdeerlyk bloed van onsen zaligmaker Jesus Christus 

van K. de Muyn, uitgegeven te Oudenaarde in 1789, wordt met zevenentwintig 
acteurs van 1752 tot 1834 herhaaldelijk (acht maal, zestien maal) opgevoerd te 
Gullegem, Melden, Kerkhove, Eke, Etikhove, Eine, Otegem, Waregem, Waarschoot, 
Wortegem, Olsene, Opwijk en Sint-Blasius-Boekel. 

In 1751 wordt te Nukerke Beginsel ende oorsprong des Arts-Broederschap van 
den H. Roosen-Crans vertoond, waarin Maria het leger van de christenen helpt 
tegen de ketters, zodat de verbitterde Lucifer `last [geeft] de kettery te gaen saeyen 
door 't geheel Nederlant'. Het broederschap van d'heylige Dryvuldigheyd wordt 
in 1715 en 1765 te Vleteren (Fr.-Vl.) gespeeld, in 1777 te Sleidinge. Ter gelegenheid 
van het jubileum van de broederschap van O.-L.-Vrouw wordt te Ieper. in 
1734 De seven ween van de ... Moeder Godts Maria 'rym-wys' opgevoerd. 
De Ledegemse kamer speelt in 1774 De tragedie ende comedie van den duyvel, 
weirelt ende vleesch. 
Van de Veurnse en Ninoofse schoolmeester. J. de Ridder wordt in 1751 De glorieuse 
Martelie van den H. Martelaer Quintinus vertoond en te Brussel uitgegeven, 
een Leven der H. Barbara te Aalst in 1780 (het wordt te Merchtem in 
1796 opgevoerd). Zijn Heyligen roozen-krans vergunt van de reyne maegd en 
moeder Godts Maria aen den H. Dominicus, met den zegenprael van Don Jan van 
Oostenryk, bevogten op den Turkschen Zee-Admirael Alis Bassa wordt gedrukt 
te Dendermonde in 1783 en herhaaldelijk gespeeld, in Tongeren, Kerkhove, 
Heestert, Zingem, Ingooigem, Waregem, Kortrijk, Deerlijk, in Eke, Etikhove, 
Grimminge (zeventien maal!), Lebbeke, Ledegem, Nazareth, enz. Zijn Bloedigh 
moord-thonneel in Don Renory (Gent, 1754) ten slotte is een gruwelspel, waarvan 
de stof werd ontleend aan een van de verhalen (II, 13) uit de zevendelige Tragische 
of klachlijcke Historien ... Eerstmael in ltaliaensch beschreven, ende nu wt 
den Fransoysche in onse Nederlandtsche sprake overgheset van M. Everaert, van 
1598 tot 1615 te Antwerpen verschenen en achteraf herhaaldelijk opnieuw uit 

1646-1648; Utrecht, 1650).15-gegeven (Rotterdam, 

J. de Metter schrijft de Martelie van de H. Vincentius en de Bekering van Maria-
Magdalena, respectievelijk gespeeld te Heestert en te Beselare in 1731 en te 
Moorslede in 1733. Van een Joos de Mettere (dezelfde ?) is een te Geluwe in 1731 
opgevoerde Bekeeringe ende Martelie van den heyligen Dionisius Areopagita. M. 
Bettens behandelt de Martelie van de zeven Machabeën (naar P. Smidts?), die 
op het toneel verschijnt te Elverdinge in 1732, te Tielt in 1738, 1755, 1774, te 
Etikhove in 1751, te St.-Pieters-Leeuw in 1765, te Lier in 1806. Leyten., pastoor 
te Poesele, maakt in 1740 een Martelie van den heiligen Laurentius en er is van 
hetzelfde jaar een zelfde maartelaarsspel van L. Verkruyssen van Brussel; een van 
beide ,wordt opgevoerd te Nederbrakel in 1755 (naar de titel te oordelen dat van 
Verkruyssen), te Tielt in 1762 en te Ename in 1775. 
Het gaat hem in dergelijke heiligenspelen vaak om de verheerlijking van de plaat 
heilige of de patroon van de kamer: te Ronse wordt in 1766 en 1771 De-selijke 
martelie van den heyligen Hermes patroon der stede van Ronsse opgevoerd; te 
Nederbrakel vertoont de 'Constminnende Joncheyt' in 1775 de tragedie van Den 

H. Rochus, haar. patroon (in 1754 had ze vijf maal Den H. Eligius gespeeld), de 
361 


kamer van Dadizele in 1725 en de Dendermondse Distelieren in 1784 huldigen 
hun patroon met een Leven en dood van ... Roclius, waarvan de tekst verschijnt 
bij wed. Du Caju; Leerbeek speelt in 1764 vijf maal Petrus ende Paulus, ter ere 
van de H. Petrus, zijn patroon; het spel van Gerulphus, patroon van Drongen, 
wordt aldaar zestien maal vertoond in 1785; te St.-Blasius-Boekel wordt in 1802 
Zegenpraelende martelcroon bekomen door den bisschop van Sebasten, den H. 
Blasius, twaalf maal opgevoerd. Ter ere van de patroon van Handzame schrijft de 
koster en schoolmeester. Joh. Frans Vergote in 1779 De ... Martelie van ... den 
heylighen Adrianus ... ende ... van Nathalia, syn huysvrauwe. Lokale religieuze 
geschiedenis inspireerde in 1732, en opnieuw in 1753 en 1783 De opbauwinghe... 
der Kercke, ende miraeckelen van Onse Lieve Vrauwe van Dadizeele en de in 1724, 
1738 en 1765 te Lebbeke opgevoerde Seer wonderlycke ... opbouwinge der wytvermaerde 
Kercke van Lebbeke van F.W. Moreel. De St.-Barbarakamer van Asse 
kreeg in 1750 geen toestemming van de bisschop van Mechelen om een oud mysteriespel 
over `het miraculeus Cruys tot Assche' opnieuw te spelen. Later, o.m. in 
1796, werd het dan toch weer vertoond. Een 'blyd-eyndig treurspel' met 26 personages 
over Den oorspronk en Eerste wonderbaere Wonderheden van het heijlig 
Kruijs berustende in de Parochiale Kerk van het Graefschap

schap van Gallemaerden, 

daterend van 1791-1792 en mogelijk van de hand van onderpastoor J.J. Geerts, 
berust in het archief van het decanaat Asse; alhoewel `den Autheur bekend, dat 
hij, de Schrijvens-weys, zeer weynig is gewend', is de dramatische uitwerking vrij 
origineel, klinken de dialogen vlot en levendig, `wist hij de al te grote onwaar 

te vermijden ... en legt [hij] zelfs een vleugje rationalis--schijnlijkheid en patos 
tische achterdocht in de mond van de dorpsintelligentsia' (J. Spanhove). 
Een oud onderwerp is de bekering van de H. Paulus: te Lebbeke wordt in 1797 
vijfentwintig maal De bekeeringe van Paulus, Alsmede... (de) Martelie van de 
H... Martelaeresse Thecla, Met de dood des Prince der Apostelen Petri, Onder 
den tyrannigen Nero opgevoerd; in 1802 wordt het te Opwijk gespeeld. 
Een Martelie van de H. Stephanus van J.B. Tanghe wordt vertoond te Otegem 
in 1769, te Mullem in 1776 (is dat nog steeds hetzelfde stuk dat te Tielt al in 
1618 gespeeld werd?). De Marteldood van St. Sebastiaen van P. Rommens wordt 
driemaal gespeeld te Otegem in 1751; een Christelycken Stryd van den ... glorieusen 
Martelaer Sebastiaen, waarschijnlijk van L. Verkruyssen, verschijnt in 1743 
te Brugge. Pieter van den Neste, schoolmeester te Merendree (die ook de auteur 
is van een treurspel De standvastige liefde van Abila en Aristides), schrijft een 
Martelie van den nooyt volpresen ridder Sebastiaen, vermoedelijk het stuk dat 
wordt opgevoerd te Dadizele in 1729, te Gits in 1731, te Wevelgem in 1736, te 
Vleteren (Fr.-Vlaanderen) in 1755, te Petegem in 1764 en zeven maal in 1788, 
tien maal te Everbeek in 1797. Van Pieter Jacob Crispyn wordt een Godfried van 
Bouillon gespeeld te Bever in 1770, in 1777 een Leven van den Heyligen Marculphus 
te Petegem en te Velzeke, elders een Dood van St. Markoen in 1777 (ook 
te Velzeke `met muziek' opgevoerd), een Leven ende Doot van de H. Anna te 
Petegem in 1774 en nog elders Het leven van ste. Anna (dat misschien nog iets 
te maken heeft met een Leven van St. Anna dat in 1537 te Kaprijke al werd 
gespeeld). Crispyn blijkt een vrij eenvoudige en natuurlijke stijl te hebben nagestreefd. 
Van Pieter Braeckman van Erembodegem wordt een Zegeprael van den 
Heyligen Petrus opgevoerd te Welle in 1761 en te Kaster in 1774, van Marten 
Claessens een Leven van den H. Apostel Jacobus te Otegem in 1766. Te Zulzeke 
vertoont men in 1751 de glorieuse martelie van den edelen ridder Georgius (van 

362 


Jan Baptist Signor?), te Opbrakel in 1783 dertien maal Den heyligen Jooris, die 
ook de hoofdfiguur is in een te St.-Gillis-bij-Dendermonde in 1787 vertoond 
treurspel. In Ronse wordt in 1733 een Martelie van de H. Maegd Cecilia opgevoerd, 
in Horebeke in 1752 een spel over de H. Cornelius, in Denderbelle in 
1760 een spel over de H. Martinus, in Nukerke in 1763 en in 1797 de Glorieuse 
Martelie van de Heylige Agatha (van P.J. Signor of misschien van een Jakob Laurier?), 
in Otegem in 1766 de H. Alexius, in Etikhove in 1770 zes maal Het leven 
van den H. Donatus en zes maal Den uytgang van het leven ende ... martelie van 
den selven H. Donatus. 
Een stuk over. de H. Margaretha van Cortona wordt te Meigem in 1749 en te 
Moen in 1766 door meisjes gespeeld; de Geraardsbergse rederijkers voeren het 
in 1755 op. 
Sommige stukken, en niet alleen de religieus geïnspireerde, blijken zeer populair 
te zijn geweest. Dezelfde onderwerpen keren steeds terug, als vertelsels die van 
generatie op generatie worden overgeleverd. Een Catharina, koninginne van Georgia 
— heeft het iets te maken met het martelaarsspel Catharina van De Swaen 

(dat tot bij de uitgave van zijn Werken in 1928-1934 alleen in handschrift bestond) 
of veeleer met d'Herdts uitgave van Catharina van 1771? — wordt achttien 
maal gespeeld te Lebbeke in 1774, vijf maal te Zomergem in 1775 en nog eens in 

1777, vier maal te Wakken in 1778, vijftien en veertien maal te Heurne en te 
Nederbrakel in 1797, in 1801 te Berlare, in 1802 te Opwijk. Onderwijzer J.B. 
Vandenhende, de centrale figuur in het toneelleven te Ronse, voert in 1770 met 
zijn schoolkinderen een Martelie van Catharina op. 

Tot het Frans-Vlaamse religieuze toneelrepertorium behoort, behalve reeds genoemd 
werk, Samsons val (van of naar Pisart?), in St.-Silvesterkapel in 1715 
opgevoerd, een leven van Sint-Omer en van de H. Rochus, te Kaaster respectievelijk 
in 1738 en 1743 vertoond, een te Borre in 1742 en later nog gespeelde 
jozef-tragedie, een leven van de H. Maagd, dat in 1743 in St.-Silvesterkapel ten 
tonele wordt gebracht. F. van der Meersch, pastoor te Meteren, schrijft twee 
kleine allegorische stukken over de overbrenging van de relikwieën van de H. Petrus 
en Paulus en van de relikwie van het H. Kruis, die in zijn parochie in 1741 
en 1748 worden vertoond. 80 personages spelen in 1750 en 1776 te Arneke een 
stuk over het pinkstergebeuren. De overwinning van keizer Constantijn en het 
vinden van het H. Kruis vormen het thema van de in 1756 te Moerbeke opgevoe 
de tragedie. Buisscheure speelt in 1773 De dood van de H. Petrus, in 1777 
De Martelie van de H. Barbara en het jaar erop een stuk over de H. Laurentius, 
Borre in 1776 een Martelie van de H. Bartholomeus. De heiligen Vitus, Modestus 
en Crescentia vormen de hoofdfiguren van een martelaarsspel, te Kaaster in 
1780 vertoond. 
In deze laatste plaats wordt voor 1790 een legendespel over de Drie Maegden 
van de hand van de pastoor, G.B. Mysoet, vermeld, terwijl er in 1774 een zinnespel, 
Een in agte en agte in een, vermoedelijk van Leander Tandt, was opgevoerd: 
de vijf Zinnen debatteren al tafelend, in gezelschap van Wil, Verstand en Memorie 
en onder leiding van de Theoloog; Tijd, Dood, Oordeel, Hel en Hemel mengen 
zich in het gesprek, totdat uiteindelijk de gelouterde Mens voorbestemd wordt 
om eeuwig met God te regeren. Een mysteriespel over de parabel van de vijf 
wijze en de vijf dwaze maagden werd in 1742 door de meisjes van de zondagsschool 
te Borre gespeeld. Het lijkt er wel op dat de oude toneelgenres in dit 

363 


uiterste zuidelijke stukje van het Nederlandse taalgebied het langst zijn blijven 
voortleven. 

Toneelstukken worden geschreven over en ter ere van de vreemde vorsten die 
over dit `arme Vlaanderen' de scepter zwaaien. 
Voor de inhuldiging van een nieuwe schouwburg te Gent in 1717 maakt Cornelis 
Meyer de reeds vermelde Zegen-prael van Carel den VI, keyser van 't christenryk, 
waarvan in 1738 bij zijn opvolger. Jan Meyer nog een derde druk, 'oversien en 
verbetert', zal verschijnen. Het wordt in 1717 en in 1751 ook te Brussel opgevoerd 
en in 1772 te Steenvoorde, in Fr.-Vlaanderen. Is dat hetzelfde stuk als de 
Triumpf der catolyke kerke door de glorieuse waepenen van Carolus den VI dat 

te Oudenaarde in 1797 dertien maal voor `het voetlicht' komt? Er wordt te 
Brugge in 1717 bovendien nog een Tooneelspel van den Oorlogh tusschen Carolus 
VI ... ende Soliman 111 gedrukt van de hand van de al genoemde J.B. de Pape. 
Een stuk over Karel VI, van wie dan ook, wordt gespeeld te Ingooigem in 1761, 
te Drongen en te Gentbrugge in 1764, te Grembergen in 1787, enz., tot in 1802, 
tweeëntwintig maal, te Zele. Hij is ook een van de hoofdfiguren in De mal f or-
tune, afgebeeld in den ondergang van Stanislaus Lesziensky: Verkoren wordende 
koning van Polen, een te Nukerke in 1787 opgevoerd historisch drama met een 
bezetting van 54 personages (Worp vermeldt een Noordnederlandse versie van 
De vlucht van Stanislaus Lescinsky, s.d., naar Ecker de Eckhoff). 
De vader van Karel VI, Leopold I van Habsburg, is de centrale figuur in Een 
waerdiglyke victorie van de Keyser Leopoldus, in Leopoldus of het ontzet van 
Weenen, in Zegenprael der Tryompherenden rooms' Keyser Leopoldus, die van 
1733 tot 1783 tot acht maal, twaalf maal gespeeld worden te Assenede, Nukerke, 
Avelgem, Etikhove, Menen en in tien andere Vlaamse dorpen. Zijn dat nog andere 
stukken dan De Heylighe Roomsche Kercke triompheert... door de waepenen 
van ... Leopoldus I van D. Danoot, voor het eerst in 1697 te Brussel uitgegeven 
en opgevoerd, of dan D'Hongaersche beroerten gedempt door ... Leopoldus? 
Praeg... verlost door de Man-ha f tige Krygsbenden van het... Huys van Oostenryk 
wordt in 1760 te Dendermonde gespeeld. Te Kortrijk in 1757 en te Vurste in 
1777 wordt een stuk gespeeld over de Victories van Maria-Theresia. Een tragedie 
over haar, Maria Theresia, rooms Keyserinne, door J.E. Volckerick of een ander 
auteur wordt van 1757 tot 1840 gespeeld te Sinaai, Etikhove, Geluwe, Olsene, 
Schorisse, Zomergem, Vurste, Waregem. Te Brussel wordt in 1779 en 1781 De 
doorlugtigen Keyzer Joze f us den Ile van J.A. Rombaut opgevoerd. Te Gent wordt 
bij de blijde inkomst van de keizer in 1783 De Reis van Jozef II door het gilde 
van de slagers gespeeld. 
Pieter. Tandt ten slotte liet te Ieper in 1745 D'onstervelyke lauwerieren drukken, 
geplukt op het slagveld van Fontenoy door... Ludovicus XV,... alsook het overgaen 
van de stad Doornyk met hare citadelle, dat in 1771 nog tien maal te Tie-
gem, in 1769 vier maal en in 1796 achttien maal te Nederbrakel wordt opgevoerd. 

`Vaderlandse stof', zoals de rederijkers het zelf heten, vinden we in Het overrompeld 
Audenaerde van Pieter. Vincent uit Oudenaarde, een toneelstuk dat veel 
bijval genoot en herhaaldelijk opgevoerd werd. Van J.A. Labare noemden we 
reeds De trauwe van Marie de Valois princesse van Bourgongne En Vrauwe van 
de seven-thien Neder-landsche Proventien (1727) en Kruys-tocht door Diederyck 

364 


van Elsatien, grave van Vlaenderen, en Ludovicus den goeden koningh van 
Vranckryck, dit laatste buiten zijn weten in Leiden gedrukt omstreeks 1730 en te 
Vollezele vijf maal gespeeld in 1765. Cornelis Meyer is de auteur van De gestrafte 
Boosheyt, door Carel de Stoute... gepleegt aen synen gouverneur van Zeelandt. 
Een successtuk blijkt tegen het einde van de eeuw te zijn geweest Het zevenjarig 
beleg van Gend, onder Arnoldus V. grave van Vlaenderen; als ook De kloekmoe


digheyd der Gentenaren, die in het zelve uytgemunt hebben, Treurspel in vyf 
bedryven, naar een veel ouder spel;" het werd door drukker Kimpe ook als volksboek 
uitgegeven. 


Carel den Vyfden van De Swaen is, zoals vermeld, in 1707 te Duinkerke verschenen. 
Een Spel van Keyser Carel wordt te Brussel opgevoerd in 1705, een Keyzer 
Carolus den V van J.B. Schaken te Lier in 1767, een Gestrafte rebellie onder 
keyser Carel den V wordt te Zomergem gespeeld in 1775 en 1777. Een Carolus V 
van Jan de Grieck beleeft nog verscheidene uitgaven. Van de hand van de kapucijn 
J.B. Flas verschijnt te Brugge zonder jaartal, maar met een `goedkeuring' van 
1727, een Bly-eyndigh treurspel van... Carolus den V... zeghen-praetende over 
Joannes Fredericus Ceurvorst van Saxen ende Philippus Landtgrave van Hessen: 


ieder bedrijf wordt, zoals meer gebeurt, voorafgegaan door een `kort begryp'; de 
`voorreden' bevat een kleine bibliografie. 'T erstelt kroon-recht van Tunis... door 
Karel den Vyfden wordt in 1763 te Dendermonde gespeeld. 


In 1768 voert Het Kersouwken van Leuven ten tonele de Nederlandsche Beroerte, 
Oft treurtoonneel, een `bly-eyndig treurspel' dat aanvangt met de troonsafstand 
van Karel V en eindigt met de intocht van Albrecht en Isabella. In het werk treden 
de figuren op van Egmont en Hoorn, Oranje, Alva, Don Juan; 'Belgica' is de alle


gorische figuur die "t Nederland' voorstelt. 
In 1788 speelt De Suyver Leliebloem van Brussel De Blyde Inkomst en in 1790, 
naar aanleiding van de Brabantse Omwenteling, 't Verlost Brussel (misschien een 


aanpassing van Voltaires La Mort de César ou Rome délivrée) . 
In verband met de in de Westhoek nog levende Guldensporentraditie weze hier 
vermeld dat te Kortrijk in 1766 de tragikomedie De nederlaege van Robertus 
van. Atrecht... ofte den slag van Groeninge werd opgevoerd en in 1774 en 1782 
een (zelfde?) Slag van Groeninghe respectievelijk te Waregem en te Otegem. 

De historische en pseudo-historische toneelstukken die hun thema ontlenen aan 
de Europese en Oosterse geschiedenis, aan de Griekse en Romeinse oudheid, zijn 
legio. Soms gaan ze terug op Latijnse schooldrama's, zoals het te Wormhout 
(Fr.-Vl.) in 1760 gespeelde Hermenegilde naar Hermengildus van de Leuvense 
hoogleraar en historiograaf N. Vernulaeus (1583-1649). Dat geldt ook voor het 
te Kaaster in 1765 opgevoerde Bartholomeus, eerste koning van Japan en voor 
Cobonus en Peccavia, te Heestert ten tonele gebracht in 1783, te Schorisse in 
1800 en in Duinkerke nog in 1839. Voor vele andere is niet uit te maken of onder 
hun eindeloze, hoogdravende titels origineel werk of allerhande adaptaties schuil


gaan. We noemen er een aantal, die vooral uit bewaarde argumenten (programma's) 
tot ons zijn gekomen. 
Een `bly-eyndig treurspel', Van den Roomschen Keyser Conrardus, afgebeeld in 
den onderganck, en Wonderbaere Herstellinge van den Graeve Lupoldus, wordt 
vertoond te Petegem in 1774 en te Nukerke in 1797. Blijkens een in Ronse bewaard 
argument is het van de hand van de reeds genoemde P.J. Crispyn. Maar 
er is ook een Conrardus, keyzer van Roomen van de Lierenaar Van Bortel uit 

365 


1711, zodat niet uit te maken valt welke versie met de dikwijls voorkomende 
opvoeringen van Conrardus en Leopoldus, Conrad en Leopold, Keyser Conrardus, 
Conrardus (te Olsene nog in 1810) bedoeld wordt. 
Tongeren speelt in 1714 voor een wedstrijd Leo van Armenien, Geraardsbergen 
voert in 1732 Den blinden Tyndar op, de Wyngaerd-kamer te Brussel in 1735 
Pigmalion, coninck van Tyrus ende Cyprus, Dendermonde in 1743 De gevluchte 
verliefde ofte stantvaste min van Renard en Constantia en in 1765 Dwang door 
min oft gedwongen vriendschap van Turbino Erf-prins van Hongeren tot Astolfoo 
Hongersche grae f , Geluwe in 1750 Triumphe der Liefde over Androphilus ... en 
Amphilus, Kaaster in 1778 Boudewyn van Jerusalem. Limella, dochter van Olaus, 
koning van Denemarken wordt te Brussel in 1753 door de Olyftack, in 1765 te 
Akkergem door de 'Jonkheden van den Begynengracht', te Laarne in 1772 opgevoerd, 
het Spel van Gerimont in 1768 door de Leuvense Kersouwe, de Onverbrekelyke 
Liefde, a f -gebeeld door Cecilia. . . ende Florian in 1775 door de andere 
Leuvense kamer, de Roos, Het veranderlyk leven in Beatrix, ... naedemael Coninginne 
van Vrankryk, als-mede den... Haet en Nydt van hare Schoon-moeder 
Matabrunne, onder leiding van C. Dums in 1772 te Ronse, Zultana, koninginne 
van Granada, valschelyk beticht met overspel ... ende erstelt geworden door ... 
Don Jean, in 1776 te Geluwe en in 1801 te Ronse. De 'Jonge liefhebbers van de 
Wyngaerd-rancke' van Etikhove spelen in 1782 Drahomira. Doodbaerende lief dekragt 
in den graeve Clotaldus en de prinses Emilia kent in 1778 te Wakken verscheidene 
opvoeringen. In 1784 spelen de Roeyaerts uit St.-Winoksbergen De 
kroning van Apollo: Looten noemt het een 'koude allegorie'. Te Etikhove in 1797 
en te Nederbrakel in 1801 staat De verdruckte onnoozelheyt van Theodoricus en 
syn vrouw Angela... door Gustavus, Koning van Polen (heeft het iets te maken 
met Gustave, 1733, van A. Piron, vertaald door L. Pater in 1761?) op het programma. 
Invloed van het schooltoneel vermoedt men in De vraeck-gierigheydt vertoont in 
Gallus coninck van Babylonien, jegens Batavia syne moeder, in 1743 te Ieper vertoond, 
in het in 1763 te Kaaster opgevoerde Manasses, koning van Juda, in Bekomen 
victorien, door de christene koningen ende vorsten, verwinnende den Soliman 
Belchiaro, in 1775 zeven maal opgevoerd te Nederbrakel, in den Vermaerden Fiiosoph 
Diogenus, dat tien maal wordt gespeeld te Zarlardinge in 1777, in Den 
Rampzaligen Ondergang van Themerarius Zoon van den Koning van Persien, te 
Berchem (O.-Vl.) in 1798 vertoond, en in Den triumphanten Roomschen Keyser 
Aquilonius... den droeven val van syne Dochter Cunegildis, Ende d'onnosele onwetendheyd 
van .synen soon Albanus (kan het iets te maken hebben met de H. Albanus 
van Engeland?), te Kerkhove elf maal ten tonele gebracht in 1800. 
Onder leiding van K. Brandt van Lebbeke speelt de Londerzeelse 'zedenzugtige 
jeugd' in 1796 Minnen-Nyd van Octavia, zuster van Valerianus, Keyser van Roo-
men; Ende De Standvastige Liefde Van Claudius tot Porcia, dat in hetzelfde jaar 
ook te Opwijk en, onder dezelfde leiding, in 1804 te Denderbelle wordt vertoond. 
Te Londerzeel regisseert hij nog in 1803 tweeëntwintig opvoeringen van Onder 

-gang van Anaxartus..., veroorzaekt door zyne Dogter Rosamonda,... getrouwt 
met Argamondus. Het stuk is van de hand van Pieter Frans de Grave (van Vinderhoute?), 
werd te Gent zonder datum gedrukt, te Vinderhoute opgevoerd en 
ook door de kamer. van Mater. op 7 juni 1801 te Kerkhove gespeeld (er was al in 
1732 te Ieper een Rosamund, dochter van Anaxartes vertoond). En nog te 
Londerzeel wordt in 1804 De Ontugte Liefde van Henrik Engelschen Graef tot 

366 


Dionisia Dochter Van Eduardus van Engeland opgevoerd. Berlare speelt in 1802 
Het wonderlyk Trouw-geval van Juliaen met Castalia onder Alphonsius, Koning 
van Spagnien: gaat hierachter een Spaans model schuil, net zoals in Tragedie van 
Saris en Claro, herder en herderinne, onder Lelio, Koning van Spagnien, een 
herdersspel op een (verzonnen) historisch stramien, dat in 1803 op dezelfde plaats 
en in 1804 in Erembodegem werd vertoond? 

Kluchten zijn een haast noodzakelijk ingrediënt van ieder optreden. Vaak worden 
ze als tussenspelen, tussen de bedrijven van het treurspel door, gespeeld, een 
gewoonte die vanuit het Spaans toneel schijnt te stammen. In veel gevallen wordt 
op de programma's alleen vermeld dat 'een klucht' gespeeld zal worden of wordt 
de inhoud ervan met enkele versregels omschreven. Een aantal zijn van Noordnederlandse 
oorsprong — we hebben ze, in zover ze identificeerbaar waren, elders 
vermeld -, vele worden uit het Frans vertaald, zoals uit de volgende bladzijden 
nog zal blijken. Het peil van Ogier, van De Swaens Gecroonde Leersse, laat staan 
van de Hollandse meesters wordt er nooit in bereikt! 
Uit de enkele door. Worp besproken kluchten lichten we er, om hun relatieve 
betekenis, twee. De aanvang van Een vermaeckelyk kluchte vann eenen vervallen 
ende weder herstelden Gascon (1754) herinnert even aan Bredero's Spaenschen 
Brabander en is blijkbaar ook aan dezelfde bron, de Lazarillo de Tormes, ontleend; 
Jerolimo heet Scapin; het stuk verglijdt echter vlug naar een vrij platte 
harlekinade. Omwille van de in de 18de eeuw nog eerder zeldzame verschijning 
van de deugniet die later een nationale held zal worden, vermelden we hier ook 
het Klucht-spel van eenige besondere daeden van Uylspiegel. En ten slotte moge, 
omwille van zijn ongewone oorsprong, nog De klugt van den vermaerden Tingieter 
genoemd worden, naar de Deense blijspeldichter L. Holberg, maar allicht 
in een Noordnederlandse versie in 1797 twaalf maal te Nukerke gespeeld. 

Het aan de Franse literatuur ontleende toneelrepertorium is omvangrijk. Molière 
lijkt daarbij wel de meest vertaalde en nagevolgde auteur te zijn geweest, maar 
er wordt bij de bewerking van zijn stukken vaak erg ver van het origineel afgeweken 
en men accentueert het kluchtige, soms tot het triviale toe, zoals in Den 
Boeren-Edelman, dat te Veurne in 1704 wordt opgevoerd en bij Du Caju te Dendermonde 
uitgegeven. Veurne speelt nog in 1704 het Huwelick jegens danck, in 
1705, 1722, 1764, 1777, 1789, 1796 Tchapin, in 1719 de Borgherlycke Edelman, 
in 1722 en 1723 Den inghebeelde Siecke, in 1724 en 1725 Misantrope, in 1723 
Doctoor iegens danck, in 1724, 1729, 1730, 1758 Het School der Vrouwen. Te 
Kaaster wordt een vertaling van Le bourgeois-gentilhomme opgevoerd in 1742, 
een vertaling van Le médecin malgré lui te Borre in 1747 en nog in 1821 te 
Belle. De Bedriegeryen van Scapin wordt te Tongeren gespeeld in 1755 en te 
Oudenaarde in 1769. Tongeren kent in 1775 ook een opvoering van de Doctoor 
iegens danck, Sint-Truiden het jaar tevoren eveneens. In 1759 heeft Oudenaarde 
reeds de Schole der Mans te zien gekregen. De Rode Roos te Hasselt voert Jourdyn 
op en Het gedwongen Hauwelyck. In Antwerpen worden na 1750 Amphytryon 
en George Dandin door de Olyftack gespeeld. In 1778 wordt te Brussel 
het Houwelyck door listigheden (Le manage force)en in 1779 Den doctoor tegen 
danck opgevoerd, in 1783 vertoont de Leuvense Kersouwe De kluchte van ... 
Pourceaugnac (in de bewerking van Cammaert?). George Dandin en Den Docteur 
tegen synen danck maken ook deel uit van het toneelrepertoire van Jacob Neyts. 

367 


Cornelis Meyer is de auteur van de Edelmoedige liefde van Dom Pedro infant van 
Portugael, ende Agneta van Castro. Heldadig treur-spel. In het Fransch uytgegeven 
door den Geleerden Heer Houdart de la Motte (na 1723) en van het treur.spel 
't Zegen-praelende geloof a f gebeelt in Thomas Morus, cancelier van Enge 

naar het Frans van du Belloy, dat blijkbaar te Lier wordt opgevoerd in 1778-lant, 
en 1815, en wellicht ook te Brussel in 1768, 1787 en 1788 (tenzij het hier gaat 
om een andere Thomas Morus naar J. Puget de la Serre in een Noordnederlandse 
versie van H. Bruno of J.H. Glazemaker). Er wordt van 1717 tot 1786 een 
Thomas Morus opgevoerd te Vichte, Kaprijke, Nazareth, Zomergem, Moen 
(1760), enz. Meyer drukt nog, zonder naam van auteur, het blijspel Den ghewillighen 
Hoorendraegher ofte schale der jalousy, naar L'école des Jaloux van J. de 
Montfleury, dat te Brussel in 1785 wordt gespeeld. 
Een in de archieven van St.-Winoksbergen bewaard Resolutie Bouck Anno 1714, 
dat een aantal titels van tussen 1714 en 1735 opgevoerde toneelstukken bevat, 
vermeldt de rederijkers Fr. Coeman en M. Modewyck als de vertalers van Molières 
George Dandin, , opgevoerd in 1723. Voor de daarop volgende jaren worden, zonder 
naam van vertaler(s), vermeld: in 1724 Esther, in 1725 de `Comedie den ingebeelde 
siecken', op vastenavond 1729 'eene clucht den algemeenen erfgenaem' 
(naar Le légataire universel van Regnard), ten slotte in 1731 Crijspijn medesijn 
(een vertaling van de Hauteroches Crispin médecin). 
De produktiefste 18de-eeuwse rederijker, de Brusselaar J.F. Cammaert, bewerkt 
in 1734 Le malade imaginaire, één van zijn vroege stukken, de inzet van 
een eindeloze reeks aan het Frans ontleende toneelwerken. V.M. de Vallejo (of 
Vallego), de factor van de Nieuwpoortse `Van Vroescepe dinne', vertaalt Racine 
en Molière. Gebod der Liefde, naar Cinna van Corneille, wordt gedrukt te Ieper 
in 1774 en opgelegd aan de mededingers voor de wedstrijd te Belle in 1774; de 
Cid (van De Swaen?) wordt o.m. in 1784 te Hasselt gespeeld. Is De onvergelykelyke 
Sephonisba in kuyssche liefde uytmuntende tot Massanissa, in 1801 te Baas-
rode opgevoerd, aan Corneilles Sophonisbe (1663) schatplichtig? 
Pasquyn, doctor en astrologant, naar de Hauteroche of een ander voorbeeld, 
wordt te Lier gespeeld in 1784 en een Anselmo en Pasquin, ofte den zegeprael der 
liefde over de gierigheid, door C.A. Bouwens, in 1789 en 1808. Te Brussel wordt 
in 1764 De nieuwen nacht trommelaer vertoond, naar een komedie van Ph. Des-
touches, in 1770, 1778, 1793 en 1814 den Deserteur en in 1771 De Jacht van 
Henricus den vierden, allebei naar een Franse komische opera respectievelijk van 
Sedaine en Collé, in 1772 Het verloren Schaep en de sprekende Schilderye, beide 
naar Anseaume, in 1774 Zernier en Azor naar een zangspel van Marmontel met 
muziek van Grétry, in 1778 De dry Sultanen oft Soliman den tweeden naar Favart, 
in 1779 de Koopman van Smirna, een blijspel naar de Chamfort, in 1789, 
1791 en 1814 het kluchtspel Den Douven of het Huys vol Volck, naar Desfoyes, 
in 1791 De onverwagte wederkomste naar Regnard, in 1793 Armida naar de 
bekende opera van Lulli op tekst van Quinault, en De Prins Schouwveger naar 
Duval. De Arlequin maitre et valet van Marivaux en andere Franse Arlequins (o.a. 
van Lesage, van Tatouville) worden onder allerlei benamingen gespeeld te Brussei 
in 1753, 1754, 1756, 1764, 1767, 1768, 1769, 1775, 1778, 1783, 1784, 1790, 
1791, 1792, 1795 en verder na 1800, te Appels in 1764, te Laarne in 1772, te 
Lier in 1777, te Nazareth in 1787, te Lebbeke in 1797, te Evergem in 1808 en 
1816, te Nukerke in de Franse periode. 
Een Nederlandstalige versie van Démocrite van Regnard en van Pygmalion van 

368 


J.J. Rousseau — van dit laatste verscheen een ongedateerde vertaling te Gent — 
wordt na 1775 te St.-Winoksbergen opgevoerd. Gabrielle van Vergy (naar du 
Belloy), in een versie van Van Renterghem, is het opgelegde werk voor een wedstrijd 
te Wetteren in 1797. Mithridates naar Racine, vertaald en gedrukt door 
Moerman te Ieper, is in 1769 het te vertonen treurspel voor de wedstrijd te Belle. 
Een Mithridates werd in 1764 te Veurne, in 1770 te Roeselare gespeeld en te Roesbrugge 
bij een wedstrijd opgevoerd in 1804. 
Voor wedstrijden worden nog opgelegd: in 1786 te Menen Pyrrhus naar Crébil,


lon, in 1777 te St.-Niklaas Caliste, naar Colardeau, in een versie van L.K. Rens 
(uit Geraardsbergen ?), in 1789 te Lokeren Trazimus en Timagenus, vertaald naar 
Dubuisson door J.J. Antheunis, en in 1799 te Ledeberg Zarucma naar Cordier. 
Cleopatra, Koningin van Syrien, naar Marmontel, in een druk van Moerman, is 
het onderwerp van een wedstrijd te Poperinge in 1782. Te Gent en te Ledeberg 
wordt in 1785, naar het Frans van Lemierre, De weduwe van Malabar vertoond in 
een bewerking van drukker Jan vander Schueren. 
In 1776 wordt Den Baertkrabber van Sivilien, naar Beaumarchais, te Brussel opgevoerd, 
één jaar na de Franse première; in 1787 wordt het als Den Barbier van 
Sevilien te Oudenaarde gespeeld, in 1798 opnieuw te Brussel, terwijl het ook in 
Frans-Vlaanderen herhaaldelijk succes heeft gekend. 
Een Paul en Virginie naar Bernardin de Saint-Pierre beleeft opvoeringen te Gent 
in 1796, 1802, 1813, een aarzelende voorbode van de romantiek die na 1830 
voorgoed zal losbreken te Antwerpen. 

Dat Voltaires toneelwerk een grote aantrekkingskracht bezit, werd reeds vermeld. 
Cammaert bewerkt Mahomet en Semiramis. Het in 1736 te Parijs gecreeerde 
Alzire wordt in 1739 door F. de la Fontaine vertaald. Ook de al geciteerde J.J. 
Baey maakt er een vertaling van, die in 1778 door de Spaderyken-kamer van Belle 
herdrukt wordt (het stuk draagt de kerkelijke goedkeuring, `vermits geen vrouws 
persoonen mede spelende' zijn !) . De la Fontaine noemt zich ook de vertaler van 
Zaïre. Een versie van dit laatste werk wordt opgevoerd te Veurne in 1776, te 
Tongeren in 1779, te Tielt in 1781, te Roeselare in 1786. Door de Vrye Redengilde, 
een van de twee kamers te Tielt, wordt het in 1787 in de vertaling van de 
Noordnederlander Nomsz nog eens in druk gegeven en voorgeschreven voor een 
toneelwedstrijd. Alzire en Zaïre behoren tot het repertoire van Neyts' toneelgezelschap; 
het 'speelboek' van Zaïre berustte ook in het archief van de Aalsterse 
Catharinisten. Semiramis wordt te Brussel in 1767 door de Suyver. Leliebloem 
gespeeld. De Fonteinisten van Gent verzorgen voor de monniken van de St.-Pietersabdij 
een opvoering van Mahomet (dat door Voltaire oorspronkelijk aan de paus 
was opgedragen en pas achteraf veroordeeld werd) ; naar ieder klooster waren 
tweehonderd toegangskaarten gezonden. Hetzelfde werk wordt te Kortrijk gespeeld 
in 1783 en 1817, door. de Libertijnen te Veurne in 1784, te Roeselare in 1785, te 
Gent nog in 1819 en 1820. Alzire wordt te Wakken in 1770 drie maal opgevoerd. 
In hetzelfde jaar is het voor een toneelwedstrijd te Kortrijk het aan de kamers 
opgelegde stuk, in 1775 is het Olympia. Te Zomergem moet in 1786 Amelia worden 
gespeeld; in hetzelfde jaar dienen in St.-Winoksbergen de twaalf mededingende 
kamers Tancrède op te voeren, een jaar tevoren in de vertaling van advocaat 

W.H. Servois, prins van de kamer, in druk verschenen. In 1799 voert de Gentse 
Fonteine-kamer bij de wedstrijd te Aalst Brutus op, in de vertaling van S. Feitama; 
in 1800 wordt het te Lebbeke gespeeld. Te Assenede stond Merope in 1777 vijf 
369 


zondagen na elkaar op het programma, te Baasrode negentien maal in 1798 (een 
uitgave ervan, 'uyt het Fransch vertaelt van den Heer D.V.[oltaire] door M.***', 
verscheen bij Ph. Gimblet te Gent in 1776). De rederijker Barbez is de vertaler 
van Adélaide Du Guesclin, La Mort de César, Mahomet, Les Pélopides: ze worden 
alle in St.-Winoksbergen en elders opgevoerd. 

Er zijn drie kamers te Brugge. Schoenmaker en gelegenheidsdichter Jan Quicke 
(Brugge, 1744-1805) is lid van alle drie: van hem kennen we reeds zijn in 1789 
verschenen Vondelbiografie. Jan Antoon Labare is de prins van de Drie Santinnen, 

— de kamer die in 1700 in haar wedstrijd over `den Oorspronck en den Lof der 
Rymkonst' Michiel de Swaen slechts tweede rangschikte, wat de dichter en zijn 
Duinkerkse kamer erg euvel opnamen. Ze reageerden met een Beroepschrift,t, waarin 
ze het gedicht van de gelauwerde, de arts B.A. Speeckaert, factor van de Ninoofse 
kamer De Waterrozen, kritisch onder de loep namen; dat lokte dan vanwege 
de Brugse kamer een wederwoord uit dat, met een zinspeling op de naam 
van de niet bekroonde Duinkerkenaar, Den Val des Waens werd betiteld. De ruzie 
bracht de toenmalige rederijkerswereld een hele tijd in beroering. 
Labare (?-ca. 1750) schreef twee (al vermelde) `historische' treurspelen en enkele 
gelegenheidsgedichten (Beschryvinge der Triomphe op den Vy f - en twintigh-Jaerighen 
Jubilé Van ... H.J. van Susteren, Veerthiensten Bisschop van Brugghe; Christelycke 
Bemerckinge op de doodt)." Hij is ook de vertaler van Boileaus Art Poétique 
(1674). In tegenstelling tot J.F. Cammaert, wiens in 1754 verschenen ver 
een navolging is zonder meer, aarzelt Labare in zijn Konst der Poézye (1721)-taling 
niet om sommige opvattingen van zijn Frans model te kritiseren (hij* verwerpt bv. 
de regel van de eenheid van plaats en tijd) en om bepaalde voorschriften en voorbeelden 
eruit te toetsen aan het literaire werk van zijn eigen taalgenoten. Hij 
roemt zijn 'Land-genot' Vondel — al heeft hij even een aanmerking op diens 
Lucifer — als de 'volmaeckte Schrijver', wijst het werk van Tengnagel en Bredero, 
de Nederlandse tegenhangers van Régnier en Rabelais, af als 'schadelijck aen 
Zeden, Kerck en Staet', verwijt Aran en Titus van Jan Vos zijn te grote onwaarschijnlijkheid, 
terwijl ook De Swaen niet aan kritiek ontsnapt. In 1810 zou F.D. 
van Daele, de leperse geneesheer en uitgever van Tyd-verdry f , van deze Konst der 
Poëzye een nieuwe druk bezorgen. 
Van de Kamer van de H. Geest, die De Swaen in .1703 `rehabiliteert' door hem in 
een wedstrijd over de `Aert en Eygendom der Waere Vriendschap' te bekronen, is 
Jan Pieter van Male (1681-1735) de proost. Hij is een bijzonder vruchtbaar schrijver 
en een vurig verdediger van de rederijkers en hun kunst. 
Dertiende kind uit een verarmd, maar klein-adellijk gezin, wilde hij aanvankelijk 
schilder worden, ging dan te Leuven theologie studeren, `om de toom in de mond 
en het lood in de schoenen te krijgen'. Zijn vers Op het deirelyck ongheval van 
eenighe Lovensche Studenten gebeurt opden vierden Mey 1701, dat een bloedige 
botsing verhaalt tussen soldaten en studenten die een terdoodveroordeelde uit 
hun handen wilden halen, komt voor in zijn Gheestigheden der vlaemsche 
rhym-const. Na zijn wijding (1707), die hij wel niet met veel enthousiasme blijkt 
te hebben ontvangen, werd hij kapelaan in Zuienkerke, dan onderpastoor in 
Brugge, in 1717 pastoor. in Bovekerke. Zijn latere benoeming tot pastoor in 
Vladslo heeft hij als een verbanning aangevoeld. 
De bundel Gheestigheden, die tussen 1708 en 1718 verscheen en duidelijk invloed 

370 


van Vondel verraadt, bevat talrijke, deels uit het Latijn (o.m. van J. Owen en J. 
Gruterus) vertaalde, deels originele epigrammen, ook huldegedichten en grafschriften, 
een aantal liefdesgedichten (een herinnering aan een vroegere liefde, 
misschien voor de jongste dochter van de schilder De Deyster, bij wie hij in de 
leer geweest was?) en op eigentijdse gebeurtenissen geïnspireerde poëzie. Hij 
klaagt over de bezetting door de Franse legers: 

Onsadelyke wolven vreedt, 
Welck'onder 's conincx name smeet 
'S Lands onderganck: o boose cnaghers! 
Die lasten, tollen, rechten, plackt, 
En 't bloet der armen borgren sackt 
In uwe coffers... 


en juicht om hun nederlaag te Ramillies (1706): 

Trotsen Haen! waer blijft uw moedigh crayen? 
De Borst-weijr van uw Rijck vervalt tot asch en puyn. 


Van Male is een joviaal dichter: 

De lighte dante Trijn pronckt 't midden van de mannen, 
Te midden van den disch, te midden van de cannen, 
Te midden van de merkt, te midden 't ledekant; 
Seght of men beter oyt de deught van 't midden vant? 


Niet al te streng berispt hij zijn vriend I.S. die in zijn 'bouck-camer' Gallus, Catullus 
en 'Aretini troetel boucxkens' verzamelt. Zijn poëzie is vlot en fris, wat 
haar een zekere bekoring geeft: 

Nachtegaeltje 
't Geen uw taeltj e 
Tusschen Boom en Struyck en Cruyt, 
Eerst laet hooren, neen gheen Fluyt 
Neen gheen snaren connen paren 
Met uw stemme en soete keel... 

Of, in zijn Beschrijvinghe van den Dagh: 

Het Vée verlaet het Velt en claverlycke weyden, 
En treckt na stal en coy, en na de soete rust... 

Nu dist men vreughdig op, nu stelt men sigh tot minnen, 
De jeught vol minne vreught doorcruyst nu straet op straet 

Een yder traght de jonst sijns liefstens te ghewinnen 
Door geestigh een Gedight, of aengenaeme praet... 

Tegelijk is hij zich bewust van de intellectuele en economische malaise: 

0! boose botte tydt, 
Ramp-saligh Landt en Stadt daer geenerleye consten 
Ghevoestert werden door s'Regeerders hulp en jonsten, 
Ghy zyt uw welvaert quijt. 


Zo'n tijd heeft geen eerbied meer voor de dichtkunst. `Wie men noemt poëet 
schelt men voor geck' en men kan iemand niet méér leed doen dan door hem 
als `dichter' te betitelen, klaagt hij in de 'voorreden' tot zijn dichtbundel. 

371 


Over de grote Bruggelingen handelde Van Male uitvoerig in zijn tussen 1713 en 
1723 ontstane Praelthooneel der gheleerde ende doorluchtighe Brugghelingen, 
een soort biografisch woordenboek, waarvoor hij talrijke auteurs, oorspronkelijke 
documenten (o.a. het Testament Rhetoricael van De Dene) en private bibliotheken 
raadpleegde, en dat, net als de onafgewerkt gebleven Latijnse vertaling 
ervan, in handschrift gebleven is. In de 'opdracht' aan de Brugse magistraat stelt 
hij dat 'liefde tot zijn land iedereen aangeboren is': wie zijn vaderland veracht, 
is de naam van mens niet waardig. Door het werk heen strooit Van Male moraliserend 
commentaar op culturele en literaire aangelegenheden, op wantoestanden 
bij clerus en adel. Is het die kritiek — samen met de scherpe toon die hij, 
overigens in al zijn werken, tegen de Jezuieten aanslaat en die misschien op een 
zekere jansenistische beinvloeding wijst — die de publicatie heeft belet? 
Van hem zijn nog een tijdens zijn studies te Leuven tot stand gekomen vertaling 
van Aelianus, Aeliani veerthien boucxkens der ghemengelde Gheschiedenissen 
(± 1700), een Leven van de heylighe Euphrosyne (1708) en een treurspel Rose-
monde (in 1708 door zijn kamer opgevoerd), die alle drie verloren zijn gegaan. 
Zijn kronieken worden elders behandeld, maar het hoofdstuk over de `constcamers 
der poesie' uit zijn in hs. gebleven Nauwkeurighe Beschryvijnghe... van 
Brugghe in Vlaenderen lijkt aan de basis te hebben gelegen van zijn in 1724 verschenen 
Ontleding ende Verdeding vande Edele ende Reden-nicke Konste der 
Poézye: Waer by haeren Ouderdom onder de Nederlanders, gebruyck, ende mis 

gewezen: te zamen met De aenmerckelijckste Bezonderheden-bruyck, word aender 
Reden-rijcke ende Goddelijcke Hooft-gilde (gezeyt) vanden H. Geest binnen 
Brugge, die men tegelijkertijd een weliswaar erg primitieve, maar met gloed geschreven 
studie over. het Nederlands en een poging tot literaire geschiedschrijving 
zou kunnen noemen. Aan de hand van de humanistische literatuur daarover toont 
hij de ouderdom aan van de `Nederduydsche Dicht-konste' en de waarde van het 
Nederlands ten opzichte van andere talen, hij tekent het verfransingsproces en het 
streven naar taalzuiverheid — waarbij hij 'onsen Simon Stevin' niet vergeet — en 
wijdt een speciaal hoofdstuk aan de vraag `of die van Brugge minder bequaemheyd 
hebben om jet goedts in Dicht-konste uyt te wercken als de Schrijvers van 
ander Steden ende Landen'. Het antwoord ligt voor de hand! Toewijding, oefening, 
openheid tegenover kritiek zijn echter wel een vereiste: op die wijze hebben 
Cats, Heinsius en Vondel, `den Phoenix van alle de Nederduydsche Dichters', 
zich bekwaamd. Ook zuiverheid van taal is een voorwaarde, al mag men niet overdrijven 
zoals Hooft, wiens geschriften `al te seer gekeurd' zijn. Daarna handelt Van 
Male over de oorsprong van de poëzie, weerlegt de argumenten die tegen de 
beoefening ervan ingebracht worden, en eindigt met de geschiedenis van de drie 
Brugse kamers en met een `Naera Lijste van alle de Bruggelingen... de welcke de 
Edele Conste der Poe-zye met grooten Lof geoeffent hebben'. 
Dit enthousiast pleidooi voor zijn taal, voor de poëzie en de beoefenaars ervan 
was niet zonder bijbedoelingen verschenen. Het was Van Males antwoord, in 
opdracht van het bestuur van zijn kamer geschreven, op een Oordeel kundighe 
Ghilden lof, een rond 1723 gepubliceerd schotschrift tegen de rederijkerskamers, 
`daer men niet anders hoort ,/ Als volckerigh gherel, keel, pot en glaesen klincken', 
van de hand van Adriaan van der Brugghe, zelf oud-griffier van de kamer. 
Jan Droomers, factor van de Drie Santinnen, die de reeds eer vermelde Smidts 
boven Vondel stelt, acht zich om literair-esthetische redenen 'ontslagen van 
't bewint der Reden-Konst-Gilde'. Hij schrijft een vrij natuurlijke taal. Zijn 

372 


Idonea, Dochter van Lotharius Konink van Vrankryk, en Liederyk de Buk eersten 
forestiervan Vlaenderen, bly-eyndende treur-spel, eerder een gruwelspel met 
moorden en spookverschijningen, waarvan men het thema reeds in het 17deeeuwse 
schooldrama aantreft, werd in 1696 te Brugge uitgegeven, meermaals herdrukt, 
in 1723 te St.-Winoksbergen opgevoerd, in 1789 te Lebbeke en te Dendermonde, 
in 1797 en 1801 nog te Etikhove (zijn Het onverbiddelyk recht van 
Liederyck De Buck, opgevoerd te Berchem (0.-Vl.) in 1732 en zestien maal te 
Mullem in 1797, en Liederick de Buck, gespeeld in 1770 te Akkergem, hetzelfde 
stuk?). In 1698 verscheen zijn Langh Gewenschte vernieuwynge der vrede vreught 
in het Heylich gedencke van 't Heyligh Bloed Jesus Christus, Vreughde-spel ver 

kermis door Reusen, Reusinnen, Balletwaeghen, Vier-toont ... op de Brugsche 
Aimins-kinderen, Koningh Carel, enz., dat nog gespeeld zal worden te Bellegem 
in 1768, te Melsen in 1777, te Meulebeke in 1787, te Etikhove in 1797 en 1801, 
te Evergem in 1808 en 1816 (tenzij het in een aantal gevallen om het eerder 
genoemde stuk van K. de Muyn ging). Het is een 'deels vermakelijke, deels stichtelijke 
allegorie' (Te Winkel), waarin al de personages van de Brugse `ommegang' 
optraden. Een anoniem Gents Averechts Lofdicht zegt dat de toeschouwers het 
niet mooi vonden, het was `al droomers werck'; de auteur reageerde erop met een 

Eerplichtighe Verdedigingh. 
Van Jan Acket, eveneens van de Drie Santinnen, wordt in 1700 Clarinde, princesse 
van Mantua of de rampspoedighe liefde opgevoerd en zes jaar later een 
zangspel, De geluckige en ongeluckige minne-strydt. De uitgave van dit laatste 
stuk, dat in een vlotte trant is geschreven, tot vermaak van de jonge 'Brughsche 
Minnaers en Minnaeressen', bevat ook nog `verscheyde ander Ghezanghen', door 
de auteur ontleend aan zijn eigen Clarinde en aan werken als Vos' Aran en Titus, 
aan Liederyck De Buck en het reeds in de vorige eeuw opgevoerde Spel van Mutius 
Scevola. 
Jan Ballée (Brugge, 1704 -1783), `greffier.' van de kamer van de H. Geest en van 
de Drie Santinnen, is de vaak bekroonde auteur van gelegenheidspoëzie en van 
het leerdicht De menschelyke wysheid of den weg des fortuyns(1769), een soort 
`wellevenskunst' in 7 000 verzen. Een vertaling van de gevallen van Telemachus 
voltooide hij niet, toen hij vernam dat een dergelijke vertaling van de hand van 
Feitama in 1763 het licht had gezien. Gelegenheidspoëzie schreef zijn vriend Jan 
Baptist Baude (broeder Augustinus Novellus; Brugge, 1734-1816); de Wakkense 
dichter J.P. de Borchgrave maakte zijn grafschriften wijdde hem een rouwdicht. 
Jan Baptist Dienberghe (1756-1812) is lid van de derde Brugse rederijkerskamer, 
de `H. Cruysgilde'. Als hij in 1799 als onbeëdigd priester verdoken moet leven, 
stelt hij een 600-bladzijden-tellende, in handschrift gebleven geschiedenis op van 
het Brugse kuipersambacht, waarvan hij sinds 1794 de proost was. Hij schrijf t 
en rijmt zeer vlot, is de auteur van talrijke gelegenheidsgedichten. De Brugse 
stadsbibliotheek bezit in handschrift van hem de Gedenk-stukken der ... Academie 
van Schilder-Beeldhouw- Bouw-en Teeken-konst opgeregt binnen ... Brugge, 
ten jaere 1757 (228 p.) en de door hem `met vele aenmerkelijke en historijke 
aentekeningen' verrijkte Levens der konst-schilders, konstenaers en konstenaeressen 
... de welke van de stad van Brugge gebooren sijn (754 p.) van kunstschilder 
Pieter Frans Le Doulx (1730-1807). Deze laatste was ook de auteur van een 
handschrift over de Levens der geleerde en vermaerde mannen der stad Brugghe 
en zette de door zijn vader opgestelde kroniek voort over Alle de Wetten der 
Stadt van Brugghe, beginnend sedert het jaer 1250, alsmede het gedenckweer^


373 


digste dat er op yder jaer voorgevallen is. Van vader Le Doulx (1698-1773; de 
vader droeg dezelfde voornamen als de zoon), in 1725 schepen van Brugge, vermeldt 
Goethals nog een uit het Frans vertaalde Wonderlyke avonture o f te ge 

wilde dogter oud ontrent 18 jaeren (Brugge, 1718), een-schiedenisse van eene 
Leven ende Dood van pater B. De Blende en een Cronicke beginnende van het 
jaer 430, en eyndigende met het jaer 1596, behelzende het voornaemste dat er is 
voorgevallen in de weerelt tot dien tyd (ms.). 

Na de eeuwwisseling wordt Dienberghe proost van zijn kamer en in die functie 
schijnt hij enige autoriteit gehad te hebben. De Bibliothèque Nationale te Parijs 
bewaart drie mss. met de door hem zelf geschreven kopieën van zijn briefwisseling 
met verscheidene bekende figuren uit de rederijkerswereld van het begin van 
de 19de eeuw, o.m. de Aalstenaars Karel Broeckaert en J.B.F. Hoffmans. Eén 
van de brieven lijkt te suggereren dat Dienberghe Guicciardini's beroemde, door 
Kiliaen vertaalde Descrizione met eigen aantekeningen opnieuw uitgegeven zou 
hebben of althans dat hij een 'memorie' over dergelijke uitgave publiceerde. 
Uit de nalatenschap van Dienberghe worden te Parijs tevens twee mss. bewaard 
waarin hij de programma's van een aantal, voornamelijk door de kamer van de 

H. Geest ingerichte wedstrijden, samen met de antwoord-gedichten, heeft verzameld. 
De gedichten, die alleen het devies dragen van hun makers, zijn niet veel 
zaaks. Als ze ons boeien, is het om de thematiek, zoals de antwoorden op de 
`prijsvraag' van 18 oktober 1789: `zingt dan een lied, gegrond op konst en goede 
reden en toont daerin: waer door dat d'overvloedigheden met rykdom, weelde en 
magt in 't volkryk Vlaenderland bestendig g'huysvest zyn?' Dat wordt dan een 
gelegenheid om de lof te zingen van `het welig vlaenderland het paradys der 
landen', `den perrel der croone' en "t lusthof van 't aerdsche dal'. 
Drie andere Parijse mss. nog hebben betrekking op de Brugse kamers. De bezitter 
ervan, die we alleen kennen onder zijn kenspreuk 'Qualis vita: finis ita', noteerde 
in het eerste de gedichten waarmee hij deelnam aan een aantal wedstrijden. De 
twee andere bevatten `prijs-kaerten' (programma's), lopende van -±- 1760 tot 
± 1790, met op de keerzijde geregeld proeven van antwoord van dezelfde anonymus. 
Uit de briefwisseling van Dienberghe blijkt dat hij niet hoog oploopt met een 
medelid van zijn kamer, Petrus Albert Priem: hij schrijft dat die 'verzen van 
anderen steelt' en `schynt of wilt bezitten een hoogdraven in den hollandschen 
styl'. Priem werd te Ieper in 1809 bekroond met een heldendicht in acht zangen 
over Liederyck De Buck (te Brugge in 1826 gedrukt), nam deel aan de wedstrijd 
over De Belgen te Aalst en aan een dichtwedstrijd te Roeselare in 1810. 
Van Willem de Dous, arts en `gezworen Vroê-Meester der stede van Iperen', ver 

te St.-Omaars de tweede druk van Den geestelyken Helicon, of-schijnt in 1719 
christelyke bemerkingen op alle de Evangelien der Zondagen van het geheel jaer ... 
te zaemen gestelt in nederlandsche Rymen. 

Zijn stadgenoot en collega, de geneesheer Frans Donaat van Daele (1737-1818) is 
prins van de kamer Rozieren met Melody. Omstreeks 1775 treedt hij, in opdracht 
van het stadsbestuur, op als tolk bij de door een Frans verloskundige gegeven lessen 
en hij verwerkt de inhoud van die lessen in zijn Onderwys voor de leerlingen In 
de Vroed-kunde. Tijdens de Franse Overheersing zou hij een tijdlang deel uitmaken 
van het stadsbestuur, wat hem overigens de bijnaam van `le Solon municipal' 
bezorgt. Hij is de auteur van (verloren gegane) gedichten, blijspelen en een ver


374 


taling van de Aeneis. Hij houdt zich bezig met taalkunde en grammatica, correspondeert 
daarover met Desroches en later met de Leidse hoogleraar J.H. van der 
Palm; in 1812 laat hij, via zijn neef Hye Schoutheer, aan hoogleraar D.J. van 
Lennep, na diens bezoek aan Gent, een exemplaar van zijn Tyd-verdryf bezorgen. 
Er moet, schrijft hij aan Van der Palm, een spraakkunst komen waarin Noord-en 
Zuidnederlanders beiden aan elkaar iets zouden toegeven. Men zou hem moeten 
laten publiceren door een letterkundig genootschap en hem opdragen aan de 
onderprefect, met het verzoek hem in de lagere scholen te laten gebruiken. Maar 
in de Digt-konst van Boileau-Despréaux, naebotsende de géne van Horatius Flaccus, 
vertaeld door J. Labare, op 't . f rausch originael naegesien, in vertael-en-taelwetten 
verbeterd, en met nieuwe bemerkingen verrykt, die hij te Ieper in 1810 
zal laten verschijnen, spreekt hij van `de tael-onechte brabbeling van Hollanders 
en Brabanders' en toont hij zich een voorloper van de Westvlaamse taalparticularisten. 
Dat particularistische standpunt bleek ook al uit zijn hoofdwerk, het tijd 

Tyd-verdryf.. Ondersoek op de Néder-duytsche Spraek-konst, Met de noodige-schrift 
Lessen op de néder-duytsche Vers-maekerye, kort. gesegd De Schóle der Schólmeesters 
ende Oefen-perk der Dichters, Doorsaeyd met Stukskes van allerhande 
slach soo ten voorbeelde voor alsnog onbedrevene Schryvers, als tot voedsel en 
vermaek des geests voor alle slach van menschen. Door Vaelande van leper, dat 
eveneens in de Franse tijd verschijnt, in 1805 en 1806, in 41 afleveringen van 
16 kleine bladzijden. 
Het werk is duidelijk geconcipieerd als een geheel: aan het eind van de 38ste 
aflevering kondigt hij aan dat er twee nummers meer zullen verschijnen dan 
vooraf beloofd (er. komt er nog een derde bij, omdat hij de ondertussen in Nederland 
ingevoerde spellingregeling wil bespreken), hij geeft een bladwijzer uit op 
het geheel en laat voor het tweede deel een apart titelblad drukken. Hoezeer hij 
zich van het hachelijke van zijn onderneming bewust is, blijkt uit een (fictieve ?) 
brief, die hij in het eerste nummer afdrukt: 

Maer vriend, maer Vriend, wat gaet ü over? wat gaet gy doen met uwe Lées-boekskes?... wie 
sal daer méde synen tyd verslyten ?... Weet gy niet dat men niets meer leest, dan wat 
Fransch, en meest nog fransch-fransch? Latyn is nu Hebreeuws geworden, en Vlaemsch is 
Schotsch. Indien uwen kétel daer uyt syn vet moet haelen... 

Van Daele getuigt van zijn inzicht dat liefde voor de taal en liefde voor het land 
samen gaan, hij neemt het op tegen de voortschrijdende verfransing en taalverbastering. 
Niet alleen echter tegen de gallicismen keert hij zich, maar tevens 
tegen alle woorden die in zijn Westvlaams niet voorkomen, bv. die welke `de 
toneelspringer Neyts' gebruikt `in syne vertaelde sangstukken'. Cammaert wordt 
zonder meer een `tael-bederver.' genoemd. Het Hollands en het Brabants zijn `te 
ver afgeweken van de rechtschapene tael-wetten'. Het Hollands lijkt meer op een 
jammerend gezang dan op mannentaal. Hij verzet zich tegen de spraakkunst van 
Weiland, die in Nederland in 1805 wordt ingevoerd, tegen die van Siegenbeek en 
die van Bilderdijk. Maar in de laatste aflevering, waarin hij nogmaals de vraag 
stelt `hoe sullen wy tot eene gelyk vormige Tael geraeken met die lieden van 
andere streken, welke eene andere uytspraek hebben', raadt hij toch aan de 
spraakkunst van Weiland `in overweging te némen, maer niet in alles te volgen'. 
Van Daele kent De Harduyn, Poirters, Ogier, De Swaen, natuurlijk de Ieperling 
Ymmeloot, tijdgenoten als Labare, Ballée, F. de la Fontaine, Fournier. Hij beklem


375 


toont bij herhaling dat hij de Noordnederlanders niet minacht. Hij spreekt ergens 
over 'onse Broeders de Hollanders' en noemt met lof auteurs als Vondel, Cats, 
Focquenbroch, Feitama, Meijer, Schipper, Brandt, M. Spranger, R. van Leuve, J. 
Zeeus en C. Bruin, maar het is zijn overtuiging dat het Nederlands buiten West-
Vlaanderen afgeweken is van zijn oorspronkelijke zuiverheid: daarom verkiest hij 
zijn Westvlaams. 
In sommige bijdragen heeft Van Daele ook aandacht voor de verskunst. Hij 
handelt o.m. over de 'voeten' in de 'vers-maekerye', over `de versen ofte geméten', 
over het rijm, dat hij zeer belangrijk acht, over `de ruste der verssen en 't overhaspelen'; 
hij geeft praktische raadgevingen over de technische, vormelijke kant 
van het dichtwerk. Bij wijze van voorbeeld last hij gedichten in: meestal moraliserende 
of boertige stukken, enkele herdersdichten, vertalingen van de la Fon 

Engelse fabels. Een aantal puntdichten zijn van hemzelf,-taine, Florian, Pope, van 
sommige anonieme teksten allicht ook, de meeste van stadgenoten die hij een 
ruimere bekendheid wil bezorgen, b.v. de Ieperse bierkruier en rederijker Claude 
de Clerck (1587-1645). `Die Claude', zegt hij, `van syne kindsheyd af sprak alles, 
self s in den gemeynen handel, in Rym, waer af de Maer met tyd soo verre liep, 
dat den beruchten dichter Cats uit Holland eene reys nae Ieper. gedaen heeft, om 
dien vermaerden gebooren Dichter te sien ende met hem in gesprek te komen'. 
Van de 18de-eeuwse schoolmeester en `dichtmeester' van het gilde van O.-L.-
Vrouw van Alssemberge te Ieper, Joris Goossens, neemt hij een boertig gedicht 

Bourgondischen wyn op. 
Een tijdgenoot van Van Daele is Karel Lodewijk Fournier (1730-1803), die te 
Parijs het schilderen gaat leren en er belangstelling krijgt voor het toneel. Hij 
vertaalt of `volgt' Molière (Den. Zieken door Inbeelding) en Regnard, Florian, 
Desforges, Lesage, Favart. Zijn Naergelaetene tooneelstukken en rymwerken ver 

vijf delen in zijn geboortestad in 1820.-schijnen in 
De toneelstukken berusten doorgaans op doorzichtige misverstanden en niet al 
te verrassende toevallen, waarbij de personages te pas en te onpas hun liedjes 
kwelen. Sommige stukken eindigen nog met de captatio benevolentiae van de 
rederijkers en in Onrust in rijkdom of Arlequin hovenier laat hij Midas -en Plutus 
nog optreden, zij het als min of meer komische personages. Is het allemaal niet 
erg oorspronkelijk, dan treffen toch de vlotte spontaneiteit in taal en voorstelling 
en zin voor het pittoreske en het grappige. 
Zijn poëzie omvat vooral gelegenheidsgedichten. Hij schrijft voor zijn onmiddellijke 
omgeving, voor zijn vrienden en bekenden in Ieper, de pastoor, de abten en 
abdissen, de schutters, de bruidsparen. Het traditionele, steeds terugkerende verlangen 
naar vrede, de trots over het Vlaamse verleden en de hoop op nieuwe 
bloei en grootheid ontbreken ook in zijn verzen niet. In Rykfiel

iel o f de boekzael 

(één van zijn late gedichten) staat hij afwijzend ten opzichte van de moderne 
Franse filosofen. Voltaire `dient maer van zeker liên gelezen' en Rykfiel is de 
bourgeois-huichelaar met een mooie bibliotheek, waarvan hem alleen het geheime 
kastje met de filosofische lectuur interesseert: "t`Is philosophoos, dat geeft my 
lust tot lezen'. Met enkele van zijn gedichten verwijlt hij in de sfeer van de arcadische 
romantiek en de dromerig-landelijke stemming ervan herinnert aan gelijk 

Noordnederlandse poëzie, zodat G. Degroote gemeend heeft Fournier-aardige 
een preromantische verschijning te mogen noemen. 
Daarnaast is het leven van zijn tijd en van zijn omgeving vaak inspiratiebron van 
zijn werk. De herbergen, de dronken procureur in Het Ka f f é-huis (een met liedjes 

376 


getruffeerd prozatoneelstuk) voorspellen de spectatoriale geschriften van Karel 
Broeckaert. In De klok-luiders, boertig heldendicht met zang gaan de mannen 
met hun wijven, om ze tevreden te stellen, `ten poorten uit', om nu eens samen 
te drinken en te zingen. Het is een kleurig en bewogen maar weinig kies toneel, 
dat meer van Brouwer of Gaesbeeck dan van Teniers weg heeft: 

Zy zoenen, smokkelen, met zulk een groot vermaeken, 
Dat kwyl en tabakzop druipt langs de vrouwenkaeken. 


Styn-Jupiter, of den bestormden zolder is van hetzelfde allooi. Verwagt my onder 
de linde, blyspel, begint met een tamelijk vlot gesprek tussen een lichtzinnig 
officier en zijn ordonnans en bevat guitige gesprekken onder boeren. Aan de 
francomanie van de burgerij wordt aandacht verleend in een Dankzegging van 
1798, waarin een juffrouw Klaterbek optreedt die voor de regen komt schuilen 
in een 'vlaemsche comedic' en daar niet wil blijven, omdat iemand van haar 
stand `ne se peut oublier à un tel point'. 
Voor Ieper valt ten slotte nog Jan Jacob Lambin (1765-1841) te noemen, die in 
dichtwedstrijden herhaaldelijk, o.m. in 1810, 1811 en 1812 lauweren oogstte. Hij 
werd archivaris van zijn geboortestad, waar zijn Dichtstukjes ongedateerd verschenen, 
en zou meewerken aan Willems' Belgisch Museum. De ' Vigne vermeldt 
dat veel literair werk van Lambin onuitgegeven bleef, maar vindt het minder 
goed dan zijn geschiedkundige bijdragen. 

De meeste Frans-Vlaamse kamers ontvingen hun erkenning van de Ieperse hoofdkamer 
Alpha en Omega. De namen van een aantal van hun leden ontmoetten we 
reeds: Verbrugge, Coeman, . Maes, Mysoet, Van der Meersch, Leander Tandt, advocaat 
De Breyne, drukker Barbez (deze laatste zou te St.-Winoksbergen in 1810 
een reeks gedichten van zijn collega's publiceren, Verzameling der Prys-vraegen, 
uytgegeven in de redenryke Baptisten Royaerts ghulde, in een boekdeel van 252 
pagina's dat volgens L. Debaecker slechts op veertien emplaren gedrukt werd). 
In Duinkerke wijdt Domien Willem de Jonghe (Nieuwkapelle, 1654 - Duinkerke, 
1727) zich, net zoals zijn stad-en leeftijdsgenoot Michiel de Swaen (ze zijn in 
hetzelfde jaar geboren), aan de 'heelconst' en de `dichtconst': 

... geen van dese twee en soud ick geeren laeten 

... 

Eén handschrift — 1698 heldenverzen — uit 1708 is van hem bewaard, Het geluck 
van Nieupoort naer het verlies van Oostende beneffens

f ens eenige Dichten, opgedra


gen aan zijn verwant 'd'Heer ende Meester Ludovicus Lambrecht, Out-Burgh-
Meester'. Het bestaat uit een omvangrijk gedicht dat de voorspoed van Nieuwpoort, 
ten gevolge van het beleg en de ondergang van Oostende in 1706, bezingt, 
voorafgegaan en gevolgd door een aantal kleinere omramende gedichten: Aende 
haeters vande rymconst, Inleijdingh, Toe-zangh, Besluijt, Toe-maet, Aen de Nieupoortsche 
Jeught ... Zijn verzen tonen hem als een erg zwakke poëtische broer 
van De Swaen, al getuigt hij van zichzelf: 

Den ijver tot de Const van Rijm en Poësij 
die is in mij soo groot dat ick niet en can laeten 
van die te oeffenen en vieren boven maeten. 

Nog tijdgenoten van De Swaen, medeleden van hem in dezelfde kamer, zijn 
vrienden ook, zijn advocaat P. Looten, die hem een lofdicht toezingt in de uitgave 
van Keyser Carel den Vyfden,

den, en de drukker Pieter Labus, van wie een treurdicht 

377 


op De Swaen voorkomt in het liedboek Den Vogel Phenix, waarvan hij omstreeks 
1730 een heruitgave bezorgt. 

W. van Lerberghe kennen we slechts via een lofdicht in Den geestelyken Helicon 
van De Daus. 
Van de Kasselse schoolmeester Andries Steven is vooral een Nieuwen nederlandschen 
voorschri f tboek bekend, Alwaer onder vier honderd en thien zoo op maetgestelde 
als Rymlooze voorschriften, véle schoone Leeringen, Zinspreuken, ende 
Zédelessen zyn te vinden. De inleiding ervan is een pleidooi voor taalzuiverheid, 
dat in de erop volgende 'Weeklagt der Vlaemsche Maegd over het verbasteren 
van haere Tael: met aentooning van diens Opkomst, Rykdom en Luyster' — tegelijk 
een door de humanistische literatuur geinspireerde lofzang op het Nederlands 
— met kracht wordt herhaald: de hogere standen verbasteren de taal en de 
gewone lieden menen mooi te praten `als sy wat spreken naer den nieuwen 
Franschen zin'. Wie meent dat het Nederlands een te gebrekkige en te beperkte 
taal is, moet er Meijer, Heins, Plemp, Vondel, Hooft, De Vries, Grotius, Schipper, 
Hofman en Cats maar eens op naslaan! In het gezelschap van die Noordnederlandse 
voorbeelden plaatst hij, in zijn 'Korte Aenmerkingen op het verbasteren 
der Néderduytsche Tael', Coster, Spieghel, Ban, Glazemaker en Simon 
Stevin: allen hebben ze zich beijverd 'om onze Taele in haeren geweldigen over-
last ... ter hulpe te komen'. En in hetzelfde hoofdstuk zoekt Steven ook naar de 
oorzaken van die taalverbastering: de overheersing door andere volken, de 
nabijheid van Frankrijk, het bestuur van vreemde vorsten, maar daarnaast en 
veel meer `de kleynhertigheyd, d'onkunde, de nieuwsgierigheyd ende ydele waen 
der. Néderlanders'. Italianen, Spanjaarden en Fransen verzorgen hun taal `gelyk 
eenen Beir syn jong', wij kijken gewoon toe: het ontbreekt ons niet aan verstand, 
maar aan moed. Zelf geeft hij het voorbeeld door in zijn tekst `zuivere' woorden 
op te nemen, waarvoor hij in de marge de gebruikelijke bastaardwoorden 
vermeldt. Na in een paar — door hem in 1734 nog aangevulde — hoofdstukken 
een aantal praktische spellingproblemen te hebben behandeld, laat hij de eigenlijke 
`voorschriften' volgen, alfabetisch gerangschikte moraliserende spreuken en 
teksten, die afgesloten worden met enkele modellen van `nieuwejaersbrievent. 
Het werkje, dat van grote zorg en vlijt getuigt, had veel succes: in 1714 te leper 
verschenen, werd het de . hele eeuw door in de Westhoek herdrukt, in leper, 
Veurne, Kassel, Tielt (door de achterkleinzoon in 1793). Labus gaf het in 1734 
te Duinkerke uit. In de 19de eeuw kwam het nog in Ieper (1813) en in Veurne 
(1821 en 1833) opnieuw van de pers. 
Lange tijd bleef Steven zowat als een autoriteit gelden — de Brugse `spraekkonstenaer.' 
Balduinus Janssens roemt in 1775 'Meester Steven van Kassel' als een van 
zijn voorbeelden en in een literaire polemiek verdedigt P.J. de Badts zijn gezag 
tegen de door priester C. van Costenoble geopperde bezwaren —, zoals ook zijn 
streven naar 'goed Hollandts' als een constante in Frans-Vlaanderen aanwezig 
bleef: een omstreeks 1760 te St.-Winoksbergen anoniem verschenen Snoeymes der 
Vlaemsche Tale prijst het Hollands aan als redmiddel tegen de verbastering van 
de taal te Duinkerke, Kassel, Bergen, Hazebroek en Belle (alleen de Roeyaerts 
van Bergen geven het goede voorbeeld: is de auteur een lid van de kamer?) en 
nog in 1802 dringt de jacobijnse directeur J.W. Loorius van het opnieuw opgerichte 
college van St.-Winoksbergen erop aan dat zijn leerlingen, van wie er velen 
bestemd zijn voor de geestelijke staat en dus bij de uitoefening van hun ambt 
het Nederlands nodig zullen hebben, onderwijs zouden krijgen in het Hollands, 
378 


`idiome perfectionné qui serait pour les jeunes élèves une sorte de langue classique 
. 
Steven, die in zijn Voorschri f tboek klaagt 

Myn schoolampt, Huyszorg, Winkel, en wat meer 
My overvalt, die streng'len my zoo zeer, 
Dat ik ter maende dikwils niet een keer 
Apoll' kan groeten 

moet, behalve hier en daar verspreide gedichten, ook een handschrift . met (een 
deel van) zijn verzamelde poëzie nagelaten hebben. Toen hij bij een wedstrijd te 
Hazebroek in 1726 niet werd bekroond, omdat hij in zijn gedicht te (te hebben, 
te haken) had geschreven in plaats van t', verweet hij in een berijmd protest, 
Apollos Bril, `d'onkundige oordeel strickers der Redenschaer van Haesbroeck' dat 
ze door hun uitspraak Heins, Vondel, Cats, Schipper en Krul van onkunde had-
den beschuldigd, want hij had zich aan hun voorbeeld gespiegeld. In een Kristalynen 
verrekycker voor de Krancksiende rechters riep hij bovendien het gezag van 
De Swaen in. Het mocht niet baten: de Hazebroekse collega's reageerden niet en 
in een brief in verzen aan een (onbekende) vriend sprak hij daarover zijn misprijzen 
uit. 
Onder de dichters die Steven om zijn V oorschri f tboek met een huldegedicht bedenken 
— de mathematicus en schoolmeester J. Vaerman uit Brugge, F. Achte en 
enkele anonymi —, hoort de 'Stads Schoolmeester' van St.-Winoksbergen, Mari-
nus Modewyck, reeds met Coeman genoemd als de vertaler van George Dandin 
van Molière. Hij stond als dichter in hoog aanzien bij zijn rederijkende metgezellen 
en Steven, die hem looft om zijn inspanningen ter 'verbetering van de 
hierlandsche gebrekkige Spelkonst', beantwoordt zijn huldegedicht met een nog 
grotere huldeblijk: 

Hoe Modewijck Van Vondel évenaert, 

En Kats verre overtreft in Dichtersaert. 

Antoon Frans Cuvelier (1686-1754), geboren te Ieper, week in zijn jeugd uit naar 
St.-Winoksbergen, waar hij een zeer actief lid werd van de kamer. Zijn bewerking 
van De Condés Lydenden ende Stervenden Christus verscheen te Duinkerke 
in 1743; een bewerking van Mélanie van La Harpe werd in 1779 uitgegeven. De 
rest van zijn werk ging verloren (een lofdicht van zijn hand komt voor in Den 
geestelyken Helicon). 

Verbeeke, lid van de Duinkerkse kamer en schepen van de stad, tekende omstreeks 
het midden van de eeuw de plaatselijke gebeurtenissen op en verzamelde en 
ordende een hele reeks spreekwoorden uit zijn geboortestreek. 

J.J. Baey, die leefde in de tweede helft van de eeuw en die we kennen als de vertaler 
van Alzire, dichtte een in-memoriam voor de pastoor van Belle (1792), en 
liet in handschrift een aantal hekeldichten en andere poëzie na. Een tijdgenoot 
van hem was Pieter Tandt van Houtkerke (volgens Carpel; Frederiks — Van den 
Branden geeft Ieper als geboorteplaats, waar hij ook zou overleden zijn in 1745): 
hij is de auteur van het vroeger vermelde historische spel over de slag van Fontenoy 
en van een Zegenpraelende geloof van Euphemia princesse van China (naar 
Jiuphémie van Baculard d'Arnaud?), herhaaldelijk gedrukt (voor het eerst in 
Ieper) maar thans onvindbaar, opgevoerd te Nukerke in 1769, te Vlezenbeek in 
1778, te Doel in 1782 (met een door Spanoghe gedrukt programma), te Moen 

379 


in 1789 en te Kalken in 1797. Van zijn ander toneelwerk zijn zelfs de titels niet 
bewaard gebleven. Een handschrift met poëzie van zijn beide minder talentrijke 
broers Albert en Karel was in het bezit van het 'Comité flamand de France', 
waarvan de bibliotheek, helaas, tijdens de eerste wereldoorlog te Belle verwoest 
werd. Omstreeks dezelfde periode of iets later dichtten nog Baeteman uit Ruibroek, 
P.A. de Beaurepaire van Belle, J.C.J. Hubben (gestorven te Duinkerke in 
1822), Torez van Kaaster, Justinus Vandamme (geboren te Ochtezele in 1773), 
priester Van Costenoble uit Belle, van wie een lofdicht voorkomt in Cuveliers 
passiespel. Van P.J. de Badts van Steenvoorde, wiens broer Winnok ook tot het 
rederijkersgild behoorde, bewaart het Antwerpse Plantin-Moretusmuseum in een 
Frans-Vlaams verzamelhandschrift 18 een zestal gedichten, waaronder een Parnassus 
spoore tot ophitzinge der vlaemsche digters ter volmaektheyd, een gedicht over 
de Nederlandse metriek, vooral geïnspireerd op de opvattingen van de 17deeeuwse 
leperse dichter Jacob Ymmeloot. Eens te meer worden, behalve de bewonderde 
De Swaen en Steven (en de Veurnse dichter A. de Buck), de Noordnederlandse 
meesters daarbij tot voorbeeld gesteld: 

den grooten Vondel, Heyns, de Vries, de Buck, Oudaen, 

de Dekker, Steven, Cats, maer bovenal de Zwaen, 

die in syn werken weet van Vondels deftigheden 

met Cats zoet-luidentheid als in malkaer te kneden ... 

De geneesheer. Flahault, een van de laatste rederijkers van de kamer te Belle, 
bezorgt na 1800 een vertaling van het treurspel Regulus (naar. L.E. Arnault). 

J.B. Gobrecht van Hazebroek wordt in een dichtwedstrijd te Aalst in 1807 bekroond. 
Jan Baptist Mouveau van Hondschote schrijft een leven van de H. Alexis 
en vertaalt Le secret ou la femme jalouse. De landbouwer Nicolaas Frans Ricour 
(1745-1820) wordt herhaaldelijk bij wedstrijden bekroond; hij is de auteur van 
talrijke gedichten, waarvan er enkele te Poperinge in 1851 in een bundeltje verschenen. 
Zijn broer Michiel, schoolmeester te Godewaarsvelde, schreef verscheidene 
kluchten en vertaalde Le manage foréé van Molière. 
De Rymwerken door Bertein, koopman te Wormhout, zijn in een tweedelig 
manuscript bewaard (misschien van de hand van Bels, die voor de Franse -Omwenteling 
advocaat was in dezelfde plaats) . Sommige zijn geschreven naar aan 
prijsvragen, zoals de Invallende gedagten, die een antwoord zijn op-leiding van 
het in 1826 te Steenvoorde voorgestelde thema: 

De Vrouw, den Wyn, het Goud; de kragt in hun gedoóken, 

En voór wie van hun dry meest wierook is ontstoóken. 

Een Spiegel der Kreupel-Dichters is nog geinspireerd op Ymmeloot en misschien 
rechtstreekser op De Badts, die mee tot de na te volgen auteurs wordt gerekend: 
Eert uwe Moedertael; schryft bondig, zoet en klaer. 

... volgt d'oude schryvers naer. 

Volgt Heins, Cats, Vondel, Zwaen, Buk, Dekker, Bats en Steven, 

Zy hebben onzen Dicht ten hoogsten top verheéven. 

Tot de laatste Frans-Vlaamse rederijkers behoren nog de schrijvende huisschilder 
Van Reichem (j 1852) van Hazebroek, die aan verscheidene dichtwedstrijden 
deelnam en o.m. te Brugge een eerste prijs verwierf, en Jan Petillion van Klein-
Sinten (t 1843). Deze laatste was de stichter van een liefhebbersgezelschap, 
waarvoor hij zelf een aantal stukken schreef (o.m. een passiespel) en vertaalde. 

380 


In Kortrijk zijn er drie kamers: Sint-Barbara, de Antonisten — meer bekend als 
de Fonteinisten — en de Kruisbroeders, wier ontstaan teruggaat tot 1451 en die 
van 1770 tot 1790 een grote bedrijvigheid aan de dag leggen. Hier werkt Jan 
Baptist Jozef Nicolaas Hofman (1758-1835). Na zijn lagere school oefent hij 
bij zijn vader het beroep van schoenmaker. uit. Hij wordt op 22-jarige leeftijd 
lid van de Kruisbroeders, waartoe ook zijn vader waarschijnlijk behoorde, schrijft 
gelegenheidsgedichten, leert op eigen hand Frans (later zal hij een Marie Stuart 

— van P.A. Lebrun? — vertalen). Zijn eerste beschermer, Jan Baptist Ovyn (17131799), 
die dertig jaar in de Hollandse missie was geweest en met Vondel dweept, 
schenkt hem een zilveren medaille waarin hij liet graveren: 
...laat de draad, 
Pek, leest en stekemaat. 
Zij zijn geen werktuig voor zoo rijkbegaafde handen. 

Hofman wijdde hem een `Lykklagt', waaruit blijkt dat hij van Ovyn de Noordnederlandse 
auteurs (Hoogvliet, Smits) ter lezing kreeg. 
Hofman moet een dertigtal stukken geschreven hebben; zes ervan verschenen in 
een reeks Nederduitsche tooneel-poëzy te Kortrijk in 1806. Hij kent de Franse 
klassieken en schrijft liefst alexandrijnen, maar in zijn meer burgerlijke, tamelijk 
realistische stukken (De listige bakkerin bv.) ook lossere verzen als die van Ogier. 
Zijn latere werk heeft de invloed van Kotzebue ondergaan; waarschijnlijk heeft 
hij ook, naar blijkt uit analoge situaties in sommige van zijn spelen, Lessings 
Nathan der Weise (via een vertaling?) gekend. 
Het treurspel De ware Vaderlanders (1788), zijn eerste proeve voor toneel, is 
niet bewaard gebleven. Had het te maken met de heersende ontevredenheid en de 
nakende opstand tegen Oostenrijk? 
Met zijn Justina, of de Onderwerping van Namen aan de gehoorzaamheid van... 
Leopoldus II, van 1791, voert hij het burgerlijk treurspel bij ons in. Het gaat hem 
in dit stuk om een politiek conflict, gepaard aan een liefdesintrige. Het bevat 
bewogen tonelen, die ondanks hun opgeschroefde taal bij de opvoering wel effect 
zullen hebben gemaakt. Ook klaagt hij het fanatisme en de wreedheid aan van 
sommige partisanen, hiermee vooral de statisten bedoelend: 

0, wreede burgertwist! wat kwaad bedreeft gij niet, 
Sinds Neerland zich onttrok aan 't Oostenrijksch gebied... 

Een tot in 1836 veel gespeeld stuk is het in 1796 bekroonde en in hetzelfde jaar 
uitgegeven romantische treurspel in vijf bedrijven Clarinde, of de rampzalige door 
de liefde, waarvan het gegeven en de naam ontleend zijn aan het oudere spel van 

J. Acket. Ook de namen van de voornaamste personages werden nagenoeg alle 
overgenomen, maar verder werd het stuk geheel `herdicht', in andere alexandrijnen. 
De intrige is, evenals bij Acket, uiterst naief. De structuur is die van de 
Franse klassieke werken; een gevecht wordt niet op het toneel gebracht maar 
door een ooggetuige verhaald: 
Myn Prinsi zodra de zon wêer op haar Wagen steeg, 

Vernam het Volk dat het zyn Hartog was ontnomen ... 

De heldin uit zich in een gebrekkige taal waarin te vaak het juiste woord ontbreekt, 
maar die hem elders toch weer vloeiend van de hand gaat. 'Mynheer!' 
zegt Clarinde tot haar minnaar, 

381 


 'k begeer niet dat ge ons zult verzellen, neen 
Myn Vader moest my, na by zei, van iets berigten; 
Misschien is 't om my tot de Liefde te verpligten, 
Van Prins Adilon. 'k Zal dan best in eenzaamheid 
Doorgronden, wat het zy, dat hem op 't harte leid. 
Gy veinst u, als of gy zo seffens woud vertrekken: 
Doch, doe de toestel van uw reis maar langzaam rekken. 
Ik ga myn Vader zien. Gy, wagt voor d'avondstond 
Nog grooter blyken, van de Min die my doorwond. 

Van 1796 dateren verder het toneelwerk in drie bedrijven Den onbermhartigen 
schuld-eisscher of de deugdzaame in armoede, waarin Hofman zelf de vaderrol 
vertolkte, het treurspel Cumma en het blijspel De Boerenpatriotten. 
De onverwagte redding (dat wel zeer sterk herinnert aan De Goddelycke Voor 

beproeft in Bertulpho en Ansberta van P. de Vos), vertoond in 1797,-sienigheyd 
is een onmogelijke geschiedenis van door de Turken gevangen genomen christenen 
die elkaar op de onwaarschijnlijkste manier ontmoeten en zich voor elkaar willen 
opofferen. In sommige meer idyllische passages is het werk leesbaar: 

Waer zijn de tijden heen, die wij weleer te zaem 
Beleefden? Ach... hoe zoet, hoe stil, hoe aengenaem 
Was ons het eenzaem en geruste buitenleven ... 

Ter gelegenheid van zijn huwelijk worden op 1 januari 1800 zijn stukken De 
bevredigde Vader — met een even onmogelijke intrige als De onverwagte red-
ding — en het blijspel Den houwelyke staet opgevoerd. `... tusschen de beyde stukken, 
noteert een tijdgenoot, wierden verscheyde dig stukken uytgesproken en dit 
stuk was zijn twaelfste tonneelwerk.' Rond diezelfde tijd en zeker voor 1806, ver 

ze in de in dat jaar verschijnende reeks voorkomen, ontstaan De beloonde kin--mits 
derliefde,

de, nog in 1814 opgevoerd, en Het zinken der Oostendsche Pontschuit, een 
voorbeeld van een `toneelspel', zoals bij ons het typische tussengenre tussen tragedie 
en blijspel werd genoemd waarvan Nivelle de la Chaussée (1691-1754) de 
eerste modellen had geleverd en Diderot achteraf de pleitbezorger werd. Het te 
Gent zonder datum verschenen blijspel De vryer incroyable ontleent zijn thema 
aan Marivaux' Le jeu de l'Amour et du Hasard. 
Bij de aanstelling van Willem I tot vorst van de Nederlanden wordt van Hofman 
Het aengenaemste geschenk op een jubel-feest, `opera vaudeville in twee bedrijven' 
opgevoerd, terwijl hijzelf een redevoering uitspreekt. In 1815 spelen de Kruisbroeders 
ten voordele van de gewonden in de slag bij Waterloo (die in Zuid-
Nederland aanvankelijk de slag bij Charleroi werd genoemd), naast een stuk van 
Kotzebue, een zangspel dat Hofman voor die gelegenheid had geschreven: De 
menschlievendheid der dorpelingen ontrent Charleroi, Bewezen aan de Edelmoedige 
en Heldhaftige helden, gewond in den berugten Veld-slag van het Schoon 
Verbond bij de Vier-Armen. Het verhaalt hoe een vader op het slagveld zijn zoon 
gaat zoeken en een zwaar gewonde helpt, die later de gezochte zoon blijkt te 
zijn. 
Na de Franse tijd schijnt Hofman nog zelden voor het toneel te hebben geschreven. 
Maar aan dichtwedstrijden blijft hij deelnemen en de poëzie blijft hem 
bekoren. In zijn pas in 1819 verzamelde en te Kortrijk uitgegeven Nederlandsche 
dichtstukjes komen enkele pretentieloze, direct aansprekende verzen voor, als in 
Een almanakverkooper aan de boeren: 

382 


Sa, boeren! wilt nu wafels bakken: 
Uw oogst is in de schuur gedaan ... 


Hij laat verder een Verblijf en Doortocht van Z.M. Willem 1, Koning der Neder 

stede van Kortrijk 1829 na en van hetzelfde jaar De Nederlandsche-landen, ter 
zeemacht der zeventiende eeuw en De Veldslag by de Haven van Nieupoort door 
Prins Maurits, zoon van Willem 1, grondlegger der Nederlandsche Vryheid. In 1816 
zijn gedicht By het huwelyk van Z.K.H. den kroonprins van Oranje in een wedstrijd 
te Roeselare bekroond en in een onuitgegeven gedicht zegt hij : 

Door heilge broederhanden 

Ziet ge, 8, Bataaf en Belgl 

Omstrengeld uwe handen. 

Het Nederduitsch Letterkundig Jaerboekje van 183 5 bevat nog een mooie romance 
van hem, De Gerechtigheidsliefde

de van Karel den Stoute. Hetzelfde jaar 
treft hem een beroerte, terwijl hij werkte aan een prijsdicht over De Belgen, Beminnaars 
van Kunsten en Wetenschappen. 

Door zijn tijdgenoten werd Hofman als de beste acteur en auteur aangezien (ook 
zijn dochter Clara Anna was tijdens haar korte leven een geliefde actrice); tussen 
1796 en 1828 won hij 65 gouden en zilveren medailles. Als toneelspeler heeft hij 
veel te danken gehad aan de vroeger genoemde en door hem vereerde Petrus 
Generé. Hofman was 'dichtmeester' van de Kruisbroeders en van de in 1810 — 
het jaar waarin hij belleman werd van de stad — opgerichte `Vredeminnaars'. Van 
Duyse noemde hem 'Vlaanderens Meistersinger' en Snellaert getuigt dat hij `niet 
minder toegejuichd [werd] (en hij verdiende het zeker nog meer) om zijn natuurlijk 
spelen en zuivere uitspraek, als om zijn dichterlijke begaefdheden'. F.J. Blieck 
beschouwde hem als zijn meester. 

Te Wakken, nabij Kortrijk, bestaat een actieve rederijkerskamer, waarvan o.m. 
de chirurgijn en vroedmeester August Eugeen van den Poel (Wakken, 1758-1835) 
lid is. Hij wordt herhaaldelijk in dichtwedstrijden gelauwerd en behaalt bij de 
bekende wedstrijd over De Belgen te Aalst in 1810 de derde prijs. Zijn bekroonde 
gedicht klinkt niet zo slecht: 

Dit land, voorheen bewoond van wolf en wilde zwynen, 
Was niet dan wildernis, niet anders dan woestynen 

De bosschen galmen weer van woud-en weidmuzieken; 
Den leeuwerk in de logt vliegt zingend hemelwaert ... 

Van den Poels medelid en tijdgenoot, Pieter Joost de Borchgrave (1758-1819; hij 
zelf ondertekent zijn brieven met: Borchgrave), die in de Aalsterse wedstrijd 
eerste werd, is een van de grote figuren uit de rederijkerswereld van het einde 
van de eeuw. Hij studeert aan het college te Kortrijk, oefent het beroep uit van 
bakker, maar zijn vader was baljuw en hij zou zelfs van adellijke afkomst zijn. Er 
is op het naburige kasteel een bibliotheek met Engelse en Duitse boeken, waaruit 
hij mag putten. Hij leest Klopstock en Lamartine, Bilderdijk, Bellamy, de bijbel. 
In 1784 treedt hij voor het eerst met de Wakkense Lelie-kamer op tijdens de 
Bellerophon-opvoeringen in Oudenaarde en het jaar daarop speelt hij de rol van 
de hogepriester in De Weduwe van Malabar bij de inwijding van de nieuwe 
schouwburg van de Gentse Fonteine. Bij die gelegenheid draagt hij tijdens de prijs


383 


uitrei ' g zijn Harpslag ter inwyding van den Nederlandschen Schouwburg voor. 
Hij moet meegewerkt hebben aan de Dictionnaire historique van de anti-jozefistische 
publicist F.X. de Feller. 
Aanvankelijk zou hij een zekere sympathie gehad hebben voor de ideeën van de 
Franse revolutie. In een Ode aen de Vryheyd van 1790 herdenkt hij de Spaanse, 
de Franse en de Oostenrijkse overheersingen: 


Doch ... wat fluystert in 't verschiet? 
'k Hoor lyk vreemde tooverwoorden, 
Weer gekaatst door harpakkoorden; 
0 Hemel! dwaal ik? of is 't welligt 't Vryheidslied? 19 


maar bij de onthoofding van Lodewijk XVI maakt hij een treurdicht (dat eerst in 
1861 wordt uitgegeven) en hij moet nog andere blijken van een gewijzigde stemming 
gegeven hebben, want hij ondergaat in de Franse tijd enkele huiszoekingen. 
In 1794 zou hij getracht hebben een anti-Frans verzet te organiseren, wat dan 
toch weer moeilijk te verbinden is met zijn benoeming in datzelfde jaar (volgens 
sommigen al vroeger, volgens anderen in 1797) tot ontvanger van de directe 
contributies. 
In 1861 zou zijn kleinzoon zijn volledige werk, met op vele plaatsen door de 
auteur zelf 'geschaafde', d.i. later gewijzigde verzen laten verschijnen. Het bevat 
ongeveer zestig uitvoerige gedichten ('s Menschen leven, Den invloed der Vriend 

gelukkig huwelijk, De Vrede, Troostzang, Jubelkrans, Harpslag, Bloem-schap, Hetf 
estoen ...) en twee toneelstukken. Hij moet er echter meer geschreven hebben, 
alleszins de komedies De vrugtelooze Bewaeking — zijn eerste stuk — en Frederik 
soldaet van het leger terugkomende en een drama, De verhoorde aermen, of het 
deugdzaein huisgezin. De opgenomen stukken zijn het treurspel in proza Den 
Schildwacht Netzon, of de beproefde liefde en de in een Hollands dorp gesitueerde 
komische eenakter Krispyn, of:: twee vliegen met éen slag, eveneens in proza. 
In Krispyn wordt de slag van Marengo vermeld, zodat dit spel van 1800 of later 
moet dateren (de uitgave van 1861 situeert het tussen 1810-1819). Van een 
opvoering ervan vinden we nergens een spoor, wel van die van Netzon: in Ertvelde 
(in de jaren na 1785), in 1797 te Buggenhout, in 1811 te Tielt, in 1817 te 
Brussel, in 1818 of later te St.-Denijs-Westrem. J. de Borchgrave, de kleinzoon, 
vermeldt dat het treurspel 'byna gelyktydig vertoond werd te Gent, Kortryk en 
Brugge, en dat [het] in druk verscheen te Gent, by Kimpe, zonder jaertael [sic] 
of naem van schryver' (Inleiding, XLVIII) en hij rekent het stuk onder de werken, 
die tussen 1790-1800 tot stand kwamen. Het verhaal van de schildwacht die 
zijn post verlaat om te helpen bij de brand van de woning van zijn beminde 
Adelaide, gecombineerd met het thema van het standverschil tussen beide geliefden, 
heeft De Borchgrave, naar eigen getuigenis, gevonden in `de beruchte 
Werken van den grooten Hugo', die hij van een vriend ter lezing had gekregen. 
Welk werk van Grotius (want Victor Hugo kan . zeker niet bedoeld zijn) hier de 
inspiratiebron is geweest, hebben we niet kunnen achterhalen: alleszins niet de 
Anthologia Graeca die H. de Bosch vanaf 1795 te Utrecht begon te publiceren. 
Genietbaarder dan beide toneelstukken zijn in ieder geval de gedichten, Dood 
en onsterfelykheid

elykheid bv.: 

Aanvaard myn groet, o stille Dood! 
Laat myne dankbre hand voor u Cypressen strooijen, 
Dra rust myn romp in uwen schoot, 

384 


Ontledigd zyner Aardsche boeijen; 
Zy thans my welkom, plegtge stond! 
Gy zyt myn Trooster en myn Engel: 


Myn' ziel moet, als de bloem, ontrukt zyn aan haar stengel 
Die nog wast op des Waareld's grond. 

Wel lijdt zijn poëzie vaak aan een zekere overdadigheid en laat hij zich te gemakkelijk 
meerukken op de vaart van zijn inspiratie. Aen den heer Lucas Charité, 
dichter te Aelst begint erg gezwollen: 

0 dichter! dichters roem, 0 eer der puykpoëten ... 
Maar dan vindt hij ergens toch weer een tekenend woord of een gevoelig vers, 
dat bv. in 

De faam kroont niet alleen de schorre krijgstrompetten 

of in 

Waar Ceres en Diaan verrukt ten reie gaan, 
Bij 't rijzend koormuziek van schelle filomelen, 
En 't dartlend pluimgejuich van vliegende orgelkelen, 


Terwijl de klimmend' hopp' haar groene malsche toppen 
Voert hutslend langs de stang, gedreven door de lugt ... 


getuigt van een taalvermogen dat wij bij zijn voorgangers en tijdgenoten niet 
dikwijls ontmoeten. 
Treffend is De Borchgraves aandacht voor het Noorden. Hij is overigens bevriend 
met Van Alphen en met de blinde dichteres van Aardenburg, Petronella Moens, 
die te Wakken bekroond werd in 1785 (later, in 1806, kon ze niet gelauwerd 
worden, omdat ze niet aanwezig was, wat een traditioneel aan de bekroning verbonden 
voorwaarde was) $° en voor wie hij in 1786 en 1788 een paar gedichten 
schreef. In 1797 wordt hij lid van de Academie van Utrecht `Tot vlijt vereenigd'. 
In De Oefening. Hulde aen de Nederlandsche Dichters, aan dat genootschap opgedragen, 
vermeldt hij al de dichteressen die omstreeks die tijd de Noordnederlandse 
Parnassus bewonen: naast Moens de dames Van der Wilp, Schagt, baronesse 
de Lannoy uit Breda, Katharina Lescaille, Lucretia van Merken, Adriana 
van Overstraten uit Bergen-op-Zoom, alle zeven auteurs van oorspronkelijke of 
naar het Frans bewerkte treurspelen. Tegelijk brengt hij hulde aan Vondel, Cats, 
Antonides, Brandt, Hooft, Feith, Poot, Bellamy en `menig duyzend ander', wie 
hij toeroept 

Neêrlanders! ja, wy reyken U de warme hand, 
Doogt, dat wy nederig nasporen uwe schreden ... 

Het gedicht werd geschreven in 1794: alsof de dichter op dat kritieke moment 
zich vastklampte aan het Noorden en besefte dat buiten dat houvast zijn taal 
en kunst niet leven kon. 
In zijn prijsdicht over `de Belgen' (1810) leren we hem kennen als een romanticus, 
voor wie het nationaal motief een werkelijk bezielende kracht heeft: 

Ik zing, ontvlamd van drift, myn dierb're landgenooten! 
Ik zing het heldenbloed, waar uit ik ben gesprooten! 
Kortom, ik zing den Belg, zyn onverschrokken trouw, 
Zyn kunst, zyn koopmanschap, zyn land- en akker-bouw. 

385 


Hij die in zijn Ode aen de Vryheyd tijdens de Brabantse Omwenteling Breydel en 
De Coninck (naast Artevelde en Anneessens) had gehuldigd als vrijheidshelden, 
bezingt nu in volle Franse tijd de Guldensporenslag: 

... Men vliegt, ontzelfd van woede, in d'armen van de dood: 
Een kenmerk, uit wat bloed onz'Belgen zyn geboren! 
Een' luister, dien het goud, de vier paar duizend spooren, 
Ontrukt met eigen hand aan Vrankryks ruitery, 
Hoe schoon, hoe luisterryk, zet allen luister by. 


De `goede (n) Wackenaer', zoals de dichteres Moens hem noemde, is 'één van de 
voornaamste voorloopers van een Vlaamsche Romantiek' (G. Degroote), een 
voorloper van Van Duyse en Ledeganck. Zijn tijdgenoten koesterden voor hem 
de grootste bewondering. In 1820 namen 23 mededingers deel aan de wedstrijd 
die te Deinze werd ingericht om de afgestorvene in een loflied te huldigen. 
De winnaar, D.J. van der Meersch van Oudenaarde, deed het in een met mythologische 
reminiscenties overgoten cipressen krans: 

Wijl onze moedertaal scheen onder 't juk te zwijken 
van uitheemsch' heerschappij, uw sierlijk rijmgedicht 
vertoonde hoe haar schoon voor andren niet moest wijken, 
hoe har' zoetvloeijendheid ten onrecht was betigt. 

Ook in Oudenaarde, waarvandaan eenmaal de beeldstormers vertrokken waren, 
leeft nog een traditie. 
Als De nieuwe Kersouwieren in 1713 een spel willen opvoeren, wendt de pastoor 
zich tot de overheid om dat te beletten, daar het het bijwonen van de kerkdiensten 
zou kunnen schaden. 'Sa majesté impériale et royale ordonne à ceux du 
magistrat d'Audenarde de faire publier incessamment le placard du 15 may 
1601 ... et ensuite de ne point permettre que les comédies ci-mentionnées se 
représentent pendant la prédication ou autre service divin.' Maar het stadsbestuur 
subsidieert de kamer toch in 1714, wanneer ze voor de gouverneur van de stad, 
generaal de Chanclos, voor de commandant van de bezetting en de overheden 

het spel van David en Absalon opvoert. 
In 1722 schrijft Pieter Vincent (t 1777), die de kamer tot bloei bracht en de 
auteur. is van verscheidene (niet bewaarde) blijspelen, Het overrompeld Audenaerde. 
Het wordt in zijn stad gespeeld in 1723, 1753, 1769, 1772, te Petegem 
zes maal in 1779, te Zwevegem elf maal in 1787. Het stuk, in vier bedrijven, handelt 
over het calvinistische bewind van 1566 tot 1572 en is misschien hetzelfde 
als De schromelyke beroerten ende goddeloose tirannye der Geusen, gedaen binnen 
de stadt Audenaerde, in 't jaer 1572, dat gespeeld wordt te Petegem in 
1760, 1773 en 1776. Van Vincent en Constant vander Eecken, deken van de 
kamer (t 1790), wordt in 1763 Jacobus Lacopius met eenige sijner medegesellen, 
maertelaers van Gorcum opgevoerd. Vander Eecken schreef ook een treurspel 
Bellerophon (1754). Een gelijknamig werk bestaat ook van de hand van Karel 
Jozef Signor, onderwijzer en landmeter te Ronse, van wie in 1801 te Kerkhove 
Het zielzalig onderhoud ofte de 12 artikelen des geloo f s werd opgevoerd en in 
1822 nog, bij het eerste optreden van het nieuwe `Genootschap van Rhetorica' 
te Ronse, De bekeering en de marteldood van Sint-Hermes (uit een vroegere 
Ronsese versie ?). 
Signor stamt uit een `literaire' familie. Hijzelf, zijn vader, schoolmeester Pieter 

386 


Jozef (Zulzeke, 1750-1804), diens broer Jan Baptist (Zulzeke, 1731- ?) en zijn 
grootvader Pieter. Jan (Melden, 1708 -1774), koster en onderwijzer in Zulzeke 
en geregeld medewerker bij de opvoeringen die de Ronsese onderwijzer Jan Baptist 
Vandenhende met zijn eigen schoolkinderen en de `Liefhebbers van Rethorica' 
te Ronse organiseerde, staan op nog bewaarde `argumenten' uit de tweede helft 
van de eeuw vaak vermeld als `directeurs', d.i. regisseurs van in de streek rondom 
Oudenaarde opgevoerde toneelwerken. 
Pieter Jozef schreef of bewerkte een aantal stukken van 1778 tot 1801, de klucht 
De gefopte Franschman (Wortegem, 1778), Meza, koning van Moab (Ingooigem, 
1784), Temerarius en Cleomeda (Deerlijk, 1787), een martelaarsspel over de H. 
Agatha (Nukerke, 1797), Belizarius (Asper, 1798) 21 en Ontzet van. Halle, in Henegauw, 
beschermt door het mirakuleus Beeld Maria, dat door J.F. Kimpe te Gent 
werd uitgegeven en, onder ' leiding van Karel Jozef, met balletten, `banketten', 
vuurwerk en de 'vlammen der Helle', in 1801 zeventien maal te Kerkhove werd 
vertoond; daarnaast legde hij zich vooral toe op het knutselen van chronogrammen. 
Jan Baptist, botanicus en onderwijzer te Zulzeke en te Ronse, is o.m. de 
auteur van Den zegenpraelenden veltheer Eustachius, dat bijna geheel gecopieerd 
werd van P. Smidts, met toevoeging van o.a. een toneel waarin aan de Romeinse 
soldaten gewezen wordt hoe ze hun geweren moeten gebruiken! De tekst, van 

1769, bevat een onderdanige opdracht aan de baron en diens gezin, de pastoor, 
de onderpastoor, de baljuw, de burgemeester en de andere notabelen van zijn 
dorp. In een uitvoerig commentaar weidt hij uit over de opvoering van 'zijn' stuk 
door. de Rozenkrans te Nukerke en alles wat daarrond gebeurde. 's Morgens waren 
`den baron en baronesse' in de hoogmis aanwezig geweest, 

Naer den noen, ginck men sien spelen, 
Dat niemant quam te vervelen, 
Van Eustachius een spel, 
Agriabel en seer wel. 


Na de vertoning, naar de rederijkerszeden van de tijd, 

't Was al eten ende drincken, 
Ende glaesen weer vol schinken; 
Nukerck was in volle glans, 
Onder hunnen Rosen-Crans. 


Men sag hun eendrachtig alle, 
Vyf-en-twintig in 't getalle, 
Sonder speelman of tambour, 
Die daer maeckten bly ramour. 
Daer en sag ick niet ontbreken 
Nog niet anders hoord ick spreken, 
Als van eten ende dranck, 
Tot sy vielen van de banck. 


De Bellerophon-teksten van Vander Eecken en K.J. Signor, zouden iets te maken 
kunnen hebben met een Bellerophon of lust tot wijsheid van Dirk Pietersz. Pers, 
te Amsterdam uitgegeven in 1614, 1638 en 1669, maar waarschijnlijker lijkt toch 
een of andere Franse bron. Vander Eeckens versie werd in 1755 en 1784 te 
Oudenaarde opgevoerd en in 1798 nog eens te Leupegem (tenzij het in dit laatste 
geval om Signors tekst gaat) . De opvoering van 1784 was — zoals wij vroeger 

387 


reeds terloops vermeldden — georganiseerd door Jan de Man, die het 'gewrocht 

der voormaelige Kersouwieren' ten dienste van de mededingende kamers uitgaf. 

De Borchgraeve speelde bij die gelegenheid voor zijn kamer de rol van Bellero


phon. 

`Voormaelige Kersouwieren' inderdaad, want twee jaar tevoren was de kamer 

ontbonden geworden: naast de genoemde stukken van Vincent en Vander Eecken 
had ze o.m. ook De Schole des Mans en De Listen van Scàpin, allebei naar Molière, 
en De Vrouw rechter en partye, naar Montfleury, opgevoerd. 
In 1806 haalt de Kersouwe weer haar oud blazoen met de kenspreuk 'Jonst soect 
const' voor de dag. Er worden zinnebeeldige stukken vertoond op versierde wagens 
en een gedrukte verklaring op rijm wordt aan de toeschouwers uitgedeeld. 
In 1810, 1811 en 1812 voert ze telkens een vastenavondspel op (de Bacchus 
feeste,De Reynheyd en de Dertelheyd, Den Berg Parnas), in 1812 ook twee blijspelen 
van Kotzebue. Ze neemt aan verscheidene dichtwedstrijden deel en schrijft 
er in 1814 zelf een uit: 

Schets dan met uw penseel ons af Napoleon, 
Die door zyn grouweldaên, geput in d'helsche bron, 
Bezoedeld heeft den roem van zyne zegepraelen ... 


Bekroond wordt de Brugse rederijker Thomas van Loo (Oostende, ? - Brugge, 
1851),82 nadat F.L. Henckel de prijs had geweigerd. De Schrijver. uit Gent en 
D'Huyghelaere van Deinze behalen respectievelijk de tweede en de derde prijs; 
eerstgenoemde wordt tevens tot winnaar uitgeroepen van het 'vraagstuk', omdat 
in de verzen van de eigenlijke bekroonde, een Wakkens rederijker, enkele bastaardwoorden 
waren geslopen. De ingekomen stukken verschijnen te Gent bij de 
wed. A.B. Steven; er is er ook een bij van kleermaker Jaske Cloppenbourch: 

... barbaers gebroed, waer gaet gy u , verbergen? 
Gaet gy op 't eyland d'Elb nog ander menschen tergen? 
Hoe is het mogelyk dat de vereende magt 
U 't leven heeft gespaerd, en niet omhals gebragtl 


Er is weer een wedstrijd in 1816 en in dat jaar ontstaat een nieuw gezelschap, 
Yver en Eendragt. In 1812 was een ander gezelschap uiteengevallen, dat in het 
begin van de eeuw was opgericht en met succes vertaalde zangspelen en opera's 
had opgevoerd. 

De Gentse geneesheer Pieter Lucas van Hove (1668 -gestorven vóór. 6 april 
1726), een tijdgenoot van de trits artsen-dichters Michiel de Swaen, Domien de 
Jonghe en Peter Smidts, is de auteur van enkele Latijnse en Nederlandse gele 

verwelkomt hij de afgezant van de nieuwe vorst-genheidsgedichten. In 1702 
Filips V, kleinzoon van Lodewijk XIV, in 1709 prins Eugeen van Savoye, veldheer 
van de verbonden legers die het tegen Filips opnemen. Uit beide gedichten, evenals 
uit de in opdracht van de stadsmagistraat en de Raad van Vlaanderen geschreven 
Latijnse huldegedichten aan Filips (in 1701) en aan de Oostenrijkse keizer 

Karel, VI (in 1717), spreekt, naast de trots om de vroegere luister van Vlaanderen, 
het intense verlangen naar het einde van het steeds weer terugkerende krijgsgewoel: 
moge de keizer de doornen uit de poot van de Vlaamse leeuw verwijderen, 

zodat hij niet langer verdrukt neerligt, want oorlog is erger dan de pest! Van 
Van Hove is ook een lofdicht op De Anatomycke ... Beschryving (1703) van zijn 
beroemde stadgenoot Jan Palfijn. 

388 


In 1701 is te Gent de 'souvereyne hoofdkamer van rhetorica' de Fonteine weer 
opgericht, met als hoofdman Jacob Hoylant. De al meermaals geciteerde Cornelis 
Meyer en factor Jacob Hye (1667-1749) zijn er ijverige leden van. De laatste laat 
in handschrift vier kluchtspelen na (Het arm huishouden, De kleine komedie van 
Bacchus, De mandragende maegd, 's Werelds ydelheid), samen met Rymdichten 

(o.a. een prijsdicht op de door zijn kamer in 1702 gestelde vraag `hoe onzen 
Heer op Paeschdag is verrezen' en een uitvoerig gedicht over Het tooneel van de 
bedorven wereld, nu in deze tyden), Jubileën, Solemniteyten, Lofdichten, Triomphen, 
Liedekens, die nu in de universiteitsbibliotheek te Gent berusten. Een 
ander lid, J. van der. Zype, schrijft in 1716 het reeds genoemde gruwelstuk Den 
rampsaligen ondergank van Tersides koning van Persien, Verwekt door vraek en 
weder-vraek van Theocrin en Amurath, duidelijk een bewerking van de Wraak 
van verkrachte Kuysheydt bewesen in 't rampsalig leven vande princerse Theocrina 
onteert van ... Amurath van Cornelis de Bie, gespeeld in 1688 en gedrukt 
in 1706. Van der. Zypes stuk werd door Meyer uitgegeven en, volgens de titel 
gespeeld `door de Leerlingen van Rhetorica, onder de bestieringe van-pagina, 
eenige Lief-hebbers uyt het Hooft-Gilde'. Een Tersides en Amurath (van hem of 
van De Bie?) wordt opgevoerd te Dendermonde in 1788, vijf keer te Heestert in 
1770, elf keer te Gavere in 1778 en vijftien maal te Nederbrakel in 1798. 
Er moet in Gent een stevige rederijkersbedrijvigheid geheerst hebben. De drukkers 
P.A. en J.F. Kimpe geven meer dan honderd toneelstukken uit, van Cammaert, 
van Droomers en anderen; ze herdrukken ook liederbundels als den vroylycken 
speelwagen van J. de Ruyter of het oudere Brabantsch Nachtegaelken, 
door de Brusselse drukker J. Mommaert circa 1650 voor het eerst uitgegeven 
met heel wat Noordnederlandse teksten van o.m. Hooft, Bredero, Cats en Starter 
(al plaatste hij zijn eigen devies onder een aantal ervan!). P.A. Kimpe (t 1843) is 
lid van de Fonteine en schrijft, behalve een Wonder helddaedig leven van Sint-

Jooris, een treurspel Sigismundus, zoon en kroonprins van. Bazilius ... of het leven 
is een droom (naar Calderon de la Barca; misschien via een Franse vertaling?). 
Op 2 januari 1779 begint Den vlaemschen indicateur ofte aen-wyser der Weten 

te verschijnen bij de gebroeders Gimblet, later, tot in-schappen en Vryekonsten 
1787, bij J.F. Vander Schueren. Vander. Schueren (1751-1804) is drukker te Gent 
van 1779 tot 1802: hij drukt o.m. een aantal toneelstukken en een Dichtkunde 
van den heere Nicolaes Boileau Despréaux (van Cammaert?). Ook hij is lid van 
de Fonteine. Hij wordt te Wakken in 1781 bekroond met een lofzang op Maria-

Theresia en vertaalt de Weduwe van Malabar of het Gezag der Gewoonten, naar 

het in 1770 verschenen treurspel van de Fransman Lemierre. Zijn vertaling is 
in proza en wordt gedrukt in 1788, terwijl een andere, ditmaal berijmde versie 
van zijn stadgenoot A.F.G. van Renterghem — die ook Gabrielle van Vergy vertaalt 
— te Brugge in 1789 verschijnt en achteraf te Gent (s.d.) herdrukt wordt: 
een van beide versies wordt te Brussel in 1792 en 1793 opgevoerd (Worp vermeldt 
nog een vertaling van 1781, en een van 1789 van de Amsterdammer P. 
Pijpers). Vander. Schuerens bewerking wordt het opgelegde stuk waarmee, op uitnodiging 
van de Fonteine, acht kamers in april en mei 1785 de nieuwe schouwburg 
inwijden: Wakken wordt weer eens eerst en De Borchgrave krijgt een ere-
penning voor zijn vertolking van de rol van de hogepriester. 
De opsteller. van Den vlaemschen indicateur zou, volgens een schriftelijke aan 

exemplaar van de universiteitsbibliotheek te Gent De Brabant-tekening in het 
zijn, `du moins eest lui qui s'occupait principalement de faire paraitre et de 

389 


collationer ce journal'. Volgens een los blad in een tweede exemplaar van dezelfde 
bibliotheek, 'les redacteurs du Vlaemschen Indicateur étaient le premier 
l'avocat Le cat, et le second Mr. Lejeune, qui a été Jésuite, fils de l'Echevin de 
la vile de Oand'.2$ Er mag evenwel worden verondersteld dat Vander Schueren 
niet helemaal vreemd is gebleven aan de redactie. In ieder geval vinden we in 
jaargang 1785 een `Redenvoering over de Oudheyd, Nutheyd en Heerlykheyd der 
zoo van ouds genoemde Rederykers in de Nederlanden; by een verzaemeld door 

J.F. vander Schueren, en uytgesproken door Mr. van Beesen ... op den 6 Juny 
1785 ... op het onlangs opgericht Schouwburg, in de bonne Avanture, binnen de 
Stad Oend'. Deze redevoering, waaruit we elders een merkwaardig fragment 
citeerden, werd gehouden ter gelegenheid van de prijsuitreiking na de opvoeringen 
van de Weduwe van Malabar. Dat Vander Schueren er de auteur van is, lijdt 
haast geen twijfel, te meer omdat de tekst in 1785 nog eens apart verscheen als 
Harpslag, Ter inwyding van den nieuwen Nederduytschen schouwburg, opgeregt 
in de Bonne-aventure ... door J.F. vander Schueren. Vol trots stelt de tekst dat 
`de Rederykers van Duynkerk beweiren met oude Bescheyden, dat onze Broederschappen 
veel ouder zyn, dan die in Frankryk'. Een noot hierbij verwijst als 
gezagsargument naar Michiel de Swaen in de opdracht tot zijn Andronicus (1700). 
De kamer van Diest zou volgens de auteur opgericht zijn in 1302! Dat Spieghels 
Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst vermeld wordt, is het noteren 
waard. Van Vander Schueren is allicht ook de Lofreden ... ter gelegentheyd der 
uytdeylinge der Kamerpryzen van het oud en vermaerd gilden van Rethorica, uitgesproken 
op 9 september 1784 en in dat jaar in de Indicateur afgedrukt. Een 
Redenvoering over het nut van het toneel, te Kortrijk op 5 juni 1797 uitgesproken 
bij de uitreiking van de prijzen voor de toneelwedstrijd die in de winter 1796 
gehouden werd, moet waarschijnlijk eveneens aan hem worden toegeschreven. 
In 1812 richt de Fonteine een tweetalige wedstrijd in (tweetaligheid was een eis 
van het Franse regime) over de slag van Friedland en de vrede van Tilsits' De 
19-jarige Jan Frans Willems behaalt de eerste, E. van Damme uit Brugge de 
tweede, Lambin van Ieper de derde prijs. Als men Willems later deze `Napoleontische 
poëzie' ten kwade zal duiden, zal hij zich scherp verdedigen met erop 

te wijzen dat hij tijdens de Franse tijd toch wist welke zijn moedertaal was. Bij 
de prijsuitreiking spreekt de ambtenaar Norbert Cornelissen (Antwerpen, 1769 Gent, 
1849), die in de jury had gezeteld, een Franse redevoering uit, waarin hij, 
zoals het hem is opgelegd, de lof zingt van het Frans, maar tegelijk het Gent uit 
de middeleeuwen vergelijkt met Florence, de figuur van Artevelde verheerlijkt, 
het ontstaan, de bloei en het verval van de rederijkerskamers beschrijft en het 
doordringen van de Franse taal en cultuur precies de oorzaak noemt van dat 
verval. In 1813 verschijnen een uittreksel uit zijn voordracht (De l'origine, des 
progrès et de la décadence des chambres de rhétorique, établies en Flandre) en de 
bekroonde gedichten te Gent. De uitvoerige passage over Artevelde was, op aanraden 
van de Parijse politieprefect aan wie de tekst ter controle was voorgelegd, 
naar de voetnoten overgeheveld. Daarin rehabiliteert Cornelissen de in de kroniek 
van Froissart, op last van hogerhand, vertekende figuur van Jacob van Artevelde, 
vertekening die sindsdien traditioneel was overgeleverd en in 1810 nog ter gelegenheid 
van de Aalsterse wedstrijd over `de Belgen' tot uiting was gekomen in 
het bekroonde Franstalige gedicht van Ph. Lesbroussart (zoon van de uit Frankrijk 
geimmigreerde J.B. Lesbroussart, die in 1789 te Gent een heruitgave van de 
Annales de Flandre van d'Oudegherst had bezorgd). Hoogstwaarschijnlijk is het 

390 


overigens dit gedicht dat Cornelissen tot zijn lange en vinnige rechtzetting inspireerde, 
waarbij hij zich vooral baseerde op gegevens uit de Recherches des antiquités 
et noblesse de Flandre (1631) van Ph. de 1'Espinoy (een bron die de later 
te behandelen De Jonghe voor zijn Ghendtsche Geschiedenissen en zijn voorstel 

gebruikt) . Men kan geredelijk stellen dat Cornelissen aan-ling van Artevelde had 
het begin staat van de verheerlijking van de Gentse voorman door de latere 
Vlaamse Beweging. In zijn Aenmerkingen over de verwaerloozing der Nederduitsche 
Tael (1832) kiest Blommaert juist Artevelde tot voorbeeld en in een 
rouwdicht op Cornelissen (De Eendragt IV, 25) schrijft Van Duyse: 

Eer aen Cornelissen, wiens veder 
Den grootschen vlaemschen Ruwaert weder 
In al zijne grootheid stijgen deed, 
En d'aedlaer van den vaderlande 
Heldhaftig wrook op 't slijk der schande 
Dat Frankrijk op zijn assche smeet. 

J.O. de Vigne vermeldt van hem een Jan Van Syngel's, schutter van 't gilde van 
Ste Sebastiaen te Gend, welkoóm in d'Elyséesche velden by vorst Adolf van 
Wackene en Prins Karel van Lorreynen (Gent, 1813), waarin hij de kort tevoren 
overleden Van Syngel laat praten met de vroegere landvoogd en dat ironisch bedoeld 
zou zijn tegen de Franse overheersing. 
Na 1814 zou Cornelissen als gelegenheidsdichter, vlot redenaar en animator van 
het Gentse verenigingsleven een populaire figuur worden. 
Te Gent verblijft vanaf 1812 Pieter Jan Robyn (t 1823), geboren te Vrasene in 
1768, nog een actief lid van de Fonteine en de grote mededinger van De Borchgrave. 
Hij studeert aan de Ecole Normale te Parijs, wordt republikeinsgezind, is 
misschien mede -opsteller van het tijdschrift Den Democraet (1795), werkt alles 
mee aan De Protocole Jacobs (1798-1800) van zijn medelid in de Fonteine, -zins 
de republikein J.J. Antheunis, en wordt in 1811 politiecommissaris te Zele. 
Van zijn hand zijn niet bewaarde vertalingen van Semiramis van Voltaire en van 
de eerste zang van Boileaus Art Poétique. In 1797 schrijft hij het gruwelijke 
treurspel Nuno en Evora, of de Vadermoord, naar aanleiding waarvan hij in een 
brief aan een vriend verwijst naar 'Eschyles, Euripides, Sophocles, Philocles, 
Xenocles, Lycofron, Seneca, Corneille, Voltaire en Vondel'. `Maar maken wij ons 
niet begekkelijk met al die groote mannen hier aan te halen', vraagt hij, `en over 
eene zoo groote konst te handelen ?' Laten we liever spreken over `Knelis De Bie, 
Goessey, Cammaert, Volkerik, Jan Vos, Isak Vos, enz.' voor het treurspel, en voor 
de komedie over 'Kuyper van Gend, Eyers van Lokeren en Ogier van Antwerpen'. 
Vanzelfsprekend neemt hij deel aan de wedstrijd over `de Belgen', maar hij wordt 
noch bekroond noch zelfs maar vermeld, _ zodat hij boos zijn manuscript terugeist 
en het, samen met een gedicht over De Belgische Schilders, zelf uitgeeft. Hij 
wilde, zo verklaart hij in de inleiding, aantonen dat één onderwerp volstond om 
500 versregels te schrijven en dat men er, om `de Belgen' te bezingen, wel 5000 
nodig had. In beide gedichten treft de nationale en Grootnederlandse visie. De 
opstand tegen Filips II wordt de strijd van 'onze Nederlanden' tegen de 'snode 
inquisitie', waarbij hij de zijde van Willem de Zwijger kiest: 

Juicht! Fraaije lettren, juicht! gij hebt niet meer te duchten, 
Schoon gij uit Vlaanderen naar Holland heen moet vluchten 
De Grote Desideer ... 

391 


Ontvangt U daar met vreugde ... 

De lier van Hooft en Cats hangt reeds voor U besnaard ... 

`Hollanders' en 'Belgen' zijn één volk, Noordnederlandse dichters worden . tot 
voorbeeld gesteld, Noord-en Zuidnederlandse schilders naast elkaar vermeld (dat 
doen trouwens ook sommige fransschrijvende deelnemers aan dezelfde wedstrijd). 
Tegelijk verdedigt Robyn de moedertaal ("k weet' er zijn vlegels die het Neerlands 
durven doemen; / Die rijke en zuivre taal, als hoog ontuchtig noemen : I 
Maar daarom niet gevreesd: zij zal de proef doorstaan ...') en raadt hij de schilders 
af `die doodsche verw der Gallen ooit na te apen'. In 1815 komt er dan ook een 
gedicht van hem voor in een Dichtoffer aan de verlossers van Nederland. 
Toen in 1811 te Deinze Abrahams offer de mededingende rederijkers moest 
inspireren, voelde Robyn zich weer beledigd door de nieuwe bekroning van De 
Borchgrave, terwijl hijzelf zich met een geringe vierde prijs tevreden diende te 
stellen. Maar de aanhef van zijn gedicht had voor de aanwezige dichterschaar ook 
niet erg vleiend geklonken: 

0 Zoon van Noachs Zoon! op Hoogvliets goude lier 
Zoo vloeyende als vol kracht, zoo edel als vol zwier 
Zoo ryk als grootsch van trant, en heerlyk opgezongen, 
Thans gaat een Rymers' hoop, verdraaid, verwrikt, gewrongen, 
Op eenen schorren bas, ten schrik van 't keurig oor, 
Uw lof uitbrommen in een ieverig Dichterkoor. 
Ik die me ook reken by die onbedreven knapen, 
Wil van de Maeszwaen mee het hoog gedicht na apen. 


Robyns gedicht is nochtans niet zo kwaad: 

De gryze Godsheld vat met huiverende handen, 
Daar hem het harte bonst, de sterke en taaie banden, 
En strengelt ze om de leên van zyn zoo dierbaar kind ... 


Van Duyse zal hem loven om zijn 'stoutheid van wendingen, deftigheid van taal, 
verhevenheid van gedachten, en den daarmede in verband staenden kunstig afwisseienden 
versbouw'. Robyn is zonder twijfel één van de begaafdste en oorspronkelijkste 
dichters van zijn tijd geweest. Zijn Alcides, omgord met het offerkleed 
hem door Dejanira geschonken schijnt nog lang in declamatiewedstrijden te zijn 
voorgedragen. Zoals zijn rivaal De Borchgrave is hij een typisch preromantische 
verschijning. Dat blijkt ook uit de titels van zijn latere (verloren gegane) toneelwerk: 
het blijspel De zwarte Man of De Spleen, de drama's Werther en Egmond 
en Hoorn, beide naar Goethe, het laatste voor de rederijkers van Zottegem, waar 
het graf van Egmont in 1819 ontdekt was. 
Robyn was een begaafd toneelspeler. Ook zijn dochter Diana (1805-1855), die 
hij met zeer persoonlijke ideeën over emancipatie en zelfbeschikking had opgevoed, 
werd later, net zoals de dochter van Hofman, een bekende actrice. De Fon 

zelf engageerde in het begin van de 19de eeuw geregeld Noordnederlandse-teine 
gast-actrices, zodat J.J. Steyaert in een klein manuscript, handelend over de 
periode van 1797 tot 1806, kon schrijven: `Er werd, ten dien tyde op het tooneel 
zeer goed Vlaemsch gesproken:. dit moet ten deele aen de oeffening der treurspelen 
die geene slechte zegging dulden, worden toegeschreven, alsook aen het 
voorbeeld door de voortreffelyke kunstenaerres, uit Amsterdam, Marie Adams, 
gegeven.' Deze laatste speelde van 1802 tot 1804 voor de Fonteine; toen haar 
schoonbroer Majofski uit Amsterdam haar in 1802 kwam bezoeken, trad hij mee 

392 


op in Kotzebues De onechte zoon. Later, van 1805 tot 1808, zouden de zusters 
Ringeling uit Rotterdam herhaaldelijk bij de Fonteine gasteren. 
In Gent is de te Veurne geboren priester Frans Lodewijk Henckel (± 1754 Brugge, 
1835) leraar aan het college, nadat hij regulierr kanunnik van de tijdens 
de Franse tijd opgeheven abdij van Lo en van 1793 tot 1797 rector van de kapittelschool 
van de kathedraal te Brugge was geweest. Hij schrijft in 1789 een lof 

Noot, vertaalt uit het Latijn. van Lhomond De doorluchtige-dicht op Van der 
mannen der stad Roomen (Gent, 1811) en bezingt in 1810 in de wedstrijd te 
Roeselare, waar J.B. Huys uit Meulebeke bekroond werd, de Verwoesting van 
Troyen. Een Nieuwe vlaemsche spraekkonst, geschikt na de spelling der HH. 
Siegenbeek en Weiland verschijnt van hem te Gent in 1815. Reeds tevoren had 
hij van zijn erkenning van het Noordnederlandse taalgezag getuigd, door voor 
een wedstrijd te Aalst in 1809 over Den jongsten dag des Oordeels de eis te laten 
stellen dat geen 'onduits' woord gebruikt mocht worden. Omdat A.E. van den 
Poel het woord solfer i.p.v. zwavel had gebruikt, verzette Henckel, als jurylid, 
zich tegen diens bekroning: 

Zoo gy ons moedertael, zoo woordenryk en schoon, 
Met geen onegteling gesteld had elk ten toon. 
Vergeef de strengheyd van ons voorgeschreven wetten, 
Die ons belet de kroon op uwe kruyn te zetten. 


Bij de Oudenaardse wedstrijd van 1814 zal Robyn het in een Letterkundigen 
Brief onredelijk noemen dat `niemand prys kon behalen, hoe hoogdravend zyn 
werk ware, met één onduytsch woord . . . ' : ook toen had Henckel die voorwaarde 
in het wedstrijdreglement laten opnemen. De oorzaak van Henckels weigering 
om bij die gelegenheid de eerste prijs te aanvaarden, moet dan ook gezocht worden 
in een opmerking vanwege de jury over zijn overdreven purisme. 
Aan enkele van deze vroeg-negentiende -eeuwse wedstrijden neemt Jan Antoon 
Stichelbaut (Gent, 1746-1814), `armmeester' in Gent, deel. Van hem zijn ook een 
lofzang op en verdediging van de H. Eucharistie, Heylzaem oogslag op het onbloedig 
Slagt-offer, in XII Zangen (Gent, 1805), en De heilige Maget ende Moeder 
Godts Maria, in het helder daglicht gestelt tot haere verdeeding, in VI zangen 

(Gent, 1810), allebei verscheidene duizenden vervelende verzen lang. Blommaert 
schrijft hem nog, zonder nadere aanduiding, een in hs. gebleven Caroliade of 
Heldendaden van Keizer Karel V, in twintig zangen, toe. Zijn broer Alberik L.B. 
(Gent, 1754 -Meigem, 1837), die monnik was te Drongen en na de opheffing 
van de abdij pastoor werd te Meigem, bezingt `in twaalf boeken' en 8000 verzen 
Jeruzalems herstelling (Brugge, 1811), het verhaal van de bevrijding van het 
Joodse volk uit de Babylonische gevangenschap, zijn terugkeer en de wederopbouw 
van de tempel. Hij noemt daarbij Vergilius, Tasso, Milton, Voltaire, Hoogvliet 
(die hem, samen met Van Merken, heeft beinvloed) en zingt de lof van 
Vondel: 

En gy, voor 't lest, gy ook, die met uw puik-gedichten 
Voor geenen Shakespear moet, of Kotzebue zwichten, 
Noch voor Euripides, noch voor Racine wykt, 
Ja, voor Corneille zelfs ... 


Zijn vers is eenvoudig en vloeiend, minder hol en 'hoogdravend' dan we van veel 
van zijn tijdgenoten gewoon zijn. Dat het werk een symbolische betekenis zou 

393 


hebbenS" en dat het Joodse volk een voorafbeelding zou zijn van het door de 
Fransen verdrukte volk van de Zuidelijke Nederlanden dat zijn bevrijding in het 
verschiet ziet opduiken, meent Elias niet te kunnen onderschrijven. 
Voor Gent blijven, op gezag van Blommaert, nog te vermelden Jan Farasyn met 

Liefde, genegentheyt ende vermaecklijkheyt ... Uytbeeldende in figuren levens 

boven veel schoone en heerlijcke ref e--grootte, de krooninge van den keyser ... 
reynen (1712, 12 p.); de te Gent geboren F.J. de Pauw, met de blijspelen Arlequin 
Savoyaerd, in 1783, 1791 en ook nog in de 19de eeuw op het programma van de 
Cruys-kamer te Brussel, . en Jannot, of de geslagene (ook den onnoozelen) betaalt 
de boete, dat door. de Brusselse Wyngaerd in 1808 te Aalst wordt gespeeld, en met 
de bij Kimpe uitgegeven De Boere-Kermis (naar een Hollands model?), Den 
Mandemaeker en De trotse Amelia, dit laatste weer door de Cruys-kamer in 1795 
opgevoerd; Filip Karel de Brabant (1740-1790), van Tienen afkomstig, genoemd 

i.v.m. de Indicateur, die werken over geneeskunde (o.m. over inenting bij de pok 
anatomie schrijft en de dichtkunst beoefente en Jan A. Backer,-kenziekte) en
"

de auteur van een treurspel Alardus, of de zelf-moord door liefde. Van de vis 

wordt De Wederkomste-handelaar Pieter de Moor (t 1805), lid van de Fonteine. 
van La Peyrouse, of de zegenpraal der deugd (naar Kotzebue?) in 1802 opgevoerd 
in aanwezigheid van de prefect. 

Over de activiteit van de twee Aalsterse rederijkerskamers weten we — behoudens 
de tevoren terloops vermelde, eerder schaarse toneelopvoeringen — niet veel.97 
Simon Lucas Charité (gedoopt 12.12.1738) van de St.-Barbarakamer staat er wat 
eenzaam bij met een berijmd gedicht over Leven en doodt van de heylige zegen 

ende martelaeresse Barbara (Dendermonde, 1762), een Ver--praelende maghet 
heffing

f ing van het ards-broederschap des H. Roosenkrans, met den lov'-zang op 
vyfthien

Chien mysterien (Gent, 1771), een jubeldicht op de koning_ van de kamer. F.F. 
van den Hende (1772), een treurdicht op de keizerin, Lyktraenen over onze ... 
souvereyne Maria-Theresia (1781), en een 'blyendend treurspel', Theodoricus en 
Aurelia, onder Rudolphus, koning van Vrankryk, dat nog in 1831 te Bollezele 
(Fr.-Vl.) werd opgevoerd. Over de inhoud van een Philippus den Goeden, te 
Brussel verschenen, en Over den oorlog tusschen den Keizer en den Koning van 
Pruyssen (1778) is niets naders geweten. Blijkens het lofdicht dat De Borchgrave 
tot hem richtte (1784), moet Charité nog heel wat meer geschreven hebben 
(
69t Zy dat ge ... Hector doet op 't strand / Van 't machtig Ilium door vorst 
Achilles sneeven ; ... 't Zy dat ge een herderslied ... f Op een gesneden halm 
door Melibé laet speelen, I Of dat men tederlyk een huwlykszang hoort kwee 

zijn leven is alleen bekend wat een dichtgenoot hem als grafschrift-len ...'). Over 

meegaf: 

Hier licht begraven Simoen-Lucas Charité, 

Die 't kleer- en verzenmaken deê, 

Maer die dit alles zoo bedierf, 

Dat by van nood in 't gasthuis stierf. 

Van Huibrecht Frans van Hoorebeke, die als schoolmeester-op-rust te Aalst in 
1782 overleed, is alleen de titel van één van zijn treurspelen overgeleverd: De 
Werelt verjongd (Brussel, 1762). Jan Baptist Jozef Luyckx (Aalst, 1757-1836) is 
de schrijver van een handschrift met gekleurde tekeningen over kinderspelen en 
van Den, wedergekomen Pierlala, een ook in handschrift gebleven rijmwerk 
(380 p.) over. Aalst, verrijkt met korte, historische aantekeningen. De held uit 

394 


het volkslied wordt verondersteld uit zijn graf te verrijzen om te zien of de stad 
er op voor-of achteruit is gegaan. Op een Catsiaanse toon worden tijd, zeden en 
gebruiken beschreven en wordt er duchtig gemoraliseerd: 

Iedereen wilt zig verheffen, 
En een ander overtreffen: 


De oude moden zyn verdwenen, 
Nieuwe moden zyn verschenen, 
En -zoo is d'eenvoudigheyd 
Nu geheel ten grond geleyt. 
Men kan schier niet onderscheyden 
Wie het is of een van beyden: 
Ofte jouffrouw ofte meyd, 
Zoo ver is de pracht verspreydl 


Begin 19de eeuw treden de Catharinisten even in de aandacht met de terr gelegenheid 
van het `zevende eeuwgetijde' (P) van de kamer op 15 november 1807 uit 

dichtwedstrijd over `de Belgen' (tegelijk werd een toneelwedstrijd-geschreven 
georganiseerd, waarbij de mededingende gezelschappen hun keuze moesten maken 
uit het werk van Kotzebue). 'Te betragten de belgen te zingen dunkt mij naest 
het opperwezen te beminnen het godvrugtigste voorwerp des werelds', ook al zou 
dat 'eenen voorstaender der fransche taele' mishagen, schrijft Dienberghe aan 
de secretarissen van de wedstrijd, de bekende Karel Broeckaert en Jan Baptist 
Frans Hoffmans (1772-1821), `een zacht en gemoedelijk dichter' (De Vigne), die 
in 1806 in de dichtwedstrijd te Wakken, waaraan ook Broeckaert deelnam, vierde 
werd. Zijn werkstuk in de uitgave van de Prys-verzen (Gent, s.d.) is in een vlotte 
en eenvoudige trant geschreven. Gedichten van hem werden later nog opgenomen 
in de uitgaven van de 'letterkundige maatschappijen' van Amsterdam en Leiden; 
andere verschenen te Aalst of bleven in handschrift. Zijn dood belette de vol 

een in 1819 aangekondigde geschiedenis van `de voortgang en het-tooiing van 
verval der dichtkunst'. In 1816 zou hij de teruggave van een door de Fransen uit 
de St.-Maartenskerk weggenomen schilderij van Rubens bezingen (het gedicht 
werd door Blommaert, Nederduitsch Letterkundig, jaerboekje 1837, 127, verkeer 

aan Broeckaert toegeschreven) :-delijk 

't Ontroofde heyligdom, uyt tempels en paleyzen, 
Wordt aen den eygenaer rechtvaerdig toegestierd, 
En u, myn vaderstad! komt men ook toe te wysen 
Dees vrucht van Rubens hand, die weer uw outer siert. 


0 Heylge Rochus, dien wy geven eer en dank, 
Bewaer ons van de pest en van den snooden Frank! 

Dienberghe noemt van hem nog een niet nader omschreven Onderwyzing voor 
kinderen. 

De briefwisseling tussen de Bruggeling en de beide leden van de Aalsterse kamer 
getuigt niet alleen van hun vriendschap — Dienberghe bezorgt de twee Catharinisten 
in 1808 een bekroning in een wedstrijd van zijn Brugse kamer, — maar 
ook van de perikelen waarmee het Aalsterse `concours' gepaard ging. Het opzet 
was geweest de ingezonden werken te laten keuren door de Academie van Amsterdam, 
maar die stuurde ze na lange tijd — ongelezen! — terug, wat de niet


395 


bekroonde Robyn overigens de gelegenheid zou geven de inrichters te verwijten 
dat ze hun belofte niet hadden gehouden. De prijsuitreiking kon pas op 14 januari 
1810 plaatsvinden. Hoffmans hield bij die gelegenheid een berijmde aenspraek: 
hij zag de middeleeuwen herleven 

... wanneer m'op land-juweelen 

Apollos zoonen zag verciert met 't eer metael, 

Wanneer gansch nederland daer in om stryd wou deelen. 

En ieder roemde op zoo schoonen zege-prael. 

Wel kwamen er rampen 

... Maer noit wierd vlaendersch jeugd van haere harp berooft. 

Z'haelt adem, overal bloeid weêr die kwynend iever, 

Wyl ook onz'maetschappy des neêrlands dichters nood [uitnodigt] 

Te zingen Belgis kroost ... 

... weest drymael wellekom 

6 Barden onzer eeuw! gy hebt naer eysch gezongen 

Grootvaders oude deugd, den roem van Nederland ... 

De roem van Nederland: dat zijn `de Gallen', dat is 'Godefroi', `den vyfden Karel', 
`Lamoral en Horne', `der oud'ren vryheydsmin, hun dorst naer helden-daén'. En 
Hoffmans besloot met de bekende verzen: 

Uw konst bouwt 't vaderland, voor alle na-geslachten 

Een pronk-stuk, 't welk uw naem voor altyd zal doen agten, 

Zoo lang ons land en tael bestaen zal op der aerd. 

Broeckaert las op zijn beurt een 'discours' voor, waarvan het slot luidde: 'hooggeachte 
kunstbroeders, gy die [door uw deelneming] aen uw vaderland een 
gedenkzuyl hebt opgerecht waer van de afgeloopen eeuwen geen voorbeeld opleveren 
[...,] verdobbelt uwen yver voor de voortplanting der konsten, betragt 
boven al de ongeschondentheyd onzer moedertael te behouden en zyt zeker indien 
dikwils onze dichters op vaderlandsche voorwerpen zig beoeffenen dat de nyvere 
zeden onzer. voorouderen [... ] noyt zullen uytgeroeyd worden.' 
Zoals we al weten, werd De Borchgrave bekroond. Tweede was David de Simpel 
(Moorslede, 1778 - Staden, 1851) : 

Zy zien hem [: de Belg] fluks hun ' kroon van bukkende hoofden rukken, 
De klaauw zyns guide leeuws de zilv're Leliën plukken. 
(Dien leeuw die in de vaan op 't hoofd der krygers grunt, 
En schitterd toen de vraak in gloênde blikken glimt.) 


Hij zond zijn autobiografie met de lijst van al zijn bekroningen, vanaf 1802 tot 

1823, aan Prudens van Duyse, die ze publiceerde in het Nederduitsch Letterkundig 
Jaerboekje van 1852. Volgens eigen getuigenis is hij ook de auteur van achttien 
toneelstukken. In 1825 publiceert hij een Beredeneerde ontleding ... der dichtrede-
toneel-en uitgalmkunst en in 1827 zou hij zich met een Taalkundige tweespraak 
in de discussies over de spelling mengen. 
Naar de eis van de Franse overheid moesten `de Belgen' ook in het Frans bezongen 
worden. Het doet dan wel komisch aan in de officiële toespraak van J.B. 
Wallez te lezen: `Il n'y a plus de Belges. Nous sommes Francais...', en weldra zou 

er maar één taal meer bestaan: het Frans. De keuze van het thema voor de 

396 


wedstrijd en de teksten van Broeckaert, Hoffmans, De Borchgrave, Robyn en De 
Simpel worden er des te merkwaardiger door. 

De griffier van de Dendermondse Distelieren (bijgenaamd `de bloedzuipers' ! ), 
Jacob (van) Vergelo, is bekend als de auteur van drie blijspelen, alle drie daterend 
van 1735, Den Tydt, waarin Jupiter de tijd ter verantwoording roept omdat de 
mensen over hem klagen en dat eindigt met een vrijerij tussen een oude man en 
een jong meisje, De Kryghs-gesinde Dochter, door Worp een 'flauwe klucht' genoemd, 
en Den bekeerden Gierigaert, die zijn bekering te danken heeft aan zijn 
twee zonen die hem in verschillende vermommingen schrik aanjagen. 
Dendermonde telt nog twee andere kamers, die van de Rosiers en van de Leeuwerkenaars. 
Deze laatsten vertonen, ter ere van de beschermheiligen van hun 
stad en van hun kamer, in 1758 De wonderlyke bekeeringe van Atbine, dochter 
van Migranimus, Koning van Engeland, verkrijgende door het heylig doopsel den 
naem van Christiana, en in 1762 De martelie van den heiligen bisschop Hilduardus, 
apostel van het Nederland, ... ofte het verloste Dendermonde uyt den ver 

afgrond van het heydendom. Dat ze van dezelfde hand zijn, is niet-doemelyken 
zo zeker. Wel zijn ze allebei, in de typische rederijkerstrant, uitbeeldingen van 
berijmde, met legendarische elementen doorweven heiligenverhalen, zonder diepgang 
of innerlijke structuur en met 'vertogen' en balletten, offeranden aan Jupiter 
en Pan incluis, als haast enige actiemomenten. Maar het tweede stuk, dat ook 
korter is, is speelser en vlotter van taal, met even een psychologisch trekje, als 
een kind bij de marteling van Hilduardus aan zijn moeder vraagt: 

Had hij dan stout geweest, dat hij een roe moest krijgen? 

en met een komisch intermezzo, op het oude thema van de verhouding tussen 

de `heren' en het volk, waarin een boer zich bereid verklaart aan de soldaten te 

zeggen waar hij de heilige heeft ontmoet, op voorwaarde dat zij `den meyer' 

willen straffen: 

Ik kom van Aelst, mijn heer, en sou naer Dendermond gaen, 
Ik moet noodsaeckelijck mijn eijers gaen verkoopen, 
Want onsen meijer die soud' mij wel 't vel afstroopen. 
Lest vongh hij nog mijn kalf, en soo gij weet, mijn heeren, 
Bij treck en boerensweet daer leven sulcke heeren. 


Een dergelijk toneeltje breekt overigens ook de stroeve gang van spel en verzen 
in het eerste stuk. Om Christiana te belagen, verkleedt een duivel zijn collega in 
een kluizenaar: 

'k Heb lest een eremijt sijn kap op d'haeg doen hangen; 
Naer dat ick hem vijf maend daer toe gekwollen had, 
Verliet hij kluijs en kap en koos het minnegat ... 

waarop de andere riposteert: 

Ick ben curieus mij te sien in dese kleeren; 

Het sal met mij nu gaen gelijck het spreekwoord seyt: 
Als den duijvel out is dan wort hij eremijt. 

In hun volkse taal en wijsheid (elders zegt een bedelaar argwanend tot zijn gezel: 
Gelijck den duyvel is vertrout hij sijnen maet) laten zulke zeldzame fragmentjes 

397 


vermoeden op welk terrein de werkelijke kracht van deze, — en waarschijnlijk 
van heel wat rederijkerskunst verscholen lag, en wat ze, ook nog in deze eeuw, 
aan boeiends had kunnen opbrengen, indien ze zich niet zo hopeloos had laten 
vastroesten in een starre, ongeïnspireerde stijl en vormgeving. 
Van Elizabeth van den Hove (Baarland (Zeeland), 1666 - Denderm., 1751), die in 
1736, na de dood van haar man, apotheker in Goes, bij een van haar kinderen in 
Dendermonde kwam inwonen, bleef een hs., Invallende gedachten, bewaard met 
94 dichtstukken van religieuze en moraliserende aard. In een Aenspraeke tot den 
leser bekent ze nederig dat haar poëzie maar van 'een cleyn vrouw verstand' gemaakt 
is, `eenvoudig werk, dat ieder kan verstaen': 

Ick hael geen heydens volck noch philosophen aen, 
Daer de poëten meest haer dichten mee op-proncken 
En doen door Venus vier de jonge herten voncken. 
Ick soeck maer door Godts geest een ieder raet te geven, 
En hoe een mensch bestaet en hoe hij dient te leven. 
Ick heb gecomponeert voor droeve en blijde lien, 
Dat kunt gij in mijn boeck en in mijn dichten sien. 


Te Zele, in de buurt van Dendermonde, werkt de wever-stoeldraaier.-schoolmeester-
poëet-regisseur Pieter Gossey (1739-1810): hij is de auteur van een zeventig 

blij-en treurspelen, waaronder een stuk over de Martelaers Berardus en Ge--tal 
zellen en een Leven en dood van den H. Wenceslaus, dat in 1777 te Dendermonde 
gedrukt werd en in datzelfde jaar te Eine, in 1780 te Baasrode en in 1801 
te Zele opvoeringen kende. Jan Baptist Hendrix, schoolmeester te Zele tussen 
1710 en 1725, schrijft De verdrukte Godvruchtigheyd afgebeeld in ... de heylige 
Godelieve, dat te Gent zonder datum van uitgave verschijnt en in 1722 te Zele, 
in 1732 te Ronse, en allicht te Buisscheure (Fr.-V1.) in 1773 vertoond wordt. 
Het rijksarchief te Gent bewaart de tekst van het al genoemde O.-L.-Vrouwspel 
van Frans Willem Moreel (1704-1775) van Lebbeke, De seer wonderlycke ende 
Miraculeuse opbouwinge der wyt-vermaerde Kercke van Lebbeke; het handschrift 
bevat ook twee korte kluchten van zijn hand. 

Johannes Laurens Krafft (1694-1768), van Duitse afkomst, te Brussel geboren, 
vestigt zich, na een langdurig verblijf in Holland en een reis door Frankrijk, waar 
hij Frans leert, in zijn geboortestad als graveerder. Hij brengt de in onbruik geraakte 
houtsnedekunst weer tot leven en legt zich later vooral op de kopersnede 
toe en op het etsen, naar de trant van Rembrandt. Zijn rijke verzameling prenten 
vindt men beschreven in een veilingcatalogus van 1799, zijn eigen houtsneden 
berusten in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel in een 'Versaemeling van alle 
de houte plaeten gesneden door J.L. Krafft, van Brussel, begint in 't jaer 1717, 
ende eyndigt 1750'. 
Invloed van zijn verblijf in Frankrijk (en van Racines Iphigénie?) bepaalde misschien 
het zeer classicistische karakter van zijn door hem zelf geillustreerde 
Iphigenie ofte Orestes en Pilades, bly-eyndigh treurspel (Brussel, 1722). Op het 
titelblad noemt hij zich 'Tael-Meester'. In 1727 verschijnt van hem Den Spiegel 
der Vrouwen, verbeeldt in de manmoedige Ildegerte, koninginne van Norwegen, 
dat te Aalst gespeeld wordt in 1749, te Schorisse in 1752, te Etikhove in 1756, te 
Brussel in 1766, te Akkergem (Gent) in 1770, en dertig maal te Nieuwkerken-
Waas in 1773. La Passion de Notre Seigneur Jesus-Christ, tragedie sainte en Het 
Lyden van onsen heere Jesus Christus zijn ongedateerd, maar dragen een goed


398 


keuring van het jaar 1736. De Franse uitgave vermeldt dat het werk opgevoerd 
werd op 8 april 1727 in aanwezigheid van de landvoogdes Maria-Elisabeth. 

K. Piot stelt zich in de Biographie Nationale (X, 1888-1889) echter de vraag of 
de op de titelpagina's genoemde J.L. Krafft wellicht geen naamgenoot is, te Brussel 
gestorven op 11 augustus 1751. 
In het Frans publiceert Krafft in 1734 zijn weer door hem zelf geillustreerde 
Tresor de Fables, in 1739 gevolgd door een Nederlandse uitgave in drie delen, 
Den Schat der Fabelen, gekozen uyt de voornaemste Verdigt-schryvers. In tegen 
Franse origineel heeft hij de tekst van de fabels berijmd, om te-stelling met het 
bewijzen — zo zegt hij in zijn 'voorreden' — dat de 'Lacedemonsche aengenaemigheden' 
van de verskunst `geene vyanden van onse Nederlandsche tale en zyn, de 
welke door haere menigvuldige uytdrukkende woorden zoo bequaem schynt, om 
de welsprekentheyd ten toon te stellen als'er eene sprake in de wereldt is'. Hij 
vergelijkt onze taal met die van `de franschen; welke leste in deze tegenwoordige 
eeuwe hunne tale zoo zeer op helderen, dat wy de onse, de welke dog veel ouder, 
managtiger ende veel door-dringender is, vergeten, verbasteren ende uyt-roven', 
en prijst het `nederduytsch... welker rykheyd van wel-luydende woorden onbepaelt 
is.' Het proza van de inleiding en van de 'Zedelyke Overdenkingen' bij de 
fabelen is opvallend vloeiend en correct, de berijmde fabels hebben iets van het 
frisse en natuurlijke dat veertig jaar later de kindergedichten van Van Alphen tot 
een openbaring zal maken: 

Het viel eens voor op eenen keer 
Dat deze Kinders jong en teer 
Te zamen gingen praten; 
Zoo vonden zy een spieghel-glas 
Dat daer door hunne moeder was 

Vergeten of gelaten. 

Er zitten honderden aardige verzen in Van den Basiliscus ende het Kwezelken, 
Van den Adeler, Van de bevreesde Haesen: 

Daer waren eens by een vergaert 
Veel Haesen, die zeer wel gepaert 
Zig door malkander drongen, 
En zig verlustigden in 't groen, 
Gelyk de Haesen altyd doen 
Met duyzent kromme sprongen. 


Het laatste werk van Krafft zou dan toch weer in het Frans het licht zien. Het is 
een groots opgevatte, uit vele publikaties gecompileerde folio-uitgave, met door 
hem zelf gegraveerde portretten geillustreerd: Histoire generale de l'auguste maison 
d'Autriche (3 delen, 1744-45). Aan het slot van het eerste deel vermeldt hij 
dat hij aan deze uitgave verscheidene jaren gearbeid heeft `pour laisser à la pos 

mis au jour dans une langue-terité plusieurs évenemens qui n'ont jamais été 
laquelle est si fortement récherchée dans le siecle ou nous sommes'. Deze laatste 
zinsnede verklaart meteen waarom Krafft, ondanks zijn lof voor het Nederlands 
en zijn gebrekkige kennis van het Frans (in zijn Tresor schrijft hij: `On ne trouvera 
pas ici 1'éloquence, ni la délicatesse de la langue Françoise. .. On connoitra 
ici le caractère & le stile Flamand dans une sincère simplicité'), toch telkens 
weer naar die taal greep. 

399 


De produktiefste rederijker van de 18de eeuw is ongetwijfeld de Brusselaar Jan 
Frans Cammaert (1699-1780)28 geweest. M. Sabbe noemt hem 'Ie pourvoyeur 
attitré du repertoire flamand à Bruxelles'. Een van zijn lofdichters, Q.M. van 
Langendonck, zingt hem toe: 

G'hebt nu sevenmael-tien en meêr, soo treur'ge Spelen 
Als blyde ons gebaert en in het licht gestelt... 

Dat was in 1748. Maar nog twintig jaar later verschenen stukken van hem, zodat 
zijn hele oeuvre wel rond de honderd werken heeft omvat (een in het .handschriftenkabinet 
in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel berustend manuscript, het 
'hs. Goyers', met de lijst van zijn werken bevat er. 82 genummerde en zeven ongenummerde) 
. Een dertigtal ervan zijn bewaard, vooral dank zij het feit dat hijzelf 
in twee volumes, onder de titel De wercken, bly-ende treurspelen, van J.F. Cammaert, 
de stukken heeft uitgegeven die bij de drukkers onverkocht waren gebleven. 
Eén van zijn spelen, Esther, werd door de Brusselse Leliebloem in 1736 voor 
de landvoogdes opgevoerd. 
Tot zijn vroegste werk behoren de niet bewaarde Cruys-vaert, ofte Christelycke' 
eertriumph van Gode f roid Bouillon, Roomsche ongestaedigheyt naer de doodt van 
Tarquinius Priscus (1730), Griseldis ofte beproefde standtvastigheyt (1734), een 
oud thema dat ook in het schooldrama meermaals opduikt, Den Spelder (1734), 
Den ingebeelden siecken (1734). Van De Advokaet Patelyn (1735) vermeldt Kalff 
een druk van 1754. 
De geschiedenis inspireert hem in Ines de Castro, Maximinianus, Gustavus kroon 

Zweden, Dionisius tiran van Syracuse, in . Clovis eersten christen koninck-prins van 
van Vranckryck, door godtvrugtigheyt... van Clotildis... gedopt (1739) (dat wellicht 
als De bekeering van Clodoveus te Schorisse in 1759, te Anzegem in 1761, 
te Etikhove in 1770 en te Everbeek in 1778 en als Clotildis of 't heyden Vrankryk 
wonderlyk christen geworden in 1782 te Oostakker wordt opgevoerd). Zijn Hendrikus 
den tweeden, gebynaemt den grootmoedighen wordt te Brussel gespeeld 
in 1732 en in 1768, Flavius Constantinus in 1734, De gestrafte min-lust van 
Maria van Aragon (1750) beleeft opvoeringen te Brussel in 1771, te Denderbelle 
in 1788, te Baasrode in 1804, Constantinus, rooms-keyser, de onnooselheyt van 
synen sone, Crispus, ende de boosheyt van syne vrouwe Fausta, straffende (1750) 
wordt in 1777 te Zarlardinge en in 1788 te Deerlijk vertoond en kent te Nukerke 
in 1800 twaalf opvoeringen (een Spel van Constantinus wordt te Aalst in 1762 
opgevoerd) . 
Bijbelse drama's zijn Goddeloose Maeltyt, Straf ende ondergangh van Balthassar, 
uitgegeven te Brussel in 1749 en er gespeeld in 1738, 1749, en 1762, te Hekelgem 
in 1784, David zegenpraelende op Goliath, dat te Gent wordt gedrukt en 
gespeeld in 1746, in 1747 door de Leliebloem wordt opgevoerd, een Brusselse 
herdruk kent in 1751 en te Zomergem in 1773 voor een wedstrijd het op te 
voeren stuk is, Bloedige nederlaeg ende dood van Saul (naar het Frans van P. du 
Ryer?), dat door de Leliebloem in 1746 wordt gespeeld en in 1751 in druk ver 

Salomon of goddelyck orakel, dat door hetzelfde gezelschap in 1762-schijnt, en 
wordt vertoond. Aan Racine zijn ontleend Joas, sevenjarig Koning van Juda, van 
de moord bevryd door Josaba, in 1748 verschenen en in hetzelfde jaar door de 
Leliebloem te Brussel en door de rederijkers van Asse te Liedekerke opgevoerd, 
en Esther ofte opgang van Mardocheus, bewaard in een druk van 1749 (met o.a. 
een lofdicht van Krafft). 

400 


De Franse toneelliteratuur is voor Cammaert overigens een rijke inspiratiebron: 
aan Voltaire dankt hij Mahnmet... ofte moord-baerende liefde, uytgevrocht in 
Irena (het hs. Goyers vermeldt 1741 als datum, wat een vergissing moet zijn, 
aangezien het stuk van Voltaire pas van 1742 dateert — Cammaerts versie verscheen 
in 1748) en Semiramis (1760 volgens het zoëven vermelde hs.), aan Pierre 
Corneilles Horace ontleent hij in 1751 Den Rooms-moedigen Horatius, verwinnaer 
der Albaner, aan Le Comte d'Essex van Thomas Corneille Doodbarende 
standvastigheydt van den graeve van Essex onder Elisabeth koninginne van Engeland 
(1750). Le festin de Pierre van deze laatste — zelf geïnspireerd op Molières 
Don Juan — zet hij op rijm als De goddeloose Maeltydt, straf ende ondergangh 
van Don Juan (1738); bij latere opvoeringen keert het weer als Don Pedros maeltydt, 
tenzij het hier gaat om een ook naar een Frans model geschreven maeltyt 
van don Pederoos geest (1699) van de Antwerpenaar Adriaan Peys. Den Heere 
Pourceaugnac (1754) gaat natuurlijk terug op Molière. Belphegor ofte Ondersoecker 
van het Leven der Vrouwen (1754) heet 'getrocken uyt den Italiaenschen 
Theater', maar Worp geeft als bron Belphegor van Legrand. 
Zijn meest gespeelde stuk is het dikwijls herdrukte (en o.a. ook door Neyts en 
Fournier bewerkte) Ninette in 't hof geweest — eerste druk: 1757 — naar Favart. 
De tweede druk van 1761 bevat een aantal hem opgedragen huldegedichten, o.m. 
van de reeds genoemde Van Langendonck: 

Wat niet al Spelen, uyt de Fransche Rym-rivieren, 
Siet men nu door uw' pen 't heel Nederland doorswieren. 


De dialogen zijn 'gemaakt' en onwaarschijnlijk, evenals overigens die van zijn 
origineel, maar daar komt dan nog de onhandigheid van zijn eigen taal bij. De 
liedjes zijn zeer gebrekkig. Want het is een zangspel, waarin ook gedanst wordt. 
In datzelfde `lichte genre' schrijft Cammaert De dry verliefde nichten, naar Dan-
court, te Brussel gespeeld in 1757 en 1764, Den tooveraer, gespeeld in 1774, naar 
Poinsinet, en Den Kuyper, gespeeld in 1768, naar Audinot en Gossec. We weten 
dat ook Neyts een zangspel van die naam op zijn programma had, dat er een 
werd gespeeld te Gent in 1796, 1802, 1813 en .dat De verliefde kuyper werd opgevoerd 
te Ooigem in 1791 en te Evergem van 1808 tot 1816. De onrust door den 
ryckdom bewerkt hij naar L'Embarras des richesses van Soulas d'Allainval, Den 
houtkliever of de dry wenschen (1770) naar Guichard en Castet, De twee jaegers 
en de melkverkoopster (1764) en Den Lands-soldaet (1770) allebei naar Anseaume 
— het eerste gespeeld te Brussel in 1769, in 1772 en nog in 1814 (en 
ook door Neyts voor zijn gezelschap bewerkt), het andere opgevoerd te Brussel 
in 1774 en te Baasrode in 1780. Van hem zijn verder nog de blijspelen Den 
Hoogmoedigen (1757), De waersegger van het dorp (1758 — ook op het repertoire 
van Neyts) naar Le devin du village van J.J. Rousseau, Den valschen Astrologant

-

(1763 — er bestaat een gewaande Astrologist van de Noordnederlander P.A. de 
Huybert, in 1715 in een tweede druk verschenen), De koning en de pachter 
(1764) naar Sedaine, en De twee gierigaerds (1772, `uyt het Fransch'). 
Cammaerts taal is doorgaans stroef; zijn personages spreken in een moeilijk te 
volgen, verheven toonaard: 

Prins, Norfolks hertog heeft my nu verscheyden maelen 
Ontboden: syne borst doorgloeden nieuwe straelen 
Van liefde, 't sy uyt trouw' oft sugt der kroon ontstaen. 
Den Graef, Mouray, kan (nu wy 't saem hier spreken) aen — 


401 


Ligt — hooren ons besluyt: by moet om staetsche reden, 
En saeken van de kroon deês Hofsael binne-treden. 

Zo klinkt het in Bloedige martel-kroon ofte Maria Stuart, gebyld door Kroonsugt 
van Elisabeth koninginne van Engeland (Gent, z.j.). Hij moet zijn taal geweld 
aandoen om zijn alexandrijnen te vullen en te laten rijmen. 

Hoe meêr ik hem met jonst en min quam aen te randen 
Hoe meêr ik hem nu volg en achterspoor met haet 

zegt Elisabeth, en de hertog van Norfolk: 

'k Ontsluyt u, Graeve, aen myn g'heyme boesembane. 
Siet, dese borst, vermoeyt een' vrouw' te onderdaene... 

Het treurspel zelf komt neer op een verheerlijking van het katholicisme tegenover 
het protestantisme, maar wat zal het publiek begrepen hebben van het conflict 
tussen de twee vorstinnen en al de intriges daarrond, met verraad en moord? 
Om dat publiek te boeien is er dan ook een lied en een ballet in de aanvang en 
na ieder bedrijf. Het stuk (later genoemd Mary Stuart ... bloeddorstigen hoogmoed 
van de vraeksuchtige rebellerende calvynisten) wordt te Anzegem. gespeeld 
in 1769, te Roeselare en te Tielt in 1772, te St.-Gillis-Dendermonde negentien 
maal in 1797, te Evergem van 1808 tot 1816. Waar Cammaert de stof haalde 
voor zijn Maria Stuart is niet duidelijk: alleszins niet bij Vondel. Bij Worp vinden 
we een Noyt-gehoorde vreedheyt van de allerquaedste onder alle de vrauwen 
Elisabeth ... tegen haere nichte Stuarta van een onbekend 18de-eeuws Zuidnederlands 
auteur vermeld (waarvan overigens nagegaan zou moeten kunnen worden 
of het voor of na Cammaerts stuk geschreven werd) en een Ongheb-lanckette 
Maria Stuart (1652), tegen Vondels drama gericht, van S.T. van der. Lust, — maar 
allicht moeten we op speurtocht gaan in de Franse literatuur of bij het school-
drama (de Ieperse drukker Th. Walwein publiceert een ongedateerde Elisabeth 
tegen Stuarta van een Iepers jezuiet). 
Waar Vondel alleszins mee te maken heeft (Cammaerts lofdichters wisten niet 
hoezeer ze gelijk hadden als ze hem 'een tweeden Vondel' noemden!), is met zijn 

Adam ende Eva uyt het lust-paradys gejaegt in ballingschap, aller-treurspelen-
treurspel, verrykt, met verscheyde verssen van den vermaerden J. van Von-
del, Getrocken uyt de H. Schriftuere

tuere ende voorts in-rym-gestelt (1746), dat te 
Brussel werd gespeeld in 1756 en 1784, te Wachtebeke zestien maal in 1766, te 
Oosterzele twaalf maal in 1796. Met zijn `verscheyde verssen' is hij wel buiten 

geweest voor zichzelf. In werkelijkheid betrapt men Cammaert-gewoon mild 
voortdurend, vanaf de inhoudsopgave tot aan het laatste toneel, op hele brok 

uit Vondels Adam in ballingschap, al heeft hij zijn tekst wel `vervlaamst'.-stukken 
Hij vervangt de namen van Asmodee en Belial door — de in het Zuidnederlandse 
toneel beter. bekende — Beelzebud en Astaroth en de aartsengel Uriél door de 
figuur van God, last een 'voor-spel' in met de schepping van de wereld, ook balletten 
van engelen en het 'Vreugde-bedryf van verscheyde Gedierten', maar daarmee 
is dan zijn persoonlijke inbreng haast volledig omschreven. 
Als men zich mag richten naar de titel, zou een tweede, niet bewaard stuk van 
hem uit 1744, Samson, ofte heylige vraecke, door de Leliebloem opgevoerd in 
1763, eveneens op een gelijknamig treurspel van Vondel kunnen teruggaan. 
Een bundel gelegenheidspoëzie, die op het stadsarchief te Brussel berust, bevat, 
naast gedichten op jubilerende kamers, op gebeurtenissen uit de Brabantse en 

402 


Brusselse geschiedenis (op het beroemde 'Manneke' ook!), een kwatrijn op de 
200ste verjaardag van Vondels geboorte en een grafschrift op de `Phenix der 
Poëten': 

Wilt met verwondering dees grafplaets nadertreden 
Eert d'ouden man, eert den poëet, die overmant 
Al de Poëten heeft door jaeren en verstand. 

Cammaert is ten slotte de auteur van een vertaling in 18000 verzen van de satires 
van Boileau, De twaelf Schimpdichten van Boileau-Despréaux (1760, volgens het 
hs. Goyers), van een Lof-schaterende krygs-bazuyn ofte rym-weergalmende echo 
op alle edelmoedige daeden van Alexander den Grooten ... door Quintus Curtius 
ende naer hem a f -gemaelt ende in rym gesielt, te Brussel in 1745 op 427 p. verschenen, 
en van De dichtkonst van den heere Nicolaes Boileau Despreaux, gedrukt 
in 1754, met overvloedige 'aenmerkingen' die van een zekere eruditie getuigen en 

o.a. naar de Latijnse bronnen verwijzen. Hij beweert met Boileau persoonlijk 
contact gehad te hebben, althans hij schrijft: `Den Hr. Despreaux heeft my ver 
dat by hier niet gedenckt [sic] heeft op ...', wat maar moeilijk aanvaard-sekert, 
kan worden, aangezien Boileau in 1711 overleed. De vertaling zelf is stroef, soms 
ook fout. 
In 1739 verschijnt van de Brusselse 'rymkonstenaer' Francis de la Fontaine (?-?) 
het eerste en enige deel van zijn Bly-en treurspelen: het bevat de drie tragedies 
Het veranderlyk geval in Garibaldus en Dagoobert, Theseus en Annisius, en de 
blijspelen De verliefde ende laggende Democritus en Den Speelder. Hij vertaalt 
Alzire (D'Amerikanen oft Alzire, 1739) — allicht de versie die door Gedeons 
Vlies te Brussel in 1739 voor de landvoogdes wordt gespeeld — en schrijft De 
Rasernye van Hercules, dat in 1753 te Brussel wordt opgevoerd en waarschijnlijk, 
misschien via het Frans om, teruggaat op Seneca's Hercules furens. Van hem 
zijn tevens uit het Frans vertaalde en te Amsterdam in 1708 uitgegeven Vertel 

nieuwigheden, en men schrijft hem De Bolletoeter of 't leven der-lingen en 
Dienstmeiden, onder pseudoniem Kees Jenoensz., toe. Hij ook moet een ver 

gemaakt hebben van Boileaus Art Poétique, want Van Daele oefent er in-taling 
zijn Tyd-verdryf kritiek op uit. In zijn Verhandeling over de redenvoering 
dienstig voor Predikanten, Redenaers, Tooneelspeelders en Geselschappen (88 p., 

1751) noemt hij zich de auteur van gelegenheidsgedichten en van `het Treurspel 
van Zaira'. Dat die Verhandeling een postume uitgave zou zijn, is een verkeerde 
opvatting,die steunt op de bij Frederiks-Van den Branden en in de Biogr. Nat. 

(VII) voorkomende sterfdatum 1739. Teksten in het werkje wijzen er duidelijk 
op dat De la Fontaine rond 1750 nog in leven was en de Lof-schaterende krygsbazuyn 
van Cammaert bevat van hem een lofdicht. 
Elders wezen we erop hoe de auteur, in het spoor van Riccoboni, kritiek 
levert op zijn toneelspelende tijdgenoten en een nieuwe speelwijze aanprijst. In 
de loop van zijn Verhandeling blijkt een voortdurende bekommernis om het 

verval van de rederijkerskunst, en over het algemeen om het verval van beschaving 
bij zijn landgenoten. Over de schrijvers luidt het haast spottend dat ze de 
`Redenvoering', de welsprekendheid, nodig hebben 'om hun Mengelmoesen en 
geraepte Vaerssen van groote Mannen, die sy verminken aen hun Vrienden voor 
te draegen en op te lezen'. Veel gedichten ter gelegenheid van een inkleding of 
Eerste Mis geschreven, worden 'gemaekt van sommige, die zig laeten voorstaen 
dat een Vaers als het maer ses Voeten en een half heeft, net op de Vingers getelt, 

403 


volmaekt is...'. Die produkten lezen ze dan voor `aen Luyden die zoo bot zyn 
als sy, en wiên het genoeg is dat het Rymt, oft is het een tyd geschiedenis, dat 
den Boek met Beeldekens bezaeyt is'. Over de toehoorders in de schouwburgen is 
De la Fontaine niet enthousiaster! Te Brussel in het `Groot Tooneel' (het `Grand 
Théatre') `is wynige Stilswygentheyd: men schinkter en drinkter, men kraekter 
Noten, en men hoort'er een onaengenaem geraes, vermengt met het fluyten der 
Jongers op de Vingers, &c.'. Een Franse danseres hoorde eens dat gefluit en 
gejouw en zei: 'Myn God ik heb niet wel gedanst, want ik word gefluyt.' Daarop 
volgt zijn conclusie, bondig en overduidelijk: `zoo laeten wy ons beestigheyd aen 
d'andere Volkeren zien.' 
Ongeveer de helft van zijn werkje besteedt De la Fontaine aan de 'Beknoopte 
Beschryving der Tooneelen van Europa'. Mag men , het hem als een verdienste 
aanrekenen daarmee de eerste (beknopte) geschiedenis van het Europese toneel 
te hebben geschreven in Zuid-Nederland, dan verliest die verdienste nochtans aan 
betekenis omwille van het feit dat wat hij achtereenvolgens over het Italiaanse, 
Spaanse, Franse, Engelse, Duitse en voor het grootste gedeelte ook Hollandse 
toneel weet te vertellen, vrij getrouw ontleend is aan zijn Italiaanse bron (ook 
ontleningen aan de biografie van Molière door de Grimarest kunnen, volgens J.F. 
Vanderheyden, worden nagewezen). Zelfs de mening dat het Zuidnederlandse 
theater bij het Hollandse toneel gerekend moet worden en dat `de schryvers in 
Brabant en Vlaenderen ... de Taele der Hollanders' gebruiken, kon hij bij Riccoboni 
verwoord vinden, maar De la Fontaines vertaling krijgt toch een eigen kleur, 
zodat zijn persoonlijke Grootnederlandse overtuiging duidelijk doorklinkt. Waar 
hij beter op de hoogte is van de feiten, vult hij de Italiaanse versie aan: hij noemt 
enkele rederijkerskamers meer, weidt uit over de schouwburgen van Antwerpen 
en Brussel, illustreert soms met voorbeelden uit eigen ervaring. 
Een zelfstandige taal spreekt de Brusselse rederijker, telkens wanneer hij als 
hekelaar optreedt: aldus waar hij de al te brutale kluchtspelen afkeurt, aldus ook 
in de reeds geciteerde uitspraak over de houding van het Brusselse schouwburg 

gebrek aan opvoeding bij zijn medemensen maakt hem iedere keer-publiek. Het 
weer zo korzelig, dat hij erdoor buiten zijn onderwerp wordt meegesleurd en 
andere tekortkomingen gaat aanklagen: men moest degenen die zich niet behoorlijk 
kunnen gedragen in de schouwburg, `twee Maenden in een kot ... te Water 
en te Brood' opsluiten en dezelfde straf verdient `het uytkloppen van den Vasten 
met hamers op de Deuren en Vensters der Huysen, als oft den Vasten niet eyndigen 
zou, ten zy dat men eerelyke Luyden beschadigt'! Nog de allerlaatste zin 
van zijn werkje gebruikt De la Fontaine om zijn lezers de les te lezen. Ofschoon 
het Nederlands toneel, `daer ik het Vlaemsch en Brabands onder begrype, als nog 
gezeyt is', dagelijks beschaafder wordt, toch zouden de toeschouwers wat meer 
moeten nadenken; dan zouden ze beter overleggen wat ze zeggen in gezelschap 
en 'niet als onbezonnen een ander in de gespreeken vaeren, maer wachten tot dat 
een Perzoon die uytgesproken heeft'. 
Blijven voor Brussel nog te vermelden: van Jan Filip van Vaernewyck, lid van De 
Wyngaerd, een onuitgegeven treurspel Bartholdus, Grae f van Grimbergen, in 
1701 door zijn kamer opgevoerd, van Michiel Spinnael, eveneens van De Wyngaerd, 
De gouverneur van Zeeland, in 1737 opgevoerd, waarbij de auteur de rol 
van `het vrouwken van Vlissingen' speelde, van P. Evenepoel een kluchtspel op 
den sin 'Een vrouw die dertel is, en soeckt haer man te plaegen ...', vertoond in 
1762, verder een Meesterschap der vrouwen oft t'ongeregelt houwelyck waarvan 

404 


 we de auteur niet kennen, maar dat gespeeld werd in 1777, 1800, 1815, en een 
eveneens anonieme klucht Het verward huishouden, die in 1782 werd vertoond. 
Lieven Verkruyssen is volgens Witsen Geysbeek de auteur. van 'eenige devote 
tooneelstukken'; van vier vermeldt hij `de stichtelijk-curieuse titels': Onverwinnelycke 
Stantvastigheyt ende Yver ... ende martelie van den H. Martelaer Laurentius 
ende van ... Sixtus 11 (Brussel, 1740), Christelycken Stryd van den ... Martelaer 
Sebastiaen (1743), Den Bekeerden Heydenschen Veldheer Gallicanus en 
Wonderlycke bekeeringhe ende ... martelie van ... Adrianus (1743). 

Van de in Aalst geboren Felix Maarten Piens, nog een rederijker van de Wyngaerd-
kamer, over wie Witsen Geysbeek zich lovend uitlaat, zien te Brussel vier 
moraliserende dichtwerken het licht. Zijn Ophaaling der pligt, elk in syn ampts 
bediening, gemaakt en in rym gestelt door een suygeling van Pegasus Fonteyn 
(1774), dat hijzelf zijn eerste werk noemt en waarin hij Cats citeert, is gericht 
tot de vorsten, de rechters, de advocaten, de notarissen en de krijgslui; de beschouwing 
over ieder van deze ambten eindigt met een gebed: 

o Schepper van 't heelal, die als met open armen 
Den sondaar trekt tot u, wilt myne ziel erbarmen; 
Misschien heb ik gedwaalt, en van u afgeryst 
Hoe wel uw eeuwig Licht de rechte paaden wyst... 
In 1775 volgen Invallende gedagten op den handel ende wandel, die den sterveling 
konnen voorvallen, ende daarin vallende, ofte mede besmet wezende, sy hem 
zouden mogen dienen om die herts-tochten te versaaken (in 4000 alexandrijnen) 
en Het treurig aanwys van menig ongelyk houwelyk in dese droeve eeuw, hier 
afgeschetst om ieder aan te toonen de pligt en syn verbond in dit heylig Sacrament, 
dat niet kwaad klinkt, maarr waarin hij Cats zozeer navolgt dat hij hele 
verzen van hem overneemt. Is de invloed van het Noordnederlandse voorbeeld de 
verklaring voor de gedeeltelijk 'Hollandse' spelling van zijn werken? Hij wijkt 
daarvan af in zijn laatste dichtstuk D'Aenschouwing van myn pen, die heeft my 
aengeport aen menig misverstand of onberrede Bryn, te toonen den sterveling 
syn ongelyk, die een onwettig kind derft bastaert laeken (approbatio van 1777), 
een zo warme verdediging van het onechte kind dat ze 'zou haast doen onder 

dat hij zelf 't ongeluk had tot die soort van toen nog verstootene leden-stellen 
der samenleving te behooren' (De Potter-Broeckaert).2° Frederiks-Van den Bran-
den noemen van hem nog een Lofdicht ter eeren van den H. Marcoen, wiens 
Reliquien rusten tot Brussel in de kerke van de Savel (Brussel, 1774). 
Michaël F. Vermeren is de auteur van twee eveneens moraliserende dichtstukken, 

Den Theater des Bedroghs ofte de listige onstantvastigheyt des Werelts ... aengewesen 
door verscheyde Historien, Geschiedenissen, jaer-Schryvende Sinne-beetden 
(1743) en De listige onstantvastigheyt des Weirelts ... door schoone historien 
ende geschiedenissen Als mede door eene menichte van nieuwe Rym-Dichten 
... (1745), en van De Erlevende Belgica onder Hunne ... Majesteyt Maria Theresia 
ende Franciscus Den I (1749), een beschrijving van de Oostenrijkse Successie 

(1741-1748). Anoniem, maar blijkens de `approbatio' van Vermeren, ver--oorlog 
scheen te Rijsel in 1750 Les Lions de Pais-Bas au regards des guerres... De Nederlandsche 
Leeuwen aen-raeckende de oorlogen, een tweetalig lofdicht op de 
Nederlanden, Franse en Nederlandse verzen in twee kolommen naast elkaar! Het 
is alles hulpeloos gerijmel. 
Van Antoon Flas (Brussel, ca. 1650 ? - ?) verschijnen te Brussel bij Zach-Bettens 

405 


met een `approbatio' van 1717 vier toneelstukken: Den Broederlycken Haet teghen 
den Onnooselen Joseph uyt-ghevrocht, Gheluckighen Op-gangh, Voorspoedighen 
Voort-gangh ende Rampsalighen Onder-gangh van ... Holofernes, De Verduldighe 
Armoede gheloont In den ... Schoot van den H. Vader Abraham (de parabel van 
Lazarus en de rijke vrek), te St.-Martens-Lennik opgevoerd in 1761 — misschien 
is het ook hetzelfde stuk dat te Ochtezele (Fr.-Vl.) in 1772 wordt gespeeld —, en 

Nydighe ende Bloedighe vervolginghe van ... Keyser Decius ende des Geylen 
Quintinianus ... Als oock de ... Standvastigheyt van de ... H. Maghet Agatha. 

Zijn jozef-drama blijkt als inspiratiebronnen de Bijbel te hebben gehad — misschien 
langs het schooldrama om? —, Cats' Self-stryt (1620, een dialoog tussen 
Jozef en Zephyra) en in mindere mate, wat de karaktertekening van een paar 
figuren en de structuur betreft, Vondel. Zijn Holofernes, een door nevenhandelingen 
overwoekerde versie van het Judith-thema in een pompeuze enscenering, 
met als gruwelelement de onthoofdingsscène waarbij Judith het bloedende hoofd 
van de gedode veldheer in de hand houdt, wordt te Berchem (O.-Vl.) in 1752, te 
Ronse in 1756, te Wervik in 1761 en te Everbeke in 1796 gespeeld. In 1761 
wordt te Tielt en te Zele een Onderganck van den Assirierschen veltheer Holof 
ernes, overwonnen door de vroomdadige heldinne de Heylige Judith vertoond. 
Te Brussel leeft tot 1805 de uitgever, bibliofiel en bibliograaf Joz. Ermens (geb. 
1736), die historisch werk nalaat, meestal in het Frans, maar die ook het Kluchtig 
en belachelyk verhael van alle het gene men roept ... op de straeten van Brussel 

herdrukt. Van Hulthem koopt veel van hem over. En er is ten slotte nog de uitgever 
van prenten josse-Ange Rombaut (1745-1807), die in 1777 Het verheerlykt 
of opgehelderd Brussel publiceert en de auteur is van een reeds genoemd toneelstuk, 
De doorlugtigen Keyzer Joze f us den IIe, en van een uit het Frans vertaalde 
klucht De Boer op den Troon, die in 1783, 1784, 1788 en 1793 te Brussel werd 
gespeeld. 

Barbara Ogier, de dochter van Willem, overlijdt te Antwerpen in 1720 na een 
welgevuld leven. In 1700 neemt ze deel aan de Brugse dichtwedstrijd en schrijft 
in hetzelfde jaar de klucht Verwert Paradys en Den betwisten doodslag in het 
schuldig gemoet van den grooten Alexander,$° die dat jaar nog door de Olyftack 
worden opgevoerd, het laatste in aanwezigheid van de bisschop en de stads 

Ze is gehuwd met de beeldhouwer. Willem Kerrickx die in 1692-magistraat. 
prins wordt van de Olijftack. 
Uit dat huwelijk wordt in 1682 Willem Ignatius Kerrickx geboren (t1745), in 
1700 factor van de kamer. Ook hij neemt deel aan de dichtwedstrijd te Brugge 
en schrijft tevens in 1700 een Don Quichot de la Mancha, trouw naar het 
Spaanse model, maar gesitueerd in de Antwerpse omgeving, in een vloeiende 
natuurlijke taal. Het wordt later uitgegeven onder de titel Het gouvernement 
van Sancho Pacha in 't eiland Barbarania, wat er ons aan herinnert dat in 1681 
en 1694 te Amsterdam Het gouvernement van Sancho Panca van S. van der 
Kruyssen werd gedrukt (de Leuvense kamer De Roos voert in 1783 een Sanco 
Panca op en op het repertoire van Jacob Neyts' gezelschap komt een opera Don 
Quichotte voor). Don Quichot en al zijn volgende stukken worden door de 
Olyftack trouw ten tonele gevoerd: Het ongestadig wankelrad of den onderdrukten 
... Cambysus in 1700, De beschaemden Minnaer of verliefden Droguist in 
1702, De klucht van den heerschenden Vastenavond, De volbrachte straf in Jerusalems 
ondergangh en Ontwekten kryghslust uyt den slag van Eeckeren in 1703. 

406 


Het tweede deel van dit laatste stuk, Berouwden kryghslust, volgt in 1704, Suf fenden 
Min en stinkenden Cupido in 1705. Zijn kluchten, schrijft Th. de Ronde, 
hebben wel `de ongezouten brutaliteit van zijn grootvader overgeërfd ..., maar 
niet diens talent'. 
Met de toneelwerken van Kerrickx schijnt de kamer voorlopig haar zwanezang te 
hebben gezongen: we vinden alleen nog in 1714 de vertoning van Don Ferdinand 
oft Spaenschen Sterrekyker van Johan Paulus Pobyns vermeld. 31 Maar na 1750 
hervat ze haar activiteiten: in 1751 wordt het blijspel Het gelukkig ongeluk of 
de gevallen van Simachus gespeeld, in 1753 George Dandin. Molière is opnieuw 
de inspiratiebron voor Amphitryon, dat in 1758 drie maal opvoeringen kent. 
Scarron inspireert tot Ragotin, een klucht met zang, in 1758 en tot het blijspel 
Den broederlyken minnentwist in 1760. In dit laatste jaar wordt ook een operette, 
Den Verkwister, opgevoerd en in 1762 een `opera bouffon',

on', Het gemist 
oogwit of d'houwelyken door list. 
De glorie van Rubens is in het Antwerpen van de 18de eeuw niet getaand en de 
brand van de jezuietenkerk op 18 juli 1718 met de vernieling van de plafond 

grote meester wordt ondergaan als een nationale ramp. De-schilderingen van de 
thans vergeten beeldhouwer jan Claudius de Cock (Brussel 1667, te Antwerpen 
wonend sinds 1682), blijkbaar een ooggetuige, vertolkt dat gevoel in zijn Klaegende-
dicht over het onverwacht en schrickelijck verbranden torten gronde, van 
den overschoonen en vermaerden Tempel Godts van het Huys der Pro f essien van 
de Societeyt Jesu ... Als mede een droevigh versuchten om het on-erstelbaer verlies 
van de ... Schilderyen ... van den Phoenix onser Nederlandsche Schilders 

P.P. Rubbens: 
0! welghebouwt Ghebouw, 61 wel geregelt werck, 
0! Peirel van Euro8p, een Schat-kist van een Kerck. 


Het gedicht bevat een boeiende beschrijving, stuk voor stuk, van de schilderingen 
van Rubens, en zegt hoe natuurgetrouw alles erop was weergegeven: 

De Waeghen-raeders die verthoonden snel aen 't hollen, 
Men sagh gheen spaeck, ghelijck natuur'lijck wielen rollen ..., 

hoe mooi het Christuskind was uitgebeeld: 

0 zoet verrichten : 
Daer was noch lamp, noch keers, uyt 'Kindt quam al 't verlichten. 

Hoe dikwijls heeft hij dat alles nagegaan en bewonderd. Uit het portaal herinnert 
hij zich nog Elisabeth en Clara, maar 

't Derde stuck en heb ick niet onthouwen, 
't Is uyt mijn heugenis, en 't sal noyt meer geschiên 
Dat ick, of een van ons die schoonheyt sullen sien. 


En hij verzucht: 

... den Arendt syn wy quijdt, 
Die-n Rubbens, die het al in const quam t' overswieren. 


Er is nog een ander gedicht van De Cock bewaard in een handschrift dat door 

F.H. Mertens in 1865 in het tijdschrift Noord en Zuid werd uitgegeven: De schilderkunst 
in nederduitsch rijm beschreven door den Eerwaerden Heer Kasper 
Francois de Rees, Priester. Naar het Latijn (de arte graphica) van Karel Alphons 
407 


Du f resnoy. Gevolgd van de beeldhouwkunst, in nederduitsch rijm beschreven, 
door Johannes Claudius de Cock. De te Roermond in 1690 geboren jansenistische 
priester. De Rees is in zijn tijd vooral bekend geweest als Latijns dichter. Het 
gedicht van De Cock zelf heet Eenighe voornaemste en noodige regels van de 

beeldhouwerij door Joannes Claudius de Cock; het wordt ingeleid door een aantal 
huldegedichten, waaruit we moeten besluiten dat het voor de druk bestemd is 
geweest. 
Van Jacob Moons (1639-1721), koorheer van de St.-Michielsabdij, verschijnen te 
Antwerpen van 1675 tot 1702 zeven veel gelezen, in de trant van Poirters geschreven 
emblematabundels (van het Sedelyck vermaeck-tooneel tot de Sedelycken 
vermaeck-troost). Van de Antwerpse student Julianus Hendrik Verhoeven 
bewaart de stadsbibliotheek een handschrift met ± 15000 verzen over allerlei 
onderwerpen, daterend van rond 1715. Jan van Meerbeeck, afkomstig van Door-
n , volgens Willems een 'zeer middelmatig dichter', geeft te Antwerpen in 1716 
Den Nederlantschen Cruydthof uit en in 1721 Ongestadighe Menscheyt Historisch 
gewys betoont in de gedurige veranderlykheydt van de werelycke saken. Hij 
vertaalt de Metamorphoses van Ovidius en laat ze in 1727 te Utrecht verschijnen 
onder de titel Ovidius metamorphosis ofte de XV. boecken van syn herschep-^ 
ginge, met tusschengevoeghde Zedeleeringen. 

De secretaris van de Antwerpse kunstacademie, Jacobus vander Sanden (17261799), 
is vanaf 1762 redacteur van de sinds 1719 verschijnende Gazette van Antwerpen 
(zelf de voortzetting van de in 1695 opgerichte Antwerpsche Post-Tijdinge). 
Hij heeft aan de Leuvense universiteit gestudeerd, legt een verzameling 
medailles aan en bezit het Album Amicorum van Otto Venius. In 1766 schrijft 
hij het programma van de herstelde ommegang, De Goden vervoegt in cavalcade, 
of de poétieke historien naer 't Leven Verbeeld in ... Goden en Godinnen ... (in) 
den oud-beroemden ommegang ... op den vrolyken kermis-maendag naest komende, 
in met verzen doorregen proza. De gilden werken nog aan deze ommegang 
mee: de slagers stellen bv. Europa en de stier voor, de smeden Vulkaan (een 
beschrijving van deze wagen, zegt de tekst, zal `konnen gevonden worden By J. 
Grangé Stadsdrukker op de Eyermarkt, zoo in de nederduytsche als Fransche 
Tael'). In het bijzonder worden de volksfeesten op de Eiermarkt vermeld; daar 
zullen boeren en boerinnen dansen: `Men verbeeld hier in 't Groot, dat Teniers in 
't kleyn aenwyst.' Het boekje besluit met een verheerlijking van de Antwerpse 
kunstschool, van Rubens en Van Dijck tot en met Daniël Herreyns, de beeld 

nieuwe reuzin Pallas maakte en de wagen van Vulkaan.-houwer die de 
In 1772 verschijnt zijn Antwerpsche facm-basuynvan Pallas, over de reuzegrote 
sneeuwbeelden die in deze strenge winter werden opgericht op verschillende 
plaatsen van de stad (graaf de Robiano beschrijft eveneens in een aan de landvoogd 
opgedragen en met kopergravures geillustreerd werk de 24 belangrijkste 
beelden). In 1774 verschijnt De bloeyende konsten of lauwer-krans van Appelles 
door de Koninklyke Academie van Antwerpen opgezet tooneelsgewyze aen ... 
Petrus Josephus Verhaghen .. . verwellekomt binnen Antwerpen 5 Juny 1774, na 
de wederkomst van syn geluckige reys na Vrankryk, Italien, Roomen, Weenen &c. 
Verhaghen (1728-1811) is de laatste grote schilder uit de school van Rubens. 
Dit geschrift dient, zegt Vander Sanden, veeleer `tot eene herdenking op de 
aloude Nederduytsche Rhetoryke, als om ten Tooneele te worden uytgevoerd'; 
het wordt overigens gevolgd door een kort overzicht van de geschiedenis van de 
rederijkerij als van iets dat geheel tot het verleden behoort. Het schijnt wel 

408 



degelijk te zijn voorgedragen `op de Academische Zaelen boven de Stads-borze'. 
De hortende, volkomen levenloze alexandrijnen worden om beurten uitgesproken 
door de Maagd van Antwerpen, Scaldis, de Koninklijke Academie, enz. Het boek 
bevat tevens een relaas in proza van de reis van Jozef II door zijn Nederlanden 
('Gedenk-schrift op de reys en het onthael van Syne Koninglyke Hoogheyd Maximilianus 
Josephus') . 
Onuitgegeven bleef een in alexandrijnen berijmd Oud konst-toneel van. Antwerpen 
of Historische denkschriften op de academische instellingen, de vermardste 
konstenaeren, en oefeningen der Nederdüytsche rethoryke in de Belgische 
provintiën, voornaementlyk in het doorlugtig Hertogdom Brabant, een lijvig 
handschrift in drie delen dat op het Antwerpse stadsarchief berust. Alleen het 
prospectus ervan werd in 1771 gedrukt: voor de uitgave werden niet voldoende 
inschrijvers gevonden. Ook een autobiografie en een aantal verhandelingen over 
de geschiedenis van de Nederlanden, over schilder-en boekdrukkunst, munt-en 
penningkunde en andere bleven ongepubliceerd. 
Van hem is ook een in handschrift bewaarde Notice Véridique sur la vie, la ƒortune 
& la mort de Mr jean Des Roches, de bekende secretaris van de Keizerlijke 
Academie te Brussel (Vander Sanden zou in één van de academische wedstrijden 
meedingen) en één van de sleutelfiguren bij de in 1773 door de Oostenrijkse 
regering op gang gebrachte onderwijshervorming. Nadat hij in 1761 als onderwijzer 
te Antwerpen zijn bekende Nieuwe Nederduytsche Sprack-konst had uitgegeven, 
zou Jan Des Roches (Den Haag, 1735 -Brussel, 1787), eenmaal te Brussei, 
helemaal opgaan in de Franstalige cultuur van academie en regering en zich 
actief inzetten ten voordele van het onderwijs en de verspreiding van het Frans. 
Op dat ogenblik had hij zijn overigens gering dichterlijk talent, dat hem tot 
enkele gelegenheidsgedichten en Nederlandse vertalingen van kerkelijke hymnen 
had geinspireerd, al geruime tijd het zwijgen opgelegd. 
De vruchtbaarste Antwerpse dichter is de ongehuwde rentenier Jan Antoon Frans 
Pauwels (1747-1823), `de (n) poeet Pauwels' zoals hij in de wandeling genoemd 
wordt, auteur van tientallen moralisaties (De hedendaegsche lang-tonge a f gebeeld 
in twaelf zinne-beelden, Rechtveerdig klagt-dicht ... aen. den Uytvinder van 
den Drank), van gelegenheidsgedichten, van religieuze poëzie (Lof-Redens aen de 
Alderheyligste Maegd, Den waeren troost) en heiligenlevens (van de H. Severus, 
dè H. Benedictus Labre), van almanakken of 'nieuwjaersgiften' en van meer dan 
vijftig dichtbundels. 
In 1769, op 21-jarige leeftijd, verschijnt van hem De verkeerde wereld tot het 
goed aengewackert, waarin hij telkens van een berijmde waarheid vertrekt, om 
dan verder in proza daarover uit te weiden. In 1776 publiceert hij op een oeroud 
thema een Zeldzaeme doch openhertige samenspraek tusschen den Somer en den 
Winter, betreffende ter eendere zyde de bezonderste Hoedanigheden van Diën, 
als zyn de aengenaeme Locht, Vrugtbaerheyd der aerde, welrikendheyd der Hoven, 
bloeyen der Boomen etc. Ende ten andere daer tegen gesteld de Vermakelykheden 
van Dezen: Byeen-komsten, Sleddevaert, loopen op Schrikschoenen, etc. 
benevens den ieverigen Ysgang der Water-rycke Schelde. Met een zonderlinge 
aenteekeninge der voornaemste winters van verscheyde eeuwen en landen; en 
andere bemerkingen, tot gedagtenisse van zoo-zeldzamen voorval. Besluytende dat 
het zeer wyselyk gedaen is, in den Somer voor den Winter te zorgen. Beschreven 
in Nederduytsche veerssen. In 1782 verschijnt Den mensch ofte het redlyk schepsel 
... tot kennisse syns zelfs ... by middel der Poësie ... tot eene Nieuwjaers



d-zonden de hooveerdigheyd, Met haere 
schaedelyke uytwerksels, en de daer-tegen gestelde bekwaeme hulp-middels, 
Dichtkundiglyk vóór gesielt, met het Nieuwjaer ons Heere 1784, zes jaar lang 
door de andere hoofdzonden gevolgd. De `hooveerdigheyd' begint met een beschrijving 
van het aards paradijs: 

gifte, en in 1784 De eerste der zeven hoofd-zonden

Als 't vreugdig Pluymgediert, de zoete Vogels zongen, 
Als 't Veê in 't jeugdig gras, den Visch in 't water sprongen; 
Als alles op een' wenk aen hem gehoorzaem was, 
En by den rypen oogst van alle Boomen las ... 


maar gaat al te spoedig over tot een zeer eentonig moraliseren, met bewijsplaatsen 
uit de bijbel en de oude schrijvers. 
In 1785, in het vooruitzicht dat Jozef II de Schelde weer zal openen, publiceert 
hij, afwisselend in proza en in verzen, de Beschryvinge van de vermaerde riviere 
De Schelde ... waer in men ook vind het 200 Jaerig Jubel van de herstelde Catholyke 
Religie door Alexander Farnesius, opgedragen aan `alle welpeyzende 
Nederlanders' (i.c. oak de Noordnederlanders? Als hij het over `Nederland' heeft, 
bedoelt hij over het algemeen de Oostenrijkse Nederlanden, maar hij spreekt ook 
over `de Nederlanden, en zonderlinge Holland en Zeeland') . `Wy beneyden onze 
Nabueren niet, veél min willen wy die beschimpen,' betoogt hij hierin, 'maer wy 
doen altyd ons best om weder te krygen, dat wy zoo rechtveerdiglyk bezeten 
hebben. Wy houden ook als voor zeker, dat ons geluk syn hoofd zal boven gaen 
steken, al is 't dat wy onze Nabueren het hunne niet willen onttrekken.' De inleiding 
bevat in proza een geschiedenis van de Schelde en een beschrijving van 
de rivier en haar rijkdom aan 'steur, zalm, tarbot, tong, snoek, karpels, bot, krabben', 
waarna ze zelf aan het woord komt, in verzen: 

Ik, die voórheden plagt een groot getal van Schepen 

Te draegen op myn rugge, met vollen buyt gelaên... 

Volgt een beschrijving in proza van het tegenwoordige Antwerpen, de lof van 
zijn schilders en geleerden en van Anna Bijns, een overzicht van de kerkelijke 
geschiedenis en een vrij objectief relaas van de opstand tegen Spanje. De kerkelijke 
goedkeuring vermeldt nog eens uitdrukkelijk: `Het is ook het twee-honderdste 
Jaer, dat de Hollanders de Schelde begost hebben te stremmen, waerdoor. de 
Koopmanschap zeer vermindert is, die van te voren hier zeer gebloeyt heeft, gelyk 
hier te lezen is, en wiens herbloeyinge, met het openen der Schelde, den Autheur 
wenscht ende hoopt,' in de gematigde toon van de auteur zelf, een toon die vermoedelijk 
door de overheid zo werd gewenst. In 1790 verschijnt van hem een 

Kortbondige beschryvinge van het kasteel van Antwerpen. 
Tot zijn anti-Oostenrijkse geschriften behoren Solemnele Misse van dankbaerheyd 
... [om] de verovering der Hoofdstad van Vlaenderen (1789), naast hekeldichten 
op Jozef II en lofdichten op Van der Noot en Van Eupen. 
In 1802 volgt Den wonderbaeren, doch waeragtigen Al-man -ach, aenwyzende, 
zonder bedrog, d'ellenden en kwellingen van het menschelyk leven; mitsgaders 
de ziekten, en andere onheylen, aen welke den Mensch onderworpen is: Vóór 
oogen gesteld in eene nauwkeurige Bespiegelinge van de zeven trappen des ouderdoms, 
Bevattende onzen gantschen Levensloop, verrykt met Geschiedenissen en 
leerzaeme Gedagten, zoo in dicht, als onrym, met veel Latijnse citaten, en, 
anoniem, Redelyke en christelyke aenmerkingen, betrekkelyk op den oorlog, tot 

410 


eene nieuw-jaer gifte, op het oude thema van de zonde als oorzaak van de oorlog. 

Voor omvangrijke werken wordt een prospectus verspreid. Zo in 1807 bv. voor 

`een nieuw en voordelig Werk, voor Titel voerende: Den waeren troost der op


regte christen-catholyken ...', dat we verder niet kennen. Er kan op worden inge


tekend te Antwerpen, Brussel Leuven, Mechelen, Lier, Gent, Brugge, Ieper, Den


dermonde, Aalst, Maastricht en 's-Hertogenbosch. Van 1810 dateert een prospec


tus van dezelfde omvang (16 p.), getiteld: `Kort begrip van een nieuw werk Voor 

... Het vermaekelyk gezelschap, of de noodige Kennisse-gesteld by Inschryvinge 

van het gebruyk der Nederduytsche spreekwoorden; aenwyzende den waerschyne


lyken oorsprong ...' Het werk zelf bevat drieduizend vaak onstichtelijke en vul


gaire spreekwoorden en gezegden. 

Hij is bepaald niet om een rijm verlegen in Het nuttig en genoegelyk Tyd-verdry f , 

of geestelyke punt-dichten, bestaende uyt I. Kortbondige Lofredens der Heyligen; 

11. Hertroerige Zeden-lessen ter Deugd; III. Boertige Zin-greépen tot vermaek, in 
drie delen verschenen in 1802, 1805 en 1807. In de voorrede tot het '2de Stuk' 

van het eerste deel klaagt hij over de treurige culturele situatie ten tijde van het 

Franse regime: 

... den tyd, den alles stremmenden tyd, lieven Lêzer, stremt ook de Dicht-ader der Poëten; 
en 't en waer dat wy aliengskens betere Tyden zagen naderen, wy zouden de Penne ter 
neder leggen ... Dit tweede Stuk dan komt nu in het Licht, om myne Belofte te voldoen, 
en saemen uwe Leészugt, is 't dat gy nog leeren wilt; ik zeg, is 't dat Gy nog leeren wilt; 
want een zeer groot getal (dat hertelyk te beklaegen is) meynt, ja laet zich onbeschaemdelyk 
voórstaen, geene Wetenschap meer noodig te hebben, en derhalven schryven wy maer voor 

een klyn getal Weldenkende en Geoeffende. 

Al noemt hij Vondel, Huygens, De Decker en Westerbaen zijn voorbeelden, zijn 
puntdichten blijven ver beneden hun peil. Ze handelen over allerlei thema's, 
`Vrouw en Trouw', `Over het wisselvallig geluk', `Van 't Geld' of bv. `Op de fran


sche Brochueren': 

De meeste van dit siagt van Boeken, 
Die 'k nu niet verr' zou moeten zoeken, 
Zyn zonder grond, en zonder tugt ... 
Ik weét niet, wie-ze nog wilt leézen; 
Of zou 't misschien de Jongheyd weézen, 
Die 't zoet bedoelt, en niet de vrugt? 
Dit 's 't oordeel, dat wy hier van geéven: 


Zij leeren als de beesten leéven. 

Daarnaast bevat zijn Tyd-verdry f verzen op een hele rij humanisten (Sandecus, 
Guicciardini, Scrieckius, Becanus ...) en op schilders en schrijvers uit Noord en 
Zuid: `de fluweelen, helschen Bruegel', Rubens, Van Dijck, Jordaens, `Rymbrant',

Vondel, Hooft, Cats, Huygens, Vos, Anna Roemers-Visscher, Tesselschade, Westerbaen, 
Antonides, Poot, Moonen, Hoogvliet, Rotgans, de 'Jouffrouwen' Wolff 
en Deken, Poirters, Croon, Moons, Verstegen, Anna Bijns... 
Ongedateerd verschijnt De dry vreezelykste geessels van het menschdom, oorlog,
pest, duuren-tyd ... in Helden-dicht voor oogen gebragt, met redenryke Overdenkingen 
bekragtigd. Hij maakt natuurlijk ook een gedicht op Waterloo: De 
Belgen, van ouds door hunne dappere oorlogsdaeden vermaerd, en op-nieuw- ver 

hunne onlangs gebleeken hebbende Vroomheyd.-heerlykt door 

Pauwels is een moralisator. Hij zet als velen de oude traditie van de Nederlandse 
didactiek voort. In de genoemde voorrede schrijft hij: 

411 


 wy doen niet gelyk de Fransche Dichters, de welke meestendeel op onze verbasterde dagen 
zich met eenige korte, en (ik moet zeggen) siegte rymeryen ophouden, met eenige Liedekens, 
amourettekens, en diergelyke onhebbelykheden; maer wy zoeken door onze Gedichten ... den 
Lêzer beter te maeken, hem stigtende en onderrigtende. 

Zijn oogmerk blijkt `het geluk van Kerk en Staet'. Rousseau, Raynal, Montesquieu 

zijn dwaalgeesten. In Het vergif der zeden ofte het nadeel der kwaede boeken 
(1776), in proza, met een berijmd voor-en nawoord, beveelt hij onder de Nederlandse 
boeken alleen Poirters, de fabels van J.L. Krafft en de 'zedelyke beschouwingen' 
van Jacob Moons aan, naast de Navolging van Christus en de Levens der 
Heyligen (van Adriaan van Loo?). In 1815 of iets later zingt hij in De bedorve 
zeden de lof van de censuur in 'ons catholyk Nederland' en valt hij Spinoza en 
Johannes Secundus aan. 
In dit laatste werk staat ook een berijmde herinnering aan de Franse overheer 

zo vers in ieders geheugen ligt: -sing, die nog 

Wie heeft buyten, wie heeft binnen 
U belet den kost te winnen? ... 
Wie heeft uwen mond geplet? ... 
Wie heeft uwe beste jaeren 
In verdriet doen henenvaeren? ... 
Wie heeft uwe Rust belet? 


En zijn lezers raadt hij

-

dat Gy uw' Moeder-tael, in 't leézen, 
zult stellen op den eersten graed. 

Nog te Antwerpen is priester Frans Matthijs van Cannart d'Hamale (1761-1843)$' 
werkzaam, wiens eerste literaire produkt een treurdicht in 430 verzen is op de 
gestorven keizerin: De nederduitsche Melpomene, ofte treurende zanggodinnen, 
zig beklaegende over het droevig afsterven van haer deugdbezielde en doorluchtige 
souvereyne Maria Theresia. In 1787 zien zijn Gedichten opgedraegen aen alle 
vaderlandslievende het licht, vier gedichten die waarschijnlijk aanvankelijk ano


niem verschenen en hun inspiratie vonden in de eerste woelingen rond de hervormingen 
van Jozef II: 

Canon -Mortier - Fuziek - Pistoólen -Moord-trompetten -
Kruyd -Bomben -Ballen - zweérd -gescherpte Bajonetten Alarm! 
- den tyd is daer, de Vryheyd eyscht ons Bloed 


In een ervan, De verdeédigde vryheyd, treedt nog eens de herinnering aan de 
vroegere glorie naar voren: 

Het lustig Nederland, de schatkist van de Ryken, 
De Peêrel van Euroóp, voór wie wel eer moest wyken 
In Konst en Weétenschap, in Godtsdienst, Dapperheyd, 
In Rykdom, Koopmanschap, van over eeuwen-tyd 
Den schoonsten weêrelds-streék ... 


Van hem zijn nog in 1781 het gedicht De vreugdig verlangende Antwerpensche 
zang-godinne en in 1790 een huldegedicht aan Van der Noot en Van Eupen. 
Ook de zijdewever Adriaan Jozef Stips (Antwerpen, 1757-1834) schrijft een gelijkaardig 
huldegedicht (Gedenk-merk) en een gedicht op de Omwenteling, De 
vryheyd ontboeyd. Een Klugtige saemenspraek tusschen twee buyten-lieden 
Haegenaer en Rozette, handelend over onze tegenwoordige lands-zacken, met een 

412 


grafschrift op Jozef II, verschijnt na de dood van de keizer. Mengeldichten nage 

Heer A.J. Stips werden door P. Visschers te Leuven in-laeten door wylen den 
1837 gepubliceerd, terwijl ook een manuscript met gelegenheidspoëzie van hem 
bewaard bleef. In 1803 behoorde hij tot de stichters van het 'Antwerpsch Taelen 
Dichtlievend Genootschap tot Nut der jeugd * 
Notaris en theehandelaar Peter Frans Rossaert (Antwerpen, 1738-1818) die, wanneer 
hij in 1800 insolvent verklaard wordt, `zich op de dichtkunst toelegt', had 
reeds tevoren enige gelegenheidsgedichten geschreven: op de dood van Maria-
Theresia, op Jozef II, op de Omwenteling ('t Verlost Braband), op de terugkeer 
van bisschop de Nélis (Ter W elko-mst) . 
Ten slotte moeten nog vermeld worden. F. Johannes Balthazar Vogels, wiens 
komische opera De haest uit nood geborene Liefde in 1776 door de Sonnebloeme 
van Maaseik en in 1776 en 1778 door. de Hasseltse Rode Roos werd vertoond, en 
de `spraekkonstenaer' Jan Ballieu, die in Antwerpen een .privé-school met internaat 
bestuurde en door zijn leerlingen op 21 september 1790 'voor het uytdeelen 
der jaerleyksche Pryzen' een Saemen-Spraek over de verschillende Lands-Bestieringen 
en Omwenteling Deezer Nederlanden liet opvoeren. 
In het begin van de 19de eeuw schrijft baron J.C.E. van Ertborn (Antwerpen, 
1767 - Den Haag, 1823), die tijdens het Franse regime en achteraf bij de vereniging 
met het Noorden belangrijke openbare functies zal bekleden en in 1805 
secretaris en lid van de raad van de te Antwerpen opnieuw opgerichte Academie 
wordt, een eerste historische schets van de in de Academie samengebundelde 
artistieke, ook literaire, verenigingen: Note historique sur l'ancienne Académie 
royale de Peinture d'Anvers (1806) en, daarop steunend, Geschiedkundige aenteekeningen 
aengaende de Sinte-Lucas-Gilde en de Rederykkamers, gezegt van 
den Olyf-tak, de Violieren en de Goudbloem, te Antwerpen. In zijn redevoering 
van 1812 zal Cornelissen er met lof naar verwijzen. 

Het nabije Lier schijnt werkzamer geweest te zijn dan Antwerpen. In of na 1711 
overlijdt er de in 1627 geboren Cornelis de Bie, die, behalve `zedekundige' werken, 
een mooi uitgegeven Gulden Cabinet van de edel vry Schilderconst en een boek 
over de Antiquiteiten der stadt Lier, vijfenveertig toneelstukken nalaat. Van hem 
worden uitgegeven in 1702 De beschermde suyverheyt in de twee heylige Theodora 
en Didymus en de Klucht van Hans Holblock, geuse predicant, in 1706 het 

i.v.m. de Gentenaar Van der Zype genoemde Wraak van verkrachte Kuysheydt 
bewesen in 't rampsalig leven vande princerse Theocrina, Leer-gierigh ondersoeck 
der verlichte duysterheyt (volgens Worp genoemd Duysterheyt bewesen in 
't Rooms Christen Gheloof door de Heylige Epictitus) en Den nieuwgesinden. Doctoor, 
in 1707 Den rampsalighen minnaer, in 1708 De ontmaskerde Liefde, in 
1710 Klucht van het bedriegelijk mal. Zijn Armoede vanden Graeve Florellus van 
1671, naar Lope de Vega's La Probeza de Reynaldo, zien we in 1708 opvoeren te 
Brussel, in 1762 te Gistel. Is het spel van Cecilia, heylige mager ende martelaeresse, 
dat wordt opgevoerd te Nederename in 1756, te Huise in 1763 en te Iddergem 
in 1801, zijn Heylige Cecilia van 1671? Zijn treurspel over de martelaren 
Crispinus en Crispianus wordt te Vichte en te Oostwinkel vertoond in 1764, te 
Anzegem in 1780 (er werd reeds in 1443 een Crispin et Crispinian te' Parijs door 
schoenmakers opgevoerd, en te Belle verschijnt in 1739 een Glorieuse Martelie 
van ... Crispinus en Crispinianus ... speel-gewys vertoont door de Schoenmakers 
van Belle). De comedie van Mas Aniello in de beroerte van Napels, ghenoemt: 

413 


Op en nedergangh van 's menschen leven wordt gespeeld te Zomergem in 1765 
en Het Spel van den heyligen profeet job te Herzele in Frans-Vlaanderen in 
1765, Den verloren sone Osias nog in 1808 te Evergem. Van Hendrik de Poorter 
van Den groeyenden boom, schoolmeester en overdeken, overleden in 1671, 
wordt in 1750, 1777 en 1801 nog een treurspel Maria Stuart opgevoerd. 
Beide Lierenaars hebben menig opvolger. De Bie draagt een van zijn treurspelen 
op aan de 'deughtrycken jonghman Hendrik de Ka' (ca. 1640 ? -ca. 1720 ?), van 
wie een fragment van een 'bly-eyndigh treurspel' van 1719, Polyarchis en Argenis, 
bewaard is. Van Melchior Balthazar van Bartel, notaris, prins van Den groeyenden 
boom, geboren in 1681, wordt te Lier in 1734 en 1764, te Tongeren in 1775 
Cosmophilus, s' weireldts minnaer, in rym gesteld opgevoerd. Zijn Helddadighe 
ende stantvastige princersse Sylvia, in rym gestelt wordt te Lier gespeeld in 1753 
en 1780, zijn in 1735 geschreven Wonderbaren ridder St Gummarus in 1774. Hij 
laat ook een treurspel Conrardus, keyzer van Roomen (1711) na. 
De stadsschoolmeester Jan Frans vander Borght, ongeveer zijn tijdgenoot, is 
factor en later deken van de Ongeleerden (de Jenette-bloem). Willems, die zijn 
`waeren, dichterlyken toon' en `kracht van tael' prijst, zegt bovendien van hem dat 
hij de werken van Vondel las en ze tot model koos. In 173 5 worden van Vander 
Borght opgevoerd het passiespel Den doodelijcken Twee-strijdt over 1702 jaren op 
den Bergh van Calvarien voorghevallen tusschen Leven ende Doodt en Den onnooselen 
ende bloedighen onderganck der heylstemme van den roependen in de 
woestyne (dit laatste ook in 1741, 1749, 1750, 1794, en in 1802 te Asse, — als 
joannes Baptista, treurspel, tenminste hetzelfde stuk is). Urbina, blyeyndigh treurspel, 
krijgt zijn opvoeringen in 1738, 1741 en volgende jaren, in 1753 en nog in 
1811, Triumph der triumpherende liefde in den leydenden prins Sophyrus, in 
den stervenden coninck Codrus ende in den vlees-gheworden Salighmaecker wordt 
gespeeld in 1738 en 1750, Judith verlossende 't benauwt ende sterck belegert 
Bethulien in 1740 en 1783 te Lier (een afschrift door J.H. Vekemans van de 
Ongeleerden, dat bij de opvoering van 1783 gebruikt werd, berust in de Kon. 
Bibl. te Brussel), te Schorisse in 1755, te Everbeek (als Judith voor de belegerde 
stad Bethulien hetzelfde stuk is) in 1796 twaalf maal. Tussen 1742 en 1763 
worden van hem nog opgevoerd Jerusalem door 't wapenghewelt en hongher be


-

vochten en ghewonnen (1744), De triumpherende liefde in den trouminnenden 
Martellus ende eerbare Larunda, blyeyndigh treurspel, in rymconst voorghestelt 
(1742), Den vromen koning Tarchon en de eerbare Philida (1763) en Wrekende 
liefde in de wraekgierighen Dorides en de stervende Clorinia. Bewaard zijn van 
hem bovendien nog De leydtsame Idonea Conincklycke Princesse van Vranckryck 
en een Mutius en Maranta. Een te Lier gespeelde Romeo en Juliette kan van hem 
zijn. Of gaat het hier om de Romeo en Julia, naar het Duits van C.F. Weisze 
(1726-1804), van een veel jonger lid van de Ongeleerden, Peter Jacob Ceulemans? 
Deze laatste leefde te Lier van 1775 tot 1851 als linnenwever, zangmeester en 
klokkenspeler, werd vroeg blind en dicteerde zijn werk aan zijn zoon. Van hem 
zijn toneelstukken en gelegenheidsverzen zoals het herinneringsgedicht Aen de 
schim van den dichter Cornelis de Bie (1845). 
Jan Andries Kempens van Den groeyenden boom is van 1706 en overlijdt in 1742. 
Hij laat een treurspel na over Den rouwsuchtigen Achab, gespeeld in 1751 en 
1762 (er is reeds een Achab van de Antwerpenaar Ysermans van vóór 1628), een 
over Joas verheven tot den troon van Israel, gespeeld in 1755, een over Den Patriarch 
Tobias, opgevoerd in 1789. 

414 


Jan Baptist Stommels (geboren in 1713) is lid van de Ongeleerden. Van hem verschijnen 
in 1761 De verdoolde liefde afgebeeld in Rudolphus en sijne besondere 
vrijsters Nel ende Antena en Het listig Noot-Geval, in 1764 de tragikomedie 
Bertine ende Gisippus, in 1765 het treurspel Geboorte en eerste jonckheyd Jesu 
Christi (in 1809 nog gespeeld) ; de tragikomedie Lausus en Bohemia wordt in 
1767 opgevoerd, het treurspel Saul in 1769, Staetsugt van den wederspannigen 
Absolon uytgevoert tegen zynen vader David, met ballet, in 1770 (er bestond 
reeds een Absolon van De Swaen en een spel over dezelfde bijbelse figuur van de 
prins van de Ongeleerden, notaris en schepen J. Berckmans (1639-1694), van wie 
van 1636 tot 1688 veertig stukken waren gespeeld). Van Stommels zijn verdei 
De zegenpraelende Wysheid, in de listzoekende Berthine (1782), het blijspel Den 
deugdminnenden Graeve Theodorus en de verduldige Carolina (1786 en 1799) 
en het treurspel Niceas en Nicetus. Willems . heeft het argument van Stommels' 
Absolon in handen gehad en citeert daaruit de beschrijving van het slottoneel: 
Men zal sluyten met eenen dans verbeeldende de aerde. Het theater verbeeld een ledig veld 
op het welk Atlas den aerdbol plaetst, biddende de zonne dat sy hem vruchtbaer wilt mae


ken. Door de zonne uytgebroeyt berst by in stukken, en uyt hem komen de boerkens ende 
boerinnekens die te saemen den meyboom planten. Atlas verschynt, berispt hunne ledigheyd, 
ende uytrukkende den meyboom doet hun de aerde bewerken. Alsdan beplanten de boeren 
het aerdryk met vrugtboomen, de welke (na dat de boerinnekens die begoten hebben) sy 
snoeyen, als wanneer Pomona verschynt, de welke sy herkennen voor de godinne der vrugten, 
plukkend de vrugten van de boomen dewelke de boerinnekens tot herkentnisse haer opdraegen. 
Atlas vervoegt zich met Pomona ende verheugen hun met de landslieden, dewelke 
in eenen dans aen Atlas ende Pomona een lustprieel oprigten. 

Van Carolus Truyts van Den groeyenden boom, geboren in 1727, wordt een 
treurspel Gabina door haer valsch bedrogh verleydende den onnooseten Jason 
opgevoerd in 1754, maar er werd in Lier reeds een Gabina gespeeld in 1672. Hij 
schrijft ook een blyeyndigh treurspel Joseph. Een spel van die naam zien we al 
opvoeren te Lier. in 1734, daarna in 1757, 1777, 1778, 1789, 1792 en 1806. 
Van J.B. Schaken van dezelfde kamer, geboren in 1737, wordt in 1765 Orenaus, 
romynschen edelman, ende de twee volgeestige gezellen Pot en Kroes gespeeld. 
Wij noemden reeds eerder zijn Keyzer Carolus den V en David en Salomon. Van 
majoor A.F. de Neve wordt in 1770, 1783 en 1805 de klucht Jodelet, meester en 
knecht vertoond, in 1772 en 1802 Mustapha Barbarossa. L.C. Stalpaert (17511808) 
maakt nog eens een stuk over De wederkomst van den verloren zone, dat 
wordt gespeeld in 1777 en in 1807; hij is notaris en procureur, keizersgezind, 
wijkt in 1790 uit naar Oosterhout en keert in 1791 terug, waarna hij stadssecretaris 
wordt. 
Ten slotte is er nog de bekende, in 1738 te Lier geboren Willem F.G. Verhoeven. 
Reeds vanaf zijn vijftiende jaar speelt hij in Den groeyenden boom mee in Liederick 
de Buck en Cosroës en de kamer vertoont van hem in 1755 een (niet bewaarde) 
Onberoerlyke liefde van den persiaenschen prince Polidorus. Hoewel hij 
zich in 1758 te Mechelen is gaan vestigen, blijft hij voor zijn Lierse metgezellen 

-kunst schrijven. In 1764 voeren 'vrywillige Liefhebbers dezer Stadt Lier'-in-de 
van hem juvenilia ofte de Schoone Helena op: de geleerde die hij geworden is, 
spreekt uit de voor ieder toneel aangebrachte aanduiding van de bronnen : 
Vergilius' Aeneis, de Metamorphoses van Ovidius, een Latijnse vertaling van de 
Ilias. Zoals blijkt uit een eigenhandige aantekening van hem op het handschrift, 
dat in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel berust, heeft hij het stuk naar het 
einde toe vlug moeten afwerken, zodat de twee laatste tonelen voor een groot 

415 


gedeelte letterlijk vertaald zijn uit Ovidius. Voor de komische tussenspelen heeft 
Verhoeven Phaedrus en Horatius als bronnen gebruikt. Juvenilia lijdt onder een 
stroeve, bombastische stijl en een onnatuurlijke taal. Beter is het blijspel Den 
Oogst, dat in 1772 door de Ongeleerden werd opgevoerd. Willems publiceerde 
er een paar fragmenten uit en schrijft dat sommige tonelen `recht geestig' zijn. 
Het spel is duidelijk, tot in de namen van de hoofdfiguren toe, geïnspireerd op 
L'Avare van Molière. Wel heeft Verhoeven het met gezongen gedeelten doorvlochten 
en het geheel is veeleer een landelijk minnespel geworden, dat in de 
omgeving van Amsterdam gesitueerd wordt. Het blijspel Don Diego ofte bedroogen 
gierigaerd, dat door dezelfde kamer in 1793 en wellicht nog eens in 1812 
werd gespeeld, is verloren gegaan. 

In 1728 verschijnt te Mechelen bij Laurentius Vander Elts Adallas coninck van 
Thracien ofte de stantvastige Olympic bleyeyndend' treurspel door Urbanus F. 
Swartsen, waarvan het enige, nog bekende exemplaar in de universiteitsbibliotheek 
te Leiden berust en dat in 1755 te Brussel werd vertoond, nadat het er in 
1747 in het Frans zou zijn gespeeld, tenzij alleen de aankondiging van de opvoering 
in die taal gebeurde. De chirurgijn Swartsen (omstreeks 1690-1739) is in 
1713 voor één jaar factor van de Mechelse Peoene-kamer en wordt later 'prins 
der personnagien' (toneelmeester). Hij laat een aantal alexandrijnen na en een 
beschrijving van de Processie ofte Ommeganck op de Kermisse der Stadt ende 
Provincie van Mechelen (1714). Adallas, dat naar Worp suggereert zijn stof misschien 
uit een Franse roman zou hebben, draagt hij op aan `de rym-konst-minnende 
overheydt' van de kamer, betuigende 'dat wy noyt het voornemen gehad 
en hebben van iedt onbehoorlycks op het Thoneel te brengen', en het titelblad 
vermeldt `Met approbatie'. Blijkbaar is er van zekere zijde bezwaar geweest tegen 
de opvoering. Adallas is verliefd op zijn zuster en wil haar tot een huwelijk 
dwingen; zij vlucht, na een schipbreuk komt ze op een eiland terecht en vat een 
`eerbare vriendschap' op, groeiend tot een vurige liefde, voor een koningszoon; 
daarop verschijnt de haar zoekende Adallas, wat aanleiding geeft tot tamelijk 
ingewikkelde toestanden met ten slotte een goed einde. In het begin richt Adallas 
zich tot zijn volk: 

Cloeck aen, myn Byzantiers, volhert in uwen moedt: 
Ick sal u bystaen tot myn laetste druppel bloedt. 
'k Herken gelyck ick moet dees uw genegentheden, 
Ick sal u voorgaen en den vyandt tegentreden. 

Olympie klaagt: 

Ick vrees hem die ick haet, ick vrees voor die my mint 
Ick ben myn vyants slaef, ick derve mynen Vriendt. 

Adallas: 

Die u kent, hoort en siet 
En die u niet en mint verdient het leven niet. 

en: 

Wat ramp, wat leet, wat smaet, kan my noch overkomen, 
Wat onheyl vrees ick noch, wat staet my noch te schroomen? 
Gevaerelycken Godt der liefde, wilt gy meer? 

416 


Er wordt veel in geredeneerd zoals in alle rederijkerswerk, maar de taal is vloeiend 
en het stuk behoort tot de aanvaardbaarste van de achttiende eeuw in Zuid-
Nederland.$$ 
Peter Ghyseleers-Thys, die van 1699 tot 1711 factor was van de Peoene, behaalt 
in de Brugse dichtwedstrijd van 1700 de prijs voor het lied ('een geestig Sanghwerck, 
daerin wert afgemaelt 't bedryf der Sangh-godinnen'). Van Jan Baptist 
Joffroy (geb. 1669), deken van de ververs en van 1734 tot 1759 factor van 
dezelfde kamer, bewaart het Mechelse stadsarchief een hs. met Verscheyde 
cronica carmina ende blazoenen, meest uitgehangen boven myn deur of huys 
genaemt de groote Trecktang. Hetzelfde archief bezit een omvangrijke verzameling 
gelegenheidsgedichten, o.m. van Willem Verhoeven en van de te Diest geboren 
Mechelse apotheker Jan Baptist Rymenans. 
Rymenans (1748-1840) was in 1795 lid van het `comité de surveillance' en grif 

vredegerecht, functie waarvan hij tijdelijk ontheven werd, maar die-fier van het 
hij van 1803 tot aan zijn dood opnieuw bekleedde. Hij was eigenaar van een 
belangrijke bibliotheek, auteur van enkele onuitgegeven gebleven historische studies 
(en van een biografie van Verhoeven), en, net als Joffroy, samensteller van 
of medewerker aan een aantal almanakken. Hij liet in handschrift een reeks 
gedichten en liederen na, door hem zelf en door zijn in `Den Hazewind' vergaderende 
vrienden opgesteld, waarin hij fijntjes spottend zijn Mechelse stadgenoten 
(en in de 'Mechelschen Poëten-dans' ook zijn mededichters, onder wie Ver 

hekel haalt; sommige vastenavondliedjes, die de woekerpraktij--hoeven) over de 
ken en de seksuele moraal van bepaalde medeburgers gispen, werden door de 
magistraat verboden. Tot zijn vrienden heeft waarschijnlijk apotheker Bernard de 
Bruyn (1773-1839) behoord, van wie sommige spreuken mondgemeen werden, 
zoals `In land steekt zand, in boeken verstand' en `In dit huys Tot vrouwen kruys 
Is geen hoeksken of daer steekt een boeksken'. 
In 1791 verscheen te Mechelen een Vlaemschen Prosodia of Proef-Stuk van Nederlandsche 
Dicht-kunde (78 p.), waarin de auteur `Ex. Prof.' W.J.C. (Claes volgens 
Van Doorninck, Bibl. v. Ned. anonymen en pseudonymen, 387) merkwaardig 
dicht Vondels opvattingen over het wezen van de dichtkunst benadert. Van `den 
Phaenix van de Nederlandsche Poëzy' vermeldt hij overigens de Aenleidinge ter 
Nederduitsche Dichtkunste en verraadt daardoor meteen waar zijn ideeën vandaan 
komen. Naast verzen van Cats en Poirters is het dan ook veelal poëzie van 
`den grooten Vondel', die hij als voorbeelden kiest en waarmee hij zijn opvattingen 
illustreert. Invloed van de Hollandse schrijftaal blijkt uit zijn stelling dat 
het 'een wanspraek of woeste spraek [is] dikwils te gebruyken 't woordeken n'en, 
voor een, den &c. eensgelyks 't woordeken ende voor de conjunctie Enclitica en, 
... ofte voor of,, nogte voor nog ...'. 

De Hasseltse kamer De Rode Roos vertoont, behalve reeds vermelde Noordnederlandse 
stukken, een paar heiligenspelen (Martelie van de HH Epictetus en 
Astion in 1725, De vervolginge... van den heiligen Apostel Jacobus den Meerderen 
in 1773) en treurspelen, waarvan alleen de titel bewaard is: De blinde 
liefde van Falassus en Urania (1721), Andreas den trotzen dwinger (1773), David 
en Saül (1779), Tyrannige liefde van Tiridatus. Ook uit het Frans vertaalde werken 
komen op het programma voor: Polyeucte, Iphygenie, De weduwe van Malabar, 
Jourdijn. De prins van de kamer, M. Vandersmissen, bewerkt naar Molière 
het Gedwongen hauwelyck, opgevoerd in 1732 en opnieuw in 1771 en 1779. 

417 


Van de in Hasselt geboren en gestorven priester Daniël Verstraeten (1754-1807) 

bewaart de Koninklijke Bibliotheek te Brussel een manuscript (189 p. — 6550 ver


zen naar de mededeling van de auteur zelf), dat vooral gelegenheidspoëzie van 

een vrij pover gehalte bevat: de traditionele gedichten op wijdingen en klooster 

huwelijksverjaardag van zijn ouders, op het huwelijk van zijn-jubileums, op de 

nicht te 's-Gravenhage; verscheidene gedichten ook aan deze laatste, waaronder 

een dankgedicht 'om een' Seker Gift' met daarna `Den Lof der vrouwen in La


tijnsche en Duijtsche veersen', dat nogal in tegenstelling staat met de aan zijn 

nicht toegezongen lof: 

Een' vrouw De fakkel is der narre helsche geesten: 

een' roode roos' vol stank; sy komt haer' man te feesten 

in schijn van soet fenijn; sy stinkt door haer' cieraet 

aen het gezicht en huyt; haer' man door list verraed. 

Een berijmde brief aan zijn ouders, toen hij `ontrent ... twintig jaer' was, is 
vanuit Luik geschreven. Hij klaagt over het bier en de thee, vraagt om toezen 
eetwaren,-ding van 

ik meyn u is bekent dat seker en gewis 

den stokvisch zonder boter een slecht eten is 

en verzoekt ook om zijn 'dialoog'-boek 

op dat ik 't waele leven 

zou' worden wel gewoon: want men de tael van 't fransch 

door 't lezen van diën boek eerlang verstaet wel gansch. 

Waarschijnlijk was hij lid van de Rode Roos: de bundel bevat alleszins een 
Lof-Galm op 'D'Heer Nicolaus Michael Berckx Nieuw-gekosen Prince', enkele 
jubelwensen aan het adres van J.A. Baerts, `eertyds roem-rugtigen tooneel-betreder', 
van wie de rollen (waaronder heel wat vrouwenrollen) worden opgesomd die 
hij `op den Rooselaer' speelde, een in de kamer opgevoerde `samen-spraek' tussen 
Policionelle en Arlequin, en een aantal, nogal platvoerse gedichten van wat Ver 

'confraters' noemt. Het manuscript eindigt met een inhoudstafel en een-straetenwijs besluit: 

wat sal het praeten aen ons dog baeten? 't is 't best' wy 't laeten 

Daerom ik gaen, 

en Laet u staen. 

Van de Veltbloem-kamer te Bilzen vermeldt V. Celen drie handschriften van 
treurspelen — eerder. 'griezelige bloedverhalen' —, die naam van auteur noch titel 
dragen en waarvan de stof respectievelijk aan de Russische, Turkse en Franse 
geschiedenis is ontleend. Het eerste (1733) haalt zijn thema uit het leven van 
Peter de Grote die in 1717 zijn zoon (Petrowits in het stuk) liet doden onder 
beschuldiging van samenzwering tegen zijn troon; het tweede, van dezelfde 
hand, rond de ook elders opduikende figuur van Bajazeth, is een opeenvolging 
van gruwelen en vergiftigingen en werd nog in 1788 met grote bijval te Bilzen 
vertoond. Het derde, met 'Henricus III' als hoofdfiguur, is van de beide andere 
een 'flauwe navolging'. 

Van de bakker J.F. Stallaert (1751-1828) uit Merchtem wordt de Dichterlijke 
Nalatenschap door zijn kleinzoon, de historicus Karel Stallaert, in 1868 (niet 

418 


voor de handel) uitgegeven. Ze bevat een Vermaekelyke samenspraek tusschen de 
Luys en de Vloei, getrokken op den hedendaegschen handel van sommige 
menschen, waar inderdaad wel enig leven in zit. Voor het overige schijnt hij 
Cats niet alleen te hebben nagevolgd, maar ook gecopieerd. In hetzelfde Merchtem 
is ook schoolmeester Filip Jan Croes (t 1796) als rederijker werkzaam geweest. 


Van Jan van Bossche (Vrasene, 1776 -Sinaai, 1845), timmerman en in de winterperiodes 
houder van een avondschool, een vlotte rijmelaar en gelegenheidsdichter, 
auteur ook van toneelstukjes en liederen, bleven slechts veertien `meiliederen', 
een aantal gedichten op plaatselijke figuren en voorvallen, en moraliserende 
versjes voor zijn leerlingen, de meeste wel van na 1800, bewaard. 

Van de liedjes, gelegenheids- en lofdichten van `den vlieghenden poëet', de improvisator 
Pieter Hunninck (1763-1853) werd niets bewaard, evenmin als van het 
werk van P.A. van Damme, barbierr en kruidenkenner, die tweemaal prins was van 
de Wervikse kamer en in 1835 overleed. Hetzelfde moet gezegd worden van 
geneesheer en schoolmeester Pieter Jaak de Burchgrave (Passendale, 1696 -Wervik, 
1764), die met zijn leerlingen dikwijls gratis vertoningen gaf, een klein dag 

schreef over plaatselijke gebeurtenissen en de auteur is van verloren gegane-boek 
stukken over Sint-Medardus, Cecilia, Martialis, Clovis, Alboin en Rosamonde, 
van Jan Baptist de Backer, geboren te Leupegem in 1783, die na 1800 aan verschillende 
dichtwedstrijden deelnam, van timmerman Lodewijk Crombez (Staden, 
? - Torhout, 1817), `kunstgriffier.' van de Torhoutse kamer, die bekroond 
werd in de dichtwedstrijd te Hooglede in 1804, van J.B. Huys uit Meulebeke en 

J.F.L. Steylant van Nieuwpoort, die in Roeselare in 1810 met de Verwoesting 
van Troyen de eerste en de tweede prijs behaalden, van Jan Janssens die te Antwerpen 
in 1814 een gedicht over de Grouweldaden der fransche Staetswisseling 
publiceerde, van J.B. Soenens van Deinze, en ten slotte nog van een aantal door 

J.O. de Vigne genoemde auteurs uit de periode van de Franse overheersing: soms 
vindt men een enkel gedicht van hen in de bij gelegenheid van de een of andere 
dichtwedstrijd uitgegeven bundel met gelauwerde verzen. 
Een jaar na De Swaen wordt de in zijn tijd beroemde theoloog en Latijnse dichter 
Livinus de Meyer(e) in Gent geboren (1655-1730). Van het poëtische oeuvre van 
deze jezuiet en professor aan de Leuvense universiteit (Poematum libri duodecim, 
te Brussel in 1727 in 12 delen verschenen) was vooral zijn leerdicht De Ira Libri III 
(Antwerpen, 1694), een navolging van het filosofische tractaat De Ira. van Seneca, 
bekend. De Nederlandse vertaling ervan, in ongeveer 2500 verzen, De Gramschap 
in dry boeken verdeelt, zou hij, zo vertelt Van Duyse althans, in de drukkerij voor 
de vuist geschreven hebben; ze verscheen te Leuven in 1725, te Amsterdam in 

1728, te Gent in 1760, 1778, door de zorgen van professor Schrant nog eens in 

1827, en te Tienen in 1848. 

Het is een, men -zou bijna kunnen zeggen psychologische verhandeling, waarin 

achtereenvolgens de oorzaken van de gramschap ('waer-uyt de gramschap vonckt') 

en de gevolgen (wat rampen uyt haer ryzen') worden behandeld, en in het derde 

boek hoe men ze leert beheersen (`en hoe sy word gedempt') . Hier is een verstan


dig man aan het woord: natuurlijk is het onvermijdelijke arsenaal van klassieke 

citaten en voorbeelden aanwezig, maar daarnaast worden ook eigentijdse, per


soonlijke en gezond-degelijke argumenten te hulp geroepen. De achttiende


eeuwse 'verlichting' wordt als het ware aangekondigd in beschouwingen als die 

419 


over het straffen. Wij zijn hier van de moralisaties van Poirters reeds ver ver 
laat het opzet nog aan hem denken. De taal is behoorlijk, de woord--wijderd, al 
keuze sober, met weinige maar passende adjectieven: 

Den wyngaerd wordt gequetst door 't slaen van d'hagelvlagen. 
Die van den appelboom de witte bloemen jagen 

of: 
De stieren om een koe in 't veld wel dapper stryden, 
Het zand vliegt in de lucht, de hoorens in de zyden 

of nog: 
Men siet in eenen nest hoe dat de jonge katten 
Malkanderen uyt spel met zachte pootjens vatten 

en hij eindigt met: 

Myn schipvaert is volbragt. Ik laet de zeiltiens sinken, 
My dunkt ik sie van ver de witte duinen blinken... 

Indringend ontleedt hij de gebreken van de ouderdom, de praatzucht van de 
vrouw (`Is 't wonder dat de hin wat kakelt op de nest?') . De vrouw heeft haar 
zorgen, alleen de man heeft om die te vergeten de jacht en andere vermaken, 
daarom moet hij in het huwelijk geduldig zijn. Het geheel is een aansporing tot 
een ingetogen leven. 'Ons Nederland, eilaas! weet van geen peis te spreken. 
Europa is in roer,' maar 

Als ik maer bakken mag een broodtie van myn graen, 
Als ik een lammeke van mynen stal mag slaen, 
Als ik maer plukken mag myn appels en myn druiven, 
Als ik maer dooden mag een koppel jonge duiven, 
Als ik maer halen mag een versch ey uyt de nest, 
Een visken uyt de sloot, ik laet u al de rest. 


In 1739 verschijnt te Antwerpen in het Latijn, het Frans en het Nederlands nog 
zijn Danck-brief van ... P. Maelcamp, waarin hij zijn arts zijn erkentelijkheid 
uitspreekt voor zijn genezing en die van zijn ordegenoot en dichter Petrus Maelcamp. 
In de stilte van zijn kloostercel, ver van de rederijkersdrukte, werkt en dicht 
Johan Balthazar, met zijn kloosternaam en in de literatuur Godefridus, Bouvaert 
(1685-1770). Na zijn humaniorastudie te Antwerpen en één jaar verblijf aan de 
Leuvense universiteit was hij in 1705 ingetreden bij de Cisterci énzers van de St.-
Bernardsabdij te Hemiksem. 
Zijn broers Jacob en Hendrik, deze laatste kapelaan te Brugge, en zijn drie zusters 
zijn gelegenheidspoëten. Maria-Josina en Catherina zingen hem met vereende 
krachten hun lof toe: 

Mynt gij dat wij niet en weten, 
Dat gij Balthazar Bouvaert 
Onder al onze poëten 
Eenen van de beste waert? 


Anna Theresia, begijn te Antwerpen, schrijft ter gelegenheid van het gouden 
professiefeest van haar broer een humoristische biografie in versvorm, met heel 
wat details over zijn leven. Voor haar eigen kloosterjubileum schrijft Bouvaert 
zijn enige toneelstuk, Bley-eyndig Spel van de H. Theresia, dat in 1740 herhaaldelijk 
door haar medezusters werd opgevoerd. 
Bouvaert is een neef van de boekhandelaar J.B. Verdussen en een zoon van de 

420 


meester-metselaar van de stad Antwerpen die zich steeds met het herstellen van 
de toren van de kathedraal heeft bezig gehouden, wat verklaart waarom hij daar 
zo nauwkeurig op ingaat in zijn Beschryvinge van den Toren van de cathedrale 
Kerke binnen Antwerpen van dat by gesticht is, tot in dit tegenwoordich Jaer, in 
Rym gesielt door S.G.B. (Antwerpen, 1723). In zijn historische inleiding laat hij 
Keizer Karel verklaren: 

En had ik geene vrees te maken groote schulden, 
Of was het in mijn macht, ik liet hem heel vergulden. 


Het -torengedicht werd herdrukt in de Antwerpse comptoir-almanak voor 1777, 
in 1906, in 1920 (door Ben Linnig), en werd in 1886 in het Frans vertaald. 
Hij laat negen geschreven foliobundels na, Verschyde gedigten bestaende in historien, 
beschryvingen, bruylo f t-digten, lidekens, briven, op-schriften, by-schri f ten, 
in-vallende gedagten, en spreek-woorden, die in de Sint-Bernardsabdij te Bornem 
bewaard worden. Heel veel is gelegenheidspoëzie, naast een aantal verhalende 
en moraliserende gedichten en meer dan honderd emblemata. Ook poëzie van 
zijn familieleden, confraters en vrienden neemt hij erin op en enkele malen wijdt 
hij beschouwingen aan de spelling en de kunst van het schrijven. Een goed 
humeur vormt de voornaamste aantrekkelijkheid van deze bundels. 
De stadsbibliotheek te Antwerpen bezit van hem Bemerkingen op sommige der 
Werxkens, blauwe boexkens, Almanakken en losse bladers, van tyd tot tyd in 
druk uytgegeven door den vermaerden Meester N***, die sig selven in de titels 
der geseyden Boexkens en niews-papierren noemt Cy f er-meester, Reken-meester,. 
Landmeter, Bouw-meester, Astrologant, Professor in de Wis-konst, Cronykschryver, 
etc. etc. `Door de liefde tot [zijn] weerde Vaderland' voelt hij zich gedreven 
om deze N. te ontmaskeren, die valse stellingen verdedigd heeft, die nooit 
professor in de wiskunde is geweest en alleen maar `eenighe blauwe boexkens' 
over wiskunde en astronomie heeft uitgegeven, die hij verspreidde niet alleen in 
Brabant en Vlaanderen, maar ook in Holland en Zeeland. Bouvaert, die zelf een 
mathematicus en sterrenkundige was, neemt het hier op tegen zijn tijdgenoot, de 
Antwerpse wiskundige J.Th. Roelants,34 — al had hij hem, in een van diens eerste 
werkjes een paar lofdichten toegezongen. 
Enige Extraordinaire historiën, door zijn broer Hendrik in zijn nalatenschap gevonden 
(ze komen in zijn Verschyde gedigten voor), verschijnen in de Antwerpse 
almanak voor 1774 van P.J. Parys: Jou f f rouwen van den zwier, Den Lof van den 
ezel, Den horologiemaker in de kist, Getoonde divery, Diogenes van desen tyd. 

`Den lof van den ezel', verklaart hij, `is gemaekt tot dankbaerheyt over myne 
genezing van de Teiring a° 1719 den 2 juli,' waartoe hij vijf maanden lang 
ezelinnemelk heeft gedronken. Hij acht een ezel een verdienstelijk dier: 

Syn Verstand is Ruym zoo goed, 
Als 'nen Ezel hebben moet. 
Ezels en zijn niet geboren 
Om als Leden van den Staet 
Gaen te zitten in den Raet, 
Oft te spreéken als Doctoóren: 
Of het nu en dan geschied. 
Godt vraegt dat van Ezels niet. 


Ook in de volgende jaren worden van hem nog gedichten in de comptoir-almanak 
opgenomen, o.m. nog eens Den Lof van den ezel in 1775. De almanak voor 1778 

421 


bevat zijn Aenspraek van eenen Boer uyt Duytsland, gedaen binnen Roomen 
voor ontrent 300 Raets-Heeren, in 't Jaer Christi 140; overgeset uyt Antonii de 
Guevara 1614 (die in de zestiende eeuw reeds door Houwaert vertaald werd). 
Als historicus schreef Bouvaert in het Latijn de geschiedenis van zijn abdij en 
van de cisterciënzerinnenabdij van Zwijveke (bij Dendermonde), terwijl hij ook 
de eigentijdse gebeurtenissen met betrekking tot zijn kloostergemeenschap nauw 

bleef registreren. Als -bibliothecaris — functie die hij van 1722 af vervulde-keurig 

— stelde hij de uitvoerige catalogi op van de zeer omvangrijke abdijbibliotheek: 
het is zijn voornaamste werk geweest en hij verwierf er ook beroemdheid mee. 
De Leuvense universiteit vroeg hem haar bibliotheek op dezelfde wijze te komen 
beschrijven, maar Bouvaert verkoos de rust van zijn abdij boven een verblijf in 
de universiteitsstad. In 1745 stelde hij de catalogus op van de boeken die hij in 
zijn cel bewaarde, met een korte autobiografie als inleiding en aantekeningen 
over de werken in het Latijn, Frans of Nederlands, naar gelang van de taal waarin 
ze geschreven waren. 
Zijn belangstelling voor de Nederlandse literatuur blijkt niet alleen uit een in 
hs. gebleven Tafel der Nederlandsche Poëten en Pooëtersen, van dewelke wij enige 
boeken, of ten minsten een gedicht van ieder gesien hebben ({1740), maar 
vooral uit zijn anoniem en postuum verschenen Historie, Regels ende Bemerkingen 
wegens de Nederduytsche Rym-konst waergenomen ende bemerkt in de 
beste en vloeybaerste Rym-dichters; en opgesteld door eenen Liefhebber der zelve 
konst (Antwerpen, 1773). Blijkens een mededeling in de tekst zelf werd het 
werkje in 1742 geschreven; het komt voor in één van de verzamelbundels en in 
zijn autobiografie noemt Bouvaert het onder zijn pennevruchten. 
Eerst geeft hij een overzicht van de geschiedenis van de `Nederduytsche Rymkonst', 
waarvan men de oorsprong tevergeefs zal zoeken: ze is zo oud als het 
Nederduits, dat zelf heel wat ouder is dan het Hoogduits, al menen velen dat het 
Nederlands hiervan afstamt, omdat die twee talen talrijke woorden gemeenschappelijk 
hebben. Drie voortreffelijke schrijvers, Becanus, Scrieckius en Abraham 
van der Milius, hebben met `eenen grooten Boek' trachten te bewijzen 'dat onze 
hedendagsche Nederlandsche ofte Vlaemsche Taele, naer de Hebreeusche, de 
oudste is van de wereld'. Doordat de drukkunst niet bestond voor 1445, hebben 
we de oudste rijmen niet bewaard, `en de hedendagsche Drukkers verdrukken, 
versnipperen, ja vernielen menige schoone Antiquiteyten van perkemente Rymboeken, 
om couverten te maeken aen de school-boeken, ja zelfs om de roode 
letteren in de almanachen te konnen drukken'. Als voorbeeld van oude rijmen 
haalt Bouvaert verzen aan van `Otfried' (Evangeliënharmonie), van Melis Stoke, 
van `Jacob van Meellandt of Mellandt' (Van Maerlant), `naer syne dood Uylenspiegel 
genoemd', en van Lodewijk van Velthem. 
In de catalogus van zijn bibliotheek had hij bij een werk van Boileau aangetekend: 
`Monsieur Boileau mérite toutes les louanges qu'on peut donner à un 
Poète francais profane... ; pourtant... vous m'avouerez qu'on n'y trouve pas la 
cadence des vers flamans du Père Poirters, de monsieur Croon, et de monsieur 
Cats. Ce dernier a sceu le vrai mistère pour faire couler élégamment les vers.' 
Hij citeerde daarbij een vers van Boileau: 
le ciel en sa faveur forme tant de grands hommes 

waarin, naar hij dacht, de klemtoon verkeerdelijk op de valt. `On ne trouve pas 
de telles beuvues dans les vers flamans de monsieur Cats ... La versification des 

422 


Francais n'est pas encore arrivée jusque lá, et il y a peu d'apparence qu'elle y 
parvienne'. Deze mening over de Franse poëzie verdedigt hij opnieuw in zijn 
Historie en hij stelt ze tegenover die van P. Richelet — overigens één van zijn bronnen 
—, die in zijn Dictionnaire des Rimes had geschreven dat de Franse verstechniek 
dank zij Ronsard haar volmaaktheid had gekregen, `waer in ik, nog niemand, 
die Veêrsen kent, hem zal gelooven': Bouvaert mist duidelijk inzicht in het eigen 

karakter van het Franse vers. 
De `kamers van Rethoryken' vooral hebben de `rym-konst' grotelijks vooruit geholpen; 
de religieuze beroerten brachten haar daarna in de verdrukking. Bredero 
is een van `die Mannen, de welke die schoone Dicht-konst eerst op eenen goeden 
voet gebragt hebben', maar zowel Valerius Andreas als Foppens hebben hem in 
hun Bibliotheca Belgica bij `het optellen der Nederlandsche Schryvers' vergeten. 

Ook Huygens en Camphuyzen worden vermeld. Cats is echter het summum om 
zijn `vloeybaren en klinkenden stiel'. Vondel geeft zich in het dichten meer vrij


heid, hij onderhoudt geen vaste cesuur en plaatst zijn accenten niet zo nauwkeurig. 
Sommigen zeggen dat hij dit doet opdat de toneelspelers die zijn stukken 
vertolken, minder zouden zingen, zodanig 'dat syne Rymen met den zin, en niet 
met de cadentie gelezen zynde, meer gelyken na Proza, als na veêrsen'; Vondel 
zit vol nieuwe vindingen. Ook Pater Poirters, wiens Masker op dat ogenblik de 
zesentwintigste druk kende, krijgt met Petrus Croon van Leuven een vermelding 
in de Historie. En vele namen meer. zou Bouvaert nog kunnen noemen. Maar 
anderzijds kent hij ook een werk, dat hij juist waardevol genoeg oordeelt om er 
in de 'boter en kaeswinkels ... in te gerieven' ! Slechte en goede `Rym-Dichters' 
zullen er steeds zijn, besluit hij. 
Na de geschiedenis volgen de 'regels ende bemerkingen'. Om te dichten moet men 
`de goestie', `den kneep' en `de genie' bezitten. Fabels kan men missen; er. zijn 
`levende exempelen en waer historiën' genoeg om als stof tot poëzie te dienen. 
In een `Kort begryp der Nederduytsche Rym-konst' behandelt Bouvaert vervolgens 
de versleer. Illustratiemateriaal wordt daarbij op de eerste plaats aan Cats 
ontleend, want 'goede Veêrsen' zijn die `waer in alles waergenomen word, dat in 
die van Jacob Cats te vinden is'. Maar ook `diën grooten Dichter' Vondel wordt 
tot voorbeeld gesteld en o.a. zijn beroemde Kinderlyck (in een wel aangepaste 
spelling) aangehaald. Bouvaert heeft tevens oor voor de poëzie van het volk, voor 
volkse rijmpjes en arbeidsliederen. De vermelding van de dichter Petrus Maelcamp, 
die rijmloze verzen schrijft, is een gelegenheid om over `Veêrsen zonder 
Rym' uit te weiden: `Het slot van alles is, dat den Rym geen deel der Dichtkonst 
is; maer eenen galm, die de Veêrsen dikwils meer doet klinken, als sy wel weêrt 
zyn. Toen onze Voor-ouders het rymen invoerden, was hen de maet der Voeten 
onbekend, daer nochtans onze gedichten kracht en glans door krygen ... Nu de 
rechte Dichtmaet gevonden is, konnen wy den Rym wel derven.' Hij kan honderden 
blanke verzen aantonen, `de welke in Holland gedrukt zynde, met eene 
Voorreden zoo sterk verdedigd, ja bevestigd zyn, dat het maer dwaesheyd is, 
daer tegen iet te willen spreken oft schryven'. Hiermee doelt hij op de voorrede 
tot Geeraert Brandts Olijfkrans der Vrede (1649) en daarmee is tegelijk een 
andere bron aangegeven, waaraan hij voor. zijn Historie schatplichtig is. 
Bouvaert gelooft in het nut van de dichtkunst. Hij wijst erop hoe graag zelfs 
kinderen rijmen: 'Zien zy eenen oyevaer vliegen, sy zyn gelyk gepraemd om hun 
rymend refereyntiën, dat daer op gemaekt is, te zingen.' Daarom heeft hij dit 
boek geschreven. Wie `de trek' er niet toe heeft, moet niet beginnen dichten. 

423 


Maar aanleg is niet genoeg. Om een goed dichter te worden 

moet een-ider zig-zelven avancéren, doór het lezen van schoone Historie-boeken, zoo in 
Rym, als in Prosa; door het aentekenen van geestige Spreuken en aerdige slagen; door te 
studeren op de materie, die men wilt in dicht stellen; doch niet tot blokkens toe. Neen, leerzuchtigen 
Lezer, wandelt liever over-en-wéer, en stelt uw rym-gedachten, met tusschen-pozingen, 
op eene schalie; en gy moet zoo gereed zyn om de spongie te gebruyken, als om de 
griffie te bézigen: want den besten middel om te componeéren, is veél uytdoen, dan en 
blyft'er maer het beste staen: en als het Rymken is in 't net gesteld, dan en zal niemand 
zien wat'er uytgedaen, oft wat'er is bygevoegd. En zoo doende, zal men meer voordgang 
doen, als met op de hand te liggen dubben, en nagels van de vingeren te knaegen, oft pennen 
om-verre te byten. 

Bouvaerts werkje, dat 130 bladzijden beslaat en in zijn laatste gedeelte ook 
spraakkunstige aangelegenheden behandelt — waarbij meermaals het Brabants en 
Hollands met elkaar vergeleken worden —, munt niet uit door een sterke structuur 
of door stilistische kwaliteit; het is bovendien, blijkens de genoemde bronnen, 
in een aantal fragmenten niet oorspronkelijk. Toch stempelt het zijn auteur 
tot één van de eerste literair-historici (samen met Van Male) en tevens tot één 
van de eerste theoretici van de versleer in de Zuidelijke Nederlanden. In zijn 
Uebersicht der Niederländischen Volksliteratur älterer Zeit (1838) zou Mone de 
Historie `ihrer Unbekantheit wegen' citeren, zonder waarschijnlijk de auteur ervan 
te kennen. Serrure was de eerste om ze aan Bouvaert toe te schrijven. 
Onder de van Bouvaert bewaarde handschriften is er een, waarin hij de poëtische 
gewrochten copieerde die zijn oom van moederszijde Adriaan Cosijns (Antwerpen, 
1658 - Kortrijk, 1711) `in verschyde voorvallen en verschyde plaetsen' had 
geschreven (Verschyde gedigten ... gemaekt door den eerweerdigen pater Adrianus 
cosyns priester der societyt Jesu eertyts missionarius in Vrieslant en om het 
rooms geloof ballink, gestorven te Kortryk ... Uyt-geschreven in de Abdye van 

S. Bernarts, 666 p.). Cosijns had wegens ziekte zijn missioneringswerk, dat hij 
veertien jaar in Friesland had verricht en waarvan hij het berijmde verhaal naliet, 
moeten opgeven. In een van zijn gedichten, Antwóort op het gedigt van den jong.
0

ma Jacobus Henrics Bouvaert van hem aen mij gezonden, zet hij de jongste 
broer van Bouvaert ertoe aan om verder `in Vlaemschen rijm' te dichten: Cats, 
Vondel, Heinsius, `en menig ander ligten van onse moeders-tael' hebben bewezen 
dat ze niet voor het Latijn moet zwichten, 

nog hêeft [ze] hulp van doen van eenen ligten Frans, 
zij pralt het alderschoonst ddr haren ijgen glans. 

Is de nogal expliciete aandacht die Bouvaert in zijn Historie wijdt aan de ver 

tussen het Nederlands en het Hoogduits, geinspireerd door Cosijns' op--houding 
vatting dat 'ons tael is over lank van het hoog-duijts gesproten'? 
Tot de geestelijken die zich in de 18de eeuw met literatuur bezig hielden, behoren 
nog de kapucijnen Egidius van Wyenbergh, Pieter de Vos en Jan Baptist Flas. 
De eerste (kloosternaam Philippus; Dendermonde, ? - Kortrijk, 1741) schreef een 
`blijeindig treurspel', Den tweeden Alexius oft Joannes graeve van Forbes (hs. 
stadsbibl. Kortrijk), dat te Oudenaarde in 1713 werd opgevoerd. Van De Vos 
(kloosternaam Seraphinus; Brugge, 1659 -Brussel, 1728) verscheen te Brugge in 
1720 De Goddelycke Voorsienigheyd beproeft, in Berthulpho en Ansberta, waar 

gegeven aan twee toneelauteurs uit de Jezuietenorde, Bidermann en-van het 
Avancini, werd ontleend (de Franse tekst verscheen te Bergen in 1688) en dat 

424 


in het verhaal van de vrouw die, in man verkleed, haar echtgenoot als slaaf in 
Turkije terugvindt, de voorzienigheid en de huwelijkstrouw wil belichten. Het 
werd te Aalst in 1731 gespeeld. De Vos berijmde ook de biografie van een laat13de-
eeuwse kluizenares, De Verdruckte Onnooselheyt of het leven van ... Maria, 
bijgenaemt de Allendighe, door J.J. de Munck te Mechelen in 1769 anoniem uitgegeven, 
herdichtte Het seldsaem Leven ... van den H. Alexius (Maastricht, 1711) 
naar een ouder werkje van de dominicaan L. van der Elst, publiceerde te Dendermonde 
en Maastricht in 1711 Het Boeksken van de vier Uytersten, dat op 
tien jaar tijd tien herdrukken beleefde en o.m. een paar kerstliederen, een Mariagedicht 
en een vertaling van het Dies Irae bevat, en liet een aantal gelegenheidsgedichten 
na. 38 Een vruchtbaar gelegenheidsdichter was ook Flas (kloosternaam 
Justinus; Brussel, 1683 - Tervuren, 1755) : in het Latijn en het Nederlands bezong 
hij bij talrijke gebeurtenissen zijn medebroeders, hoge bezoekers, vorstelijke 
personen, rijmde ter gelegenheid van Onnozele-kinderendag of Driekoningen 
disticha waarin hij schertsend zijn confraters hekelde, en schreef ook wel 
eens andere gedichten, zoals een klaaglied van een non, een oud thema, of een 
lied over de genoegens van het kloosterleven: 

Den pappot is nu verborghen, 
En nu voor den theepot sorghen... 
Pepercoeck brengt men te veuren... 
Naer den middag in de wijnen, 
Die verstuyven alle pijnen, 
En daerby een soet gepraet. 
0, wat een volmaeckten staet! 


In het spoor van zijn vader Antoon Flas schreef hij een aantal toneelstukken. 
Reeds genoemd werd zijn Carolus den V. Anoniem verschenen te Brugge in 1727 
De trotse, ongheruste ende bloedtgierighe dobbelheydt van Aretaphila door de 
goddelycke rechtveerdigheydt gestraft, een erg 'bloedig' verhaal, en het martelaarsspel 
Den christelycken ende onverwinnelycken yver van ... Bisschop Audas, 
dat reeds in 1724 te St.-Winoksbergen werd opgevoerd, daarna in 1743 te Ronse 
en in 1749 te Aalst vertoningen beleefde en nog in 1816 te St.-Maria-Lierde zes 

maal werd gespeeld als De Triumph der Christen, bepeylt door ... Bisschop-tien 
Audas. Van zijn hand zijn ook drie heiligenspelen: Het leven van de H. Amandus 
(Brussel, 1742), De versmaetheyt des weirelts ... in den H. Trudo (Gent, 1748) 
en De ... kloeckmoedigheyt van den ... H. Lambertus (Gent, s.d.), dat te Parike 
in 1756 werd vertoond. Een zinnespel, Het Geloof overtuygt het verstandt en 
zinnen, en vier. kluchten, Nieuwjaersklucht, de reysegaenders, klucht van eenen 
eyer-dief, De dry gesellen die gheen gheldt en hadden, bleven in handschrift en 
werden allicht voor de kloostergemeenschap geschreven." 
Catharina wander. Meulen (Antwerpen, 1634-1719) van het dominicanessenklooster 
te Antwerpen, van wie twee geestelijke liederboeken, Den Aenghenaemen 
Rooselaer (1687) en Het Eensaem Tortel-Duy f ken (1694), in het begin van de 
18de eeuw te Antwerpen herdrukt worden, publiceert in 1705 in dezelfde stad 
nog Het Hemels Lust-Hofken, waarin ze verscheidene liederen uit het gelijk 

bundeltje (1681) van Petrus Wilant overneemt. Van Elisabeth van Wauwe-namige 
(Wouwe) verschijnt in 1708 te Antwerpen Het Gheestelyck Maeghden-Tuyltjen, 
dat in 1716, 1722 en 1743 nieuwe uitgaven beleeft. De titel van het Nieuw 
Liedt-Boeck ghenaemt Den Vogel Phenix (Antwerpen of Duinkerke, 1717?) ver


425 


meldt dat het werd `in 't licht gebracht door eenen Eerw. Pater Capucyn', waarmee 
wel de jongere broer van Michiel de Swaen, Willem (kloosternaam Lucas; 
Duinkerke, 1622 -St.-Winoksbergen, 1725), auteur van Eenigh curieus tydverdry 
f,, bedoeld kan zijn.37 De schrijfster J. de Gavre, die reeds in 1678 en 1694 
geestelijke liedboeken had gepubliceerd, laat in 1722 te Antwerpen nog De Geestelycke 
Jacht drukken. Het Geestelyck Opeeltjen van Hardoysche Roose-Bladers 
(eerste uitgave te Duinkerke in 1696) van Pieter Cauwe (t Ardooie, 1712) ziet in 
1719 te Brugge nog eens het licht.$$ 
't Nieuw gesang der maegden die het Lam volgen alwaer het gaet (Antwerpen, 
1716) is een geestelijk liederboek met muziek van de om zijn jansenistische gezindheid 
eerst gesuspendeerde, later (in 1728) geëxcommuniceerde priester Willem 
van Roost (Werchter, 1661-bij 's-Gravenhage, 1746). Hij had in 1698 te 
Antwerpen reeds zijn Gheestelijcke zede-puncten laten verschijnen en later, in 
1714, Den goeden regel van den goetwilligen oe f enaer, met ascetische overwegingen, 
godvruchtige oefeningen en talrijke psalmvertalingen, die de aanloop 
vormen tot zijn anoniem uitgegeven Psalmen van David (Gent, 1725), in twee 
delen met een commentaar bij ieder vers. Naar Nederland gevlucht, publiceert hij 
in Den Haag in 1731 De regte gronden van het geloove, hope en liefde. De Antwerpse 
stadsbibliotheek bewaart een naamloos handschrift van 1720, Thé praetiens 
voorgevallen tusschen eenen Antwerpschen ambachtsman, coopman, ende 
rechtsgeleerden, neffens

f ens een Hollants Uytrechts Jansenist clopien, dat in zes 
samenspraken tussen vier personages de opvattingen van Van Roost poogt te 
weerleggen, terwijl het Utrechtse klopje (begijntje) zijn verdediging op zich 
neemt. 
Rond 1742 tekent de Antwerpse begijn Catharina Verachiter in een schrift 62 
liederen (waaronder 22 Franse en 1 Duits) op: enige religieuze en gelegenheidsliederen, 
vooral drink- en kluchtliederen en liederen over de nonnen- en begijnenstaat 
met de klassieke toespelingen op het teren en smeren met paters. Een paar 
teksten zijn van Noordnederlandse oorsprong (éen lied komt uit Cats' Houwelyck). 
Een gelegenheidsdichter is priester P.A. van Heusden (Antwerpen, 1738-1797), 
wiens gedichten, op naam van Bruno van Heusden, pas in 1856 te Antwerpen 
verschijnen. Jeanne van Goethem (x1720-1776) uit Vrasene schrijft vloeiende 
godsdienstige gelegenheidspoëzie. Aan Catharina Peremans (t 1707), begijn te 
Mechelen, wordt een Cransken van de H. Engelen toegeschreven. 
Willems vermeldt in zijn Verhandeling een Kint-baerenden Man in dicht beschreven 
door Philippus Jongheryx Pastor in Coolkercke, te Brugge in 1723 uitgegeven. 
In feite is dat al een herdruk van een in 1698 verschenen verzameling van 
twintig gedichten, genoemd naar het voornaamste ervan, waarin het wonderbare 
fenomeen met kracht van bewijsstukken wordt bezongen. Van dezelfde auteur 
(de Biogr. Nat. spelt zijn naam als Jongherycx en noemt hem pastoor te Vladslo, 
gestorven in 1701) verscheen in 1697 nog Middelen tot den vrede met Godt, sy 
selven, ende syn evenaesten, een vlot gerijmd, moraliserend werk, waarop nog 
een vervolg moet zijn gekomen. 
Lieven Frans van Bouchaute (Gent, 1668-1739) van de abdij van Drongen,. pastoor 
te Baarle, geeft te Gent in 1734 zijn 500 pagina's tellende Tafereel der Penitentie, 
Historiegewys opgehaelt uit, waarin hij de voornaamste thema's en figuren 
uit het Oude Testament bezingt en de geschiedenis van Jozef in 14 taferelen, 
onder de vorm van een drama, behandelt. Dezelfde bijbelse figuur was door de 

426 


jezuiet Frans Nerrincq (Kortrijk, 1638 - Mechelen, 1712) vroeger al tot onderwerp 
gekozen van een in vloeiende verzen geschreven emblematische uitgave, De God


delycke Voorzienigheydt, uytgebeeldt in Joseph, Onderconinck van Egypten, ver 

ende sedeleeringen (Antwerpen, 1710). -ciert met sinnebeelden 
Van Martinus Coucke (1676-1741), prior van de St.-Andriesabdij bij Brugge, is 
een handschrift bewaard met 'Latijnsche en Vlaemsche versen, soo gheestelijcke 
als ander'; hij is ook de auteur van een in 1723 verschenen berijmd Kleijn begrijp 
des Levens van de heylighe Godelieve. 

Tot 'onderstant der vrye Konsten, ontdeckinge der Outheden, ontvouwinge der 
Heydensche dwaelingen, en wel besonderlijck tot lof van den alderhoogsten' publiceert 
de priester. Frans Cockelet in 1747 te Antwerpen een Nederduytsche 
overzettinge der X11. boecken van Publius Virgilius Maro, behelzende de wonderlycke 
gevallen van den grooten Aeneas, een van uitvoerige noten voorziene 
prozavertaling van de Aeneis. 
Een aardig gedicht is het Gesprek tusschen het Belfort en de Dulle Griet ... ten 
fare 1789 binnen Gend van pater Jozef Verhegghen (1749-1818) (door Van Duyse 
in het Belgisch Museum opnieuw uitgegeven), over de verovering van de stad 
door de Patriotten en het vertrek van de Oostenrijkers. Hij leverde nog enkele 
bijdragen voor almanakken, voor de Gendschen Almanak van 1791 Kikvorschenen 
Muyxengevecht, beschreven door Homerus en Invallende gedachten van eenen 
Huys-witter, wegens de Teeken- Schilder-Plaet- Sny-Beeldhouw- Bouw-kunden 
met de Bemerkingen van eenen Kruyd-Mengers Leerling. In het enige bereikbare 
exemplaar van deze almanak in de Gentse universiteitsbibliotheek komt nog alleen 
de eerste bladzijde van de `gedachten' voor, tot onze spijt, want zijn Dulle 
Griet is een kleurrijk stuk populaire rijmkunst.39 
Een zekere Pater Richard, gehalsrecht te Jemappes in 1794, moet op het einde 
van zijn tachtigjarig leven een V ergeleyking tusschen de joden die hunnen God 
kruisten, en de Franschen, die hunnen Koning onthoofden geschreven hebben. 
De minderbroeder Lodewijk Jozef Maccage (kloosternaam Hermannus; Veurne, 
1751-Ieper, 1828), in 1797 verbannen naar Oléron, maakt daar een vrij vlotte 
vertaling van de Treur-digten van Publius Ovidius Naso, die te leper, waar hij 
achteraf onderpastoor wordt, in 1814 anoniem verschijnen: 

't Is hier (schoon dat naeby staeg suyzen pyl en schigt) 
Dat ik, zoo veel ik kan, door digt myn pyn verligt... 

In 1818 geeft hij te Ieper nog, eveneens anoniem, `door en voor de Armen' 
't Gewezen Romen in het licht, waarin hij in een volkse trant die aan Poirters 
herinnert, allerlei wetenswaardigheden vertelt over ontstaan, groei en bloei en 
ondergang van de Eeuwige Stad. 
Van een ander geestelijke, G.F. van Calbergh, pastoor te Beselare, verschijnt te 
Ieper in 1809 een werk van 3000 verzen op De zeven hoo f d-zonden, bezonderlyk 
vertoont in den hedendaegschen handel van alle staeten van menschen, dat herinnert 
aan Willem Ogier en ook aan de moralisaties van Houwaert. 
Late uitlopers van de grote mystieke traditie zijn `Priester ende Edelman' K.L. 
Grimminck en de minderbroeders Bonifacius Maes (f Gent, 1706) en Pieter. Bot-
tens (kloosternaam Fulgentius; Kortrijk, 1637 - Brugge, 1717). Naast een aantal 
herdrukken van vroeger religieus werk — zijn Corte en veel in-houdende reghelen 
der volmaecktheyt verschijnen in 1721 voor de tiende maal — zien van deze laatste 
in de 18de eeuw nog Gheestelycken catechismus van den wegh der liefde Godts 

427 


(Brugge, 1708) en Het goddelyck herte ofte de woonste Gods in het herte 
(Brugge, 1685-1710, 3 delen) het licht. Karel Lodewijk Grimminck (Ieper, 1676 -
Watou, 1728), die, op verschillende plaatsen in Frans-Vlaanderen in de zielzorg 
werkzaam, in 1714 als pastoor van Kaaster ontslag neemt, als kluizenaar en 
rondtrekkend volksmissionaris gaat leven en in 1724 te St.-Jan-ter-Biezen een 
ermitage sticht, laat brieven, retraitenotities en handschriften na: Orloge van 
passie ons heeren Jesus Christi (1711) — een overwegingsschema voor de passie —, 
Quarten, ofte geestelijke beweeghredenen, bevestigt door de heilige schrifture, 
Geestelijke verlichtingen, Regels aen de Heremyten en Regels voor een geestelijke 
dogter begeerig om God te dienen in alle volmaektheyd (1711). Behalve Ruusbroec 
en Thomas a Kempis hebben Theresia van Avila, Ignatius van Loyola en de 
franciskaanse spiritualiteit hem beïnvloed. Hij wordt een zeer vereerde .figuur: een 
Kort-Begryp van het Deugdsaem Leven van ... Grimmynck door P.L. Danes, lid 
van het in 1728 onder bescherming van de bisschop te Ieper opgerichte Grimminck-
comité, verschijnt al in 1729 te Ieper (een tweede druk in 1768), terwijl 
een toneelstuk over zijn leven, van de hand van de reeds genoemde pastoor van 
Kaaster, G.B. Mysoet, aldaar. in 1773 wordt opgevoerd. Van een onbekend Westvla 
s geestelijke is een Gheestelycken handel vanden hemelschen brudegom 
met sync bruydt, een mystieke dialoog in 32 korte, vlot gerijmde hoofdstukjes, 
die hun inspiratie telkens vinden in een emblema. Hetzelfde manuscript bevat 
van dezelfde hand een Rijm-dicht leerende gheestelick drie verscheijde weghen 
door de welche den hemelschen bruijdegom de ziele geleijdt heeft tot de opperste 
V olmacktheijt. 

AANTEKENINGEN 

1 L. BAEKELMANS, Onze voorouders in den Hollandschen spiegel. Een bloemlezing uit ' reis 
Antwerpen, 1942, 13. — Baekelmans noemt Paape `mis-beschrijvingen van 1787 tot 1846. 

auteur en meent dat Rijsel een 'fictieve' aanduiding is, maar de bekende Hollandse-schien' de 
patriot verbleef in 1789 te Duinkerke (waar hij zijn Hollandsche wijsgeer in Vrankrijk schreef), 
wat Rijsel als plaats van uitgave erg aannemelijk en de toeschrijving aan Paape des te waar 

maakt. We zijn bovendien geneigd ook de Reize door de Oost. Ned. op zijn naam-schijnlijker 
te plaatsen. Een onderzoek naar de verwantschap tussen de Brieven, de Reize, het verder 
geciteerde De Holl. wijsgeer in Braband (dat zeker van hem is) en een Republikeinsch speelreisje, 
van Vrankrijk naar Holland ('s-Hertogenbosch, 1795) dringt zich op.
2 Hebben Noordnederlandse toneelgroepen een bemiddelingsrol gespeeld? In 1758 en 1759 
is Sanstraten met zijn groep te Antwerpen, de `Nederduitsche Haagsche Tooneelspeelders', on-
der leiding van Jacob van Rijndorp, treden te Antwerpen en te Brussel (al in 1718) op, de `Neder 

verzorgen in 1793 en 1794, onder de benaming `De Hol-duitsche Tooneelisten van Rotterdam' 
Acteurs en Actrices van Rotterdam, onder Directie van Andries en Helena Snoek',-landsche 
een reeks opvoeringen te Brugge (A. VIAENE, Frans toneel te Brugge gedurende de eerste 
Franse bezetting, in Biekorf 1964, 215-218, De Nederduitsche Tooneelisten van Rotterdam in 
de Brugse Schouwburg 1793, in id. 1965, 126 en Lessing en Shakespeare in de Brugse schouwburg 
1793, in id. 1969, 162: vermeld worden opvoeringen van Melanie of De Rampzalige 
Klooster-Dwang naar La Harpe, De Hertog van Foix door Nomsz naar Voltaires Amélie, Gaston 
en Bayard naar du Belloy, De Barbier van Sivilien, verder De Indianen in Engeland naar 
Kotzebue, Emilia Galotti naar Lessing, De Burgemeester naar A.F. von Brühl, Romeo en Julia 

naar Weisse, Hamlet, Koning van Denemarken in een vertaling van M.G. de Cambon `gebooren 
van der Werken', en Langendijks Don Quichot). 
3 Uit Pierlala, een ms. van de Aalstenaar J.B. Luyckx. Geciteerd in V. D'HONDT, Geschied. 


v.h. Tooneel te Aalst, 160 -1. 
428 


4 Verzaemelinge van Letter- en dichtkunst, afgelezen op de Redenzaele der Konstminnende 
Rooze binnen Rumbeke, Gent, s.d. 
5 In een verzoekschrift voor het behoud van het Nederlands in het Sint-Winoksbergse college 
wordt in 1772 gezegd: `La langue flamande est le Iangage dominant de tout ce diocèse, 
et il ne serait .. pas plus possible d'y substituer, parmi le peuple, la langue francaise que l'ita-
Iienne.' (E. COORNAERT, La Flandre f rancaise de langue flamande, 211) 
6 Voyage philosophique et pittoresque... fait en 1790 par George Forster, l'un des Compagnons 
de Cook; Traduit de l'Allemand... Par Charles Pougens II, Paris, An III [1795], 180 
en 349. 
7 M. DENECKERE, Histoire de la langue f rancaise, 74. TH. DE RONDE, Het Tooneelleven in 
Vlaanderen, 89, schrijft dat ook treurspelen reeds in de 'landstaal' werden opgevoerd. Volgens 

L. van den Boogerd hield men in de 17de eeuw echter angstvallig vast aan het Latijn, terwijl 
men in de 18de eeuw de tussenspelen in de volkstaal uitvoerde. De Ronde zou zich hebben 
laten misleiden door de taal van de programma's, die meestal het Nederlands was (op 22 
programma's van het college te St.-Winoksbergen, lopend van 1616 tot 1685, zijn er 3 in 
het Latijn, 2 in het Frans, de overige in het Nederlands). 
8 R. VAN AERDE noemt er enkelen in zijn Bijdrage. 
9 Misschien wordt met De Bruyn de volgens Te Winkel 'bij zijn leven te hoog gewaardeerde' 
Claas Bruin (1670-1732) bedoeld, auteur van talrijke treurspelen en stichtelijke arcadische 
poezie. 
10 F.A. SNELLAERT, Schets eener geschiedenis, 222 noot 1, noemt Den Hedendaegschen Dichter 
(Brugge, 1776), Vredewensch aen den hedendaegschen Dichter (id.), J. van Vondels overtreffende
fende lof benevens die der andere ... dichters gewroken, door Bernardus Detert (Brugge, 
de datering 1789 lijkt onjuist). 
11 Voor het contact Zuid-Noord is het allicht niet onbelangrijk te vermelden dat het aantal 
te Antwerpen gevestigde Hollandse patriotten in december 1787 door een minister van Jozef II 
op 16.882 geraamd wordt (J. KUYPERS, V.A.C. Le Plat, in Nederlandsche Historiebladen 1940, 
46). 
12 J. MuYLDERMANs, Een rederijkersdag te Wakken in 1781, in VMKVA 1914, 249-260. 
13 Cursivering van ons. 
14 Pr,RON en WoRP schrijven Dannoot. 
15 Over de Tragische... Historien, zie M. BUISMAN, Populaire Prozaschrijvers van 1600 tot 
1815, Amsterdam, s.d., 154-5. 
16 Men zie ' een uitgave van de Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen, 2de reeks, nr. 1. 
17 De hem toegeschreven Klacht-redens... Over het On-geluckigh a f -branden vanden weergal8sen 
Hallen-thoren der stadt Brugghe (Brugge, s.d.) is een verzameling gedichten, onder 
verschillende kenspreuken, als antwoord op een in het `Hooft-konst-genotschap des H. 
Gheests' ingerichte wedstrijd. Misschien is de erop volgende 'korte beschryvinghe van desselfs 
bouwinghe ende gestaethede' van zijn hand. 
18 Het hs. bevat ook 22 gedichten van Baey, zes van M.J. Verbrugge, één van De Beaurepaire, 
`gerymd als by 16 jaeren oudt was', en één van Steven (zie M. SABBE, Fransch-Vlaandersche 
Rederijkerskunst, in VMKVA 1923, 190 -217). 
19 Een grondig onderzoek naar de houding van De Borchgrave en heel wat van zijn literaire 
tijdgenoten tijdens de Brabantse Omwenteling en vooral in de Franse tijd dringt zich op. 
Die lijkt heel wat complexer dan men aan de hand van hun (vooral 19de-eeuwse) biografen 
kan vermoeden. Dat De Borchgraves Ode aen de Vryheyd alleen maar naar de Brabantse 
Omwenteling zou verwijzen (cfr. H.J. ELIAS, Geschiedenis I, 155 en A. DEPREZ, P.J. de Borchgrave 
en de Fonteine, 9-10), is mogelijk, maar men vergete niet dat zelfs zeer conservatieve 
statisten (zie hfdst. II) geboeid werden door wat zich in Frankrijk afspeelde. 
20 In haar plaats werd Leo D'Hulster (1784-1843) van Tielt (W.-Vl.) bekroond. Hij zou 
achteraf nog een dertiental gedichten schrijven (door Van Duyse in 1845 uitgegeven) en een 
actief aandeel hebben aan de spellingstrijd. Over hem J. BRYs, Leo D'Hulster, in Versl. en 
Meded. van de Leiegouw 1966, 107-116. 
21 Titels volgens E. VANDER STRAETEN, Le thédtre villageois, 108, die er bijvoegt: `II n'en est 

429 


point, croyons-nous, qui soient originales' (behalve het apart vermelde De gefopte Franschman). 
Men treft sommige van deze titels inderdaad ook elders aan. De argumenten verzwijgen 
dikwijls de auteur en noemen de 'directeur'. Zo draagt het argument van de opvoering 
te Moen van Euphemia (van Tandt) het monogram Z.K.Z. van Signor, terwijl dat van de 
opvoering van het martelaarsspel over de H. Agatha in Nukerke ook een Jakob Laurier ver


meldt. 
22 Van hem verschijnt o.m. te Brugge in 1842 een Vlaamsche dichtkunst in vier zangen, in 
[4 000] heldenverzen..., gevolgd door de Vlaamsche Prosodia. 


23 F. VANDERHAEGHEN, Bibliographie gantoise, houdt zich aan De Brabant; D. DEsTANBERG, 

Gent onder Jozef II, aan Le Cat en Lejeune; E. VOORDECKERS, Bijdrage tot de geschied. v.d. 
Gentse pers, noemt ze alle drie. 
24 De Franse bekroonde gedichten verschenen in een Recueil des discours et poèmes qui 
ont été prononcés a l'occasion de l'installation publique et solennelle de la Société de Rhétorique 
à Gand, le 20 avril 1812. 


25. W. VAN EEGHEM, Stichelbaut, A.L.B., in Biogr. Nationale XXIV, 21-23, stelt die mening 
voorop. 
26 Biogr. Nat. II noemt hem Charles-Louis-Maximilien de Brabant, geboren te Gent in 1740, 
gestorven te Luxemburg in 1790, maar een van de hem toegeschreven Latijnse werken werd 
te Leuven onder de voornamen Philippus Carolus gedrukt, terwijl VANIERHAEGHEN voor zijn 
gedicht aan Jan Palfijn (zie hoofdst. III) de naam P[h]. de Brabant vermeldt. 
27 A.A. KEERSMAEKERS, De dichter Guillaume van Nieuwelandt, Gent, 1957, 239 vermeldt een 
te Aalst in 1767 verschenen anoniem lofdicht: Dood-galm ter ziel-heugenisse van den wytvermaerden 
poet, D'Heer Giellielmus Caudron [jr.]. 
28 J.F. WJILEMS, Verhandeling, FREDmuvs -VAN DEN BRANDEN en de Biogr. Nat. III geven 1710 
op als geboortedatum. De doopakte van Cammaert vermeldt echter `27 Maij 1699' als de 
dag waarop hij gedoopt werd (J. TH. DE RAAT, Het Testament op rijm van Jacob Cammaert, 

in Ned. Dicht-en Kunsthalle xv (1892-1893), 397-404). Het hs. Goyers, handschriftenkabinet 

Kon. Bibl. Brussel, vermeldt 'natus 27 Maii 1699'. De in dit hs. bij de werken vermelde data 
verschillen meermaals van die die voorkomen op de nog bewaarde uitgaven: misschien duidt 
het hs. de datum aan waarop het werk geschreven werd. 
29 F. DE POTTER - J. BROECKAERT, Geschied. der stad Aalst N, 313-316, geven als voornamen 
Michiel Jozef op. 

30 TE WINKEL vermeldt voor 1700 nog De dood van Clytus, andere auteurs (Frederiks -Van 
den Branden, Th. de Ronde, L. Monteyne) plaatsen het stuk in 1709. Het gaat hier klaarblijkelijk 
om hetzelfde werk als Den betwisten doodslag (Clytus, veldheer van Alexander de 
Grote, werd door deze laatste vermoord). 
31 bij J.B. VAN DER STRAELEN, Geschied. der Antwerpsche rederykkamers. Andere auteurs 
(Fred.-Van den Branden, Te Winkel, De Ronde) vermelden het stuk als zijnde van B. Ogier. 
32 Hij ondertekent zijn anonieme gedichten met F.V.C.D. In een lijst van mogelijke leden 

voor een op te richten 'Nederduytsche Academie' (1838) noemt Willems hem E.H. Cannaert 
d'Hamale (TH. COOPMAN-L. SCHARPE, Geschied. der Vlaamsche Lett., 74). 
33 W. VAN EEGHEM vestigde er uitvoerig de aandacht op in de Biogr. Nat. XXIV. 
34 A. DERMUL, in Antwerpen in de XVIIIde eeuw, 375-379, vermeldt dat de dertien door hem 
gevonden werken van Jacob Thomas Roelants, verschenen tussen 1721 en 1739, in het Nederlands 
zijn gesteld, op één na, dat aan Maria-Theresia is opgedragen en waarschijnlijk om 
die reden in een overigens gebrekkig Frans geschreven is. 
35 WITSEN GEYSBEEK schrijft Berthulpho en Ansberta toe aan een Bernardus Brand en vermeldt 
op die naam tevens een Drydeeligh Zeden-Klucht van Paschier en Isabella (1722). WORP 
(II, 293 en 295) noemt beide werken als zijnde van B. Brand. KALFF (VI, 502-3) schrijft: `Achter 
het Spel van... Bertulphus vindt men de Dry-deeligh Zedenklucht [...] afgedrukt' en citeert uit 
de druk volgende regels: 

Als d'eersten dagh het Spel is claer, 
Soo dient de Klucht den Dagh daer naer. 
En (midts dees Klucht op 't Spel gaet loopen) 


430 


 Soo sal men die te saem verkoopen 
wat niet noodzakelijk wijst op, een zelfde auteur (Kalff noemt overigens geen naam). VANDERHAEGHEN, 
O.C. IV, nr. 7916 vermeldt Berthuipho in een ongedateerde uitgave van Kimpe en 
schrijft: `L'auteur de cette tragédie est Brandgheest ou Séraphin Brand.' PIRON en FRED. - VAN 
DEN BRANDEN spreken over Serafijn van den Branden. De onjuiste toeschrijvingen berusten 
op de verkeerde interpretatie van De Vos' leuze `Spiritus Ardens', die hij soms als `Brand 
Geest', soms als `Geest ... brandigh' vertaalt (een verwijzing naar zijn kloosternaam). -Een l8deeeuws 
afschrift van het Leven van ... Maria berust in de Kon. Bibl. te Brussel. 
36 Ook in dit geval blijken de traditionele toeschrijvingen fout. VANDERHAEGHEN III, 39753976, 
vermeldt twee ongedateerde drukken van Vereecken met in de titel de aanduiding `door 

P. Justinius' -naam die FRED.-VAN DEN BRANDEN en WORP (II, 291-3) overnemen - en voegt 
daaraan toe: 'Cité... dans le Naemrol der nederduytsche Tooneelspellen, nagelaten door Joh. 
vander Marck, Leyden 1774, p. 17'. WITSEN GEYSBEEK vermeldt Ph. Justinus en verwijst naar 
dezelfde Naemrol, omdat hij de titels van het `half dozijn stukken' te lang vindt om ze op te 
tekenen. TE WINKEL (V, 324) schrijft Philippus Justinius; KALFF( VI, 501-2) geeft geen auteursnaam. 
A.M. MUSSCHOOT, Het Judith-thema in de Nederlandse letterk., 150, n. 21, schrijft 
Carolus V, Aretaphila en Audas, op basis van de spreuk die erop voorkomt, aan Antoon Flas 
toe, maar vader en zoon hadden dezelfde leuze. 
37 Een aantal liederen uit Den Vogel Phenix vindt men ook in de oudere liedboeken van 
J. de Ruyter (zie hoofdst. II, E); voor enkele ervan is bij deze laatste de auteursnaam vermeld: 
Michiel de Swaen, P. Labus, (Domien Willem?) de Jonghe. - Van Eenigh curieus tydverdryf 
verschenen uittreksels in Rond den Heerd 1874, 26-28. 
38 In Eenige aanteekeningen over een liederboek in handschrift, in VMKVA 1911, 317-340, 
deelt J. MUYLDERMANS de titels mee (en ook enige teksten, o.a. Een soet Liedeken van Jesus 
en st. janneken) van een vijftigtal voornamelijk geestelijke liederen, die bewaard zijn in een 
laat-l7de-eeuws of vroeg-l8de-eeuws handschrift en verzameld werden door de minderbroeder 
Maximilianus Fynaerts. De berijmde bladvullingen, in de trant van Poirters, zijn waarschijnlijk 
van zijn hand. 
39 Zie over Kikvorschen- en Muyzengevecht p. 112 en 118 n 7. Of Verhegghen op de Brabantse 
Omwenteling heeft willen zinspelen, heeft Dr. Geerars niet kunnen nagaan, omdat de almanak 
in de Belgische bibliotheken onvindbaar bleek. 
landers de algemynste is; 'k gebruyke ook zomtyds uytdrukkingen die by hun de verstaenbaerste 
schynen, alhoewel dat sy van het beste Neder-duytsch niet en zyn, merkende dat 
431 


Hoofdstuk 11 

IN DE MARGE 


A. KRONIEKEN EN STADS-EN LANDSBESCHRIJVINGEN 
De veilingcatalogi van de -18de-eeuwse privé-bibliotheken tonen ons hoevelen 
uit de gegoede burgerij in het bezit zijn van de mooie 16de- of 17de-eeuwse uitgaven 
van de grote kroniekschrijvers en humanisten-historici. Eigentijdse herdrukken 
schijnen haast niet het licht te hebben gezien: de catalogi vermelden er 
twee, M. van Vaernewycks Kronyke der Nederlandsche oudheyd die te Gent in 
1784 opnieuw verschijnt, en de Kronyken van P. d'Oudegherst die, op aanraden 
van Van Hulthem, het jaar erop in dezelfde stad herdrukt worden. 
Het genre bloeit na in een aantal 18de-eeuwse publikaties, waarvan de mooiste 
ongetwijfeld de Chronyke van Vlaenderen is. Door de Brugse drukker Andreas 
Wydts, met een privilege van 1727, in drie delen (waarvan het laatste in 1736 
klaar komt) gedrukt, zet ze qua presentatie en opvatting de traditie van de 
prachtige in-folio's voort. 
Het auteurschap van deze Chronyke blijft onduidelijk. De titelpagina vermeldt 
dat de behandelde stof 'uyt de Vermaertste ende Uytmuntentste oude Schriften 
op-geheldert [werd] door N.D. en F.R.'. Onder N.D. blijkt wel de naam schuil te 
gaan van Nicolaas Despars, 16de-eeuws auteur van een belangrijke kroniek over 
het graafschap Vlaanderen, uit wiens manuscripten zeer ruim werd geput voor 
het opstellen van de Chronyke, naar ons in het werk zelf herhaaldelijk wordt 
meegedeeld. Uit de 'opdracht' van het eerste deel, ondertekend door de drukker, 
doet men de indruk op dat die zichzelf als de auteur voorstelt. In de opdracht 
van het tweede deel is de drukker opnieuw aan het woord, maar daar heeft hij 
het telkens over de 'Schrijvers van dit Werk', `het zy dat die geleerde Mannen, 
die yder een gedeelte van den Arbeydt deser Boek 'op sig genomen hebben, my 
toestaen hunne Naemen te melden ofte niet'. Om de verwarring nog groter te 
maken, spreken Willems en Blommaert over een te Brugge in 1727 verschenen 
Chronyke van Vlaenderen van C. Vernimmen, Blootacker en Wydts, terwijl Van 
Doorninck (o.c., 108) een zelfde kroniek vermeldt, verschenen in 1725 en geschreven 
door. C.V.B.E.W. — initialen waaronder duidelijk de drie zoëven geciteerde 
namen schuilgaan —, die volgens hem waarschijnlijk dezelfde is als die van N.D. 
en F.R. Deze laatste initialen blijven intussen onopgelost: is F.R. de voltooier 
geweest van Despars' handschriften, zoals de tekst van de opdracht in het tweede 
deel van Wydts' uitgave schijnt te zeggen (de mss. van N. Despars `met den Ver 

Werk' zijn de opsteller(s) dienstig geweest) ? -vuller van sijn begonne 
In zijn opdracht aan de Staten van Vlaanderen verklaart Wydts dat hij de Chro


432 


nyke in het licht zendt, omdat men door 'langdurig stilswijgen' — alle landen hebben 
hun beschrijvers gekend, `alleen scheen ons Nederlandt, en sonderlijk ons 
Edel Vlaenderen sonder soodaenige Beschryvers verlaeten te wesen,' schrijft hij in 
het tweede deel — en allerlei vervalste voorstellingen zou gaan twijfelen `ofte 
Vlaenderen nog sijnen Naem verdiende'. Hij zoekt met zijn werk, dat op oorspronkelijke 
bronnen teruggaat, eigenbaat noch dank, alleen `de geregtige Waerheyt, 
en de Glorie van Vlaenderen'; ook rechtvaardigt hij het gebruik van het 
Nederlands als taal voor zijn kroniek. Wie in een notedop wil samengevat horen 
wat de drukker in zijn opdracht uitvoerig uiteenzet, hoeft slechts de `Verklaeringe' 
bij de 'tytel-plaet' te lezen: 

't Beroemde Vlaenderlandt, den wensch van groote Vorsten, 
Ziet Gy hier af-gheschetst... 
Met vaste Steden, wel Bevolckt en Neering-Rijck, 
En die zoo dicht by-een, dat Vlaenderen ghelijck 
Schijnt een gedeurige bewoonde Stadt... 
Wiens grondt-vest en vervolg, 't Geschiedt-Boeck zal verlichten, 
In een gezuyverde Neer-Duytsche schoone Tael, 
Trots 't af-geleent Latijn, van Spaignaerd, Fransch en Wael. 


Levendig is bij deze Bruggeling het besef aanwezig van wat Vlaanderen in vroegere 
eeuwen geweest is en wat het verloren heeft. In het tweede deel, zo meldt 
hij, zal men aantonen hoe 'een Provincie, die den Glans en Luyster plagt te wesen 
van Europa, vervallen is, en meer vernedert als die Rijcken, die eertijdts verovert 
en beschat wierden van de oude Romeynen'. Het is onmogelijk 'sulke ghevaerlijcke 
Aenstooten en rampsalige tempeesten te doorsnijden en te doorvaeren 
ongeschonden', maar fier bevestigt hij dat uit de Chronyke toch zal blijken `hoe 
Vlaenderen Vlaenderen is gebleven'. 
Naast de Brugse uitgave van de Chronyke bestaat ook een ongedateerde Amsterdamse 
druk in vier delen. De inhoud van beide, 'opdracht' en lijst van de intekenaars 
(onder wie geen enkele Noordnederlander) inbegrepen, stemt overeen. Ook 
de spelling is identiek, zodat het hier vermoedelijk om een Amsterdamse nadruk 

gaat. 

Van rederijker J.P. van Male verschenen in de loop van de 19de eeuw twee historische 
werken in druk. F. vande Putte bezorgde de uitgave van de Geschiedenis 
van Vlaenderen, van het jaer 1566, tot de vrede van Munster (Brugge, 1843), wat 
eigenlijk een gedeelte is uit het 459 folio's beslaande handschrift Nauwkeurighe 
Beschryvijnghe vande oude ende hedendaegsche stand van Brugghe in Vlaenderen, 

waarin Van Male de geschiedenis van Brugge behandelt vanaf zijn ontstaan tot 
1724 (een door hem in november 1723 begonnen omwerking ervan werd niet 
voltooid).' Blommaert publiceerde te Gent in 1839 de Vlaemsche Kronyk, of 
Dagregister van al het gene gedenkweerdig voorgevallen is, binnen de stad Gent, 
sedert den 15 July 1566 tot 15 Juny 1585. In dit laatste geval gaat het om een 
kroniek van de Gentse gebroeders Cornelis en Filip van Campene, door Filip in 
het Latijn vertaald en door Van Male, die in de mening verkeerde met de originele 
tekst te maken te hebben, weer in het Nederlands omgezet (de naam Ph. de 
Kempenare die in de titel voorkomt, is een foute vertaling van Campanaeus). 
Tijdgenoten van Van Male zijn de Gentse dominicanen Lodewijk Robyn (16801743) 
en Jan Frans de Jonghe (1674-1749). Van de hand van Robyn is een His


433 


torie van den Oorsprong, Voortgang en Ondergang der Ketterye binnen, en ontrent 
Audenaerde, voor het eerst verschenen in 1721 en achteraf nog herhaaldelijk 
(te Gent in 1753 en 1756, te Oudenaarde in 1773) herdrukt. Van de door hem 
opgestelde Latijnse Annales van het Gentse dominicanenklooster kon zijn ordegenoot 
gebruik maken voor zijn eigen wetenschappelijke arbeid. Want ook De 
Jonghe (zijn kloosternaam luidt Bernard) heeft zich, en met veel succes, op het 
terrein van de geschiedenis bewogen. Hij was de historiograaf van zijn orde, 
waarover hij twee werken, verlucht met eigen tekeningen, uitgaf. Eerst in het 
Nederlands geschreven, werden ze door hem in het Latijn vertaald om ze te 
kunnen verspreiden in de communiteiten van de orde. In 1728 verschijnt van hem 
een anonieme Samenspraek tusschen J.N. ende L.N. in welke oogblykelyk worden 
aengewezen meer als veertig contradictien, valscheden ende andere misslagen 
van de Chronyk van Vlaenderen, in 1736 een Waerschuwinghe aen de inschryvers 
... aengaende hetgone staet in het derde Deel: begrijpelijk dat drukker Wydts 
hem 'synen Hekelaer' noemt! Nog in de Comptoir-Almanach van Ghendt van 
1742 vermeldt De Jonghe een aantal in de Chronyke te corrigeren gegevens i.v.m. 
Gent. In 1746 publiceert hij zijn bekende Ghendtsche geschiedenissen by forme 
van maendt-register in den welken van Maendt tot Maendt beschreven wordt: wat 
dat'er aenmerckens-weerdig geschiet is ten tyde van de Geuserye, en de Beeldtstormerye 
binnen, en ontrent de stadt van Ghendt (daarvan verschijnen later 
nog twee drukken: een eerste, `zeer vermeerdert en verbetert' door pastoor J. 
Roothase van Belsele, in 1752; de tweede, die hiervan de nadruk was, in 1781). 
De 'Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen' bezorgde achteraf de uitgave van 
De Jonghes Het leven van Philippus den Stauten, hertoch van Borgonien, ende 
van Margarita van Male, gravinne van Vlaenderen (Gent, 1851) en Het leven 
van Joannes den onbevreesden, hertoch van Borgonien, graef van Vlaenderen 

(id., 1852). Een studie over de oorsprong van de begijnen, nu berustend in de 
Gentse universiteitsbibliotheek, bleef in handschrift. 
In 1738 laat 'Joncker Charles Custis, Heere van Calvoorde' te Brugge zijn Jaerboecken 
der stadt Brugge, behelsende de gedenckweerdigste geschiedenissen, De 
welcke soo binnen de selve Stadt, als daer ontrent, voorgevallen zyn, sedert haere 
eerste beginselen tot den jegenwoordigen tydt toe verschijnen. Het jaar erop 
wordt het werk reeds herdrukt te Gent. De auteur zelf vulde het achteraf aan tot 
1749 en door de drukker, die er een nieuwe uitgave van bezorgde in 1765, werd 
het voortgezet tot op dit laatste jaar. 
Drukker Andreas Moreel geeft in 1739 te Kortrijk een Korte beschryvinge der 
Stadt Cortryck uit, een kroniekje lopend van het ontstaan van de stad tot 1738. 
Onder `1302 den 11. Julii' staat `den berugten slag van Groeninge' opgetekend, 
met aanduiding van het slagveld en de aantallen van de strijders aan beide zijden, 
met de vermelding tevens dat veel Franse edelen sneuvelden en in het klooster 
van Groeninge begraven werden. Nuttig Tyd-verdryf ofte by-een vergaederde Kro 

dat-er aenmerckensweerdig is voor-gevallen binnen ende -nyck van al het gonne 
ontrent de Stadt Cortryck, in deze stad door drukker Johannes de Langhe uit 

een uitvoeriger bewerking van Moreels kroniekje. De ano--gegeven in 1764, is 
nieme auteur betreurt dat hij geen grote `geschiedenis' kan schrijven, zoals die 
over Brugge en Gent, maar hem ontbraken de nodige documenten, wat te wijten 

is aan de brand die in 1382 Kortrijk teisterde, `als de selve [stad] van de Fransche 
teenemael vernielt ende verwoest wierd, door eenen ouden haet, die sy behouden 
hadden sedert den voor-gevallen beruchten slag van Groeninge ten jaere 1302'. 

434 


In Den Haag verschijnt in 1740 een Beschrijving der Stadt Lier in Brabant, waarin 
de auteur. Chr. van Lom o.m. ook de oorsprong van de Lierse gilden en rede 

behandelt.-rijkerskamers 
Evenals Custis behoort Patrice Antoine Beaucourt, heer van Noortvelde, tot de 
Brugse adel. Van zijn hand zijn een Beschryving der heerlykhede en lande van 
den Proossche (Brugge, 1764), met de teksten van privileges, keuren en `kostuymen', 
naamlijsten van de `heren van den Proossche', griffiers en ontvangers, portretten 
van de bisschoppen van Brugge, verder een Beschryving van den opgank, 
voortgank en ondergank der Brugschen koophandel (id., 1775) en de Jaer-boeken 
van den Lande van den Vryen, zedert zyn eerste beginzelen, tot en met den jaere 
1784 (id., 1785). Van zijn historische belangstelling getuigen verder een aantal 
handschriften, De Beschryvinge der stad Brugge, beginnende met den jaere ons 
Heere 424, De beschryving van de zeven poorten der stad Brugge, van de 
parochie kerken ... ; als oock van de abdyen en kloosters ... ; voorts van de 
kasteelen en een Beschryving der stads vyvers naer de pest-huyzekens. Aenspraek 
op de vergadering der wetten van den landen van den vryen.' 

Rond 1780 bezorgt de Leuvense stadssecretaris jan Michiel van Langendonck, 
die de opera varia van Petrus Divaeus in 1757 had uitgegeven en een aantal 
genealogische handschriften over Leuvense families naliet, een door hem 'overziene' 
heruitgave van Proelium Woeringanum ofte strydt ende stach van Woeringen 
... Eerst in oud nederduyts berymt door broeder jan van Heelu, ... daer 
naer, in 't latyn gedicht, 1641, door ... H.C. van Dongelberghe ... ende ten 
laesten in nederduyts prosa uytgegeven by den voorschreven heere, ten jaere 1646. 

Van M.L. van Gorcom vermeldt de veilingcatalogus van de bibliotheek van 

W.F.G. Verhoeven een te Brussel in 1789 verschenen Beknoopt denckbeeld van 
oud Nederland, beginnende met de Cimbersche Diluvie. 
De Gentse advocaat Pieter Alexander Verhaeghe is ten slotte de auteur die op de 
grens van de eeuw het einde van de Oostenrijkse tijd te boek stelt en meteen het 
genre van de kronieken zelf praktisch afsluit. Hij is een moderne geest en, zoals 
uit zijn dagboeknotities blijkt, een aanhanger van keizer Jozef II tijdens de Brabantse 
Omwenteling, maar de titel zelf van zijn werk geeft toch duidelijk de 
schakel aan waarmee het nog aan de traditie verbonden ligt: Jaerboeken der Oostenryksche 
Nederlanden, van 1780 tot 1814, ... voora f gegaen Door eene inleyding 
nopens den oorsprong van het Grae f schap van Vlaenderen; d'a f stamming der 
Graeven en d'ontleding van de grondwet. Dienende tot een gevolg op d'oudegherst. 

Ze verschenen te Gent in 1818. 

Van deze in vele gevallen eerder voor de historicus dan voor de literair-historicus 
belangrijke kronieken en historische aantekeningen zijn er heel wat in handschrift 
gebleven. Dat geldt o.m. voor werk van de Mechelaars Verhoeven, Rymenans en

F. Schellens (diens Mechelsche chronycke berust op het stadsarchief te Mechelen), 
voor. de Bruggelingen J.B. Dienberghe, vader en zoon Le Doulx en hun stadgenoten 
J. van Walleghem, van wie zich een Dagboek of Brugsche Chronijcke over de jaren 
1799 tot 1801 op het stadsarchief bevindt, en Jozef van Huerne, wiens aantekeningen 
over de periode van 1780 tot 1813 privé-bezit zijn. Het archief van het 
bisschoppelijk seminarie te Brugge bewaart een Chronique der vernietinge van al 
de cloosters ... als oock een cathaloge van al de bezonderste voorvallen in Europa, 
wel bezonderlijck in Vranckerijck en een Huittième volume van 't Journal van 
desen tegenwoordigen tijdt (van 13.2 tot 9.4.1793) van de Brugse kruidenier Jo435 



hannes Keukelynck; de chronique, waaraan in 1807 nog door de auteur zelf of 
door een copiist geschreven werd, berust op eigentijdse notities en bevat — behalve 
lijsten van bisschoppen en kloosters, een overzicht van belangrijke gebeurtenissen 
in Europa van de 16de eeuw af en uit Engelse almanakken overgepende demografische 
statistieken — een jozefistisch-getinte, onvoltooid gelaten kroniek van 
de gebeurtenissen te Brugge tijdens de Brabantse . Omwenteling. A. Schouteet 
publiceerde in 1953 het Ghedinckboeck van M.F. Allaert. Een Brugse kroniek over 
1713-1787 en in 1958 Gedenkweerdige aenteeckeningen van Jan Karel Verbrugge 
(1765-1825). De Koninklijke Bibliotheek te Brussel bewaart een kroniek (Simpele 
waerheyd, 1777-1809) van J.F. van der Auwera (Berlaar, 1757 -Brussel, 1813), 
religieus van de priorij Roklooster te Oudergem. Waarschijnlijk op aandringen 
van Goethals-Vercruysse schreef J.B. Filleul (1775-1855) van Kortrijk een Tydscronyck 
in zeven delen, lopend van 1700 tot 1855. B. de Rantere (Oudenaarde, 
1775-1831) wijdt veertien boekdelen aan de geschiedenis van zijn geboortestad 
vanaf de oudste tijden tot 1831; voor de periode 1787-1831 schrijft hij als ooggetuige. 
Op het stadsarchief van Nieuwpoort berust een beschrijving der stad 
ende haven van Nieuport ... benevens alle de merkweêrdigheden er in begrepen, 
voorgevallen zoo binnen deze stad, als jn de omliggende plaetsen ende landen, 

een lijvige kroniek met een geschiedenis van Nieuwpoort als inleiding, opgesteld 
door J.B. Rybens (Nieuwpoort, 1757-1818), secretaris van de plaatselijke rederijkerskamer, 
en na diens dood voortgezet door vader en zoon Th. de Roo. Voor 
de stad Leuven vallen te noemen M.F. Pelckmans (Leuven, 1732-1808) — 
waard van `Het hof van Keulen', waar hij Jozef II en de reiziger Damiens de 
Gomicourt (Dérival) onder zijn gasten telde —, die belangstelling had voor historisch 
onderzoek en o.m. een Lovens Chronycksken (1746-1808, 15 d., stadsarch. 
Leuven) opstelde, en J.B. Hous, wiens kroniek (1780-1829) in 1964 werd 
uitgegeven. Van de kroniek van Jan Reyners (1772-1839) uit Meeuwen, een 
Limburgse landbouwer die naar eigen getuigenis zijn leven 'versleten [had] ... in 
boere werk en in den stal' en die de dagelijkse wederwaardigheden tijdens de 
Franse bezetting, van 1789 tot 1802, op schrift stelde, bezorgde J. Grauwels, ook 
in 1964, een kritische uitgave. Bakker Geubels uit Sinaai laat over de jaren 1797 
tot 1804 een Memorie na van al 't geen is voorgevallen binnen Sinay. Nog over 
het einde van de 18de eeuw bezit de Koninklijke Bibliotheek te Brussel drie 
bundels Tijdsgebeurtenissen van P.A.J. Goetsbloets en het archief van de abdij 
te Grimbergen een Dagboek van pastoor Heylen. Biekorf publiceerde fragmenten 
uit het Memoriael van koster en schoolmeester Pieter Cuvelier van Reningeist. 
Voor de tweede helft van de eeuw is het dagboek van de Antwerpenaar. Jan 
Frans van der Straelen (1731-1801), dat hij in 1770 begon en dat door zijn 
tweede zoon Jan Baptist (1761-1847) werd voortgezet, belangrijk (het verscheen 
te Antwerpen van 1929 tot 1936). De Antwerpse stadsbibliotheek bewaart het 
tweede deel van een manuscript van J.A.F. Pauwels, Den Leermeester zyne kwee 

ondervragende, en onderrigtende nopens de voornaemste landzaeken,-kelingen 
oude gewoontens, nutte stigtingen, en gestae f de grondwetten &&. Voorgegaen 
van een genoegsaem-breedvoerig Bewys der voornaemste oorsaeken van de nederlandsche 
oorlogen. Geschreven tot onderrigtinge van alle weldenkende vaderlan


-

ders en weetzugtige liefhebbers. In verscheyde saemenspraeken, gelyk het Iste 
deel, voor oógen gesteld en uyt de beste schryvers bevestigd met aenteekeningen, 
onder vorm van vraag en antwoord tussen een onderwijzer en zijn leerlingen 
een geschiedenis van de stad Antwerpen, vanaf Karel V tot en met de Franse 

436 


periode; voor de eigen tijd heeft Pauwels de stof uit de Gazette van Antwerpen 
en `van hooren vertellen'; hier en daar zijn ruimten opengelaten voor citaten. 

Bij het genre van de kronieken sluiten nauw aan de vele stads-en landsbeschrijvingen, 
die blijkbaar mee tot de geliefkoosde lectuur van de 18de-eeuwse mens 
behoord hebben. Te midden van de beroerde beginperiode van de eeuw, in 1709 
(met een goedkeuring van 1698), drukt J. van Soest te Antwerpen De wandelinghe, 
ofte waerachtige beschryvinge van de voor-naemste Steden van V laenderen 
en Brabant, te weten: Brugghe, Ghendt, Loven, Brussel en Antwerpen, mits 

-gaders De generaele beschrijvinghe van de Pauselijcke stadt Roomen ...; met de 
gonne [: degene] van 't stedeken Loretten, ... als mede van Napels, en geheel 
't Heyligh Lant en de stadt van Jerusalem. Met grooten aerbeydt by een vergaedert 
door Jacobus de Ruyter, Clercq van de Weeserye der Stede ende Casselrije 
van Veurne, Tot lust van alle nieuws-gierige curieuse Lesers. Voor een werkje van 
47 bladzijden, in rijm met af en toe wat proza, wel een zware lading. (en de 
lange titel is dan nog onvolledig, want de reis omvat ook Holland en Zeeland) ! In 
1710 verschijnt het opnieuw, met een enigszins gewijzigde titel. Het is de voorbode 
van ettelijke uitgaven in dezelfde aard, waarvan de titels ons vaak alleen in 
de veilingcatalogi bewaard gebleven zijn. 
Treffend om constateren is, hoe deze beschrijvingen en beschrijvinkjes de bron 
van de traditie blijven aanboren. Een onooglijk, haast waardeloos werkje als het 
Kort begryp van de Stadt Aerschot, synde een Hertoghdom in Brabant (Brussel, 
approb. 1766), dat voor de twee derde een gebedenboekje is tot O.-L.-Vrouw, 
meldt op zijn titelbladzijde dat het is 'getrocken uyt seer oude Chronycken van 
Brabant' en vindt op de dertig bladzijden geschiedenis die erin voorkomen de 
gelegenheid om humanisten als Lipsius en Gramaye te citeren. 
Tot het genre behoren de reeds genoemde `beschrijvingen' van de Schelde en van 
het Antwerpse kasteel door. dichter J.A.F. Pauwels en Het verheerlykt of opgehelderd 
Brussel, zynde eene Historische en Chronologische Beschryvinge van den 
vorigen ende tegenwoordigen staet dezer Stad (1777) van J.A. Rombaut. Dit laatste 
bevat behalve enkele gegevens over scholen en schouwburgen vooral de beschrijving 
van de St.-Goedelekerk. In hetzelfde jaar waarin de Nederlandse uit 

persen kwam, zag ook de Franse vertaling het licht met een in het-gave van de 
Nederlands onuitgegeven gebleven tweede deel (een voor beide uitgaven aangekondigd 
derde deel verscheen niet). Uit een aantal aanduidingen blijkt dat de 
oorspronkelijke tekst vrij lang vóór de uitgave ervan werd geschreven, terwijl de 
Franse versie recenter is. Over de taal te Brussel zegt de Nederlandse uitgave: 

De Stads-taele is hier gemeynelyk het Brabands-duyds, zoo nogtans, dat de fransche alhier 
volkomentlyk word gesproken, zoo verre, dat zoo men aen eenen Borger vraegt naer de 
grootde dezer stad, men doorgaens antwoord, deze zoo groot te zyn dat men in het een 
gedeelte der zelve, te weten op het gebergte tegen het Zuyden, alwaer men veel fransch 
sprekt, eene taele voert, de welke men in de andere deelen, alwaer deze zoo gemeyn niet is 
niet kan verstaen, nog vatten. 
De Franse tekst constateert de zeer grote invloed die op de Brusselse (en over 
het algemeen op de Zuidnederlandse) taalsituatie is uitgegaan van de bezetting 
van onze gewesten door de Franse legers van 1745 tot 1748: 
La Langue la plus en usage est la Flamande. Mais depuis la derniere Guerre que les Francois 
ont portée dans les Pays-Bas, la Langue Françoise leur est devenue si familiere, qu'il y 
a présentement fort peu de personnes qui ne la parlent. 

Van de veel gelezen en telkens herdrukte Les délices des pays-bas, ou description 

437 


... des XVII. provinces (vanaf 1769 wordt hieraan toegevoegd: belgiques), dat 
naast een historisch overzicht een beschrijving biedt van de zeventien provinciën, 
de in de loop van de 17de eeuw aan Frankrijk afgestane gebieden waaronder ook 
Duinkerke incluis, bezorgt schrijver.-drukker -journalist-pamflettist Cornelius 
Martinus Spanoghe te Antwerpen in 1786 niet alleen een grondig herwerkte en 
aangevulde uitgave, maar het jaar tevoren ook een Nederlandse vertaling onder 
de titel Het schouwburg der Nederlanden ofte geographische en historische beschryvinge 
der XVII. Nederlandsche Provintien. De inleidende algemene beschrijving 
is een lofzang op de Nederlanden en hun bewoners: hun rijkdom, hun kunst, 
hun wetenschap, hun karakter. In 1786 drukt hij een Historisch woordenboek oft 
korte beschryving Van alle de Mannen, geboren in de XVII Nederlandsche Provin 

... Om tot Byvoegsel te dienen aen Het schouwburg der Nederlanden, waar-tien 

Franse equivalent bij zijn uitgave van de délices verscheen en dat voor zijn-van het 
inhoud haast woordelijk schatplichtig is aan de Dictionnaire historique van de 
Feller. Zowel in de Franse als in de Nederlandse uitgave bleef het woordenboek 
onvoltooid. 
Waarschijnlijk in 1789 publiceert Spanoghe nog een Nederlandstalige en een 
Franstalige gids voor Antwerpen. 
Een tweedelige Nauwkeurige beschryving der oude en beroemde Zee-Stad Oostende, 
gelegen in Oostenryksch Vlaenderen van postmeester. J.K. Bowens ziet - in 
1792 te Brugge het licht. Drukker J.B. Smits geeft in 1793 te St.-Truiden een 
Beschryving der steden van het land van Luyck uit, van de hand van dichter 

S.M. Coninckx. 
Een aparte vermelding verdient ten slotte Den Vlaemschen akkerman of lof digt 
van de Oostvlaemsche Landbouw-konst bezonder van de landen of casselryen van 
Dendermonde, en Waes; door Patriphilus Vlander opgedraegen aen de Zeer Edele 
en Agtbaere Heeren Hoogballius, en Hoofdschepenen Van byde de Casselryen, 
die, zoals de auteur op de eerste bladzijde dicht, hun ambt hebben 

van de Vaders g'erft, 
In 't opper-Schependom die hier noyt uyt en sterft 

en die de boeren steeds geholpen hebben, bv. 'als zy hadden verbod hun gewas 
uyt te voeren'. Het boekje moet, blijkens een voetnoot op p. 18 en een herinnering 
aan het Franse bestuur op p. 31, geschreven zijn in 1764 of 1765 en is in 
een rustige betoogtrant geschreven: 

Wy eeren 't gezag van de Kerk en van Staet: 
Vryheyd met g'hoorzaemheyd by ons te zaemen gaet. 

De onbekende auteur verklaart in de `opdragt' zelf zijn pseudoniem: `De landsgenooten 
al leenen my hunnen naem.' Hij is in ieder geval een beter landbouweconoom 
dan dichter en behandelt de landbouwtechniek vaak tot in de details.$ 
Uitvoerig schrijft hij over vlaswinning, bewerking, handel, — van dorp tot dorp. 
`Oorzaek der vrugtbaerheyd' acht hij `de menigte der Akkermans, 't zy pagters, 
of eygenaers gebruykers'. 'Kleyn lands georuyk' heeft 'meer middelen ter hand, 
asschen, mest, beer, of drek' dan een groter aan één gezin toebehorend stuk land. 
Hij zegt welke bomen geschikt zijn om rond de akkers te staan en waarom, en 
welke het best langs de wegen geplant worden om hout voor de klompenmakers 
te leveren. Hij heeft het over de voeding. De armste boer eet 

438 


van zyn gebruyk het slegste voor den noot, 
PIatten kaes, verkens vet, melk, groensel, pap en brood. 

Het gaat hem vooral om de bescherming van de kleine boeren, die elkaar moeten 
verstaan: 

Ik meyne met verlof van die dit zullen lezen, 
Datter geen voorregt is, hoe groot het konde wezen, 
T welk voor het gemeen goed, niet altyd en moet wyken. 


De auteur blijkt ook op het gebied van de geschiedenis niet onkundig te zijn en 
de traditionele bekommernis om de taal ontbreekt niet: Tens vooral dient gemerkt,' 
schrijft hij in een voetnoot, 'dat ik my somtyds (want ik gemeenelyk 
nederlandsche woorden schryve) uytdrukke door woorden by ons in het gebruyk 
schoon het maer slegt, of oud, of geleent Nederduyts en is. Als hier van doen 
voor noodig hebben.' 

B. RELIGIEUS-MORALISEREND WERK 
De auteurs van de talloze moraliserende, religieuze en apologetische werken en 
tractaten, meditatieboeken, prekenverzamelingen, schoolboekjes moet men vooral 
onder de geestelijken zoeken: ook zij zetten een oude traditie voort. 
De Gentse jansenistische priester Adriaan van Loo (1659-1727), die veel uit het 
Latijn en het Frans vertaalde, publiceert in zijn vaderstad in 1705 in twee delen 
De levens der heyligen van Nederlant, met een kort begryp hoe het Evangelie 
eerst in Nederland begost heeft en te Deventer in 1706 Geestelyke Gezangen. 
Egidius (of Gillis) de Witte (1648-1721), eveneens een jansenistisch geestelijke 
uit Gent, was tussen 1672 tot 1719 de auteur van meer dan zestig, meestal polemische 
geschriften, van een vertaling van het Nieuwe Testament (De geheele 

H. Schriftuur, te Utrecht in 1717 verschenen onder de schuilletters E.C.P.) en 
van de Imitatio Christi; hij schreef ook werk in het Latijn. Ook zijn jansenistische 
vriend Filip Lodewijk Verhulst schreef in het Nederlands en het Latijn een hele 
reeks werken, waaronder het voornaamste, onder pseudoniem L. Zeelander, De 
vaste gronden van het catholijk geloove, in vier delen (1740, 1747, 1748, 1751) 
als antwoord op een Verhandeling van een zekere Joan van den Honert. Van de 
van jansenisme verdachte Antwerpse kanunnik Rumoldus Backx (t1703) ver 
1709 tot 1726 te Antwerpen achttien bundels preken.-schijnen van 
De dominicaan Thomas Dujardin verdedigt in een aantal geschriften (o.m. 
T'saemen-spraeken tusschen Philatetes ende Philotea, Gent, 1706) de katholieke 
leer tegen de hervormden en de jansenisten, Judocus Goethals geeft in 1716 en 
1719 te Gent twee volumineuze werken uit ter verdediging van het katholieke 
geloof. 
De wens om systematische voorlichting te verschaffen over de katholieke leer 
was aanleiding tot de oprichting door bisschop Cools van een 'Artz-Broederschap 
der Christelyke Leringe', die van augustus 1703 af een maandblaadje uitgeeft 
waarin, onder vorm van vraag en antwoord, de geloofsleer wordt verklaard; in 
december 1739 is de hele stof behandeld (maar het blaadje bleef, met enige 
onderbreking, tot 1893 verschijnen). De minderbroeder. Franciscus Claus (Antwerpen, 
1706 - Goes, 1768), pastoor te Goes, laat te Antwerpen in 1756 zijn 

439 


Christelycke onderwyzing of Verklaering en Uitbreiding van den Catechismus 
verschijnen, waarvan 40 uitgaven bekend zijn. De driedelige, later tot vijf delen 
uitgebreide Zielespys ofte christelyke leeringe van priester Petrus Verheyen is 
ook een Antwerpse uitgave (1761). 
De minderbroeder Willem Smits (Kevelaar, 1704 - Antwerpen, 1770) begint in 
1744 de uitgave van de Bijbel in het Latijn en het Nederlands. Hij bewerkt dertien 
boeken van het Oude Testament, met uitvoerige commentaren, en richt in 
1767 een `Museum philologico-sacrum' op dat voor de verdere uitgave moet instaan 
en na zijn dood tot 1790 door zijn confrater Petrus van Hove geleid 
wordt; de Franse Revolutie maakt aan het studiecentrum een einde. Smits is ook 
de auteur van een vertaling van de getijden van O.-L.-Vrouw (Antwerpen, 1746). 
De augustijn Fulgentius Stevins uit Ronse (1654-1710) die werkzaam was in de 
`Hollandse Missie', eerst te Nijmegen, daarna te Amsterdam waar hij overleed, 
stelde ten dienste van zijn apostolaat een Regel voor de geestelyke Dogters, voor 

-namelyk in de Hollandsche Sending op. 
Te Gent publiceert Jan Baptist Ooms (t 1710) in 1705 zijn Verclaringhe van het 
leven ende mysterien van de ... Moeder Godts Maria, dat er herhaaldelijk, tot in 
1744, herdrukt wordt; van hem is ook een driedelige Ecclesiastyke Theologie 
(1708) en een Levensbeschryving van Ju f vrouw Fr. Ta f f in, instelster ... der ... 
Capucinerssen (1717). Lodewijk Meyere is de auteur van `ontelbare meditatiën' 
(Blommaert) en van Den eenigsten, kortsten, rechtsten ende sekersten wegh tot 
de waere deugd ende volmaectheyd (Gent, 1710). Nog te Gent verschijnen een 
driedelig werk over de regel van de derde orde van de 'Eremyten van den H. 
Vader Augustinus' (1709), Vyftigh

sigh meditatien op de Boodschap van Maria (1710) 
en een Jesu-Christi Bloedighe ende onbloedighe offerande (1729) van Leo Maroten 
(t 1729), verder een dikwijls herdrukte Litanie, gebeden ende Lof-Sanck tot de 
Alderheyligste onbevleckte Maeght ... van Schrey-Boom van Albertus van den 
Bosch, Over den houwelycken staet, voorghestelt in eene 't samenspraeke tusschen 
den Parochiaen en den Pastor en andere stichtelijke werkjes van de hand van J.B. 
Wittock. Dominicus Storme, monnik van de abdij Ter Duinen, draagt zijn te Gent 
in 1714 verschenen Nieuwe Christelycke Oe f f eninghen op aan Jan Farasyn en looft 
diens 'refereynen'. Van Ph. Ghijs, onderpastoor te St.-Niklaas, is een Minnelycke 
en Geleersame tsaemenspraecke tusschen den Engelen Bewaerder en de Ziele 

(2 delen, Gent, 1722-1723) . Jan Baptist Vermeersch, pastoor te Gent, publiceert, 
behalve Latijnse verhandelingen en een paar Franse werkjes, Den handel van de 
ballen en comedien, gestelt in de waegschaele van gerechtigheyt en min hebbende 
bevonden (Gent, 1738), waarvoor hij de inspiratie vond in zijn in hetzelfde jaar 
te Gent uitgegeven Sentimens de Monseigneur Jean Joseph Languet Evêque de 
Soissons, et de quelques autres Savans ... de la Compagnie de Jesus, Sur le faux 
bonheur k la vanité des plaisirs mondains, specialement des Bals des Comedies 
et autres amusemens dangereux; 4 van hem is ook een geschrift tegen een afval 

geestelijke, Dwalende rave buyten de arke Naë, afgebeeld in den persoon-lige 
van Frans] van Achter, van Romspriester ... geworden Litmaet der gezegde Gereformeerde


ormeerde Gemeente tot Schiedam (Antwerpen, 1757), en een catechismus, 
Goude Myne ofte verborgen schat des Hemels (Gent, 1787). 
Brandende lampen voor het Alderheiligste Sacrament des autaers van de karmeliet 
Timotheus van de Opdracht (t 1710), over de godsvrucht van een aantal 
heiligen voor de Eucharistie, verschijnt in vijf delen van 1726 tot 1729 te Antwerpen. 
De jezuiet Carolus vanden Abeele (Burburg, 1691 - Gent, 1776) laat er 

440 


in vier delen Seventhien Geestelyke Werkjes het licht zien (het eerste deel in een 
tweede druk in 1765; het laatste, met de aanduiding Drie-en Twintig geestelyke 
werkjes, in 1771). En nog te Antwerpen publiceert zijn ordegenoot Jan Delvigne 
(Brussel, 1705 - Antwerpen, 1780) zijn ascetische en religieus-pedagogische geschriften, 
o.m. Christelycke opvoedinge (1743), Geestelycke bemerckingen ... op 
de verheventheyt van ... de arme en de andere jonckheyt te onderwyxen in de 
christelycke leeringe (1747), Treur-dichtiens ... op het bitter Lyden Jesu Christi 
(1747), Geestelycke oe f f eningen, voor geheel het jaer (1750) en Den Brevier van 
de krygsman (1754). 
In Ieper verschijnt in 1736 een herhaaldelijk herdrukte Troost der zielen van 
Lodewijk Blosius en in 1788 van Prosper Florisoone, kanunnik van de abdij van 
Voormezele en pastoor van Gijverinkhove, De goddelijke liefde ofte liefde tot 
God. Anoniem zien er het licht: in 1743 een Kort begryp der levens van de 
heylige ... dienaers en dienaressen Godts, in 1745 een Verhandelinge ... van de 
vier uytersten en in 1795 De ydelheyd der wereld, ofte de pomperyen des duivels. 
De augustijn Fulgentius Hellynckx (1697-1767), die jarenlang als rondreizend 
predikant de Westhoek en Frans-Vlaanderen bezocht — hij was `den laetsten 
Vlaemschen predikant in onse contreyen', d.i. de streek rond St.-Omaars, omdat 
vanaf 1766 prediking in het Nederlands er verboden werd —, gaf enkele van zijn 
preken uit, naast een leven en een litanie van de `H. Godehardus, genaemt Goewaert, 
Pastor der Parochie van Arnycke by Cassel'. Beide laatste werkjes kenden 
ontelbare uitgaven (de litanie werd nog in 1960 herdrukt). Ook schreef hij een 
Dryvoudige Kroon der deugden met de levens van `dry Eerweerdige Dienaren 
Gods Augustinus-Novellus, Antonius de Amandula, ende Antonius de Aquila van 
het Orden der Eremyten van den H. Vader Augustinus' (Gent, 1759), en een leven 
van zijn ordegenoot Clemens van Auximo (Voorbeeld Der heldadige en buyten-
gemeyne Heyligheyt, Gent, 1762) . Verder zijn van hem Christelycke Onderwysinge 
voor de Landts en Ambachts-lieden (1742), Sorge der Saligheyt, Haer 
noodtsaekelykheyt ... en middelen om die kragtelyk ... te werken (Gent, 1761), 
Het geluck van eenen christen in den tydt en in de eeuwigheyt (Gent, 1762) 
en een Dry-voudige Verhandelinge Sedelyck en Onderwysende Aengaende De 
Teerlingh en Caert-Spelen, den Brandewyn-Dranck en het gebruyck der Duyvels-
Besweerderye (Mechelen, approb. 1757), mee het resultaat van zijn belangstelling 
voor het volksleven bij zijn prediktochten. Zijn taalkundige aantekeningen werden 
door De Bo nog verwerkt in het Westvlaamsch Idioticon, maar gingen sindsdien 
verloren. 

C.A.F. van Beughem (Brussel, 1744-1820), leraar aan het college te Turnhout en 
te Kortrijk, 'principaal' van het Theresiaanse college te Gent, in 1790 secretaris 
van kardinaal de Franckenberg en, omdat hij de eed van haat tegen het koningdom 
niet wilde afleggen, tijdens de Franse tijd gevankelijk overgebracht naar Versailles, 
is de auteur van een aantal Latijnse en Nederlandse religieuze en moraliserende 
werkjes in vers en proza: Vriendelyke aenspraek tot de deugdminnende 
jongheyd (Turnhout, 1787 en 1790, Leuven 1793, door hem in het Latijn en het 
Frans vertaald), Noodige beginselen tot de Christelyke Leeringe ofte Catechismus 
(Gent, s.d.), Zedelessen uyt verscheyde historien van het oud Testament (Gent, 
1789, ook in het Latijn), 't Honing bloemken of zedelessen ... uyt het H. Evangelie 
(Antwerpen, 1790) en Jubelzang naer de H. Communie (Brussel, s.d.). 
De Twee Cosyns (1796) is een publikatie over godsdienstvraagstukken van de 
tijd van de hand van de rector van de Leuvense universiteit J. van Gils (1758441 



1834). J.F.G. Huleu (1746-1815) die een betrekkelijk belangrijke rol speelde in 
de geschiedenis van het aartsbisdom Mechelen i.v.m. de betwistingen rond de 
eed van trouw en de Keizerlijke Catechismus, schreef ascetische werken en ook 
enkele werkjes over het tijdsgebeuren. 

J. van Campen geeft te Antwerpen in 1706 een Wegh des Hemels, leydende tot 
de christelycke waerheden, om wel te leven en te sterven uit, de dominicaan D. 
Campos (t 1739) een Aen-leiding tot de Gelukzalige eeuwigheit te Brussel in 
1715, Edmundus Helias Vy f waerheden voorgestelt om alle menschen kragtelyk 
op te wecken te Oudenaarde in 1754. Anoniem verschijnt te Brugge in 1794 
een Onderwys der Werk-lieden, arme, landslieden en dienst-boden ... en de middelen 
om elk in synen Staet tot sync Zaligheyd te leven. 
De glorie van den H. Joseph (Antwerpen, 1706) is van de hand van de karmeliet 
Jozef van St.-Polycarpus; zijn ordegenoot Marcus van St.-Franciscus geeft een 
Cort begryp van het wonderbaer leven ... van ... joannes van den Cruyce (Antwerpen, 
1727) uit. Cornelius Bogaert, `predicheer', berijmt Het leven ende doodt 
van den heylighen Paus Pius den V (Ieper, 1713). De norbertijn uit Tongerlo Rei 
beschrijft in proza en verzen Het Leven van den edelen Ridder en-nerus Vichet 

H. Martelaer Sebastianus (Antwerpen, 1719). Van A.J. d'Hanins verschijnt te 
Brussel in 1714 een uit het Latijn vertaald en berijmd leven, mirakelen ende dood 
van de H. maghet Berlindis, patronesse ... van Meerbeke, nevens Ninove en te 
Gent in 1748 De deugt a f gebeeldt in den H. Trudo, apostel van Haspengouwe.` 
Priester Nicolaas Breydel publiceert in 1761 te Gent een hagiografie over de H. 
Barbara, Pieter Haeck (± 1700-1770), `eremyt in de eremytasie van St. Anna 
boven Cortryck', te Brugge (s.d.) een Martelie van de h. Maget Barbara, priester 
O.H. de Launoy (1721-1775) te Leuven in 1770 een Leven van de H. Maghet 
Hiltrudis en in 1772 de geschiedenis van de martelaren van Gorcum. 
Rozenkransliteratuur schreef de dominicaan Adriaan Verhesen (t 1701) met zijn 
Scala coeli ofte leere des hemels (Antwerpen, 1701), en vooral zijn ordegenoot 
Mattheus de Bie (t 1738) met één Latijns werk (Calcar ad cultum Marianum, 
1704) en vijf Nederlandstalige, alle te Antwerpen verschenen: Rosarium Marianum 
(1704, latere uitgaven o.m. in 1708 en 1724), Geestelycke Spore (1708), Het Hemelsche 
Roosen-sap (1709), Rosa Mystica ofte verborghen roose Maria (1711), 
Hemelsche Meesteresse der Deugden (1712). Tot de dominicanenorde behoren nog 
Hyacint van Huysen (t 1729), die een Corte leere van devotie (Antwerpen, 1707) 
schreef, Jacobus van Damme (t 1723), auteur van een verhandeling over het gebed, 
Onderwys der onwetende in de vreese Godts, ende in het ghebedt (Gent, 1722), en 
Petrus Jozef Antonissen (Antwerpen, 1735-1808), van wie te Antwerpen in 1785 
vier delen meditaties - op Christus' lijden en in 1792 Lo f spraeken ofte Sermoonen 
verschenen (herdruk Brussel, 1829-1830). 
Talrijk zijn de auteurs van vrome literatuur die van de kapucijnenorde deel uitmaken. 
Michael Otgens (Oudenbosch (Ni.), ? - Antwerpen, 1711) schrijft een Corte 
Maniere van Oeffeninge
f eninge (Roermond, 1704; Antwerpen, 1711), Johan van Gent 
(kloosternaam Albertus; 's-Hertogenbosch, 1664 - Antwerpen, 1740), Trouw Vierighe 
Begeerten Vierighe ende Uyterste Wille (Antwerpen, 1703), Het Goddelyck 
Camerken (Hasselt, 1713), een communieboek dat tot in de 19de eeuw als prijsboek 
werd gegeven voor het kennen van de catechismus, verder Het Geestelyck 
verborgen Manna (Antwerpen ,1712) en een vervolg erop, Maniere des Levens (Antwerpen, 
1726) ; Den Boom des Levens (Leuven, 1701), een werkje voor novicen, 
waarvan hij de uitgever is, groeide waarschijnlijk uit de praktijk en de lessen van 

442 


verscheidene novicenmeesters. Jan Baptist Flanderin (kloosternaam Bonaventura; 
Oostende, 1709 - Gent, 1771) is de auteur van Oe f f eninge en Bestier van een Geestelyck 
Leven (Brussel, [1747]) en Maniere om Christelyk te leven (Dendermonde, 
[1746]), waarvan bijna 20 uitgaven het licht zagen. Van Cornelius van Roost (Arnoldus; 
Wespelaar, ± 1727 - Leuven, 1798) zijn een Inleydinge tot den rechten 
wegh des hemels (Antwerpen, 1785), een Geestelyke gifte (Gent, 1792) en Korte 

... leeringen aengaende de maegdelyke zuyverheyt (Antwerpen, 1792), van Judocus 
Huyghe (Aemilianus; Anderlecht, 1743 - Duisburg, 1802) een bewerking van 
een vroeger (o.m. te Gent in 1780) door de Dominicanen uitgegeven geschriftje, 
Geestelyken Rooselaer ... op de XV mysterien van onse verlossing. Petrus Theodorus 
van Horen (Firmus; St.-Truiden, 1751 -Maaseik, 1828) ten slotte publiceert 
De oprechte bekeering van den zondaer (1785), naar het Franse origineel van een 
ordegenoot, De school der christelyke deugden ... in 't leven ... van den H. Joannes 
den Dooper (2 delen; ca. 1785), Wapenhuis der geloovigen, drie bundels pre-
ken (Maastricht - St.-Truiden, 1790 - 1792), Leven en daeden van den H. Joannes 
den Dooper (St.-Truiden - Den Bosch, 1801), Den christelycken onderwyzer der 
jongheyd (Diest, s.d.) en vier verschillende, ongedateerde geschriften onder de gemeenschappelijke 
titel De christelyke school. 
Van Arnold Joachim Jozef Lejuste (t 1722), een sober en gevoelig redenaar, rector 
van het Antwerpse franciscanessenklooster, bewaart de Kon. Bibliotheek te Brussel 
een handschrift met preken. Prekenverzamelingen verschijnen in het begin van 
de 19de eeuw van Jozef Tourbé (Antwerpen, 1744-1817; 5 delen te Antwerpen, 

1807), van Ferdinand Jozef van der Sloten, deken van het Turnhoutse kapittel 
(Ranst, 1755 -Guyana als gevangene, 1798; Sermoonen op de Zondagen des jaers, 
Antwerpen, 1803-1805), van de augustijn Jan Baptist In 't Groenewout (Antwerpen, 
1753-1829; Lo f spraeken of Sermoonen, 11 delen, Antwerpen, 1829-1832). 
Pieter Engel Jozef de Hert van Aalst (1771-1851), die, na de opheffing van de 
premonstratenzerabdij te Drongen door de Fransen, seculier geestelijke werd, laat 

verscheidene boekdelen Sermoenen na. 

Een veel gelezen boekje — de Gentse drukker Poelman drukt 31.000 exemplaren 
ervan tussen 1786 en 1797 — is Het Dobbel Cabinet der Christelyke Wysheyd, Besluytende 
in korte Vraegen en Antwoorden de eerste beginselen ende Leeringe van 
het Catholyk Geloof, een overvloedig met houtsneden geillustreerde `catechismus', 
die ook een aantal naïef-frisse gebedjes bevat. 
Waarschijnlijk van J.B. van Lokeren, van Tielt, pastoor te Wingene (t 1731), is 
een, met een `approbatio' van 1718 de hele eeuw door opnieuw gedrukte Christelyke 
Academie, dat is: De Oe f f en- plaets der Geleerdheyd, een leesboekje voor de 
scholen en tegelijk een handboekje `om wel te leven en te sterven'. Zo kan men 
ook zijn herhaaldelijk verschenen prochiale Schole Leydende tot de hemelsche 
Wysheyd omschrijven. 
Een gelijkaardig, ruim verspreid en veel gelezen werkje is Den nieuwen Spiegel der 
Jongheyd of Gulden A B C van Ferdinand Loys, prior van het `klooster van den 

H. Guilielmus tot Peene'. Peene, het huidige Noordpene, ligt in Frans-Vlaanderen 
en Loys' boekje schijnt ook daar verspreid te zijn geweest: een derde druk zag te 
Duinkerke het licht in 1718. Blijkens een jaarspreuk op de titelbladzijde stamt de 
eerste uitgave van het einde van de 17de eeuw. In de opdracht aan de prins van 
de Poperingse kamer verklaart de schrijver: 
443 


't Is geen Parysche werk; by is van kleynder weerden; 

't En is geen fyne stof, en is niet schoon bevrogt ... 
En tot de lezer: 
Is den Digt wat te mispryzen, 
Hy diend maer om t' onderwyzen, 
't Is alleen de moeders-tael, 
Siegte woorden plomp en kael. 

Ironiseert Loys hier een bepaalde, op Parijs en het Frans gerichte mentaliteit? In 
ieder geval zijn zijn en andere dergelijke werkjes inderdaad `van kleynder weer-
den'. 

C. VOLKSBOEKEN 
Tussen 1786 en 1797 komen 25.000 exemplaren van De Historie van Joseph van 
de persen van B. Poelman in Gent. In dezelfde tijdspanne drukt hij 22.000 exemplaren 
van De Schoone Historie van Julius Caesar en 15.000 van broeder Vander 
Lindens reyse naer het Heyligh Landt. Te oordelen naar dergelijke cijfers moeten 
de prozaromans in de 18de eeuw graag en veel verslonden leesstof zijn geweest. 
Dat waren ze overigens ook reeds in de vorige eeuwen. Want ook zij teren op een 
lange traditie, waarbij de tekst — net als de illustratie — van druk tot druk en 
van drukker tot drukker telkens opnieuw wordt overgeleverd. 
Voor een gedeelte gaat de inhoud van deze volksboeken terug op de ridder-en 
heldenepiek (Historie van de vier Hems-kinderen, Een schoone historie van Helias, 
den ridder met de Zwaen ...), voor een deel is hij van jongere, maar dan toch nog 
altijd eerbiedwaardige oorsprong (Een schoone historie van Malegys, Een schoone 
historie van Margriete van Limborgh, van den edelen Jan van Parys, van Valentyn 
en Oursson, Historie van den Wandelenden Jood, van Genoveva, van Dr. Faustus, 
De Vrouwen-Peirle Ofte Dryvoudige Historie van Helena De Verduldige Griseldis 
de Zagtmoedige En Florentina De Getrouwe). 
Ook de bijbelverhalen (De Historie Van Den Koninglyken Prop/wet David, De 
Schoone Historie van den vromen en godvrugtigen Jongeling Joseph, De historie 
vanden Ouden Tobias) teren op oude uitgaven. Zo heet de druk van David, die bij 
Bincken te Antwerpen rond 1770 verscheen, volgens de tekst op de titelpagina 
`neêrstiglyk overzien' te zijn door Franciscus van Thienen: die kanunnik overleed 
in 1596 en zijn herziening had erin bestaan dat hij zeer getrouw, met enkele spel 

tekst had overgenomen van de bijbel die in 1566 door Plantin-lingwijzigingen, de 
was gedrukt. 
Het Leven ons Heere Jesu-Christi, volgens de titel 'getrokken uyt het Spaensch 
der Eerw. Vaderen Petrus de Ribadineira ende Louis de la Puente der Societeyt 
Jesu' en 'overgezet in onze Nederlandsche Taele door F.B.' — in werkelijkheid 
gewoon een min of meer aangepaste versie van een in 1629 verschenen vertaling 
van het werk van de twee jezuieten door Rosweydus —, wordt herhaaldelijk herdrukt 
te Antwerpen, te Brussel, te Gent. Uit dezelfde bron stamt Het leven van de 
alderheyligste en alderzuyverste maegd en moeder godts Maria, te Antwerpen, te 
Lier, Turnhout, Leuven, Brussel en Gent verschenen. Poelman drukt in de vermelde 
periode 19.000 exemplaren van het eerste, 24.000 van het tweede werk. De 
Historie van de weerdige moeder S. Anna berust op een door de Arnhemse geeste


444 


lijke Walterus Born uit het Latijn vertaald heiligenleven, verschenen in 1504; zijn 
vertaling kwam in het volksboek terecht, nadat bisschop Malderus van Antwerpen 
in 1621, samen met een hele reeks volksromans, ook een al te fantasierijke 
historie van de H. Anna had veroordeeld. 
Uit de 17de eeuw stammen nog de Honderd Schoone Exempelen tot Bewys der 
Deugden, opgesteld om 'een ieghelyck maer meest jonghe lieden alle deugden ende 
goede manieren aen te wysen' en ontleend aan oude heidense en christelijke 
auteurs, enkele ook aan de geschiedenis van Filips II en het calvinisme (deze 
laatste ontbreken in sommige uitgaven). Het boek eindigt met een aantal 
`schoone stichtighe spreeckwoorden ende sententien'. 
Op een 17de-eeuwse bron gaat ook De verderffenisse

f enisse ofte destructie van Jerusalem 
terug, het verhaal van de belegering en verwoesting van de heilige stad door 
de Romeinen. Nog altijd uit diezelfde eeuw is het verhaal van de Heerlycke ende 
gheluckighe reyse Naer het Heyligh Landt en de Stadt van Jerusalem Beschreven 
ende bereyst door Broeder jan vander Linden, dat te Antwerpen en . te Gent telkens 
opnieuw gedrukt wordt en geleidelijk de plaats inneemt van een gelijkaar 

eeuw teruggaande en overal verspreide fabelachtige reyse van-dige, tot de 14de 
jan Mandevyl (waarvan tussen 1781 en 1793 toch nog een uitgave te Gent het 
licht ziet). 
Ook twee geneeskundige volksboeken, Den nieuwen kleynen Herbarius, ofte 
kruyd-boeksken, ca. 1785 door J. Gimblet te Gent herdrukt, en een gedeeltelijk 
alfabetisch gerangschikte Antwerpschen Leydsman der Gesondheyd (1796), hebben 
een vroeg-l7de-eeuwse oorsprong; ze nemen de tekst over van twee in 1603 
verschenen medische werkjes van de Noordnederlander Heyman Jacobszoon, die 
ook de auteur is van een boekje met briefmodellen, de Ghewneyne Send-brieven, 
te Amsterdam in 1597 voor het eerst gepubliceerd en achteraf talloze malen herdrukt 
en in 1727 door de al genoemde Pieter Haeck, schoolmeester te Kortrijk, 
later eremiet, nagevolgd in zijn Nieuwe gemeyne Zend-brieven. 
Slechts enkele volksboeken vertellen de lezer iets over eigen land en verleden: zo 
Het leven_ en martelie van den H. Carolus Bonus, van de hand van kanunnik Jan 
Goons (1 1659), en het veel verspreide Wonderlyck leven van de heylige Godelieve, 
zo Een schoone historie Vanden Kloeckmoedigen Keyser Carolus V. zo 
vooral De Schoone Historie Van Julius Caesar. 
Alhoewel de anonieme schrijver van dit laatste boek in zijn voorwoord verklaart 
dat hij voor het samenstellen van zijn werk oude, in kloosters opgezochte en 
gevonden manuscripten heeft geraadpleegd, berust de aanvang ervan op de Commentarii 
van Caesar en het overige, d.i. bijna heel het werk op Van Vaernewycks 
Historie van Betgis. Aan het einde worden de machthebbers opgesomd die over 
onze provincies hebben geregeerd en de zendelingen die ons volk bekeerd hebben; 
tevens wordt de stichting van onze oudste steden beschreven, waarbij de auteur 
al te zeer steunt op de fantasieën die Van Vaernewyck zich dienaangaande veroorloofd 
had. 
Speciaal te noteren valt dat sommige uitgaven van deze Historie van Caesar aangevuld 
werden met een 'korte Beschryvinge van de Nederlanden en van de Zeden 
en Gewoonten der. Inwoonders getrokken uyt verscheyde oude Historie-Schryvers'. 
Over drie bladzijden zingt de onbekende auteur ervan de lof van de bewoners 
van onze gewesten, van hun uitvindingen, hun begaafdheid voor de muziek, hun 
taal en hun karakter. (bijzondere aandacht heeft hij over voor de kwaliteiten van 
`de Nederlandsche Vrouwen') . Voor het grootste gedeelte gaat dit loflied op de 

445 


Nederlanden, waaronder naar de verklaring van de opsteller zelf de zeventien 
provinciën dienden te worden verstaan, terug op het bekende werk van Ouicciardini, 
wiens naam overigens twee maal in de tekst geciteerd wordt.` Ook `Erasmus 
van Rotterdam' wordt genoemd voor zijn uitspraak dat er in de Nederlanden 
meer dan elders treffelijk ontwikkelde mannen en vrouwen worden gevonden. 
Een aparte vermelding verdient nog Reynaert den Vos oft der dieren oordeel, te 
oordelen naar de vele 18de-eeuwse uitgaven ervan een steeds graag gelezen verhaal. 
De beroemde Reinaart had heel wat wederwaardigheden meegemaakt, voor 
hij in de volksroman zijn plaats vond. Sterk moraliserend — na ieder hoofdstuk 
volgt een `Bedietsel', de zedenles —, had het boek bovendien de ingreep van 
de censuur ondergaan. Van het frisse, sprankelende dierenepos bleef slechts een 
uitgeteerd skelet over. 

Opvallend is de dikwijls sterk gekruide inhoud van de prozaromans en de grote 
vrijmoedigheid waarmee over kiese onderwerpen wordt gehandeld. Ook de bijbel 

ontkomen daar niet aan. Herhaaldelijk werden door de kerkelijke over--verhalen 
heid, al in de 16de eeuw, volksboeken op de lijsten van de verboden lectuur 
geplaatst, wat niet belette dat ze bleven verschijnen, soms met lichte wijzigingen, 
soms met een besnoeide inhoud. In andere gevallen namen de drukkers de oude 
tekst zonder verandering over en drukten zonder approbatie of met een valse 
goedkeuring. Maar zelfs in die welke `neêrstiglyk overzien' werden, treft de 
erotische inslag en menig scabreus detail. Dat frappeert des te meer, als men 
bedenkt dat deze romans ook schoolboek en dus jeugdlectuur zijn. In de Historie 
van Joseph, te Gent in 1760 verschenen, richt de drukker zich in de inleiding 
uitdrukkelijk `tot de leerzugtige jongheyd': 

Hier is den weg gebaent om wel te leeren lezen ... 
De vermelde uitgave van de reyse van Jan Mandevyl was `van alle Fouten gesuyverd, 
(die voor desen schier onleesbaer was,) en naer den nieuwsten Ortograph 
op-gesteld, om de Kinderen eenen verstaenbaeren Sin voor te stellen: het welk 
hun seer profytig is in de Spel-konst'. En Jan Frans Willems, die in 1793 geboren 
wordt, vermeldt dat in zijn jonge jaren in al de hem bekende scholen de taal 
geleerd werd o.m. in Reynaert den Vos, in de reyse van Broeder jan vander Linden 
en in de oude volksromans. 
Wel zijn er klachten over het onpedagogische van het gebruik van dit soort lectuur 
in de scholen. In zijn Christelyke Academie betreurt priester Van Lokeren 
dat men 'tusschen zoo vele schoone en nutte boeken steekt onnutte en onweirdige 
boeken in de handen der kinderen, als zyn Reinaert den Vos, de vier. Hemskinderen, 
Valentyn en Oursson, Malegys en ontallyke andere'. De `spraekkonstenaer' 
Balduinus Janssens veroordeelt in zijn grammatica (1775) de reyse van Van-
der Linden om de erbarmelijke taal, en de Historie van Joseph 'om dat daer in 
verhandelt word, 't gene de teére gemoederen der Kinders, dikwils meér kwetst 

als onderrigt'. En in zijn aan de Neny gericht rapport over de `hervormingen in 
de schoolen' (1780) schrijft Verhoeven dat `den gekken roman van valentyn en 
oursson, ... de ongerijmde reijze van jan malegijs, ... de bedroefde historie van 


helena, en de belachelijke van de vier heems-kinderen' en dergelijke volksromans 
uit het onderwijs gebannen dienen te worden. 
Bij nader toezien constateert men dat de auteurs van de eigenlijke schoolboekjes 
die ook niet louter voor de jeugd bestemmen. 


446 


Al is 't dat Gy de Jeugd alleen komt te begiften, 
Nogtans; zy vrouw of mans in houwelyken staet, 
Hoe dat by leven moet, vind eenen goeden raed; 
Als ook den ouderdom... 

zo richt zich een lofdichter tot de auteur van Den nieuwen Spiegel der jongheyd. 
Van Lokeren verklaart in zijn prochiale Schole dat hij deze titel aan zijn boekje 
geeft, omdat het geschreven is voor het heil van alle parochianen. Hij klaagt erin 
over de armoede van de kerken, over de treurig gecelebreerde diensten bij gebrek 
aan zangers, zangboeken en gewaden, en verdedigt uitvoerig het belang en de 
noodzaak van zondagsscholen: dat alles is zeker niet op de eerste plaats tot de 
jeugd gericht. En in zijn Christelyke Academie heeft dezelfde schrijver, die zijn 
werkje 'aen de jongheyd neêrstiglyk is aenpryzende', toch evenzeer raadgevingen 
over voor de kinderen, de oudere jeugd, de ouders, de onderwijzers. 
Franciscus van T,hienen, die we reeds eerder ontmoetten als boekkeurder, had ook 
duchtig het mes gezet in een oud werk, dat in zijn door hem uitgezuiverde vorm 
in de 18de eeuw de titel draagt van Den dobbelen Zielen-Troost. 'Gesteld in forme 
van Dialogue oft Saemen-spraeke tusschen eenen Vader ende sijne Kinderen', 
poogt het aan de hand van 'exempelen' de tien geboden te verklaren. Wat die 
vader aan zijn kinderen vertelt, is spijt de tussenkomst van de censor niet steeds 
zeer pedagogisch noch aangepast! Maar dat is meteen een bewijs dat het boek 
weerom niet alleen voor de jeugd bestemd was. Het negende gebod, omschreven 
als 'dat gy niemands Bedgenoot begeiren suit', wordt geillustreerd met een 


`exempel' dat door de auteur uitdrukkelijk een les voor alle vrouwen genoemd 
wordt. 
Het besluit ligt voor de hand: de schoolboekjes zijn meteen lectuur voor volwassenen, 
de volksromans ook lectuur voor de jeugd. Of, om het met de woorden 
van G. Schmook te zeggen, volk en kind in de 18de eeuw leven uit één hand, 
laven zich aan een zelfde bron. 


D. ALMANAKKEN 
Naast en blijkbaar meer nog dan de religieuze en moraliserende werkjes en de 

volksboeken vormen de almanakken de lectuur voor de `geringe man': de kleine 
burger, de ambachtsman, de boer. Voor velen onder hen hebben ze allicht de 
enige lectuur betekend. 

Er zijn dobbele almanakken, nieuwe, dobbele nieuwe, vermakelijke, oprechte, 
grote, curieuze, geografische, verkwikkende, eeuwigdurende, er zijn boerenalmanakken, 
hoveniersalmanakken en goochelaarsalmanakken. Er zijn zelfs tot in de 
19de eeuw schapersalmanakken voor wie niet lezen kan. 
Het oervoorbeeld zou de Grand compost des Bergers kunnen zijn geweest, gedrukt 
te Parijs voor het jaar 1480. Vooral voor herders en landbouwers bedoeld, 
was hij oorspronkelijk niet meer dan een kalender, met de feestdagen, weersvoorspellingen 
(pronostieken') en raadgevingen (voor wie niet of nauwelijks konden 
lezen, werden die gegevens met tekens aangeduid). Rabelais heeft dergelijke 
`pronostieken' en ook almanakken gemaakt, en het is moeilijk na te gaan in hoeverre 
hij er zelf in geloofde (men zou zeggen dat ook Montaigne er geloof aan 
heeft gehecht). Zeer gezochte pronostieken waren die van Antonio Magino 

447 


(1555-1617), professor in de wiskunde te Bologna, door de enen geprezen, door 
de anderen bespot. Dodoens, pater Croon, Van Roomen, rector van de universiteit 
te Leuven, hebben almanakken gemaakt; Dodoens o.a. de Almanak ende 
pronosticatie voor 1558, met de jaarmarkten, de standen van zon en maan, de 
getijden en de gunstige dagen voor aderlaten en purgeren. Van 1477 tot 1556 
werkt een hele dynastie van `pronostiekers', Jan, Gaspard I, Gaspard II en Alfons 
Laet van Borgloon, die zich meestal vrij vaag en voorzichtig uitdrukken. 
In de achttiende eeuw schijnt Gent op het terrein van de almanakken produktiever 
te zijn geweest dan Antwerpen, maar zeer lang waren ze een Antwerpse 
specialiteit. De eerste Nederlandse almanak werd er in 1491 gedrukt door Gerard 
Leeu. In 1560 verschijnt er Een Schoone ende wonderlycke pronosticatie van 
doctoor Ulenspieghels calculatie, een persiflage waarin het leven van de Leuvense 
studenten, van de Brugse meisjes en van de getrouwde mannen over heel het land 
wordt uitgebeeld. In de zeventiende eeuw sluiten de Antwerpse uitgevers een 
overeenkomst om de lonen te drukken van de `pronostiekers', die gewoonlijk als 
de auteurs van de almanakken genoemd worden. 
Zijzelf heten zich geneesheer, mathematicus, astronoom, landmeter. Bekende 
namen zijn die van `Mr. jan van Vlaenderen, vermaerden mathematicus', en van 
Daniél Montanus. Deze laatste naam komt o.m. van 1775 tot 1841 voor op de 
Gentse Almanak van Milanen van J. Begyn, maar ook al op 17de-eeuwse almanakken 
(er waren in de 17de eeuw twee bekende geneesheren Montanus, vader 
en zoon: Robert van den Berghe, geboren te Diksmuide en er gestorven in 1650, 
en vooral Thomas van den Berghe, Diksmuide, 1617 - Brugge, 1685). `Meester 
Guilielmo Janssens Liefhebber der Mathematische Konsten' laat zijn portret 
plaatsen op het titelblad van een door J.P. Robyns te Antwerpen uitgegeven 
Prognosticatie voor 1720. Voor de Nieuwen Almanak van J.P. Robyns voor 1721 
schrijft J. Th. Roelants, de wiskundige op wie, zoals vermeld, Bouvaert kritiek 
had; de almanak, die verscheidene jaargangen beleeft, wordt voor 1721 Nieuwen 
Almanak van Roelands genoemd (in die voor 1726 en die voor 1732 wordt zijn 
naam Roelants gespeld). `Mr. Philips de Dijn Mathematicus' werkt voor een Antwerpse 
almanak voor 1706 van H. Verdussen. Theodoor Calsmes, `Vermaerden 
Mathematicus van Vlaenderen', is verantwoordelijk voor de Gentsche almanak 
voor 1777 van Petrus de Goesin. 
De almanakken heten soms 'Nieuwjaersgift': Minnelyke nieuwjaer gifte voor het 
schrikkeljaer M D C C L X X X I V. opgerekend op de 17 Provincien noemt J.B. 
Jorez van Brussel de almanak die hij voor 1784 drukt. Daarnaast zijn er ook 
`Nieuwjaersgiften' die geen almanakken zijn: een voorbeeld hiervan is de te 
Brugge in 1788 op zestien bladzijden verschenen Kloecke Daeden bewezen in den 
nieuw-jaer-wensch, door de edetmoedigheyd der geslagten van den vleeschenambagte 
Der Stad Brugge, in dien glorieuzen veld slag tegen Philippus den IV. 
koning van vrankryk; midsgaeders Wie van de zelve Geslagten in het Magistraet 
dezer Stad gedient hebben, waarin (begrijpelijkerwijze!) de figuur van Breydel 
centraal staat en waarvan het historische gedeelte haast letterlijk teruggaat op 
de kroniek van Custis, maar dan ontdaan van de bekende, allicht in de ogen van 
de anonieme auteur te opruiende leuzen. 
Er zijn ook werkjes die alleen maar de benaming 'almanak' dragen om de lezer 
te lokken of te misleiden, — als een literair spel, als persiflage of als grap. Zo 
geeft de Antwerpenaar Johannes Godefridus de Roveroy in 1766 een Almanach 
voor heden en morgen van 308 bladzijden uit `door Petrus Croon Canonik Regu


448 


lier ende Religieus van S. Martens tot Loven', die eigenlijk een herdruk is van 
Croons in 1665 verschenen moraliserende geschrift Almanach voor Heden en 
Morgen. Er is ook een ongedateerde Almanach voor heden en morgen. . . Nieuw 

van Snoeck-Ducaju te Gent, met pronostieken als `De-jaer-gift... door P. Croon 
Maen zal wassen en krimpen, en nooit in den zelven staet blyven', met moralisatie 
in rijm en onrijm, waarvan in 1827 nog een `zesden druk, ongewijzigd' het 
licht ziet. De Mechelse apotheker J.B. Rymenans maakt in 1770 de Nieuwen 
Comptoir Plack-Almanach, die als een klucht bedoeld is, met vermelding van de 
kermisdagen als vastendagen enz. Hij wordt er om aangevallen door zijn stadgenoot, 
kanunnik G.D. de Azevedo, en verdedigt zich in Nieuw-Jaer-Gifte, zynde 
eene samenspraeke tusschen den Canoninck Pattot ende Broeder Gregorius over 
den nieuwen comptoir Plack-Almanack, waarop de Azevedo de Mechelsche Vastenavond 
vreught... in het licht zendt. Voor 1771 verschijnt zijn Nieuwen laggenden 
en leerenden Mechelschen almanach, vooral over de vrouwen, en daarnaast 
en ook het volgend jaar een ernstiger Comptoir Almanach; voor 1772 bovendien 
een Nieuwe jaersgift ofte het Mechels Heydendom á la Grecque, over de goden 
van de oude Mechelaren (op het einde van de Hollandse tijd zien we nog almanakken 
van hem verschijnen, tot zijn uitgever, C.J. Zech, moet vluchten om zijn 
anti-Hollandse intriges). Jean-Francois Verberght, professor aan de universiteit te 
Leuven (geb. 1678) maakt de Lovenschen sack Almanach voor 1765 en voor 

1766, waarvan de voornaamste bedoeling schijnt te zijn zijn collega de Nélis, de 
latere bisschop van Antwerpen, aan te vallen, met wie hij een wetenschappelijke 
polemiek heeft gevoerd die hem slecht bekomen is. Een spotalmanak op de Brabantse 
Omwenteling is de Deftigen Antwerpschen bisschoppelyken almanach 
voor 1796 ... opgestelt voor de Choor-Diensten der stoel oft Hoo f d-Kerke, Met 
vier samenspraeken tusschen de Beggyntjens Bello en Cato, en den Naem-Lyst 
der Eerweerdige Veldpriesters van 't jaer 1790. Zeer profytig

ytig voor de Lief -hebbers 
der Heytige Nederlansche Omwentelinge; hij heet uitgegeven te zijn in `de Bis 

te Antwerpen. Als een uiting van erg late rancune wordt-schopelyke Drukkerye' 
bisschop de Nélis erin gehekeld en wordt documentatie bezorgd over de rol van 
de geestelijkheid bij de recrutering van vrijwilligers. 
Er bleven veel met wit doorschoten almanakken bewaard die blijkbaar als dagboek 
gediend hebben, met aantekeningen als `den i 9bre 1777 is met Therese de 
keucken maerte effen gerekent over uyt geef, verschot aen de koecken, bussen 
(voor de armen) etc.` in een Gentse almanak van dat jaar. Jan Meyer geeft onder 

meer voor 1767-1768 te Gent een Practizyns dagwyser uit, `waer in ider zyne 
dagelyksche Bezigheden kan aenteekenen... zeer dienstig voor alle Kooplieden, 
Rentiers, Makelaers, Boekhauders, en andere', met een lijst van belangrijke officiéle 
adressen. Hij verschijnt nog enkele jaren na 1830. J. Begyn geeft voor 18011802 
een - Gemakkelyken kooplieden-hand- en zak-boek uit, Bogaert-De Clercq 
nog in 1820 een Nuttigen kooplieden en practicyns almanach. 
Veel aandacht wordt besteed aan de adressen van allerlei ambtenaren, aan aankomst 
en vertrek van diligenties en buurtschepen, aan jaarmarkten. De verstrekte 
informatie beperkt zich meestal tot de eigen stad en haar omgeving (een uitzon dering 
lijkt de Almanach ofte oprechten Hongarischen hemelmeter (1720-1730) 
... op den Meridiaen van Mechelen ende Ghendt Ende oock ... soo van Brabandt 
Als van Vlaenderen van de Wed. Gymnicus `op 't Stadt-huys in den H. Geest' te 
Antwerpen). Vooral in de tweede helft van de 18de eeuw komen daar liedjes, 
kluchten, anekdotes bij, en historische overzichten, — waardoor de almanakken 

449 


enigszins de rol spelen van de latere dagbladen. Abraham Verhoeven, wel eens 
de eerste courantier van Europa genoemd, heeft er dan ook uitgegeven. 
In een Antwerpse almanak voor 1747 lezen we in een 'Beschryvinge van eenige 
der principaelste Wonderheden van de Werelt': `Den Toren van onse Lieve vrouwe 
Kercke tot Antwerpen heeft dry-en dertigh Klocken, waer van de Grootste den 
naem heeft van Keyser. Carolus den vyfden: men hoortse vier uren verre.' De 
Grooten Brusselschen Almanach voor het jaer 1779, die veertig jaargangen blijkt 
te beleven, bevat o.a. een 'Klugtig Verhael-Digt van alle 't gene men roept, zingt 
en schreewt soo op de Merkten, als andere straten van Brussel', dat uit het 
begin van de 17de eeuw zou dateren en, zoals vermeld, ook door de Brusselse 
uitgever J. Ermens wordt herdrukt. In de Lovensche spook almanach voor 1794 
vinden we gedichten: 

Maer gy wel gekeelde mannen, 
Minnaers van de volle kannen, 
Voor u is 't dat myn gedicht 
Is gekomen in het licht. 

In die voor 1792, gedrukt onder de Oostenrijkse Restauratie, berijmde bespiegelingen 
als 

De welvaert van het volk en land, 
Hangt aen een wys en deugdig hoofd. 
't Verderf loopt voort van hand tot hand 
Als 't hoofd is van 't verstand beroofd. 

en kluchten, bv.: 

Zekeren Klopschenius Vander Klunten, Boeren Jongen, woonagtig tot Deuren, heeft (zyne 
Moeder in 't kinder-bedde, ende den Vader in het Kraem zynde) heymelyk eene van hunne 
Koeyen uyt den stal gehaelt, om de zelve op de kruk, gelyk eenen Vogel, te leeren vliegen, 
maer den draed, daer dit Beestjen mede vast gebonden was aen de kruk, is door het geweldig 
vliegen in stukken gebroken; welk onverwagt ongeluk toegeschreven word, om dat dezen 
Jongen den draed al te lang genomen had, als ook om dat deze Koey noyt te vooren op eene 
kruk gezeten had, de welke waerschynelyk zal gepeyst hebben: Ongebonden het beste: 
eventwel zy is met weg te vliegen het ontsnapt. 

De ouders, C. weynig bedroeft om het verlies van deze beest', adverteren: 

Die de zelve zal weten aen te wyzen op wat boom zy is zittende, ofte waer naer toe de 
zelve gevlogen is, dat zy behoorelyk zullen geloont worden van het naeste maegschap dezer 
Beeste, de welke redelyk groot is, geheel zwart van couleur, hebbende maer twee horens, en 
eenen steert. Zy is weynig van spreeken, en verstaet ook niet anders als haer Moederlyke 
Tael. 

Er zijn kluchten die ons iets te leren hebben over de geestesgesteldheid van de 
Vlaamse boer en burger. De stadsbibliotheek te Antwerpen bezit een blijkbaar 
onuitgegeven manuscript: 

Eerlyck tydt 

verdryf om den 

geest te verquicken 

Ridendo dicere verum 

quis vetat ? 

dienende om allen 

vuylen en achterclap 

450 


te vermyden in de 

compagnie, ende 

het verstandt te 

scherpen. 

by een geraept door 

Christen drij boere 

1775 

Tom. ii. 

Het behoort helemaal tot de categorie van de almanakken. Op blz. 7 lezen we: 

qualyck verstaen 
doet qualyck antwoorden. 

eenen vlaemschen boer die geen fransch noch waelsch en verstont, synde op de merckt om 
syn coeij te vercoopen, soo quam daer eenen wael die geen vlaemsch en conde, om die coey 
te coopen. Den wael vroeg, combien cet vache? den boer seyde: wat segt gy daer, dat myn 
coeij cromme beenen heeft? gy liegter aen. den wael meynende dat den boer door die woorden 
syne coeije ten prijse gesteld hadde; antwoordde: c'est trop, c'est trop. Sit gy er eens 
op, sprack den boer, ick jerre er u van boven aff. Daer was een groot gelach op de merckt, 
tot dat ten lesten eenen taelman quamp die hun beyde accordeerde. boeren laet u kinders 
fransch leeren, oft voor eenen tydt in 't waelequartier dienen, soo en sullen sij geen confusie 
lyden. 

Of we lezen de `Historie van een jonge dochter, onlanst voor gevallen tot Zotte 

zekere Joffrouw... maekte in haer Bedde zoo drommels gedruys,-ghem den 6. Mey, 
om dat haer een vloy onder d'oxel stak, die sy ten lesten kreeg, en riep: 0 
Schelm! nu zult gij mij betaelen; ik zal u levendig als eene Paeling het vel afhaelen 
en uw werpen in mijnen Pis-pot...' en hoe de vlo zich wreekt. 
Liedjes worden vaak uit de populaire zangspelen geput. De gebroeders Gimblet 
te Gent geven voor 1784 een Almanach nouveau... Nieuwen Twee-taeligen 
Sang-almanach uit. In 1780 of iets later hadden zij een Premier recueil d'arietes, 
Eerste versaemeling van Fransche en Neder-Duytsche Arias, duos en trios Getrokken 
uit Verscheyde operas zooals de zelve verthoond worden op den 
Schouwburg van Gend & c. laten verschijnen, met een beschrijving van de schouwburg 
van Vitzthumb. Alle liedjes worden in het Frans en in het Nederlands opgenomen, 
onder meer een `Sang uyt de Hol-Blokken'. Te Brussel verschijnt voor 

1801 Den Nieuwen Brusselschen Liedekens Almanach, of den Bly-geestigen Sang-
Meester, en voor 1802 Het tweede deel daarvan. De Nieuwen zang-almanach, 
voor 't jaer 1810 door J. Sadones, componist tot Geeraedsbergen van Snoeck-
Ducaju (prijs: 6 oorden) bevat liedjes van de populaire 18de-eeuwse liedjeszanger 
en ook een kluchtig vers over de klinkers en medeklinkers in onze taal, zogezegd 
volgens Des Roches. 
De meest gevarieerde onderwerpen komen aan bod. De al genoemde Mechelse 
rederijker J.B. Joffroy, die de Mechelse almanach voor het jaer 1726 en volgende 
jaren maakt, wil met een alfabet van dertig letters de spelling hervormen in een 
`Korte aenwysing tot eene prompte Letter- ofte spelkonst, med de welcke men 
alle taelen besceedelyk zal konnen schryven, ofte spellen; het . gene voor deezen 
onmogelyk is geweest'; hij begint aan een woordenboek. Bij J. van Praet te 
Brugge verschijnt voor 1787 een 184 bladzijden tellende Almanach der Nederlandsche 
Taele... inhoudende des zelfs Letter-greep, Schry f - en Uytspraekkonste, 
voor een Nieuw jaer opgedraegen aen alle Leerzugtige en Woordgrondige Liefhebbers 



hebbers der zelve Taele, als ook de noodige onderwyzinge om volkomentlyk te 

451 


leeren Lezen, met Lees-teekenen daer toe dienende; mitsgaeders de opregte han 

Penne, om op korten tyd volmaektelyk te leeren schryven; waer by-delinge der 
nog gevoegt is eenen eeuwigduerenden Almanach. Den Grooten Ghendschen 
comptoir-almanach — voor 1685 uitgegeven `door d'Hoire van Maximiliaen Graet', 
later door Petrus de Goesin en anderen —, die behoort tot de almanakken die 
vaak bewaard bleven in lederen banden met goudstempel en door stadsregeringen 
aan voorname ambtenaren en andere personaliteiten ten geschenke werden gegeven, 
bevat voor 1736 een `naukeurige en vermakelyke Beschryvinge van de zyworms 
en van de spinnekoppen'. Te Gent verschijnt bij `G. Philippe Gimblet en 
gebroeders' van de hand van `verscheyde Liefhebbers der Schilderkonst' een 

Nieuwen almanach der konst-schilders, vernissers, vergulders en marmelaers voor 
1777 met als eerste deel van 298 bladzijden een uiterst interessante gedetailleerde 
`Inleydinge tot de Praktyk der Schilderkonst' de adressen van de 'Koninglyke 
Academien der Teeken, Schilder-en Bouw-konst van Vlaenderen en Brabant' en 
hun personeel, van de `Konst-Schilders', van de `Cabinetten en Koopmans in schil 

een tweede deel van 420 bladzijden met 254 `Levens-Beschryvingen-deryen', en 
der vermaerdsten Konst-Schilders van Vlaenderen en Brabant', 'Geheymen en 
remedién tegen de Ziekten der Schilders', een overzicht van de `gevoelens' over 
de schilderkunst en de `verscheyde Goesten der Natien', ten slotte een uitvoerige 
inhoudstafel en een personenregister. De eigenlijke kalender, met de vasten 

bevat slechts 18 bladzijden: hij leert ons dat er 'naer de Scheppinge der-dagen, 
Wereld' 5726 jaar verliepen. Hij wordt gedeeltelijk herdrukt in 1788 als Nieuwen 
verlichter der konstschilders, vernissers, vergulders en marmelaers (272 bladzijden). 
De Nieuwen Almanach voor 1818 van F.J. Bogaert-De Clercq, gecalculeerd 
door den Astrologant M. Mattheys Langsbergs, bevat naast `Manieren tot het 
kweeken van Aerd-appelen', een `Kronyk... sedert de maend September 1816' en 
een aantal liedjes, 'Bemerkingen op de duerzaemheyd van 's Menschen-leven': 
`Het getal der inwoonders van een land ofte stad is schier alle 30 jaeren vernieuwd. 
In de steden sterven d'helft der kinderen onder de drie jaeren, en op het 
land maer van 20 tot 30 jaeren. Van 100 geborene sterven er 50 voor hun 10e 
jaer, 20 tusschen 10 en 20, 10 tusschen 20 en 30, 6 tusschen 30 en 40, 5 tusschen 
40 en 50, en 3 tusschen 50 en 60. Zes alleen overleven de 60 ' jaeren.' 
Via de almanakken vindt het genre van de kronieken en de stads-en landsbeschrijvingen 
ook zijn lezers bij de gewone volksmens. Den clynen Almanach die 
door de Antwerpse drukker M. Verdussen wordt verkocht, bevat behalve de 
gewone rubrieken — kalender, jaarmarkten, `vacatien van den Rade van Brabandt', 
raadsels, kluchten — ook beschrijvingen van Nederlandse en vreemde steden, 
Leuven, Mechelen, Brussel, Jeruzalem, Tunis, Algiers, Tripoli, een uiteen 

vruchtbaarheid van Egypte dank zij de Nijl, het verhaal van de-zetting over de 
ontdekking van Amerika... In iedere jaargang ervan vindt men tevens een kroniek: 
een 'Chronyck van Brabandt, Besonderlijck nochtans van Antwerpen', een 
`chronycke' aanvangend bij de geboorte van Christus, en zo meer. Gewoonlijk 
worden die geschiedkundige relazen op de titelpagina's uitvoerig aangekondigd. 
Zo biedt de Grooten Brusselschen Almanak voor het Jaer 1791 zijn lezers een 
verhaal van de 'gedenkweerdigste geschiedenissen, soo binnen Vlaenderen, als in 
de naburige Provincien ten tyde van de graeven deser Nederlanden voorgevallen 
in 't jaer 1479'. De Almanach ofte oprechten Nederlandschen Hemel-meter voor 
1779, gecalculeerd op den Meridiaen van Gend door Mr. Daniel Montanus voor 
Judocus Begyn, bevat 'heylzaeme ontdekkingen, en historische merkweirdighe


452 


den, alsmede het Vervolg van het Kabinet der gedenkweirdigste Geschiedenissen... 
Als ook het vervolg van de Gendsche Geschiedenis ofte Chronyke van de 
Beeldstormerye' (in die voor 1794 komt, naast onderrichtingen 'Vervattende de 
Middelen om de 4-Horlogien wel te bestieren', een uiteenzetting voor over, `Den 
koophandel der zwarte slaeven, welkers handel door de Engelsche Natie, uyt 
Menschlievendheyd, geheel staet afgescihaft te worden') . Een almanak voor 1781 

J.B. Vander. Haert te Leuven verhaalt o.m. `d'Opkomst der ketteryen en beroerten 
in Nederland, hoe en door wiede Nederlanden eerst tot het Katholyk 
geloof bekeert zyn'. 'Houd dese Historrie wel in weerde,' wordt daaraan toege`
om datse met'er tyd sal comple t worden. Sou iemand dese Historie willen 
hebben van het beginsel af, kan zich adresseren by den Drukker. deser.' 
In een Antwerpse almanak voor 1709 van drukker Johannes van Soest, waarvan 
`Mr. Lucas van Brugghe' de auteur genoemd wordt, staat vermeld dat `in 't jaer 
30 ... Abel geboren [wiert] wesende eenen schaepherder', maar daarnaast wordt 
de slag bij Kortrijk gememoreerd: `In 1131 [sic] wiert gheslaghen den slagh by 
Cortryk in Vlaenderen daer 20 000 Franschen doodt bleven, twee Coninghen 
en 1500 Ridders ende verkregen seven duysent vergulde sporen.' Op een veel 
merkwaardiger manier krijgt de Guldernsporenslag reliëf in de Kortrykschen Al


voor 1783, uitgegeven door Jan Blanchet. Het `Tot den lezer' eruit, ondertekend 
door. (de duidelijk fictieve naam) Daniel Montanus, begint met een aanval 
op hen die hun moedertaal verstoten: 

...dat van onze Landsgenooten 
Zoo veel hun eygen tael verstooten, 
Al of het vlaemsch niet weerdig was, 
Dat een verstandig man het las, 
Dunkt in 't g'heel begekkensweerdig: 
Al ander Landaert is hooveerdig 
En heeft behaegen in syn spraek; 
Met ons het is een ander zaek, 
Wy zyn als bed'laers die de spaend'ren 
Opraepen van de tael van Vlaend'ren 
Met weynig agting voor den boom, 
En vreemde melk is by ons room... 


Tegelijk is het een oproep om Vlaamse almanakken te kopen: 

...'t waer veel beter dat elk zogte 
Syn eygen tael, en Almanaks kogte, 
Die by heel grondig wel verstaet, 
Het waer syn voordeel en myn baet: 
Een vremde tael, hoe groot in luyster 
Die wezen mag, is altyt duyster 
om 't merg der reden te verstaen. 

De auteur somt dan alles op wat in zijn almanakje te vinden zal zijn; daaronder 

ook 
Hoe dat voorheen de snelle, vlugge 
En noytvermoeyde Faem dees Stad 
Heeft hoog geroemd, en waerom dat 
Men haer het Graf des Eêldoms noemde... 

Zeer gevat tekent G. Schmook aan hoe taal en Guldensporenslag hier in één verband 
verschijnen. Het is bovendien opvallend dat van al de geschiedkundige 

453 


gebeurtenissen die achteraf vermeld worden in de in de almanak opgenomen 
kroniek, juist en uitsluitend 1302 aangekondigd wordt. Over de Groeningeslag 
vinden we in deze kroniek onder het jaartal 1301 (een drukfout ?) ongeveer dezelfde 
tekst als in de vroeger besproken beschryvinge der Stadt Cortryck van 
drukker Moreel. Enkele treffende details zijn ingelast en aan het slot werd bijgevoegd: 
(vele edelen sneuvelden) 'waerom Kortryk het kerkhof der Franschen, en 
den Slag der Guide Spooren word genaemd'. 
Dergelijke kronieken en geschiedkundige overzichten gaan vaak terug op oudere 
handschriften, waaruit men ofwel zonder meer overneemt of die men bewerkt, 
zoals De Jonghe doet voor een Gentse almanak. Dikwijls ook drukt men uit 
vroegere almanakken opnieuw over. Soms leveren historici bijdragen, zoals de al 
genoemde Gerard Dominicus de Azevedo (Mechelen, 1712-1782), die o.a. van 
1747 tot 1773 aan de Leuvense almanak van drukker Johan Jacobs meewerkt.? In 
de Kortrijkse almanakken, nog altijd opgesteld `door Mr. D. Montanus', zal de 
garenfabrikant en damastwever J. Goethals-Vercruysse (1759-1838) na 1800 tot 
1814 de historische beschouwingen publiceren die hij in 1814-1815 bundelt en 
waarmee hij o.m. de bedoeling heeft de in die tijd uitsluitend op Franse bronnen 
steunende geschiedschrijving over de Slag van de Gulden Sporen te rectificeren. 
Hij reist ervoor naar buitenlandse archieven en verricht opmetingen op het slag-
veld. Hij laat een onuitgegeven kroniek van Kortrijk en West- en Frans-Vlaanderen 
na in 103 delen en een bibliotheek met 12 000 boeken, waaronder. 300 
handschriften. Op een van deze manuscripten gaat Moreels beschryvinge en de 
tekst over de Guldensporenslag van de almanak voor 1783 terug. Zou het kunnen 
dat Goethals de (nog jonge) auteur is van de aangehaalde verzen? 
Vele almanakken geven ook een 'chronyk' van het voorbije jaar: de clynen Almanach 
van Verdussen bv. doet dat zeer regelmatig. 'Gedrukt in de Maen met goed 

verschijnt voor 1790 een Nieuwen patriotischen almanach met een ver--keuring' 
slag over de gebeurtenissen te Turnhout, Gent en Brugge. Een Lierse almanak 
van J.H. Le Tellier voor 1791 bevat een `Relaes van het byzonderste dat'er door 
de Patriotten sedert hun eerste begin is uytgewerkt, zoo in de veroveringen der 
Steden als anderzints'. De Nieuwen Antwerpschen comptoir almanach van B. 
Carstiaensen voor 1794 bevat 'eene beschryvinge van 't gene er al voor gevallen 
is sedert den 18. November 1793, als wanneer de Franschen zyn binnen Antwerpen 
gekomen', met de 'moord van Lodewyk den XVI', `de Ratificatie van zyne 
Majesteit den Keyzer en Koninck over het herstellen van de Privilegien en constitutien 
der Nederlanden', niet zonder belang voor de lokale geschiedenis. Zonder 
naam van uitgever verschijnt voor 1796, waarschijnlijk te Brugge, een Almanach 
van de guillotine met de namen van 297 terechtgestelden. 
De in almanakken verschijnende kronieken worden wel eens achteraf door de 
drukker gebundeld; soms geeft hij onverkocht gebleven almanakken zelfs zonder 
meer onder één band als 'kroniek' uit. Van Remy Wauters, gezegd Remmerus 
Valerius, pastoor te Muizen (1607-1687), die een tractaat naliet over het maken 
van zonnewijzers, verschijnen te Mechelen sinds 1675 almanakken met telkens 
een stedelijke kroniek, die later afzonderlijk gebundeld wordt, `vermeerdert met 
een kort verhaal van het Leven en schriften van' den Auteur', en na zijn dood 
wordt voortgezet. De voor de Mechelse almanach van Joffroy geschreven kroniek 
verschijnt ook afzonderlijk als Verhaling ofte Historie der Provintie van Mechelen. 
De Chronycke van de principaelste geschiedenisse, die Verdussen te Antwerpen 
in 1753 uitgeeft, is niets anders dan de samenbundeling van almanakken, 

454 


lopend van 1720 tot 1753, met daartussen hiaten, waarschijnlijk van uitverkochte 
jaargangen. 
Zulke samenvoeging blijkt ook de Chronycke ofte beschryvinge van de stadt 
Antwerpen te zijn, door drukker De Roveroy uitgegeven in 1752 en bestaande 
uit vijf niet gepagineerde deeltjes van klein formaat, die telkens ingeleid zijn door 
een nieuwjaarswens (in 1775 geeft hij ze opnieuw uit, met een `supplement' tot 
op die datum, maar zonder het vijfde deeltje). Deze deeltjes zijn door geen vaste 
lijn verbonden; zelfs in de afzonderlijke deeltjes -ontbreekt soms de samenhang. 
De eerste drie verhalen achtereenvolgens de opkomst van het christendom, de 
`blyde Incomsten der Nederlantsche Hertogen, en Nederlantsche Gouverneurs', 
de oprichting van de Oostendse Compagnie in 1723; het vierde en vijfde deeltje 
behandelen de godsdienstberoerten en de beeldenstorm (steeds hetzelfde onderwerp!) 
`door het geheel Nederlant'. Dit 'geheel Nederlant' omvat voor de opsteller 

het gebied van de zeventien provinciën: even getrouw beschrijft hij de beeldenstorm 
in Noord-als in Zuidnederlandse steden, waarbij die door elkaar worden 
genoemd. Mooi getuigenis van de Grootnederlandse opvatting van deze `chronykschryver', 
die reeds op één van de eerste bladzijden Antwerpen `eene van de 17. 
Provincien van Nederlandt' had genoemd, is het slot van het vijfde deeltje. De 
lezer heeft nu, besluit hij, een overzicht van wat geschied is in 

Nederlandt, een van de Catholyckste en bloyende Landen die oyt (sonder te kort te spreken 
aen andere ghewesten) de Sonne in de geheele Weireldt bestraelde. Nederlandt eertyts de Schole 
van alle wetenschappen en Konsten, den Spiegel van alle Godtvruchtigheyt... 0 Nederlant! 
die ick met recht magh segghen gheweest te syn de Peirle van gheheel Europa... [hoe heeft 
men] uwe kostelijckheyt, luyster, ende onvergelycke schoonigheyt geschonden ende verdorven! 
...Maer nu geluckigh Nederlandt in die tyden bestiert ende herstelt van Syne... Majesteyt 
Philippus den II... [en in het ware geloof bevestigd.] Maer wanneer sal dien dagh eens komen, 
dat uwe ongestadighe, verbliende, en ongeluckige Suster, af gheruckt van u door geweidt, (ick 
segghe Hollandt met de aengrensende Landen) dit gheluck eens mogen genieten ?... [Dat God 
ook op haar Zijn genadige ogen sla] op dat wy mochten leven niet alleen vereenight van 
herten door den borgelycken handel, maer aldermeest door de waere Catholycke Religie in 
de welcke onse godtvruchtige voor-Ouders op dèn tydt van soo menighe honderde jaeren 

syn saligh geworden. 

Ook bij het doorlezen van de jaargangen van Den Grooten Ghendschen comptoiralmanach, 
die o.m. voor 1755 een 'Vervolg van den tegenwoordigen staet van de 
republyke der. vereenigde Nederlanden' bezorgt en voor 1768 een 'Vervolg van de 
beschryving der Stad Amsterdam' — naar de taal te oordelen van een Zuidnederlands 
auteur —, wordt men getroffen door dit nog steeds aanwezige besef van 
algemeen-Nederlandse samenhorigheid. Het is overigens opmerkelijk hoe vaak 
Noord-Nederland in de in de almanakken verschijnende historische overzichten 
betrokken wordt. Voor een gedeelte kan dat wel verklaard worden door de oude 
bronnen waaruit wordt geput. Werd er ook aan verspreiding in het Noorden 
gedacht, misschien in Zeeland en Noord-Brabant? De comptoir-almanach voor 
1685 is 'gecalculeert op den Meridiaen der 17 Nederlandtsche Provintien'. `Gecalculeert 
op de 17 provintien' zijn de Almanach ofte oprechten Antwerpschen 
hemel-meter voor 1737 van A. Verdussen, Den oprechten Vlaemschen almanach 
voor 1754 van de Gentenaar Jan Meyer, die voor 1794 van de wed. Goesin. De 
Antwerpse Prognosticatie voor 1720 van drukker Robyns is `seer correctelijck gecalcüleert 
op den Meridiaen van Antwerpen ende Nederlantse Provincien'. `Jan 
van Vlaenderen' schrijft voor een Antwerpse almanak van Verdussen voor. 1702, 

455 


`Ghecalculeert op de 17. Provincien', een 'chronycke van wat is gheschiet in dese 
Nederlanden'. De Oudenaardse almanak van F.J. Vereecken van 1782, de Lierse 
almanak voor 1791 van Le Tellier, de Antwerpse almanak van A.A. Bruers voor 
1796 zijn bestemd voor of 'gecalculeert op' de 17 provinciën. De Lovensche 
spook almanach voor 1794 wordt opgesteld door een 'wyd-vermaerden Planeetlezer 
der 17 Provintien'. Ook een paar Franstalige Brusselse almanakken dragen 
in hun titel de aanduiding: 'Calculées à l'usage des dix-sept provinces'. 
Sommige drukkers geven in hun almanakken lijsten van de bij hen verkrijgbare 
boeken. Een systematisch onderzoek ervan — zoals dat voor de veilingscatalogi 
al min of meer gebeurde — zou ons nog heel wat kunnen leren over de lectuur en 
de lectuurspreiding in de 18de-eeuwse Zuidelijke Nederlanden. Op een dergelijke 
lijst in de almanak voor 1742 van J.J. Meyer komen Ogier voor en 'alderhande 
Treur-spelen, comedien en Kluchten', rekenboekjes en godsdienstige lectuur. De 
Brugse almanak voor 1765 van Andreas - Wydts en zoon vermeldt een vijftigtal 
`Chirurgie-en Medicine-boecken', Gerard van Loons aloude Hollandsche historien, 
Sibilla Marian over insecten, een Versaemelinge der voornuemste Zee en 
Landreysen , (8 dln), de chronyke van Vlaenderen, Kemphers Beschryvinge van Japan, 
Alle de Wercken van G. Brands (G. Brandt?) en van P. Verhoek, Vignola's 
Regel van de vy f orders der Architectuur, Alle de wercken van Cornelis Tacitus 

door Hooft, Den Nederlandschen Hovenier, woordenboeken en spraakkunsten. 
De Antwerpenaar P.J. Parys noemt in zijn almanak voor 1773 een bijbel, Legenden 
der Heyligen, Herbarius of Kruytboek, Le Roy's Werelds Tonneel der Neder 

Cats, Vondel, Krul, de Cy f f er Konst van Bartjens, 25 delen van Abraham-landen, 
a S. Clara, vele delen van de vertaalde Sermoonen van 'Chevassu Pastor van S. 
Claude', L. de Meyer, Nanin, het Masker van de wereld, Navolging christi, woordenboeken, 
boeken over geneeskunde, anonieme kluchten en spelen. Wij zullen 
zulke lijsten nog vinden in de almanakken van A.J. Thys van 1829 en 1831 
(Navolging Christi, Poirters, godsdienstige lectuur en de oude 'blauwboeken' of 
volksromans) . 
Franstalige almanakken behoren veeleer tot de uitzonderingen. De Brusselse drükker 
Jorez geeft zijn 'nieuwjaer gifte' in het Frans uit als Etrennes mignonnes. Er 
verschijnt te Gent bij C.J. Fernand Pour l'An de Grace 1782 een Nouvel almanach 
des jeux, over kaartspelen en dergelijke (de witte bladen waarmee het door 
ons onderzochte exemplaar doorschoten is, dragen alleen Nederlandse aantekeningen), 
bij Veuve Somers voor 1790 Un peu de tout ou almanach chantant. 
Onder. de Franse Overheersing zijn er enkele meer: bv. een Almanach du département 
des Deux-Nèthes te Antwerpen in 1806 en, door de zorgen van J. Ferrary, 
`receveur' van het kanton Evergem bij Gent, voor 1805 een Petit Almanach 
de la Grande eitle de Gand; van dezelfde Ferrary verschijnt bij A.B. Steven voor 
1809 een Petit almanach sans prétention, dédié aux jolies femmes, met romances, 
historische anekdotes en een merkwaardige, zes bladzijden beslaande lijst van 
`flandricismen'. Maar ook dan blijven de oude almanakken verder verschijnen en 
zien nieuwe Nederlandstalige, soms tweetalige, het licht. Den Grooten. Ghendschen 
comptoir-almanach past zich aan de nieuwe tijdrekening aan en vermeldt 
dat hij bestemd is voor het jaer VII der Fransche republieke, overeenkomende met 
... de jaeren 1798 en 1799. In 1801 vinden we er de gewone adressen in, `als ook 
het vervolg der Kronyk ofte Jaer-boeken van Vlaenderen' en een `Beschryvinge 
van de Fransche Republieke' — gouvernement en rechtswezen —, in 1803 de organicke 
wet van `18 germinal jaer X, en verscheyde andere curieuse Stuks'. Ver


456 


schillende almanakken vermelden de reductie van 'Vlaemsch courant geld in 
Fransch' en omgekeerd. Een Almanach (van zestien bladzijden) voor het jaer 1794 
waer by gevoegt is den almanach voor het tweede jaer der Fransche republique, 
zeer dienstig voor Kooplieden, Reyzigers, enz. begint met een 'Decreet rakende de 
tyd-rekening der Fransche' en bevat verder alleen een kalender. Hetzelfde decreet 
staat in de Republikaenschen almanach voor 1793-1794, die geen adres draagt. 
Ook een Nieuwen Mechelschen Almanach voor het VIIde jaer der Fransche Republique 
verschijnt zonder adres. De Nieuwen Almanach voor het Schrikkel-jaer 
zeven en het begin van het jaer acht der Fransche republiek vermeldt ook de 
gewone tijdrekening en de 'Feestdagen ten dienste der Katholyke'. F.J. Vereecken 
te Oudenaarde geeft voor 1796 een almanak uit 'Waer nevens gevoegt is de 
Nieuwe Republicaensche Tyd-Rekening... overzien en goedgekeurd door den Eerweerden 
heer de Grave, Kanonig en Cantor der Kathedrale Kerke van St Baefs, 
en d'heer Maroux d'Opbroekel, beyde Boekkeurders, door Mr. Tyd-wyzer'. Er 
zijn verschillende drukken van een Eeuwig-duerenden almanach voor de Fransche 
republique en veroverde landen (Gent, J.F. vander Schueren). De Antwerpenaar 
Carstiaensen drukt voor 1795 een zeer beknopte tweetalige almanak met nauwelijks 
meer dan de adressen van de municipaliteit. Den nieuwen Brugschen Quibus, 
of sot-wysen Almanach, seer vermackelyk voor de Liefhebbers der Vroyelykheden 
en Snaekerye (Brugge, 1799) bevat `voorseggingen, diversche nieuwe liedekens, 
spreek-woorden en quink-slagen'. Den allervrolyksten almanach van Cies Codde 
voor 1808 verschijnt zogezegd `Tot Amsteldam En men vind-ze te koopen, tot 
Gend, by Charles de Goesin-Disbecq' (dat Amsterdam is wel fictief, naar de inhoud 
en de taal te oordelen). Voor 1809 geeft C.J. Fernand een almanak voor 
't Bisdom van Gend in de departementen der Schelde en Leye uit (met de regels 
van het kaartspel). Voor 1812 verschijnt te Brugge nog een Almanach van het 
departement der Leye met officiële adressen, te Diksmuide ten slotte voor 1816 
een almanak met het verhaal van de 'veldslag Schoone Alliantie'. 
Mogen we het als een 'teken des tijds' aanzien dat omstreeks de eeuwwisseling 
waarschijnlijk voor het eerst almanakken apart voor de jeugd opduiken? 'Voor 
't jaer 1799, en voor 't jaer VII der Republique, Dienende voor Presentjes der Kinderen, 
en voor de opgroeyende Jeugd van beyde geslachten' verschijnt een Nieuwen 
aengenaemen en nuttigen St. Niclaes Almanach met als plaats van uitgave 
Maastricht, maer `Men vind se te koopen tot Gend, by Ph. en P. Gimblet, Gebroeders'. 
Hij bevat stukken ontleend aan een Vaderlandsch A-B-boek voor de 
Nederlandsche Jeugd (Amsterdam, 1781) en bij een plaatje vinden we deze 
merkwaardige verzen: 

Den sorgvuldigen Vader spreekt aen syn lief Kind. 
Nederland is uw Vaderland, veylig woont gy daer in, 
Als gy groot zyt, hebt gy daer ook uw Huys-gezin. 

Bij C.J. Fernand te Gent ziet in 1809 een Present almanak voor kinderen het 
licht, met vertellingen als `de schoone slaepende in den bosch'. 
Onder de medewerkers aan de almanakken horen bekende namen. We noemden 
Rymenans, De Jonghe. Van Godfried Bouvaert verschijnen na zijn dood gedichten 
in Antwerpse almanakken (van 1773 tot 1778). Pater Jozef Verhegghen 
werkt o.m. mee aan de Gendschen Almanak voor 1791. Van de Antwerpenaar. 

J.A.F. Pauwels werden een aantal moraliserende werken die hij als `Nieuwjaersgifte' 
bezorgde, en de in 1802 verschenen wonderbaeren, doch waeragtigen Al457 



man-ach vermeld. De dichter S.M .Coninckx laat van 1812 tot 1816 in de St. 
Truydensche Almannak van drukker Smits verzen verschijnen die in 1837 gebundeld 
zullen worden. En dan zijn er J.B. Cannaert en Karel Broeckaert en de 
Gentse almanakken na 1815. 
De jurist Jozef Bernard Cannaert (1768-1848) werkt aan verscheidene almanakken 
mee. De Gentsche Almanak voor 1823, kunnende ook dienen voor Nieuwjaersgift,
t, van J. Begyn, blijkt hoofdzakelijk zijn werk te zijn. Hij bevat verhalen uit 
de geschiedenis, uit d'Oudegherst, over Willem van Nassau (met een portret), 
beschouwingen over Jozef II, wiens 'dwaling is geweest', zo heet het, `eene omwenteling 
te willen maken, die, door de kracht der zaken, vanzelfs zoude gekomen 
zyn', de gebeurtenissen in het buitenland, in Holland en in Vlaanderen; uit 
Brugge het relaas van een dierenmishandeling, uit Gent zelf dat van de gouden 
bruiloft van een meester-schoenmaker. De hoofdschotel is Het avondpartijtje, of 
die niet verliezen wilt mag niet meê spelen, een toneel uit het Gentse volksleven 
met dialogen in het Gentse dialect. Een opgewonden, al maar door pratende 
vrouw die niet zo kwaad is als ze er uitziet, een man die vooral in de `staminé' 
tot zijn recht komt, een gierigaard en andere kleine burgers, die graag wat Frans 
mengen in hun taal, komen tot leven in deze pretentieloze schets. 
Cannaert heeft waarschijnlijk de hand gehad in Den nieuwen dobbelen schaepersalmanach 
voor het jaar 1815 en heeft dat zeker in die voor 1816. De almanak 
voor 1816, bewaard in de Gentse universiteitsbibliotheek, bevat een door Cornelissen 
geschreven en ondertekende aantekening, volgens welke tot zijn verwonde 

uit Aalst en naar men zegt advocaat-ring 'deux hommes d'esprit', Broeckaert 
Cannaert uit Gent, deze almanak als omlijsting gekozen hebben `je ne dirais pas 
de quelques plaisanteries, mais de quelques idées philosophiques'. Van Cannaert 
zijn vermoedelijk de verhaaltjes De Nieuwjaergiftt o f het is al boter aen de galg, 
uit het dagboek van een burgerjongen die zijn dagen met nietsdoen doorbrengt,

.

Noncle-Jan in de verkoopzael of een verloren woord en T'Jaek of de gevallen van 
eenen remplacant uit Veurne-ambacht, i.c. de levensgeschiedenis van een bedelaar, 
voor latere lezers vooral sociaal -historisch belangrijk, aardig verteld maar 
toch iets minder pittig dan de beste dingen van Broeckaert. 8 Steele wordt erin 
geciteerd. Deze almanakken bevatten volgens de gewone formule nog een verhandeling 
over het snuiven, de wonderlijke historie van de wandelende Jood, de 
wonderbare historie van Doctor Faustus, een kroniek over het vorig jaar (met 
twee gevallen van heksenvervolging) en de `regelen van gezondheid', die voor de 
maand januari besluiten met `en gaet wandelen als het goed weder is, en drinkt 
een pintjen buyten de poorte'. Op p. 19 in de almanak voor 1815 begint Dellen 
en Mietje, hunne vryagie, En hoe dat een dingen somwylen komt voor een enkel 
woord, het aardige verhaal van Broeckaert. 
In de loop van de 19de eeuw komen naast de traditionele uitgaven — een Nieuwen 
koddigen almanach, of aenwyzer der Gendsche estamineen gevende een estamine 
per dag van G. de Buscher en zoon (1822), een almanak Voor het bisdom van 
Brugge (van 1835 tot 1840), een Algemeenen koophandels-almanak of wegwyzer 
der stad Gent, en alle de steden der Provincie Oost Vlaenderen, die in 1844 zijn 
27ste jaargang beleeft — de almanakken met een uitgesproken literair karakter. 
Te Aalst begint Sacré in 1826 zijn Almanak voor blijgeestigen uit te geven met 
bijdragen van Hollandse dichters, Loosjes, Staring, Tollens, Petronella Moens, 
en van Vlamingen als Rens, Van Duyse, Ledeganck, Maria Doolaeghe e.a. Hij 
moet in 1830 uitwijken. Het Tael-en Dichtlievend Genootschap Tot Nut der 

458 


Jeugd publiceert te Antwerpen al van 1815 af de Antwerpschen Almanach van Nut 
en Vermaek. Er is van 1825 af de Almanak van het Lierse genootschap Voor 
Konst en Wetenschap. Te Gent laat professor Schrant van 1826 af de fijn verzorgde 
Belgische Muzen-Almanak verschijnen. In al deze uitgaven komen auteurs 
aan het woord die na 1830 op het voorplan zullen treden. In de tweede helft van 
de eeuw zullen Conscience en de andere literatoren geregeld proza en verzen aan 
almanakken afstaan, Gezelle zal van 1886 tot 1899 zijn Duik-almanak laten ver 

uit Gent, die zijn eerste, kleine `almanach' in 1782 publiceert-schijnen. En Snoeck 
en in de 19de eeuw onder allerlei benamingen almanakken uitbrengt (Gendschen 
stuyvers almanach voor 1818, Klugt- en liedekens almanach voor 1823, Snoeck's 
almanach voor boeren en menschen... ik kost vier centen, voor 1828), trekt met 
zijn literaire almanak het genre tot op onze dagen door. 

E. HET LIED 
W. Koninckx vermeldt in de Verslagen en Mededelingen van de Kon. Vlaamse 
Academie 1931 een honderdtal liederen uit twee bundels met 394 stuks, meestal 
op losse bladen, die in de bibliotheek te Antwerpen berusten. Zeer oude liederen 
blijken nog voort te leven, vaak gecontamineerd, het Ik zag Cecilia komen bv. 
door het dansliedje van Mieke Stout: 
Ik kwam Cecilia tegen al op nen waterkant, 
met strikskes op haar schoenen met bloemen in heur hand... 
zij stond al in haar deur met ne witte voorschoot veur 
met twee gebloemde kanten er aan en de mode van veur. 


Het chauvinisme speelt een rol in sommige liederen en er zijn er die alle steden 
of dorpen uit de omgeving bezingen: 

Te Borgloon, te Borgloon, 
Daar zijn zoo vele duiven! 
Al die daar geenen neus meer heeft 
Die kan daar ook niet snuiven. 


Volgen Tongeren, Bilzen, Maaseik, Hasselt, Sint-Truiden, Gotem: 

Op Gothem, op Gothem 
Daar mag men wel op roemen, 
't Is jammer dat 't geen muren heeft 
Om 't ook een stad te noemen. 


Net als de almanak vervult het lied soms de rol van de `courant' — het wordt 
overigens dikwijls op hetzelfde papier en hetzelfde formaat gedrukt en neemt er 
ook af en toe de stijl van over —: het zingt over 'wonderbare geschiedenissen', 
over moord, brand, rampen, oorlog, vreemde gebeurtenissen en verschijnselen. 
Als zodanig sluit het genre van het gelegenheidsgedicht ook wel eens dicht bij 
het lied aan, zo bv. wanneer de bevroren Schelde voor Antwerpen en de 'konstighe 
sneeuw-beelden' die men er maakt, in 1716 en in later jaren in verzen worden 
beschreven of als rond 1765 tussen Mechelen en Antwerpen spotgedichten worden 
gewisseld, waarin de Mechelaars maanblussers worden genoemd en aan de 
Antwerpenaars een gelijkaardige vergissing wordt aangewreven. Liedjes op die 

459 


torenbrand zijn er overigens genoeg gemaakt (door L. de Meyer zelfs eentje in 
het Latijn!); Rymenans werkt er begin 19de eeuw een om, tenzij hij er zelf de 
auteur van was en de veranderingen door een 19de-eeuwse hand werden aangebracht. 
Ook de thema's uit de prozaromans keren in het lied terug: De Wonder-
bare vryagie tusschen den getrouwen Floris en de beminnenswaerdige Blanchefleur, 
Het jammerlyk liedeken van Griseldis, de verduldige vrouwe, die 15 jaeren 
geduerende, veel tribulatiën en verdriet heeft onderstaen, Schoon en Deugdryk 
Historie-Liedeken van de Paltz-Gravin Genoveva van Brabant, getrokken uit eenen 
geapprobeerden Historie-Boek. En natuurlijk ontbreken godsdienstige liederen 
niet, een Passie Liedeken, een lied op Het leven en de martelie van de H. Catharina: 


Zoo haer hoofd is afgenomen 
melk voór bloed is daer gekomen 
uyt dat zuyver teer lichaem... 

zomin als de amoureuze, zoals de Saemenspraek Tusschen Het Roosken en het 
Bieken: 

't Roosken sprak; ik kan wel denken 
gy zoud schenden mynen fleur, 
en ook al myn bladers krenken, 
en dan kwam ik in getreur, 
daerom wilt maer van my vlieden... 

of het Beklag Liedeken van eenen Jongman over 't sterven van zyn Beminde: 

Twee lipkens als Koralen, 
twee borstjens appel rond, 
haer levend'oogen straelen, 
hebben myn hert doórwond, 
twee witte schoone handen, 
Bruyn oogskens in haer hoofd, 
daer by Yvoire Tanden, 
zyn van de dood beroofd. 

Een aantal namen van dichters en zangers zijn bekend gebleven. De Roeselaarse 
pottenbakker P.J. de Ryckere (1734-1802), lid van de kamer van de Zebaer Herten, 
is de auteur van vele liedjes, die een vriend op muziek zet. Een bundeltje van acht 
bladzijden van drukker L. van Paemel 9 te Gent bevat liedjes gezongen door 
Verstraete en Joos, waaronder een aardige Samenspraek tusschen eenen Herder 
ende Herderinne: 

'K ging lest op eenen morgendstond, 
met myne schaepkens buyten, 
ik trok de velden in het rond, 
'k hoorde de vogels fluyten, 
zoet, zoet, zoet, 
zong den lieven nagtegael, 
't wyl myn schaepkens sprongen, 
al de vogels zongen-zoet. 


Er zijn de gebroeders Jan en Jacob van de Velde uit Gent, de gebroeders Bels (die 
als leuze hadden: Finis coronat opus / Kust de bille van Esopus!), 'Judocus de 
liedjeszanger' die in 1726 te Eeklo zelfmoord pleegde, Jan Garwig uit Brugge en 

460 


zijn metgezel Jan Lefevre van Waregem (`earwig Jan bruggenaer, en Jan Lefever 
zwart van hair' noemen ze zich op hun liedjesbladen), Jan Debusschere (17501827), 
Jan, Jacob en Antoon van Houplines, Jacob A. van Doorne, Jan Monstruel 
en Jan Calmeyn, allen van Roeselare, Pieter Maes van Brugge,1° Jan Baptist van 
Wereleluikhuysen (1722-1795) uit Antwerpen, Franciscus J. Cloque uit Leuven, 
Andries van Laer en zijn gezel Pieter Steenkiste, Jan Ramach, Christiaan Schoenen, 
en Benedictus Triempont of Trimpont en zijn vrouw uit Geraardsbergen. 11 
In dit laatste stadje leeft ook Jozef Sadones (Opbrakel, 1755 -Geraardsbergen, 
1816), die rond 1785 als liedjeszanger `beroemd' begint te worden en meer dan 
drieduizend liedjes en enkele toneelstukken, waaronder Den wederkeerenden Requisitionnair, 
De bekroonde liefde en De verdrukte Weeze, schreef (schrijven 
leerde hij pas op zijn vierentwintigste jaar). Hij zingt over zichzelf: 

Joseph Sadones, Zanger en componist, 
getrouwt met de Dogter van Jan Baptist [uit Antwerpen], 
een dogter die wel zeven jaer 
gezongen heeft met haeren vaer. 


Een tijdje treedt hij op samen met Jan Dierickx uit Aalst: 

jan Dierickx en Sadones zingen met vreugde te gaer 
en somtyds om de baet zyn zy van mallekaer. 

Zijn dochter volgt het voorbeeld van haar moeder en trekt met vader mee: 

Vader, laet my met u reyzen 
om de Landen te doorzien, 

al ben ik nog jong van jaeren, 
ik zoud' geiren met u gaen 
en verkoopen nieuwe maeren 
zoo myn Moeder heeft gedaen. 

Vader antwoordt: 
Kind, gy moest eerst overpeyzen 
dat van Dorpen, merkt op merkt, 
te gaen zingen en te zeggen 
lastig valt en zwaer aen 't hert, 
en daerby zoo veel verdraegen 
van de dweêrsdryvende Liên, 
en door wind en regenvlaegen 
nog dikwils voor kleyn gewin. 

maer doch wilt den stoel beklemmen, 
laet u hooren ende zien, 
elk schept vreugd in Kinderstemmen, 
zoo wel oude als jonge Liên. 


Sadones' liedjes evolueren met de politieke gebeurtenissen. Hij zingt de lof van 
keizer Jozef II en verheugt zich daarna over zijn nederlaag in de Brabantse Omwenteling. 
Bij de Franse verovering juicht hij in Den welgezinden boer: 

Wy zyn nu al zoo groot als d'Heeren, 
alle distinctie is van kant, 
vivant die brave Menschen van 't Land 
die 't regt van den Mensch erkeeren 


461 


en elders: 

Vivat de Nation, 

Die in 't Nederland, 

Door 't verstand, 

Heeft de Vryheyd vast geplant 

met als P.S.: 'Par Sadones, in den naem des Heeren. Nu kan elk fransch gaen 
leeren.' Hij bezingt de Verwonderweerdige victorie be/weld door de zegenpraelende 
legers der schrandere natie van Frankrijk, zoo over de Keyzersche legers, 

Pruyssische en Duytsche troupen: 

Men moet seggen voor gewis, 
't Is dat hun sack regtveirdig is, 
Want sy stryden voor 't gemeen 
Maer niet voor eenen mensch alleen, 
Die een vloekwaerdige depentie doet, 
Met den aermen mensch syn vleesch en bloed, 
Maer 't Fransche volk, 
Stryd voor den Borger en voor den Landman... 


Maar in 1793 maakt hij samen met Jan Dierickx Een gezang, Aengaende het 
verkeerde en verdoólde Vrankeryk: 

Uw Vorst en Vorstinne 
Hebt gy moordaedig omgebragt... 


en na de slag van Neerwinden (maart 1793) wordt Frans II toegejuicht. Hij zingt 
voor en later tegen Napoleon en in 1815, in De verheugde minnaeres, luidt het: 

Zingt met my Oranje Boven, 
myne waere vrienden al. 

Zelf beseft hij zijn 'wispelturigheid' en verklaart ze meteen: 

Gelyk volgens den wind die waeyd, 

den haene op den thoren draeyd, 

zoo heb ik, zanger, ook gedaen, 

om gerust over 't land te gaen. 

Sadones stelde, zoals gezegd, voor Snoeck-Ducaju een Nieuwen zang-almanach 
op, die van 1810 tot 1813 het licht zag. 
Zijn beide zonen Hendrik en Jan Baptist volgden zijn spoor. Vooral in de liederen 
van Hendrik (1796-1840), die ook de auteur is van een groot aantal gelegenheidsgedichten, 
lijkt een zekere poëtische inslag aanwezig, getuige bv. zijn Aengenaem 
Meygezang: 

Hoort steeds het vluggig pluymgediert, 

in bosschen, kanten, haegen, 

waer het zoo liev'lyk zingt en tiert 

Wie heeft'er geen behaegen 

in 't hooren van de lieve tael, 

'k meyn die des schelschen Nagtegael, 

in bosch en wey, 

aen alle zey, 

hoord men hem zingen in den Mey. 

462 


Hoord Vinken, Meezen, Mierelaen, 

Hinden, Ganzen en Zwaenen, 

hoord ook de stem van den Spreeuw-haen 

langs wegen ende banen. 

Hoord den Leeuwerker met genugt, 

zyn Schepper loven in den lucht, 

de Kwakkel slaet, 

in veld, op straet, 

waarvan elk verwonderd staet. 

Het klinkt alleszins frisser en levendiger dan de wel eens langdradige teksten van 
vader Sadones, wiens werk ons ook minder goed lijkt dan dat van sommige liederdichters 
en liederverzamelaars uit het begin van de eeuw zoals J. de Ruyter en 

F. Foret (geb. Ieper, 1640). 
Van De Ruyter (t 1716), de auteur van De wandelinghe, ofte waerachtige beschryvinge, 
kennen we de in 1712 bij Labus te Duinkerke verschenen vierde druk 
(eerste druk ca. 1705 ?) van een Nieuw liedboeck ghenaemt den vroylycken speel 

ledige uren van J. de Ruyter. Het beleeft in de achttiende eeuw nog-wagen, oft de 
een tiental, veelal verbeterde en vermeerderde drukken, wat het blijvende succes 
van dergelijke liederbundels bewijst. Kalff noemt een Gentse uitgave van ca. 1777 

— die hij overigens verkeerdelijk als de eerste beschouwt — en vermeldt nog een 
ander liedboek, de Vlaemschen Papegaey van H. van Vyfderlye (Fred.-Van den 
Branden schrijft van Vijfderley (t Brugge, 1750), met `nieuwe en noyt meer van 
te vooren ghedruckte Liedekens', omstreeks dezelfde datum te Brugge verschenen. 
De Antwerpenaar Josephus de Cort drukt De Ruyters liedboeck tussen 1770 
en 1790, misschien wel om het uitvoerige Nieuw Liedeken tot lof van de wilt 
vermaerde coopstad van Antwerpen, dat erin voorkomt. Labus drukt van De 
Ruyter ook het Nieuw liedt-boeck genaemt den Maeghdekrans (1712). 
De liedjes klinken niet zo kwaad: 
Wel vrienden luystert naer dit Lied / 

Gy christelyke Schaeren ,/ 

Wat dat vier Geesten is geschied ,/ 

Die cameraeden waeren... 

Er zijn er een paar op de zeven hoofdzonden, die sinds Ogier nog lang een rol 
blijven spelen in de populaire levensleer. Sommige liederen hebben een door en 
door volks, een onschools karakter. Dat echter ook rederijkers er de hand in 
gehad hebben, bewijst het gedicht, in een Antwerpse druk, Ter nagedachtenis van 
den heer Jacob Goossens: 

Ach hoe somber en neerslagtig 

stond de kleine letterkring 

Hij, der lett'ren schild en schraag 

waardoor we met een achttiende -eeuwse 'letterheld' bekend worden, van wiens 
bestaan we anders geheel onwetend zouden zijn gebleven! 
Naast de bundels van De Ruyter geeft Labus nog uit Het dobbel ref ereyn-boeck 
ofte nieuwe wandeldreve voor de jonckheyt, beplant met veel en schoone jonghe 
spruyten van gheestelycke Re f ereynen ende Liedekens konst-yverigh gemaeckt 
door Francois Foret. Dezen lesten druck verbetert en vermeerdert met negen 

463 


schoone gedichten van den uytstekenden Poët M. de Swaen, en eenighe Liedekens 
van J. De Ruyter,'' waaronder een Liedeken op de Banckeroetiers, suypers en 
deugenieten die met 't schip van S. Reyn-uyt naer 't luy-lecker Eylandt moeten 
vaeren. Er staan (van Foret?) liedjes in tot lof van de smeden, van de wevers: 

Wevers zyn eerlyke liên, 
Al zyn zy zelden Tyke 

en van de boeren, doelend op de tienden : 

Pastoors en Kosters med' 
Moet den Boer onderhouden 

Klerken 1 Procureurs / 
Komen den boer wel pluymen... 

Naast veel religieuze teksten bevat de bundel ook minneliederen. Het volgende 
lijkt wel van Hollandse oorsprong (Boeren lof teghen 't hof) : 

Hoe kan een Mensch nae goede daghen trachten 
Die in den geest met eer-sucht is besmet? 

Het vlas, het zaedt, de bloemen van der heyden 

Het appel-hout dat in het bloeyen staet, 

het aerdigh groen ghemengelt tusschen heyden, 

Gheeft meerder lust dan al het Hof-cieraet. 

0 hof! o landt! o soete buyten-vreught! 

Een ander bezit nog een middeleeuwse bekoorlijkheid: 

Het Nachter gaeltjen kleyne 

Verheucht den somer schoon 

Met synen schoonen sanck, 

In 't woud bij een fonteyne 

En daer heeft een persoon 

Gheluystert naer den sanck; 

Den tydt viel my niet lanck, 

De wilde dieren sprongen, 

Al in dit soete dal, 

De soete voghels songen 

LieffeIyck over al 

Doen sy my wiert ghewaere 

Hoe vriendlijck dat sy loegh 

Met haeren rooden mond, 

Doen quam in 't openbaere 

Wat jonste sy my droegh; 

Wy spraecken Rethorijcke 

Lustich sonder ghequel 

Wy maeckten eenen dans 

Mijn lief met haere handen 

Van roosen eenen krans. 

Op de van De Swaen opgenomen gedichten (er staan er ook in de bundels van 
De Ruyter) vestigt Labus uitdrukkelijk de aandacht: `Hier volgen negen uytne


464 


mende schoone refereynen of gedichten voor de Liefhebbers van Rhetorica om 
van buyten geleert te worden.' Het Nieuw Liedeken tot lof van de wyd vermaerde 
Koop-stad van Antwerpen komt ook in deze bundel voor, met een evocatie 
van de rijk beplante vestingen, die in de negentiende eeuw nog zo graag door 
de romantische schilders werden afgebeeld: 

Gy zyt de schoonste stede, van heel ons nederlant 
Uw vesten die zyn mede, met boomen wel bepland. 


Antwerpen wordt overigens heel de eeuw door in dicht en lied bezongen. Van 
1701 of begin 1702 dateert Een nieuw liedeken van den tegenwoordighen staet 
van Antwerpen: 

Antwerpen is vol soldaten... 

Een ander liedeken spreekt van de schoone wercken die gemaekt worden rondom 
de stadt Antwerpen. Een van de vele losse gedichten van J.A.F. Pauwels begint 
met 

Daer ligt een ryke Stad aen Scaldis vette stranden, 
Van over lang befaemt, de Peirel onzer Landen... 

Daarnaast is er (uit 1784?) van een onbekende dichter, Den moed-scheppenden 
Antwerpschen koopman tusschen de aengewende poogingen voor de vrye-vaert 
langs de Schelde. En ten tijde van de eerste Franse bezetting, in 1792, juicht een 
Liedeken, dat we in een almanak van 1795 van J.E. Parys afgedrukt vinden: 

Wilt Antwerpenaers erléeven, 

Uw zoo lang gekluysterd Schel 

Is de Vryheid wéergegéeven... 

Veel van de bewaard gebleven liederen vertolken de reacties van het volk op de 
wisselvalligheden van het politieke en militaire gebeuren: leed en vreugde, angst 
en hoop, klachten en verlangens zijn er de ingrediënten van. Wat daarbij opvalt, 
is de `onstandvastigheid' van het volksgevoel, de lijdzaamheid waarmee men een 
bezetter of veroveraar aanvaardde en verdroeg om, zo haast als een nieuwe kandidaat 
opdook en met hem nieuwe hoop en kans op beters, de nieuwe meester toe 
te juichen en te accepteren. Het verlangen naar eindelijke vrede en rust, behoud 
van de aloude voorrechten en `vrijheden', ongehinderde en beschermde uitoefening 
van de godsdienst waren blijkbaar de enige, zich onmiddellijk opdringende 
motieven waarop dit telkens opnieuw onder de voet gelopen en vooral in de 
eerste helft van de eeuw door steeds wisselende heersers bestuurde volk schijnt 
te hebben gereageerd. 
Men spot met de Fransen, als die tijdens de Spaanse Successieoorlog in het begin 
van de eeuw de nederlaag lijden (Ramillies, 1706) en de plaats moeten ruimen 
voor het Engels-Nederlands Condominium, maar men voelt zich verraden, als in 


1715 de stipulaties van het Barrièretractaat bekend worden en, zoals P.J. Blok 
het uitdrukt, aan de Noordelijke provincies de militaire en economische voogdij 
over de Zuidelijke Nederlanden wordt toegekend. 
Men treurt over `de droeve doot van Sr Anneesens voorgevallen anno 1719, 
sijnde den 19 7bris': 


Weent, Brussel, Brussel, weent, 

laet voght uijt doogen leken 

465 


en laat in het Droevig lied van Francis Anneesens de opperdeken van de Brusselse 
naties, in wie men de strijder zag voor de oude vrijheden, vragen: 

Marquis Prié, wat heb ik u misdaen 
Dat gy my ten onregt zoo doet sterven gaen... 


Men is verheugd als Lodewijk XV in 1745 onze gewesten binnenvalt en de `kaesboeren' 
moeten vluchten naar Breda, waar `de jenever en de kaes goedkoop' zijn, 
zoals het luidt in Het Nieuw liedt by form van appel ofte Uytdaginge die de 
Fransche doen aen de geallieerde. 

Ik wil met u nu trouwen, 
0 Lowis, grooten vorst, 
Mits gy sonder ophouden 
Naer myn welvaert dorst 

zegt de 'maagd' die Nieuwpoort verzinnebeeldt in een liedje op de inneming van 
die stad. In deze vreugde speelt het religieuze motief het sterkst mee: 

0 lof! Vlaender schept nu goede moet 
Over 't geluk dat u den heer doet 
Die verdrijft met een groot gedruys 
Van hier dat quaet boos gespuys 
En u een christen koonyngh geeft 

zingt een liedje Op den Slag van Fontenoy (11 mei 1745). En een ander: 

Sa, Nederlandt wilt u verblyden 
Om dat het Christendom erleeft 
Wilt uwen God gebenedyden 
Die aen Bourbon victorie geeft 
Die door zyn waepens quam te vellen 
Calvyns en Luyters boos gebroedt... 

Een Beklagh-Liedt van de Koninginne laat Maria-Theresia treuren: 

G' heel Vlaender ben ick quyt, 
en Braband oock, o spyt! 
Den luyster van myn croon scheen uytgedooft, 
soohaest sy van die peerlen wierd berooft. 
Ach! wie sal nu voortaen 
den Franschman weder uyt dees landen slaen? 


Niet zo gauw echter zetten plunderingen, opeisingen, financiële lasten een dom


per op de vreugde, of de klaagliederen komen in de plaats van de vreugdezangen. 
Wat droefheyt t' allen kant 
in Vlaender en Brabandt! 

Neerland is in droeven staet 
als er geen koophandel gaet 

zegt een Klaeg-liedt over de droevige gesteltenisse van Vlaenderen en Braband 
door den oorlog, en als de vrede van Aken (1748) de Zuidnederlandse gebieden 
weer onder Oostenrijks gezag brengt, richt de spot zich opnieuw tegen de Fransen. 
De marktzanger voegt twee strofen toe aan zijn Triomphlied over de gewon 

door Louis XV... behaelt den 11 meij 1745, past het daardoor aan-nen Bataillie 
de nieuwe situatie aan en kan het succesnummer op zijn programma behouden: 

466 


de duytsche quaemen binnen, 

men sag de vreugd beginnen, 

den beijaert speelde claer. 

't Was al vive la Reine 

en elk die was verblijd, 

de stemme was gemeene 

soo onder groote en kleene: 

wij sijn de fransche quijt. 

Keizerin Maria-Theresia, de landvoogd Karel van Lotharingen worden geliefde 
figuren, waartoe ook bijdraagt de lange vredesperiode die met hun bestuur samen 

8 Tijdens de Zevenjarige Oorlog (1756-1763), waarvan de Oostenrijkse Ne--valt.1 
derlanden gespaard blijven, verblijdt men zich om de overwinningen van MariaTheresia's 
legers of men spot met de 'swarte of pruysensgesinde' en ook wel met 
de Noordelijke provincies die neutraal gebleven waren: 

jan Oom sal, sonder faelen, 

om syn neutraliteydt 

al haest 't gelag betaelen 

door Godts Rechtveirdigheydt... 

Zelfs Frankrijk, dat mee aan de zijde van Oostenrijk tegen Pruisen vecht, vindt 
weer genade: 

Hoog Moghend' Heeren Staeten [van Nederland] 

Weet dat Lowy Bourbon 
u lieden haest sal komen 
groeten met syn canon. 

Wanneer de vereerde keizerin in 1780 sterft, wordt in treurliederen om haar 
gerouwd, terwijl rederijkerskamers dichtwedstrijden inrichten om de overledene 
te herdenken. Liederen en gedichten huldigen Maria-Theresia als de bezorgde 
moeder, als `vredebrengster', als beschermster van de kunsten, sommige ook als 
de oprichtster van nieuwe scholen (de 'Theresiaanse colleges'). Dikwijls eindigen 
ze met de hoop en de wens uit te spreken dat haar zoon en opvolger haar spoor 
zou volgen. 
Jozef H zou de volksgunst echter nooit verwerven. Tijdens de Brabantse Omwenteling 
zullen hij en zijn volgelingen integendeel het onderwerp worden van heel 
wat spotliederen. 

Kwaede Jongens doen my vluchten 

Uyt geheel het Nederland... 

luidt het schertsend in een Treur-gezang van den Keyzer over het verlies der 
Nederlanden. 

De Brabantse Omwenteling is trouwens een vruchtbare tijd geweest voor het 
volkslied. Het wordt gezongen in de rangen van de vrijwilligers, op vergaderingen 
en op de markt door straatzangers. De meeste liedjes komen uit Brussel en Leuven, 
andere uit Antwerpen en Mechelen, minder uit Gent. Er worden er nogal 
wat gedrukt te St.-Truiden, dat aan de grens ligt en onder het prinsbisdom Luik 
ressorteert. Ze zijn over het algemeen vrij primitief: 

467 


Joseph gy syt een beest 
Plaeger aller menschen, 
Was uw romp een Kraye feest 
Dat waeren onse wenschen 

maar sommige bezitten toch een gevoel voor taal en ritme: 

Boere jongens patriotten, 
Hebt courage, schept maer moed, 
Nog een weinig 't zal wel hotten 
Alles maer in order doet. 
Tierlie ty ty, tie tierlie ty 
Eerst gevochten en dan vry, 
Tierlie ty ty, tie tierlie ty 
Eerst voor religie dan voor mij, 
Tierlie ty ty, tie tierlie ty 
Jaegt den Duyts en veyg daerby. 
Tierlie ty ty, tie tierlie ty 
Schijt in al 't hofs gevley, 
Tierlie ty ty, tie tierlie ty 
'T eenig woord is dood oft vry. 


Tekenend voor de populariteit van Franse opera's en zangspelen zijn de talrijke 
aria's eruit die als `stemme' (melodie) opgegeven worden. 
De thema's liggen voor de hand: opwekking tot de strijd, lof voor de dappere 
`patriotten', hulde aan de Staten van Brabant en Vlaanderen, spot met de tegen 

verliezer, oproep tot eenheid. En-stander — jozefist, statist of vonckist — en de 
daartussen de kleine, dagelijkse, gewoon-menselijke voorvalletjes, zoals het niet 
onaardige A f schyd van eenen patriot . en syne lieve Rosalia, waarvan het einde 
luidt: 

Daer is myn hand beminde 
Myn liefde is u bewust 
Noyt sal dien knoop ontbinden 
Voor 't lest drymael gekust 
Een kus voor u te derven 
Een kus voor uwe vlyd 
Noch een kus om te erven 
Victorie in den stryd. 

Al wat gy kont versoeken 
Minnaer is u gejont 
Al wat u kan verkloeken 
Schenk ik u uijt den grond 
Lief mijn wensch is genoten 
Den trommel slaet appel 
onze liefde blijft gesloten 
Zijt vredig en vaert wel. 

Opvallend is in deze liederen het algemene gebruik van de term Nederland: `ons 
Nederland', `ons soete Nederland', in een enkel uitzonderlijk geval `de Belgische 
Nederlanders'. Er is een duidelijk besef aanwezig, te behoren tot een grotere eenheid. 
Een Liedeken zingt over 

Neêrlandsch gewest, Europaas wonder... 

468 


Elders luidt het: 

Thoont vreugd, thoont nu genugten, 
Syt Nederlanders bly, 
Den Vyand is gaen vlugten, 
En 't Vaederland is vry. 


In een liedje van 1790 vinden we: 

Juygt, juygt o vrye Neéderland 
Juygt verloste Leeuwendalers 


en het Troost-lied van den rechtvaerdigen heer Raepsaet in zyne onrechtvaerdige 
gevangenis geeft blijk van enige vertrouwdheid met de Hollandse geschiedenis: 

Socrates weleer t' Athenen; 
Holland uwe Barnevelt, 
Uwe Witten, vryheids lénen 
Aen het onrecht blood gesteld. 


De term Nederland wisselt geregeld af met de meer regionale aanduidingen, zoals 
Div. in De Helden van Braband in het jaer 1789: 

De dwingelands, ó Nederland! 
Het Vaderland doorwonden: 
Twee jaeren ziet men t' allen kant 
De Liberteyt geschonden: 
Laet ons, laet ons, 
waer Brabancons, 
Roepen met volle monden: 
0 Liberteyt! blyft gy van ons, 
Wy sterven t' allen stonden. 


Na de zege op de Oostenrijkers schijnt de algemene benaming minder voor te 
komen: plooit het traditionele particularisme de afzonderlijke gewesten weer op 
henzelf terug? Zijn de groeiende tegenstellingen tussen de overwinnende partijen 
er de oorzaak van? Toch blijft de gedachte aan het grotere geheel levend: 

Kloeke jonkheyd Kempenaeren, 
Roem van 't gandsche Nederland... 

De tendens van deze liederen is overwegend conservatief, al spiegelt men zich 
wel aan het Franse voorbeeld. In het lied Aen de jonkheyd der Brabandsche 
Kempen heet het: 

Ziet hoe nu die brave Fransche 
Van hun' Dwingland zig ontslaen; 
Wel parbleu! wat zal men dansen, 
Als wy 't hebben zoo gedaen. 

Van der Noot, de aanvoerder van de Statisten, treedt dan ook als de grote triomfator 
naar voren: `ons Heyntje', `de held der helden', `de wyze en kloeke Vader 
des Vaderlands', die 'gelyken roem' behaalt als weleer. Tell die `brak... der Zwitsers 
boeyen'. Aan de progressieve Vonck is in de hele verzameling J. Grietens-

E. de Goeyse geen enkel lied gewijd. 
Toch zijn er ook democratische en vooral antiklerikale liedjes. Zeer populair 
schijnt te Gent het volgende te zijn geweest: 
469 


Nen Boer, 'nen Paep, 'nen Edelman 
Dronken te saemen eens een' kan, 
T'was by den boer van Halen: 
De Paep, op 't leste, riep de Meyt, 
Stond met den Ridder op, en zeyd: 
Den Boer die zal't betalen. 


Aen de Brabantsche Volksgezinde zegt over de Statisten: 

...Daer siet men om ons leven boten 
Daer dobbeld men om 't vaderland, 
Daer word verraed by nagt gesmeeden, 
Daer ligt den dolk steeds gewet, 
Daer vloekt de geestlykheid gebeden, 
Daer sinkt ons land door het gebed... 

Over de verhouding tussen kerk en staat zingt een vonckistenlied: 

Sa, Pastoor, draegt daerom geenen haet, 
Zorgt voor ons Ziel, maer zonder baet, 
Den Meyer zal u beminnen als wy, 
Maer laet ons in 's Lands-zaeken vry. 

Goede strofen, uit dezelfde bron, met iets van de kracht van de oude geuzenliederen 
— met een verwijzing tevens naar de opstand tegen Spanje —, bevat nog 

Aen S.E.H. van der Mersch generael der Nederlandsche legers: 

Leéft lang, leéft eeuwiglyk, 
Roept Turnhout en de Kempen, 
Die u zag kragtig dempen 
De magt van Oostenryk: 
Men kan het gaen beschauwen 
Digt by die zelve Hey, [: te Turnhout] 
Daer Mauritz van Nassauwen 
Deéd Spanje d'ooren krauwen 
En maekten Holland vry. 


Stil zusters, sluyt uw' zang, 
Uw lied zou ons vervelen, 
Nu hooger toonen spelen 
Trompet en Veld geklank: 
En nu wy kloek gaen tréden 
Ter slag, met 't blanke Stael, 
In kragtige gebeden 
Voor onzen Generaal. 


De gebeurtenissen van de Franse tijd — de verovering en herovering, de bewogen 
Boerenkrijg, plagerijen en misbruiken allerhande, religie en republikeinse ideeën, 
Napoleons opgang die men als een bevrijding heeft beleefd, de grote veldslagen, 
de nederlaag in Waterloo — hebben vanzelfsprekend hun weerklank gevonden in 
het volkslied. Maar we weten er niet zoveel over. Koninckx vermeldt een Liedeken 
Op De Marteldood van Marie Antoinette en een Rouw-Klacht Van Den Dauphin, 
Zoóntjen des Konings van Vrankryk: 

... 't geheel Europa is in gevecht 
om dat myn Vader is gedood t'onrecht 

470 


schandig op een schavot 

o mynen Heer en God 
verkeerd nog haest myn Lot. 
De Brugse Jacobijnen verspreiden begin 1793 een liedje om de boeren op te beu 
ende Wagen' hun oorlogsbijdrage moeten leveren; de gees--ren die met `Peerden 
telijkheid en de adel zullen hun dat vergoeden: 

Vraegd gy wie zal my betalen, 
Zyt gerust 't zal zyn de Paep, ... 
Men zal haest de Kloostergasten 
Wel doen schieten in den sak, 
En hun beter leeren vasten 
Voor 't welvaert van hun Ziel-zak... 
Ook de kaele Edel-heeren, 
Plukkers, stroopers van den Boer, 
Die den Boer als beesten eeren, 
Hebben van nu al hun toer. 


Op 8 april 1793, bij de terugtocht van de Franse legers, plakt Van der. Straelen 
in zijn dagboek een liedje: 

God sij gedankt. 
De fransche luijsen gaen verhuijsen 
God sij gedankt. 
Sy staen op hunnen onderganck. 


Bij dezelfde gelegenheid staat Pierlala, na een eeuw stilte — het thema zou, naar 
Wi lems meent, opgekomen zijn ten tijde van een bezetting door de troepen van 
Lodewijk XIV in 1678 — weer uit zijn graf op: 

Waer zijn nu al die Jacobijns 
Die preekten voor 't vry volk? 
Wy zien nu die vervloekte zwyns 
Verdryven als een wolk. 
Zy loopen snelder als een hert, 
En toonen 't Nederland hun kert! 
Loopt wel, zei Pier la la, sa sa, 
Loopt wel, zei Pier la la. 


Van dan af zal de held uit de volksverbeelding, nu eens als `borgen', dan weer als 
anti-Fransgezinde, de gevoelens van de zangers en hun publiek vertolken. 
Gezien de algemene geestesgesteldheid zal de toon van de liederen ook nu over 
het geheel genomen wel 'conservatief' geweest zijn. Te Antwerpen beveelt prefect 
Dargonne de commissarissen van politie op te treden tegen liedjeszangers die de 
republikeinse principes aanvallen. Aan J.B. van Wereleluikhuysen wordt het 
zwijgen opgelegd. Pater Jacobus Laevaert (1758-1810), oud-kapucijn die in Rome 
studeerde en in Gent theologie doceerde, moet, omdat hij liedjes schrijft met 
oproepen om de Fransen te verjagen, onderduiken en naar het Noorden vluchten. 
Na zijn terugkeer (in 1801 of 1802) schrijft hij nog een lied ter ere van de 

Boerenkrijgstrijders te Bornem. 
Er zijn een paar antiklerikale echo's. Een zekere Marie Gillis maakt na de slag 
bij jemappes en de komst van Dumouriez (1792) een paar liederen tegen de gees


telijkheid en de adel: 

471 


't Gemeene volk van Vrankeryk 
zoo langen tyd verdrukt, 
Namen de wapens op gelyk, 
En het is hun gelukt! 
Z' hebben die mannen weg gejaegt, 
Die hun zoo lang hadden geplaegt... 


En Pol de Mont citeert een Samenspraek tusschen den Ryken Pastoor en den 
armen Borger uit 1814, waaraan een antiklerikale ondertoon niet vreemd is: 

Den ryken Pastoor. 

Mynen prochiaen, hoe is 't nu dat het gaet? 
Ik zien u wynig in de kerk maer veel op straet. 


Den armen Borger. 

Mynheer, ik ben in eenen slegten staet, 
Gy ziet het wel aen mynen langen baert, 
Terwylent ik ben in dit groot verdriet, 
T'een kint verwagt het ander niet! 
Terwylent ik ben in de miseren, 
Doen anderen niet als drinken en smeren! 


Den ryken Pastoor. 

Ha, hola, men soude wel krygen plaegen, 
Van u soo altyd hooren te klagen, 
Gy hebt willen syn in den houwelyken bant, 
Zit nu op de blynen, hebt gy uw gat verbrantl... 


Den armen Borger. 

...Heeft u vader u aen u moeder niet gewonnen? 
Hoe kan men den weireld doen vergrooten, 
Als men het houwelyk komt te verstooten... 


Den ryken Pastoor. 

Borger, ik houde my aen de liberteytl 
Ik houde my van het vrou geslagt, 
Ik houde myn sterkte en myn magt, 
Ende hadde gy gedaen gelyk als ik, 
Gy had nen buyk gekregen ook zoo dik, 
Gy had gekregen tot u vermaeken, 
Een koppel dikke roode kaeken. 


Het pro- of anti-Franse karakter van de teksten is — dat bleek o.m. uit de liederen 
van Sadones — afhankelijk van de omstandigheden en even wisselvallig als de 
volksgunst. Wanneer Napoleon in 1803 door onze gewesten reist, weerklinken 
triomf-en dankliederen voor degene die wordt beschouwd als `de hersteller van 
den godsdienst' (hoe sterk zijn figuur tot de verbeelding heeft gesproken, bewijst 
het nog lang na zijn dood aanblijvende succes van De eedle zoon van Napoleon 
den Grootel). De (vanaf 1807) veranderende geestesgesteldheid blijkt uit een rapport 
van N. Cornelissen, die onder het Napoleontische bewind op de Gentse 
mairie de leiding had van het `bureau' waaraan de liederteksten moesten worden 
voorgelegd. Daarin schrijft hij aan de prefect dat die teksten niet zonder gevaar 
zijn, dat men erin geslaagd is de zangers ervan te overtuigen voorzichtiger te zijn 
en de liederen te oriënteren naar `les vues du gouvernement'. De soldatenliederen 
die voorkomen in het Nieuw Lied-boek, genaemd Het Braebands Nagtegaelken 
Inhoudende Vele schoone sede Liedekens, te Gent bij A. Kimpe vóór 1815 ver


472 


schenen (en dat in dit geval met de liederbundel van Joan Mommaert alleen nog 
de titel gemeen heeft), hebben waarschijnlijk de censuur van het `bureau' ondergaan 
(of zijn ze geheel of gedeeltelijk van Cornelissen zelf?), maar ze missen in 
hun makheid en neutraliteit alle kruim. 
Na het débácle van de Russische veldtocht breekt de anti-Franse reactie los: 

Fransche ratten, rold uw' matten, 
wilt naer huys nu keeren; 
zegt: dag vrienden, die ons minden, 
of men zal u leeren 
op de pypen dansen 


klinkt het in het Liedeken of lof der Mogentheden die ons verlossen en de vierde 
strofe geeft de verklaring: 

'T is victorie ende glorie 
voor de jonge lieden; 
requisitie, contributie 
zal niet meer geschieden 
hier in deze landen; 
franschman, vlugt met schande... 


Na Waterloo juicht men: 

T'is alles in vreugd, wy zullen herleven, 
Ons neerlandsche jeugd den vyand doet beven, 
Het is blydschap en glorie, 
Daer wy moesten schrikken, 
Men geeft de victorie 
De kloeke Belgikken. 


En 'Zegers lovanist' — de zanger Segers uit Leuven — zingt in een liedje op de 
Victorie behaeld door de g'Allieërde Mogentheden, en principael de Belgen 
tegen de Franschen: 

Den kloeken Vorst van 't Nederland 

Riep: Staet maer, Belgen, bied my d'hand, 
Ik zal u noyt verlaeten. 
Zy riepen al: schiet kapt en steekt, 

't Is onzen Vader die daer spreekt. 
Zy vogten boven maeten. 

F. HET PAMFLET 
Lied en pamflet putten aan dezelfde bronnen: voorvalletjes en feiten die het 
kleine dagelijkse leven kruiden, spot met en hekeling van lokale figuren en `personaliteiten' 
— zoals Den geëclipseerden don quichot eertydts engelschen mylord 
Mr. Petrus Bernardus Hosselet (Leuven, 1749), een spotschrift op een Mechels 
student aan de Leuvense universiteit —, vooral de oorlogsgebeurtenissen met de 
onvermijdelijke partijvorming en het komen en gaan van overwinnaars en verliezers. 
Maar in tegenstelling met het volkslied is het pamflet voor de minderheid die 
leest (en lezen kan). In vele gevallen moeten de auteurs ervan gezocht worden 

473 


in het milieu van de gestudeerden — juristen en artsen —, van de geestelijkheid 
ook. Dat is bv. ongetwijfeld het geval met een te Antwerpen in 1748 bij het 
terugtrekken van de Franse legers verschenen Latijns-Nederlands spotschrift Lessus 
Gallicus ... ofte Fransche Treur-Klagt op den dag van hun vertrek gestiert tot 
de Nederlanders, ontlit, breed uytgeleyt, ende door eenen Nederlandschen Poët 
het Fransch volk opgedraegen, seer nauwkeurig overgeset uyt het latyn in de 
Nederlandsche Taele, waarin het eeuwige thema van de vroegere luister — de 
vroegere eenheid ook — en het eigentijdse verval eens te meer opklinkt: 

Noyt sag men Republiek, noyt beter Ryk bestieren, 
Als eertyts 't Nederlant, dat alle Schryvers vieren, 
Als waeren seventhien Provincien te saem 
Vergaedert, was bekent, en machtig hunnen naem. 

Den tweedragt, en den twist die hebben het geheel 
Verdeylt, en ider Hof dat namp voor hem een deel. 

Waer is diên luyster nu, o! Nederlants bestier? 

Daarnaast hebben ook mensen uit de kleine burgerij — onderwijzers, rederijkende 
ambachtslui — het genre beoefend. De Groote Spaensche en France Post-Tydinge, 
Nu eerst uyt Zee over Parys aengekomen (Brussel, 1706), een schimpschrift op 
de Franse verliezen, de Saemenspraek tusschen den Geest van Anneesens en den 
Keyser en, nog in verband met Anneessens, de Samenspraek tusschen de klaegende 
Justitie en de uytblaesende Faem, allebei van 1719, verwijzen door hun 
ongekunstelde, wat ruwe en onverzorgde taal naar die groep. Ten slotte hebben 
ook liedjeszangers pamflettteksten opgesteld: ze verkopen overigens met hun 
liedjes ook wel vlugschriften. Een voorbeeld daarvan lijkt ons de Dialogue tusschen 
een Hollander en Vlaminck over het werck van Barriere, met een fictief 
adres — `tot Geneve' — in 1716 uitgegeven. De Hollanders wordt erin verweten 
dat zij 

als Koopmans vechten, 
Noyt en doen sy iet voor niet 
't Is om Gheldt dat het geschiet 

't Is een ongehoorde schande 
Vlaenderlant is d'offerande 
Van het Fransche Koninckryck 
Van d'Hollandsche Republyck 


Vlaenderlant moet 't al verdraghen 
En den Vlaeminck magh niet klagen 


Hollant alleen dat is vry, 
En die 't nergens zyn, zyn wy. 


Als de Hollander antwoordt dat alles de schuld is van de Fransen en dat de 
Hollandse troepen alleen moeten dienen om een onverwachte Franse inval te 
stuiten, repliceert de Vlaming: 

Hunne schepen sullen reysen, 
En ons arme Vaderlandt 
Sal zyn eten uyt hun handt 

474 


En den nootdruft moeten haelen 

All'ons schoon en rycke Steden 
Zijn al sieck of overleden 
Op de Kaey daer groyt het gras 

Siet de Straeten groen als Weyden 
Sy zyn doodt, sonder ghetier, 
Sonder Volck, en sonder swier. 

Over kwantiteit en kwaliteit van de 18de-eeuwse pamfletliteratuur is niet erg 
veel bekend: enorm veel zit nog (en dat geldt ook voor lied en almanak), soms 
niet geïnventariseerd, in onze bibliotheken verscholen. In de periode rond de 
Brabantse Omwenteling is het genre uiterst produktief geweest. De Duitser 
Forsters, die in 1790 onze gewesten bezoekt, tekent daarover in zijn reisboek aan: 

Dans Paris, oü le besoin de parler au public est devenu là maladie épidémique de tous les 
esprits, on a moins écrit peut-être, proportion gardée, que dans toute 1'étendue des Pays-Bas, 
sur les circonstances politiques du moment... 

Zijn oordeel over het genre klinkt vernietigend: 
Mais, parmi ce ramas indigeste d'écrits polémiques, il n'en existe pas un seul dans lequel 
on puisse trouver quelqu'idée tant soit peu élevée au dessus de la sphère la plus commune. 
Des expressions grossièrement injurieuses, des principes obliques ou bornés, des raisonnemens 
superficiels et oiseux; tel est en général le caractère des pamphlets brabancons... 1

` 

Forsters oordeel slaat op de Franstalige pamfletten die hij, tijdens zijn verblijf te 
Brussel, in handen heeft gehad. Grosso modo kan die beoordeling net zo goed 
voor. de Nederlandstalige produktie — voor zover bekend — gelden. Er wordt trouwens 
ook uit het Frans vertaald, zoals iedere keer prompt gebeurt met de publikaties 
van de hogelijk bewonderde jezuïet F.X. de Feller, een hartstochtelijk antijozefist, 
die een fantastische literair-journalistieke werkkracht ontplooide en met 
zijn in 1788 door de censuur verboden Journal historique et litteraire en zijn 
in vele gevallen clandestien verschenen geschriften een groot aandeel had in de 
gisting van de geesten voor en tijdens de omwenteling. 
Onder de talloze vlugschriften uit deze periode zijn er een aantal die volgens een 
uniform schema het relaas brengen van de gebeurtenissen: zo een Nauwkeurige 
Lyste, vervattende verschyde persoonen inwoonders der stad Lier, De gene onder 
het bestier ende bevelens der aenhangers van den ondeugden H. Van der Noot, 
ende deszel f s medemakkers hebben uytgewerkt alle soorten van grauwel-stukken 

(1791), een Liste general et tableau des noms et actions de tous les scélérats, 
couppe jarrets, assassins, chefs de pillards, espions etc... sous la direction & aux 
ordres de l'in f ame Vander Noot' (Luik, 1790, maar vooral over Brussel handelend), 
en andere dragen min of • meer gelijkluidende titels. Ze noemen honderden 
belhamels met naam en toenaam, beroep en adres en geven de omstandige beschrijving 
van hun euveldaden. Doorgaans vermelden ze aan het hoofd van de 
lijst de leiders van de Statisten als de grote verantwoordelijken. In verband met de 
moord op de vonckist Van Criekinge tijdens een manifestatie te Brussel worden 
negenenveertig namen en adressen opgegeven. Ook bekende namen komen voor: 
`Vitztum, père, Directeur de 1'Orchestre de la Comédie' en zijn zoon, een paukenist, 
zouden zich te Brussel bij het gepeupel bevonden hebben, evenals de beeldhouwer. 
Godecharle. Te Lier wordt deken Heylen, lid van de Theresiaanse Academie, 
vermeld `als hebbende zig overgegeven aen de vlekke van het patriploddig 

475 


fanatisme': hij reed Van der Noot bij zijn komst tegemoet en las een 'aanspraak' 
voor. Volgens deze lijsten zouden nog al wat moorden gepleegd zijn en wel met 
een sadisme dat in de pamfletten zelf zijn weerschijn krijgt: hun taal is zeer grof. 
In de `Liste ou tableau' over Tienen (St.-Truiden, 1791) worden o.a. een brouwer 
genoemd en `la fameuse Thérèse, sa file, qui avait servi de cheval de monture á 
toute l'armée monachale de Sonhoven et à la garnison de Maestricht' en die drie 
moorden bedreef. Voor Lier waar het betrekkelijk kalm bleef, worden alleen een 
aantal 'volksverleiders' en plunderaars aan de kaak gesteld, o.a. `de dogters van 
de weduwe Berchmans bygenaemd de kwaede Negen, wel besonder de oudste 
genaemt jouffrouw Grootlawyt, ofte de eeuwige Fonteyn met haere roode 
broeck.' 16 
Net zoals in de liederen worden in de pamfletten de opstandige gewesten meestal 
met `het Nederland, ons Nederland' omschreven, uitzonderlijk met `de Belgische 
Natie' (Elf klagten der Belgische Natie, aen alle de Hoven en alle de Volkeren 
van Europa) of, duidelijk allegorisch dan, met 'Belgica' (Het klagt-doende Belgica, 
1790; maar in de tekst: 'nauwelyks had zy [de eeuwe van verligtinge] haere 
paden gesteld in myne Nederlanden...'). Toespelingen op de Franse Revolutie 
komen, ook in vlugschriften van conservatieve zijde, herhaaldelijk voor; ook met 
de 13de-eeuwse Zwitserse opstand tegen de Habsburgers wordt wel vergeleken, 
zoals in het Kort verhaal der verlossing van Switzerland uyt de dwingelandy van 
Albert van Habsbourg en bewys van de over-een-komst der Switzers met de 
Belgen hunne mede-broeders ('s-Hertogenbosch, 1790). Nader onderzoek zou 
moeten uitmaken in hoeverre de Amerikaanse vrijheidsstrijd in de pamfletten 
(en liederen) inspirerend heeft gewerkt.° 

Tot de meest verspreide geschriften van de Statisten behoort dat van advocaat 

J.L. Serlippens, Den bekeerden boer of samensprake tusschen eenen patriot en 
eenen boer (Gent, 1790), maar hun voornaamste en beruchtste pamfletschrijver 
is 'Keuremenne'. 
Met zijn ware naam heet hij Johannes Jozef vanden Elsken (Alsemberg, 1759 -
Hombeek, 1803). Al van voor de omwenteling liet deze geestelijke en lesgever 
aan het Atrecht-college te Leuven zich opmerken door een reeks van acht `brieven 
van eenen Theologant van Loven', waarin hij scherp ironisch, maar ook soms 
goedkoop-onbeschaafd het door Jozef II opgerichte Seminarie-Generaal en zijn 
professoren (o.m. de bekende jurist J. Le Plat, met wie hij te Leuven een twistgesprek 
voerde) aanviel. Die brieven werden in het geheim verspreid en graag 
gelezen, maakten echter ook hun auteur verdacht, zodat hij (in vrouwenkleren!) 
naar St.-Truiden moest vluchten. Die vlucht, zijn gevangenzetting op eis van het 
Oostenrijkse bestuur, zijn bevrijding door de burgerij van St.-Truiden bezorgden 
hem een populariteit, die Vanden Elsken handig wist te onderhouden en op te
,

drijven door middel van lied en pamflet (o.m. een liedje over De gevangenisse van 
den Zeer Eerweerdigen Heere Ernestus Vanden Elsken, een Grondhertige Dankplicht 
aan de Truidenaars, een Omstandig Verhael van zijn bevrijding). Na het 
heengaan van de Oostenrijkers gaf hij korte tijd een veertiendaags blad uit, Den 
Spectateur Universeel of Nederlandschen Blad-schryver met historische en geographische 
byvoegsels, als ook eene korte Beschryvinge der Nederlanden, daer by 
gevoegd de heldendaeden van den Prins Eugenius van Savoyen (de keizersgezinde 
advocaat Verhaeghe schrijft erover in zijn Jaerboeken: 'Dit blad, vol agterklap, 
leugens en injurien tegen den Souvereyn en de gene hem aengekleefd waeren, 

476 


wierd met groot genoegen gelezen door de Bisschoppen en andere voornaeme 
persoonen...'). Nadat Vanden Elsken te Leuven was teruggekeerd, publiceerde 
hij in 1790 onder het nieuwe pseudoniem Sincerus Recht-uyt een tweedelige Ver 

stukken, waer onder men vind Den Oog-slag op de-samelinge van verscheyde 
goddeloosheden bedreven in de Nederlandsche Kerken..., het vertrek der Geuze-
Doctoors van Loven, ... De Genealogie der Vygen beginnende van hunnen eersten 
Vader Casper ofte Joseph II, gedichten en pamfletten die waarschijnlijk tevoren 
apart waren verschenen en waarvan niet met zekerheid te zeggen valt of ze alle 
van hem zelf zijn. Opmerkelijk is de fascinatie die ook voor hem uitgaat van de 
eerste revolutionaire gebeurtenissen in Frankrijk: 

Gelukkige Stad van Parys, Stad die moet aenzien worden als de behoudster van 't Fransche 
Volk, om dat zy het jok niet heeft willen draegen... en 't zal op uwen keer, Nederlands Volk, 
aen U zyn Baer voorbeld ende voordeel uyt te trekken... 

Wanneer Vanden Elsken het met zijn drukker J. Michel, die samen met hem 
uit St.-Truiden was overgekomen, aan de stok krijgt, wordt ook die zaak via 
pamfletten aan beide zijden uitgevochten. Veel zaaks zijn al die publikaties niet. 
De inhoud ervan is dikwijls grof en plat, al kan men de auteur zin voor ironie en 
bijtende spot niet ontzeggen. 

Belangrijker is het werk van Vonck, de leider van wat we zouden kunnen noemen 
de linkervleugel van het anti-Oostenrijkse verzet. Van hem verschijnen in 1790 
Onzeydige aenmerkingen over de tegenwoordige gesteltenis van Brabant, op zijn 
verzoek door advocaat Dondelberg eerst in het Frans geschreven (Considérations 
impartiales..., twee drukken) en door hem in het Nederlands vertaald. Het is een 
verzameling documenten, waaronder veel Franse, met commentaar." Na zijn 
vlucht naar Rijsel redigeert hij daar een Kort Historisch verhael dienende tot inleyding. 
In 1792 verschijnen Naerdere onzeydige aenmerkingen of vervolg van... 
staetkundige onderrigtingen voor het Brabantsch volk, grootelyks verbeterd (376 

p.) : in een `waerschouwing' zegt hij, in deze (derde?) druk alles vertaald te hebben 
voor `de gemeyne ingezetene van Braband en Vlaenderen, van dewelk ten 
minsten twee derde deelen geensins of weynig in de Fransche taele ervaeren zyn'. 
Van Voncks medestander, advocaat Van den Eynde, leider van het wervingscomité 
te Hasselt, is de bekende Redenvoeringe over het vertrek van het Romeynsche 
volk buyten de stad Roomen, op den heyligen Berg, om te doen ophouden de 
openbaere verdrukkinge ende weder te eysschen hunne Fondamentele Constitutione 
le Wetthen (Antwerpen, 1789), onder het mom van een allegorie een duidelijke 
oproep tot de opstand. Hij heeft nog heel wat pamfletten op zijn actief. 
In zijn T'Zaamenspraak Tusschen eenen Engelsch-man, eenen Gentenaar, eenen 
Brusselaar ende eenen Mechelaar, Nopens de tegenwoordige gesteltenisse van de 
zoo-genaamde catholyke vereenigde Provincien (1790), een anti-vandernoots geschrift 
dat ons ook inlichtingen verschaft over zijn activiteiten, vermeldt hij van 
zijn hand het tegen Vergif ende het zelve versterkt en Antiochus Erboren. `Dezen 
grooten man schyt Brochuerkens,' schrijft Willem Verhoeven — die aanvankelijk 
met Van den Eynde bevriend was, maar zich achteraf tegen hem keerde — in zijn 

Lammen in de Maen ofte Ryse van eenen rust-soekende Mechelschen Borger naer 
de Maen... Tot Mechelen, Uyt de Drukkerye van Joseph den Droomer. In Philip-
pus den II. Koning van Spagnien, regt over Grae f Willem. Met Gratie en Privilegie 
van de waerheyd, een antwoord op tegen hem gerichte aantijgingen in twee ano


477 


nieme vlugschriften die Van den Eynde aanvielen: Verhael van eenen Mechelsen 
droom met des sel f s breeder uitlegginge en De souverynityt opgeheldert door Dullus 
Sanctus. Klugt-spel in dry acten door den capucien canoning... uytgegeven 
met Privilegie exclusief tot spyt van de waerheyd. De beide pamfletten (en andere, 
zoals Den Advocaet van Quaede Saeken onderwesen) -hekelden de pogingen 
van Van den Eynde, spottend Dullus Sanctus genoemd, om te Mechelen een 
vonckistischgezind stadsbestuur op te richten. De souverynityt is in de vorm 
van een toneelstuk geschreven en voert een blijkbaar traditioneel wordend personage, 
de man die zijn Frans (en Nederlands) radbraakt — dit keer is het een 
geneesheer — ten tonele. 

Een fel tegenstander. van `Keuremenne' was de ons als schrijver en uitgever van 
Het schouwburg der Nederlanden reeds bekende drukker C.M. Spanoghe (Doel, 
1758 - St.-Gillis-Waas, 1829; oudste van achttien kinderen; in de Doelse kerk 

staat hij vermeld als Spaenhoven, maar hij huwt in 1781 onder de-registers 
naam Spanoghe en ondertekent alle akten met die naam). Met hem belanden we 
in het kamp van de Jozefisten. 
Al in 1783 heeft hij moeilijkheden bij de uitgave van een werkje over het edict 
van Jozef II betreffende de afschaffing van de contemplatieve kloosterorden, 
`waer in — schrijft hij later zelf — de hylzaeme inzigten van den Heerschappyhebber 
tegen de kwaadsprekendhyd verdedigt wirden'. De poging van de keizer 
om in 1784 de Schelde te heropenen steunt hij in De zes-en-tagentig wonderbaere 
gezigten ofte rampspoedige voorzeggingen van den verligten jonas der 
agthiende eeuw over het trotserende Nederlands Ninive... Gedrukt buyten Enchuyzen, 
En te koop, By de voornaemste Boekverkoopers der zeventien Nederlandsche 
Provintien, een tweedelige, met 86 prenten geïllustreerde pamfletten 

tweede deel is ondertekend: `Geschreven door eenen Hollands-verzameling (het 

genoot' — Doel hoorde tot 1792 de jure bij het Noorden), waarin-lievenden Landshij 
afzonderlijk verschenen vlugschriften van zijn hand weer opneemt, naast andere 
zoals Het gedrag van zyne K. en K. Majesteit josephus den II, verdedigt voor 
de vierschaar der billykheid van de in Brugge ingeweken Noordnederlander B. 
Détert en een in 1717 tegen Nederland gedrukt pamflet, waarvan hij de oorsprong 
niet vermeldt. 
Van januari tot december 1789 geeft Spanoghe de Dagelyksche en algemeyne

-

Europische Mercurius uit en van juli af ook de Franstalige tegenhanger. ervan 
(Mercure general et journalier de l'Europe) : in beide bladen verdedigde hij de 
beslissingen van het Oostenrijkse gezag en van de keizer en gispte hij geestelijken 
en patriotten. Die sparen hem dan ook niet: in december. 1789, wordt zijn huis 
geplunderd en in brand gestoken en zijn drukkerij vernield.18 Hijzelf wordt in 
1790 gevangen genomen en bij de Cellebroeders te Tienen opgesloten. Spotliedjes 
en pamfletten verschijnen over hem: De dry Heintiens, een opgewonden en 
moeilijk te begrijpen vlugschrift waarvan de voetnoten soms meer plaats beslaan 
dan de eigenlijke tekst en dat door H. de Groote op goede gronden aan Vanden 
Elsken wordt toegeschreven, haalde Spanoghe fel over de hekel. 

Na de terugkeer van de Oostenrijkers zou Spanoghe in scherpe pamfletten wraak 
nemen en tegelijk de religieuze politiek van de keizer verdedigen. Ze verschenen 
in 1791 en 1792 bij de drukkers L. en Ph. Le Maire te Gent (o.m. Den herderlyken 
Brief, Den Paepe-winkel en een Boeren almanach met de- pseudo-goedkeuring: 
Vidit Ernestus Keuremenne). Zijn driedelige Levens-beschryving der 

478 


Nederlandsche ex-souveryne bloedhonden, en van des zelfs aenhang, of Verhael 
der vervolgingen, plunderingen, moorden en verder gruweldaeden, geduerende de 
eenjaerige heersching der Souveryne Roo f -vogels, door de waere Heyntjes-kalanten, 
in de Oostenryksche Nederlanden, gepleegt; voorgestelt in 36 brieven, Door 
Fidelis Regtuyt (cfr. het pseudoniem van Vanden Elsken!) vormt een 'chronique 
scandaleuse' van de Brabantse Omwenteling en is een verzameling pamfletten, die 
van 24 december 1790 tot 6 februari 1792 apart verschenen als Brieven van Benen 
onzeydigen persoon, geschreven uyt Antwerpen... aen synen vrind tot Brussel. 

Ze vertellen over 'onzen Monarch den grooten Leopold', over de verfoeilijke monniken, 
over 'madame Pineau' en haar 'boelen' Van der Noot en Van Eupen. De 
bisschop leidt een liederlijk leven, moordt en steelt. Zijn secretaris wie `het vuer 
der onkuysheyd ter oogen' uitschijnt, boeleert. Kanunnik Wouters uit de Gasthuisstraat 
is een dronkaard. Pater In 't Groenewout, Cannart (de dichter F.M. 
van Cannart d'Hamale) en anderen zijn geen haar. beter. En zo gaat het maar 
voort: al zijn politieke vijanden schijnen hun beurt te krijgen. De tweede brief 
bevat een ongenietbaar liedje 'dat de Heer Spanoghe in zyn gevangenis by de 
Cellebroeders gemaekt heeft, den 28 october laestleden'.19 Herhaaldelijk ook reageert 
hij op den Waeren Brabander, een in pamfletstijl geschreven, door de al 
vermelde kapucijn J. Huyghe uitgegeven statistisch gezind blad, waarvan vijf 
nummers verschenen en dat, onder voorwendsel de godsdienst te verdedigen, vol 
staat met laster en onbewezen aantijgingen. Het succes ervan leidde tot een valse 
Waeren Brabander, opgesteld door een onbekende Noordnederlander.$° 

Begin 1792 poogde Spanoghe nog een Wekelyks Boere Nieuws-blad uit te geven; 
slechts vier nummers verschenen. Eens te meer is het gericht tegen zijn oude 
vijanden: in het eerste nummer verzoekt hij `de welpeyzende en Keyzers-gezinde 
Buyten-lieden' bij een drietal drukkers, in Gent, in Brugge en in Ieper, te komen 
berichten wat in hun parochie 'betrekkelyk tot de zoo gezeyde patriotique zacken' 
is voorgevallen. 
De Gentse drukkers waren de al genoemde Louis en Philippe Le Maire --bij wie 
heel wat pamfletten van de persen kwamen en die volgens Vanderhaeghen ook 
het Nieuws-blad drukten —, de Brugse drukker was Frans van Hese. Deze laatste 
is de uitgever van de Legenda Aurea continens acta, gesta, et cabriola Leonis Belgici 
(1791), een anoniem, voor het grootste gedeelte in het Latijn opgesteld satirisch 
werk van zijn broer, priester Jan van Hese, die om zijn keizersgezindheid 
door de Brugse bisschop in 1789 was gesuspendeerd. Het geschrift, geillustreerd 
met talrijke fragmenten van redevoeringen, pamfletten, herderlijke brieven, is 
duidelijk een wraakoefening: het steekt de draak met de houding van de bisschop 
en de Brugse (vooral hogere) clerus tijdens de Brabantse Omwenteling en verdedigt 
de godsdienstpolitiek van Jozef II. Samen hadden de beide broers al in 
december 1790 een Liedeken van de Vlaemsche Helden uitgegeven, een pamfletje 
dat de Gentse en Brugse leiders van de omwenteling hekelde en zeer keizersgezind 
eindigde met `Lange leve Leopoldus Groot'. 

Te Gent werkt een vriendenkring van vrijzinnige keizersgezinden aan het opstellen 
en uitgeven van hekel-en vlugschriften tegen de Gentse geestelijken en 
patriotten: de artsen Bernard Coppens en Jan Baptist Vervier, de advocaten Karel 
Lodewijk Diericx en I. van Toers behoren daartoe. Raadsheer -pensionaris Diericx 
(1756-1823) is, volgens Goethals, de opsteller geweest van de Franse teksten. Hij 

479 


moest tijdens de omwenteling naar Rijsel vluchten en bleef van daaruit felle pamfletten 
tegen de Statisten schrijven. Na de inval van de Fransen zou hij naar 
Duitsland uitwijken; pas in 1807 zou hij terugkeren. 
Vervier (1750-1817) is de auteur van de Nederlandstalige pamfletten en de illustrator 
van de publikaties van de Gentse groep. Al in 1783 schrijft hij in een huldedicht 
aan Jan Palfijn over Jozef II, `Wiêr Naam (so lang de zee word op en neer 
gedreven) I Wiêr wonderbaar beleit noit mensch vergeeten zal'. Hij stamt uit 
een oud Hugenotengeslacht, nam na het vroegtijdig overlijden van zijn vader 
dienst in het leger, studeerde vanaf 1770 geneeskunde te Leuven en vestigde zich 
— na opnieuw als hoofdgeneesheer in het Oostenrijkse leger te hebben gediend — 
te Gent. Hij zou, altijd volgens Goethals, meegewerkt hebben aan een Histoire 
politique de la Révolution flamande des années 1789 et 1790, par le marquis de 
Bruges, uitgegeven te Londen (?), en aan de door Diericx (samen met Coppens?) 
opgestelde tweedelige Livre Blanc ou la Révolution Gordun.e, 21 die te Rijsel in 
1790 verscheen. Waarin die medewerking bestond, vernemen we niet. Zijn stad 

Cornelissen getuigde van hem dat hij nooit in het Frans schreef, wat-genoot N. 
ook door Goethals wordt bevestigd. 
De Livre Blanc is een anekdotisch verslag over de gebeurtenissen van 1789-1790, 
in antwoord op Den Zwarten ofte Grouwel Boeck en Le Livre noir van de Statisten. 
De tekst is doorspekt met Vlaamse versjes (van Vervier?) en draagt achter 

een `goedkeuring' van 'G.F. van de Velde, Bakker van style'. In 1791 ver-aan 

te Rijsel nog een Premier supplement du livre Blanc: de documentatie is-schijnt 
in het Nederlands, de commentaar in het Frans. 
Het bekendste, ook meest verspreide geschrift van Vervier en Diericx (als derde 
medewerker worden ook wel Coppens, Cannaert, Van Toers en zelfs Van Hese 
genoemd) is Dits die excellente Print-Cronike van Vlaenderen, Beginnende van 
Marten Bast eersten Forestier van de Republique dezer Provintie, ende behelzen 

alle de vroóme feyten die aldaer ende in de geuniéerde Provincien begaen-de 
zyn... Door Judocus Bottelgier, gepensionneerden Historie-schryver... Dit lijvige 
spotschrift, dat 'Hantwerpen, op de Lombaerde-Veste in den witten Hasewint, 
by my Jan van Ghelen' als plaats van uitgave vermeldt, maar te Gent in 1791 
verscheen, meldt zich aan als een geschiedenis van de Brabantse Omwenteling 
(lopend van 13 november. 1789 tot 3 mei 1791); in werkelijkheid is het eens te 
meer een in een onkiese en onbeheerste taal geschreven verzameling van alle 
mogelijke door de geestelijken of door het volk op aanstoken van de clerus gepleegde 
wandaden. De scatologische antiklerikale titelplaat maakte overigens de 
bedoeling al duidelijk genoeg. Het `Aen den Leser' waarschuwt dan ook voor de 
reacties van de papen, die `willen doen verstaen, dat de Religie van Jesus-Christus 
bestaet in de Kloosters, in den Roosen-krans, den Scapulier, de Paesch-nagels, den 

he 'gen Riem, het heilig Koordeken en de Broodjens van Sint Nicolaes van Tolentin, 
waer van nochtans, alsmede van andere soortgelijke beuzelaryen, onzen 
zaligmaker nooit het allerminste gewaeg heeft gemaekt, maer by heeft integendeel 
op de kragtigste en uytdrukkelykste wyze aen gepredikt en bevoólen... de 
liefde tot zijnen evennaesten en de gehoorzaemheid aan zyne tydelyke overheid...'. 
De Print-Cronike bevat ook verzen: 

8 Patriot, 8 dwaezen kwand, 
wat kan een Mis voor 't Vaderland 

'

480 


en 
Hoe meer gezang, hoe meer geluyt, 
Hoe meerder is des Paepen buyt. 

en nog 

0 Paepen duyvels ras; 

gy die leeft als de zwynen 

Ik bid God dat men U 

zeer haest moog zien verdwynen. 

Het is, noteert Elias, na meer dan tweehonderd jaar stilzwijgen, de wederopstanding 
van de Geus. 
Hoewel de Print-Cronike op 3 december 1791 door de Raad van Vlaanderen verboden 
werd, zou ze als Den grooten historischen Almanach voor 't schrikkel-jaer 
1792 door een Keyzers-gezinden Vaderlander opnieuw verschijnen. Het 'Aen den 
Leser' was vervangen door een kalender. 
Vervier is nog de auteur van Den grooten en opregten Koningsbrief, een pamflet 
in proza en verzen, met spotprenten van zijn tegenstrevers, sommige door hemzelf 
gesneden. Geen verband met de omwenteling heeft Den Paralipomenon met 
zyne Prologe, een in gotische letters, zonder enige aanduiding van jaartal of uit 

gedrukt geschrift met een duistere inhoud, waarmee een Gents apotheker-gever 
erg onheus geviseerd wordt. Samen met advocaat Hellebaut moet hij, bij wijze 
van grap, nog een 'memorie' opgesteld hebben ten voordele van een bij een wedstrijd 
van de Gentse academie niet bekroond beeldhouwer. 
Vervier hield overigens wel meer van grappen. Slachtoffer ervan was o.m. de 
bekende M. de Bast (1753-1825), van Franse afkomst, eerst leraar aan het Theresiaanse 
college te Gent, achteraf pastoor van de St.-Niklaaskerk, in 1804 kanunnik 
van Sint-Baafs, bekend als kanselredenaar en oudheidkundige. Zijn archeologische 
en historische studiën, in 1808 aan Napoleon opgedragen, in 1816 
aan Willem I, verschenen in het Frans. Een reeks vastenpreken, Meditatien op 
den lydenden en stervenden Jesus, werden in 1804 te Gent gepubliceerd (een 
tweede druk in 1824 te Mechelen). Als statist — hij vertaalde het op 4 januari 
1790 verschenen Manifest der Provincie Vlaanderen uit het Frans van C.J. de 
Grave — kreeg hij het in de Print-Cronike, in de titel waarvan hij reeds spotten 

genoemd wordt, erg te verduren. De Gentse universiteitsbibliotheek-derwijze 
bewaart een pamflet tegen hem, Alle-kinderen-dag, of de vergetelingen en mis 
met ryspap gepaeyt. Een door Vervier in de grond gestopte-noegde van S. Niklaes 
kruik werd door de geleerde man voor een Romeinse urne gehouden! 

Over het pamflet tijdens de Franse tijd ontbreekt, op wat Elias ons daarover 
meedeelt na, praktisch ieder. gegeven. 
De Brugse Jacobijnenclub — verscheidene rederijkers waren er lid van — verspreidt 
in 1792, naar het Franse origineel van de club van Doornik, De Thien Geboden 
van de Goede Reden: 

1. Met yver zult gy voorenstaen, 
onze vryheyd van stonden aen. 
2. Uyt alle boeken roeyt maer uyt, 
het woort Edel, dat niets beduyt... 
Elias schrijft dat bij het uitbreken van de Boerenkrijg 'een vloed van plakkaten en 
seditieuze geschriften... over het Vlaamse land en meer bijzonder over Brabant 

481 


[gaat]'„ hij vermeldt voor Gent in 1800 een naamloos gedicht, Den Geest der 
Fransche Republyke, verbetert en vermeerdert. Uyt de vrye drukperse, dat de 
plunderzieke republikeinen aanvalt en de godsdienst verdedigt. Oproepen tot verzet 
schijnen geregeld te zijn verschenen, in 1804, 1805, in 1809. In Nederlandse 
vertaling circuleert in 1813 de brochure van Kotzebue, Algemene oproep tot de 
verdediging des vaderlands, op 13 juni 1813 vindt men aan de Brusselse St.-Goedelekerk 
aanplakbrieven aangebracht om het volk tot opstand aan te sporen, in 
Gent wordt op 27 november een oproep verspreid om het voorbeeld van de broeders 
uit het Noorden te volgen; 'einde 1813 worden tal van echte en valse oproepen 
tot opstand over het land verspreid: van de Keizer van Oostenrijk en van 
de Tsaar van Rusland, van generaal Moreau en van de Koning van Pruisen; door 
de Engelsen langs de kust, door generaal von Billow aan de Vlamingen en de 
Brabanders, terwijl ook de oproepen van de prins van Oranje in het Noorden 
verspreid, in Brabant en Vlaanderen circuleren'.22 Schmook ten slotte vermeldt 
twee brochuurtjes uit 1814, Uytspraeken van den Antwerpschen Eyer-boer, Die 
Syne heldere Stem aen de Borgers der Stad laet hooren; als ook het genoegen 
dat by toont, omdat de Franschen vertrokken zyn. T'Antwerpen, uyt de Drukkery 
der. vrye Druk-pers. Te bekomen in alle de winkels op de Eyer-markt en Tweede 
deel der Uytspraeken..., waarin de gebeurtenissen op de Antwerpse Eiermarkt in 
april, mei en juni 1814 worden verhaald en de inhoud wordt meegedeeld van de 
opschriften en plakbrieven waarmee het beeldje van de `eierboer' werd behangen. 

AANTEKENINGEN 

1 Een laat-l8de-eeuws afschrift werd door A. DE POORTER in moderne spelling gepubliceerd 
in Burgerwelzijn 1936; een overdruk ervan verscheen onder de titel Oud-Brugge. 
2 Hij laat een fragment na van een Latijns epos over Jan Breydel, dat hij ook in het Frans 
vertaalde (A. VIAENE, Een onvoltooid Breydel-epos uit 1794, in Biekorf 1961, 171-182). 
3 Er moet voor een geschiedenis van onze landbouw uit dit werkje zeker nog wat te halen 
zijn. P. LINDEHANS heeft het, blijkens de bronnenopgave in zijn Geschiedenis van de landbouw 
in België (Antw., 1952), niet gekend. 
4 F. VANDERHAEGHEN, o.c. III, 224, nr. 2928: `extrafit en grande partie des oeuvres des jésuites 
Claude La Colombière, Bourdaloue, Vincent Houdry et Guilloré'. — Antwerpen in de XVIIlde 
eeuw, 298, vermeldt een J.V.B., Den handel..., Antwerpen, [1778]. 
5 Althans volgens BLOMMAERT, De Nederduitsche Schrijvers van Gent, 303, en FREDERIKSVAN 
DEN BRANDEN (op gezag van Blommaert ?). Van J.B. Flas bestaat een toneelstuk over de 

H. Trudo met dezelfde datum en plaats van uitgave. De Biogr. Nat. VIII, 688-694, vermeldt 
de biografie van de H. Trudo zonder aanduiding van datum, het leven van de H. Berlindis 
niet. D'Hanins, geboren rond 1630 en 'naar het schijnt' (Fred. V.d.Br.) einde van de eeuw 
overleden, was een militair. Hij schreef o.a. Het bevel van Cupido ('Minnelietjens, herdersgedichten 
en kluchten') en levensbeschrijvingen van de H. Livinus, de H. Anna en de H. Nicolaas; 
al zijn werk, op de beide genoemde hagiografieën na, verscheen in de tweede helft van 
de 17de eeuw. 
6 Wanneer deze 'korte Beschryvinge' als aanhangsel bij de Historie van Caesar opgenomen 
werd, is moeilijk te achterhalen. G.S. OVERDIEP (Gesch. v.d. Letterk. der Nederl. III, 27) geeft 
terloops als datering 'einde der XVIe eeuw' aan, maar heeft blijkbaar een Noordnederlandse 
uitgave voor ogen. In de Zuidnederlandse drukken komt de 'korte Beschryvinge' slechts in de 
loop van de 18de eeuw voor en meer bepaald in, door de Gentse drukker J. Begyn verspreide 
uitgaven. Ontleende hij de tekst, die in ieder geval de indruk geeft vrij oud te zijn, aan een 
482 


Noordnederlandse druk? L. DEBAENE, De Nederlandse Volksboeken, 254, vermeldt slechts Die 
jeeste van Julius Caesar, waarschijnlijk een vroeg-l6de-eeuwse voorloper van de latere Historie. 

G.J. BOEKENOOGEN, De Nederlandsche volksboeken, laat de roman onvermeld. 
7 J. MUYLDERMANS, Vier Mechelsche Geschiedkundigen in de XVIIIe Eeuw, in VMKVA 1926, 
387-428. — Azevedo's broer, Jozef Felix Antonius (Mechelen, 1717-1794), was een genealoog, 
die bijna zijn hele fortuin verloor aan zijn op eigen kosten gedrukte studies. Daarnaast wordt 
Rombout Nicolaas van den Eynde (Mech., 1697-1765) vermeld en Cornelis van Gestel (16581748), 
op wiens naam 689 geschriften staan, waarvan een vijftigtal in het Nederlands, ca. 160 
in het Frans, de overige in het Latijn. Alle vier waren ze kanunniken van het Mechelse kapittel. 
Een Mechels genealoog en historicus is ook B.J.F.C. Gyseleers-Thys (1761-1843), auteur van 
Franse en Nederlandse geschiedkundige werkjes en van een volumineuze, in hs. gebleven 
kroniek in 50 vol., de Chronologische Aenwyser. 
Onder de geschiedkundigen kunnen nog worden genoemd de genealoog graaf J.F.G. de Cuypers 
d'Alsingen (1736-1775) die naast Franse werken een Nederlands hs. naliet over Leenen 
en achter leenen des lands van Mechelen, en de rechtsgeleerde H.M.F.J. de Vivario (1736-1810), 
van wie behalve Franse en Latijnse werken in 1804 een Levensschets van ... den cardinael 
Franckenberg verscheen. De Vivario en G. de Azevedo werkten, met anderen (o.m. J.J. de 
Munck), mee aan het Wekelyks Bericht ... van Mechelen. 
8 DE POTTER-BROECKAERT, o.c. IV, 183, schrijven deze verhalen aan Broeckaert toe. 
9 Het drukkersgeslacht Van Paemel gaf veel liederen uit. Eén onder hen bracht in de eerste 
helft van de 19de eeuw een heel liederfonds op de markt, waarvan de meeste teksten wel op 
een vroegere periode teruggaan. 
10 Van Maes wordt in K. DE FLOU, De censuur onder... Napoleon 1, een autobiografisch 
liedje aangehaald. In de marge van een hs. met drie liedjes die hij aan de censuur onderwerpt, 
noteert Debusschere: 
De fransche tael word tans verbasterd in ons land; 
Het fransch begind alom langs om meer in te dringen: 
Ik vinde my verpligt wat frans en vlaems te zingen, 
ter voldoening aen 't volk, op algemeenen trant. 

11 J. DELBAERE, Marktzangers en marktliederen, noemt nog E. Vlaminck en Marie Boude 

Nicolaas Verdyck, H. Madelyn en J.B. Francois, Frans Vandersulten, Vandenberghe,-wyn, 
Arens, maar een aantal onder hen moeten al in de 19de eeuw thuishoren. Een 19de-eeuwse 
liedjeszanger is ook P. Eggerickx (Gent, 1797-1868), die door J. BRo.ECKA RT, Nog iets over 
onze oude liedjeszangers, vermeld wordt. Van de Antwerpenaar Jan Coesemans, wiens teksten 
naar de mening van Broeckaert beter zouden zijn dan die van Sadones, worden door hem geen 
biografische gegevens meegedeeld. 
12 H. VERBEKE, Het geestelijk liedboek, in Ons geestelijk erf 1965, 348 vermeldt een Refereyn-
Boeck Ofte Nieuwe Wandel-dreve, Voor de Jonckheyt. Beplant met vele diversche jonge 
spruyten van Geestelycke Re f ereynen Nieuwelyk Gemaekt Door Francois Foret (Ieper,

... 

1696?) met een goedkeuring van 1667, waarbij hij zich de vraag stelt of dit eventueel een 
drukfout zou zijn voor 1697. 
13 J. MUYLDERMANS, Beschouwingen over de XVIIe en de XVIIIe eeuw, 718-9, vermeldt een 
Recueil des Pièces ... qui ont paru a l'occasion de l'Inauguration de la Statue de son Altesse, 


een 100 blz. lang verslag van de feestelijkheden bij de onthulling van het standbeeld van 
Karel van Lotharingen, met vermelding van de spreuken, opschriften en liedjes: `amper tweedrij 
rijmstukjes zijn in 't vlaamsch opgesteld.' 
14 Voyage philosophique II, 73-4. 
15 Dergelijke pamfletten wijzen op een ontstellende ruwheid van de bevolking, die we in 
de Gentsche Almanak voor 1823 nog bevestigd vinden in het relaas van een divertissement 
onder de muren van Brugge, waar een beer, een vos en een schaap worden vastgebonden om 
tot vermaak van de omstanders door honden te worden verscheurd. Dat moet wel een min 
of meer traditioneel `amusement' geweest zijn. In Twelfth Night van Shakespeare is er sprake 
van `bear-baiting' (2de bedrijf, 5de toneel) die door Malvolio wordt afgekeurd. In de uitgave 

483 


of Abuses door Stubbes (1583), geciteerd: `A filthie, stinking, and lothsome game. What 
van de Cambridge University Press wordt hierbij uit een moraliserend werk van die tijd, Anatomy 
christen heart can take pleasure to see one poore beast to rent, tare, and kill another, and all 
for his foolish pleasure ?' (DE BocK, Verkenningen, 146, n. 14) 
16 TH. K. GORMAN, America and Belgium, a study of the influence of the United States upon 
the Belgian Revolution of 1789-1790 (Londen, 1925), heeft duidelijk de invloed aangetoond die, 
zo op het emotionele als op het politiek-filosofische vlak, vóór en tijdens de Brabantse Omwenteling 
is uitgegaan van het Amerikaanse voorbeeld. De bij ons gelezen nieuwsbladen hebben, in 
de periode van en onmiddellijk na de Bevrijdingsoorlog, veel aandacht besteed aan de gebeurtenissen 
overzee: sommige deden het met onverholen sympathie, andere, zoals de Gazette van 
Gend, eerder neutraal, enkele, o.m. het blad van de Feller, argwanend en afwijzend. Pamfletten 
verwijzen naar de Amerikaanse situatie en in liederen wordt generaal Van der Meersch als de 
`Washington Belgique' en Van der Noot als de `Franklin des Belges' gehuldigd. Gorman citeert 
echter (op een gedicht van Verhoeven na : zie hoofdst. III) alleen Franstalige bronnen, zodat zijn 
onderzoek voor de Nederlandstalige pamfletten en liederen zou moeten worden overgedaan 
(het ligt al direct voor de hand dat sommige van de door hem vermelde pamfletten ook wel - in 
vertaling zullen hebben gecirculeerd). Zelf hebben we in de liederverzameling van Grietens-t)e 
Goeyse en in de door ons gelezen pamfletten .(maar dat aantal is erg beperkt) geen verwijzing 
naar Amerikaanse figuren en toestanden gevonden. 
17 Zie H.J. ELIAS, Geschiedenis I, 92 en L. PICARD, Geschiedenis, 75-6. 
18 Bij die plundering werd Het Leven van Philips van Bourgondië, een ms. van Gerrit Paape, 
die de Zuidnederlanders om hun opstand tegen Jozef II bespot had, plechtig verbrand (W. 
GEYSBEEK, s.v. Paape). 
19 De Gentse universiteitsbibliotheek bewaart twee Franse en twee Nederlandse liedjes, 
samen op vier bladzijden, waarvan één een loflied op de `vygen', het andere op Keizer Leopold, 
ondertekend `in de gevangenis gedigt C.M. Spanoghe' en met de pen gedagtekend 20 
november 1790. 
20 De Kapucijnen speelden een grote rol in de Omwenteling. In anti-vandernootse geschriften 
stellen de illustraties de tegenstanders herhaaldelijk voor in kapucijnenpij. Ten onrechte 
werd in vlugschriften de moord op Van Criekinge aan hun medeplichtigheid toegeschreven. 

F.J. van den Bussche (kloosternaam Seraphinus; Oostende, 1749 - ?), een vurig predikant, 
werd in jozefistische pamfletten heftig aangevallen (zie, ook voor den Waeren Brabander: 
HILDEBRAND, De Kapucijnen in de Nederlanden IX, 297-299 en X, 198-206, 487). 
21 Het woord 'gordune' komt uit de Flandria Illustrata van Sanderus: gor: moeras - dune: 
heuvel. 

22 ELIAS, o.c., 57, 74, 78, 156. 

484 



Hoofdstuk 111 

HET NIEUWE GELUID 


De. Verhandeling over de redenvoering van de rederijker F. de la Fontaine, een 

van onze vroegste Voltaire-vertalers, is — dat bleek al — in meer dan één opzicht 
een toch wel belangrijk boekje: een aanklacht tegen misbruiken in de kamers, 
tegen de taalverbastering, tegen het gebrek aan beschaving bij zijn tijdgenoten, 
een (weliswaar niet erg originele) poging tot geschiedschrijving van het toneel, 
een pleidooi voor een nieuwe speelstijl. De 'voorreden' ervan is om een aparte 
reden het citeren waard: 

Wat de Tooneelbetreders oft Vergaederingen, hier in de Nederlanden opgerecht, met voor 

Oppervorsten en d'Overheden begunstigt, aangaet, geloove ik de-rechten en vryheden door 
reden van deze oprechting en vergunde vryheden te zyn de zuyverheyd der Taele te handhaeven, 
elkanderen onderling met bondige reden te onderhouden, zig t'oeffenen om tot de 
Welspreekentheyd te komen, elkanderen te leeren, te voeden een burgelyke Liefde, en onze 
Tael d'overhand over d'andere te doen krygen. 
Dit laeste geloof ik niet dat men zig immer waerlyk voorgestelt heeft: want wy hadden, naer 
het Voorbeeld van Franciscus den Eersten Koning van Vrankryk, die ons wat te gauw geweest 
is, en wiens Tael in die tyd een wanschepzel was, en eenen Beer die door het lekken van 
geleerde en begiftigde Mannen tot de volmaektheyd gekomen is, Genoodschappen moeten 
oprechten, en Pryzen voorstellen om ieder aen te moedigen tot het schaeven van onze Neder 

wie geen woorden ontbreeken om de driften der ziele uyt te drukken, tot-duytsche Taele, aen 
het maeken van Boekken, gelyk ons Nabueren de Hollanders hedendaegs nog doen, het geene 
geen klyn voordeel en winst aen een Land brengt. 

Inneziende daer en boven dat het zelve [bedoeld is de 'Nederduytsche Taele'] tot verachting 

gekomen is, waer uyt zulkx spruyt, kan ik wel denken, maer om niemand te beledigen, zal 
men dit overstappen. Ik heb bemerkt nogtans dat Perzoonen die de Leezing beminnen ('t is 
te wenschen dat het getal grooter was, het bygeloof zou min in zwang zyn) het zelve niet 
laeken, ten waer om redens die geswegen dienen, en dat deze verachting meest koomt van 
Perzoonen die daer toe geen bequamheyd hebben, en misschien geen A van een B konnen 
onderscheyden, die daer en boven door een hovaerdige Bottigheyd overgoten, hun Moedertael 
verachten, en het Frans willen spreeken, dat sy even zoo veel als het ander kennen. 

Frankrijk en het. Noorden worden tot voorbeeld gesteld en De la Fontaine oordeelt 
dat het oprichten van geleerde genootschappen en het inrichten van wedstrijden 
ter bevordering van de eigen taal — wat Verhoeven en Verlooy in het 
laatste kwart van de eeuw met aandrang zullen bepleiten — reeds lang had 
moeten gebeurd zijn (met de personen die hij onvermeld wenst te laten 'om 
niemand te beledigen', kunnen wel de Oostenrijkse gezagdragers bedoeld zijn). 
Belangrijker is dat met een uitdrukking als 'burgerlijke liefde' en een uitspraak 
als die dat er minder 'bijgeloof' zou bestaan, als er meer gelezen werd (de auteur 

485 


formuleert daarin ten slotte de idee van de volksbeschaving), voor het eerst in de 
Nederlandstalige literatuur van het Zuiden een `modern' geluid opklinkt. Als hij 
elders in zijn tekst opkomt tegen het schooltoneel en wenst dat men de leerlingen 
in de plaats daarvan een goede preek of een pleitrede zou laten bestuderen, 
dan is het opdat 'hun zevenjarige tyd van Leeroeffening, zou konnen besteed 
worden tot het oeffenen van konsten, nut ende voordeelig aen het burgelyk leven'. 
En wanneer De la Fontaine het, op een nauwelijks bedekte wijze, opneemt tegen 
hen die beweren dat het kloosterleven alleen zalig maakt en die menen 'dat den 
Hemel te winnen is, met aen een Tafel te gaen zitten daer men niet voor gezorgt 
heeft', dan is dat evenzeer een uitspraak die invloed van Verlichtingsideeën verraadt. 
Zijn streven naar meer beschaving moet in dezelfde zin worden geinterpreteerd. 
De Verhandeling verschijnt in 1751. Omstreeks dat ogenblik schijnen de Zuidelijke 
Nederlanden in een (relatieve) stroomversnelling terecht te komen: het is alsof de 
trage polsslag van deze gewesten iets sneller begint te kloppen, alsof ze uit een 
enge beklemming iets vrijer worden. De politiek van de keizerin en een periode 
van veertig jaar vrede die nu aanbreekt, brengen een schuchtere economische 
opbloei en een algemene verademing, die zich o.m. uit in een drukke rederijkersactiviteit. 
Op het intellectuele vlak is er een aarzelend loskomen uit een algemene 
lusteloosheid die Voltaire in 1740 nog (wellicht toch met een tikkeltje cynisme 
en al te spitse overdrijving) over Brussel had doen getuigen dat het een trieste 
stad was, `le séjour de 1'ignorance, / de la pesariteur, de l'ennui, de la stupide 
indifférence'. 
Tegelijk beginnen de nieuwe ideeën, de nieuwe levensvormen en -opvattingen die 
in het Europa van de 18de eeuw groeiende zijn, bij ons door te dringen. De 
bemiddelaars daarbij zijn de drukkers-boekhandelaars; de getuigen ervan de talrijke 
veilingcatalogi uit de tweede helft van de eeuw. Er blijkt een brede belang 

een onbeperkte wetenslust uit de laat-l8de-eeuwse bibliotheken: reli--stelling en 
gieuze problemen, vreemde landen en volken, occulte verschijnselen, astrologie, 
vrijmetselarij intrigeren de geesten; Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Raynal, de 
Encyclo pédie of een Esprit de l'Encyclo pédie ontmoet men voortdurend, ook — 
maar dan veelal in vertaling — Locke, Hume, Hobbes, Pope, Swift, Defoe, Pufendorff, 
Leibniz. De drukkers publiceren zelf niet zoveel nieuws, maar bezorgen 
wel nadrukken van belangrijk werk: de Brusselse drukker J.L. de Boubers drukt 
in 1774 de werken van Rousseau in twaalf delen met Londen als fictieve plaats 
van uitgave. Vooral zijn ze agenten voor Franse en Noordnederlandse (of in de 
Noordelijke Provinciën gevestigde Franse) uitgevers, van wie ze de moderne, vaak 
verboden boekenproduktie invoeren, waarvoor ze in bladen en veilingcatalogi en 
via affiches reclame maken. Sommigen drukken de bladen die door uitgeweken 
Franse journalisten (Baret, Linguet, Lebrun, Maubert de Gouvest) worden opgesteld 
of richten een 'leescabinet' op — Spanoghe bij voorbeeld en de progressieve 
Brugse drukker J. Bogaert — waar binnen-en buitenlandse tijdschriften en boeken 
te vinden zijn.1 

Er zijn weerstanden tegen dit binnendringen van de nieuwe ideeën, o.m. de keizerlijke 
censuur en de reacties van de geestelijkheid. De censuur verzwakt echter 
gaandeweg in de loop van de tweede helft van de eeuw: de hoge Oostenrijkse 
ambtenaren, zelf aanhangers van de nieuwe ideeën, beschermers vaak van de 
ingeweken drukkers en journalisten, laten allengs meer en meer invoer, verkoop 

486 


en lectuur van werken toe waarvan ze hopen dat ze de machtspositie van de Kerk 
op de een of andere wijze ondermijnen. In 1759 wordt de publikatie van de 
`Index' van Paus Benedictus XIV verboden, bij de uitgave van Rousseaus werk 
door de Boubers wordt oogluikend toegezien, een verzoek van de procureurgeneraal 
van Namen tot verbranding van een werk van Raynal wordt terzij gelegd 
en de verkoop ervan toegelaten, over een vraag van de aartsbisschop van Mechelen 
in 1781 om Voltaires oeuvre te verbieden laat Jozef II zijn ongenoegen blijken. 
Het komt ten slotte tot een open strijd: de regering laat systematisch toe wat de 
geestelijke boekkeurders veroordelen en omgekeerd. En het eindigt met de beslissing 
van de regering: 'les ecclésiastiques qui enlèveront des livres au peuple sous 
prétexte qu'ils contiennent des propositions hérétiques seront régulièrement punis.' 
Het verzet van de geestelijken is ernstiger: zij vrezen de filosofische literatuur als 
een bedreiging voor het geloof en voor het traditioneel godsdienstige karakter 
van deze gewesten. 
In 1762 publiceert de vroeger genoemde Fulg. Hellynckx te Gent Een toom tegen 
Voltaire en ,andere materialisten. Een vermeerderde uitgave ervan, onder de nieuwe 
titel De onlicham,elykheyt ende iojnster f f elykkeyt der redelyke ziele, wordt hetzelf


, 

de jaar nog door De Goesin te Gent gedrukt, maar komt waarschijnlijk pas het 
volgende jaar klaar, vermits de `goedt-keuringe van het orden' de datum van 31 
maart 1763 draagt. Een nieuwe druk van dit 500 bladzijden lange werk verscheen 
in 1764 of 1765. `Gemerkt dan de boosheyt heden soo hoog geklommen is', acht 
de auteur het nodig `in de nederduytsche taele voor-te-stellen de onbestandige re-
dens der Materialisten, die sy in hunne fransche, engelsche &c. opgepronkte, en 
soet bedriegende taele uytgedrukt hebben' ; hij wil `de vlaemsche Materialisten' 
(de term komt uit de `goedt-keuringe') met argumenten uit `de hoog-schole van 
Augustinus' van hun dwalingen overtuigen. Naast Locke, Hobbes, Berkeley, Bolingbroke, 
Toland, Collins, Bayle, de Lamettrie e.a. wordt vooral en voortdurend 
Voltaire aangevallen, `dien goliath en kamp-vegter der Materialisten', 'dat soo 
geseyt oraekel van desen tydt'. 

In de `goedt-keuringe' keren de prior van het Gentse augustijnenklooster en twee 
collega's-theologen van Hellynckx zich op hun beurt in heftige bewoordingen tegen 
Voltaires geschriften — `alle syne werken, soo rym als onryme', 'dat schrikkelyk 
monster Henriade', `syn schimp-schriften tegen de Koningen, Vorsten, alle Mogentheden' 
— die een smet werpen op `dese eeuwe, andersins geheel verlicht ende 
scherpsinnig'. Ze betrekken in hun veroordeling bovendien L'Esprit des Lois en 
`het nieuw werk van J.J. Rousseau, gansch bederffelyk, onder het opschrift: 
Emile, oou de l'education'. Al die boeken worden, zo constateren en betreuren ze, 

ondanks streng verbod van Kerk en Staat, `in dese landen' bewaard en gelezen — 

een vaststelling die mee een aanduiding bevat voor de snelheid waarmee de filoso


fische lectuur zich in het Zuiden verspreidde : de Emile had pas een jaar tevoren, 
in 1762, het licht gezien. 
Van dit laatste werk bezorgt G.J. Sterck (1717-1776), pastoor te Bissegem, drie 
jaar na de publikatie de uitvoerige en grondige weerlegging, tegelijk een apologie 
van het katholieke geloof: Démionstration de la foi catholique, ou refutation de la 
sceptique Profession de f du prétendu Vicaire Savoyard, précédé d'un Discours 
preliminaire a M.J.J. Rousseau, ex-citoyen de Genève, par un curé flamian,d(Kortrijk, 
1765, 2 d.). Ook met Montesquieu en Voltaire wordt afgerekend; de Henriade 
is zelfs het voorwerp van grondige detailkritiek. Het gebruik van het Frans voor zijnwerk motiveert de auteur als een uiting van vanzelfsprekende beleefdheid, maar 

487 


als hij in een korte filologische uitweiding het Frans met het Nederlands vergelijkt, 
blijkt zijn waardering voor de eigen taal, die hij 'injustement méprisée' 
noemt. 
De door Sterck in zijn 'discours préliminaire' tot Rousseau gerichte opmerking — 
`Le Public, M., a jugé que vous avez Ie talent d'écrire de très-mauvaises choses 
dans un très-beau Francois' — keert, veel uitvoeriger uitgewerkt, terug in het 
`voor-berigt' tot De Fakkel van het Oud en Alleen Wae^r Geloof, In de duysternissen 
der ongeloovigheyd van deze Eeuwe, Tot verligtinge der God - en Kundminnende 
Nederlandsche jeugd Op den Vlaemschen Parnass ontsteken door den 
zeer eerweirden Heer Joannes Nepomucenus de Klugmann (Gent, 1774) : 

Regt uyt, navolgens den ingezogen ouden Vlaemschen aerd, gesproken: Voltaire, Rousseau, 
Panage, du Marsais, Bolingbrock,2 zyn de Vyanden, die ik wille zeggen ... In de Fransche 
zoet-streelende Taele grondig opgeleerd, weten zy het meeste vergift dusdaniglyk aen-te-dienen, 
dat het schier onmogelyk is aen eenen mond, happig na het zoet-nieuws, het zelve niet 
aenstonds als eene aldersmaekelykste lekkernye, te proeven en in-te-lyven; ... 
Het meeste deel der Boeken van die voormelde Schryvers zyn vol van Verdigtsels, Godslasterige 
Schimperyen, en misverstandige Gevolgen: wat Leerlingen konnen aen onze Nederlanden 
zulke Meesters geven? 
Ik wille wel, dat hunne Schryvens-wyze overtreft al dat tot dezen tyd toe in die Soorte ver 

geweest is; konde men zonder gevaer hunne Schriften lezende, zig houden-wonderens-weirdig 
aen de woorden, zonder de behelsde Leer-stukken in-te-zwelgen, daer zoude misschien niet 
weynig nut uyt hunne Werken konnen getrokken worden. 

In tegenstelling met Sterck schrijft De Klugmann in het Nederlands: 

Indien gy my vraegt, waerom ik Fransche Schryvers in de Fransche Taele niet en weder 

ik antwoorde u, om dat ik my in staet niet en kenne met gelyke woorden-kragt in die-legge? 
aen my ongemeene Taele de Grond-reden van deze Waerheden voor-te-stellen; en of ik er 
toe bequaem waere, wat zoude my hier toe bewegen? ... Ziet... alle Schryvers na, die oyt tot 
voordeel enkelyk van hun Vaderland geschreven hebben, te weten in zaeken, die de Geletterde 
niet meer als d'Ongeletterde mogten betreffen, of zy niet altemael, zelfs geenen eenen uytgenomen, 
in hunne Vaderlandsche Taele en hebben hunne Werken aen het licht gegeven. 

Er is bij deze auteur — men herinnere zich een vroeger citaat van hem — een wat 
men zou kunnen noemen zeer sterk besef van 'Nederlandse eigenwaarde' aanwezig, 
dat ook al opklinkt uit de vraag waarmee het `voor-berigt' recht-op-deman-
af aanvangt: 

Wat is'er treffelyks in de vier deelen der Weireld, waer in ons Nederland niet mede uytgeschenen 
heeft, en nog hedendags (God lof) meer en meer uytschynt? Geene Konsten, geene 
Wetenschappen, of ons iver-zugtig Vaderland heeft in de zelve hoog-vliegende Adelaeren 
voords-gebragt. 

De jezuiet De Klugmann (Roermond, 1734 -Namen, 1791) is de schrijver van een 
uit het Duits vertaalde hagiografie, Kort Begryp van 't Wonderbaer Leven en 
gelukzalige Dood der H. Maegt Walburga (Brugge, 1765) en een in handschrift 
gebleven Aenmoedighende Lofreden tot de leerlynghen der koninklijke academie... 
uytgesproken op het Stadt-buys der Hooftstad van Vlaenderen, den 12 
Augusti 1772. Hij zou ook de voorzitter van de Statendeputatie van Vlaanderen, 
burggraaf Vilain XIIII, geholpen hebben bij het opstellen van diens Nederlands 

werkjes in verband met de veepest, die in 1769 onze streken teisterde (o.m.-talige 

Verhael ende Re f lexien op de verbreydinge der besmettelyke ziekte in het hoorn


488 



vee, Gent, 1770). Daarnaast schreef hij in het Latijn een zevental, meestal theologische 
studies. Zijn Fakkel van het Oud en Alleen Waer Geloof is een apologetisch 
traktaatje, dat hij op rijm heeft gesteld 'om het vooroordeelde verdriet, dat 
vele schynen te hebben in Vlaemsche Werken te lezen, ... weg-te-nemen, ... 
gemerkt'er zekerlyk meer vermaek en oor-gestreel in Poetissche Uytdrukkingen, 
als in ongerymde Redeneringen doorgaens gevonden word'. Speelt hij met de 
woorden duysternis en verligtinge in de titel bewust in op de Aufklärungsterminologie 
? 


De veilingcatalogi lichten ons eens te meer in: heel wat geestelijken hebben via 
persoonlijke lectuur kennis gemaakt met de moderne auteurs en hun ideeën. Niet 
allen doen ze wat De Klugmann noemt: `zig houden aen de woorden, zonder de 
behelsde Leer-stukken in-te-zwelgen'. Naast anderen zijn twee voor de literatuur 
niet onbelangrijke figuren — allebei behorend tot een jongere generatie dan 
Hellynckx, Sterck en De Klugmann — daar om dat te bewijzen. 
Simon Michiel Coninckx (Sint-Truiden, 1750-1839), zoon van een welstellend 
koopman, wordt omstreeks 1775 in Rome, waar hij aan de Gregoriaanse universiteit 
theologie studeert, priester gewijd. Over zijn Romereis laat hij twee zeer interessante 
dagboeken na, Journal d'un voyage de Franc f ort a Rome par le Tyrol, en 
1772, en Retour de Rome par la France, dat hij op 22 september 1775 begint. 
Uit beide treedt hij naar voren als 'een kalm en vrij sceptisch achttiendeeuwer, 
die niet gemakkelijk zijn geestelijk evenwicht verliest en met dezelfde koele gelijkmatigheid 
een Italiaanse herberg en de publieke biecht van een Italiaanse 
Maria-Magdalena beschrijft' (J. Sterken). Hij toont een veelzijdige interesse, ontmoet 
te Turijn Lessing en poogt er ook, tevergeefs, met de beroemde jurist Beccaria 
in contact te treden. Hij staat vrij afwijzend tegenover de uitbundigheid 
van de Italiaanse geloofsuitingen en devotiepraktijken, is een voorstander van de 
godsdienstige verdraagzaamheid (in een later puntdicht rijmt hij: `Wilt men dat 
katholiek en jood en protestant / In vrede leven 't saam in een en 't zelfde land, / 
Staat toe dat ieder peinze en doe naar zijn geweten'), voorstander ook van de 
republikeinse staatsvorm en van de sociale gelijkheid: `Les nobles eest une chose 
monstrueuse dans une république ou tout homme doit être egal devant la loi.' 
Te Florence storen hem de buitensporige voorrechten van de adel: `Le temps n'est 
pas loin peut-être ou Fon regardera ces vieilles idées avec tout le mépris qu'elles 
méritent.' Op zijn doorreis doorheen Frankrijk merkt hij de bestaande wantoe


standen op en heeft hij het pijnlijk juiste voorgevoel van wat zowel de godsdienst 
als het koningdom er zal te wachten staan. 
In het spoor van Rousseau neemt hij het op voor gevoel, natuur, natuurlijkheid. 
De titel van een te Luik in 1784 verschenen (en te Hasselt in 1834 herdrukt) 
Frans dichtwerk van hem draagt de welsprekende titel Retour à la Nature ... Les 
Quatre Parties de Pannee ou Nouveau Poëm.e sur les Saisons. Zijn inspiratie heeft


, 

hij uit Thomson, Saint-Lambert en Delille. Dat Voltaire er met een lofzang in wordt 
bedacht, wekt, na wat voorafgaat, wel .geen verwondering; dat zijn omgeving hem 
om zijn ruimdenkendheid niet altijd gunstig gezind is, blijkt uit de 'préface': `on 
est oblige de vivre entoure de gens prevenus, & sans lecture, qui [se] prononcent 
légèrement sur des choses qu'ils n'entendent point, & condamnent sans pitié tout 
ce qui n'est pas conforme à leur maniere de voir.' 
Ondertussen is Coninckx in 1779 tot kanunnik benoemd van de collegiale kerk te 
St.-Truiden: hij krijgt dan blijkbaar veel tijd voor lectuur. 'Quand j'ai éte sevré 

489 


de lecture pendant quelques jours,' had hij al in zijn reisverhaal geschreven, 'mon 
coeur tressaille à la vue d'un livre.' Twee jaar later geeft hij te Leuven Christelyke 
gedichten uit, een vertaling van enkele psalmen van David, die treffen door een 
sobere, zuivere poëtische kracht: 

Gij zult tot mijne ziele spreken 
Een woord van zaligheid en vreugd: 
Laat heilzaam water op mij leken, 
En geef mij weer een nieuwe jeugd. 
Gelijk de sneeuw, nu versch gerezen, 
Nog witter zal ik vóór U wezen; 
Dan zal ik weer een ijv'rig lied, 
In uw gewijden tempel zingen; 
Verheugd zal mijn gebeente springen, 
Dat gister neerlag in verdriet. 


Met twee vertalingen uit het Italiaans — in het Nederlands een levensverhaal van 
Alfonsus de Liguori, de bestrijder van het febronianisme, en, op aandringen van 
de nuntius en waarschijnlijk op aanduiding van de Feller, in het Frans de antijozefistische 
Observations paci f iques d'un curé a Monsieur l'Evêque de Pistoie 
et de Prato — werkt Coninckx in 1787 mee aan het groeiende verzet tegen Jozef II, 
waarvan St.-Truiden, als toevluchtsoord voor politieke ballingen, een broeinest is. 
Tijdens de Franse Overheersing is hij een van de weinige geestelijken uit zijn 
stad die de republikeinse eed afleggen. Hij bewondert — zoals zovelen trouwens — 
Napoleon, die hij herhaaldelijk bezingt. Samen met Willems levert hij zijn bijdrage 
voor de Hommages poétiques die opgevraagd worden ter gelegenheid van 
de geboorte van de koning van Rome. Allebei doen ze het in het Nederlands, 
Coninckx met de betekenisvolle aanhef : `Leen, Vondel, uwen forschen toon'. 
Des te meer betekenisvol, omdat alleen Franse, Italiaanse, Duitse en Latijnse inzendingen 
waren gevraagd geweest. 
In 1806 verschijnen zijn Fabelen uyt verscheyde auteurs, in 1808 zijn Fabelen uyt 
La Fontaine (in 1916 als Fabelboekje door een zekere C.V. nog opnieuw uitgegeven 
`voor het schoolgebruik') ; de sierlijke, vlotte vertaling kan ook nu nog bekoren: 

... Dus verlegen, stijf van kou, 
Ging ze aan haar geburevrouw, 
Jufvrouw mier haar honger klagen, 
En ootmoedelijk heur vragen 
Of zij haar niet leenen wou 
Eenig koren ... 

`... wat hebt ge dan gedaan 
In de warme zomerdagen? 

-Toen? toen zong'k, met uw behagen, 
Nacht en dag, voor mij, voor u. 
-Zongt ge toen? wel, dans dan nu.' 
Hij schijnt voor het overige tussen en met zijn boeken te leven, leest in de oorspronkelijke 
taal Dante, Klopstock, Lessing, Byron, de Franse klassieken, kent o.a. 
Bürger, Young, Scott, toont belangstelling voor de Noordnederlandse letterkunde: 
Bellamy, Bilderdijk, Tollens. 
Zijn medewerking aan de St.-Truidense almanakken werd al vermeld: de bij


490 


dragen eruit werden gebundeld in 1837 als Punt- en Mengeldichten. Veel ervan is 
vertaald, maar de taal is snedig en de humor fris: 

De woekeraar, Anselmus Diks, 
Lag ziek te bed, en scheen geen uur te zullen leven. 
Pastoor hield hem voor oog een zilv'ren krusifiks. 

— 'Vijf kronen zal ik daarop geven,' 
Zei Diks: "t is alles wat ik kan, 
Zoo waar ik ben een eerlijk man.' 
Over. zijn Franse publikaties: 

Albaan, gij vraagt mij om wat reên 
Ik mij sinds lang niet meer aan Fransche muzen wijde, 
Niet rijmlend als voorheen. 
Het spreekwoord zegt: geen mensch is gek ten allen tijde, 
Maar die 't nooit was, zoo is er geen. 

En, ernstiger, zijn eigen grafschrift: 

Wenscht dat zij ligt hem zij, deze aarde: 
Zij schaffe hem de rust die hij te zelden vond! 
En wenscht, aleer ge gaat, dat God hem wil vergeven 
Al wat hij heeft misdaan, alwat hij heeft misschreven. 


Op 88-jarige leeftijd, in 1839, publiceert Coninckx nog een Recueil de poésies 
morales en fran^ais,en flamand et en Latin, met De Kranen van Ibycus naar 
Schiller en verscheidene epigrammen over Lamennais en zijn school. Enkele onuitgegeven 
Franse vertellingen schenkt hij op het eind van zijn leven aan zijn 
vriend Van Hulthem.s In handschrift bleven een aantal religieuze gedichten, waaronder. 
een `klinkdicht', in de voor die tijd zeldzame sonnetvorm geschreven: 

Vergeef me, o God, aanhoor mijn rouwig klagen! 
Uw dood won mij een onwaardeerbaar goed; 
Gij woudt voor mij de grootste pijn verdragen: 
Ik zondigde, Gij hebt voor mij geboet. 


Coninckx was lid van het Koninklijk Instituut der Nederlanden, van de Maetschappy 
tot Bevordering der Nederduytsche Tael-en Letterkunde en behoorde 
tot de kandidaten die Willems aangeduid had voor de door hem ontworpen, 
maar door. Franse invloeden gekelderde `Nederduytsche Academie' (1838). Hij 
komt ons voor als een van de intelligentste, meest belezen geesten van zijn tijd. 
In zijn jeugd heeft hij de confrontatie met de `moderne' ideeën zeer evenwichtig 
weten te verwerken. Verklaart dat waarom later het bewogen tijdsgebeuren zo 

weinig weerklank vindt in zijn werk? Of heeft hij bewust afstand genomen in 
de speelse wijsheid van de fabel en de relativering van de humor? 
Tegenover zijn evenwichtige verschijning staat de getormenteerde figuur van 
priester Jozef de Wolf (Dendermonde, 1748 - ? ; totnogtoe foutief geidentificeerd 
met Judocus de Wolf, Nazareth 1746 - Sleidinge 1816, die achteraf zijn naam 
wijzigde in De Wulf, professor was aan het Gentse seminarie en vanaf 1780 pas-
tool: werd te Sleidinge). In 1774 priester gewijd, wordt hij, op aanbeveling van 

C.A.F. van Beughem, de ons al bekende 'principaal' van het Theresiaanse college 
te Gent,` in 1779 tot `surveillant' aangesteld aan deze instelling. Ondertussen 
en terwijl hij zich, in afwachting van een benoeming, aan het seminarie — waar 
491 



hij De Klugmann en later zijn naamgenoot De Wulf als professor moet hebben 
gehad --verder toelegde op de studie van de theologie, waren zijn eerste werken 
verschenen. Al op 4 december 1779 verbiedt de secretaris van de `Commission 
royale des Etudes', Jan Des Roches, hem nog te publiceren zonder toestemming van 
de principaal: 'Nous avons vu avec peine, que vous livrant trop a votre zèle pour 
les Compositions Poëtiques, vous vous pressez d'écrire et de publier, et même 
dans une Langue qui vous est étrangère. Non seulement cela vous expose a des 
Critiques, mais cela est capable de faire tomber encore une Partie du blame sur 
le Collège...'. In maart 1780 wordt in dezelfde Commissie gesuggereerd hem 
naar Oudenaarde te `promoveren'. Toch blijft hij in Gent en publiceert verder. 
Eén van die werken draagt hij op aan Van Beughem. Is het een tactische zet? 
Geniet hij diens bescherming? De laatste veronderstelling lijkt in ieder geval 
juist: wanneer De Wolf in maart 1781 zelf zijn ontslag aanbiedt, vraagt de 
principaal de Commissie zo vlug mogelijk op het verzoek in te gaan, maar beveelt 
hij zijn leraar tegelijk aan in de gunst van de commissieleden. 
Van dan af ontbreekt ieder verder biografisch gegeven. Ook zijn literaire carrière 
breekt na 1780 plots af. Voortgaande op de 'aenteekeningen van een oud man', 
vermeldt Snellaert (Kunst- en lretterblad 1842, 72) dat De Wolf, toen hij een 
vertaling van Ovidius' Ars Amandi wilde uitgeven, als krankzinnig opgesloten 
werd in de gevangenis van het bisdom; in een latere, uitvoeriger bijdrage (p. 80), 
die steunt op inlichtingen van 'eenen anderen ouderling', schrijft hij dat de 
auteur integendeel na de voltooiing van de genoemde vertaling naar het buiten 

vluchtte. Maar. Snellaert situeert die vlucht reeds in 1777, wat alleszins niet-land 
met de gekende gegevens overeenstemt: zijn mededeling wordt er minder betrouwbaar 
door, des te meer omdat van een dergelijke Ovidius-vertaling nooit 
enig spoor werd gevonden. Het enige wat nog vaststaat, is dat zijn naam in 1786. 
niet meer voorkomt op de lijsten van de geestelijkheid van het bisdom Gent. 
Het omvangrijke oeuvre dat De Wolf met een overrompelende produktiviteit op 
korte tijd neerschreef, kan het best, althans voor het grootste gedeelte, tot het 
moraliserende en apologetische genre worden gerekend. De vijfdelige vreugd en 
vrucht-wekkenden theater vaan. Apollo, ofte Invallende Gedachten op den levensloop 
van den Mensch, van syne geboorte af tot aen syne dood... Vertiert met 
vele wonderbaere Historien, licht-gevende Fabelen, ... en menigvuldige waere 
Gebeurtenisse Etc. (Gent, 1778 -zonder auteursnaam, maar de 'opdracht' van 
het laatste deel is ondertekend: J. De Wolf) behandelt de verhouding tussen 
kinderen en ouders (le d.) en tussen de mensen onderling, die zich al te vaak 
door schijn, bedrog en laster laten leiden (2e en 3e d.), de liefde en haar problemen 
(4<, d.), het huwelijk en de 'ouderdom' (5e d.). De auteur is bij Cats in de 
leer geweest, maar daarnaast is Ovidius een graag geciteerde bron. Het eerste, 
derde en vijfde deel zijn opgedragen aan een niet nader omschreven M.T.J.D.S.*** 
voor wiens 'eer' De Wolf, naar hij schrijft, `veel bitterheid [heeft] gedronken'. In 
een aantal exemplaren van het eerste deel werd een lofdicht van een zekere N. Le 
Fevre, `Lieutenant-Ingenieur in dienst van de Republieke van Holland', uit 's-Hertogenbosch 
mee ingebonden, samen met een bedanking van De Wolf. Er is hem uit 
het Noorden nog lof te beurt gevallen blijkens een waarschijnlijk in 1778 verschenen 
Rym-konstig Eerbewys Aan M.D.W., `uyt Amsterdam, door de Camp', 
waarop hij in een 'dankschrift' in het vijfde deel antwoordt. Dat deel bevat overigens 
een aantal duistere, maar voor de verklaring van zijn persoonlijkheid 
belangrijke elementen: in - de opdracht en sluyt-reden herhaalde klachten over 

492 


hem aangedane laster, een Vriendelijke Ontmoetinge. L.D.R.G.L.T.A., waarin hij 
schrijft dat zijn `min' ongeschonden zal blijven tot over de dood: 

Adieu en weêr adieu ... 
Neemt in de vriendschap aen de roozen van myn lent, 
Zoo word uw lof en eer de weirelt door bekent. 


In Den godelyken Philosoph, ofte Minnaer der oprechte wysheyd, verzeld door 
den Sterrekundigen, als ook door den Schilder en Licht-zoekenden Reyzer, hetzelfde 
jaar verschenen, brengen achtereenvolgens een filosoof, een astronoom, 
een kunstenaar en een gewoon mens (de 'reyzer') het bewijs van het godsbestaan 
en van de goddelijke oorsprong van de schepping. Het laatste hoofdstuk is eer 
een aanhangsel en handelt over `De Vrede-Breekster, ofte twistzoekige Oneenigheyd', 
die de verhouding onder de mensen vergiftigt. Astraea, de waerheyd-zoekende 
Dienst-Maegd, verzelt, door den onvluchtbaeren laster der weireld, Als ook 
door de Overtuyging en Bekenning der Dwaeling ofte Redelooze Geest-Getuyging 
en Kennis van zig zelven, verrykt met wonderbaere Historien, licht-gevende Fabelen..., 
tegelijk met het voorgaande werk uitgegeven en in dezelfde geest en in 
dezelfde onvermoeibare, maar vermoeiende alexandrijnen geschreven, wil een 
pleidooi zijn voor waarheidsliefde, zelfkennis en 'redelijkheid'; de mens mag zich 
noch door de 'laster' (`en stoort U nimmer in den klap, Gaat altyd voord in 
wetenschap') noch door zijn driften laten leiden (`Wilt gy niet zyn verblind, en 
blyven in de quael, Legt de gewigten eens van reden in de schael'). Ook dit werk 
is opgedragen aan M.T.J.D.S.*** en Ovidius krijgt opnieuw een duidelijke voor 

aan zijn verbanning wordt een uitvoerige passage gewijd.-keurbehandeling: 
Ten slotte valt voor 1778 nog een Zend-brief van den Heer De Wolf aen Mynheer 
C.J. Bonne, Advocaet (Gent, 8 p.) te vermelden, waarin onze auteur de lof 
zingt van een stadgenoot, wie hij het als een verdienste aanrekent de `dolingen' 
van de pas overleden Voltaire te hebben ontmaskerd. Dat zou dan wel gebeurd 
kunnen zijn in het te Gent in 1778 anoniem verschenen Rouw-digt over de Dood 
van den berugten Heer De Voltaire. Bonne is ook de auteur van een anoniem 
Gedicht op de hedendaegsche Mode (Gent, 1779) . 
In 1779 ziet van De Wolf het licht: -De Herscheppingen van Ovidius, ofte Konstryke 
Fabelen, ... opgesteld, tot kennis van den levens-staet der Heydene, hunne 
Afgoden, Tempels, Offers, Oorlogen, Helden-Minnaeryen, Bedrog, Zede-Tugt, en 
vele andere zeldzaeme Voorvallen, een vrije, ook vrijmoedige bewerking van 
Ovidius' Metamorphoses, waarmee hij — naar inleiding en slot ons uitdrukkelijk 

meedelen — de bedoeling had, via de betere kennis van de heidense godenwereld, 
de lezer tot meer waardering te brengen voor het christelijk geloof. Aan het slot 
komt een met sympathie geschreven `Kort begryp des levens van Ovidius' voor. 
Daarnaast vallen er voor dat jaar nog een paar gelegenheidsstukken te noteren: 

Het ontsteken Vuer des Oorlogs, Uytgebluscht door den zegenpraelenden Arend 
van het Doorluchtig Huys van Oostenryk en de Vrede-wekkende Menschlievendheyd 
van Maria Theresia, een lofdicht op het Oostenrijkse huis, en bij de 
intrede van de nieuwe Gentse bisschop De Herlevende Gendsche Maegd, Door de 
komst van zyne Excellentie den Prins Ferdinandus - Marie Van Lobkowitz, waarvan 
hij een vrije Franse omwerking bezorgde, La revivante Pucelle de Gand 
(Toémie curieux, mais ridicule, et écrit dans un style prétentieux et boursouflé' 
noteert F. Vanderhaeghen). Het is wel op dit werkje, het enige dat De Wolf in 
het Frans schreef, dat Des Roches in zijn brief moet gezinspeeld hebben, als hij 

493 


het had over publikaties, `même dans une Langue qui vous est étrangère'. 
Van 1780 dateren de Rouw-zangen en brieven van den ellendigen batting Publius 
Ovidius Naso, een vrije, berijmde vertaling van de eerste vijf boeken van de 
Tristitia, met een duistere, maar ongetwijfeld voor de auteur zinvolle opdracht 
`Aen de treurende Jovina, gerukt uyt haer Vaderland in het Eyland van Ongenaede 
door de valsche beschuldigingen van haere Vrienden'; de Historie van het 
Oud Testament, Behelzende alle de bezegende en bestrafte Voorvallen der godelyke 
Toelaeting, tot kennis der wetgestelde pligten, in de onbegonnen en altyd 
levende magt en wysheyd van den albezielenden en kragtgevenden God, opgedragen 
aan principaal Van Beughem, De Historie van het Nieuw Testament, getrokken 
uyt de heylige Vaders en andere geestelyke Schryvers, en een verzameling 
briefmodellen, onder de titel Konst-Paleys der Jeugd, vervattende een negen -ensestig 
tal leerzaeme Brieven...; Benevens het recht gebruyk om de zelve te schryven 
op alle Voorwerpen, als op iders Plichten, Misbruyken, Vriendschap, aenwakkering 
tot de Geleerdheyd, Mingevallen, enz. 

Sommige exemplaren van dit laatste werk dragen de vermelding 'voor Rekeninge 
van den Autheur', zonder naam van drukker, andere de naam van drukker Van-
der Schueren, zonder jaartal. Terwijl al de overige genoemde geschriften bij 

C.J. Fernand waren gedrukt, geeft Vander Schueren nog een drietal niet gedateerde 
werken uit, nl. Leven der herderen door V irgilius, `veypostig verduytscht' 
naar de Bucolica; s Het Bloemperk D'aller-gewigtigste Lot-gevallen, Inhoudende 
de bezonderste Historien, die een Tyd-merk aen elke Eeuw gegeeven hebben, als 
noch: Eenige Bewysredens over de uytmuntende Zedetugt, onfaelbaere
aelbaere Wetstuk 

elykheyd der Ziel, dat De Wolf opdroeg aan zijn-ken, Verheventheyd en Onsterfelykheyd 
`eenige en liefhebbende Zuster Cornelia Sophia' en dat de verhouding tussen 
God en de mensen vanaf de schepping tot aan Christus' komst behandelt, aanspoort 
tot deugdzaamheid en geloof en aan het slot een apologie brengt van de 
godsdienst, waarin betoogd wordt dat de rede noodzakelijk naar God verwijst; 
en ten slotte Ueren van Uytspanninge, of den Wellust der Velden, In xxvj Zedeen 
Natuerkundige Bespiegelingen, ... toepasselyk op de Steede- en Vetdelingen, 

bespiegelingen, in de geest van de antieke herderskout, om de thema's van de 
deugd en de dankbaarheid jegens God, van bedrog en afgunst. Het zestiende 
gedicht over het gebrek aan waardering voor de kunsten is duidelijk een klacht 
van de auteur zelf: 

Als men heeft geen' kracht noch zegen 
't Hert is heel droef neergeslegen, 
Zeg, wie zal uw' konst bezien? 
Men mishaegd aen alle liên. 
Het is eygen men moet zwygen 
Schoon men wordt onrecht gedaen; 
Men moet stoppen en opkroppen 
Dat het hert zal tegen staen ... 


Enkele anonieme werken kunnen op grond van inhoudelijke en stilistische kenmerken 
bij het oeuvre van De Wolf gevoegd worden. De eindeloze titel van het 
eerste omvat een heel programma: Den Onderzoeker des Gemoeds, ofte verzaemeling 
van nieuwe Fabelen, Zeer bondig ontdekkende de dwaelwegen en misbruyken 
aller Staeten, Konsten, Wetenschappen en Schryvers; door Hekel-Slagen beproefdd 
op den toets-steen der gegronde reden . . . ; verrykt met alle slag van kunst 
gevoegd zyn de gedenkweerdigste daeden der-cieraeden der Po.ëzy ... Waer by 

494 


twael f Keyzers van Roomen ... Blommaert en Vanderhaeghen menen het aan De 
Wolf te mogen toeschrijven, een aanduiding in de Gazette van Gend (5 juli 1779) 
staaft overtuigend dit vermoeden, terwijl stijl, thema's en geciteerde auteurs ook 
onmiskenbaar in dezelfde richting wijzen. Het werk verscheen in 1779 in twee delen 
bij Fernand, al wordt Amsterdam op de titelpagina als plaats van uitgave vermeld: 
een poging om aan de kritiek en de 'laster' te ontsnappen? Het bevat in 
het eerste deel fabels in vers en proza, met als voornaam thema weer het bedrog 
en `de schijn', vooral in de liefde; aan het eind van dit deel en doorheen het 
gehele tweede deel komen meer filosofische en apologetische beschouwingen naar 
voren — over het godsbestaan, de vrije wil, de filosofen, speciaal over Voltaire —, 
terwijl voorbeelden uit de mythologie, zoals in zijn ander werk, en hekeling van 
het lichtzinnig gedrag van de jongeren niet ontbreken. 
Over de in 1780 verschenen Invallende Gedagten op verscheyde Voorwerpen ofte 
het Schouw-tooneel der Gebreken ... Tot Vermaek der nieuwsgierige gemoederen 
in het licht gegeven door eenen Minnaer van Minerva zegt Vanderhaeghen: `Il est 
bien possible que J. De Wolf soit l'auteur de ces poésies', terwijl Blommaert — 
die de overige anonieme geschriften vermeldt als opgesteld `in de stijl en trant' 
van De Wolf — dit werk zonder meer als zijnde van hem behandelt. Het verscheen 
bij Fernand en werd uitgegeven in een zelfde band met de Rouw-zangen. Opgedragen 
aan `de konstminnende J. J.T. C.M.', een vriendin `Forma Venus, Arte Minerva', 
moraliseert deze dichtbundel over allerlei losse invallen — de seizoenen, 
schoonheid, huwelijk, zon en maan, de vergankelijkheid —, handelt ook over het 
godsbestaan, over de beperktheid van de menselijke geest en over 'haet en nyd'. 
Blijft nog een Rouw-klagt Over de Dood van Zyne Koninglyke Hoogheyd den 
Hertog Karel-Alexander van Lorreynen (Gent, 1780), die op grond van de treffende 
gelijkenis met De Herlevende Gendsche Maegd ook aan De Wolf wordt 
toegeschreven. 
Snellaert stelt in de reeds vermelde notities De Wolf nog verantwoordelijk voor 
een ander werk, Den geest der reden, behelzende deftige aenvallen en overtuygingen 
tegen de onkundige teerders (103 p.; met een Aenhangsel op den geest der 
reden, 43 p.), verschenen in 1777 — in de verkeerde voorstelling van Snellaert: na 
De Wolfs vlucht naar het buitenland — met als plaats van uitgave Amsterdam. 
Het werk werd 'overvloedig' te Brussel verspreid, maar door de Oostenrijkse censuur 
verboden, te Gent werden een aantal exemplaren aangeslagen, terwijl drukker 
Fernand meermaals door het gerecht werd ondervraagd, al hield hij zijn onschuld 
staande: tot daar Snellaert. Volgens Vanderhaeghen, die de auteur niet vernoemt 
en als drukker Ph.-J. Gimblet meent te mogen aanduiden, bleven slechts een tiental 
exemplaren buiten de handen van het gerecht. 
De inleidende stukjes zijn intrigerend in hun duistere zinspelingen: ze bevatten 
een opdracht en een 'lofreden' aan 'Jongvrouw Ongena', waarin de auteur zich 
bitter uitlaat over onrecht en laster, en een 'beoordeeling' over en een `aenspraek 
tot haeren Vyand', waarin hij zich in scherpe en felle bewoordingen richt tot een 
belager die hij aanduidt als `Den Beer' of 'zynde van Aert der Beeren' (reeds in 
het motto op de titelpagina komt een zinspeling hierop voor: 'Ziet dat gy geenen 
Beiren aert, in 't Land van Rechten oyt en spaert, Ongena, naer mynen zin, die 
schiet den Beir haer pylen in'). Het hele boekje is, telkens in rijm en proza, een 
confrontatie tussen geloof en rede, waarbij het geloof genadeloos en koel afgetakeld 
wordt. 

495 


Wilt u noyt aen 't Geloof, maer aen de Reden geven; 
Zeg my, wat is 't Geloof? 't is voor de droomen beven 

zo valt de eerste bladzijde onmiddellijk aan. Het bestaan van God wordt eigenlijk 
niet geloochend: 

Ik zien wel dat'er is een oorzaek van myn leven, 
Doch kan ik niet verstaen wie d'oorzaek heéft gegeven, 
De oorzaek noemt men God, hier staen ik als een Kind, 
Dat geen begin, noch eynd in deéze reden vind 


maar de godsdiensten zijn een creatie van de onwetende en angstige mens. De 
goddelijke openbaring wordt verworpen, de oneindige liefde en wijsheid van de 
Schepper is onverenigbaar met de onvolkomenheden van de schepselen, de erfzonde 
is onaanvaardbaar: 

Gy, die 't onnoozel bloed doemt tot in d'ingewanden, 
Hoe stelt gy in den God zoo schroomelyken aert, 
Dat by 't onnoozel bloed straft eer het is gebaert. 

De goddelijke voorzienigheid, de zin van het kwaad, de eeuwige straf, de voor 

lijken ongerijmd, net als de onsterfelijkheid van de ziel: `de Reden-beschiktheid 
leert klaer, dat naer de vernieting niets en verblijft als den bloóten naem.' Verrassend 
is dat na al die beschouwingen de auteur evenveel Wederleggingen laat 
volgen, waarin hij één na één zijn eigen opvattingen ontzenuwt. Nog onoverzichtelijker 
wordt de hele zaak, omdat hetzelfde spelletje in het Aenhangsel opnieuw 
wordt herhaald: Den Wolf tegen den Herder, in reên betrekkinge over zyne 
doweling neemt de rationalistische bezwaren tegen het geloof weer op, maar gaat 
na een felle aanval tegen 'zynen vervolger' over in een Algemeene Wederroeping 
tot het Aenhangsel, waarin gesteld wordt 'dat alle deze voórwerpsels [opwerpingen]' 
alleen zijn voorgebracht 'om te laeten zien hoe ydel dat' er somige om 
hunne onwetendheyd voor te staen, de waerheyd bevechten'. 
Over het auteurschap van De Wolf -dat zolang tot voor en tegen inspireerde kan, 
na de opzoekingen en argumentatie van W. Gobbers, wel geen aarzeling 
meer bestaan. `Den Wolf' in het begin van het `Aenhangsel' is moeilijk mis te 
verstaan, de zinspelingen op `Den Beêr' evenmin. Filip Be(e)rnaert (173.5-1795) 
was professor in de theologie aan het Gentse seminarie en moet allicht op de 
hoogte geweest zijn van De Wolfs denkbeelden, van diens literaire plannen of 
van bepaalde omstandigheden uit zijn leven, en hem om die reden gehinderd hebben 
in zijn loopbaan. Den geest der reden is bovendien, blijkens de titel, gericht 
tegen `de onkundige leeraers' en in het traktaatje zelf komen aanvallen voor 
tegen de theologanten en hun wetenschap, die aan de hand van Hobbes als `het 
Ryk der duysternissen' wordt bestempeld. 
Men moet er zich overigens voor hoeden het werkje als een antireligieus geschrift 
zonder meer te beschouwen: er zijn ook de 'weerleggingen'. Maar niet alleen 
nemen ze heel wat minder ruimte in, ook hun toonaard is wel erg mat en vrij 
onpersoonlijk in vergelijking met de heftige bewogenheid van de rest. `Is bijgevolg 
Den Geest der Reden, althans naar de letter, geen ketters geschrift, naar de geest en 
mede door zijn sterk misleidend karakter - is het dat zeer zeker wel.' (W. Gobbers) 
Den geest der reden is de neerslag van een zielsgevecht, een religieuze crisis bij 
de jonge geestelijke, -mee bepaald door de verhouding tot een van zijn profes


496 


soren en door de hem onderwezen theologie. Van de diepte van die crisis getuigt 
aan het einde van het eerste deel de Goddelyke Aenspraek, een wanhopige kreet: 

Straft, plaegt, en breékt myn Ziel, vermorzelt myn gedachten, 
Als ik u niet besluyt in 't merg van al myn krachten; 
God, als ik u niet min, laet my dan zyn een niet, 
't Is beter niet te zyn, als dat onrecht geschiet... 


Want buyten u, ó God! en is' er niet te wachten: 
Wat baet my, dat ik min, al dat de weêreld heeft, 
Wyl alles dat'er is, geen vaste vreugd en geéft ... 


Beïnvloeding door de filosofische lectuur is in D-en geest der reden niet rechtstreeks 
nawijsbaar: alleen Hobbes wordt genoemd. In Den godelyken Philosoph 
wijst hij wel op de funeste invloed van de 'filosofen' — die hij overigens om hun 
intelligentie en talent waardeert — op de jeugd: 

Spinoza en Rousseau, Bayl, Hobbes ryk van zinnen, 

Collins, Maillet, Voltair' wil ik geen lof ontwinnen; 

Hun geest had menig bloem gewonnen op den struyck, 

Indien hij niet en was gevallen in misbruyk. 

Lock' en Telliamed', en Malebranch' hier neven, 

Getuygen hun verstand, door werken uytgegeven: 

Indien zy van de reên niet waeren afgeweken, 

Geen gal, maer honing-vocht zou uyt hun schriften leken, 

De jeugd wierd niet gequetst door menig valschen droom 

Indien dat noyt hun pen gedopt was in de gal, 

Sy bragt zoo menigmael de jeugd niet tot den val. 

Eigenlijk is dat een gedachte die we al bij De Klugmann aantroffen. Ze bewijst 
tegelijk de ommekeer die in De Wolf na Den geest der reden heeft plaatsgegrepen. 
Van een hervonden evenwicht kan men echter niet zo direct spreken: een 
zekere dubbelzinnigheid blijft zijn werken kenmerken. Er klinkt zonder twijfel 
een oprecht-religieuze toon uit op: `den grooten boek van de natuer' én de 
menselijke rede leiden naar de erkenning van God — het is een steeds weerkerend 
motief —, openbaring, H. Schrift en dogma aanvaardt hij beslist en hij waarschuwt 
telkens tegen het misbruik van de rede en tegen de hoogmoed van de 
scepticus en de rationalist: 

Hoe. wild gy flouwen geest gaen nae de Godheyd ryken? 

Hoe wild ,gy, aerdeling, doen faelen 't goddelyk, 

Dat eeuwig standig is? en gy een weynig slyk. 

Hij erkent het bestaan van de natuurwet, waarvan het geweten de leidraad is 
(`wy voelen in 't gemoed een wet aen ons gegeven, van als wy zyn gebaerd in 
dit ellendig leven'), en de vrije wil, al wijst hij op de invloed van milieu, karakter 
en opvoeding. In lyrische ogenblikken richt hij zich in gedichten als een gebed 
tot God. En toch spreekt uit de terminologie die hij in zijn werken gebruikt, 
ontegensprekelijk de beïnvloeding door de geest van de tijd. Hij wil met zijnwerken `de waerheyd... ontdekken' en 'verdryven de duysternissen', hij verwerpt 
onwetendheid en verdedigt kennis en wetenschap. In de opdracht tot het laatste 
deel van de theater van. Apollo drukt hij de hoop uit dat zijn werk voordelig en 

497 


heilzaam mag zijn `en daer-en-boven sterk tegen den Haeter der Wetenschappen... 
Het is in onze beroemde eeuwe dat de Wetenschap veel vyanden heeft, de 
welke zomwylen, in roem van die te winnen, de zelve schandelyk en haetelyk 
misbruyken'. In zijn apologetische teksten argumenteert hij telkens vanuit de 
rede: het is voor hem een sleutelwoord, dat iedere keer weer opduikt, tot in de 
titels van zijn werken toe. In de `Aenspraek tot den Lezer' uit Den godelyken 
Philosoph luidt het: 

In ons vergeten eeuw der godelyke krachten 
Gaen ik met kracht der reên ontwecken de gedachten ... 
Hy [de filosoof) zal ons door de reên doen tot den Schepper gaen, 
En door het straelig licht, de Godheyd doen verstaen 


en in de 'sluyt-reden' tot de theater: 

Ik heb my voor de reên tot Muzen-slaef gegeven; 

Want die eens van den berg der reden is gestort, 

'k Beklaeg hem en de plaets daer by nam syn gebort. 

Het werk van De Wolf is kennelijk een voortdurende poging om zijn geloof en 
religieuze opvattingen, die hem als geestelijke nauw aan het hart moesten liggen, 
te verzoenen met de nieuwe ideeën, die hem fascineren en die hij tegelijk vreest. 
Als hij zijn lezers hartstochtelijk waarschuwt tegen een overtrokken overgave 
aan de rede, wil hij ook ergens zichzelf overtuigen en wapenen. Vandaar het 
complexe, vaak verwarrende, obsederende karakter van zijn werk. 
Nog in een ander facet van zijn werk is die tweeslachtigheid voelbaar. Van de 
ene kant moraliseert hij uitdrukkelijk, klaagt over het gedrag van de jeugd en 
hekelt het losse, ongebonden leven van veel volwassenen, van de andere kant illustreert 
hij dat herhaaldelijk met pikante verzen en is hij erg vrijmoedig in de 
keuze van zijn voorbeelden. Veel in zijn Leven der herderen en Ueren van Uytspanninge 
hoort thuis in een speels-amoureuze sfeer en waar hij het over zijn 
geliefde Ovidius heeft of hem, vertaalt, komt niet alleen geen afkeuring uit zijn 
pen, maar krijgt zijn werk vaak een uitgesproken frivole toon. 
Hoezeer hij zich van die innerlijke complexiteit bewust was, bewijzen niet alleen 
de vele passages in inleidingen en teksten waarin hij de oprechtheid en eerlijkheid 
van zijn bedoelingen telkens weer beklemtoont, maar nog meer een aantal 
verzen die hij weliswaar in de mond legt van de in zijn werken opgeroepen f figu 

de schrijnend-persoonlijke toon opvallend is:-ren, maar waarvan 

Myn bed heéft menigmael myn traenen ingedronken, 

Wanneer in bitterheyd myn hoofd was neergezonken. 

Wat heb ik pyn en leed en smert al opgekropt. 

Ik vraegde menigmael den hemel om te sterven 

Om dat ik geen geluk nog hoop en kon verwerven, 

Om dat ik niet en zag als dat verdriet brogt aen, 

En zoo is mynen tyd en leven ommegaen... 

Het rustige evenwicht van Coninckx is bij De Wolf niet te vinden, wel het bewustzijn 
van zwakheid en falen, de pijn van zondebesef en wroeging: 

Hebt met den kranken mensch, 8 mynen God, meedoogen, 

En ziet my altyd aen met uw genaedig oogen, 

Bezonder als gy my uyt 't leven roepen zult, 

Hebt dan, 8 grooten God, dog met myn ziel geduld 

498 


met een (preromantisch) heimwee naar de eenvoudige, kommerloze natuur: 

Hoe, ryk volzalig veld, daer men eenvouwdig leefd! 
Geen nyd, geen haet, geen twist, geen lastern nog misnoegen, 
Nog eerzugt, spyt nog leet en kan' er 't hert bevroegen; 
Het veld dat is met peys en liefde opgedost ... 


Achter dat alles staat, als een obsessie, het thema van het bedrog, de schijn, de 
`trouwloosheyd', en samen daarmee van het onrecht en de laster. Men vindt het 
al in Dews geest der reden aanwezig en het keert als een eindeloos refrein terug 
in al zijn werken. De Vriendelijke Ontmoetinge aan het einde van de theater 
begint met 

Ik voel myn teere jeugd door laster zeer gekronken 

en na het Dankschrift aan zijn Amsterdamse lofdichter leest men plots (het 
enige stukje Frans in het hele werk!) : 'J'espere enfin qu'un jour fera tomber avec 
éclat Ie masque de I'imposture, & que la vérité rentrera dans ses droits, que 
1'iniquité même sera contrainte de respecter.' En de sluyt-reden herhaalt nog 
eens: 

Ik voel den zwarten nyd, gezwollen, openbreken. 

Dat achter deze thematiek van onbetrouwbaarheid en laster zeer persoonlijke, 
voor hem uiterst pijnlijke ervaringen schuil gaan, lijdt geen de minste twijfel. 
Hebben ze te maken met de gebeurtenissen rondom Den geest der reden? Heeft 
Be(e)rnaert het vertrouwen van de jonge De Wolf misbruikt? Of zit de reeds ter 

sprake gekomen vertaling van Ovidius' Ars Amandi er voor iets in tussen? De 
Wolf heeft zich klaarblijkelijk verwant gevoeld met de Latijnse dichter, vooral 
met de verbannen, rouwende Ovidius, en het motto op de titelpagina van de 
Rouw-zangen, `Ik zwyg waer van ik wonden draeg', is net zo goed toepasselijk op 
de klassieke dichter als op de vertaler. Of heeft het allemaal — ook zijn voorliefde 
voor Ovidius — te maken gehad met een verhouding tot het andere geslacht, 
zoals W. Gobbers in een voetnoot voorzichtig suggereert? Er zijn de mysterieuze 
initialen en de wel eens eigenaardige opdrachten aan degenen die achter die 
initialen schuilgaan ('Uw zoet en lief gelaet is bloozig voor de oogen ... Zoo hoog 
heb ik u lief, dat ik geen wond zal myden' voor M.T.J.D.S.) en in Astraea dicht 
hij: 'Waer heb ik al geweest? wat heb ik al misdaen? ,/ Ik heb den geylen drift 
gegeven losse toomen, / En langen tyd bemint de zotte Venus-droomen.' 
De Wolf is in de l8de-eeuwse Zuidnederlandse letterkunde een geheimzinnige, 
boeiende figuur.` In hem voorvoelen we iets van wat de confrontatie tussen oud 
en nieuw bij sommigen aan martelende spanningen moet hebben gewekt. Uit zijn 
werk spreekt een stuk (modern aandoende) algemeen-menselijke tragiek, zoals 
die in die periode al te zelden verwoord is geworden. Daarnaast blijft hij vermeldenswaard 
als vertaler van de klassieke letterkunde en als moralisator in de lijn 
van Cats en Poirters (de eerste wordt in de theater van Apollo genoemd). 
Stilistisch is zijn werk zeer ongelijk. Sommige van zijn geschriften, zoals Den 
godelyken Philosoph en Astraea, zijn dor en vervelend gerijmel in immer doordravende 
alexandrijnen. De zinsbouw is dan vaak — voor het proza is dat zelfs 
in de regel zo — stroef, gewrongen, zwaar -op-de-hand, een beetje als een vormelijke 
illustratie van zijn innerlijke onzekerheid. Andere, o.m. zijn berijmingen van 
Oud en Nieuw Testament, klinken tamelijk vlot en levendig en moeten naar de 
zin zijn geweest van de lezende tijdgenoten. Op zijn best is hij waar zijn vers een 

499 


persoonlijke belijdenisklank krijgt, waar hij, soms ironiserend, soms venijnig, 
gedrag en smaak van de 'graege' jeugd of van zijn tijdgenoten hekelt, en wanneer 
hij het thema van de natuur aansnijdt: 

Met roozen in den mond den dag ons lippen kust 

of 

Bly zyn al de heuveltoppen, 
Vuerig gloeiend' als karnaet, 

of nog 

't Kruyd ligt met bedouwde drupp'len, 
Daer de lammerkens op hupp'len 
Vluggen, zoelen zuyden wind 
Speeld op dit frisch lente-kind. 


Geheel in de trant van sommige passages uit de theater en Den Onderzoeker 
des Gemoeds die de 'minzieke' jeugd en de mode hekelen, klinken twee in 1780 
verschenen satirische werkjes, voorlopers van de spectatoriale geschriften: De 

klap-bank der juffers, lo f te het v^ermaek aen de the-tafel, Voorgesteld in Saemenspraeken 
tusschen zeven Juffers. Waer in nauwkeuriglyk worden uytgedrukt 
meest alle de van hunne Linten, Coë f f uren, Kleedingen, nieuwe 
Moden, &c. als ook die van de Ballen en Comedien, en de behendigheden 
hunner Minnaeren en De klap-bank der heeren, ofte het v^ermaek in het Ca f f é-
Huys, voorgesteld in Saemenspraeken. Waer in meest alle de onderhandelingen 
die gemeynelyk in de Ca f f é-huyzen plaets grypen... ontbloot -en ten toon gesteld 
worden. Het eerste werd `op het verzoek der voorzeyde zeven Juffers in het licht 
gegeven'. Het laat ons aan Houwaert denken, die eveneens zijn moralisaties op 
verzoek van de schonen van zijn tijd zou hebben opgesteld, maar wat twee 
eeuwen vroeger dikke boeken vulde, wordt hier tot een veertigtal bladzijden 
gereduceerd. Van het tweede werkje luidt het dat het `op het verzoek der gestoorde 
Juffers, wegens de Klap-bank hun toegeeëygend' werd uitgegeven. Allebei 
hebben ze betrekking op Gentse toestanden, zoals blijkt uit de titel van de inleiding 
tot het eerste (`Den Opsteller tot de Gendsche Juffers') en uit uitdrukkelijke 
toespelingen in beide teksten. Vanderhaeghen noemt De Wolf als de vermoedelijke 
auteur ervan en meent dat Fernand ze drukte, al vermeldt de titelpagina 
met suggestieve fantasie dat ze verschenen 'te 's Gravenhage, By Hendrik Ver 

vindt er de stijl en trant van De Wolf in terug, een mening-dagt'. Blommaert 
die men rustig kan delen. Op een speelse toon tekent De klap-bank der juffers 
de behaagzucht, de ijdelheid en de frivole levenswijze van de dames. De in een 
ernstiger toonaard gehouden klap-bank der heeren stelt het lustig-ledig leventje 
van - het mannelijk gedeelte van de Gentse burgerij en het slechte voorbeeld dat 
daarvan uitgaat op de jeugd, aan de kaak. Af en toe komt hier in plaats van de 
spotter. de 'filosoof' om de hoek kijken. Eén van de ten tonele gevoerde heren is 
overigens een 'philosoph', die geregeld `de reden' inroept om zijn uitspraken te 
staven, een beetje spottend opmerkt dat het 'eene eeuwe [is] die wel verligt is; 
want een kind wilt al wyzer zyn als de wyze van 80 jaeren' en in het voetspoor. 
van Rousseau verklaart: 'Wy zyn alle gelyk van natuer; maer de konst en wetenschap 
doet ons van elkanderen verschillen.' Die `konst en wetenschap' krijgen 
volgens de auteur weinig kansen; amusement en geld zijn de enige waarden die 

500 



tellen: `... het is te beklaegen dat men de letterkundigheyd hier zoo weynig 
oeffent: het bywoonen der vermaekelykheden en onnutte genugten neemt hier 
veel tyd van de jeugd' en 

Schoon men is zot, of bot, of krom, 
Den rykdom maekt den wysheyds-rom; 
Doch wilt gy 't welvaerd van het land, 
Betrouwt u maer op het verstand. 

Beide geschriftjes steken nog de draak met een ander verschijnsel, nl. de verfransing. 
De spot met het navolgen van wat uit Frankrijk komt, is een oud thema en 
het komt niet alleen in de Zuidnederlandse letterkunde voor. Wat De Wolf 
hekelt, is echter een hele mentaliteit, een levenshouding, die, vooral bij de dames, 
aan de fransdolheid grenst. Juffrouw Coleta uit de klap-bank formuleert het zo: 

Waer niet is van min geschreven, 
Daer en kan ik niet mé leven; 
En 't moet in het fransch nog zyn, 
Of het lezen baert my pyn. 
Ik kan my niet bezig houwen 
Met een vlaemschen boek t'aenschouwen; 
't Vlaemsch is noyt van mynen zin, 
Want daer is geen voedsel in. 
'k Weet niet, ik heb vremde zinnen, 
'k Wil altyd het fransch beminnen, 
Zelfs om eenig spel te zien 
't Moet voor my in 't fransch geschieên. 
ja, nae de Theater-stukken 
Gaen ik om het fransch te plukken; 
Al dat fransch is staet my aen 


... 

Ook het verfransingsproces is inderdaad in de tweede helft van de eeuw in een 
stroomversnelling terecht gekomen. Het beslissende moment hiervoor is de bezetting 
geweest van onze gewesten door de troepen van Lodewijk XV (1745-1748). 
`Le Francois qui est le seul langage des Provinces Vallones, a fait un progrès 
rapide dans les autres Provinces depuis la guerre de 1740,' noteert de Engelse 
reiziger Shaw in zijn Essai sur les Pays-Bas Autrichiens (Londen, 1788). `Avec la 
langue Françoise, les coutümes & les manières de la France sont entrées dans 
les Provinces Belgiques. On y imite les mceurs des Francois, la politesse & Ie ton 
de société de ce peuple, son gout pour la parure, ses amusemens même... La 
conquête de ce Pays par Louis XV, peut être regardée comme l'époque du changement 
des manières de ces Provinces.' 
Franse mode en manieren, boeken en toneel veroveren het gezelschapsleven van 
de adel en de gegoede burgerij. De na de oorlog hier gebleven of om een of 
andere reden ingeweken Franse taal-en dansleraars, `perruquiers', parfumeurs 
worden graag gezochte leermeesters. In de pensionaten worden de meisjes ge


modelleerd naar het nieuwe patroon: `Men leert'er gemeijnelijk muziek, zingen, 
clavecimbel spéelen, Dansen, bordueren, teekenen, schilderen; voorders word den 
besten tijd in paleersel en vodderijen versléeten. men leert'er geen vlaemsch 
meer, zelfs word verboden van nederduijtsch te spréeken...' rapporteert Verhoeven. 
Rijke jongemannen schijnen niet veel anders te doen te hebben dan als 
vlinders rond de 'juffers' te fladderen. `... daer zyn vele Jonkers van vermaek. 
Wat zouden zy met hunnen tyd doen? Den weg van de Kerk en weten zy niet, 

501 


en de konst is hun te zwaer: men moet ergens zynen tyd mede doorbrengen,' 
laat De Wolf een van zijn 'heeren' zeggen. Het is een los, oppervlakkig wereldje 
van schijncultuur dat ons in de teksten getekend wordt en C.J. Bonne stelt in 
zijn Gedicht op de hedendaegsche Mode zeer scherp dat dit gezelschapsleven, 
met wat het aan 'francomanie' in zich draagt, moet leiden tot het verlies van 
eigen aard: 

Waer mode net'festier van kleederen te vreden, 
Het waer van kleyn belang; maer sy wilt siel en seden 
Als slaeven onder haer, beheerschen 's menschen-tucht, 
Haer vyand is de deugd, haer vriend die deugden vlucht. 
Men oordeelt naer de mod', men moet naer mode schryven, 
Volgens de mod'men spreekt, men wilt geen Vlaeming blyven, 
Men bid volgens de mod', men sweert, men twist, men pleyt, 
Men eet, men drinkt, men slaept, men gaet, men danst, men ryd. 


Behalve dit gezelschapsleven beïnvloeden andere factoren het verfransingsproces. 
De taal van het hof en van de centrale bestuurslichamen te Brussel is sinds het 
begin van de eeuw het Frans: interne aangelegenheden, correspondentie met sta 

steden worden in die taal afgehandeld. `... le langage du peuple n'a jamais-ten en 
été celui de la Cour,' constateert Shaw. De morele druk die van die feitelijke 
situatie is uitgegaan, is zonder twijfel zeer groot geweest. Wie met het centrale 
gezag correspondeert, meent het Frans te moeten gebruiken; wie carrière wil 
maken als ambtenaar, is er zich van bewust het Frans nodig te hebben. De Oostenrijkse 
autoriteiten voeren geen 'taalpolitiek' zoals die door de Conventie tijdens 
de Franse Overheersing bewust zal worden aangepakt (al moet de anonieme 
auteur van de Brieven van een gevlugten Hollander als buitenlander toch de 
indruk hebben opgedaan dat het gebruik van het Frans officieel gestimuleerd 
werd, aangezien hij schrijft: `En inderdaad het invoeren der Fransche Taal is eene 
goede staatkundige trek, in een land als Braband...'7). Wel werken ze door hun 
wijze van handelen daadwerkelijk de verfransing in de hand en het is ook wel 
hun wens dat het Frans zoveel mogelijk wordt gebruikt: het vergemakkelijkt 
immers voor het bestuursapparaat te Brussel in aanzienlijke mate de gang van 
zaken. 
Een zelfde houding blijkt, wanneer de opheffing van de Jezuietenorde (1773) en 
de sluiting van haar colleges de Oostenrijkse overheid de kans geeft om een 
schoolhervorming door te voeren: ze houdt weliswaar rekening met bestaande 
toestanden, maar een feitelijke verfransing lijkt haar wenselijk. Waar de ordonnanties 
van Maria-Theresia aanvankelijk vooropstellen dat de humaniorastudies 
moeten aanvangen met het onderwijs van de moedertaal, evolueert men vlug 
naar een situatie waarbij het Frans alle klemtoon en belangstelling krijgt. Een 
schrijven van 11 februari 1778, uitgaande van de `Commission des Etudes', is in 
dat verband welsprekend: `La Commission a tellement compté sur 1'introduction 
du francois dans les pensionnats, qu'elle n'a proposé pour la chaire de rhétorique 
et de poésie que des gens qui possèdent la littérature francoise, dont la plupart 
même ne savent pas un mot de flamand ... Déjà en sixième le professeur recommendera 
1'usage du francois; en cinquième et en quatrième cet usage sera une 
loi, jusquá ce qu'en 3e il sera remplacé par celui du latin ...' Weliswaar handelt 
deze tekst over de pensionaten, maar nog hetzelfde jaar wordt, op aandringen 
van secretaris Des Roches, besloten het onderwijs van het Frans naast het Nederlands 
in te voeren in de lagere jaren van alle colleges. Op een paar. uitzonderin


502 


gen na zijn de studieboeken in het Frans. De toneelvoorstellingen aan het einde 
van het schooljaar worden vervangen door 'exercices publics', waarvan het programma 
in het Latijn en in het Frans dient te worden gedrukt. Een leerling van 
de retorica zal een Latijnse toespraak houden, de leerlingen van de poësis moeten 
Latijnse en Franse verzen voordragen. Van de moedertaal is er geen sprake. 
Ongetwijfeld komen dergelijke schikkingen tegemoet aan de opvattingen van de 
gegoede burgers, functionarissen en kooplui die voor hun kinderen de kennis van 
het Frans wensen. Hun dochters krijgen die mee in de pensionaten, maar in de 
traditionele colleges en aan de universiteit is alles op het Latijn gericht, zodat 
de zonen naar het buitenland moeten worden gezonden of terechtkomen bij de 
vele onderwijzers en taalleraars die zich vooral in de tweede helft van de eeuw, 
privé of vaak met steun van de stadsmagistraat, bezig houden met het onderricht 
van het Frans. Toch hebben de nieuwe colleges, omwille van de afkerigheid en 
de tegenstand van het publiek en de geestelijkheid, niet de verhoopte bloei 
gekend: aan het nieuwe leerplan wordt verweten dat het niet voldoende plaats 
inruimt aan de studie van het Latijn en men staat afwijzend ten opzichte van de 
tussenkomst van het staatsgezag op onderwijsgebied. 
Hoe dan ook, wanneer de Fransman J.B. Lesbroussart, die door de Commissie als 
leraar naar het nieuwe college te Gent werd gehaald, in zijn De l'éducation Belgique, 
.ou ré f lexians sur le plan d'études (Brussel, 1783), een apologie van de 

schoolhervorming, schrijft: `... l'étude de la langue Vulgaire était entièrement 
négligée dans les Pays-Bas. Le gouvernement 1'a sauvée d'un anéantissement 
total; il lui a rendu le rang qu'elle doit avoir dans les écoles', dient die uitspraak 
met een erg kritisch oog te worden bekeken. De feiten liggen anders en de 
getuigenissen — van De La Fontaine al, van Verhoeven, Verlooy later — luiden 

anders. Verlooy schrijft in zijn Onacht, dat het waarschijnlijk het `ingevroenge 
[ingewrongenl Fransdom' is dat de nieuwe colleges heeft doen kwijnen. En de te 
Brussel ingeweken advocaat Barthélemy, een tijdgenoot van Lesbroussart, zal in 
zijn Observations sur l'usage de la langue franpise (1822) noteren dat aan het 
Theresiaanse college te Brussel de lessen werden gegeven in het Frans, dat in de 
lagere jaren de leraars de opdracht hadden Nederlandse of Franse thema's te 
geven naar goeddunken van de leerlingen, van wie er geen een na 1788 nog het 
Nederlands verkoos, en dat op die manier het onderwijs van het Nederlands 
verdween door toedoen van de regering. 
Voor de Oostenrijkse gezagdragers is het Frans ook de taal van de wetenschap. 
In 1771 richt keizerin Maria-Theresia de `Académie impériale et royale des 
sciences et belles-lettres de Bruxelles' op. De contacten tussen het geleerde genootschap 
en de regeringsambtenaren die er toezicht op uitoefenen, gebeuren 
uitsluitend in het Frans. Voorzitter, directeur en verscheidene leden kennen geen 
Nederlands, — wat Verhoeven even zonderling zal noemen, als waren er in de 
Parijse Académie evenveel leden die geen Frans zouden kennen. Verslagen en 
rapporten zijn eveneens in het Frans, terwijl op de ongeveer 430 door de acade


mici gehouden lezingen er slechts tien niet in die taal zijn gesteld: negen Latijnse 
en één Nederlandse (over `verscheyde gebruycken, levenswyze, inbeldinghe, kleedinge, 
etc. der nederlandtsche vrouwe' in 1774 door de Brusselse geneesheer Du 
Rondeau). Bekroonde inzendingen bij de jaarlijks uitgeschreven academische wedstrijden, 
waarbij het Frans, het Nederlands, het Duits of het Latijn als taal mocht 
worden gebruikt, worden herhaaldelijk samen met of alleen in een Franse ver 
uitgegeven. Wordt, dank zij de vrijgevigheid van één van de academieleden,-taling 

503 


een vrije wedstrijd ingericht, dan dienen de in te zenden antwoorden in het Frans 
geschreven te zijn. 
Deze voortdurend blijkende voorkeur voor één bepaalde taal, moet én de academici 
én de deelnemers aan de wedstrijden hebben beinvloed. Veelbetekenend is 
in dat verband wat academielid P.J. Heylen, oud-professor aan de Leuvense universiteit 
en deken van het kapittel te Lier, aangaande de toekenning van de 
prijzen in een van de jaarlijkse wedstrijden aan secretaris Des Roches — duidelijk 
niet zonder enige wrevel — schrijft: 

...wegens den anderen accessit was ik van ander gevoelen; want onder de andere concurrenten 
bevonde ik eenen schryvende in onse nederlandsche taele, den welken my schynde 
moeten te worden voorgestelt; want in historie vraegen vermyne ik niet dat men groote agt 
moet maeken op eenige bloemtjens van fransche welsprekenthyd. ondertusschen schynt my 
dat d'heer Baert [een van de bekroonden] met regt zegt: nous ecrivons dans une langue 
etrangère et nous ne savons par quelle fatalité nous sommes obligés d'oublier la langue de 
nos pères, si nous voulons etre entendus ... 

Er is in de Academie een paar maal aandacht besteed aan het Nederlands en 
de Nederlandse letterkunde. Graaf de Fraula, die zich met taalkunde bezighoudt, 
werd tot zijn studie gebracht door wat hij zelf noemt `le mépris, que l'on fait de 
la langue flamande, & les louanges, que J'on prodigue au contraire a la langue 
angloise'. 'J'ai voulu voir, schrijft hij in de inleiding van zijn eerste verhandeling 
(1778), si ce mépris & ces louanges étoient bien mérités; mon doute me paroissoit 
d'autant plus légitime, que la langue angloise, avoit aussi été méprisée. Ces 
réflexions me firent dire à moi-même, peut-être le flamand ne mérite-t-il pas 
plus de mépris, que l'anglois & l'allemand n'en méritoient, avant d'être bien 
connus.' Hij meent aan het slot tot de juistheid van zijn vermoedens te mogen 
concluderen. Het is niet onmogelijk dat hij als advocaat bij de Raad van Brabant 
in contact was gekomen met Verlooy, die dezelfde functie bekleedde — zij had-
den ook beiden aan de Leuvense universiteit gestudeerd —, en dat ze hun opvat 

onder elkaar uitgewisseld hebben.-tingen 
Op 26 april 1770, toen de Academie nog onder de bescheidener vorm en naam 
van 'Société littéraire' optrad, hield abbé J.N. Paquot een interessante, onuitgegeven 
gebleven Discours sur les langues anciennes & modernes ... dans les 
contrées qui forment aujourdhui les dix sept provinces des Pays Bas & de la 
principauté de Liége, een overzicht van de Nederlandse en Waalse taal-en letterkunde, 
waarbij de eerste met het leeuweaandeel gaat lopen. Aan de basis ervan 
liggen zijn belangrijke achttiendelige Memoires pour servir à l'histoire littéraire 
des dix-sept provinces (1763-1770), die toen juist klaar gekomen waren en die 
zowel het Zuiden als de Noordelijke provinciën in hun onderwerp betrekken. 
Paquot was een Waal, een zeer belezen man — hij kende acht talen —, en behoorde 
tot de kring van 'verlichte' geestelijken in de Academie, waarvan ook 
abbé de Nélis, die in 1784 bisschop van Antwerpen wordt, deel uitmaakte. Deze 
laatste handelde in een (verloren gegane) lezing, aan de hand van , de bekende 
gegevens van Busbeck, over 'les rapports de la langue flamande avec celle des 
habitants de la Crimée'; in zijn L'Aveugle de la montagne. Entretiens philosophiques 
(vele uitgaven, Duitse vertaling 1791) zou hij zich aan etymologische 
verklaringen wagen en daar ook het Nederlands bij betrekken. 
Eénmaal, in 1776, zou ook academiesecretaris Des Roches in een hartstochtelijke, 
schampere peroratie bij een lezing over `une lettre difficile, qui se trouve dans la 

504 


Collection de celles de S. Boniface; avec des Réflexions sur l'ancienne Poesie des 
Peuples Belgiques' de aandacht van zijn collega's vestigen op het Nederlands: 
`Je finirai ici les observations que j'avois à faire sur notre poésie ancienne. On 
est dispensé de Ia comparer a la moderne; puisque, grace à I'indifférence que nous 
avons pour notre langue, les Pays-Bas (je veux dire les Pays-Bas Autrichiens) 
depuis longtemps ne produisent plus de poëtes. Les étrangers, ceux-là surtout 
qui n'entendent pas un mot de Flamand, nous assurent que la langue n'y est 
point propre ... Elle est dure, dit-on, & toute hérissée de consonnes. Je l'avoue; 
mais 1'Anglois en a-t-il moins; & les syllabes Allemandes sont-elles moins rudes 
que les notres? ... Pour moi, je croirai toujours que le défaut d'encouragement, 
& l'espece de mépris que nous temoignons pour notre langue, sont les seules 
causes qui nous empêchent d'avoir des poëtes...' Preromantische ideeën zijn 
allicht niet vreemd aan de verwijzing naar het Engels en het Duits, zoals die ook 
bij de Fraula voorkomt. Belangrijker is dat in dit academisch milieu de verwaarlozing 
van de moedertaal in niet mis te verstane woorden als de oorzaak werd 
geduid van het verval van de literatuur. Zo scherp klonk Des Roches' rekwisitoor 
dat zijn collega Gerard, die aangeduid was om de lezing van de secretaris te 
beoordelen, zich uitsprak voor mildering van sommige zinsneden en bovendien 
meende de al te radicale uitspraken van Des Roches te moeten weerleggen. `On 
Croiroit, noteert Gerard, d'après le memoire de Mr. Des Roches, que nous n'avons 
jamais Eu des Poetes Flamands [.} je trouve cependant un Catz, un Vondel [,1 un 
Krull, un de Bie et quelques autres Poetes moms Celebres mais qui valoient peut 
etre bien Les Poetes francois de Leur temps ... Nous avions pendant Le 14. 15. 
et 168. siecles des Chambres de Rethorique dont Les membres faisoient des Vers: 
ces Vers etoient mauvais, j'en conviens, mais Les Francois Ecrivoient ils alors 
mieux, que nous, en vers et en Prose [?]' Zo werd Gerards rapport op zijn beurt 
een pleidooi voor de Nederlandse poéëzie. 
Het bleef bij Des Roches, helaas, bij deze ene platonische wekroep. Zijn daden 
volgden zijn woorden niet: in de loop van zijn schitterende carrière zou hij zich 
vlot en meegaand laten opnemen in het verfranste milieu van het Oostenrijkse 
bestuursapparaat — waarschijnlijk was zo'n carrière anders niet mogelijk geweest 

— en in de geest van dat bestuur de verspreiding van het Frans, ten nadele van 
de moedertaal, helpen bevorderen.' 
Dat de gezagdragers te Brussel, het merendeel van de leden van de Academie met 
hen en velen daarbuiten het Frans beschouwden als taal van de wetenschap en 
de cultuur, is geen apart Zuidnederlands fenomeen. Het hoeft niet meer te worden 
betoogd dat die opvatting thuishoort in een veel ruimere Europese context: 
ze zou overigens de aanleiding worden tot de bekende, door de Berlijnse Academie 
in 1784 uitgeschreven prijsvraag, `Comment la langue francaise est-elle 
devenue la langue universelle en Europe?', en tot het even bekende antwoord 
van de Rivarol, zijn Discours sur l'Universalité de la Langue fran^aise.Aan de 
Zuidnederlandse weetgrage burger en intellectueel moet die opvatting zich wel 
met des te meer kracht hebben opgedrongen, omdat wat hem aan wetenschap 
en kennis in boek en tijdschrift aangeboden wordt, voor het allergrootste deel in 
het Frans is gesteld en met zich de glans draagt van de taal van Voltaire en 
Diderot, van Montesquieu en Rousseau. 
Wat de eigen Nederlandstalige boekenproduktie hem bieden kan, is immers te 
gering in omvang en, op enkele uitzonderingen na, te traditioneel en beperkt naar 

505 



de inhoud; de eigen pers — de Gazette van Antwerpen, het Wekelyks Bericht 
voor de Stadt ende Provincie van Mechelen en het Wekelyks Nieuws uyt Loven 
(van 1773 tot 178.8 door de Leuvense drukker J.B. Staes uitgegeven) - is alleen 
van lokaal belang. De twee enige Nederlandstalige bladen van betekenis verschijnen 
te Gent: het ene is de Gazette van Gend, in 1667 gesticht als Ghendtsche 
Post-Tydinghen, het andere de al eer vermelde Vlaemschen indicateur, waarover 
de Franse reiziger A.P. Damiens de Gomicourt, die rond 1780 onze gewesten 
bezoekt en onder de naam Dérival uitvoerig verslag uitbrengt in zijn Lettres Sur 
l'état actuel de ces Pays (Amsterdam, 1782-1783), met veel lof schrijft: `Je suis 
persuadé que si cette feuille étoit écrite en francois, elle seroit bien accueillie en 
France.' 
In de `voorreden' van de Indicateur, die van 1779 tot 1787 wekelijks verschijnt, 
wordt gezegd: `de Tael van het blad is die der Vlamingen, voor wie tot nog toe 
niemand gedacht en heeft een zulkdaenig Werk als het voorhandig, bij middel 
van Nieuwsblad, in het licht te geven.' Het behandelt 'Rechts-geleerdheyd, Geneeskunde, 
Land-bouw, Letter- en toneelkunde', bevat steevast de prijsvragen 
van de academiën van Alkmaar, Dijon, München, Amiens, Brussel, Haarlem, Vlissingen 
en publiceert ook letterkundige bijdragen, o.m. De dood van Julius Cesar 
van J.J. Antheunis (naar Voltaire) en een gedicht over `den Poëet' dat duidelijk in 
het teken van de preromantiek staat: 

Wie wandelt ginther in stijf en haveloos gewaed, 
met een verwildert, strak en opgetoogen wezen ?... 

Er is geregeld nieuws uit Holland en ieder nummer bevat 'Hollandsche Brieven, 
Byzondere berichten en gedenkschriften wegens de tydsomstandigheden', naar de 
taal te oordelen werkelijk uit het Noorden afkomstig en zogezegd vanuit Wenen, 
Parijs en elders geschreven. Er wordt een lans in gebroken voor het openen van 
de Schelde en een merkwaardig ingezonden stuk, waarvan de auteur. zich verontschuldigt 
dat hij geen goed Nederlands kan schrijven en daarom het Frans gebruikt 
— maar dat door de redactie werd vertaald —, pleit voor het graven van een 
`Vlaams kanaal' van de zee naar Antwerpen, wat als een vredelievende oplossing 

van de Scheldekwestie wordt voorgesteld. 
Men is vanzelfsprekend geneigd de toevoer van Franse lectuur via boek en blad 


en het ermee parallel lopende idee dat het Frans de drager is van wetenschap en 
kennis, ook als factor in het verfransingsproces te betrekken. En dat is hij zeker 
ook geweest. Toch valt het op dat de tijdgenoten vooral op andere facetten de 
klemtoon leggen: De Klugmann vreest de vrijzinnigheid, De Wolf de groeiende 
immoraliteit, vooral bij de jeugd, die samengaat met de lectuur van de filosofen. 
Waar men lectuur en verfransing hekelend samenbrengt (cfr. de klap-bank), geldt 
het vooral de (galante) romans en het (galante) toneel, de literatuur `à la mode'. 
Het contact met de nieuwe ideeën van Aufklärung en Preromantiek, geboren in 
Engeland maar in de glans en de schittering van het Frans over Europa verspreid, 
kon inderdaad een heel ander proces op gang brengen. Vanuit het 'sapere aude' 
groeide de eis tot `verlichting', ontvoogding, beschaving; vanuit de terugkeer naar 
natuur en natuurlijkheid, de aandacht voor het wezen van het volk, waarin men 
zichzelf terugvond. De geschiedenis leerde dat de tijden van hoogste bloei die 
periodes waren waarin een volk het meest zichzelf was, en het verval van de eigen 
tijd bracht als vanzelf het bewijs hoe nadelig de verloochening van de eigen aard 
werkte. De conclusie lag voor de hand: wilde men voor een volk een echte en 

506 


gave beschaving uitbouwen, dan diende men terug te grijpen naar het eigen 
wezen van dat volk; 'verlichting' en ontvoogding, ook politieke bewustwording, 
kon maar gebeuren op basis van wat zijn vroegere grootheid had uitgemaakt: de 
gehechtheid aan eigen aard en zeden. 
Voor de Zuidelijke Nederlanden wordt dit nieuwe inzicht, waarbij de cultus van 
het volkseigene zich ent op de beschavingsidee, het eerst breedvoerig geformuleerd 
vanuit Frans-Vlaanderen, in de Discours sur l'Utilité d'une Histoire generale 
de Flandre, et sur la maniere de l'ecrire (Luik, 1760) van Pierre Lamoot (de La 
Moot, de La Motte) : `C'est la Flandre; eest l'esprit & le cceur de ses habitans 
qu'il faudroit peindre pour la gloire des siécles passés, & pour l'utilité des siécles 
futurs.' In Ieper geboren, was Lamoot kapelaan van St.-Pieters in Rijsel en 
bibliothecaris van het kapittel van deze kerk. Een Histoire generale de la Flandre 
van zijn hand verscheen nooit en ging verloren. Hij is een `verlichte' geest (`Notre 
siècle est celui des Voltaire & des d'Alembert'), lid van de Rijselse `Société litteraire' 
(1758-1760), waar hij zijn Discours voorlas en waartoe o.m. de boekhandelaar 
Ch. Panckoucke behoorde, van wie een Abrégé chronologique de l'histoire 
de Flandre (1762) te Duinkerke verscheen en die contacten onderhield met de 
Encyclopedisten, vooral met Rousseau, en Charles Leclercq de Montlinot die 
omwille van zijn felle vooruitstrevende ideeën als kanunnik ontslagen werd en 
te Parijs een boekhandel begon. Ook Lamoot zou omwille van zijn opvattingen 
en zijn vriendschap met Montlinot als kapelaan en bibliothecaris ontslag nemen. 

Zo zien we in de tweede helft van de 18de eeuw in de Oostenrijkse Nederlanden 
de Franse invloed, die er traditioneel zeer groot is, een dubbel effect sorteren: 
enerzijds een vooral via het gezelschapsleven snel voortschrijdende verfransing, 
die steun vindt in de denk-en handelwijze van het centrale bestuur en in de 
zich aan Franstalige pers en boeken voedende lees- en wetenslust, anderzijds, en 
precies vanuit dit contact met de Franse wetenschappelijke en filosofische ideeën, 
een groeiend, bewust verzet tegen wat Verlooy de `frans verwaentheyd' noemen 
zal. 
Omvang en invloed van beide fenomenen zijn aan de hand van de gekende gegevens 
niet zo eenvoudig af te wegen. Als Dérival in 1783 de indruk krijgt 'que le 
francois soit en passe de devenir la seule langue du pays' en Shaw in 1788 schrijft 
dat 'dans un siecle on ne parlera plus que le Francois dans ces Provinces', tekenen 
ze de situatie zeker te eenzijdig, allicht onder de invloed van de milieus waarmee 
zij vooral contact zullen hebben gehad. 
Het sterkst blijkt de verfransing te zijn doorgedrongen in Brussel en in Gent. 
Minder in Antwerpen: `A Bruxelles ce sont les meeurs Françoises, a Anvers ce 
sont les meeurs Hollandoises,' noteert Dérival, en de Feller, die over Brussel 
geen goeds weet te vertellen, vindt dat te Antwerpen de zeden nog gezond zijn, 
de jeugd nog niet bedorven, `eest, je pense, en partie à la langue flamande qu'il 
faut attribuer ce reste de sagesse'. "t Is zeer bezwaarlijk om in de Antwerpsche 
Boekwinkels te regt te geraken,' lezen we in De Hollandsche wijsgeer in Braband 
van Gerrit Paape, een boek dat interessanter is om zijn beschouwingen over 
`Braband' dan om het erin verweven liefdesverhaal, `zeer weinig, ja bijna geheel 
geen werken van belang of smaak zijn er te vinden. De winkels zijn spaarzaam 
voorzien van oude Latijnsche en andere Boeken, meest Legenden van Heiligen, 
Schriften van Oudvaders, Kerkgewoonten, Regels enz...'; te Gent daarentegen 

kunnen `de Leezers... beter dan ergens elders hunnen leeslust verzadigen ... De 

507 


verstandigsten onder hen lezen meestal Fransche Romans, hoe beestagtiger hoe 
liever, en de minder soort, zoo dezelve al leest, bedient zich van de Historie van 
Malegijs, Helena, het mannetje in de Maan, en dergelijken.' Het klinkt niet erg 
vleiend en de ietwat hautaine toon doet aarzelen wat de objectiviteit betreft,' 
maar de tekst constateert in ieder geval ook het verschil tussen beide steden. 
Over de andere steden blijft een oordeel moeilijk: de inhoud van de bibliotheken 
leert ons veel over de aanwezige Franse lectuur, daarom niet over de graad van 
verfransing, het ontbreken van een drukker-boekverkoper ter plaatse kan soms 
een aanduiding geven, maar er zijn ook rondreizende boekhandelaars. Het ligt 
wel voor de hand dat in de kleinere steden de verfransing veel minder sterk is 
geweest en er — zoals in de grote centra overigens — tot de aristocratie en de 
hogere burgerij beperkt is gebleven. 
Tegenover diegenen die opgingen in een slaafs copiëren van de Franse cultuur, 
staan zij die, in verbeten trouw aan de traditie, voor de eigen taal blijven ijveren, 
`spraekkonstenaers', rederijkers, zoals een De Borchgrave die in zijn Harpslag ter 
inwyding van den Nederlandschen Schouwburg spot met de 'domme waen' van 
de bezoekers van de Franse schouwburg, die menen dat 'geen eenig mensch den 
Schauwburg kon versieren ./ Ten zy by in hun vest zy in de kunst gevoed, I En 
in hun vreemde tael zich onderwyzen doet', zoals een Fournier die de `Poeet' in 
zijn Ka f f é-huis gekscherend laat zeggen: `Ik werk tegenwoordig aen de Henriade, 
dat ik overstel in hoogdraevende Spaensche versen, ten gerieve der Nederlanders 
die het Fransch niet grondig verstaen' en in een epigram de relatie vreemde taalvreemde 
zeden legt, waar hij over diezelfde Henriade dicht dat ze wordt opgehemeld 
door de Fransen `en menige, maar niet de beste, in onze steden : I Voor 
wie de Fransche mengeltael / Gedaeld schynt uit des hemels zael: I Waerom? 
voorzeker niet tot betering der zeden'. En naast hen de eerder beperkte groep 
van zelfstandige denkers die, vertrekkend vanuit diezelfde traditie — die voor hen 
vooral levend is gebleven dank zij het voortdurende contact met de literatuur van 
de humanisten, deze eerste ontdekkers van eigen volksaard en land —, via de 
eigentijdse filosofische lectuur tot het inzicht komen dat het `voor het vaderlanderschap 
eener natie ... zeer dienstig [is] zoo veel eygen en bezonder te hebben 
als mogelyk is', om het nog maar eens met een citaat uit de Verhandeling op 
d'onacht der moederlyke tael te formuleren. Tot die groep behoren allicht in het 
spoor van De la Fontaine sommige rederijkers, en verder een aantal deelnemers 
aan de academische wedstrijden, gestudeerden — geestelijken, artsen, juristen — 
en natuurlijk de twee bekendste figuren, Verhoeven en Verlooy. 

Het Frans overtreft als voertaal van de voor de Academie ingezonden verhandelingen 
met 10 % de Nederlandstalige, en dat geldt in gelijke mate voor de antwoorden 
op de historische en op de wetenschappelijke vragen. Daarbij moet voorzeker 
rekening worden gehouden met de druk die uitging van het Franstalige 
image van de geleerde instelling en met het feit dat de meeste Latijnse teksten 
wel het werk zullen zijn geweest van auteurs die wel het Nederlands maar minder 
of niet hei-Frans beheersten. Beschouwt men alleen de met goud bekroonde 
werken, dan blijkt een overwicht voor het Nederlands (17 of 18, tegenover 16 
Franse en 14 Latijnse); overloopt men de lijst van de hetzij met de prijs, hetzij 
met een 'accessit' onderscheiden deelnemers uit de Nederlandssprekende gewesten, 
dan stelt men vast dat slechts een minderheid onder hen aan het Frans de 
voorkeur gegeven heeft bij het opstellen van haar verhandelingen. 

508 


Onder degenen die in het Nederlands, soms in het Nederlands en het Latijn, 
schreven, vallen twee groepen bijzonder op: de geestelijken en de artsen. 
Van de eerste maakt Seghers deel uit, die drie maal onderscheiden werd, de niet 
onverdienstelijke, met een Nederlandse verhandeling bekroonde Franciscus de 
Coster, één van de eerste landbouwkundigen in deze gewesten en pionier van de 
ontginning van de Kempense heide, en de jezuïet Corneille Smet (1740-1812), 
een tijd lang adjunct van de bekende bollandist Ghesquiere (1731-1802) en 
medewerker aan een drietal delen van de Acta Sanctorum. Van zijn hand zijn, 
behalve een Latijnse en een Nederlandse academische verhandeling, twee omvangrijke 
kerkhistorische werken: De Roomsch-catholyke Religie begonst, uytgebreyd 
... ende bewaert in Brabant..., Kerkelyke Historie van Brussel, tot het jaer 
1803; Leven van den H. Boni f acius (Brussel, 1807; latere uitgaven te St.-Niklaas, 
1828, en te Gent, 1847; Franse vertaling, Brussel, 1839) en Heylige en Roem 

welke ... bezonderlyk medegewerkt hebben om de Room--weerdige persoonen De 
sche catholyke Religie in geheel Nederland uyt-te-breyden, vast-te-stellen en te 
bewaren (2 delen, Brussel, 1808-1809; heruitgave te St.-Niklaas, 1826; Franse 
vertaling, Leuven, 1852-53); verder nog enkele psalmvertalingen en gedichten op 
religieuze thema's, Bemerkingen op de kerkelyke getyden (Aalst, 1780), de biografieén 
van de in ballingschap te Breda in 1804 overleden aartsbisschop van 
Mechelen (De merkweerdigste voorvallen, daeden ... van wylen ... Cardinael ... 
van Frankenberg, Breda, 1804) en van een ordegenoot (Het leven van den zaligen 
Franciscus van Hieronymo, Brussel, 1810). Postuum verschenen zijn Bemerkingen 
op de kerken der Christenen (Mechelen, 1828), zijn Meditatien, Geestelyke Oef eningen 
en Sermoon,en (Brussel, 1842-1844, in tien delen door J.B. Mortas) en een 
paar andere in ms. gebleven werken (Smet blijkt ook de auteur te zijn van de door 
Galesloot in 1870-1872, met een Franse vertaling, gepubliceerde kroniek over de 
gebeurtenissen te Brussel van 1780 tot 1827). 
Tot de bekroonde geestelijken behoren ook Heylen en Thys van de abdij van Tongerlo. 
Archivaris Jan Frans Heylen (kloosternaam Adriaan, 1745-1802), historicus, 
archeoloog en numismaticus, broer van het academielid P.J. Heylen, wordt herhaaldelijk 
gelauwerd. Wanneer de Academie zijn uitgebreide en grondige studie 
over de 14de- en 15de-eeuwse munten in de Nederlanden wil laten vertalen en in 
het Frans uitgeven, weigert hij, 'croyant à bonne raison, qu'il serait au moins aussi 
Bien accueilli en cette langue [Nederlands] qu'en langue francaise,' schrijft Mailly, 
die het academisch archief nog heeft kunnen inkijken. Zijn historische bijdragen 
over de landbouw en de armenzorg in de Kempen, over de bestrijding van de 
ketterij, over archeologische vondsten, verschijnen van 1789 tot 1793 in een 
negental deeltjes te Lier en te 's-Hertogenbosch. Ze zullen 'merkelyk verbeterd 
en vermeerderd' te Turnhout in 1837 verzameld worden in Historische verhandelinge 
over de Kempen, derzelver gesteltenis in vroegere eeuwen en ter tyde 
harer kloosters, het voordeel door deze gestichten aen den staet toegebracht enz. 

Tijdens de Franse Revolutie moet hij uitwijken, wat hem verhindert verscheidene 
projecten, waaronder dat voor een historisch woordenboek van de Nederlanden, 
uit te werken en klaarliggende manuscripten in druk te geven. Hij overlijdt te 
Rome, waar hij vóór zijn priesterwijding nog had verbleven om er de theologie 
te studeren. Van die vroegere reis bewaart het abdijarchief in handschrift de 

Historische reysbeschryvinge door Duytsland en Italie. 

Zijn ordegenoot Jan Frans Thys (kloosternaam Isfried, 1749-1824) onderscheidt 
zich eveneens herhaaldelijk in de academische wedstrijden en toont zich een veel


509 


zijdig wetenschapsmens en rusteloos zoeker. Met een landbouwkundige studie 
wordt hij in 1788 te 's-Hertogenbosch bekroond; een verhandeling met een gelijk 

thema, `het opbreken en tot culture brengen' van onbebouwde gronden,-aardig 
bezorgt hem het erelidmaatschap van de Maatschappij van Amsterdam (1799). 
In zijn Historische Verhandelinge over den staet van het Nederland (Mechelen, 
1809) verwerkt hij vroegere al dan niet gepubliceerde verhandelingen. Over een 
door hem uitgevonden geneesmiddel verhaalt hij in zijn Troost der Kwynende, 
'die te Antwerpen in 1817 verschijnt met een portret van Willem I en diens 
`doórlugtige Gemalinne', aan wie het werk opgedragen is. In die opdracht, die 
wel te maken heeft met zijn aanstelling, het jaar voordien, tot lid van de weer 
opgerichte 'koninglyke Academie van Weétenschappen en fraeye Letteren te Brussel', 
geeft hij als zijn mening te kennen dat de vroegere stichting ervan door 
Maria-Theresia `de Letterzugt en Weétenschappen' opnieuw heeft doen herleven 
en `de duystere kennis van onze Landen en Oudheyd' mee heeft helpen ophelderen: 
`in wat bloeyenden staet de goede en nuttige Weétenschappen voór het inkoómen 
der Franse in de Nederlanden waeren, is een-ider genoeg bekend, en hoe 
de zelve door hun vernietigt zijn geweest is niet min kennelyk...' Zijn antwoord 
op een prijsvraag, uitgeschreven door het Antwerpse Tael-en Dichtlievend Genootschap, 
`of en in hoeverre de moedertael tot grondslag dienen moet in het leeren van 
andere taelen en van weétenschappen' (1820), bezorgt hem een aanmoedigingspenning 
én een polemiek met Jan Frans Willems, die jurylid was geweest: het resultaat 
was dat Thys zijn tekst als Verhandeling over onze Nederduytsche Tael in 1821 te 
Antwerpen publiceerde. Tekenend is wel dat hij als eenenzeventigjarige zich nog 
gedrongen voelde in deze verhandeling de oudheid, de waarde en de grondige kennis 
van de moedertaal te bepleiten. In 1822 zou van hem nog een Beknopte Verhandeling 
over de Teerens welke den Laeetsten Dag des Heere zullen voórga.en verschijnen, 
waaraan hij al vanaf 1806 werkte en die aantekeningen bevat uit de De Antichristo 
van zijn door hem bewonderde dorpsgenoot, de Brechtenaar Lessius. Zijn 
religieus werk — hij was van 1800 tot 1816 pastoor te Wijnegem — omvat een Onderwyzing 
in de Christelyke Leering (1803 of 1804 ?), een Christelyke Boom 
geplant in den acker van de H. Kercke (s.d.) en een door hem 'overziene' heruitgave 
van De Naervolging van Christus. De al vermelde vijfdelige uitgave van de Sermoonen 
van F.J. van der Sloten is van zijn hand. 
Behalve Heylen en Thys werden nog de Tongerlose norbertijnen Siard van Dyck 
en Stals door de Academie bekroond. Alle vier maakten ze tevens deel uit van 
het groepje dat, na de opheffing van de Jezuïetenorde, tot aan de Franse inval de 
uitgave van de Acta Sanctorum zou voortzetten. De abdij van Tongerlo is in het 
laatste gedeelte van de 18de eeuw een centrum geweest van intens intellectueel 
leven: `er was daar in en rond Tongerloo een heele groep van Nederlandschgezinde 
mannen, die, wat intellect en geleerdheid betreft, stellig tot de allerbesten 
van hun tijd en van hun land behoorden' (L. Picard). ,Vonck is advocaat geweest 
van de abdij, bijgestaan, als hij te veel werk had, door Torfs, de zwager van 
Verlooy. Deze laatste was een vriend van Heylen en het exemplaar van zijn 
Onacht dat in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag berust, bevat 'wegens 
[vanwege] den Autheur' een opdracht `Aen den Eerweerdigsten Heer, Den Heere 
Prelaet der Abdye van Tongerloo'. 
De artsen vormen de tweede groep. Twee van hen zijn op het domein 'van de 
geschiedenis werkzaam: Du Rondeau, die achteraf lid wordt van de Academie 
en bekroond wordt met een studie over De Kleeding, de Spraack, den Acker


510 


bouws, Koop-handels, Letter-kundes en Wetenschappes staat by de Belgsche 
Volkere voor de zevenste eeuw, en Leonard Jan Evrard Pluvier (1745 - ?). Pluvier 
behaalt in 1776 de prijs met een verhandeling die een antwoord wil zijn op de 
voor de Aufklärungstijd wel typische vraag `op wat tyden, sedert het begin van 

de Heerschappye der Franken tot de Geboorte van Carel de Vyfde [,...] den staet 

van Nederland op zyn bloeyenste geweest heeft, de gemeine zeden, de oprechtste, 
en het volk het gelukkigste'. Dit memoire, dat de eenstemmige lof van de academici 
bekwam (maar waarover voorzitter. de Crumpipen schreef: `C'est dommage 
[qu'ill soit écrit en flamand'), bezorgde zijn auteur een leraarsbetrekking aan 
het koninklijk college te Aalst. Achteraf wordt Pluvier nog bekroond met een 
Latijns werk en met een Nederlandse verhandeling over `den staet der letter 
kunde in de Nederlanden' van de tijd af van Karel de Grote tot die van Karel V. 
Wanneer hij zich in 1792 kandidaat wil stellen voor een zetel in de Academie — 
hij is ondertussen verbonden aan het college te Gent —, denkt hij er eerst aan 
een vervolg te schrijven op zijn literaire geschiedenis, vanaf Karel V tot op de 
eigen tijd, 'mais après avoir parcouru sommairement deux tiers de cette étonnante 
période, [,..1 je me suis bien garde de passer. outre' (uit zijn brief aan de 
secretaris, misschien vertaald door Mailly). Hij zal dan liever een verhandeling 
schrijven waarin hij wil peilen naar de oorzaken van de verwaarlozing van de 
moedertaal, wil aantonen hoe verkeerd die verwaarlozing is en bewijzen dat de 
Nederlandse letterkunde voldoende meesterwerken bevat, `qui puissent fournir 
des morceaux choisis pour former notre nation au bon gout, en se servant de cet 
idiome'. De 'onacht der moederlyke tael', die Verlooy vier jaar tevoren had aan


geklaagd, wordt aldus onderwerp van een wetenschappelijk onderzoek, waarvan 
Pluvier de resultaten aan de hoge vergadering zou voorleggen. Wat er van het 
plan of de tekst gewerd, is, helaas, niet te achterhalen. 
Onder de dokters die met een 'wetenschappelijke' studie bekroond werden, is er 
vooreerst Pieter Engelbert Wauters (1745-1840), die zijn ambt eerst in Wetteren, 
daarna in Gent uitoefende. Hij was een zeer bekwaam man, kende Engels, Duits 
en Frans, was briefwisselend lid van het Parijse geneeskundige genootschap en 
medewerker aan het aldaar verschijnende Journal de médecine, zou onder het 
Franse regime nog lid worden van medische verenigingen te Parijs, Montpellier, 
Bordeaux, Brussel en Antwerpen, als arts belangrijke functies bekleden en in 
1816 een zetel krijgen in de Brusselse Academie. In de inleiding tot zijn in 1788 
gelauwerde verhandeling komt voor het eerst zijn bekommernis tot uiting dat 
ook de gewone mens aan zijn werk iets zou hebben: 

ik vinde goed deze Memorie in de Vlaemsche Taele te geven, om dat deze by onze Vaderlanders 
de algemynste is; 'k gebruyke ook zomtyds uytdrukkingen die by hun de verstaenbaerste 
schynen, alhoewel dat sy van het beste Neder-duytsch niet en zyn, merkende dat 

myne Memorie ook voor het gemeyn en weynig geletterd-volk zouden konnen te passe 
komen. 
In latere werken zal hij deze bekommernis — de voor de Verlichting typische 
gedachte van de volksbeschaving — nog meermaals formuleren (in zijn Hand-boek 
voor den dienst der Zieke, 1807, zijn Repertorium remediorum indigenorum, 
1809). Ze zet er hem ook toe aan in het Nederlands te schrijven. Wanneer hij 
zijn eerste Latijnse verhandeling, de Dissertatio Biotanico-Medica (1785), publiceert, 
citeert hij de tekst van het `protocol' van de Academie waarin zijn werk werd 
beoordeeld en met een eervolle vermelding bedacht, in het Nederlands, al was 
dit `protocol' zelf altijd in het Frans opgesteld. 

511 


Naast Wauters noteren we nog de Antwerpse artsen Van Munnichuysen en De 
Beunie. De laatste, afkomstig van Rozendaal, wordt tweemaal met een Nederlandse 
verhandeling bekroond, wat hem een benoeming tot academielid bezorgt, 
correspondeert met Des Roches in het Nederlands, maar houdt zijn lezingen in 
het Frans (al bekent hij zelf in een schrijven aan één van de academici: `La langue 
francaise m'est absolument étrangère'). Een studie van hem wordt in Vlissingen 
uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Eveneens van 
Antwerpen is Stappaerts die, bekroond met een Latijnse studie, zijn opneming in 
de Academie vraagt met een Nederlands werk. Een geboren Antwerpenaar is ten 
slotte ook P.J. van Bavegem (1745-1805), `heel- en vroedmeester' in Baasrode en 
`maire' aldaar onder het Franse regime. Een van zijn bekroonde verhandelingen 
laat hij te Dordrecht uitgeven. Van zijn hand is een Tractaet van de Keysers-snede 
(1773) en een driedelige te Dendermonde in 1788 verschenen (en ook "t Amsterdam' 
te bekomen) Verhandeling over de koortsen, die niet zonder verdienste 
blijkt te zijn en getuigenis aflegt van 's schrijvers juiste inzichten op het gebied van 
de toen zozeer verwaarloosde hygiene en gezondheidsleer. Hij beoogt met dat 
laatste werk het `nut en voordeel tot zyn Evenmensch', wijdt een hoofdstuk aan 
de 'bedriegeryen en doodelyke Volksverderving der Kwakzalvers', laakt, met `alle 
regard voor de Heiligen', de superstitie, noemt `de Welde en bedorve Zeden' in 
de steden de oorzaak van veel ellende, wenst bij ieder Collegium Medicum `een 
verligt Geneesheer' aangesteld te zien of — nog liever — dat een academie zou 
worden opgericht, `waer men te gelyk de Gronden der Geneeskonst in de Moedertael 
onderwees: Want met even goed gevolg... kan men een Zieken in zyn 
landtael, dan in 't Latyn genezen'. Hij staat in bewondering voor het taaie 
Vlaamse landbouwersgeslacht, te midden waarvan hij leeft: 

Geen Provincie ken ik, welke zoo veel werkzaeme en iverige Landslieden in zig bevat, dan 
Vlaenderen; geen Provincie weet ik, waer den Landbouw zoo ten toppunt van zyn volmaektheid 
schynt te naderen, dan in het zelve; want de kwaedste en onvrugtbaerste Gronden worden 
door den onvermoeielyken iver tot zeer vrugtbaere Landen gebragt... 

Deze belangstellende aandacht voor het volk moet, dunkt ons, zo bij Van Bavegem 
als bij andere geneesheren, in min of meerdere mate logisch voortgevloeid 

zijn uit de veelvuldige omgang met de gewone volksmens, waartoe hun ambt hen 
noopte. En het lijdt geen twijfel dat juist dit dagelijkse contact met het volk en 
met zijn taal sterk bijgedragen heeft tot het behoud van het taalbesef bij de 
medici. 
Van die gehechtheid aan de moedertaal getuigen niet alleen de academische geschriften, 
maar ook de algemene, overigens niet zo rijke geneeskundige boeken produktie. 
Van Van Daele vermeldden we zijn Onderwys voor de leerlingen In de 

Vroed-kunde. Te Gent verschijnen in 1781 en 1783 de twee delen van J.A. Roselts 
Natuer-genees-heel- en geboortkundige waernemingen en mengelschri f ten, ten 
dienste van . het landvolk en in 1784 de Vroedkundige Oe f f enschool van J.B. Jacobs. 
De in 1792 te Gent gepubliceerde Aphorismen of Kortbondige Spreuken 
van Hippocrates... Met een bekwaem Register en Woorden-Boeksken voorzien ... 
vertaelt door S. Blankaert (een 17de-eeuwse Noordnederlandse filosoof en arts) 
worden door Vanderhaeghen aan Vervier toegeschreven; de auteur hoopt 'geenen 
geringen dienst bewezen te hebben, met dit Werkje ... in het Nederduyds voor 
te draegen; waerdoor het ons mogelyk gelukken zal hunnen iver [d.i. van de 
medici] genoegzaem op-te-wekken om hun de uytleggingen in de zelve tael te 

512 


doen betrachten'. In 1769 schrijft de Antwerpenaar P. van Elsacker over een 
besmettelijke ziekte van het hoornvee, in 1771 F.H. Mathey over hulp aan drenkelingen. 
L.D. Leroy uit dezelfde stad is de auteur van twaalf werken en bijdragen, 
alle in het Nederlands. De Brugse arts J.A. van Zandycke bezorgt een ver 

uitgave van het zevende deel van Het Geneeskundig Journael van Lon--taling en 
den door den berugten geneesheer Samuel Foart Simmons, vertaalt van dezelfde 
Engelse auteur. de Waernemingen op het genezen van het Gonorrhea (Brugge, 
1786) en publiceert een Korte beschryvinge en geneeswys der venus-ziekten 
(Brugge, s.d.) en een Dictionaire der gezondheyd (Brugge, 1786). Zijn stad-en 
ambtgenoot J.B. Versluys (Eeklo, 1761- Brugge ,1799), die heel wat vertaalwerk op 
zijn naam heeft (o.m. De gevallen van Telemachus, zoon van Ullyses naar Fénelon, 
1792, Kort begrip van een werk getytelt Historie en Onheyl der Heylgschendingen 
door Henricus Spelman, 1790, uit het Engels van A. Butler, De Levens der HH. 
Vaders, der Martela^eren, in acht delen, 1789, Kort-begryp der Kerkelykle Historie 
naar de bekende Histoire ecclesiastique van de Franse priester C. Fleury, in zeventien 
delen, 1790), krijgt van de bisschoppelijke censor geen toelating om zijn ver 

L'Homme et la femme considérés physiquement dans l'état de manage-taling van 
te publiceren.» Op tien door Brugse artsen geschreven werken tussen 1750 en 
1780 zijn er zes in het Nederlands, drie in het latijn, één in het Frans; van de 
twintig te Gent tussen 1760 en 1780 verschenen medische werken is er geen in 
het Frans, van 1780 tot 1800 vormen de medische geschriften in deze taal een 
kleine minderheid op de 27 die aldaar van de persen kwamen. 
Aan deze opvallende getrouwheid aan de eigen taal zal allicht de stimulerende 
invloed niet vreemd geweest zijn van het voorbeeld van illustere voorgangers in 
de 'geneeskonst'. Bij hen hoort Dodoens, wiens Cruydtboeck in veel artsenbibliotheken 
voorkomt; ook Van Helmont, die in een paar academische verhandelingen 
geciteerd wordt. In het begin van de eeuw is er A.-D. Sassenus, arts-apotheker 
en Leuvens hoogleraar, die in 1711 ten gerieve van de chirurgen `van onze bedrukte 
Nederlanden' — Palfijn zal van `ons droevig Nederland' spreken --een 
vertaling bezorgt van Verheyens Anatomia (Leuven, 1693) en daarbij zeer streng 
iedere geleerde bastaardterm uitzuivert om `aen te toonen dat wy in onse Nederlandsche 
taele niet hoeven eenige woorden van andere af te leenen'. En er is 
wellicht voor alles de daareven genoemde Jan Palfijn (1650-1730). De beroemde 
verloskundige, die zijn medische werken `in onze Nederduytsche Taal' schreef, 
zoals hij het zelf uitdrukt, heeft 'sterk tot de nationale verbeelding gesproken',11 
zodat hem in 1783 te Gent door de zorgen van het 'Genees-Heel-en Artzenykundig 
Genootschap' een praalgraf wordt opgericht. Geneesheer M.A. van Dueren 
huldigt hem in een toespraak (Opheldering der wel-luidende en aanbelangende 
Lof-Spraak van Jan Palfyn),

yn), J.B. Vervier in een vrij zwierig Gedicht aan 
Mr Johannes Palfyn

yn van twintig zesregelige strofen, die samen nog hetzelfde jaar 
te Gent verschijnen. Was Palfijn geen sant in eigen land, dicht Vervier, het 

heeft den Batavier en Franschman noit verdroten 

Bywelke Gy, in spyt van Uwe Landgenoten, 

Geagt wierd en gezogt. 

Een gelijkaardige gedachte drukt geneesheer-dichter F. de Brabant uit in zijn 

Gedigt ter gelegendheid der opregting van het praalgraf van Mr. Jan Palfyn:

yn: 

Een domme Slaapzugt, schier in al, ons wedervaaren 
Dooft zyn Gedagtenis een lange rei van jaaren. 

513 



Maar zoals in Engeland met Milton is gebeurd, wordt hij nu, na een halve eeuw, 
geëerd. 
Misschien is ook het betrekkelijk groot aantal Noordnederlandse werken in de 
bibliotheken van de medici, waaronder heel wat publikaties van collega's, mee 
een element tot verklaring van het .standvastig gebruik van de moedertaal in de 
medische geschriften ten onzent. Heremans merkt in ieder geval op dat men in 
het Zuiden vooral in geneeskundige werken de Hollandse spelling begon na te 
volgen12 en wanneer het bekende, in 1797 opgerichte Antwerpse 'Genootschap 
ter bevoordering van genees-en heel-kunde' zijn verhandelingen in die spelling 
uitgeeft, geldt als één van de beweegredenen daartoe het feit dat 'onze Geneesen 
Heelkundige ... volkomen gewoon [zijn] aan de Hollandsche schryf-wyze ... 
dewyl alle de Nederduitsche Boeken, welke zy doorbladeren, of van Hollanders 
gemaakt of van hun uit vremde taalen overgezet zyn ...' 
De 'voor-rede' tot het eerste deel van deze Verhandelingen (1798), die uitgegeven 
worden `om het Gemeene-best dienst te doen', is overigens, te midden van de 
Franse tijd, een stoute principiële verklaring en een fiere afwijzing van de ver 

-fransing: 

Onze Verhandelingen zullen dus in de Nederduitsche Taal het licht zien. Waarom zullen misschien 
andere vragen, niet het Fransch, het welk thans gemeener dan ooit is? Hier tegen 
zeggen wy, dat onze Taal door geene Wet vernietigt is: dus dat zy moet als alle andere in 
stand blyven: zy is immers even ryk in haar zamenstel en heeft de bevallykste uitdrukkingen, 
die men in een ander Taal kan aantreffen: wat reden van die te verwerpen? De beroemde 
Haarlemsche Maatschappye, het berugt Bataafs-Genootschap der Proef-ondervindelyke Wysbegeerte 
tot Rotterdam, het keurig Zweeuwsche [sic] te Vlissingen, het nyverig Provinciaale 
te Utrecht, de uitgebreide Correspondentie-Societeyt in de Haag, het schrander Amsterdams 
enz., zyn immers van het zelve gevoelen geweest, en zyn het nog heden: dus schaamt nooit 
uwe eige Taal, ten waar gy die gebrekkig kende, beschaaft ze veel liever ... 

Bovendien klinkt er de Grootnederlandse gedachte duidelijk in door, als i.v.m. 
de gebruikte woordenschat gezegd wordt dat het genootschap wenst 'eenen genoegzaamen 
middenweg in te slaan, dat is, van de algemeene verstaanbaarste, zo 
Brabandsche als Hollandsche uitdrukkingen, gebruik te maken; om ons alzo van 
de een, als van de andere dezer Natien (alle nogtans Nederlanders zynde) te doen 
verstaan ...'. 
De tekst is waarschijnlijk van de hand van A.B. Beerenbroek, eerste secretaris 
van het genootschap, gepromoveerd te Leuven en te Leiden, lid van wetenschappelijke 
verenigingen te Londen, Edinburg en Rotterdam. Voorzitter van het genootschap 
was L.D. Leroy; tot de leden, medewerkers ook aan de Verhandelingen, 
behoorden Wauters en Van Bavegem.' 3 

Eén van de meest illustere bekroonden van de Academie is de ons als toneel 

bekende Verhoeven.-auteur al 
Nadat hij eerst onderwijs had genoten bij de dominicanen te Lier, waarheen zijn 
vader vanuit Brussel was verhuisd, voltooit Willem Frans Gommaar. Verhoeven 
(1738-1809) zijn humaniora aan het jezuietencollege te Mechelen, waar hij in de 
retorica Ghesquiere als leraar heeft. Hij huwt er, vestigt zich als lakenhandelaar 
en wordt een aanzienlijk man. In een handschrift van 1792 noemt hij zichzelf 
`geswoorne van de Halle, ofte onder-deken van de Meerseniers-Neeringe', deel 
uitmakend `van den Breeden Raed der Stad en Provincie van Mechelen'. Daarnaast 
bekleedt hij sinds 1771 het ambt van 'armmeester' en voegt er vanaf het 

514 


daaropvolgende jaar de functie bij van secretaris van de Mechelse 'Academie van 
Teken-en Bouwkunde'. 
In deze laatste hoedanigheid schrijft hij zijn eerste gedicht, een Proeve van 
Dicht-kunde op de Oudtheydt, eer, achtbaerheydt, en voort-gangh der vrye 
Konsten (Leuven, s.d. [1774]), opgesteld ter gelegenheid van de feestelijkheden 
waarbij de toekenning van de titel 'koninklijk' aan de academie werd gevierd. In 
zes zangen maakt hij de lof van de 'konsten', meer speciaal van de schilderkunst, 
en spreekt daarbij in hoogdravende alexandrijnen en mythologische beelden zijn 
bewondering uit voor de Nederlandse schilders, vooral voor 'dit wonder Sonnelicht, 
den grooten Rubens'. Dank zij Maria-Theresia zal de 'al'er-oudste konst' 
nu weer herleven. 
Het afsterven van de vorstin in 1780 is de aanleiding tot een tweede dichtstuk, 
een Treur-dicht op de dood van Maria Theresia Keyzerinne (Mechelen, s.d.), waar 

hij de overledene en haar opvolger hulde brengt, maar de `pluym-strykery'--in 
naar-Frans-model afwijst. Onze landaard toont zich open en vrij tot voor de troon 
van een keizer: 

0 heylzaem deugd-ryk Landi hoe zyn ons nagebueren 
Vergiftigt met die gal van snood' pluym-strykeryl 
Hoe dringt die grouwzaem pest door d'oud'metaele mueren 
By onze Vaders noch van laege vley-konst vey! 
Het Neerlands Jaer-boek meld van Vorsten uytverkoren, 
En van meer ander niet voordeelig aen den Staet, 
Zoo lang men neerduytsch schreef was 't vleyen ongeboren, 
Dat heden onder ons in 't Fransch heel kreupel gaet. 


In beide gedichten stelt Verhoeven dat de Zuidelijke Nederlanden alleen een 
Vergilius missen om met Italië en Griekenland te kunnen wedijveren, `niet tegenstaende 
dat den rykdom van onze Taele niet minder is als den géenen van de 
Latynsche'. Hij heeft met zijn poëtische pogingen in ieder geval die lacune niet 
aangevuld. In de beste momenten flakkert er de oude, gemeenzame rederijkers poëzie 
even in op en hij waagt zich ook aan zelfgesmede woorden. Maar over 
het algemeen zijn de verzen eer hol en stroef, krioelend van klassieke, mythologische 
reminiscenties, en bij zijn Treur-dicht voegt hij ter verduidelijking een 
parafrase in proza, met een aantal notities die wel van zijn eruditie en belezenheid 
getuigen. Zijn begaafdheid lag klaarblijkelijk elders. 
In een schrijven aan de voorzitter van de Academie zal hij in 1780 zijn officiële 
ambtstitels inroepen tot steun van zijn kandidatuur voor een zetel in de geleerde 
vereniging. Maar Verhoeven kon met reden nog andere motieven laten gelden. 
Er was zijn geleerde afstamming, waarop hij zich in hetzelfde schrijven beroept: 
`il est vrai que la profession de negotiant n'est pas trop brillante pour figurer 
dans les fastes d'une academie de tant de savans titrés; j'appellerai donc a mon 
secours les savans verhoeven mes aijeux, celebres dans les analecta de mattheus 
et autre part, je n'oublierai point gommar huijghens docteur en theologie a Louvain, 
oncle de mon aijeul maternel, et l'unique soutien du savant van espen. 
voila monsieur, mes quartiers...' In de allereerste plaats waren het echter zijn 
persoonlijke wetenschappelijke prestaties die hem het recht verleenden aanspraak 
te maken op het lidmaatschap van de Academie. Geen van de mededingers aan 
de academische wedstrijden werd zo dikwijls en met zulke uitgebreide, grondig 
doorwrochte verhandelingen bekroond als hij. 

515 


In 1777 was dat een allereerste maal gebeurd met een studie over de koophandel 
in de Nederlanden tijdens de 13de en 14de eeuw. De vijf volgende jaren zou hij 
telkens opnieuw lauweren oogsten, nu eens met een `wetenschappelijke', dan weer 
met een historische verhandeling. Hij blijkt inderdaad in deze tweede helft van 
de 18de eeuw tot de meest belezen geesten uit Zuid -Nederland te moeten worden 
gerekend. Voor zijn studies onderneemt hij reizen — `... ik heb de Vlaemsche 
Kusten als vremdeling bezogt, en ook die van Holland en Zeeland insgelykx,' 
meldt hij in zijn verhandeling van 1780 —, verricht hij opzoekingen in Brussel, 
Leuven en Mechelen. Hij correspondeert met het Zeeuwsch Genootschap der 
Wetenschappen en met de secretaris ervan, de historicus J.W. te Water (die in 
1784 buitenlands lid van de Academie zou worden). Zijn bibliotheek omvat een 
vierduizendtal boekdelen. Een ruim gedeelte bestaat uit kronieken — o.m. Melis 
Stokes Rijmkroniek in de uitgave van Huydecoper en Lelongs uitgave van de 
Spieghel Historiael van Van Velthem —, historische werken en humanistische 
literatuur, waarnaar hij iedere keer opnieuw verwijst (zelfs wanneer hij een wetenschappelijk 
onderwerp behandelt zoals de verbetering van de visvangst in onze 
gewesten, gaat hij als vanzelfsprekend eerst zien wat `onze voor -ouderen' over dit 
bedrijf meegedeeld hebben). Daarnaast zijn ook de moderne buitenlandse auteurs — 
Voltaire, Rousseau, Le Clerc, Bayle, d'Alembert, Mably, Mirabeau, Leibniz in 
oorspronkelijke versie, Newton en Clarke in vertaling — aanwezig. Uit Noord en 
Zuid heeft hij oud en nieuw. Hij is een van de zeldzame bezitters van het werk van 
Lambert ten Kate; Vondel, Hooft, Cats, Van Mander, Westerbaen, Spieghel, 

Hoogvliet, Vos, Heemskerk, Langendijk ontbreken niet. 

Verhoeven komt ons uit zijn academische geschriften tegemoet als een originele,
franke figuur, principevast, open in denken en schrijven. De grootheid van het 
verleden obsedeert hem: `0 wonderlyk Vlaenderen dat zoo menigmael in deze 
eeuwen omgekeert, in kolen geleyd, gansch verbrand, en dog nog zeeg-haftigeruyt de asschen is opgerezen!' Hij staat in bewondering voor de `luyster' van deoude steden, voor de weelde die hun bewoners ten toon spreidden, voor de deugden 
en eigenschappen van de vroegere Vlamingen en Brabanders. 1302 is voor 
hem een levend feit: `dien zelven Deken [: Peeter de Coninck] praelt in de jaerboeken 
als eenen opregten onderdaen van zynen wettigen Graef, als eenen Held 
die het Vaderland van de Fransche dwinglandye met moed en raed heeft helpenverlossen.' En nog: `De Vlaemingen veroverden in den slag van Groeningen, vyfhonderd paeren goude spooren, op de Franschen ten jaere 1302, die zy in de 
Kerke van onze L. Vrouw van Cortryk tot zegeteekenen ten thoon hongen.' Zijntitel van 'koopman' draagt hij met fierheid, want de geschiedenis leert hem dat 
`den koophandel ... den rykdom in Nederland [heeft] gebrogt'. De kooplui werden 
vroeger geëerd `als de pilaeren van den staet, en als de zenuwe van den 
oorlog'. Zijn bewering, neergeschreven in zijn eerste bekroonde verhandeling, dat 
Berthout, heer van Mechelen, `den ryken koopman' werd geheten en dat de Leuvense 
patriciërs lakenwevers geweest waren, verwekte zelfs deining zo te Leuven 
als te Mechelen. In een paar plaatselijke weekbladen werden de studie van Ver 

academische geschriften in het algemeen aangevallen, zodat hij in-hoeven en de 
opspraak kwam en de Academie zich verplicht zag haar eigen eer en die van haar 
bekroonde te verdedigen. 
Is de vroegere grootheid in verval geraakt, de eigen aard zijn de Nederlanders 
steeds trouw gebleven, dat constateert Verhoeven telkens weer: 'Uyt alle dit 
aengehaelde, komen de oorspronglyke zeden en den land-aerd onzer eerste vader


516 


landers genoegzaem te voorschyn; en uyt het vervolg dezer verhandelingen zal 
voorder blyken, dat het vernuft, de oorlogsdeugd, en d'onafhangelyke vryheyd 
altyd eygen geweest hebben aen de Belgen, die door hunne uytheemsche togten, 
niets van dien oorspronglyken aerd verloren hebben.' 'Dikwils gedempt en overwonnen, 
maer noyt ten ondergebrocht, altyd het zelve volk tot . heden toe,' klinkt 
het elders fier. Trouw aan eigen aard veronderstelt ook trouw aan de eigen taal: 
`Déeze Redevoering dan, dunkt my nutter in de Vlaemsche tael, mids déeze voor 
al onzen Land-aerd onderwyst,' schrijft hij in de inleiding tot zijn bekroonde 
verhandeling over de invoering van het Romeinse recht in onze gewesten, die hij 
als motto 'Belgice pro patria' (in het Nederlands voor het vaderland) meegeeft. 
En in een aanhangsel bij deze verhandeling geeft hij het uitvoerig `bewys-stuk' 
van zijn stelling: alle beschaafde volken schrijven in hun moedertaal. Zo deden 
het de Grieken en de Romeinen, zo deden het Tasso, Cervantes, Camóes, Gessner, 
Milton, de Franse auteurs ieder voor hun land, Vondel en Wagenaar `voor de 
Nederlanden'. 
Deze `Nederlanden' ziet Verhoeven steeds als het grote geheel der oude Zeventien 
Provinciën. Als hij in zijn eerste bekroonde werk, de Historische tyd- en oordeelkundige 
aenteekeningen, het economische verleden van de steden beschrijft, doet 
hij dat even gewetensvol voor de Noord-als de Zuidnederlandse steden. Als de 
Hollanders en Zeeuwen die uitgeweken waren naar de Baltische kuststreek, in 
Brugge, Zierikzee en Dordrecht kwamen handel drijven, `was de gemeynschap en 
het goed verstand onder hun des te vaster, gemerkt hunne oude herkomste, als 
den zelven land-aerd, gelyk met de Nederlanders in zeden, taele en Religie', betoogt 
hij in zijn Algemeyne Inleyding tot de al-oude en midden-tydsche belgische 
historie (1780). Die heel-Nederlandse visie was trouwens ook uit zijn Proeve 
van Dicht-kunde al gebleken, want waar hij de uitvinding van de boekdrukkunst 
te Haarlem situeerde, noemde hij die een `wonder daer met recht ons Nederlandt 
op roemt'. 
Die belangstelling voor het verleden belet niet dat nieuwe invloeden hun spoor 
trekken in zijn werk. Typisch 18de-eeuws is zijn streven naar objectiviteit en 
waarheid: in zijn Algemeyne Inleyding zegt hij uitdrukkelijk dat hij van geen 
`letter.-roovery' wil verdacht worden en daarom zijn bronnen zal citeren. Datzelfde 
streven doet hem Voltaire als inlichtingsbron verwerpen, omdat hij `uyt 
vergiftige bronnen' geput heeft. De Encyclopedie wordt geregeld geraadpleegd. 
Trouw onderdaan van de Kerk en oprecht gelovige, oefent hij toch kritiek op 

vroegere kerkelijke toestanden en gebruiken, en wijst hij de `onnoodige religieuze 
orden' af. Ten tijde van de Franken maakten `die goede Moniken' met eigen hand 
de grond vruchtbaar; ze hadden `zig aen God niet opgeoffert... om een luy en 
ledig leven te leyden'. Zijn zin voor verdraagzaamheid spreekt uit de scherpe 
veroordeling van de Inquisitie: `Als die onmenschelyke offerhanden van de Druiden 
alleen genoegzaem zijn, om onze voor-vaderen met de wildste volkeren gelyk 
te stellen, mag men het zelve dan niet zeggen van de Spaegnjaerden en van de 
Portugiesen, welkers menigmael gevloekte Vuerschaer van geloofs onderzoek, 
gemeynelyk genoemd Inquisitie, niet zeer verschillig is van de barbaersche 
menschen slachting onzer vaderen? De geest-dryvery is eigen aan veele bediende 
van allen Godsdienst...' Over de allesbehalve goede gedragingen van veel kruisvaarders, 
over de ten gevolge van de kruistochten ontstane misbruiken op gebied 
van aflaten en relikwieën weidt hij openhartig uit, al wil hij de zwaarste wangebruiken 
`uyt eerbiedigheyd ... laeten rusten'. Oorlog wekt zijn afkeer en doet 

517 


hem die kruistochten als `bloedig' afwijzen; in zijn Treur-dicht spreekt hij om 
dezelfde reden over. de 'dwaesen Alexander, nu misselyk zoo lang den Grooten 
genoemt'. En is zijn bewondering voor de gotische bouwkunst in haar mooiste 
verwezenlijkingen — de kathedraal te Antwerpen, de `Laken-Halle van Loven' en 
`des zelfs Raed-huys' — geen preromantische trek? 
Niettegenstaande zijn bekroningen en niettegenstaande de steun van een aantal 
academieleden is Verhoeven nooit in het illustere gezelschap opgenomen. Hij 
zelf noemt Des Roches als de aanstoker van het verzet tegen hem. Ging het 
inderdaad om een persoonlijke rivaliteit — ze had o.m. te maken met hun opvat 

schoolhervorming, terwijl de Mechelaar bovendien in de Histoire-tingen over de 
ancienne des Pays-Bas Autrichiens (1787) van de academiesecretaris zijn Alge 

meende te herkennen — of vreesde men zijn zelfstandige, 'vier--meyne Inleyding 
kante' houding en zijn onverbloemde taal in een dociele Academie? Het moest 
wel hard aankomen, te lezen dat 'wy veel tyds de aepen van de Fransche geweest 
[zijn]' of dat men wel `het Opper-Vorstelijk gezag, gelyk het heden in onze Staeten 
vastgestelt is, ... eerbiediglyk te gemoet [wil] komen', maar: `die plicht strekt 
zoo ver niet, van de waerheijd der voorgaende tijden te verduijsteren; wie van 
de Nederlanders, die schryven, zoude zoo dom zyn van te zeggen: dat het volk 
in de algemeyne vergaderingen van Lente-en Bloeymaend niets te zeggen hadde, 
terwyl alles door het zelve verricht wierd?' In ieder geval heeft hij sommige van 
zijn verhandelingen op eigen kosten moeten uitgeven en zijn verkiezing is door 
het persoonlijk ingrijpen van de voorzitter, kanselier H. de Crumpipen, telkens 
belet geworden. 
Ook prijsvragen van buitenlandse academiën hebben de interesse van Verhoeven 
gewekt. De Koninklijke Bibliotheek te Brussel bewaart fragmenten van een antwoord 
op de al genoemde prijsvraag van de Berlijnse academie en op een voor 
1785 door de academie van Besancon uitgeschreven vraag. 
Ondertussen was Verhoevens belangrijkste geschrift tot stand gekomen, zijn 

Oordeelkundige Verhandelingen op de noodzakelijkheijd van het behouden der 
nederduijtsche taste, en de noodige hervormingen in de schooien, die hij in 1780 

aan graaf de Neny, voorzitter van de Geheime Raad, had laten bezorgen, die ze 
op zijn beurt aan Des Roches overmaakte. Over de aanleiding tot het opstellen 
van deze Verhandelingen (ze berusten in hs. — 30 foliobladen — in de Koninklijke 
Bibliotheek te 's-Gravenhage) blijft men in het ongewisse, al lijken ze te moeten 
gesitueerd worden in het raam van de aan gang zijnde schoolhervorming. De 
Neny, een hartstochtelijk liefhebber van oudheden, had belangstelling voor oude 
teksten en manuscripten — op zijn aanvraag schreef Verhoeven, volgens Goethals, 
een (niet verder bekende) studie over het nut en de noodzaak van de lectuur 
van de 16de- en 17de-eeuwse handschriften in de lagere school en van het aan 

erin gebezigde schrift — en af en toe bezorgde hij de Mechelaar de-leren van het 
toegang tot een of ander archief. Zo wordt wellicht verklaard waarom Verhoeven 
meent dat zijn Verhandelingen 'geene betere bescherminge vinden [kunnen], als 
onder de vleugelen van UE. Excellentie' en hij ze de Oostenrijkse ambtenaar als 
`een openbaeren blijk van hoogagting' aanbiedt. Dat wijst er tegelijk op dat de 
tekst waarschijnlijk niet in opdracht werd geschreven en tevens, zoals R.F. Lissens 
suggereert, dat hij misschien bedoeld was om gepubliceerd te worden. 
In een eerste — ook omvangrijkste — hoofdstuk argumenteert Verhoeven dat `de 
geleerde van de oudheijd schreéven in hunne moeder taele'. Al was voor de 
Romeinen het Grieks minder vreemd `als heden de fransche aen een ganschen 

518 


hoop nederlanders, die hunne moedertaele versuijmen', toch bleven ze trouw aan 
hun eigen taal en cultiveerden ze die. Laten wij, de aansporing van `den geleerden 
d'alembert' volgend, ons aan de Romeinen spiegelen. Overigens, al willen de 
Fransen hun taal over de hele wereld verspreiden en al hebben ze voor de noordelijke 
talen slechts verachting over, het Frans is minder volmaakt dan het 
Grieks, Latijn, Italiaans, Nederlands en Engels en de Henriade bereikt niet de 
perfectie van de epiek van Homeros, Vergilius, Tasso, Vondel, Rotgans en Milton: 
`hoe konnen wij dan zoo blindelings, door een verkeerden geest gedréeven, 
onze eijge taele verwaerloosen? ik zal haere voordeelen op de fransche niet ophaelen, 
ik zal haeren rijkdom, die in de gebonde woorden, zoo veel eijgen met de 

grieksche heeft, niet ten thoon stellen; alleenelijk hoeve men te aenmerken, de 
onveranderlijkheijd der zelve, standvastig de eijgenste in de roemweerdige oud 
gelijk bij de geleerde schrijvers als wagenaar en huijdecoper te zien is'. Alle-heijd 

beschaafde volken hebben het voorbeeld van de Romeinen gevolgd, behalve 
`o spijt! de vlaemingen en brabanders uijtgenomen!' 
In het tweede deel wordt betoogd dat de verwaarlozing van de moedertaal en 
de invoering van een vreemde taal voor een land rampzalige gevolgen met zich 
brengt. Ter illustratie kiest Verhoeven opnieuw Rome: `Niets heeft meer gemeijns 

op de zeden als de tael; de deugd bestond onder de oude romeijnen in die weergaloose 
Liefde tot het vaderland die zij elkanderen in hunne moeder-tael inboezemden 
...' Maar toen mét de Grieksche taal de weelde van Azië en de ondeug


den van de Grieken over Rome werden uitgestort, is het Romeinse gemenebest 
ten onder gegaan. Het Latijn was een mannelijke taal, het Grieks was hoofser 
en zwieriger, en ongetwijfeld hebben de Romeinse vrouwen zoveel bijgedragen 
tot het inburgeren van het Grieks als onze Nederlandse voor het Frans hebben 
gedaan. Luister maar naar die 'bespottelijke vrouwen' ! Er zit iets hards, plomps 
en boers in het Nederlands, zeggen ze; het Frans daarentegen is vloeiend en aangenaam, 
die taal schijnt gemaakt voor de 'schoone kunne', ze is de 'tolk van de 
minnarijen', en liever zouden ze drie dagen doorbrengen met een Fransman dan 
één uur met de welsprekendste Nederlander. Verhoeven maakt het krachtige `non 
possum ferre, quirites, graecam urbem' van Juvenalis tot zijn leuze, want het 
minachten van de moedertaal moet allengs leiden tot minachting voor. de `vader 

zeden'. En al hebben `de hollanders en hunne bondgenooten vrij beter

-landsche 

als de vlaemingen en de brabanders, hunne vaderlandsche zeden en taele behou


den ..., egter is die besmettelijke fransche pest in hunne staeten gedrongen', . wat 

met een citaat van Barlaeus bevestigd wordt. 

Een goed vaderlander zoekt naar middelen om die ontaarding te keren. Wij 

hebben een degelijk onderwijs nodig, gebaseerd op de moedertaal: dat is het 

thema van het volgende hoofdstuk. Verhoeven weidt breedvoerig uit over de te 

gebruiken schoolboeken (o.m. teksten van Vondel), over de waarde van het moe 

voor de verschillende standen en beroepen, over de studie van-dertaalonderricht 

de verschillende soorten schrift. Hoofdstuk vier bepleit de aanstelling van be


kwame leerkrachten: de onderwijzer moet `als het eerste noodzaeklijk lidmaet 

van het gemeene best' achting en materiële waardering krijgen. 

Aangezien de grondslag voor de taal in de eerste levensjaren gelegd wordt, besteedt 

Verhoeven een speciaal hoofdstuk aan `de schoolen voor de dogters', want de 

meisjes zijn de moeders van morgen. Ook hier zijn nieuwe schoolboeken en goede 

leerkrachten een dringende vereiste. Bovendien zijn de kloosterscholen, waar de 

dochters uit de adelstand en de hogere burgerij opgevoed worden, haarden van 

519 


verfransing. Eens thuis uit zo'n instelling vervormt het meisje het eenvoudige 
huisgezin totaal: de oude in het huis vergrijsde knecht Bertel wordt la Jeunesse 
gedoopt en slechts een Franse of Waalse kamenier is bij de koopmansdochter 
welkom. Met de Franse taal verjaagt ze de eenvoudige Nederlandse zeden, zodat 
ten slotte de onnatuurlijke levenswijze en de 'zotte pragt' in huis niets meer 
overlaten dan `het bedroeft geheugen van een valschen franschen swier'. Daarom 
beperke men het Frans spreken tot een paar dagen per week, men onderwijze de 
`schrijfkonst', de 'cijffer-konst' en het handwerk, dat `de edele vrouwen van onzen 
tijd' zo min misstaat als de dochters van Karel de Grote vroeger. 
Na in een laatste hoofdstuk te hebben gehandeld over het in ere herstellen van 
het ambt van 'scholaster' en het benoemen van een bekwaam `opper-scholaster', 
tekent Verhoeven in zijn 'besluyt' met enkele korte trekken het verfransingsproces. 
Terwijl de Noordnederlanders alles in het werk hebben gesteld om hun 
taal tot volmaaktheid te brengen zodat de beschaafdste en sierlijkste schrijvers 
bij hen te vinden zijn, terwijl de prinsen van Oranje gemeenzaam omgingen met 
het volk en zijn taal spraken, wisselde aan het Brusselse hof de ene vreemde taal 
met de andere: op het Frans volgde het Spaans en toen werd het opnieuw het 
Frans. De ingenomenheid met deze taal is nu zo'n 'heerschenden drift' geworden 
dat Verhoeven niet langer kon zwijgen, en ook `de staet kunde is mijns dunkens, 
dien aengaende hier aengeleegen'. 
Hij pleit dan voor een in Brussel of in Gent op te richten `nederduijtsch-taelen 
konstgenootschap' (de eerste stad heeft zijn voorkeur omdat de Brabantse uitspraak 
mooier is dan de Vlaamse). Alleen het Nederlands zou de taal van dat 
genootschap zijn en om de drie jaar zou het prijsvragen uitschrijven in verband 
met de sierlijkheid en de zuiverheid van die taal. 
De onwetendheid ten opzichte van de moedertaal is de oorzaak van haar mis 

Zohaast men ze tot bloei zal zien komen, zohaast door het openbaar-kenning. 
gezag benoemingen bij raden en rechtbanken afhankelijk zullen worden gemaakt 
van een degelijke kennis van de moedertaal, zohaast ook niemand in de Academie 
aanvaard wordt `ten zij niet alleenelijk onderrigt, maer volkomentlijk kundig in 
de moedertael', zal iedereen zich op die taal toeleggen en zal ze in deze gewesten 
op het Frans vlug de overhand behalen. 
`in de slegste boek heb ik veeltijds iets goeds gevonden, kan uijt het verhandelde 
het minste punt tot voordeel van den staet verstrekken, dan heb ik mijn loop 
gedaen. voorder zal het gedagt ligtelijk inleijdinge géeven tot nadere verbeteringen.' 
Met die woorden eindigt Verhoeven, maar ze bleven vrome wensen. Zijn 
argumentatie ad rem en zijn soms krasse uitspraken — al is de toon van het hele 
betoog wel rustig en zakelijk gehouden — zullen allicht eens te meer het averechtse 
effect gesorteerd hebben. Ondertussen blijven zijn Verhandelingen, na de Onacht 
van Verlooy, het belangrijkste pleidooi dat de 18de eeuw ten voordele van het 
Nederlands heeft opgeleverd. Wel mist het van de Onacht de brede allure, de 
totale visie, het revolutionaire en moderne elan. Het opzet is trouwens beperkter, 
misschien mee bepaald door de concrete omstandigheden waarin het tot stand 
kwam: het gaat Verhoeven om het onderwijs en de plaats van de moedertaal 
daarin (als zodanig is zijn manuscript zelfs een boeiende bron van gegevens voor 
wie de geschiedenis van het onderwijs in Zuid-Nederland bestuderen wil). Dat 
hij toch wel verder ziet, bewijzen zijn voorstellen tot oprichting van een taalkundig 
genootschap en tot het invoeren van de verplichte kennis van het Nederlands 
bij benoemingen in openbare functies. Verhoevens pleidooi alleen maar in de lijn 

520 


van het traditionalisme situeren, als de vrucht van de humanistische opvattingen 
over volk en taal, is hem echter ook onrecht aandoen. Het teruggrijpen naar het 
voorbeeld van de Romeinen om zowel de trouw aan de eigen taal als het ver 

tussen taal en zeden te illustreren, is een typisch Aufklärungsthema. Mon--band 
tesquieu bewijst dat, Voltaire, de Rivarol, en d'Alembert, die herhaaldelijk in de 
Verhandelingen geciteerd wordt en uit wiens Sur l'harmonie des langues, et sur 
la latinité des modernes in het eerste hoofdstuk een lang fragment door Verhoeven 
wordt vertaald, met de betekenisvolle aanduiding: `Hier maekt dien 
grooten man de verdediging van de moeder-taele'. Het is overigens treffend dat 
anti-Griekse verzen van Juvenalis ook door Verlooy geciteerd en, aan de eigen 
toestanden geadapteerd, vertaald worden. Oud én nieuw hebben Verhoeven 
geïnspireerd, maar, in tegenstelling met Verlooy, zijn ze bij hem nog niet uitgegroeid 
tot een naar een nieuwe tijd gewende synthese. Hij heeft `de ganse 
rijkdom nog niet kunnen inzien van al wat, voor de waarden die hijzelf verdedigt, 
besloten ligt in het nieuwe' (H.J. Elias). 
Uit Verhoevens gedragingen en geschriften tijdens de Brabantse Omwenteling — 
en later in de Franse tijd — blijkt overigens hoe hij ook op het politieke 
terrein tussen oud en nieuw geaarzeld heeft. Goethals schrijft: `... au fond de son 
coeur, l'ancien partisan de Joseph II [? — Goethals geeft geen verdere aanduidingen 
hiervoor] était vonckiste.' De Mechelse pamfletschrijvers rekenen hem tot de 
partij van de democraten en onder de vrienden van Van den Eynde; op beslissende 
momenten vertoont hij zich in hun gezelschap. Met zijn uitgave van een 
`indultum' van 1304, de Grond-wet ofte Constitutie van Mechelen met de Neder 
duytsche overzettinge en aen-merkingen (1790) (een aangekondigd Groot Charter

,

boek der Stad ende Provincie Mechelen, dat daar waarschijnlijk bij aansloot, zag 
nooit het licht) leunt hij echter aan bij de opvattingen van de Statisten, terwijl 
zijn Lammen in de Maen fel anti-vonckistisch getint is. Maar wanneer dit laatste 
verschijnt, is de reactie tegen de democraten al overal losgebroken en is ook Van 
den Eynde naar het kamp van de conservatieven overgelopen. Zijn eigen `bekering' 
maakt Verhoeven volledig met een Eerbiedig Lof-gezang (Leuven, s.d.) en 
een Ode (Mechelen, 1790) aan Van der Noot. Wie niet samenheulde met Vonck, 
mag zich voorr de toekomst rustig op de Statisten verlaten, want `wie zyn ter wei 

meer als Nederlanders vry'? Hij herinnert aan de opstand tegen Spanje,-reld 
roept het voorbeeld van Willem Tell op en weidt uitvoerig uit over de Amerikaanse 
vrijheidsstrijd: 

Zoo lang 't nieuw-weirelds deel, bevolkt met blonde Britten. 
Hollanders, zeeuwen, en veel meer uyt Nederland, 
... 't natuerlyk Regt de volkren aengeboren, 
Aen hun ten onregt en geweldig wierd betwist; 
Quam g'heel America in wapenen te voren 


't Verraed van alle kant kon Washington niet stutten, 
Den grysen Franklin sag door mueren van metael, 
Hy wist de staet-kunst tot de bronne uyt te putten, 
Maer zyn verdraegzaemheyd kreeg geenen zegen-prael 


Dan zag den grysaerd klaer, dat lydsaemheyd in tyden 
(Wanneer het Burger-recht althans geschonden word) 
Een ondeugd is, een vlek, voor al die wettig stryden ... 


521 


Na de terugkeer van de Oostenrijkers heeft Verhoeven het auteurschap van dit 
gedicht en van een rond dezelfde tijd te Luik verschenen (maar reeds in 1787 
voltooid) Mémoire historique-politique et critique sur les constitutions, la Religion, 
8 les Droits de la Nation Belgique (ten onrechte) ontkend. Het Mémoire 
is een in een heftige taal geschreven anti-jozefistisch en antifilosofisch -betoog, 
waarvan het eerste deel uitvoerig argumenteert wat Verhoeven in zijn Treur-dicht 
met één vers had omschreven als `Het Voor-recht van het Volk, is 't Heyligdom 
van 't Land'. Het tweede deel is een lofzang op de weldaad die kloosters en abdijen 
voor onze gewesten betekenden, en een verdediging van de geestelijke 
stand: Verhoeven weerlegt de opvattingen van de Encyclopedisten daaromtrent, 
gaat hen bij gelegenheid met hun eigen wapens te keer, gebruikt b.v. Rousseaus 
Contrat social als gezagsargument om zijn mening te staven. Over de aanleiding 
tot het geschrift, de reden van dit wel onverwachte gebruik van het Frans en de 
context waarin de publikatie plaatsgreep, tasten we volledig in het duister." 
In 1795 — nadat hij bij de Oostenrijkse restauratie tot aan de eerste Franse bezetting 
naar Breda en na een korte terugkeer opnieuw, naar Den Haag, was uitgeweken 
— geeft hij een vertaling uit van de revolutionaire Déclaration des droits 
de l'homme et du citoyen (Grondwettelyke Stelling, voorgegaen door de verklaering 
der rechten van den, mensch ende van den Barger gepresenteert aen, het 
fransch volk door de Nationale Conventie), maar hij treedt anderzijds slechts 
onder dwang toe tot de Mechelse municipaliteit en als hij tijdens de plechtige 
viering van de aanhechting bij Frankrijk (november 1795) het desbetreffende 
decreet moet voorlezen, is hij zo aangedaan, dat zijn stem stokt en de aan 

vrezen dat hij een beroerte zal krijgen.-wezigen 
Van december. 1795 af trekt Verhoeven zich definitief uit het openbare leven 
terug: hem wordt nog het ambt van vrederechter aangeboden, maar hij wenst 
eventueel nog alleen dat van bibliothecaris te aanvaarden. Hij begint aan het 
werk dat hij moet hebben gezien als de bekroning van zijn leven, de Belgiade ofte 
Mannus, in de omkeering van den Belgischen en Celtischen staet, met de verandering 
zedert den eersten cimbrischen zund-vloet in deeze, en in andere gewes


en van Europa (hs. Kon. Bibl. Brussel), naar zijn eigen woorden "t eerste heldendicht 
dat onze landaerd heeft', een epos in vijftien zangen dat hem 'twaelfjarig 
zweet' zou kosten, 466 pagina's en 22.000 verzen omvat. Het prospectus ervan lag 
klaar, toen zijn dood de publikatie verhinderde. De Aeneis heeft model gestaan voor 
Verhoeven: het ingrijpen van goden en godinnen, de voorspellingen van de priesteres 
Aurinia, de liefde tussen Mannus en Armasia wijzen daarop. Daarnaast is vooral 
zijn eigen kennis van de geschiedenis de grote inspiratiebron geweest: volken, stammen, 
helden die volgens de toenmalige historische opvattingen bij het ontstaan van 
onze gewesten en steden een rol hadden gespeeld — Brabo, Antigoon, Friso, Bato —, 
treden in zijn epos op. Heeft hij ervan gedroomd met zijn Belgiade de 'Nederlandschen 
Virgiel' te worden die, zoals hij in zijn Proeve van Dicht-kunde schreef, 
nog moest worden geboren? Dan is dat wel een ijdele droom geweest: het vers 
klinkt gemaakt en opgeschroefd, geleerdheid vervangt te vaak inspiratie, het 
geheel is een onverteerbare brok. Maar dat Verhoeven zich tijdens die donkere 
Franse tijd gedrongen heeft gevoeld zijn kennis van het verleden episch te ver 

een werk dat door zijn grootsheid de lezer in bewondering voor dat-tolken in 
verleden moest meerukken, en daar onverdroten jarenlang mee bezig is geweest, 
bewijst de spanning en de koppigheid van het `nationale' gevoelen bij deze man 
en dwingt respect af. 

522 


Weliswaar wordt in de inleiding tot de Belgiade keizer Napoleon lof toegezwaaid 
en worden ook in de loop van het werk nog een aantal allusies gemaakt op de 
politieke situatie: de tijdsomstandigheden waren niet doorzichtig, en de censuur 
bovendien helemaal niet gewillig voor wie niet in het Frans schreef. Maar Verhoeven 
deed het, zoals Willems, in zijn moedertaal, waaraan hij, aan het eind 
van zijn werk, nog eens zijn trouw betuigt: 

Nu, Zang-godin, genoeg: 
Het einde kroont uw werk. Wy quamen noyt te vroeg 
Om werkzaem Neerlands tael, verbastert, deels bedorven, 
Met ons twaelfjaerig zweet te roemen onverstorven ... 

En die trouw krijgt een Grootnederlands perspectief waar hij zijn lezers haast 
verontschuldigend meedeelt dat hij de Noordnederlandse spelling niet volgt, maar 
in de taalkunstenaars uit het Noorden wel zijn voorbeelden ziet: `Al volgen wy 
in het geheel dezelfde schryf-wyze niet, de geleerde zullen bevinden dat de oor 

woord `Hollandsche' is geschrapt] woorden den voorrang heb--spronkelyke [het 
ben, aengezien wy, de taelkundige vader Hooft, Vondel, Anthonides, de geleerde 
heer Balthazar Huydecoper, Wagenaer, en den Hollandschen Ovidius, de ridder 
Cats, erkennen voor onze meesters.' 

Met zijn bekommernis om de moedertaal — en in casu met zijn Ofordeelkundige 
Verhandelingen — roept Verhoeven haast vanzelf de naam op van zijn jongere 
tijdgenoot Verlooy, van wie hij de Verhandeling op d'onacht in zijn bibliotheek 
bezit. Hebben ze ooit met elkaar contact gehad? 
Verlooy behoort tot het milieu van de juristen, een groep die, in tegenstelling met 
de geestelijken en de artsen, onder de auteurs van een door de Academie bekroonde 
Nederlandstalige studie niet representatief is. Slechts twee namen zijn in 
dat verband te citeren, allebei van Gentse advocaten bij de Raad van Vlaanderen." 
De ene is D'Hoop, die met een Latijnse, een Franse en vier Nederlandse verhandelingen 
lauweren oogst (een vijfde Nederlands werk van hem bleef onbekroond), 
de andere is de later als bibliofiel befaamd geworden Van Hulthem. 
In 1792, het jaar dat hij met een historische studie een accessiet verwerft, organiseert 
Charles van Hulthem (1764-1832) in Gent voor de eerste maal een schilderijententoonstelling, 
waarvan het reglement en de catalogus in het Nederlands 
zijn gesteld. In 1797 houdt hij als voorzitter een Aenspraaecke ... in 't sluyten der 

primaire Vergadering van het Noorden van 't canton Gent. Van dan af aan verdwijnt 
het Nederlands in zijn persoonlijke aantekeningen, zijn verslagen en rede 

getuigen deze laatste toch meermaals van zijn trots om het eigen-voeringen, al 
rijke verleden. In 1807 schrijft hij in een brief aan J.W. te Water. te Leiden: `Je 
vous écris en francais parce que cette langue m'est devenue plus familière. 

"6 

Heeft zijn carrière tijdens de Franse tijd (mee) schuld aan deze evolutie? In 
september 1812, tijdens een reis door. Zuid-Nederland, zal hoogleraar David 

J. van Lennep te Gent, naast o.m. Cornelissen en De Bast, ook Van Hulthem 
ontmoeten en naar aanleiding van die reis beginnen te denken aan een mogelijke 
hereniging van de Nederlanden, een idee waarvoor hij na zijn terugkeer de 
belangstelling wekt van zijn vriend Falck. 
Andere juristen bleven het Nederlands trouw: Verhaeghe, Cannaert, Diericx. 


Cannaert, in 1800 secretaris op de `mairie' te Gent, in de Hollandse tijd raadsheer 
bij het Hoge Gerechtshof te Brussel en lid van letterkundige genootschap



pen te Leiden en te Utrecht, werkt, zoals we al weten, na 1815 mee aan Gentse 
almanakken en is in 1823 de auteur van een schriftje over de hollandsche tae-1, 
noch voor, noch tegen, latende elkeen dienaengaende vry en in 1826 van Bijdragen 
tot de kennis van het oude strafrecht in Vlaanderen (een 'derde vermeerderde 
uitgave' ervan verschijnt in 1835). 
Diericx geeft, uit vrees voor de censuur, zijn Memoires de la vide de Gand (18141815), 
waarvoor het materiaal door zijn vader na 1794 was bijeengebracht, in het 
Frans uit. Ze zijn persklaar, als de Fransen door de val van Napoleon gedwongen 
worden ons land te verlaten. De Franse publikatie betekent echter geen verloochening 
van zijn principes. Hij hoopt op het spoedig herstel van de moedertaal, 
waaraan de Zuidnederlanders trouw zijn gebleven: 

Mijn eerste voornemen was dit werk in het Nederduitsch op te stellen; doch uit vrees voor 
de keizerlyke boekkeurders liet ik dit varen; nochtans zyn de inwooners dezer landen hunner 
tale zeer verknocht gebleven, en het was volgens dit nationaal grondbeginsel dat alle contracten 
en proceduren in het Vlaamsch moesten opgesteld worden, tot den tyde dat de Franschen 
alhier verschenen en ons vereenigden met 't geen zy de Groote Natie noemden. Maar thands 
dat die vereeniging niet meer bestaat, dunkt het my dat het bestuur tot het oude gebruik 
zoude dienen weder te keeren. 

Consequent laat hij zijn Gends Charter-boekje dan ook in 1821 in `de oude 
vaderlandsche taele' verschijnen. 
Dat druk van de Franse censuur geen uitvlucht was, toont ons Jan Jozef Raepsaet 
(1750-1832), griffier van de kastelenij van Oudenaarde — functie in verband 
waarmee zijn Redevoering uytgesproken in de school van teekenkunde van Audenaerde 
(1783) moet worden gezien —, later, onder Napoleon, lid van het Wetgevend 
Lichaam te Parijs. Naar het voorbeeld van Van de Spiegel en Wagenaar 
schrijft hij een zesdelige Schetz tot d'historie van den oorspronck en voortganck 
van de vaderlandsche rechten der Nederlanders. In een losse, bij het manuscript 
gevoegde tekst, die van 1811 dateert, tekent hij aan: 

Deze schetz is nog rauw, en enkelyk opgesteld naer maete van d'opzoekinge en verzaemelinge 
van de stoffe tot een ander werck; toen ik het dochte beschaefdelyk in 't nederduyds op 
te stellen, heeft men my, tot Parys, aangeraedt van 't in fransch op te stellen; thans ben ik 
daermede bezigh... 

In 1824-1826 verschijnt inderdaad de verkorte Franse versie. Ondertussen werkt 
hij, in 1818 en 1819, in het Nederlands mee aan de Verhandelingen van het 
Koninklijk Nederlandsch Instituut van Wetenschappen en aan die van de Maatschappij 
van Nederlandsche Letterkunde te Leiden. 
Via een bij Leibniz, waarschijnlijk in de Unvorgreifliche

fiche Gedanken betreffend die 
Ausübung und Verbesserung der Teutschen Sprache, gevonden vergelijking tussen 
het Hoogduits en het Frans was Mulle, nog een advocaat bij de Raad van 
Vlaanderen, geïnspireerd geworden tot het schrijven — naar zijn zeggen in het 
Frans en in het Nederlands — van een Letterkundig Tydverdryf over het bewys, 
dat de Vlaemsche Tael beter is als de Fransche. Slechts in 1819 geeft hij de 
Nederlandse versie te Gent uit (de Franse laat hij niet drukken omdat 'voor eenen 
franschman de verheventheyd der vlaemsche tael niet vatbaer is'), met een uitvoerige 
reeks 'aenteekeningen' die ze aan de actualiteit moeten aanpassen. 
Mulle ontkent niet dat het, omwille van de degelijke wetenschappelijke werken 
die in het Frans geschreven zijn, de moeite waard is om die taal te leren. Maar 
dat betekent niet dat men de moedertaal dient te `verachten en te veronacht


524 


zaemen'. Wil men de eigenlijke waarde van een taal kennen, dan moet men 
nagaan in hoeverre ze de hoedanigheden bezit die iedere echte taal eigen horen te 
zijn. Dat onderzoekt Mulle uitvoerig voor het Nederlands. Niet alleen, concludeert 
hij, zijn in deze taal alle vereiste kwaliteiten aanwezig, maar ze zijn er zelfs 
vollediger en volmaakter in weer te vinden dan in de Franse taal. Zijn besluit 
mag dan ook luiden: 

Het is naer deze korte bemerkingen, dat ik niet twyfel te zeggen dat de fransche Tael niet 
zoo gegrondigt is dan de Vlaemsche; en het dunkt my dat de Vlaemsche Tael door weynig 
moed en arbeyd beoeffend, zeer haest tot zoo eene volmaektheyd zou konnen gebragt worden, 
dat men in deze Tael met zulk eene bescheydendheyd en nadruk zou konnen schryven 
als de latynen of grieken hebben gedaen. 

Het geschriftje kondigt, met zijn aandacht voor de veronachtzaming van de moe 

zijn vergelijking tussen het Frans en het Nederlands en zijn verwij--dertaal, met 
zing naar Romeinen en Grieken, met zijn inspiratiebron Leibniz ook, de Onacht 
van Verlooy aan. Mulle stelde het op rond de tijd dat Verhoevens Verhandelingen 
tot stand kwamen. Het verscheen veertig jaar later; de Verhandelingen bleven in 
handschrift. Maar er werd duidelijk door een aantal geesten in een zelfde richting 
gedacht: ze zouden in de Brusselse advocaat de ideale vertolker van hun 
ideeën vinden. 

Jan Baptist Chrysostomus Verlooy (1746-1797), geboren in Oosterwijk bij Tongerlo 
als zoon van een Kempens landbouwer, promoveert tot licentiaat in de 
rechten aan de Leuvense universiteit in 1774 en wordt als advocaat verbonden 
aan de Raad van Brabant, waarschijnlijk dank zij de bemiddeling van de als vol 

vrijzinnige bekend staande Brusselse rechtsgeleerde van Waalse af--tairiaan en 
komst, Philippe-Guillaume Malfait, van wie hij de secretaris en later de testamentuitvoerder 
is en in wiens milieu hij met de nieuwe Europese gedachtenstromingen 
diepgaand en blijvend wordt geconfronteerd. 
In 1781 geeft hij zijn Codex Brabanticus uit, een verzameling Brabantse en Limburgse 
wetteksten, waarbij hij het alfabetische register in het Nederlands opstelt 
en waarvan de inleiding zijn principiële opvattingen ten opzichte van de moedertaal 
verwoordt: hij citeert de teksten in de originele taal; heeft hij de keuze tussen 
gelijkwaardige Franse en Nederlandse versies, dan geeft hij de voorkeur aan 
de taal van het land, zijnde het Nederlands ('quod si discrimen nullum appareret, 
favore linguae patriae Flandrica praelata est') . 
Wanneer in 1788 zijn Verhandeling op d'onacht dier m.oederlyke tael in de Nederlanden 
bij De Bel te Brussel van de pers komt, is hij, samen met andere tegenstanders 
van het beleid van Jozef II, al verdacht bij het Oostenrijkse bestuur, wat 
verklaart waarom hij ze anoniem en met de valse vermelding `tot Maestricht' 
laat verschijnen. 
Van begin 1789 af vergadert hij met een aantal 'patriotten' (onder wie zijn 
zwager Torfs) regelmatig bij Vonck aan huis en richt, onder de benaming `Pro 
Aris et Focis' (hem ingefluisterd door abt Hermans van Tongerlo, die tot het 
groepje behoort?), een geheim anti-Oostenrijks genootschap op. De statuten 
ervan en de pamfletten die in verband ermee van zijn hand verschijnen, zijn in 
het Nederlands gesteld. 
Hij plaatst zijn handtekening na die van Vonck op het Adres dat op 15 maart 
1790 aan de Staten van Brabant overhandigd wordt om een vernieuwing van de 

525 


regeringsvorm in democratische zin te eisen. Als daarop de reactie van de opgehitste 
Statisten in alle heftigheid losbreekt, moet hij naar het buitenland vluchten. 
Vanuit Frankrijk blijft hij ageren, richt een nieuw genootschap `Pro Patria' 
op, probeert tevergeefs gewapende opstanden te organiseren. Bij de verovering 
van de Zuidelijke Nederlanden door het `armée du Nord' van Dumouriez (1792) 
wordt hij gekozen tot `voorlopig representant' van Brussel, waarnaar hij bij de 
Oostenrijkse restauratie was teruggekeerd. Begin februari 1793 zit hij — nadat 
hem eerst nog was opgedragen de protesten tegen de door de Parijse Conventie 
afgekondigde annexatie te coördineren — de `assemblée' voor waarop een handvol 
democraten zich voor de aanhechting bij Frankrijk uitspreekt, en hij is een 
van de Brusselse gedeputeerden die op 2 maart te Parijs de wens tot annexatie 
overbrengen. Zijn houding is niet zonder meer duidelijk — heeft hij zich bij het 
onvermijdelijke neergelegd? —, aangezien hij amper ' een maand tevoren in een 
vloeiend en goed geschreven brochure Zyn geloof, vryheyd en eygendommen in 
gevaer ?,17 die scherpe aanvallen bevat op de Statisten en op de privileges van 
adel en geestelijkheid en een verdediging is van de principes van de Franse Revolutie, 
nog voor een democratische staatsvorm had gepleit waarin het volk, dank 
zij de grootmoedigheid van de Franse natie, zijn eigen vertegenwoordigers zou 
kiezen, een staatsvorm zoals de 'Nederlanders' die vroeger hadden gekend: 

... ik vraeg u, wanneer zyt gy gelukkig geweest? Over dry hondert jaeren, als Loven en 
Antwerpen elk meer als vyfmael hondert duyzent zielen bevolking hadden, als alle d'andere 
steden van 't land die ge nu maer voor een vierde, derde oft helft bebouwt ziet, zoo vol 
bewoont waren als zy groot zyn, als de bevolking en rykdom van 't land dry of viermael 
grooter waren als heden: maer wat constitutie had gy dan? Eene schier oprechte democratie 
en keusbaerheyd van Magistraten: ontrent eene zulke als men hier nu verhoopt te maken. 

Bij de tweede Franse verovering wordt hij in september 1794 tot schepen, op 
20 april 1795 tot `malre' van de hoofdstad benoemd. Herhaaldelijk verdedigt hij 
zijn medeburgers tegen misbruiken vanwege het nieuwe gezag; hij ondertekent 
mee een protest van de municipaliteit tegen de plunderingen: 'Nooit zijn onze 
voorgangers door het voormalig Oostenrijks bestuur behandeld als gij het ons 
doet.' Maar al in mei dwingt zijn zwakke gezondheid hem ontslag te nemen 
en twee jaar later overlijdt hij, zonder dat zijn heengaan blijkbaar wordt opgemerkt. 
De Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael in de Nederlanden omvat drie 
duidelijk te onderkennen delen: hoe het vroeger was, hoe de situatie nu is, hoe 
het worden moet. 
De Nederlanders, zo begint Verlooy, menen dat er niets moois of groots bestaat, 
`of 't moet van Vrankryk zyn'. En nochtans: 'onze volksaerd moet in grootheyd, 
edelmoed en vernuft aen geenen ter wereld wyken,' wel integendeel. Over vele 
bladzijden en aan de hand van tal van voorbeelden schetst hij, in een beweeglijke 
taal, met lichtflitsen hier en daar, als waar hij het heeft over de vrouwen of over 
het schone land van Waas, waar zo hard gewerkt wordt en 'daer geen poozen of 
schoren en zyn als de vermoytheid en den nacht,' de bijdrage van de Nederlanden 

tot de Westerse beschaving. Hij gaat ver terug in de geschiedenis, beschrijft de 
handel van het oude Antwerpen en de destijds zo gunstig bekende Vlaamse 
landbouw. Hij meent in zijn Kempen sporen gevonden te hebben van prehistorische 
ontginningen. Hij spreekt over de scheepvaart en over de invloed van de 
Nederlandse op de Franse scheepstaal, over Erasmus en de andere grote geleer


526 


den, de schilderkunst, de tapijten, de muziek: een Nederlandse cultuurgeschiedenis 
in een notedop. 
De 'vernedering van onzen volksaerd, en afneming onzer konsten' is te wijten aan 
de komst van het Bourgondische huis. Later, terwijl de andere naties aan hun 
moedertaal aandacht begonnen te besteden, zijn wij `van vremd gevallen op 
vremd'. Na te hebben aangetoond dat `de moederlyke tael van 't meeste en 
't beste van ons land' het Nederlands is — `de fransche, oft, om beter te zeggen, 
de walsche, begrypt nouwelyks een vierde van onze tegenwoordige Nederlanden' 

— en dat Brussel 'niet moet aenzien [worden] dan als een' enkel Nederduytsche 
stad', na als zijn mening te hebben vertolkt dat ook de inwoners van de Verenigde 
Provinciën zich te veel laten beïnvloeden door vreemde talen, maakt Verlooy de 
balans op van de situatie te zijnen tijde: in Brussel wordt de Nederlandse taal 
veracht (wat met een paar typische staaltjes wordt geïllustreerd en wat hem 
Juvenalis' satirische kritiek op sommige vergriekste Romeinen doet parafraseren), 
de Leuvense universiteit en de Brusselse academie verwaarlozen ze, de spelling 
is onvast, goede Nederlandse publikaties ontbreken, toneel, liederen, kranten zijn 
Frans. Meer dan ooit zijn we door 'fransdolheyd' bezeten en sommigen gebruiken 
zo hardnekkig het Frans alsof ze ertoe gedwongen zijn `by wyze van schandboet'. 
Die houding heeft noodlottige gevolgen. 'Voor eerst het is onmogelyk een' vremde 
tael wel, eygentlyk en naer haren geest te leeren spreken': dat hebben de 
Romeinen al erkend, dat erkennen de auteurs die in onze gewesten in het Frans 
schrijven. Een taal is een gevoelig en broos werktuig. `In een alderzappigste rym 
een 't minste woordje verandert of verplaetst, af of by gedaen verdooft alle natuerlykheyd 
en smaek ... Deze fyne verschilligheden zal niemand in een' vremde 
tael gevoelen.' De kinderen in het Frans opvoeden betekent dus, ze verstoken 
houden van de welsprekendheid waardoor. 'zedekonde, dichterye, historie, staetkonde, 
natuerkonde en diergelyke' hun `zap en smaek' krijgen. En precies die 
wetenschappen behelzen `den Catechismus der borgerlyke wysheyd', vormen de 
rede en moeten 'onder 't gemyn ... een betere, redelykere manier van pyzen en 
goeden smaek' brengen. De tijd die we besteden aan het leren van een vreemde 
taal is overigens verloren tijd voor de studie van de `konsten'. Bovendien scheppen 
we een sociale taalbarrière : `Door ons frans schyden wy van die middelbare 
geleertheyd en borgerlyke wysheyd af geheel het gemeyn, onze bestgemoedde en 
weetgirige borgers, ambachtslieden, akkermans, en onze vrouwen ...' Ook voor 
onze geleerden is het gebruik van het Frans een handicap, en dat geldt eveneens 
voor het theater: onze eigen kunstenaars krijgen geen kans en de Franse stukken 
weerspiegelen onze aard niet. 
Onder. die `frans verwaentheyd' lijden echter niet alleen kunsten en wetenschappen, 
ook 'onzen vrydomsgeest' vervalt erdoor, `want liefde tot het vaderland en 
konsten gaen schier altyd samen'. Wat meer is, die Fransgezindheid is zelfs een 
inbreuk op de ware vaderlandsliefde, die voor een volk nochtans een onschatbaar 
goed is: `Alles is grooter, edelmoediger, deugdzamer, wyzer: alles is iveriger en 
vinniger voor bezonder en gemeyn goed.' Dat 'vaderlanderschap' vindt een 
sterke steun in al het eigene dat een volk bezit: taal, zeden, wetten, godsdienst, 
kleding, gebruiken. 'Waerom werken wy dan om zoo bekwamen band van vaderlandschap, 
de moederlyke tael, te bannen?' Waar men al dat eigene, en meest 
van al de taal, overboord werpt, eindigt men met zichzelf te miskennen. Laten 
we daarom naar onze oude zeden en aard terugkeren: `Moribus nostris en met 
onzen ouden Lipsius, Moribus antiquis!' 

527 


Men zou kunnen voorstellen het Frans tot moedertaal te verheffen, maar dat zou 
dan toch maar een mengtaal, `een ander wals' worden en anderzijds zou het 
Nederlands toch als `patois' blijven bestaan. Bovendien is het Frans hier al lang 
in gebruik: is het daarom meer onze taal geworden dan tweehonderd jaar geleden? 
Neen, `wy moeten het frans verlaten' en naar ons Nederlands teruggaan, 
niet alleen omdat het onze moedertaal is, maar ook omwille van zijn intrinsieke 
kwaliteiten. Met een overvloed aan argumentatie gaat Verlooy in op de oorspronkelijkheid 
van het Nederlands, de gelijkenis met het sierlijke, woord-en kunstrijke 
Grieks, op de eenvoud, welluidendheid, natuurlijkheid en rijkdom ervan. En 
aan wie opwerpen zou dat het Frans een wereldtaal is, antwoordt hij: het Nederlands 
is daarin geen ander lot beschoren dan het Engels, Duits, Italiaans en 
Latijn, dat tegenover zich het wijdverspreide Grieks had; bovendien is het Nederlandse 
taalgebied niet zo klein (`is de tael reeds door onze Bataefsche broeders 
niet verbryd op welbevolkte landstreken in de dry andere deelen der wereld?') ; 
en ten _ slotte: `mag eenen goeden vaderlander wel peyzen, myn land is my te 
klyn, het is my de moyte niet weerd? En de tael van 't Nederland, de tael der 
oude Belgen, de tael van den Vrydom kan die verachtbaer zyn?' 
`... wy zullen 't Frans verlaten en de Nederduytsche tael haer' eer en achting 
wedergeven.' Met welke middelen? Voor het onderwijs moet er een vaste, algemene 
spelling komen en nieuwe schoolboeken met zowel Noord-als Zuidnederlandse 
teksten; de colleges moeten evenveel zorg aan de moedertaal als aan het 
Latijn besteden, de welsprekendheid alleen in het Nederlands beoefenen en ook 
`de Nederduytsche rymkonst' bestuderen. Het Frans moet uit de lagere school 
gebannen worden en alle openbare Franse scholen worden beter verboden. Daarnaast 
moet een Nederlands toneelleven tot stand gebracht worden — er kan uit 
het Frans en het Duits vertaald worden en 'daer is voorts nog veel voorraed te 
vinden by de Hollanders' — en moeten prijzen en aanmoedigingen geschonken 
worden aan de 'vaderlandsche konsten'. De provinciale Staten van Noord en 
Zuid kunnen hierbij financiële hulp bieden en zouden bij het toekennen van hun 
beloningen geen onderscheid mogen maken tussen Hollandse en Zuidnederlandse 
onderdanen. Ze zouden een genootschap kunnen oprichten dat zich met het uitwerken 
van al deze voorstellen zou bezighouden en jaarlijks prijsvragen zou 
uitschrijven. 
Zo eindigt de Onacht op een getuigenis van heel-Nederlandse gezindheid: `Men 
ziet hier voor, dat ik de vereenigde Nederlanden aenzie als deel te maken van 
ons land, en hun met ons als een eenig volkdom achte. Zeker wat raekt onzen 
Vaderlandschen letterstaet ... Voorders, wy zyn inderdaed het zelve volk, 't zelve 
in tael, imborst, zeden en gebruyken. Daerom, laet ons gezamentlyke Nederlanders, 
schoon wy van staet geschyden zyn, ons ten minsten in de Nederlandsche 
konsten aenzien als gevaderlanders en gebroeders...' 
In Verlooys Verhandeling culmineren de ideeën en invloeden die aan de basis lig 

nationale gedachte in de tweede helft van de 18de-gen van de wording van de 
eeuw: ze is er de modernste, meest revolutionaire en meest naar de toekomst 
gerichte synthese van. De humanistische opvattingen over taal en volk drukken 
hun stempel op die bladzijden waarin het beeld van het verleden wordt getekend 
en de kwaliteiten van het Nederlands worden beschreven. Hij noemt Lipsius, 
Simon van Leeuwen, Wolfgang Lazius en herhaaldelijk Guicciardini, maar moet 
uit veel ruimere lectuur geput hebben (eventueel via sommige historische publikaties 
van de academie om: het is ondenkbaar dat de prijsverhandelingen van 

528 


Verhoeven hem niets hebben geleerd) . Tegelijk is niemand van zijn Zuidnederlandse 
tijdgenoten zo diep doorgedrongen in de nieuwe visie op het wezen van het 
nationale en de functie en het belang van de taal voor het `volksdom', het 
`vaderlanderschap'. Zijn opvattingen daarover raken zo sterk die van het Duitse 
idealisme, dat bij herhaling aan beïnvloeding van die kant, vooral van Herder, 
is gedacht. Verlooy kende Duits en zijn Verhandeling toont sporen van een, voor 
deze periode in Zuid-Nederland veeleer zeldzame bekendheid met de Duitstalige 
letterkunde (hij noemt Gellert en vertaalt een gedicht van Gessner). Maar voor 
de nieuwe ideeën in zijn werk wijst bronnenonderzoek toch duidelijk naar de 
Franse filosofische literatuur: d'Alembert, Montesquieu, Voltaire, Rousseau (de 
drie laatsten worden in de Onacht vermeld, naast Raynal, Linguet, Beaumarchais). 
Voor zover Duitse invloed aanwezig is, komt die van Leibniz, die ook 
Mulle had geïnspireerd. Uiteindelijk blijft het bij dergelijk bronnenonderzoek — 
en dat geldt ook voor het peilen naar de humanistische beïnvloeding — onmogelijk 
de hand te leggen op dé precieze inspiratiebron, dé overeenstemmende tekst. 
Het wijst erop dat Verlooy op een zeer zelfstandige en persoonlijke wijze, via 
een veelzijdig en grondig contact met traditie en actuele stromingen, tot zijn 
oorspronkelijke inzichten is gekomen. Zijn Verhandeling verschijnt ons in die 
samenhang als een gedegen, klaar geleed, goed gedocumenteerd en origineel 
werkstuk: het eerste essay over de Vlaamse en Grootnederlandse gedachte. 

Met Verlooys Verhandeling komt, aan de vooravond van de Brabantse Omwenteling 
— de oproep aan het einde tot de 'Staeten der provinciën, Vaders van 
't vaderland' plaatst de Onacht wel uitdrukkelijk in de context ervan —, de krach 

verdediging van de moedertaal uit de kringen van de democraten. Terwijl-ste 
de moderne ideeën zijn hartstochtelijk pleidooi inspireren, wordt bij zijn tegenstanders, 
de conservatieven, de bekommernis om de taal gedragen vanuit een 
gedachtengang die daar als het ware de antipode van is en die we in een haast 
officieuze vorm geformuleerd vinden in de Korte Verhandeling over de Nederlandsche 
Staets-Omwenteling, een vertaling van een in het Journal historique et littéraire 
(15 april 1790) van de Feller verschenen Discours sur la Révolution Belgique. 
Misschien is de Feller zelf de auteur van de Franse tekst (of Paquot, die mede 

aan het Journal?). 18 -werker was 
Van de Nederlandse vertaling zagen verscheidene versies het licht, o.m. één als 
inleiding tot een tweedelige Historie van de voorspoedige staets-omwenteling 
der gewezene Oostenryksche Nederlanden, die als bijvoegsel van de omvangrijke, 
te Brugge in 1790 anoniem uitgegeven, door J.B. Versluys vertaalde Kerkelyke 
Historie gepubliceerd werd, zodat men geredelijk mag aanvaarden dat hij ook de 
vertaler van althans deze versie is geweest.19 Op een emotionele, haast ontroerende 
toon maakt de Korte Verhandeling de lof van het Nederlands, legt ze het 
verband tussen taal en zeden, maar beklemtoont vooral dat behoud van de eigen 
taal juist de dam betekent tegen de 'besmetting' (in de gedachte van Verlooy en 
zijn medestanders: de `verlichting') van het volk door de nieuwe ideeën: 2° 

0 kostelyken inborst, die alle de middelen der bederving, in het werk gestelt door gewelde 

niet hebben konnen verbasteren, en die zig alsnog versterkt onder het Ryk der Vry--naers, 
heyd; eenen inborst, die op zeker wyze verdedigt word door de Tael-eygenschap der Natie... 
Achl hoe zeer bemin ik u, ó oude en door onze goede Nederlanders verzuymde Taele; uwe 
rouwe uytspraeken, en uwe onbeschaefde uytdrukkingen zyn my veel aengenaemer, als de 
onsmaekelyke redenkaevelingen van de snedigste en vercierste tongen; gy schynt niet uyt in 

529 


deze heldere werken, die de faem vermaerd maekt met de dwaelingen die zy verduyken; men 
hoord u niet in deze raezende Academien, alwaer de dwaeling op den zetel der ydelheyd 
geplaetst is; maer hier door zyt gy zelfs voor ons eenen uytmuntenden Behoed-middel geworden 
tegen de uytzinnigheden en de dwaelingen der Vreemdelingen: den blaes der besmet 

heeft eenige lidmaeten konnen besmeuren, maer de menigte des Volks is onbesmet-ting 
gebleven, en het is aen U dat zy deze Weldaed schuldig is. 

Hoe de aanhangers van het jozefistische beleid zich tot de moedertaal verhouden, 
hebben ze — voor zover bekend — nergens uitdrukkelijk verwoord. Maar er is het 
getuigenis van hun werk, althans dat van de Gentse groep, waartoe Vervier en 
Dierickx met hun Print-Cronike behoren, ook Cannaert, Verhaeghe en D'Hoop, 
van wie twee academische geschriften bij de plundering en brand van zijn woning 
vernield worden, en misschien ook Vander Schueren, die in de bekende 
redevoering van 1785 Van Beesen laat spreken over Jozef II, `die zig altyd bereyd 
toond om ... de Vooroordeelen, met wortel en al, uyt te roeyen'. 
Volgens Goethals behoort ook Pieter Francis Dominique Vervisch (pater Auxilius) 
(1749-1793) tot de intimi van Vervier. In 1773 als kapucijn tot priester gewijd, 
toonde hij zich vrij vroeg al te progressief, soms ook wel wat extravagant, werd 
daarom herhaaldelijk verplaatst en, toen hij als missionaris naar Amerika wilde 
inschepen, op verzoek van zijn oversten gekerkerd, achteraf door hen uit de orde 
gestoten. De lectuur van de Encyclopedisten doet hem partij kiezen voor de hervormingspogingen 
van Jozef II, hij schrijft een pamflet ten voordele van het 
Seminarie-Generaal en een sterk door Van Espen en Febronius beinvloed theologisch 
tractaat Quaestiones Scripturisticae (Gent, 1788-1789, herhaaldelijk opnieuw 
uitgegeven). Hij oefent een paar bedieningen uit als seculier geestelijke, 
maar wordt tijdens de Brabantse Omwenteling door de Statisten gevangen genomen 
en door een kerkelijke rechtbank veroordeeld tot vijf jaar opsluiting. Ontsnapt 
uit de gevangenis, krijgt hij bij de Oostenrijkse restauratie zijn bediening 
als aalmoezenier van fort Liefkenshoek weer, maar verdwijnt er in maart 1791 
en begint rond te zwerven. In die periode publiceert hij zijn autobiografie en 
apologie, Wonderbaer en Rugtbaer Leven van den ex-Pater Auxilius van Moorslede 
}alias Pieter-Francis-Dominiq Vervisch, waarvan het eerste deel te Maastricht 
gedrukt heet, het tweede te Liefkenshoek, bij 'Jozeph Leopold Francis Vyghe, in den 
Hoed van Vryheyd, regt over den geketenden Leeuw', het derde te Waregem bij 
`Sincerus Vyghe, in den geschoren Leeuw' (de vermeldingen zijn karakteristiek; 'vyg' 
was de spotnaam voor jozefist). In werkelijkheid werden de drie delen gedrukt op 
de persen van de Brugse drukkers J. Bogaert en Frans van Hese, wiens broer, Jan 
van Hese, zeker aan de redactie ervan heeft meegeholpen. Behalve een autobiografie 
is het werk een geweldig rekwisitoor tegen de Zuidnederlandse geestelijkheid: 
hebbelijkheden en gebreken worden met een rauw realisme getekend, de rijkdom 
en hang naar praal bij een aantal leden van de hogere clerus gehekeld, de verslap 

oorspronkelijke regel in de eigen orde aangeklaagd, het gedrag van-ping van de 
zijn geestelijke tegenstanders onder de loep genomen. De tijdgenoot P. Ledoulx 
tekent erover aan: `daer en is geen eerlooser nog meerder naemroovende schrift 
uytgekomen als dit werk, hetgone met de alderbitterste gallen van inct is geschreven 
...' 
Op klacht ' van de gezant van de Verenigde Provinciën te Brussel — de echtgenote 
van stadhouder Willem V voelde zich om een of andere reden door het werk 
beledigd — moesten de Oostenrijkse ambtenaren tegen Vervisch optreden. Hij 
vlucht naar Frankrijk, waar de in zijn autobiografie tot uiting gebrachte Oosten


530 


rijkse sympathieën hem achteraf noodlottig worden: tot pastoor verkozen te 
Hazebroek in 1792, zetelt hij als beëdigd priester in een aantal revolutionaire 
comités, wordt om zijn fanatiek optreden door een aantal parochianen verdacht 
gemaakt, onder beschuldiging van spionage voor Oostenrijk naar Parijs overgebracht 
en daar samen met zijn zuster op 29 januari 1793 onthoofd. 
Omdat men bang was voor de invloed van zijn werk, werd in 1794 zijn (valse) 
Generale Eiechte verspreid, waarvan de tekst eerst in het Frans was verschenen 
in het journal van de Feller, die hem vanuit Gent had toegestuurd gekregen, en 
waarin Vervisch zijn dwalingen en zijn goddeloze leven betreurde. Maar, noteert 

Y. vanden Berghe, de kritisch ingestelde aanhangers van Vervisch liepen er niet in. 
Te Antwerpen staat Spanoghe — die indruk heeft men althans — als jozefist veel 
meer geisoleerd. Hij heeft een hele evolutie doorgemaakt voor hij de felle antiklerikaal 
wordt, die we uit zijn pamfletten kennen. 
Hij zelf noemt zich in een van zijn geschriften jurist en theologant. De strekking 
van zijn eerste werken en het feit dat ze te Gent verschenen, zou er kunnen op 
wijzen dat hij in die stad aan het seminarie gestudeerd heeft, maar te controleren 
valt dat niet. In januari 1778 begint hij te Leuven de studie van de filosofie, gaat 
eind van dat jaar over naar de rechten, maar voltooit zijn universitaire opleiding 
niet; hij moet er ongeveer tegelijk met zijn latere tegenstander Vanden Elsken 
verbleven hebben, wat misschien verklaart waarom ze zoveel van elkaar weten 
en elkaar zo dapper over de hekel halen (in De dry Heintiens wordt geinsinueerd 
dat Spanoghe omwille van een venerische ziekte niet tot het priesterschap werd 
toegelaten). In 1781 gaat hij in de leer bij drukker De Roveroy te Antwerpen en 
het jaar daarop wordt hij als drukker en boekverkoper opgenomen in het St.-
Lukasgild. 
Zijn Gentse pennevruchten, nog onder de naam Spaenhoven, zijn De Nieuwe 
vreugdig-klinckende either (1779), een 'dry-derleydig taeljuychende snaergespel' 
bij een priesterwijding, in het Nederlands, Latijn en Frans opgesteld, en De zingende 
Zwa:en in haer sterven, uytneurende de ellenden des menschen leven, des 
zelfs kortheyd en ongestaedigheyd; met eenige vertroostingen op het zelve, duydelyk 
aentoonende, geene andere oorzaek hier van te wezen als de zonden. Vol 
schoone Vergelykenissen, Toepassingen, en zeldzaeme, zoo bybelsche als wereld 
poëtische Geschiedenissen. In mengel-vaersen (1779 of 1780), een zeer-lyke en 
pessimistisch, jansenistisch-getint dichtwerk in vijftien zangen, waarin hij zich ook 
even tegen de 'dwaze Voltairisten' keert. `Wy zyn dan in deze magtelooze eeuw en 
ouderdom gekomen', schrijft hij in de opdracht aan zijn zeer lieve ouders, 'dat wy 
niet ten onregte de kreupele en verminkte naerkomelingen en het yzer geslagt genaemd 
worden.' Hij publiceert er nog treurdichten op Karel van Lotharingen (De 
Doelsche Nymph, 1780) en Maria-Theresia (De Doelsche Melpomine, 1780) en een 
lofdicht bij de intrede van haar opvolger (Den ruyvenden adelaer, 1781). Waarschijnlijk 
van hem is een naamloze berijmde verklaring van het Hooglied, Den. 

letterlyken zin van het boek der zangen (ca. 1780). Te Antwerpen drukt hij in 
1783, met talrijke mooie 16de- en 17de-eeuwse etsen, de Aldernouwkeurigste 
verhandelinge der geschiedenissen van het nieuw testament Even als de zelve in 
het H. Schrift bevonden worden met nutte en wyd-loopige Aenmerkingen ver 

het jaar daarop, onder ongeveer dezelfde titel, een uitgave van het Oude-rykt, en 
Testament. Nog in 1784 schrijft hij een Lyk-sermoon op de Antwerpse bisschop 

J.T.J. Wellens en drukt De algemeyne verzaemelinge van diens werken, bestaande 
uit Latijnse, Franse en Nederlandse leerdichten en herderlijke brieven, het 
531 


relaas van zijn inhaling in 1776 met Latijnse en Nederlandse lofdichten, ook 
treurzangen bij zijn dood en vijftien berijmde 'zinnespelingen' op zijn levensloop, 
misschien van Spanoghe zelf (later zal hij bisschop Wellens `eenen dweepert van 
den eersten rang' noemen!). In 1785 brengt hij een uitgave van het Leven van de 
Heilige B. Labre en publiceert hij een Zegen-wensch, waarschijnlijk van zijn hand, 
bij de intrede van de nieuwe bisschop de Nelis; zijn Schouwburg der Nederlanden 
is van ditzelfde jaar. 
Ondertussen zijn, naast die vooral religieus en moraliserend gerichte produktie, 
zijn eerste pro-jozefistische publikaties al van de pers gekomen. Ze kunnen nog 
worden aangevuld met een vertaling van de Memoires historiques et politiques 
van graaf de Neny, Historische en Staetkundige Gedenk-stukken, der Oosten 

Nederlanden (1784-1785, 3 delen), en met een Redenvoeringe over het-ryksche 
opene en bevaeren der Scheld door den berugten Hr Linguet. In zijn boekhandel 
verkoopt hij de Encyclopedie, in zijn `cabinet litteraire et politique' liggen, be-
halve `de Haerlemsche en Rotterdamsche Courant, de Antwerpsche en Gendsche 
Gazette', één enkele Engelse en een vijftiental Franstalige kranten ter lectuur. 
Drukt hij toch ook voor de Statisten? Alleszins verschijnt in 1787 bij hem een 
Gedenk-stuk op de Gerechtigheden der Brabanders, en de Beledigingen, Die tegen 
de zelve geschied zyn uyt den naem van S.M. den Keyzer en Koning, sedert 
eenige jaren; Voorgedraegen aen de algemeyne Vergadering der Staeten van de 
gemelde Provintie, Door H.C.N. Van der Noot en een pamflet Wonderbaere Tee-
kens, Die door een iegelijk... in Groot-Rusland ... zijn aenschouwt geweest, dat 
later door Vanden Elsken in zijn Versamelinge van verscheyde stukken wordt 
opgenomen. 
Over zijn wederwaardigheden tijdens de Brabantse Omwenteling en zijn literairpamfiettaire 
wraak na het herstel van het Oostenrijkse bewind hebben we elders 
bericht. Behalve enkele antipatriottische liederen en een lijkklacht bij het jaargetijde 
van het afsterven van Jozef II, moet hier nog vermeld worden Het verlost 
Nederland, vereerlykt door de lang gewenschte aenkomst huner Koninglyke 
Hoogheden, de arts-hertogin Maria Christina, en den Koninglyken Prins Albertus 
Casimirus ... En de daer op volgende Inhulding Syns Roomsch Kyzerlyke Majestyt, 
Leopoldus den II... Waer by gevoegt is een voora f gaende Beschryving van 
het eenjaerig heerschend Staeten-roof en moord-jaer ... Uyt de Drukkerey der 
Waerheyd; het eersten gelukkig naer het moordjaer, volgens de Van Hulthemcatalogus 
verschenen te Antwerpen, maar naar de mening van H.L.V. de Groote 
gedrukt door R. Boitet uit Delft, die in 1750 nog de 'schoone Printen' bezat 
waarmee de uitgave is verlucht (ook de spelling — invloed van de zetter? — wijst 
op een Noordnederlandse druk). Dit werk staat in het teken van de Verlichting: 
Voltaire, Rousseau, de Encyclopedie worden herhaaldelijk geciteerd. In de `Voor 

beschuldigt hij de geestelijkheid ervan de strijd tegen Jozef II-berigtende Inlyding' 
onder het mom van godsdienst en vrijheid te hebben gevoerd en noemt hij `het 
volstrekt gebrek aen onderwyzing', de 'onwetendheyd, moeder der dweeperey en 
van al het zedelyk kwaed' de oorzaak van de volgzaamheid van het volk; ze sluit 
met verzen uit de Ode sur le fanatisme van `den onsterflyken Voltaire'. Het 

eerste hoofdstuk, 'Kortbondig geschiedenis-verhael des opstand van de XVI Eeuw 
in de Nederlanden, in weegschael gestelt met den genen die reeds gedempt is' 
vergelijkt Van der Noot, Van Eupen en de Vonckisten met Willem de Zwijger, 
die om zijn opstandigheid door God gestraft werd; het tweede geeft de ware oorzaken 
van de omwenteling aan: bijgeloof en onwetendheid, lichtgelovigheid, en 

532 


onverdraagzaamheid ('ongedoogzaemheid'), de valse mirakels, het bedrog van de 
geestelijken, en de vele menselijke gebreken (een transpositie in Aufklärungstermen 
van zijn zingende Zu aen?) . De volgende hoofdstukken handelen over de 
`belhamels van den Nederlandschen Opstand' — Van der Noot, Van Eupen, de 
abt van Tongerlo — en over de wandaden van de `Nederlandsche Patrioten', waarbij 
een uitvoerig curriculum vitae van La Pineau, de vriendin van Van der Noot, 
te pas komt, een zeer pittoreske (wel geheel betrouwbare ?) schelmenroman, die 
zo uit Restif de la Bretonne schijnt te komen. Spanoghe geeft er ook het relaas 
in van wat men hem zelf tijdens de woelingen heeft aangedaan. Dat alles illustreert 
hij af en toe met een door hem vertaalde fabel van de la Fontaine, soms 
met een eigen moraal. Het laatste hoofdstuk bezingt `de langgewenste verlos 

Een door de auteur beloofd tweede deel verscheen niet.-sing'. 
In 1793, tijdens de tweede Oostenrijkse restauratie, zou Spanoghe, die zich dan 
`directeur de 1'Imprimerie Royale & du Lotto' noemt, nog te Brussel een Déscription 
historique et geographique Des XVII Provinces Belgiques laten uitgeven, een 
herdruk van zijn délices des pays-bas. Die nieuwe druk bleef echter onvoltooid 
en werd door de Oostenrijkse gezagdragers in beslag genomen, al kregen ze van 
de uitgever lof toegezwaaid en werd Frankrijk aangeduid als 'cette Nation farouche 
& Barbare'. Maar het geschiedkundige gedeelte erin had Spanoghe aan 

een tendentieus, pro-jozefistisch verhaal van de Omwenteling (met-gevuld met 
een vijf bladzijden lange lijst van geestelijken die aan het hoofd van de Patriotten 
hadden gestaan!) en de regering verlangde dat `dien geest van partyschap' zou 

verdwijnen. 
Vander Schueren drukte in 1799 van hem nog L'Institution des en f ans... De 


onderwyzinge der Kinderen of Raedgéevingen van eenen vader aen zynen zoon... 
Zoo het Fransch van den Burger N. Francois (de Neufchateau) als het Latyn van 
Muret nagevolgt. Door den Burger C.M. Spanoghe, een tweetalige uitgave, met 
aan de rechterzijde de berijmde Nederlandse versie van de links gereproduceerde 
Franse tekst. Spanoghe was toen al twee jaar notaris te Bottelare, nadat hij, niet 
zonder klachten wegens opeisingen voor eigen gewin, in 1796 een jaar commissaris 
van het uitvoerend directorium bij het kanton Oosterzele was geweest. In 
1800 brengt hij zijn kantoor over naar St.-Niklaas, in 1805 naar St.-Gillis-Waas; 
ondertussen is hij van 1800 tot 1802 nog `maire' van Kallo, en ook bij de uit 

functie worden hem achteraf financiële manipulaties aangewre--oefening van die 
ven. Het publiceren moet hem wel in het bloed hebben gezeten, want in 1814, 
bij het heengaan van de Fransen, tracht hij het octrooi te verwerven voor de 
uitgave eerst van de Gazette van Gend, dan van de Gazette van Antwerpen, zich 
daarbij beroepend op zijn pro-Oostenrijks verleden. Deze poging om een nieuwe 
journalistieke carrière te beginnen loopt echter op niets uit: zijn verzoek wordt 
niet ingewilligd. 

Een late uiting van jozefistische gezindheid is nog de vierdelige, te Brussel in 
1802 en 1803 verschenen parodie op de Aeneis Virgilius in de Nederlanden, of 
Aeneas Heldendicht, nederduytsche verkleedinge... strekkende tot eene schitze 
[schets] van onze tyd-geschiedenissen van Le Plat, — een van de veeleer zeldzame 
voorbeelden van Duitse invloed in deze periode, aangezien de Travestierte Aeneide 
(Wenen, 1784-1788) van A. Blumauer ervoor model heeft gestaan. Zoon van de 
jurist Josse Le Plat, die aan de Leuvense universiteit en het Seminarie-Generaal 
doceerde en een hartstochtelijk verdediger was van de jozefistische stellingen — 
en kleinzoon van, volgens een liedje uit de Brabantse Omwenteling, `eenen Smaus 

533 


van Amsterdam ... eenen Schoenlapper en Jansenisten Boekverkooper tot Mechelen' 
—, moest Victor Alexander Christiaan Le Plat (Leuven, 1762 - ?) met zijn 
vader naar Nederland en achteraf naar Duitsland vluchten; hij huwde te Koblenz, 
waar zijn vader. in 1806 hoogleraar werd, en schijnt er een tijdlang wijnhandelaar 
te zijn geweest. Dat hij te Leuven in 1807 zou overleden zijn, zoals sommige 
bronnen vermelden, is alleszins onjuist. 
Zijn Virgilius begint in de geest van Blumauer (`het oogmerk van dit Werk bestaet 
eygentlyk in de schilderinge der. Menselyke dwaesheden van onsen tyd'), 
maar verengt na het eerste deel tot 'een Hekeldicht der. zoogenaemde Brabandsche 
Revolutie'. Ook de Franse Omwenteling moet eraan geloven; Le Plat gispt er 
de democratische principes van (immers in tegenspraak met de politiek van 
Jozef II, aan wie hulde gebracht wordt) en de excessen: `Het volk was alhier 
souvereyn, / Gelyk al by de wilden; / Een-ieder wou hier meester. zyn, I En doen 
al wat zy wilden ...'; hij valt uit tegen de godsdienst van de `Rede', tegen de 
onteigening van de adel, tegen de 'bevrijding' van de buurlanden door Frankrijk, 
verwijst Robespierre en de Jacobijnen naar de hel, maar — en dat moest het waar 

bij de censuur goed maken — zingt de lof van Napoleon en veroordeelt-schijnlijk 
Engeland. De op haast iedere bladzijde voorkomende Latijnse citaten, die moeten 
bewijzen hoe hij de Aeneis op de voet tracht te volgen, en de aanhalingen uit 
Oud en Nieuw Testament pogen tevergeefs het werk op een hoger niveau te 
tillen: het blijft literair erg zwak, is in zijn politieke satire vaak grof en onsmakelijk. 
Het interessantst is nog de inleiding. Le Plat beklaagt er zich in dat 'onze 
Vlaemsche spraeke sedert lange jaeren veronnachtzaemt word' (een echo van 
Verlooy?) en `van haere natie zelf zoo sterk schynt verlaeten te zyn, dat zy van 
een ganschen ondergang bedregen is, ende als onnuttig, ja dikwyls teenemael 
verworpen aenzien word', en beklemtoont dat hij een taal zal schrijven `de welke 
aen de Bataven zoo wel als aen de Nederlanders [d.i. Zuidnederlanders] gemeyn 
ende verstaenbaer is: want die jenige doolen, de welke meynen dat de Bataafsche 
of Hollandsche spraeke van onze Vlaemsche verschillig is'. Hij vreest dat het 
Frans in het Zuiden een zodanige invloed zal krijgen dat het de eigen taal `teenemael 
zal inslikken ende versmooren, gelykerwys het in Ryssel en in het Fransch 
Vlaenderen alreeds geschied is'. Dat hoeven de 'Bataven' niet te vrezen, vooreerst 
dank zij de ligging van hun land, maar nog om een andere reden, `de welke in 
den nationael geest en opvoeding ... gelegen is; want zy groote zorge hebben 
hunne taele te oeffenen in het opvoeden hunner kinderen, de zelve te vermeerderen, 
te berykeren ende te zuyveren (,) haere grond-regels vast te stellen en te 
bepaelen', en een derde reden schuilt `in de zorge die zy hebben de letterkunde 
in hunne tael te oeffenen, voort-te-zetten en te beloonen: dagelyks ziet men 
overzettingen en nieuwe werken verschynen, de welke den vaderlands geest spyzen 
en onderhouden; terwyl in de [Zuidelijke] Nederlanden hier wegen eene 
onverschilligheyd ende een ongevoelykheyd heerscht, de welke, ik zal niet zeggen 
eenen slaep, maer de dood gelyk is'. Vooral Brabant is volgens Le Plat `met de 
diepste onwetendheyd, de schaedelykste vooroordeelen en de grootste onverschilligheyd 
overgooten'. 'Dit drukkend erfdeel hebben zy van de veragtelyke fanatieke 
Spagniaerts overgenomen ... eenen swerm monikken en onnutte geestelyken, 
de welke ... alle pooging der letterkunde verydelden ... en de nationale opvoeding 
van haere wieg af in handen hebbende, den geest der inwoners ... bestuerden.' 
Hier komt ineens een vinnig antiklerikalisme aan bod dat overigens 
heel het werk door telkens weer oprispt. 

534 


Le Plat schijnt heel de Nederlanden bereisd te hebben om intekenaars voor zijn 
werk te vinden. Blijkbaar met succes, want de in zijn Virgilius opgenomen naamlijst 
vermeldt er een zeshonderdtal, vooral uit Noord -Nederland: bekende namen 
als Loosjes, Feith, Kinker, Van der. Palm, verder burgemeesters, raadsheren, professoren, 
men zou zeggen overal alle notabelen; ook een dertigtal uit Antwerpen, 
en te Gent o.m. Bauwens en Van Hulthem. Maar zijn werkstuk viel niet in de 
smaak van de tijdgenoten. Fournier laakt in zijn Rykfiel-gedicht het 'kroeggepraet' 
van de Virgilius, verwondert zich over het grote aantal intekenaars en merkt de 
discrepantie op tussen inleiding en eigenlijke tekst: 

Moet dit gezang de duitsche spraek 
Verstrekken tot een schild en baek... ? 


Le Plat zelf verwijst voor het Noorden op verbitterde toon naar de ongunstige 
beoordeling door de Vaderlandsche Bibliotheek en de Nederlandsche Letter-
Oe f eningen. Dat gebeurt in de — minder burleske — vertaling van zijn werk, 
Virgile en France... Poème heroï-comique en Style franco-gothique... par le Plat 
du Temple, waarvan de eerste twee delen te Brussel in 1807-1808 in beslag genomen 
werden, zodat hij ze, samen met het derde en vierde deel, in Duitsland, 
buiten het bereik van de Franse censuur, van 1810 tot 1812 opnieuw liet ver 

Hoezeer hem het lauwe onthaal van zijn Virgilius dwars zat, blijkt uit de-schijnen. 
inleiding en noten bij de Franse versie, waarin hij de Zuidnederlanders, 'les Belges', 
met alle mogelijke verwijten overlaadt: ze zijn `un peuple dont le goot dans les 
arts et les sciences ne va qu'en déclinant', niet alleen de Brabantse Omwenteling 
is hun werk, maar `l'histoire des Belges est un tissu dégoütant de révoltes, de 
guerres, de massacres et de brigandages de tout genre'. Le Plat zal in 1810 in 
een brief aan de Minister. van Binnenlandse Zaken — waarin hij genoegdoening 
vraagt omwille van de inbeslagneming — deze schimpscheuten als oorzaak aanduiden 
van de tegen hem ingediende klacht. Hij krijgt echter geen gunstig gehoor, 
omdat bleek dat hij er achteraf op betrapt was in het geheim een exemplaar van 
het in Duitsland herdrukte werk in Frankrijk te hebben willen binnensmokkelen. 
Hij is nog de auteur van een aantal Franse gedichten tegen de Brabantse Omwenteling 
en de geestelijkheid. Vanaf 1805 verspreidt hij anonieme hekeldichten 
over Napoleon en diens omgeving: in 1815 werden ze in twee delen onder de 
titel Les Voilà (zogezegd?) te Londen en te Parijs uitgegeven. 
In al het politico-literaire geschrijf uit het jozefistische milieu treedt als een 
constante een heftig antiklerikaal gevoel naar voren, — zelfs verbetener, wrokkiger, 
zo heeft men de indruk, dan bij de democraten. Het kan, zoals misschien bij 
Spanoghe en Le Plat, het resultaat zijn van de even felle haatcampagne van de 
tegenstander. Bij anderen — Vervier en de Gentse groep — wortelt het echter in 
een principiële vrijzinnigheid, die op Aufklärungsinvloeden wijst. Een dergelijke 
beinvloeding verklaart dan waarom zij de religieuze en politieke hervormingspogingen 
van een 'verlicht' vorst steunden en heeft terzelfdertijd aan de basis 
kunnen liggen van een bij sommigen bewuste optie ten voordele van de volks 

-taal. 

De Brabantse Omwenteling ziet ook de politieke krantjes ontstaan: Spanoghes 
Europische Mercurius en zijn Wekelyks Boere Nieuws-blad, een Mercure flandrico-
latino-gpllico-belgique,patriotique, poétique, lyrique, historique, politique, 
anecdotique, philosophique, &c. &c. &c. (verschenen van eind 1789 tot eind 

535 


januari 1790; in het Van-Hulthemfonds van de Kon. Bibl. Brussel), met liedjesteksten, 
nieuws, staatkundige beschouwingen, voor een groot gedeelte in het Frans 
opgesteld, Den Waeren Vaderlander die te Brussel van augustus tot november 1790 
wekelijks het licht ziet, het Journael der constitutie en van de getrouwe minnaers 
der zelve dat aldaar een jaar later gepubliceerd wordt,21 en de W ekelyksche Gendsche 
Spie die op 6 maart 1791 begint te verschijnen `tot onderrigtinghe van het 
volk', nummer één op een enkel klein langwerpig blaadje. 
Deze Gendsche Spie ijvert voor de 'herstelling der wettelyke constitutie soo sy was 
in haere grootste suyverheyt onder de bestieringe van Maria Theresia', richt zich 
tegen de Staten en tegen de bisschop van Gent, die zich al te vroeg bij de Oostenrijkse 
restauratie hebben neergelegd, valt `den infaemen pensionaris Dierix, 
den goddeloosen Coppens ende Vervier, den geleerden Ezel van Tours' aan en 
kondigt een Livre jaune aan van 900 bladzijden als antwoord op de Livre Blanc 
van Diericx. Voor de rest wordt ze gevuld met allerlei persoonlijke aantijgingen. 
Ieder aflevering wordt besloten met het rijmpje: 

Die geen Religie heeft, 
Om 't Vaderland niet geeft. 


De Gentse magistraat poogde tevergeefs de auteur(s) ervan te vatten; de laatste 
aflevering besluit: 'Laet 't saemen spannen alle de Fygen: Sy sullen Jan met syn 
Spietjen niet krygen.' In die aflevering (12 mei 1791) wordt ook meegedeeld dat 
Coppens 'heeft eene valsche Spie laten paresseren ... maer Jan Spie sal blyven 

syne functie doen'. Over die `valsche Spie' is voor het overige niets bekend. 
Tijdens de eerste Franse bezetting bloeit het genre welig open. Zo hebben de 

meeste jacobijnse clubs hun blad. Die clubs groepeerden de progressieve elementen 
die de democratische vleugel hadden gevormd tijdens de Brabantse Omwenteling. 
Soms, zoals te Brugge, evolueerden ze uit de tussen 1780 en 1790 opbloeiende 
'Sociétés littéraires', waarvan de leden zich onledig hielden met de 
lectuur van de buitenlandse tijdschriften en de filosofische literatuur en met het 
bespreken van het politieke wereldgebeuren. De oprichting van de Brugse 'Société' 
in december 1786 was in Den vlaemschen indicateur (27 jan. 1787) vereeuwigd 
geworden met een Dicht-kundige Verruckking op het stichten van het adelyke 
Leesgenootschap binnen Brugge, waarbij de verzen `Hier zal den Zetel van Broeder-
liefde staen I Hier zal men met elkaer eendragtig ommegaen' misschien een 
zinspeling inhouden op de vroegere Brugse loge waaruit ze wellicht gegroeid was. 
Het blad van de Gentse club heette Pierlala. Dat van de Brugse club — die ook 
heel wat pamfletten op haar actief heeft — was Het Vaderlandsch Nieuws-blad 
(achteraf Het Brugsch Nieuws-blad), dat twee maal per week verscheen (van 
21.12.1792 tot 2.4.1793). Uitgever en redacteur ervan was drukker J. Bogaert, 
een lid van de club. Het eerste artikel bestond bijna steeds uit een kort, samenvattend 
verslag van de Werkingen van het Genoodschap der Vrienden van Een 

met de in de club genomen beslissingen.-dragt, Vryheyd en Gelykheyd tot Brugge 
Verder. bezorgde Bogaert de tekst van proclamaties en `ordonnantiën', berichten 
uit het binnenland en buitenlands nieuws dat hij overnam uit vreemde bladen en 
ontving via correspondentie met te Parijs verblijvende Brugse emigranten. Veel 
aandacht besteedde hij aan het proces en de executie van Lodewijk XVI, voor 
wie hij een zekere sympathie toont, terwijl hij voor andere gekroonde hoofden 
alleen maar scheldwoorden over heeft: in talrijke vervolgnummers gaf hij zelfs 
dramatische `samenspraeken' tussen de Franse vorst en zijn familieleden of vijan


536 


den en vertaalde en publiceerde in een van de laatste nummers diens testament. 
Bogaert drukt ook van een anoniem rederijker-clublid een aan de voorzitter van 
het `Genoodschap' opgedragen Nieuw-Jaer-Wensch voor 't jaer 1793, een didactische 
ophemeling van `natuer -regt en eendragt', eindigend met "k Wensch u dan 
een dubb'len zegen, / T'wyl gy 't Volk aenspoort tot 't goed, / Om den Godsdienst 
staeg te plegen, / Die het Regt, en Wetten voed', een wel erg traditionalistische 
slotwens die mee de complexiteit van de gedachtenwereld op deze 
`kentering der tijden' onderstreept. 
Er moeten ook wel pogingen geweest zijn om anti-Franse bladen te laten circuleren: 
ons is er echter maar één bekend, de Wekelykschen Gendschen Waerzegger 
van 1792, waarvan wellicht maar één nummer is verschenen. Het klaagt de 
excessen van de Fransen aan, verdedigt adel en geestelijken en verzet zich tegen 
de Gentse Jacobijnen; het slot beklaagt 'uyt ganscher herten alle Natien en 
Landen, die vallen onder het droevig lot van de Fransche Vryheyd of om beter 
te seggen, Fransche wulpsheyd'. 
Van een nieuw republikeins strijd-en informatieblad, Kronyke van den Dag, 
kunnen te Gent in 1793 maar twee nummers verschijnen, omdat op 18 maart 
van dat jaar de Oostenrijkers voor korte tijd onze gewesten heroveren." 

Deze en dergelijke — nog haast niet bestudeerde — vlug opschietende en dikwijls 
even vlug verdwijnende, sterk aan het tijdsmoment gebonden blaadjes preluderen 
op de bekende spectatoriale geschriften van Broeckaert en Antheunis. Maar hun 
eigenlijke voorloper vinden die al een tiental jaren tevoren in de totnogtoe 
onbekend gebleven periodiek De Rapsodisten van B. Détert. 
De Rapsodisten of Mengelaars zijnde een Zamenspraak tusschen een Vlaming en 
een Hollander, onder de namen van Sincerus en Philalethes, inhoudende gemeenzame 
gesprekken over de Godsdienst, Regeringsvorm, Landbouw, Fabrieken en 
Commercie verscheen, om de veertien dagen, van 10 juli 1784 tot 25 juni 1785. 
Drukker ervan was J. Bogaert; de auteur Bernardus Détert (17 mei 1727 - ?), 
een oud-katholiek koopman en 'koornwijnbrander' uit Delfshaven, die zich in 
1779 onder invloed van de Antwerpse kanunnik Van Eupen (de latere medewerker 
van Van der Noot, die zich inzette voor de verzoening van calvinisten en oudkatholieken 
met Rome en een aantal religieuze pamfletten van zijn hand anoniem 
in het Noorden liet verspreiden) tot het katholicisme bekeerde, waardoor het 
leven hem in zijn woonplaats onmogelijk werd gemaakt en hij verplicht werd uit 
te wijken naar Nieuwpoort en achteraf naar Brugge. Détert schreef, onder de 
schuilnaam Austriacus Batavus, zijn Rapsodisten voor `gewichtige Staats-Personen, 
deftige Magistraten ..., eerbiedenswaardige en geleerde Mannen in de 
Kerk, brave en wel-beredeneerde Kooplieden en Fabrikanten benevens alle wel 

hoopte op reacties van zijn lezers, van wie hij de brieven zou-gezinde Borgers' en 
publiceren. Hij wilde `de Stad van Brugge tot het middelpunt der Negotie... 
verheffen', was erom bekommerd dat ze het grote handelsknooppunt zou blijven 
dat ze tijdens de vierde Engelse zeeoorlog (1780-1784) was geweest, pleitte voor 
het graven van een Schelde-Rijnkanaal, wijdt ook veel aandacht aan zuiver theoretische 
beschouwingen over economie. Hij commentarieert de politieke gebeurtenissen 
in de Verenigde Provinciën, waarbij hij duidelijk partij kiest voor de 
democraten. Hij is een bewonderaar van Jozef II, die hij een 'Verlichte Filosoof' 
noemt, verdedigt diens economische politiek, de poging tot heropening van de 
Schelde, de tolerantie-edicten, de afschaffing van de contemplatieve orden. Hij 

537 


hekelt de inertie van de stedelijke magistraten en van het centrale ambtenarenkorps, 
de levenswijze van de als wereldlijke prinsen levende hogere geestelijken, 
van wie sommigen het geloof als een ideaal middel beschouwen om de volksmassa 
zoet te houden, vindt dan ook de strijd tegen allerlei vormen van bijgeloof 
noodzakelijk. Zoals andere tijdgenoten — maar interessant is dat hier een Noord 

aan het woord is — steekt hij de draak met de frivole-nederlandse `spectator' 
levenswijze van de jongelui en reageert hij scherp tegen de francomanie van de 
hogere kringen: de Brugse kooplui vertrouwen hun zaken toe aan Franse boekhouders 
en hun schepen aan Franse kapiteins, niet omdat ze bekwamer zijn maar 
om hun betere 'manieren'. Wat hem vooral stoort, is de veronachtzaming van de 
moedertaal en de ongemotiveerde voorkeur voor alles wat in het Frans is geschreven. 
Het beperkte succes van zijn Rapsodisten is waarschijnlijk de oorzaak geweest 
van het kortstondige bestaan ervan. Détert heeft zeker een aantal lezers met zijn 
opvattingen voor het hoofd gestoten en de Brugse magistraat moet er wel blij 
om geweest zijn hem achteraf bij de eerste de beste gelegenheid te hebben kunnen 
uit de stad zetten. Hij zocht echter vooral de kritische kooplui en ondernemers 
te boeien, hen te overtuigen van zijn intellectuele en praktische bekwaamheid, 
ook omdat hij plannen had voor de stichting van een eigen rederij. Hij was een 
gelovig rationalist — zijn filosofie had hij niet uit de moderne auteurs, maar uit 
Griekse en Romeinse bronnen —, met een te blind vertrouwen in de kracht van 
de rede. In het laatste nummer van zijn tijdschrift valt op 'dat Détert gekweld 
werd door de wrevel van de begaafde intellectueel, die machteloos blijft en 
ondanks zijn capaciteiten nergens bij betrokken wordt' (Y. vanden Berghe). 
Poogde Détert na het verdwijnen van zijn tijdschrift van zijn pen te leven? Hij 
gold als de schrijver van het beste Nederlandse proza in Brugge, was lid, van de 
kamer van de H. Geest, leverde in die hoedanigheid een aantal antwoorden op 
prijsvragen (o.m. in 1785 Lof der Geleerdheid opgedragen aan alle Minnaars der 
Nederlandsche Dicht-Kunst, waarin hij een bij Bogaert uit te geven Dood van 
Abel in veertiendaagse afleveringen aankondigt), mengde zich met Joost van 
Vondels overtreffende lof in een rederijkerstwist over de respectieve verdiensten 
van Vondel en Cats " en had al in het voorjaar van 1784 onder het pseudoniem 
Justinus Flandricus een goed gedocumenteerd pamflet geschreven, Het gedrag van 
Zijne K. en K. Majesteyt Josephus II..., waarin hij, zich beroepend op `H. de 
Groot, Pufendorff, Gundling, Barbeyrac, Strube de Piermont, M. d'Argenteau en 

M. d'Aube', de vrije doorvaart op de Schelde verdedigde.$ 
In 1785 verscheen van hem een (verder onbekende) Historie van het wegtrekken 
der geestelijke Dogters van de afgeschafte kloosters in de Nederlanden. Een 
Beredenerend vertoog over een 15de-eeuwse Gentse kloosterzuster van wie het 
stoffelijk overschot na drie eeuwen ongeschonden bleek, mocht in 1786 niet verschijnen. 
Het jaar daarop stelt hij tevergeefs voor, op kosten van de regering, een 
studie over de nationale visserij te schrijven en even tevergeefs (omwille van het 
monopolie van de Gazette van Gend) poogt hij een reclameblad op te richten. 
Zijn vriend Beaucourt de Noortvelde, die aan het pamflet van 1784 op een of 
andere manier meewerkte, misschien wat het juridische gedeelte betrof, laat hem 
zijn documentenverzameling gebruiken om in 1787 een Kortbondige beschrijving 
van den Burgt en het Stad-Huys van Brugge op te stellen en uit te geven. Van 
hetzelfde jaar dateert nog een Memorie ... betreffende de noodzakelykheyd van 
den invoer van den Hollandsche gezoute en gedroogde Haring en ook het anti538 



jozefistische pamflet De Bruggelingen uyt hunne sluymering ontwaekt, dat hij in 
opdracht van de ontevreden ambtsadel schreef — om den brode of was hij zelf van 
opinie veranderd, of beide? —, maar dat hem uiteindelijk, als kwetsbare en weerloze 
vreemdeling, zijn verbanning kost. 
Zijn spoor loopt over Vlaardingen (1789) en Dordrecht (1792, met een verweer 

zijn hand) verloren. Een Beredeneerd Vertoog dat het verhaal van zijn-schrift van 
overgang naar. de Roomse Kerk bevat, met een opdracht aan de bisschop van 
Antwerpen, bleef wellicht in manuscript (archief bisschoppelijk seminarie Gent). 

Een maand na de Oostenrijkse nederlaag en de overwinning van Dumouriez te 
Jemappes begint Karel Broeckaert te Gent de uitgave van het Dagelijks Nieuws 
van Vader Roeland, pendant van Père Duchêne (`Le Père Duchêne' was een gefingeerd 
personage dat sedert 1789 verondersteld werd de politieke meningen van 
het Parijse volk weer te geven; de terrorist Hébert noemde er zijn berucht blad 
naar, dat van 1790 tot bij zijn terechtstelling op 24 maart 1794 verscheen). Na 
het tiende nummer laat Broeckaert de ietwat gewaagde ondertitel vallen, noemt 
zijn krantje nog enkel Dagelijks nieuws van Klokke Roeland en geeft het als 
motto mee: `Als ik kleppe 't is brand, / Als ik luye 't is Victorie in 't land.' Er 
verschijnen zeventig nummers van vier kleine bladzijden van december 1792 tot 
eind februari 1793, i.c. tot de Oostenrijkers weer in het land zijn. 
`Onze Representanten zyn gekozen; die brave eerlyke menschen zullen ons met 
hun goed en bloed verdedigen; zy hebben het zelve gezworen' (te Gent behoren 
Van Hulthem, Mulle en Verhaeghe tot die representanten) . Maar Broeckaert zal 
`alle het gone naedeelig zal bevonden worden aen het Volk kenbaer maeken'. 
Hij drukt hoofdzakelijk de processen-verbaal van de vergaderingen van gedeputeerden 
van Vlaanderen en stelt in nr. 8 voor de Nationale Vergadering te Aalst 
te Iaten plaats hebben, of te Gent of Dendermonde, — iets waar Dumouriez het 
mee eens is. Hij vaart uit tegen kerk en adel, beweert dat `de Fransche Natie de 
waere religie meer handhaeft als wy ofte eenige andere natie des weirelds', schrijft 
over onderhandelingen met Dumouriez die tot een onafhankelijk Belgiië zouden 
moeten leiden, over de opening van de Schelde, over de Brabantse Omwenteling, 
voor Van der Meersch, tegen Van der Noot. Hij deelt de terechtstelling van 
Lodewijk XVI mee zonder enig commentaar en drukt de brief van Marie-Antoinette 
aan de Nationale Conventie af. 
Er zijn ook enkele meer oorspronkelijke bijdragen, zoals een samenspraak met 
een meisje dat non wil worden en een andere over de bedelarij. Als een van de 
sprekers hierbij opmerkt dat er geen geld meer is voor de openbare onderstand, 
zegt de andere dat de meeste armoede toch maar uit hoogmoed komt: het is een 
wel zeer oppervlakkige en enigszins verwonderlijke beschouwing over het pauperisme. 
Deze redactionele bijdragen zijn zeer leesbaar; ze gebruiken, net als hun 
Franse pendant, met voorliefde het plaatselijke `slang', maar ze hebben niets van 
de bloeddorstige beschouwingen van `Le Père Duchêne'. 
Onder. het Directoire lanceert Broeckaert een nieuw tijdschrift: De Sysse-panne 
ofte den Estaminé der ouderlingen. 'Dit Blaedjen zal ten minsten twee mael ter 
weeke uytkomen' staat er achter de titel; gewoonlijk zijn er acht, soms maar vier 
kleine bladzijden. Het verschijnt van 31 oktober 1795 tot 20 mei 1798 in acht 
delen van ongeveer 125 bladzijden. De naam staat in verband met de Gentse 
uitdrukking 'iemand zijn sijsse (saus) geven', iemand de waarheid zeggen; 'ouder 

zijn bejaarde lieden. De formule van het gesprek, waartoe Broeckaert-lingen' 

539 


meestal zijn toevlucht neemt, is in de spectatoriale geschriften (men denke aan 
Détert) en de pamfletliteratuur van deze tijd zeer gewoon; er verschijnen geregeld 
`samenspraken', onder titels als Avont-praet ofte saemenspraeke tusschen Pier 
den Timmerman ende jan den metserknaepe met syn Wyf (s.l.n.d., vermoedelijk 
Gent), Burgelyke Staminée of verhandeling over de tydsgesteltenis en Samen 

vervolg van de burgelyke staminée, betrekkelyk tot de hedendaegsch,e-spraek tot 
tydsomstandigheden, die te Gent in 1792 of iets later moet verschenen zijn. 
Nergens echter is de dialoog zo behendig aangewend, schijnt hij een zo natuurlijk 
medium als in de Sysse-panne. Het blad wordt met die gemoedelijke, maar 
springlevende stijl zeer populair. `Ik geloof,' zegt een van zijn medewerkers, 'dat 
wy naest de Liedjeszangers en Almanakmaekers de meestgezogte Auteurs van 
ons land zyn.' Het staat echter niet alleen. In IV, 61-62 noemt het zelf `onze 
Inlandsche nieuwsblaeren' op, `die in 't algemeen maer ontrouwe vertaelingen 
zyn van de Fransche Papieren': daaronder Le Républicain du Nord (geredigeerd 
door Cornelissen), die altijd `met den allarm in het herte [is]... het schynt dat 
by vreest dat elk blaerken dat van den boom valt het vaderland zal kwetzen, en 
dat ieder woord dat eenen Priester spreekt, een tooverwoord is om het volk te 
misleyden'. De Sysse-panne wil dus gematigdheid betrachten, ze wil ook niet gaan 
schelden als andere bladen. Niet onwelwillend spreekt ze over Den Democraet, 
opgesteld door Perier of Periez (de naam wordt in de Sysse-panne op verschillende 
wijzen gespeld), een vriend van de dichter Robyn die er misschien ook zelf 
aan verbonden is. 25 
Broeckaert kent de Engelse spectatoriale geschriften die hem enige tientallen jaren 
voorafgingen. Wij weten niet wat hij van de Hollandse kent; Campo Weyerman 
wordt een enkele maal, Van Effen nooit door hem genoemd, al is het duidelijk 
dat diens burgerlyke vrijaadje tusschen Kobus en Agnietje hem tot zijn Dellen en 
Mietje heeft geinspireerd. De Hollandsche Spectator (1731-1735) van Van Effen 
neemt, zoals ook Broeckaert doen zal, ingezonden stukken op, bevat vooral 
essayistische stukken, karakterschetsen, brieven, en gebruikt wel eens op een 
prettige en vloeiende manier de volkstaal. De Sysse-panne vertoont hier meer 
overeenkomst mee dan met de eerder wijdlopig opgestelde bladen van Weyerman, 
die hij vooral met chantagebedoelingen schreef, maar in Vlaanderen en Brabant 
toch allicht meer gelezen werd dan Van Effen. Cornelissen zal in een van 
zijn redevoeringen (Discours prononcé à la Société des arts, ms. universiteitsbibl. 
Gent) in 1811 nog iets citeren uit zijn `joviales dissertations'. Weyerman 
heeft kennelijk in onze gewesten rondgezworven. Volgens J. vander Sandens Oud 
konst-toneel van Antwerpen heeft hij omstreeks 1719 schilderen en beeldhouwen 
geleerd bij de Antwerpenaar J.C. de Cock. In De doorzichtige Heremyt van 1728 
(nr. 8) komt een beschrijving voor - van `Het Gents koffiehuis van Madame B.' 
met een gesprek tussen een modegek, een officier en een dichter. Twee blijspelen, 
Besweering van den disperaten Antwerpschen courantier en Democritus en Heraclitus 
Brabantsche voyage, zouden volgens het titelblad respectievelijk te Brugge 
en te Gent verschenen zijn, maar een verder adres komt niet voor en de druk en 
het titelvignet van Democritus zijn dezelfde als die van een derde klucht, De 
gehoornde broeders, die 'te Abdera' heet verschenen te zijn. 
Broeckaert citeert geen Hollandse tijdgenoten, wel Vondel en de Nederlandsche 
Beroerten van Pieter Bor. Ook weinig Zuidnederlands werk: een enkele maal 
Reintje de Vos en 's Weerels Proefsteen van 1643 van de Brugse pastoor Petrus 
Geschier. Maar wel Franklin, Thomas Paine, Adam Smith, Addison, Swift, Steele 

540 


en vooral de rationalist Hobbes, van wie onder meer enkele bladzijden over de 
`Naerdeelen der Populaire regeering' worden opgenomen, en Montaigne, Molière, 
Rabelais, Diderot, Raynal, Houdart de la Motte. We weten niet of hij Restif de 
la Bretonne (1734-1806) gelezen heeft, `l'observateur nocturne', die zich de enige 
literator noemde die onder het volk geleefd had. Sommige bladzijden van de 
Sysse-panne zijn rechtstreeks door Steele, Addison e.a. geïnspireerd. 
Broeckaerts blad bevat hoofdzakelijk gesprekken tussen Bitterman, Deugdelyk 

Herte en Gysken, naast enkele meer toevallige partners. Bitterman, vonckist en 
vooruitstrevend intellectueel, is wel Broeckaert zelf; hij blijft zoveel mogelijk 
neutraal tussen Deugdelyk Herte, een vrijdenker, een jacobijn en gewezen jozefist, 
en Gysken, de conservatieve, niet alleen gelovige maar bijgelovige, haast ongeletterde 
kleine burger. J.J. Antheunis schrijft in zijn concurrerende en antagonistische 
Protocole Jacobs (II, 48) — die begint te verschijnen, wanneer de Syssepanne 
ongeveer naar haar einde loopt — dat `den doktoor Gyselinck' aan de 
Sysse-panne meewerkt,2" alsook `zekeren Douanne, Econome of Entrepreneur van 
het Hospitael genaemd de Bijloke'. In 1797 drukt Broeckaert een paskwil over, 
waarin bekend wordt gemaakt dat `Bitterman Broek...' is en `Gysken Helleb...'. 
In het exemplaar van De Sysse-panne van de Gentse universiteitsbibliotheek werden 
deze namen met de pen aangevuld tot Broeckaert en Hellebaut en in het


zelfde nummer waarin het paskwil wordt aangehaald, antwoordt Jan Bapte Hellebaut 
met zijn volle naam en verklaart Broeckaert, zonder zich te noemen, `zoo 
den Schryver van het Smaedschrift mynen naem wilt dat by den zelven alle daegen 
in rechte vraegen mag'. 
Zouden we het kleurige Gentse proza van Gysken dan aan Hellebaut en niet aan 
Broeckaert zelf te danken hebben? Veeleer hebben we met een gemeenschappelijke 
stijl te maken, die vooral uit de beeldenrijkdom van de volkstaal put, en 

overigens lijkt de stijl van Gysken ons duidelijk dezelfde als die van het later 
afzonderlijk verschijnende verhaal Jellen en Mietje, dat zonder twijfel van 
Broeckaert is. Misschien hebben de medewerkers hun maskers, hun personages 
wel eens geruild. 
Hellebaut zal later, bij de inhaling van Napoleon, bewijzen langs zijn neus weg, 

d.w.z. op de manier van Gysken, geestig te kunnen zijn, wanneer hij een hulde opschrift 
bedenkt voor het lokaal van de vrije slagers: 
Les petits bouchers de Gand 
a Napoléon le Grand. 

Hij is drukkersgezel geweest en heeft voor zijn patroon op de markt gestaan met 
boeken, gaat dan te Leuven studeren, wordt in 1793, gezeten op een wit paard, 
voorafgegaan door Liederik de Buck, Apollo en de Maagd van Gent, als `primus' 
in zijn geboortestad ingehaald — met een groot vertoon van optochten, redevoeringen 
en banketten waarover heel wat in druk bewaard is 27 —, en zet er een 
glansrijke carrière in als advocaat, als leraar in de wiskunde aan de Centrale 
School, later als hoogleraar. De dichter Robyn, die aan het blad van Antheunis 
meewerkt, spreekt smalend over zijn geleerdheid en zijn jeugdige leeftijd in een 
ingezonden stuk waarin hij loochent de auteur van het genoemde paskwil te zijn. 
Hij heeft het alleen maar voorgelezen in een `estaminé', zonder kwade bedoelingen. 
Maar Hellebaut repliceert dat hij er wel de auteur van is, om zich te wreken 
`over de cretyk van zyne Schriften'.'' 
©p 22 januari 1797 (IV, 73-4) blijkt dat de drukker van het blad, Dullé, een 

541 


vermaning van de vrederechter kreeg over `des personalités' in de Sysse-panne. 
Bitterman schrijft (N, 77) dat de pers in Frankrijk zelf veel vrijer is en nog iets 
later (95) : `Mynen vrind, men begint tegenwoordig zoodanig onze woorden te 
doorziften, dat wy niet genoeg konnen letten op het genen wy zeggen willen, en 
ik vreeze dat wy wel haest zullen genoodzaekt zyn ons schryven te staeken, of 
op iedere regel eene verklaringe te geven, ten waere wy schaemteloos openbaerlyk 
den Godsdienst en zyne Dienaers wilde aenranden.' Voelt hij zich om zijn 
betrekkelijke gematigdheid bedreigd? In VI, 14 (2 juli 1797) valt hij uit tegen de 
fanatici en de intriganten die alleen maar een winstgevend postje beogen. Op 17 
september schijnt er weer gevaar te zijn voor een ingrijpen van 'Mynheer Maes, 
commissaris van de uytwerkende magt by de Municipaliteyt van het Canton van 
Gend &c', maar Deugdelyk Herte zegt, in het soort van krijgsraad of gewetensonderzoek 
dat daarover in de Sysse-panne plaats vindt: `Ik kenne den Burger Mys 
[Maes?] voor te grooten minnaer van de Litterature', en er schijnt niet dadelijk 
iets te . gebeuren. Wel verklaart Bitterman (VI, 101) : `Ik ben schier zelve gedetermineert 
om met het eyndigen van dees Abonnement ons Blaedjen voor een jaer 
te laeten rusten, want gelyk wy van geene Party betaald zyn, nog geen factie 
souteneeren, zoo konnen wy zekerlyk ook geen vermaek vinden, in maer ons 
gevoelens te mogen zeggen tot zoo verre zy de goedkeuringe van opzigthebbers 
verdienen.' Stemt daarmee overeen dat Gysken zegt van de Sysse-panne niet meer 
te willen horen spreken? Ongerust, komt hij niet meer naar de `staminé'. Hij 
moet voor zijn gezin zorgen en voor zijn kinderen, die dreigen op het slechte pad 
te geraken — zijn zoon Tobias is al een volbloed republikein en heeft dienst genomen 
in het Franse leger —: Bitterman zou er beter aan doen wat meer over de 
opvoeding te schrijven en wat minder tegen de religie. Op de laatste bladzijde 
zien we dan hoe Gysken `de Panne [nam] en sloeg ze aen den grond in stukken'. 
Het verdwijnen van De Sysse-panne valt samen met de mislukte landingspoging 
van de Engelsen te Oostende (19 mei 1798) en volgt op de door een nieuwe 
`verkiezing' (maart-april) versterkte macht van Dubosch, de autoritaire `commissaire 
central'. 
Veel later, in 1814, verschijnen twee nummers van een IXde deel, niet ondertekend, 
maar blijkbaar van dezelfde auteur(s) en dezelfde drukker; op de laatste 
bladzijde van nr. 2 wordt een derde nummer aangekondigd, maar dat is misschien 
nooit gedrukt. 
De derde band van het in de Gentse universiteitsbilbiotheek berustende exemplaar 
van De Sysse-panne bevat nog een ander zogezegd IXde deel, van 26 blad 

`te bekomen op verschillende adressen te Brugge, Antwerpen, Leuven,-zijden, 
Mechelen, Gent, Brussel en te Parijs bij de voornaamste boekverkopers', maar 
dit tweetalige pamflet heeft niets te maken met de oude Sysse-panne. De auteur 
ervan heeft enkel gebruik gemaakt van de bekende namen om beter gehoor te 
vinden. 'Op het exemplaar van de Gentse bibliotheek werd met potlood aangetekend: 
`L'auteur de cette 9e brochure est N. Cornelissen, contre Hopsomere en 
faveur de l'imprimeur Kimpe.' Het pamflet moet blijkbaar een revanche geweest 
zijn op Hopsomere, die tegen Kimpe en de door hem uitgegeven Brief wisseling 
tusschen Vader Gys (die later ter sprake komt) klacht had neergelegd. Cornelissen 
was als verdediger opgetreden en had de vrijspraak bekomen. 

Er is ons weinig over de persoon Broeckaert bekend. Hij werd te Gent geboren 
in 1767 en stierf in 1826 als griffier van het vredegerecht te Aalst, waar hij 

542 


vanaf 1804 'speelmeester', vanaf 1812 voorzitter is van de Catharinisten. Iets van 
de geest en de traditie van de rederijkers is bij hem levend gebleven: in een brief 
aan Dienberghe noemt hij Caudron `den vader der Aelstersche Dichters, in zyne 
eeuw den Vondel van Vlaenderen en den boezemvriend van den ontstervelyken 
Cats'. Een tamelijk vaag portret van hem komt voor in de Gentse schapers 
almanak voor 1816 en Pier Oom die een kleine rol speelt in de Sysse-panne, zegt 
daarin ergens over hem in de kleurrijke taal die het tijdschrift kenmerkt: 'Zy 
zullen zyn lange rygersbeenen van onder zyn gat schuppen.' In de inleiding tot 
een postume uitgave van Jetten en Mietje schrijft Prudens van Duyse in 1841 dat 
hij van zijn vrouw gescheiden leefde die hem na haar dood `het meeste harer 
nalatenschap' naliet, maar dat hij die weigerde en alleen twee boeken terugnam 
die hij haar destijds had geleend. 
Hij was ongetwijfeld een vreedzaam man. Hij verzucht in het zevende deel van 
zijn Sysse-panne: 'Wat heb ik gewonnen? Eenen zwerm vyanden onder de calotyns 
[de klerikalen], en niet eenen vriend by ons Patriotten.' Tot Perier, de redacteur 
van de Democraet, zegt hij in het tweede deel: `... laet ons Tolerant zyn ... 
Perier! leert van den verheven zetel der Philosophie zoo veragtelyk niet nederzien 
op Menschen die eenige terden onder u blyven. Gelooft my, laet ons onze oude Kapellen 
en Autaers, en de vertrouwens die wy'er in gesteld hebben,' en wanneer het 
hele gezelschap zich eens bij Gysken thuis aan tafel bevindt en Gysken uit de 
diepte van zijn goedgelovige hart zegt: "Kschikke dame [dat we] evenwel eerst 
lezen [bidden] zullen,' antwoordt hij: 'Waerom zouden wy ons naer het oud 
gebruyk niet schikken.' Zijn grote bekommernis gaat naarr het kleine volk (`de 
klyne menschen'), dat hij geleidelijk vatbaar wil maken voor de nieuwe ideeën; 
daartoe werd de Sysse-panne opgericht, en in het laatste nummer zegt hij in de 
persoon van Bitterman tegen Gysken: `Ik hebbe al uwe gezegsels opgeschreven 
en laeten drukken ... om duyzende menschen die u gelyk zyn, allengskens uyt 
hunnen slaep van de kommerloosheyd te ontwaeken en hun te doen letten op 
het gene'er rondom hen gebeurde ... kont gy seffens de Fransche revolutie niet 
leeren liefhebben, zeyt vréedzaem, vervolgt uw beroep, en niemand zal u om uwe 
denkwyze stooren... weet dat het eynde der Monarchien en het beginsel der 
Republieken onstuymig zyn ... en dat het veel beter is te gehoorzaemen aen nog 
onvolmaekte wetten, als vrugteloos naer verloren voorregten te willen zoeken, en 
weet ook dat uwe wenschen noyt den Keyzer in het Land niet zullen brengen, als 
den intrest der vegtende partyen, en het geval der waepens dit anders beslissen.' 
Zelf staat hij tamelijk sceptisch tegenover de godsdienst. 'Wy zyn christenen 
gelyk wy Vlaeming of Franschman zyn, door het geval der geboorte.' Hij meent 
echter dat de voorvaderlijke religie moet verdedigd worden en dat men een eerlijk 
man kan zijn 'zonder daegelyks iets van zyn geloof ten plaisiere der Philosophen 
af-te zweeren'. En elders: `Ik heb altyd een groot onderscheyd weten te maeken 
tusschen den zuyveren en waeragtigen Godsdienst, en het ambagt dat'er de 
menschen van gemaekt hebben.' 
Hij wil loyaal collaboreren. Tegen een schoolmeester zegt hij: 'Leerd uwe kinderen 
de Boeken die 't Goevernement u voorschryft.' Hij weidt uit over de instelling 
van de Nationale Garde en verdedigt de nieuwe belastingen. Maar hij blijft 
kritisch. In verband met een Staetkundigen Catechismus der Belgen schrijft hij 
dat het beter ware aan te moedigen dan vrees aan te jagen, en dat het populari


seren van de principes van de nieuwe instellingen veel nuttiger zou zijn dan al die 

schotschriften tegen de aristocraten en de priesters. In een van de eerste nummers 

543 


vindt hij het vreemd dat hij, nu in heel Frankrijk de rust is weergekeerd, te Gent 

C. handvol schobiaken die de Stad ontrusten' niet zou mogen noemen, `die monsters 
die in Vrankryk noch geen bloed genoeg gezopen hebben'. 
In februari 1798 blijkt een Nederlandstalige toneelvertoning, `als reeds de zael 
vol volk was', verboden te zijn. Bitterman rapporteert: `Men heeft my gezegd, 
dat de motieven waeren dat de Patriotische airen die volgens de Wet in de 
Schouwburgen moeten geéxecuteert worden, met geene genoegzaeme animositeyt 
gezongen wierden,' maar hij voegt daar geen commentaar aan toe. Elders zegt hij 
dat `de Vlaemingen wat min in de Pinte en wat meer in de Boeken' zouden moeten 
kijken. Hij heeft aandacht voor het eigen volkskarakter. In een discussie met 
Perier schrijft hij: `de Historien zeilen het u toonen wat de Belgiers, voor versleten 
en van de ratten geknaegde Perkamenten gedaen hebben, en het waer 
misschien niet voorzigtig te proberen wat zy voor den Godsdienst en zeden hun'er
-

Voor-Vaders zouden ondernemen.' Bitterman laat hij zeggen: 'wat de politieke 
positie van de Nederlanders aentreft, de oude en nieuwe schryvers zullen ons 
overtuygen dat zy altyd meer als eene andere Natie naer vryheid gesnackt hebben.' 
Voor Broeckaert, die daarmee de opvattingen van Verlooy helemaal omkeert, 
moet die vrijheidsdrang juist de politieke integratie met het vrijheidslievende 
Frankrijk gemakkelijker maken. Met Verlooy heeft hij het Grootnederlandse 
besef gemeen, terwijl tegelijk het Geuzenmotief als een prefiguratie van 
het 19de-eeuwse liberale flamingantisme opduikt: hij zou graag 'een werk ten 
nutte van de jongheyd' ondernemen, `hoe den zucht tot Vryheyd in de Nederlanders 
noyt heeft konnen uytgedooft worden, en hoe zy in de borsten aller Belgen 
steeds in wezen is gebleven, zelfs naer dat hunne Voorouders zig in de 
Spaensche slaverny met ketenen van bygeloof hadden laeten knevelen, en laf 
genoeg waeren geweest om hunne boeyen in den zelven tyd met een deel hunner 

Landgenooten niet te willen verbreken'. Op een andere plaats nog heeft hij het 
over `de Hollanders onze Landgenooten'. 
Bonaparte wordt herhaaldelijk met bewondering genoemd. Bitterman hoopt dat 
het gouvernement zal komen `in handen van vreedzaeme Borgers, die door hunnen 
middelen en bezittingen, intrest moeten nemen in het algemeyn welvaeren'. 
De `Familie Bauwens en consoorten die in deze tyden schatten winnen en van 
de onkundige menschen benyd worden, zyn zeer voordeelige lieden voor het 
land'. Ook de landbouw heeft rijke eigenaars nodig. `De slegte Landen zullen 
noyt door. de Pagters konnen verbetert worden ... Den landbouw is een regte 
Manufacture; op dat de Manufacture bloeye is het noodig dat den ondernemer 
een ryke man zy.' Dat is zo overgenomen uit de Inquiry into the nature of the 

wealth of Nations van Adam Smith van 1776. Het is goed dat `den aermen 
onder den ryken werkt'. Ook is het goed dat er `in alle Dorpen Scholen zyn. 
Maer het is nog beter dat men den geest der kinderen tot den Landbouw keert. 
Ik geloof het noodig dat zy alle taemelyk leeren lezen, schryven en cyfferen doch 
het grootste deel moet maer konnen werken, om dieswille dat men maer eene 
Penne nodig heeft voor twee dry hondert ermen'. 
Broeckaert richt zijn aandacht naar de hele kleine wereld rond zich, de kerken 
die sedert de baldadigheden van de sansculotten ostentatief vervuild blijven, met 
opgebroken vloeren en niet opnieuw opgehangen schilderijen, het gedetailleerde 
huishoudelijke budget van een metselaar, het misbruik dat de amoureuze jeugd 

maakt van de bedevaarten, de 'gemeene hoertjens' die op de Coupure de mannen 
`naerlopen en aen de kleeren trekken', de dronkenschap, de levenswijze van de 

544 


bedelaars. Deugdelyk Herte, aan wie hij laat zeggen wat hij iets te hard vindt 
klinken voor de brave lezers, hekelt het vroegere prachtvertoon in de kerken, het 
bijgeloof, de processies. Gysken betreurt dat in de opera het spel van de Rozenkrans 
niet meer wordt opgevoerd, of Genoveva, de Passie, Liederik de Buck: 
`Daer zynder azoo met honderden, die in mynen jongen tyd allemaele gespeelt 
wierden, en die nuy allemael in den hoek liggen.' Af en toe verschijnen in de 
`estaminé' nog andere personages, de verlopen schoenmaker Lapaert bv., die zijn 
zaken verwaarloost voor de politiek en geaffecteerd praat met veel Franse woorden. 
Zoals de hoofdfiguren zijn ze als zovele poppen waarachter Broeckaert zich 
kan verschuilen en die hij verschillende stellingen kan laten verdedigen. 
De taal van Gysken is de meest organische en de vloeiendste, omdat Gysken 
zelden argumenteert, alleen indrukken onder woorden brengt die in hem leven 
of die de gebeurtenissen bij hem nalieten, slagvaardig, met pittoreske zins-of 
gedachtenwendingen, vaak geestig zonder het zelf te willen, als een dichter, uit 
de kracht van de taal, met een weemoedige hartelijkheid en een natuurlijke 
humor, een Gentse humor die graag wat scatologisch is. Die taal wordt bijna 
fonetisch weergegeven: Broeckaert zegt ergens dat hij de eigenaardigheden van 
het Gents naast die van de andere gewestspraken heeft willen aantonen." 
Dat het einde van De Sysse-panne niet het einde betekend heeft van Broeckaerts 
literaire activiteiten weten we al: we kennen zijn aandeel in de Aalsterse wedstrijd 
over `de Belgen'.$° Daarnaast behaalt hij in 1807 te Brugge een gouden 
erepenning met een `heldendicht' over de laster, in de opgeschroefde stijl van de 
tijd. Het verschijnt in Aalst met geleerde aantekeningen en een motto van Kotzebue. 
Hij dicht verschillende nieuwjaarsliederen ten behoeve van de knaap van de 
Aalsterse kamer, in 1815 een 'gedicht uitgesproken ter gelegenheid der tooneelvertooning 
binnen Aalst gegeven, ten behoeve onzer dappere wapen broeders, 
gekwetst in den roemruchtigen veldslag ...' en een 'vyfde nieuwjaarslied', Oesopus, 
waarin hij de vereniging met Holland begroet: 

Maer nu zyn wy de fransche kwyt 

En zyn nog niet te vreden, 

Veel willen nog een and'ren tyd 

Of ander overheden, 

Men wild de Kloosterkens wed'rom 

D'herstelling van 't oud Staetendom 

Met al ons Privilegen 

Gelyk het was voor dezen 

En niemand weet waerom! 

maar: 

Een helder licht toont in den oost ... 

Het Belgen-bloed Oragne's Kroost 

Vereent de Nederlanden... 

Hij — `die altijd door zijne dichtkunde deze maatschappij zoo vereerlijkt' zegt het 

Resolutieboek van de kamer — vlecht bij de dood van het medelid J. Alex Lenaert 
een literaire cipressekrans en bij de viering in 1821 van C.J. de Ruddere een 
lubelkroon. Er verschijnen van hem nog enkele andere gelegenheidsgedichten en 
liedjes, . in de Gentsche Almanak voor 1823 bv., en in de Almanak voor Blygeestigen 
van 1828, waaruit blijkt dat hij zich nog steeds aan de zijde van de 
vrijzinnigheid bevindt, maar veel illusies verloren heeft. `Gelukkig hij, die kommerloos 
kan leven,' rijmt hij hierin, en 'Wat raakt toch mij het lot van andre 
menschen 

545 


Wat raken mij de nieuwe Jezuieten? 


Wat raken mij de politieke zaken, 
Daer menig mensch zoo meé bekommerd is? 
Wanneer ik mij in vrijheid kan vermaken, 
In 't vol genot van eenen vrienden disch? 


Dat er iets in hem veranderd was, wordt duidelijk wanneer we deze verzen ver 
zo veel prettiger en strijdvaardiger hem toegeschreven Smeek-gelijken met het 
te Gent op een vliegend blaadje in 1795 verschenen: -schri f t der welpeyzende, 

Laet ons tog altyd kerkelyk zyn, 

Laet ons kerkelyk leven; 

Laet ons ook volgens den ouden tryn, 

Aen de Kloosterkens geven; 

Verr' van ons alle nieuwigheyd! 

Verr' van ons de Democraten! 

Laet ons gelyk in den ouden tyd, 

Alle nieuwigheyd haeten. 

Een nabootsing hiervan door Angelus Adelof wordt in 1826 nog gezongen op een 
banket van de Gentse maatschappij `De Eendracht': 

Laet ons altyd vroylyk zyn, 

Laet ons eendragtig leven 

Laet ons volgens het behoort 

Ware Nederlanders blyven ... 

en in een bijdrage over het volkslied haalt Virginie Loveling nog een ander liedje 
aan dat er een navolging van zijn kan (of dat misschien zelf als voorbeeld heeft 
gediend ?): 

Slaat de misse nen stuiver op, 

Ieder moet met zijn ambacht leven; 

Maekt de menschen zoo arm als job, 

Om 't aen de papen te geven. 

Van Broeckaerts Jetten en Mietje verschijnt in de schaepers-almanach voor 1815 
het eerste hoofdstuk. Het moet veel succes gehad hebben, want in de almanak 
voor. 1816 wordt meegedeeld dat het jaar tevoren het vervolg beloofd werd, maar 

dat nu ook het begin nog eens afgedrukt wordt, omdat er maar weinig exemplaren 
over zijn van de vorige almanak, `en aldus die schoone historie incompleet 
zoude zyn; het geen jammer ware'. 
jellen en Mietje schijnt in 1811 ter goedkeuring naar Parijs gezonden te zijn en 
in 1813 gehalveerd terug te zijn gekomen met het verzoek er een Franse vertaling 
van te bezorgen, wat Broeckaert blijkbaar niet heeft gedaan. In 1837 verschijntals 'almanak' een nieuwe, verbeterde uitgave van wat gered werd (Jellen en Mietje, 
Nieuwe uitgave naer de nagelatene verbeteringen en veranderingen van den 
schryver. Almanack voor 1837. Nieuwjaersgift,t, Gent, D.J. Vanderhaeghen) ; de 
hoofdstukken V tot VIII bleven zoek. In 1841 komen twee heruitgaven van de 
pers, bij C. Annoot-Braeckman te Gent een Nieuwjaersgiftt voor 1842. Almanach 
van fellen en Mietje gevolgd door het avond-partytjen, `versierd met houtsneden,
geteekend door A. Dillens, gesneden door Brown', voorafgegaan door een kalen


546 


der en twee bladzijden over het Gentse dialect, vermoedelijk van Cannaert, en 
bij T. en D. Hemelsoet Jelte en Mietje, Gentsche vryagie, door Wylen Karel Broeckaert... 
met eene navolging in het Bourgoensch: de `navolging' is van de hand van 

J.B. Courtmans, terwijl Prudens van Duyse de uitgave verzorgde.` Latere edities 
volgden nog in 1844, 1852, 1863, 1932; -een uitgave van Snoeck-Ducaju & zn, 
naar de tekst van 1837, draagt geen datum.$$ 
In 1842 verschijnt bij F. van de Vyver te Gent een Triomf der eerbaerheyd. Het 
nieuw Jeden en Mietje, of geschiedenis van Giljelmus Baron... en Mietje, eerbaer 
en deugdzaem minderjarig weeskind; gevolgd van ... eenen Almanach, voor het 
jaer 1843. Het heeft niets met het verhaal van Broeckaert te maken. Op het 
einde is 'Mietje bevallen van eenen tweeling ... en hebben hem den naem gegeven 
van Dellen en Mietje, om dien naem onsterfelyk te maken'. Het is een pover 
ding, vol fouten. 
Van Duyse grijpt in zijn uitgave terug naar de tekst van 1816. Hij meent dat de 
in 1837 aangebrachte `verbeteringen' niet van Broeckaert zelf zijn en schijnt niet 
te geloven in de verloren hoofdstukken. Reeds op de eerste bladzijde wordt in 
1837 aan de vermelding van het huisje van tellens ouders in een voetnoot toegevoegd 
dat het slechts belast was `met een ei 's jaars', met verwijzing naar een 
archiefstuk; in de uitgave van Annoot van 1841 wordt dit `ei' uit de voetnoot 
naar de eigenlijke tekst overgebracht. Waar de vader van Dellen in 1816 een 
`ticheldekkersknaep' was, wordt hij nu een `kooldrager'. De tekst wordt hier en 
daar heel wat uitvoeriger. De wijzigingen zijn niet steeds verbeteringen. Waar de 
verliefde Dellen oorspronkelijk tot zijn Mietje zegt: `... da'k uy ázoo van verre zie 
aenkomen, me uy dik aermkens en uy klyne voetjens, 'k zwelle lyk zuyver op van 
contentement,' wordt dat verminkt tot `... da'k uy ázoo van verre zie aenkomen, 
gelyk een blomme des velds, 'k zwelle gelyk zuyver op'. 
Het verhaal behoort tot de beste van onze literatuur, het vloeit natuurlijk en 
ongeremd voort in een taal die gehanteerd wordt door mensen die geen andere 
kennen en die zingen zoals ze gebekt zijn. Er komt, ondanks het besef van de 
ontoereikendheid ervan, een vertederde liefde voor die taal in tot uitdrukking, 
en voor de eenvoudigen die ze spreken. Later vinden we daar iets van terug in de 
beste bladzijden van Cyriel Buysse. We treffen er in de achttiende eeuw een 
enkele maal een weerschijn van aan bij Van Effen, waar hij volksmensen laat 
optreden: dat is overigens telkens veel prettiger om lezen dan zijn gewone deftige 
betogen. Heeft Broeckaert daar dan toch een voorbeeld in gevonden voor zijn 
Sysse-panne? Hij heeft dat zeker voor zijn Jellen en Mietje. Evenals Kobus in de 
vrij^aa.dje tusschen Kobus en Agnietje begint Dellen met aan zijn geliefde te vragen 
of hij zijn pijp mag aansteken aan haar 'vuurpot'. Hij heeft evenals Kobus 
een tante die er warmpjes in zit en die een voorname rol speelt in het verhaal. 
Broeckaert is uitvoeriger. Reeds het eerste gesprek duurt langer en wordt al dadelijk 
gedramatiseerd door de jaloezie van Dellen, en Mietje is geen 'zoete schaap' 
zoals Agnietje. Van Kobus vernemen we alleen dat hij een goed ambacht kent, 
maar Dellen is pottenbakker. Ook de tante wordt uitvoeriger beschreven, evenals 
haar huisje, en de eerste samenkomst van de twee moeders, waarvan Jellen profiteert 
om Mietje op te zoeken, tot hij verrast wordt door een spionerend buurmeisje 
en op de zolder moet vluchten. De deken wordt erbij gehaald (een specifiek 
Gentse overheidspersoon, met gezag over een bepaalde stadswijk) en het wordt 
een huwelijk. De deken spreekt terloops over het gerecht in vroegere tijden, drie 
bladzijden met bibliografische voetnoten. Moeten we hier weer aan Cannaert 
547 



denken? We moeten dat zeker waar in een voetnoot op p. 73 van de uitgave 
van 1837 Montaigne geciteerd wordt. 
De verloren gegane (en nog de jongste jaren vruchteloos in de Parijse archieven 
opgezochte) hoofdstukken zouden de opgang van het gezin behandeld hebben, 
de soldatenjaren van Jellen, zijn brieven naar huis en hoe hij geleerd en gerijpt 
uit de oorlog terugkomt en rijk wordt. 


De Sysse-paanne staat lang niet alleen. Weten we niets over de 'valsche Spie' 
waar de Wekelyksche Gendsche Spie het over had, we kennen wel van een tiental 
jaren later De Vlaemsche Spie. Samenspraeke tusschen Tysken, Teeuwken en 
andere persoonen. Drukker is P.F.J. Kimpe. Er verschijnen tien afleveringen ('ver


4 

*

deelingen') met in het geheel 114 bladzden. De zevende 'verdeeling' heet De 
waerachtige Gendsche Spie. Op p. 66 wordt onder de `Nieuwe uyt te komen 
Boeken' vermeld: Erasmus, Lof der Zotheyd, uyt het latijn vertaeld, vermeerderd, 
en met praetzieke Annotatien opgeluystert door P. de Vlieger, 2 Deelen in 
octavo, jaer 1800, ' en er dwaalt ook iets van de geest van Erasmus door deze 
bladzijden, net zoals dat met de Sysse-panne het geval was. Een paar maal wordt 
van `Sysse-praet' en 'Sysse-Blaedjes' gesproken: De Sysse-panne is blijkbaar een 
begrip geworden. In de laatste afleveringen treedt af en toe de ons bekende Bitterman 
op. Tysken of vader Thys heeft evenals Gys uit de Sysse-panne een zoon, 
Patintjen, even vurig republikein en vrijwilliger als Gyskens Tobias, en een doch 

wordt nog eens tegen de geestelijken uitgevaren die in 1790 het volk-ter Cato. Er 
hebben opgeruid. Sommige bladzijden hebben dezelfde levenswarmte als de oude 
Sysse-panne, maar het geheel staat op een lager niveau. De (echte of gefingeerde?) 
ingezonden stukken bevatten heel wat persoonlijke kwaadsprekerij. 
De Briefwisseling tusschen Vader Gys en verscheyde andere geleerde persoonen 
van zynen tyd verschijnt bij J.F. Kimpe, tijdelijk (het tweede deel) bij J.F. en 
Petrus A. Kimpe, ongeveer in dezelfde tijd als De Vlaemsche Spie, met een opdracht 
'Aen den Opstelder der Sysse-panne', waarin de hoop wordt uitgedrukt 
dat Broeckaert zijn taak weer zal opnemen, 'hij hadde zynen Bitterman en Gysken 
nooit mogen verlaeten'. De Protocole Jacobs die het met de Brief wisseling 
herhaaldelijk aan de stok heeft, noemt als opsteller ervan Broeckaert, maar die 
vraagt in een brief aan Vander Schueren, de uitgever van de Gazette van Gend, 
te willen vermelden dat hij niets te maken heeft noch met De Vlaemsche Spie 
noch met het 'vervolg der Sysse-panne'. Wel schijnt Cannaert te hebben meegewerkt. 
De Briefwisseling verandert geregeld van titel, maar draagt bijna steeds de houtsnede 
met de sauspan als vignet. De algemene tendens blijft antiklerikaal. Som 

eruit, o.m. de klaploper Lappaert (een heel ander man dan die-mige personages 
met dezelfde naam uit de Sysse-panne), zijn goed getypeerd. Naar het einde toe 
komen steeds meer ongure verhaaltjes voor, het wordt een 'chronique scandaleuse' 
van het kleine Gentse wereldje. 

De Protocole Jacobs, soone Balthazars, die de vryheid der Gaulen ende de goede 
uytvoering hunner wetten lief heeft verschijnt met zijn vreemde titel, bijbelse taal 
en gotische letter van 1798 tot 1800 in drie delen van respectievelijk 211, 262 en 
184 bladzijden. Ze wordt geredigeerd door Jacob Jan Antheunis, die te Gent geboren 
werd omstreeks 1750 (in de tiende 'afdeeling' van het derde `boek' van de 
Protocole, die op het einde van 1800 verschijnt, zegt een vriend hem in een 

548 


`samenspraek' dat hij nu `den ouderdom van ruym 51 jaren bereykt' moet hebben); 
de datum van zijn overlijden is niet bekend. 
Antheunis studeert te Douai tot de Brabantse Omwenteling uitbreekt, waaraan 
hij als vonckist deelneemt. De Briefwisseling vermeldt dat hij, volgens de Histoire 
politique de la Révotution flamande,in 1789, toen hij nog schoolmeester was te 
Waasmunster, de kanselier. van Brabant, de Crumpipen, te Temse heeft aangehouden 
en naar Breda gevoerd, en diens vrouw en kinderen heeft mishandeld. 
Gevangen genomen te Sluis, maar ontsnapt, sloot hij zich, zegt de Briefwisseling, 
aan `by het rebellerende gespuys van Brabant, om de Processiën, de Bewegen en 
al wat het bygeloof oyt uytgedagt heeft te staeven en te maintenéren'. In 1790 
vlucht hij naar Frankrijk en als de omwenteling definitief mislukt blijkt, keert hij 
terug en zet `in onze muren de eerste roode muts op'. Hij zou enig fortuin gemaakt 
hebben met het opkopen van oude schilderijen bij de boeren. 
Ook wordt hij een dronkaard genoemd, maar hij zegt hetzelfde van Broeckaert: 
`Broeckaert heeft gelt ende eertappelen in overvloede, ende hy heeft eenen kwesele 
getrouwt die hem ryk miek; ende hy laet zynen kwesele alleene proncken, terwylen 
hy in glinsterende Calessen naar Brussel ryd ende practiseert met de jonge Tooneelspeelsters 
... ende hy speelt ooc geerne in den Tragediën ende klucht-spelen'; 
maar `men is van gevoelen dat de jonge tooneelspeelsters zig van zyne natuerlyke 
operatiën niet te zeer belooven konnen'. Hij wordt dikwijls dronken thuis gebracht, 
wat zijn vrouw gelukkig niet weet, `want hij woont alleene / ende dit 
conveneert den waerachtigen Scribenten ,/ want hunne Herssenen en mogen door 
geenen Wivenpraet gestoort worden'. Is dat laster en spreekt Antheunis hier alleen 
uit afgunst? 
Er moeten meer zulke `scribenten' te Gent hebben rondgelopen. In de veertiende 
aflevering van De Sysse-panne komt een ontboezeming van Gysken voor over de 
`hedendaegsche schryvers' die geen vaste broodwinning hebben, `want zy en hebben 
geen zittende gat'; als ze in de herberg geen krediet meer krijgen, `ze gaen 
by'en drukker om te vraegen of hy veur hun wilt drukken ... zoo veele per 
Blaedje'; als de drukker weigert enig honorarium vooraf te betalen, schiet de 
schrijver toch aan het werk. Heeft het geschrevene enig succes, dan zet hij de 
drukker `het mesken op den hals'; betaalt de drukker te veel, dan gaat de schrijver 
op zwier en' `laet azoo altyd agter zyn gat loopen'. In het derde deel antwoordt 
een 'schryver' op die aantijgingen: 'Eenen eerlyken Scribent' moet 's mor-
gens zijn glaasje jenever hebben, zegt hij, en 's middags `eene geestige conversatie 
met een behoorlyke ververschinge', en `alle deze amusementen, of bezigheden 
moeten gaen ten koste van den Drukker, of de yverige Inschryvers ofte 
Lezers, en niet 'ten laste van de Scribenten ...'. 
Gedichten van Antheunis verschenen in een ter ere van een bloedverwant te 
Gent gedrukt bundeltje De geestelyke Leeuwerke uyt gebeelt in ... Balduinus J. 
Antheunis ... in 't convent van S. Augustinus, waarin ook verzen, emblemata en 
chronogrammen van Bernardine, Marie Jeanne en Pierre Antheunis voorkomen. 
Van zijn Trazimus en Timagenus, naar het Frans van Dubuisson, verschijnt een 
druk te leper in 1788 (een jaar na de originele Franse versie) ; het is het wedstrijdstuk 
te Lokeren in 1789, wordt in 1797 door de Opwijkse rederijkers gespeeld te 
St.-Gillis-bij-Dendermonde en behoort tot het repertorium van de Aalsterse Catharinisten. 
Van zijn in Den vlaemschen indicateur verschenen Dood van Julius Cesar, 
naar Voltaire, bezorgt Vander Schueren een eerste, P.A. Kimpe in 1803 een tweede 
druk. Eigen werk is Den deugdzaemen uytwykeling, of den oorlog der Vendée, 

549 


Blyeindend Toneelspel in drie bedryven (Gent, s.d.) en misschien ook De onverwachte 
bruiloft, blijspel in twee bedrijven van 1789. 
Waarschijnlijk tijdens de eerste Franse bezetting publiceert hij een Verklaering 
van de rechten des mensch ende der burgers, voorgeg^aen door de waere grondbeginsels 
der Republikeinsche Opvoeding door J.J.A., Burger van Gend met de

—

uitroep `o Veertienden July van het jaer 1789, ó heuglyken en in alle eeuwen 
gedenkweerdigen Dag!' — en een Omzend-brief aan de braave burgers der stad 
Dendermonde en aan alle de vreedzaame ingezetenen van des zelfs onderhoorigheden, 
geschreven door de Burger J.J. Antheunis. Vryheyd, Gelykheid, Broeder 

'Waar het niet te beklaagen,' schrijft hij hierin, 'dat wy ondankbaar en-lykheid.
dwaas genoeg wezen zouden om ons van [het geschenk dat de Fransen ons brengen] 
door eenige snoode Aanhangers van het Huis van Ostenryk... te laaten ontblooten 
?' Hij noemt zich 'Gemagtigde vanwege de Nationale Commissarissen der 
uitwerkende Magt van Frankryk, binnen deze Stad' en besluit: `Indien wy ons 
met de Fransche republiek, na het voorbeeld van Gend, Brugge en Brussel, niet 
spoedig vereenigen, . zyn wy alle verloren. Leve de Fransche Republiek! Leve de 
met Frankryk vereenigde Nederlanders!' 
Hij heeft inderdaad `de rode muts' opgezet! Dat blijkt ook uit zijn toneelstuk 
over de Vendée, dat alleszins na 1793 — het jaar waarin de opstand in de katholieke 
Vendée plaats grijpt — moet zijn geschreven. Dit prozadrama keert zich tegen 
de 'trouwlooze en dolzinnige priesters die in d'eene hand het kruis en in d'andere 
de moord-pook' dragen. Legers stappen het toneel op en af. Er wordt veel over 
vriendschap en 'edelmoed' gesproken, in de stijl van de tijd; wanneer de held van 
het drama door blijdschap overstelpt wordt, gaat hij tegen een boom staan 
schreien. Het weerzien tussen deze bekeerde chouan en zijn vrouw is zo eindeloos 
gerokken en zo onzinnig, dat het haast op .waanzin gaat lijken. 
In 1800 verschijnt te Gent nog Grond-wetten of Constitutie der franscherepubliek... 
Uyt het Fransch vertaelt door den Burger J.J. Antheunis, Ingezetene der 
Commune van Gend. Antheunis moet ook te maken hebben gehad met de Gazette 
van Betgis (die na drie nummers verplicht werd haar naam te veranderen in 
Vlaemsche Gazette, omdat de Administration Municipale de eerste titel `inconstitutionnel' 
vond: 'les démonstrations qui tendent a rappeler aux Francais les anciens 
tems de barbarie doivent être scrupuleusement bannis'). Ze werd gesteund, 
misschien gesubsidieerd door het Franse bestuur, dat er wetten, besluiten en 
verslagen in publiceerde, en verscheen, met weinig succes, van 7 januari tot 7 
juli 1798 te Gent bij J.B. Dullé en te Mechelen bij Hanicq, drie maal per week. 
Achtereenvolgens worden als redacteur vermeld B.H.V., B.G., op 12 juni J.B.A., 
daarna tot het einde J.J.A. 
De Protocole verschijnt wekelijks. Waarom Antheunis een onmogelijke pseudobijbelse 
taal hanteert, is niet duidelijk — de man lijkt voortdurend opgewonden, 
als iemand die zich persoonlijk te kort gedaan voelt —, maar het moet zijn lezers 
niet meegevallen zijn, want vanaf nr. 6 zal hij op hun verzoek zijn blad voortaan 
`in verstaenbaeren, hedendaegschen styl, en gedrukt met fraeye, leesbaere Letters' 

laten verschijnen, al kan hij zijn 'onbetwistelyke Waerheden' niet meedelen dan 
`op zyne gewoonlyke wyze' en is hij dus genoodzaakt `van tyd tot tyd zynen ouden 
Schryftrant, die ook aen een iegelyk niet mishaegt, nog te gebruyken'. Antheunis 
spreekt graag en veel over zichzelf. Hij vertelt over zijn vlucht in 1793, bij de 
tijdelijke terugkeer van de Oostenrijkers, naar Frankrijk, waar hij gevangen werd 
genomen onder de beschuldiging zich verkocht te hebben aan de Statisten en 

550 



voor hen het geschrift Le Vrai Brabancon gepubliceerd te hebben, wat hij, naar 
hij zegt, alleen om den brode heeft gedaan. Hij wordt verlost, maar de `volksbedriegers' 
laten schimpschriften tegen hem en de andere `Belgische patriotten' 
drukken door `den ydelhoofdigen Minderbroeder Steven van Cassel' (een achter 

Andries Steven, als `ex-recollect Steven' door De Vigne genoemd-kleinzoon van 
als een van de opstellers van D-en Democraet). In een 'korte samenspraek' (III, 
4, 55) vraagt zijn vrouw hem: 'Wat hebt gy gewonnen met al uwe schoone en 
loflyke Sermoenen, die gy geduerende het eerste verblyf der. Franschen in deze 
Landen ten goede der fransche Republiek hebt opgesteld, en zoo in steeden als 
ten platten lande hebt uytgesproken?' Hij trekt van leer tegen Broeckaert, de 
Sysse-panne, de Briefwisseling: de opstellers van de Sysse-panne dienen 'ieder 
een voor zyn geld', zijn `schurken' en `Volks haeters', hebben bovendien `den 
ondergang der taelkunde in de Nederlanden gezwooren'. Dit laatste doelt vermoedelijk 
op hun gebruik van het Gentse dialect, al probeert de Protocole dat wel eens 
na te doen, zij het met minder zwier. Hij zal de Sysse- panne eens ontleden om te 
bewijzen dat Broeckaert en konsoorten 'gezwoorne haeters der Fransche Republiek' 
zijn. Hij wil met zijn Protocole de knevelarijen van de bezetting aanklagen 
en het volk beschermen tegen de commissarissen van het Franse bestuur. Daarbij 
krijgt vooral advocaat Jacob Willem Meyer het te verduren (Meyer, bevriend met 
Verlooy en president van de Gentse `club', was de schrijver van talrijke pamfletten 
en presideerde op 22 februari 1793 de vergadering in St.-Baafs die de vereniging 
met Frankrijk goedkeurde). Terwijl Antheunis te voet `door regen ende 
wint' vluchtte voor de Oostenrijkers, reed Meyer in een koets naar Parijs en verdeed 
er het geld waarmee hij de vluchtelingen had moeten helpen, `met eene 
schoone hoere die in Amasonen Kleederen verscheen' (bedoeld is waarschijnlijk 
de beruchte Théroigne de Méricourt) . Antheunis heeft het over de graanwoeker, 
de verzonnen samenzweringen, de verarmde boeren, de slechte behandeling van 
de dienstplichtigen. Hij verzet zich tegen de conscriptie en tegen de wreedheid 
waarmee de `Brigands' worden behandeld. Anderzijds toont hij zich zeer onder 

tegenover het nieuwe Frankrijk dat niet langer `de Priesters en Edellieden-danig 
voor aerdsche Goden' aanziet, en hij vindt, tot aan de opkomst van Napoleon, 
geen woorden genoeg om vrij verward maar bij iedere gelegenheid zijn republikeinse 
overtuiging te uiten. Over zijn houding ten opzichte van het Vlaamse 
toneel en de eigen taal en de verwaarlozing ervan door zijn landgenoten, en ten 
opzichte van het Hollands, dat `de opregte tael der vlamingen' is, vinden we in 
1800 een mooi getuigenis in een van de laatste afleveringen van zijn Protocole 
(III, 10, 144-146) : 

Men kan zig zonder een slag van voldoening niet te binnen roepen, dat men hier te lande 
zedert eenige jaeren de toneel-dicht-kunst hoe langer hoe meer heeft zien toeneemen. Men 
heeft vooral hier over dank te weeten aen eenige ieverige burgers der gemeente van Gend, 
onder welke voornaemelyk hebben uytgeschenen den burger J.F. vander Scheuren, N. Le 
jeune, Cornelis van Loo, Jakob, zoone Johans [d.i. Antheunis zelf] en meer andere. Het is pas 
twintig jaeren geleden, dat men in meest alle onze Vlaemsche steden, eenig iveraers heeft zien 
opdaegen die, na het voorbeeld der gemelde burgers, de gemoederen der jongheyd tot de 
oefening diér vermaekelyke en tevens nuttige kunst aenprikkelden. Voor dat tydstip scheen 
die kunst niet meer te behooren dan tot de Franschen, de Hollanders, de Hoogduytschers en 
eenige andere Natiën; het scheen dat de Vlamingen daer van ten eeuwigen dage beroofd 
moesten blyven, en, men had mogelyk sedert honderd-vyftig en meer jaeren, onze gemeene 
schouwburgen door geene vlaemsche kunstminnaers, ter uytzondering van eenige Bruggelin


551 


gen, meer zien beklimmen. Men scheen met een woord, in Vlaenderen vergeeten te hebben 
dat er onder alle de kunsten wellicht geen bekwaemere dan de toneel-dicht-kunst te vinden 
was, tot het stigten en verbeteren der zeden, tot het aenkweeken van schrandere en vroome 
burgers en tot het herstellen of louteren der Nederduytsche tael, die men alom in deze landen 
op het schandelykste verwaerloosde of liever, in de nietigheyd dompelde. Heeft men, 
helaci! zedert een lange reeks van jaeren niet menigmael in deze landen met hart-zeer en 
schaemte ondervonden, dat de vlaemsche schryvers, die zig eenigerwyze beroemen wogten 
van hunne denkbeelden, vertaelingen enz. met een zeekere zwierigheyd van taelkunde aen 
hunne lezers mede te deelen, voor onsmaekelyke nabootsers of neus-wyzen gehouden wierden. 
Heeft men een zeker slag van onkundige lezers niet honderd-mael hooren zeggen: 'Zie daer 
wederom een schriftje in den hollandschen smaek: Het is geschreeven met twee aa: Men 
hoeft niet te vraegen van wie het komt: 'T is een voortbrengsel van Jaek Antheunis, van 
Vander Scheuren, enz.' En, terwyl men aldus sprak, vergat men dat de hollandsche tael, de 
opregte tael der vlamingen is of wezen moet, vermits geenen vlaemschen of hollandschen 
schryver zonder het behulp der zelve bekwaem is zyne denkbeelden op eene nette en duydelyke 
wyze uyt te drukken. Hoe?... de vlamingen alleen, die van alle slag van goede indruksels 
vatbaer zyn, zouden zig op de onvolmaektheyd, of liever, op de verwaerloozing hunner tael 
nog durven beroemen?... Jakob heeft aen zijne Lezers die opmerkingen alleenlyk medegedeelt, 
om hen te overtuygen dat het binnen deze landen van een byzonder nut geweest is den langverflauwden 
of uytgedoofden iever tot de toneel-dicht-kunst te doen herleven. 

Op 1 oktober 1795 worden de Zuidelijke Nederlanden officieel bij Frankrijk ingelijfd. 
Het jaar tevoren al waren de rederijkers het slachtoffer geworden van 
een van de eerste Franse maatregelen: bij een decreet van september 1794 wer 

alle gilden en genootschappen opgeheven. Maar waar ze enigszins kunnen,-den 
ontduiken ze de getroffen beslissing. Omdat ze goede patriotten zijn, mogen de 
Gentse rederijkers blijven vergaderen en spelen. Op hun beurt zijn de leden van 
De Goudbloem te Sint-Niklaas van oordeel dat als de Gentse hoofdkamer mag 
blijven bestaan, het decreet ook op hen niet toepasselijk is. Sommige geven zichzelf 
een nieuwe naam en doen voort. Te Leuven organiseert Het Kersouwken, `la 
société dite Carsauwe', ter gelegenheid van de kermis in september 1795 een 
reeks voorstellingen van De Geborte van Arlequin. Een Dendermonds kroniekschrijver 
noteert op 26 juni 1797: `Den tyd is singulier ... D'een en d'ander murmureert; 
ondertusschen alles blyft stil ende in dese omstandigheden van tyd, en 
siet men niet als op alle prochien verthoonen door de insetene der communen, 
dewelcke oock van de eene naer de andere gaen verthoonen.' In 1797 wordt te 
Herzele Nuno en Evora van Robyn opgevoerd, te Lier spelen de Ongeleerden 
Zaire en ook in 1799 treden ze nog op. De Tieltse kamer speelt in 1800 nog om 
de veertien dagen. De Oudenaardse Kersouwe hervat haar activiteiten in 1806. 
Stadsdrukker Bernard Bricx, stichter van de Oostendse kamer, drukt het programma 
van een optreden van zijn kamer te Brugge in 1811." Over de toneel-en 
dichtwedstrijden vóór en na 1800 is elders gehandeld. 
Maar het is een zware tijd geworden voor wie zich nog om de moedertaal bekommeren. 
Op 27 januari 1794 heeft Barère voor de Conventie in zijn requisitorium 
tegen de vreemde talen verklaard dat 'chez un peuple libre la langue doft être 
une et la même pour tous' en op 4 juni .luidt Grégoires stelling, in zijn bekend 
Adres aan de Conventie: `l'unité d'idiome est une partie intégrante de la révolution.' 
`In Zuid-Nederland werd de volledige verfransing dadelijk en zonder overgangsperiode 
doorgevoerd' (Elias), al maken lokale omstandigheden, de min of 
meer strakke houding van de plaatselijke gezagdragers en gebrek aan kennis van 
het Frans bij de grote massa dat ze niet overal even drastisch gebeurde of tot 

552 


tweetaligheid (bedoeld als overgangsmaatregel) beperkt bleef. Als in 1822 de 
Gentse advocaten om niet-uitvoering van de taalwetten van koning Willem zullen 
verzoeken, roepen ze precies als argument in dat sinds de Franse bezetting 
het Frans de taal van de bestuurs- en zakenwereld was geworden. Het Frans wordt 
de taal van de wetten en besluiten, van de hele rechtspleging, waarbij ook 
alle voorgelegde stukken in die taal dienen te worden vertaald. Vanaf 1804 moeten 
alle openbare en notariële akten in het Frans worden opgesteld, een maat 

waartegen de Brusselse notarissen tevergeefs protesteren. De Gentse muni--regel 
cipaliteit besluit in 1795 nog even dat de processen-verbaal van haar vergaderingen 
in het Nederlands zullen worden gehouden, maar moet daar de volgende 
dag al op terugkomen. Te Leuven wordt in 1794 beslist `tot groot gemack der 
troepen' de straatnamen tweetalig te maken. In 1806 legt de prefect van het 
Leie-departement de verplichting op de straatnaamborden en uithangborden in 
het Frans aan te brengen (een Nederlandse vertaling is daarbij toegelaten), de 
openbare gebouwen moeten eentalig Franse opschriften dragen. Te Gent waren 
de straatnamen, op vordering van de Franse overheid, al in 1799 vertaald; te 
Antwerpen werd die eis in 1796 en opnieuw in 1798 gesteld. 
Ook het onderwijs wordt officieel verfranst. 'Ecoles centrales', één per departement, 
worden opgericht door de wetten van 25 februari en 25 oktober 1795, 
maar hebben weinig succes. Ze worden na 1800 door lycea vervangen: te Gent 
bestaat het lerarenkorps uitsluitend uit ingeweken Fransen en ook te Brugge vormen 
die de meerderheid. In deze scholen worden de latere ambtenaren gevormd, 
aan wie na 1815 het roer in handen wordt gegeven. In 1807 vat Mgr. Fallot de 
Beaumont, bisschop van Gent, het beruchte plan op om een deel van zijn seminaristen 
naar Parijs of Lyon te zenden 'om in korte tijd België te verfransen'. 
In de grote schouwburg te Gent worden van 1793 tot 1800 bijna uitsluitend 
Franse revolutionaire stukken gespeeld en het Franse toneelgezelschap dreigt zijn 
deuren te sluiten als de traditionele; maar succesrijkere opvoeringen van de Fonteine 
niet verboden worden. Het gevolg is dat vanaf 1 januari 1807 op bevel van

de prefect in het departement van de Schelde alle Nederlandstalige schouwburgen 
worden gesloten (vanaf 1812 krijgt de Fonteine weer toelating tot vergaderen, 
maar geen toneelvoorstellingen, alleen tweetalige dichtwedstrijden mogen 
worden ingericht). Te Brussel is er onder Napoleon geen sprake van Nederlandse 
opvoeringen. In 1808 wordt de vereniging Les Amis des Arts te Dendermonde 
geschorst, omdat ze een Nederlandstalige voorstelling had gegeven. Te Ieper wijstde prefect een verzoek van een nieuw opgerichte toneelgroep af om naast eenFrans een Nederlands stuk te mogen opvoeren, niettegenstaande de belofte dat 
men later, als men voldoende met het Frans zal vertrouwd zijn, alleen nog Franse 
stukken zal spelen. De Veurnse rederijkers moeten vanaf 1809 naast een Nederlands 
ook een Frans stuk opvoeren, en dat is wel de algemene regel geweest, waar 
en wanneer Nederlandse opvoeringen niet werden verboden. Ook voor..dichtwedstrijden 
geldt die regel, zoals we weten i.v.m. de Aalsterse wedstrijd over `de 
Belgen'. Is de keuze van het onderwerp voor die wedstrijd niet een vorm van 
verzet, zoals die ook te Tielt in 1804 misschien verdoken zit in het opgegeven 
thema: `In welke eeuw, tot wat eynde, onder welke regering en door wie zyn degilden uytgevonden en opgeregt?' Klinkt die ook niet door bij J.B. Soenens uit 
Deinze, die in de wedstrijd te Kortrijk (1810) over het nut van de vrede dicht: 
`Drymael gelukkig land ... Daer geen geweld'naery ontrukt zyn dier'bre kroosten'? 
En bij de 22-jarige Amandus Missiaen van Gits, die in De vereerlijkte Belgen 

553 


(Brugge, 1809), beginnend en eindigend met een vers van Feitama, van zijn verering 
voor het Noorden blijk geeft en `de Jongheyd' toeroept: 

Helpt met my ons Moeder-tael 
Aen den vreeden tyd ontrukken, 
Die ons nae-gebuers verdrukken, 
Tot zy is in zegeprael. 

Uit enkele getuigenissen weten we reeds dat in het Nederlands publiceren een 
hachelijke onderneming geworden is. De censuur eist voorlegging van iedere tekst, 
en daaraan ontsnappen niet eens de almanakken; soms wordt naast de tekst 
de vertaling geëist. In Brussel moeten van ieder gedrukt boek vier exemplaren aan 
de prefect worden voorgelegd, die ze aan Parijs overmaakt. In Gent worden in 
1810 de meeste drukkerijen die nog Nederlandstalige boekjes publiceren, van 
overheidswege als overbodig gesloten; te Antwerpen komt einde 1810 vanwege de

-

prefect het verbod om van 1 januari 1811 af welke publikatie ook, zelfs een 
heruitgave, in het Nederlands te drukken. 
De al niet bloeiende Nederlandstalige pers kampt met grote moeilijkheden. In 
Gent lopen even voor 1800 verscheidene pogingen tot oprichting van een nieuwsblad 
op niets uit. Vander Schueren heeft met Aenvang en Vervolg van de ontdekte 
Saemenzwering gesmeed door den Verraeder Robespierre in 1794 dagelijkse, uit 
Franse bladen vertaalde informatie willen brengen, samen met proclamaties en 
ordonnanties betreffende de Nederlanden, maar. wellicht bleef het bij één nummer. 
A.B. Stéven probeerde het in hetzelfde jaar met een republikeins blad, de 
Vaderlandsche Gazette van Gend, en in 1795, even weinig succesvol, met een 
Dagelykschen Courier van het Departement van de Schelde; het blad verscheen 
onder het motto 'Vryheyd, gelykheyd, echtheyd' tweemaal per week van 20.10. 
1795 tot 30.1.1796. De spectatoriale tijdschriften hebben van 1800 af opgehouden 
te bestaan. Brussel, dat met het Brusselsch nieuws-blad in 1795 zijn eerste 
Nederlandstalige courant had gekregen, ziet in de paar jaren daarop enkele bladen 
— die ook hun Franse versie hebben — komen en vlug weer gaan: Den onpartydigen 
Brusselaer, de Brusselschen Courier en Den onpartydigen Europeaen of 
inlandsch en buytenlandsch nieuws door Morgenweck en compagnie, dat op 7 
september 1797 verboden wordt. Een maand later begint, als laatste in de rij, De 
Morgen-Sterre te verschijnen; ze verandert in 1798 haar naam in Gazette van 
Brussel ofte de Morgen-Sterre, Staetkundig ende Koophandelende Nieuws-Blad 

en verdwijnt dan ook. Te Antwerpen had prefect Dargonne in 1799 een Antwerpsch 
Nieuwsblad, uitgaande van een 'société de républicains' willen steunen, 
maar het was niet eens tot een uitgave gekomen; een Gazette der Twee Nethen 
was na enkele nummers in 1798 door hem geschorst en een in 1796 door druk 

gepubliceerde Courrier van het Departement der Twee-Nethen was-ker Saeyens 
evenmin een lang leven beschoren geweest. Alleen de Antwerpsche Gazette, de 
voortzetting van de Gazette van Antwerpen, verscheen nog en drukker C.H. de 
Vos poogde vanaf 1803 met 126 abonnees een Antwerpsch Nieuwsblad in stand 
te houden. In 1810 brengt een keizerlijk decreet de pers de genadeslag toe: voortaan 
mag in ieder departement nog maar één (in principe natuurlijk Franstalig) 
nieuwsblad gepubliceerd worden. Nadat ze tevoren al in het Frans, met een 
Nederlandse vertaling, had moeten verschijnen, verdwijnt de Gazette van Gend 
voor het Journal du département de l'Escaut; de verfransing kostte haar meer dan 

554 


de helft van haar abonnees. Daarnaast publiceert de Fransman Houdin de Annonces 
et avis divers du departement de l'Escaut. In de plaats van de twee Antwerpse 
bladen komt een Journal du Département, des Deux-Nèthes, uitgegeven 
door Fransen, eerst L. Le Poittevin de la Croix, daarna Jouan, met 79 abonnees," 
en een tweetalige Feuille d'Annonces d'Anvers, die na de dood van drukker P.J. 
Janssens in 1813 door Poittevin wordt overgenomen. Het Aenkondigingsblad voor 
het arrondissement van Mechelen (het vroegere Wekelyks Bericht), dat al eens 
was geschorst, omdat het naast de republikeinse ook de gregoriaanse tijdrekening 
had gebruikt en niettegenstaande de instelling. van de decade op zondag was 
blijven verschijnen, wordt, op bevel van prefect d'Argenson tweetalig:. `Te rekenen 
van 1 Januari tot dat er anders zal geordonneert zyn, zullen de Nieuws 

prospectussen ende bekentmakingen aen het publiek,-blaeders, aenkondigingen, 
dewelke niet geheellyk zullen gedrukt ofte gepubliceert weezen in de fransche 
taele, noodzaekelyk moeten weezen in de twee taelen, in het fransch met het 
nederduitsch daer nevens.' Ook de Gazette van Brugge, de voortzetting van Bogaerts 
Vaderlandsch Nieuws-blad, wordt tweetalig en krijgt een Franse titel.8 

" 

Het is zonder meer duidelijk: de Franse Overheersing is voor de door de verfransing 
in de Oostenrijkse periode al verzwakte positie van de moedertaal een zeer 
kritiek moment, in niets te vergelijken met de situatie in Nederland, waar een 
tamelijk grote vrijheid bleef bestaan — al was er enig toezicht op de drukpers --ae 
en waar Bilderdijk, als treffende illustratie van de geheel andere benadering, het 
Nederlands aan koning Lodewijk onderwees. De drastische taalpolitiek van het 
Franse regime in het Zuiden heeft niet alleen een bloeiende, zij het erg traditionalistische 
rederijkersbedrijvigheid bruusk afgebroken, maar vooral het ontluiken 
van een naar een nieuwe tijd en creativiteit gerichte literatuur in de kiem gesmoord. 
Dat de Zuidnederlandse letterkunde pas bijna een halve eeuw later aan 
haar opgang is kunnen beginnen, is voor een goed deel aan het voor haar bijna 
dodelijke intermezzo van de Franse tijd te wijten. Dat ze die opgang überhaupt 
nog heeft kunnen beleven, dankt ze aan het taaie, haast tegen-de-dood-op-worstelende, 
koppige volharden van die eerder beperkte groep mensen, van wie we de 
namen, de activiteiten en het werk in de loop van deze studie hebben pogen 
vast te leggen: een Fournier, die in zijn Dankzegging aan het eind van een reeks 
wintervoorstellingen te Ieper in maart 1798 de fransdolle dametjes nog eens 
hekelt en het moeizame pogen tot instandhouding van de eigen kunst verwoordt: 

Die konst, die Nederland zoo weinig viel ten deel, 

• . Durft nauw'lyks nad'ren ... 
'T is waer haer hoop groeit aen, als aen ons klein tooneel, 
Van konst zoo zeer ontbloot, de gunste viel ten deel 
Der braeve lieden ..., 

zijn stadgenoot Van Daele, van wiens T yd-verdry f in 1808 nog afdrukken worden 
uitgedeeld aan de mededingers in een rederijkerswedstrijd, een Robyn, een De 
Borchgrave en een Hofman, in wier werk de Preromantiek voelbaar is, en een 
hele reeks minder opvallende figuren uit de rederijkerswereld, waarover hoogleraar 
Schrant in 1819 aan minister Falck zal schrijven: `Welk een partij ware er niet 
bij voorbeeld van de Rederijkerskamers te trekken, de achtbare instellingen der 
vaderen welke alleen nog het kenmerk van nationaliteit overgehouden hebben, 
en zoo zeer geschikt zijn, ons gevoel van eigene zelfstandigheid aan te kweeken', — 

555 


en daarnaast sommige geestelijken, een klein aantal modern gerichte geesten als 
Broeckaert, Antheunis, Le Plat, sommige juristen als Cannaert, Diericx, Raepsaet, 
Verhaeghe, en de Antwerpse medici, van wie we de merkwaardige Verhandelingen 
(1798) vroeger hebben geciteerd. Te Brussel beslist de tweetalige `Société 
de Médecine' nog in 1807 dat voor de toe te kennen prijzen ook de in het `Hollands' 
(verder wordt gezegd: in het 'Vlaams') geschreven verhandelingen in aan 

komen, een beslissing die misschien op rekening van een van de twee-merking 
secretarissen, de Antwerpenaar Koch, mag geschreven worden. Zij allen hebben 
`het vuur onder de asse smeulend gehouden'. 

Dan komt 1814 met - de terugtocht van de Fransen. Op 6 februari 1814 verwelkomt 
vader Bergmann sr. te Lier prins Frederik en drukt de wens uit dat België 
eens met Holland onder het huis van Oranje zou verenigd worden; de burgers 
dragen oranje linten; `het stedelijk muziek' laat het oude Wilhelmus van Nassouwe 
horen, dat door Bergmann aan de muziekmeester was voorgezongen. Te 
Antwerpen geeft Poittevin zijn Feuille d'Annonces opnieuw onder de oude titel 
Antwerpsche Gazette uit en in de oude taal. Hetzelfde gebeurt met de Gazette 
van Gend. Te Oudenaarde — in zijn kroniek noteert De Rantere dat de stad op 
9 februari verlost werd `van de tyrannyke regering der Fransche, naer negenthien 
jaer... onder het juk gezugt te hebben' — nemen 36 rederijkers deel aan een dicht 

om de nederlagen van Napoleon te bezingen. In West-Vlaanderen wordt-wedstrijd 
nog váór de val van de keizer een akkoord gesloten onder de kamers van Brugge, 
Kortrijk, Ieper en Oostende om ieder jaar opnieuw een wedstrijd uit te schrijven. 
De Gentse Fonteinisten openen hun schouwburg weer in de `Parnassusberg'. Zij 
krijgen van het stadsbestuur twee medailles voor hun moedig gedrag bij het uit 

Fransen, en Robyn draagt in de schouwburg een gedicht voor-drijven van de 
bij een vertoning voor de gekwetsten van Waterloo. Te Antwerpen dicht A.J. 
Stips een Oogslag op de Staetsomwenteling, den val van 't Fransch Keyzerryk en 
den doer op volgenden algenen vrede, bezingt Pauwels de `Belgen, van ouds 
door hunne dappere oorlogsdaeden vermaerd' en juicht Jan Frans Willems 

'k Herleef, 'k herleef als Belg! in deze zalige uer 
Zing ik myn vrydom op een nêergestorten muer. 

F. Henckel berijmt Den val van Napoleon en zijn vlucht voor Moscou (Gent, 
1814), te Roeselare draagt Pieter-Jan Rembry van Wervik vijfhonderd veertig 
heldenverzen voor over den Veldslag van het schoon verbond en J.B.J. Hofman 
begroet in verzen de prins van Oranje bij diens bezoek aan Kortrijk in september 
1814. 
In juni 1815 laat Serlippens, de schrijver van Den bekeerden boer, te Gent een 
Wensch van het Belgische volk voor het behoud van zijn vaderland verschijnen, 
waarin hij Napoleon vervloekt en Louis XVIII verheerlijkt `van welks verheven 
deugden wy ooggetuygen geweest hebben geduerende zyn verblyf tot Gend', maar 
ook 'onzen welbeminden Erf-Prins Oranje Nassau' verwelkomt. Alle `sterkten' 
die eertijds bij Vlaanderen en Henegouwen hebben behoord, schrijft hij, moeten 
bij die provincies terugkeren om Frankrijk te beteugelen. 
En Vervier schrijft een gedicht in twee zangen op het herstel der Moedertaal in 
de Zuidelijke Nederlanden. Hij betreurt het verval van de `eedle taal der Belgen' 
ten gevolge van de vreemde overheersing: 
556 


... van haar tooi beroofd, en van gezag ontdaan, 

Mogt ze, enkle troost eens volks in ketens neêrgeslagen, 

Zelfs d'ouden naam niet meer van haren oorsprong dragen. 

Zy derfde de eigenheid, de krachten en den wil 

Van haar bestaan; zy zwymde, en zweeg, vernederd, stil, 

Terwyl in Brussels wal, op duizend vreemde tongen, 

Der vreemden lofspraak klonk, haar tergend toegezongen. 

Toch betekende dat verval niet de ondergang; de taal hield integendeel `het 
vuur in vlam, genegen uit te branden'. Het slot van de eerste zang is een van 
heel-Nederlands besef doordrongen oproep tot herstel van de vroegere `glorie' 
en van de moedertaal: 

Hereend, herrigten wy de grootheid zamen op 

Van 't oude vaderland, dat eens den hoogsten top 

Der glorie stout beklom. Hereend, ontdoen we ons weder 

Van vreemde spraak en taal ... 

De tweede zang wordt een loflied op de taal als ziel van het volk: 

Wie haar niet minnen -neen - zyn de echte Belgen niet.87 

Zy zien niet, hoe in haar onze aard zich overgiet. 

Laat ons weêr als Belgen leven, 

Eenvoudig zyn en goed, maar moedig toch; maar fier; 

Maar, hoe de woeste vlaag door 't boschgebladert gier', 

Niet bang zyn by den storm, maar eeuwig stormen vreezen, 

Om, viel op ons 't heelal, ons zelve nog te wezen. 

De `jongren' — die opgegroeid zijn en hun vorming gekregen hebben in de Franse 
tijd —, zij vooral moeten weer trouw worden aan eigen wezen: 

Zingt als geen natie zingt; zingt als Uw vaadren zongen, 
Vreemd goud, al is het echt, is valsch op Neêrlands grond. 
Doorwrocht in 't vreemde, schuwt het vreemde, en klinke rond, 
En vaderlandsch Uw lied, en laat de laagheid kweelen 
Die NeèrIands eigenheid aan Neêrland tracht te ontstelen. 


In februari 1814 al hadden de dekens van de Brusselse ambachten, samen met 
die van Brugge, Gent en Leuven, zich tot de hertog van Saksen-Weimar en tot 
tweemaal toe tot de gouverneur-generaal, de Oostenrijkse baron Vincent, gericht 
om het herstel van de taal, de wetten en de instellingen te vragen. Ze wezen erop 
dat, terwijl de volken van Duitsland hun taal in eer herstelden, zij er zich nog 
steeds moesten over schamen hun nationale taal in niet één openbare akte te 
mogen gebruiken: `Wij zijn nog onder het juk van de Franse taal.' Eng gezien, 
kan men zeggen dat ze in de grond de terugkeer vroegen naar het Ancien Régime; 
in een ruimer perspectief, en met zijn verwijzing naar `de volken van Duitsland', 
is het `de aankondiging van het romantisme, van de ontwaking van de eigen 
nationaliteit die in de 19e eeuw in Vlaanderen zal gedragen worden door de 
middenstand, dan wanneer het in andere landen gebeurde onder de leiding van 
de gegoede burgerij' (Elias). 

557 



AANTEKENINGEN 

1 Zou het theater van de rondreizende Franse groepen geen bemiddelingsrol gespeeld heb 

helaas niet te beantwoorden: wat is de invloed geweest van de door de rederijkers-ben? En, 
opgevoerde vertalingen van Voltaire, Marmontel, Lemierre, Beaumarchais ...? Ook aan Frans-
Vlaamse bemiddeling dient te worden gedacht: vermeldenswaard is in dat verband bv. een 
door M. SABBE, Fransch-Vlaandersche Rederijkerskunst, genoemd Rymwerk bewyzende hoe 
dat -alle menschen op de weireld malkander gelyk zyn ... ten deele getrokken uit Voltaire. 

2 C. Dumarsais (1676-1756) was een Frans grammaticus, H. Bolingbroke (1678-1751) een 
bekend Engels staatsman en deist. Onder hun naam en onder die van andere bekende en minder 
bekende personen, vaak ook onder verzonnen namen, publiceerde Voltaire zijn pamfletten en 
brochures. De naam Panage, die we niet konden identificeren, moet waarschijnlijk ook tot die 
pseudoniemen gerekend worden. 
3 Bibl. Hulthemiana VI, nrs. 206-207. 
4 W. GOBBERS, Een raadselachtige figuur, 122, noemt Van Beughem een `moderne en verlichte 
geestelijke', wat alleszins uit zijn publikaties en zijn levensschets door Goethals nergens 
blijkt. Wel neemt hij met een Latijns en een Nederlands stuk (Redevoering over de vernietigde 
bedelary, Gent, 1786) deel aan de toen actuele discussie over de afschaffing van de bedelarij. 
Of zijn Zedelessen uyt ... het oud Testament (1789) beinvloed zijn door De Wolfs Historie 
van het Oud Testament hebben we niet kunnen nagaan. Goethals vermeldt dat men hem ook 
ten onrechte La réunion de la Belgique a la Hollande. Serait-elle avantageuse ou désavantageuse 
a la Belgique, sous le voile A.B.C., Brussel, 1813, toeschrijft. Dat is een vergissing: op 
deze brochure, van de hand van graaf Van Bijlandt, die de vereniging met het Noorden bepleitte, 
schreef Van Beughem tweemaal een antwoord, Bouclier opposé aux traits anti-religieux 
d'un agresseur inconnu qui se tient caché sous le voile de A.B.C. (Brussel, 18.4.1814) en 
Unité des Catholiques attaquée par deux agresseurs inconnus dont 1'un se tient caché sous 
le voile de V.B., lautre sous celui de A.B.C. (Brussel, 28.6.1814, V[an] B[oechout] zijnde de 
auteur van een andere brochure ten voordele van de vereniging) (ELiAs, o.c., 221-2). 
5 Het exemplaar G 3082 van de Gentse universiteitsbibliotheek draagt, op de eerste binnen 

inkt de aanduiding: Sum dono autoris. 2 martii 1780. P. vanden Driessche. -blz., in 
6 Dat De Wolf een jozefist zou zijn geweest, zoals sommige auteurs beweren, is niet staande 
te houden: de keizer regeert pas over onze gewesten, als ieder spoor van De Wolf al ver 

-dwijnt. 
7 L. BAEKELMANS, O.c., 15. 
8 Het thema valt buiten het bestek van deze studie, maar wij willen er even op wijzen 
dat de academische en door de academie bekroonde verhandelingen een boeiende waardemeter 
zouden vormen voor de bekendheid met de nieuwe ideeën in Zuid-Nederland. 
9 P. GEYL, Noord-Nederlandsche patriottenbeweging en Brabantsche revolutie, in Nieuw 
Vlaams Tijdschrift 1952-1953, noemt Paape 'verregaand partijdig', .. . 
10 PIRON, Algemeene levensbeschryving, schrijft dat Goethals van Versluys meer 'dan zestig 
`boekdelen' kent. Versluys komt in de Histoire noch in de Lectures van GOETHALS voor; evenmin 
in de bekende biografische woordenboeken. Wij vonden over hem slechts enkele gegevens 
in I. DE MEYER, Analectes médicaux ou recueil de faits, Brugge, 1851, 283, en Suite aux 
analectes médicaux, id., 1852, 239-40. 
11 G. SCHMOOK, Bij de herontdekking, 43. 
12 J.F.J. HEREMANS, De Ned. Letterk. ... gedurende de Brab. Omw., 66. 

13 Na 1800 zou nog Jacob Lodewijk Kesteloot (Nieuwpoort, 1778 - Gent, 1852) vermeld dienen 
te worden. Uitgeweken voor de conscriptie, studeerde hij medicijnen te Leiden (en letteren 
bij Siegenbeek), was arts van koning Lodewijk Bonaparte, correspondeerde met Bilderdijk, 
werd onder Willem I professor aan de Gentse universiteit, was een van de pioniers van • de 
Vlaamse Beweging. Naast een paar vertalingen van medische verhandelingen over `de geelekoorts' 
en de koepokinenting, in Den Haag in 1806 en 1812 verschenen, bezorgde hij in 1809 
de uitgave van de door hem van aantekeningen voorziene redevoeringen die door leden van het 

558 


`Institut de France', in aanwezigheid van de keizer, over de vooruitgang van wetenschap en 
kunst waren uitgesproken; in zijn aantekeningen vestigde hij speciaal de aandacht op de 
namen en het werk van Noordnederlandse wetenschapsmensen en kunstenaars. Hij werkte 
mee aan tijdschriften en academische publikaties (o.m. aan de verhandelingen (1805) van het 
Rotterdamsche genootschap ter bevordering der vaccine). In de door Schrant in 1821 opgerichte 
Gentsche Maatschappij van Nederlandsche Taal- en Letterkunde zou hij verscheidene 
lezingen houden, o.a. `Over den krachtigen invloed, welken de Nederlanders gedurende de 
XVIIIe eeuw op den vorderenden gang der natuurkundige wetenschappen hebben uitgeoefend'. 
14 In 1786 was Verhoeven lid geworden van een te Mechelen opgerichte `Société littéraire', 
waarvan hogere ambtenaren, burgers en militairen deel .uitmaakten en waarvan de Franse journalist 
Baret, opsteller van Le Courrier de l'Escaut, de voorzitter was. Heeft het Mémoire iets 
met deze vereniging te maken? 
15 Van de al eerder genoemde Beaucourt de Noortvelde, ook aan die Raad verbonden, wordt 
in 1775 een Nederlandstalige inzending niet weerhouden. 
16 R.F. LISSENS, Aux sources du renouveau flamand, 353-4. 
17 De brochure werd namens de 'representanten' uitgegeven door de scheikundige J.B. van 
Mons (1765-1842, na 1827 hoogleraar te Leuven). 
18 Een andere uitvoerige lofspraak op de Nederlandse taal is nog te vinden in het Journal 
van 1793, bij de bespreking van het Wapenhuis der geloovigen van de kapucijn P. van Horen 
(Journal 1793, t. II, 188-190). 
19 Versluys gaat waarschijnlijk ook schuil achter de initialen J.B.V. op een uit het Frans 
vertaald, anti-vonckistisch geschrift van Ghesquiere, Kort-begryp van de oude constitutie 
der Nederlandsche Provincien... Door den Abbé Ghesquiere... Vertaeld na de origineele Editie 
van den Auteur door J.B.V. (Brugge, 1790). 
20 Het verzet tegen de 'nieuwlichterij' belette het conservatieve kamp overigens niet de 
Filosofen indien nodig voor de verdediging van de eigen opvattingen in te schakelen: zo kon 
de theorie van het sociale contract als verantwoording gelden voor de opstand tegen de wettige 
vorst, wat onder meer geargumenteerd wordt in een zeer goed gedocumenteerd Brugs 
pamflet, Paralipomenon ofte naerlaetentheyd van 't gene zoude dienen wet overdunkt en 
overwogen te worden tot het wel-wezen van de Nederlandsche belangen (Y. VANDEN BERGHE, 
Jacobijnen en Traditionalisten, 225-6). 
21 ' Het Journael verscheen in een Franse en een Nederlandse uitgave, want: `une faute des 
plus graves de l'éducation moderne, eest de parler au peuple de ses devoirs et de ses droits 
dans une langue qu'il ne comprend pas' (p. 8 van het eerste nr. van de Franstalige uitgave). 
22 In Frans-Vlaanderen sticht een afvallig jezuiet, J.A. Cauche (t1805), eind 1794 een weekblad, 
Den Nederlandschen Mercuer, waarvan achttien nummers verschijnen; hij haalt het 
politieke nieuws uit Parijse bladen, hekelt het koningdom en de niet-beëdigde priesters, maar 
verdedigt de religie (o.m. in een dialoog tussen de zondag en de decade) (C. LooTEN, Un 

Journal Flamand à Bergues en 1795, in Buil. Corn. Flam. de France 1923, 195-203). Een geestelijke, 
oud-leraar van het college te St.-Winoksbergen, onderwijzer te Hondegem, vertaalt 
Les droits de l'homme. De jacobijnenclub te Watten publiceert in juni 1791 een manifest in 
het Frans en het Nederlands, de club te Burburg voert haar debatten in het Nederlands, die 
van Duinkerke vertaalt uit het Frans van de bekende Collot d'Herbois de Almanack van den 
vader Geeraerd voor het jaer 1792, het beroemde geschriftje i.v.m. de constitutionele monarchie 

(E. COORNAE.RT, O.C., 266-7). 
23 Zie hoofdst. I, A. - Y. VANDEN BERGHE, O.C., 141, noot 7, vermeldt een gelegenheidsvers 
van Détert Op het Huwelijk van mijn geachten weldoender den heer Jacobus de Net met meju 
f frouw Isabella van den Berghe (Brugge, 1784). 
24 H.L.V. DE GROOTE schrijft, in zijn bijdragen over Spanoghe, dit pamflet blijkbaar ten 
onrechte aan de Antwerpse jozefist toe. 
25 Volgens DE VIGNE waren Robyn, Vander Schueren en de ex-recollect Steven in 1795 de 
opstellers van Den Democraet; VAND,ERHAEGHEN neemt dat van hem over. Het blad wordt in 
de Sysse-panne niet vermeld onder `onze Inlandsche Nieuwsblaeren'. Wij hebben er geen 

559 


spoor van gevonden in de Belgische bibliotheken en archieven. Op 11 november 1795 noemt de 
Sysse-panne `de Schryvers van den Democraet en Vader Boete' en op 6 december wordt ver 

naar `de laeste Soirée van Père Botte'; ook hiervan vonden we geen spoor. Onder de-wezen 
Gentse 'collaborateurs' van die tijd komt wel een zekere Botte voor. 
26 VANDERHAEGHEN, O.C. N, 398-9, 7890: `Le redacteur principal était Charles Broeckaert; il 
avait pour collaborateur le docteur Gyselinck et quelques autres personnages qui avaient joué 
un certain r8le dans la révolution brabanconne et dans les événements qui précédèrent 
l'entrée des Francais en Belgique.' 
27 Vander Schueren geeft in 1793 een Letter-tuiltje uit, `gevlogten door het genootschap 
van Rhetorica (gezeyd Fonteynisten) om het breynryke Hoofd van Johannes Baptiste Hellebaut', 
met Franse en Nederlandse liedjes en gedichten 'lues au souper des abbés qui cut lieu 
a 1'h8tel de vile'. 
28 De brief van Robyn is gesteld in een met Hollandse wendingen doorspekte taal, met door 
elkaar 'gij' en `hebje', 'U.E.' en 'jou persoon'. Bitterman zegt over zijn stijl: `Als by tegen den 
Weert wilt zeggen: Doet noch wat vuur in de stove, zal den Poét zig uytdrukken: Brengt den 
roof van Prometheus, om de scherpe lucht door het gestrenge geblaas van Boreas bevrozen 
en verdikt, te verwarmen en te verdunnen.' Robyn schrijft o.m. nog dat de lessen die hij 
kreeg aan de Parijse normaalschool, beter waren dan die die Hellebaut 'te Loven van [zijn] 
zo diepgrondige Professors gehoort' heeft en hij verwijt de Sysse-panne dat ze het volk onvoldoende 
voorlicht over de bedriegerijen van de religie. 
29 Gysken moet in de streek van Gent wel een populaire figuur gebleven zijn. In Het Verheerlijkt 
Vlaenderen, of den Vlaemschen Hovenier, die Vlaenderen verheerlijkt„ een almanak 
van 1815 die door de bibliofiel en `plantlorist' J.B. Delbecq werd samengesteld, komt nog een 
Samenspracke [sic] tusschen Lieven en Gysken, 'inweunders van die aude stede van Gendt', 
voor, `die zoniet de hand dan toch de pittige geest en de humoristische stijl' van Broeckaert 
verraadt. Gysken spreekt erin over zijn zoon Tobias. In de Samenspracke is op haar beurt een 
andere `Samenspracke tusschen een Bitteraeven [suikerbiet] en eenen Suykery [cichorei]wortel` 
ingelast, twee planten die tijdens de continentale blokkade het surrogaat voor riet 

koffie moesten leveren. De vrouw van Lieven zingt een `kes-lietjen' (kerstliedje),-suiker en 
een parodie op een driekoningenlied met toespelingen op de suiker, koffie en tabak die de 
drie wijzen meebrachten en die door Herodes (=Napoleon) en zijn spionnen niet werden 
ontdekt: 

Alles was toen weg in tye 

't Jooseken [Jezuke] zelve was zeer blye, 

En nuy es my lietjeken uyt. 
Zie P. DE KEYSER, Proeven van Vlaamse volksletterkunde uit de Franse bezettingstijd, in 
VMKVA 1962, 441-454. 
30 Had hij, voor hij zijn spectatoriale geschriften begon op te stellen, al de literaire pen 
gehanteerd? Het schutblad achteraan in De dobbele schapers almanak voor ... 1816, die 

te Gent in de universiteitsbibliotheek (A 500) ' berust, draagt in inkt volgende anonieme ver 

Deserteur der Patrioten, gemaekt door K. Brouckaert, vertoont voor de Heeren-melding: De 
Staten van Vlaenderen te Gend in het leste van 1790. 
31 In deze uitgave komt een met P. ondertekende inleiding van Van Duyse voor waarin 
gezegd wordt dat Jellen en Mietje in 1823 'opnieuw onder de pers gebracht' werd en dat de 
uitgave van 1837 `op eenige dagen uitverkocht' was. Van een uitgave van 1823 is echter geen 
spoor te vinden. Misschien verwart Van Duyse ze met de Gentsche Almanak van dat jaar. Hij 
vermeldt foutief 1787 (i.p.v. 1767) als het geboortejaar van Broeckaert. Fantastisch is zijn 
mededeling dat de uitgave van De Sysse-panne in 1807 werd gestaakt, waarna Broeckaert 
griffier werd te Aalst. 
De uitgave van Hemelsoet brengt een herdruk van 'Minst moeyens best, gezelschapslied door 

K. Broeckaert' dat reeds verscheen in de Almanak voor Blygeestigen voor 1828. 
32 Voor details over deze verschillende uitgaven, zie E. DE Bocx, Verkenningen, 90-1. 
33 Te Ieper 'leeft' de kamer de Getrauwe Herten nog: ze legt in 1812 aan de censuur een 
560 


Tuyndag-Liedje voor, een bewerking van een berijmde beschrijving van de `ommegang' uit 
1683. De voorlaatste strofe stelt eens te meer vast: 

... S Ieper! S wydvermaerde sté! 
hoe hoog sag men u praelen, als gy waert in rust en vré! 
gy kwam na by in rykdom en verstand 

de beste stéden van heel het Néderland 
De tekst werd door de censuur eerst afgewezen, achteraf, via Parijse bemiddeling, -aanvaard 

(K. DE FLOU, De censuur onder ... Nap. I). 
34 Redacteurs ervan zijn de Fransen J.L. Bourceret, secretaris van de `mairie' te Antwerpen, 
die advocaat wordt ten tijde van de vereniging met Nederland, en S.T. Arbeltrier, die in 
1831 rechter zal worden bij de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen. 
35 Te Dendermonde wordt L'Indicateur van 1808 dan toch weer vervangen door Den Indicateur. 
Uitgever is J.J. Du Caju, die in 1793-1794 het Wekelyks Nieuws (van Dendermonde) 
had gepubliceerd. 
36 cfr. C. VAN DE HAAR, De Bataa f se revolutie in De Gids 1971, 454-460. 
37 'Belgen' heeft hier de oude betekenis `Nederlanders', duidelijk in de ruime zin van Noorden 
Zuidnederlanders. Enkele verzen tevoren spreekt Vervier immers deze 'Belgen' toe als 
`deugdminnend volk (: hereenigd thans door 't lot:)'. 


561 


BIBLIOGRAFIE 


Algemeen bekende werken — encyclopedieën, biografische en historische standaardwerken 
(Witsen Geysbeek, Piron, Frederiks-Van den Branden, Biographie nationale; Geschiedenis van 
Vlaanderen, Geschiedenis van de Nederlandse Stam, Algemene Geschiedenis der Nederlanden) 

werden niet opgenomen. 
De Verslagen en Medede(e)lingen van de Koninkl. Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 
(nu Koninkl. Ac. voor Nederlandse Taal en Letterkunde) worden als VMKVA vermeld. 


Algemene werken en bijdragen 

J.F. WILLEMS, Verhandeling over de Nederduytsche tael-en letterk. (2 d.), Antw., 1819-1824; 

F.V. GOETHALS, Lectures relatives a l'histoire des sciences, des arts, des lettres ... en Belgique 
(4 t.), Brux., 1837; 

F.V. GOETHALS, Histoire des lettres, des sciences et des arts, en Belgique (4 t.), Brux., 18401844; 


P. ALB. THIjM, Spiegel v. Nederlandsche letteren, Leuven, 1877; 

J. BROECKAERT, Over de letterkundige beweging in Vlaanderen tijdens de verledene eeuw, in 
Jaarboek Davids fonds

ouds 1880 (Gent, 1879), 168-176; 

F.A. SNELLAERT, Schets eener geschiedenis der Ned. Letterk., Gent-Utrecht, 1881`; 

K. DE FLOU. Schets eener Geschied. der Ned. Taal en der Taalstudie, in Ned. Dicht-en Kunst


halle 1887,101-103, 281-290, 325-333, 413-418; 

TH. COOPMAN-L. SCHARPÉ, Geschied. der Vlaamsche Letterk., Antw., 1910; 

G. KALPP, Geschied. der Ned. Letterk. VI, Groningen, 1910; 

J. TE WINKEL, Ontwikkelingsgang V. Haarlem, 19241; 

L. PICARD, Geschied. v. d. Vlaamsche ... beweging I, Antw., 1937; 

E. DE BOCK, De Nederlanden, Antw., 1949; 

J. VAN MIERLO en R.F. LISSENS, De letterkunde, in Vlaanderen door de eeuwen heen II (BrusselA'dam, 
1952), 125-129; 

G. SCHMOOK, Bij de herontdekking v. d. 18de eeuw, in VMKVA 1952, 25-48; 

E. DE BOCK, De Vlaamse letterk., Antw.-Den Haag, 1953; 

M. DENECKERE, Histoire de la langue franc. dans les Flandres (Romanica Gandensia II-III), 
Gent, 1954; 

J. SMEYERS, Vlaams taal-en volksbewustzijn in het Zuidned. geestesleven v. d. 18de e. (Kon. 
Vl. Ac. VI, 83), Gent, 1959; 

J. SMEYERS, De studie van de Zuidned. letterk. der 18de eeuw, in Spiegel der Letteren 1960, 
194-208; 

E. DE BOCK, Verkenningen in de achttiende e., Antw., 1963; 

R.F. LISSENS, De Vlaamse letterk. van 1780 tot heden, Brussel-A'dam, 1967`; 

H.J. ELIAS, Geschiedenis v. d. Vlaamse gedachte I, Antw., 19702.* 

* Zie hierin de uitgebreide bib!. i.v.m. de politieke achtergronden van de Brabantse Omwenteling 
en de Franse tijd. 

562 


Hoofdst. I Rederijkers en dichters 

Algemeen: 

J.N. PAQUOT, Memoires pour servir à l'histoire littéraire (18 t.), Louvain, 1763-1770; 
C. POPELIERS, Précis de l'histoire des Chambres de rhétorique, Brux., 1844; 
C.P. SERRURE, Kamers van Rhetorika, in Vaderlansch Mus. 1855, 102-105, 441-445, en 1858, 
285-293; 
J. VAN GERHEZE, lets over de red. kamers in het algemeen en die der Kempen in het bijzonder, 
Turnhout, 1858; 
P. VAN DUYSE, Verhandeling over den drievoudigen invloed der rederijkkameren, Brussel, 1861; 
F. DE POTTER-J. BROECKAERT, Geschied. v.d. gemeenten der Prov. Oost-Vlaanderen (7 reeksen), 
1864-1903 (daaruit overgenomen: F. de Potter, Oude Kamers van Rhetorika, in De Eendragt 
1864-1865, 29, 33-4, 37, 69, 77; 1865-1866, 9, 22-3 en 1866-67, 21-2); 
J.O. DE VIGNE, De Zuidnederlandsche schrijvers v.h. tijdstip der Fransche Overheersching, 
Antwerpen, 1873; 
J.F.J. HEREMANS, De Nederlandsche Letterk. in de Oost. Nederlanden gedurende de Brab. 
Omw., in Nederlandsch Mus. 1879, 63 -86; 
P. VAN DUYSE, De rederijkkamers in Nederland (Kon. VI. Ac. V, 7) (2 d.), Gent, 1900-1902; 
P. DE MUYNCK, Rederijkkamers in Vlaanderen, in Hand. Oudh.- en Geschiedk. Kring v. Oudenaarde 
IX (1934-1935), 125-144, 227-242, 315-330; 
A. VAN DUINKERKEN, Dichters der Emancipatie, Bilthoven, 1939; 
H. LIEBRECHT, Les Chambres de Rhétorique (Notre Passé V. 2), Brux., (1948); 
F. VAN DEN HENDE, Rederijkersgenootschappen in Vlaanderen ... werkzaam, in Jaarboek de 
Fonteyne 1959,105-137. 
Over het toneel: 

E. VANDER STRAETEN, Le theatre villageois en Flandre (2 t.), Brux., 18812 ; 
J.A. WORP, Geschied. v. h. drama en v. h. tooneel (2 d.), Groningen, 1904-1908; 
M. SACRÉ, Het voormalig Dorpstooneel in Brabant, Merchtem, 19262; 
M. SABBE - L. MONTEYNE - H. COOPMAN THZ., Het Vlaamsch tooneel inzonderh. in de XIX° 
eeuw, Brussel, 1927; 
TH. DE RONDE, Het Tooneelleven in Vlaanderen (keurreeks Davidsf. 3), Brugge, 1930; 
L. MONTEYNE, Drama en toneel van Oost en West, Antw.-Brussel, 1949; 
L. MONTEYNE, Het toneel, in Vlaanderen door de eeuwen heen II (Brussel-A'dam, 1952), 178-181; 
M. BOVYN, 13 Toneelprogramma's (1761-1804), in Gedenkschriften Oudheidk. Kring v. h. Land 
V. Dendermonde, 3de reeks, d. VIII [1958], 137-202; 
G. DE ROUCK, Bijdrage tot de toneelgeschied. v. d. 18de e. in Zuid-Vlaanderen, in Annalen 
Geschied-en Oudheidk. Kring v. Ronse 1962, 95-154; 
M. VAN WESEMAEL, Argumenten, in Oostvl. Zanten 1962, 187-189; 
F. VAN DEN HENDE, De Zuidvlaamse toneelrenaissance der late 18e e., in Het Pennoen 1961, 
nr. 5, 6, en 1963, nr. 4, 6-7. 
Over rederijkerskamers, alfabetisch per stad of gemeente: 

V. D'HONDT, Geschied. v. h. Tooneel te Aalst en bezonderlijk v. ... de Catharinisten, Aalst, 
1908; 
J. VAN ERTBORN, Geschiedkundige aenteekeningen aengaende de St.-Lucasgilde, en de Rede 
te Antwerpen, Antw., 1806; -rykkamers... 
P. VISSCHERS, Een woord over de oude rhetorykkamers ... en over die van Antwerpen in het 
byzonder, in Belgisch Mus. 1837, 137-146; 
J.F. WILLEMS, Chronologische lijst van oorkonden, de kamers van rhet. te Antw. betreffende, 
in id. 1837, 147-171; 
J.B. VAN DER STRAELEN, Geschiedenis der rederijkkamer de Violieren, in Taalverbond VIII 
(1853); 
563 


J.B. VAN DER STRAELEN, Geschiedenis der Antwerpsche rederijkkamers, Antw., 1863; 
C. DE BARRE, De Brusselsche Kamers van Rhetorica, in Eigen Schoon en de Brabander 1946, 1-16; 
C. DE BAERE, De bedrijvigheid der Oude Kamers v. Rhet. te Brussel, in id. 1946, 97-119; 
C. DE BARRE, Het Repertoire der Compagnies of Nieuwe Kamers... te Brussel, in Jaarboek de 
Fonteyne 1945, 99-129 (met Addenda, in id. 1946-47, 100-105); 
C. DE BAERE, De bedrijvigh. der Brusselse compagnies, in id. 1946-1947, 106-119, en 1948-1949, 
54-93; 
C. DE BAERE, De deelneming der Brusselse rederijkers aan rhetoricale feesten, in Eigen Schoon 
en de Brab. 1948, 8-24, 49-61; 
H. VAN DEN ABEELE, Geschied. der Rederijkerskamer `...van Deynse', in Jaarboek v. d. Kunsten 
Oudheidk. Kring v. Gent 1945; 
A. DE VLAMINCK, De oude Rederijkkamers v. Dendermonde, in Gedenkschriften Oudheidk. Kring 
v.h. Land v. Denderm., 2de reeks, d. I, 45-49; 
A. DE VLAMINCK, Les anciennes Chambres de Rhét. de Termonde, in id., 2de reeks, d. VIII, 
61-125; 
F.J. RAYMAEKERS, Historische oogslag op de rederijkkamers v. Diest, in Vaderlandsch Mus. 
1859-1860, 90-129; 
G. Di Mo Nsis, Aanteekeningen betref f . de Red.kamers... te Geeraardsbergen (1476-1808), 
in De Brabander 1920-1921, 76-79, 81-88, en 1922-1923, 8-12,17-22 ,33-36; 
PH. BLOMMAERT, Beknopte geschied. der kamers... te Gent, in Belg. Mus. 1837, 417-444; 
PH. BLOMMAERT, Tooneelgenootschappen te Gent, in id. 1846, 364-458; 
PH. BLOMMAERT. Geschied. der red. kamer de Fonteine, Gent, 1847; 
P. CLAEYS, Hist. du thédtre à Gand (3 t.), Gand, 1892; 
C. DE BAERE - J. GESSLER, De roode roos. Gesch. der Hasseitsche Red.kamer, Hasselt, 1913; 
J. MAERTENS DE NO DHONT, Notes concernant la chambre ... 'De korenbloem' [van Ieper], in 
Bull. v. d. Geschied- en Oudheidk. Kring v. Gent 1932, 37-43; 
F.A. SNELLAERT, Over de kamers v. rhet. te Kortryk, in Belg. Mus. 1839, 5-41; 
`De Mastbloem', red. kamer van Cruyshautem, in Annales Cercle archeol. et bist. d'Audenaerde 
1906. I, 60-72, 85-89; 
V. DE Vos, De red.kamer `Het Kersouwken' te Leuven, Leuven, 1908; 
A. MEULEMANS, De Leuvense Red.kamers, in Eigen Sch. en de Brab. 1970, 87-111, 211-232, 
381-400; 1971, 85-94, 306-312 en 1972, 33-45; 
J.F. WiiL s, Kronyk der kamers ... te Lier, in Belg. Mus. 1844, 288-330; 
0. VAN DER HALLEN, Het red.tooneel te Lier, in Lier, vroeger en nu 1927; 
G.J.J. VAN MELCKEBEKE, Geschiedk. aenteekeningen rakende ... de Peoene [van Mechelen], 
Mechelen, 1862; 
J.J. LAMBIN, Over de red.kamers van Strazeele en Meenen, in Belg. Mus. 1838, 330-333; 
J.F. WILLEMS, Over de red.kamer van Nieuport, in id. 1838, 192-195; 
D.J. VANDER MEERSCH, Kronyk der red.kamers v. Audenaerde, in id. 1842, 373-408, en 1843, 
15-72, 230-253, 386-438; 
E. VANDER STRAETEN, Sociétés dram. des environs d'Audenarde, in Annales soc. roy. des 
beaux-arts et de litt. de Gand 1855-1856, 322-326; 
M. VAN LAUWE, De Red.kamers van Oudenaarde, in Jaarb. de Fonteyne 1962-1963, 111-124; 
A. ANGILLIS AN ;z., Geschied. der Rousselaersche red.kamer De Zebaer Herten, Tielt, 1854; 
E. VAN DEN BERGHE, Schets eener geschied. der red.kamer Ste-Barbara te Rousselare, Ieper, 
1887 (en nieuwe uitg.: 1896); 
E. VANDER STRAETEN, Ronssesche Tooneelvertooningen in de XVIII° Eeuw, in De Eendracht 
1865-1866, 1-2; 
E. VALADER STRAETEN, De Ronssesche Red.kamers in de XVIII° e. (Aldenardiana en Flandriana 
I, Oudenaarde, 1867, 141-150); 
F.A. SNELLAERT, De Goudbloem v. Sint-Nikolaes, in Belg. Mus. 1846, 300-321; 
L. BILLIET, Over de ... Goudbloem v. S.-Nicolaas, St.-Niklaas, s.d.; 
A. DE VLAMINCK, Jaerboeken der Aloude Kamer ... Het Roosjen, te Thielt. Gent, 1862; 
564 


A. DE VLAMINCK, jaerboeken der Thieltsche Rhet.kamer, in Vaderl. Mus. 1863, 1-249; 
J.B. PAQuAY, De red.kamer `De witte lelie' v. Tongeren, in Limburgsche bijdragen 1904-1905, 
105-174, en 1905-1906, 99-205; 
K. DE GHELDERE, De oude Thorhoutsche kamer, Gent, 1905; 
PH. BLOMMAERT, Red.kamers v. Veurne en ommestreken, in Belg. Mus. 1838, 357-374: 
P. BoRRE, Beschrijving der feesten gegeven in de kon. maatsch. v. rhet. `Arm in de borze...', 
Veurne, 1867; 
P. Bo u , Jaarboeken der Maatsch. v. rhet. ... te Veurne, Veurne, 1868; 
F. DE POTTER - P. BoRRE, Geschied. der Red.kamer v. Veurne, Gent, 1870; 
A. VAN ELSLANDER, De red.kamer `De Lelie' te Wakken, in jaarb. de Fonteyne 1945, 130-133; 
VAN HAESEBROLICK, De stichting van de ... red.kamer De Lelie in 1688, in Wakken herdenkt 
(Wakken, 1963), 85-111; 

F.J. BLIECK, Geschied. der Wervicksche red.kamer, Roeselare, 1856. 
Hoofdst. I A 1 

Wek-gezang en Rijm-werkje in M. Sabbe, Fransch-Vlaandersche Rederijkerskunst, in VMKVA 
1923, 190-217; over Achttiendeeuwsche gruwelspelen schreef V. Celen in Vlaamsche Arbeid 
1928, . 307-316, en 1929, 48-59; over De Breyne: C. LooTEN, Lettres de F.J. Bouchette, in Annales 
Comité f lam. de France 1908-1909, 450 en 636-7; J. DENYs, La famille de Breyne, Gand, 
1939; over hs. Dienberghe: J. SMEYERS, 18de-eeuwse ... manuscripten uit de Bibl. Nat. te 
Parijs, in Liber alumn. E. Rombauts (Leuven, 1968), 251-265; over I. Vitzthumb en het 
Vlaamsch Tooneel te Brussel schreef C. DE BAERE in Feestbundel H.J. v.d. Wijer II (Leuven, 
1944), 187-194; ook S.C.A. WILLEMS, Heintje Mees en de Brusselsche schouwburg, in Het 
Nederduitsch Maandschrift 1862, en J. ISNARDON, Le Thédtre de la Monnaie, Brux., 1890; over 
Vitzthumb en Neyts: U. VAN MAELE, Het Tooneelleven, in Mechelen de Heerlijke (Mech., 
1947), 561-567, en G. OLBRECHT.S, Rondreizende Toneelgezelschappen te Mechelen, in Handel. 

V. d. Kon. Kring voor Oudheidk., Lett. en Kunst v. Mech. 1951, 67-82; over Neyts nog Een 
Vlaamsch Opera over Honderd jaar, in De Eendracht 1865-1866, 34-5; over Fr.-Vlaanderen, 
zie hfdst. I B; ook C. LOOTEN, Trois Manuscrits du Comité Flamand, in Société dunkerquoise 
Pour l'Encouragement des Sciences, Congres ... à Dunkerque II (Dunk., 1907), 113-119; over 

F. de la Fontaine en zijn Verhandeling leze men J.F. VANDERHEYDEN in VMKVA 1956, 679716; 
over J.J. Baey: M. SABRE, o.c.; over P. Generé: W. SIMAEY, Leven en tijd van J. Hofman 
(zie verder onder Kortrijk); over het schooltoneel: C. SOMMERVOGEL, Biblioth. de la Comp. 
de Jésus (11 t.), Brux.-Paris, 1890-1932, passim; J. DE BÉTHUNE, Le thédtre dans les anciens 
colleges de Belgique, in Mélanges G. Kurth II (Liège-Paris, 1908), 251-266 en Contribution à 
('kist. du thédtre dans les anciens collèges..., spéc. a Courtrai (Handelingen v. d. Geschied- en 
Oudheidk. Kring te Kortrijk III), Courtrai, s.d.; TH. DE RONDE, o.c.; D.A. STRACKE, Was Vlaanderen 
altijd tweetalig als nu 1 s.l.n.d.; L. VAN DEN BooGERD, Het Jezuïetendrama in de Nederlanden, 
Groningen, 1961; verder E. VANDER STRAETEN, Ronssesche Tooneelvertooningen; L. 
LEFEBVRE, Le thédtre des Jés. et des Augustins ... de Lille, in Annales de i'Est et du Nord 
1907, 1-23; CH. DE CROOCQ, Histoire du College de Bergues, Lille, 1923; F. PRIMS, Het Vlaamsch 
Tooneel der Antwerpsche Aug., in VMKVA 1936, 237-249; R. VAN AERDE, Bijdrage tot de gesch. 
v.h. Tooneel te Mechelen, Het schooldrama bij de P.P. Jezuïeten, in Handelingen Kon. Kring v. 
Oudheidk., Lett. en Kunst v. Mech. 1935, 44-126, en 1936, 15-96; L. Sci-É, Vijf Brugsche 
Tooneelstukjes, in Biekorf 1900, 248-256, en 1901, 369-371. 
k De 'jaarboeken' zijn in privé-bezit te Veurne; wij konden ze niet raadplegen. 

565 


Hoofdst. I A 2 

Over Vondel en Zuid-Ned. schreef E. ROMBAUTS in Vlaamsche Arbeid 1929, 147-175 en M. 

SABBE (zelfde titel), Antw., 1939; over Cats: E. ROMBAUTS in Aandacht voor Cats bij zijn 

300° sterfdag. Studies n.a.v. de herdenking (1962); verder nog M. SABBE, Oude Vlaamsche 

Vondel- en Cats-drukken, in Handel v. h. 5de wetensch. Vlaamsch congres voor boek- en 

bibl.-wezen, Gent, 1938; over Grootned. traditie en contact Zuid-Noord: 0. DAMBRE, Nederl. 

cultureel Gemeenschapsgevoel, in Album J. Vercoullie I (Brussel, 1927), 73-92 (overdruk: 

Antw., 1940); M. DIERICKX, `België' of `De Nederlanden', in Streven 1945, 169-178; V. WAL 

Belgica: Losse bedenkingen, in Kultuurleven 1945, 677-688; J. SMEYERS, Groot-Neder--GRAVE, 
landse traditie en belangstelling voor het Noorden, in Kultuurleven 1960, 33-42; over J. 
Quicke: M. SABBE, Een achttiende-eeuwsch plagiaat, in Mélanges P. Fredericq (Brux., 1904), 
119-123. 

Hoofdst.I B 

Voor De Condé, Van Nieuwelandt, Van den Brande, De Grieck, De Swaen, zie Geschied. v.d. 
Letterk. der Nederl. V; voor Caudron: A. DE MAEYER, Guillaum Caudron, in Kult. jaarboek 

v.d. prov. O.-Vl. 1960, 125-138. - (D. CA2 NEL), 't Kribbetje ou la Nativité, in Annales Comité 
f lam. de France 1853, 120-148; id., Noëls dramatiques des Flamands de France, in id. 1854-1855, 
70-87 (met de tekst van twee korte toneelstukjes, een kerstspel en De vlucht nae Egipten): A. 
DE MAEYER, Het liturgisch Paasspel in de Nederl., in Jaarboek de Fonteyne 1959, 55-93; L. 
DE WOLF, Oude Voorboodschappen, in Biekorf 1927, 249-252; K.S. ZEVEKOTE, Een rederijkersspel 
te Handzame, in id. 1953, 129-134; L. DANHIEUX, Opvoering van een mirakelspel te 
Dadizele, in id. 1957,141-144; J. SPANHOVE, De Barbaristen in de ban, in Ascania 1965, I, 2-14; 
id., Het heilig kruisspel v. Galmaarden, overdruk Eigen Schoon en de Brab. 1971-1972. 
Brugge M. LuwEL, De Rederijkers te Brugge in de 17de en 18de e., in West-Vlaanderen 1963, 
225-239; - over Jan Quicke, zie J. POLLET in Biekorf 1931, 161-165, ook M. SABBE sub I 
A2; - over Van Male: PH. BLOMMAERT, Joannes P. V. Male, in Belg. Mus. 1838, 174-196; 
bio-bibliografische schets in Geschied. van Vlaenderen ... door J.P. V. Male, uitgave door F. 
VANDE PUTTE, Brugge, 1843; M. LUWEL, Een Brugsch Rederijkerstractaat uit de 18de Eeuw, in 
Jaarb. de Fonteyne 1944, 83-105; id., J.P. V. Male als historicus, in Handel. v. h. Genootsch. 
voor Geschied. te Brugge 1947, 119-144; id., 'Gheestigheden der Vlaemsche Rhymconst', in 
Album F. Baur II (Antw.-Brussel, 1948), 61-74; id., Twee 18de-eeuwse Brugse auteurs in twistgeschrij 
f, in De Gulden Passer 1952, 121-133; - J. BROECKAERT, Adriaan van der Brugghe, in 
Dietsche Warande 1890, 471-477; - E. VAN DER HEYE, Jan Ballée. Een Brugsche volgeling v. 
Jacob Cats, in Biekorf 1931, 14-20; J. POLLET, J.B. Baude, de achttiendeeuwsche Brugsche 

Gelegenheidsdichter, in id., 97-103; -over Dienberghe: E. DE Vos, Het Kuipersambacht te 
Brugge, in id. 1901, 1902 en 1903; J. SMEYERS, 18de-eeuwse ... mss. uit de Bibl. Nat. te 
Parijs; - J. PENNINCK, Kroniek P.F. Le Doulx, St.-Andries-Brugge, 1972; 

Ieper A. DIEGERucK, Essai de bibliographie yproise, Ypres, 1873-1881; -D. Bom., F.D. van 
Daele (1737-1818), verhand. Un. Leuven, 1962 (onuitg.) ; - over Fournier : Naergelaetene 
tooneelstukken en rymwerken (5 d.), Ieper, 1820 (met biogr.); G. DBG oo'r, Poetae minores, 
in Miscellanea J. Gessler I (s.l., 1948), 364-375; - F. VANDE PUTTE, Biographie de J.J. Lam-
bin, s.l., (1841); J.J. Lambin in Nederd. letterk. Jaerboekje 1842, 173-177 (necrologie); 

Fr.-Vlaanderen L. DE BAECKER, Recherches hist. sur la ville de Bergues, Bergues, 1849; D. 
CARNEL, Les soc. de rhét. et leurs représentations, in Annales Comité f1. de France 1859-1860, 
29-88: L. DE BAECKER, La langue Flamande en France, Gand-Paris, 1893; E. COvTYL, Notes et 

566 


doc. concernant les Soc. de rhét. de Steenvoorde et d'Hazebrouck, in Bull. Com. Ii. de Fr. 1904, 
395-415; (C. LOOTEN), Concours dramatique à la soc. ... de Bergues en 1786, in id. 1910, 546548; 
J. CiiocQuEL, Les Chambres de Rhét. en Flandre franc., in Le Lion de Flandre 1932, nrs. 23 
en 24; C. DE C(ROOCQ), La Soc. de Rhét. de Bergues au XVIIIm° siècle, in bourn. des Flandres 
22.2.1935; L. DETREZ, Les soc. de rhét. en Flandre au XVIII° siècle, in Bull. Com. f1. de Fr. 
1948, 18-26; V. CELEN, Stemmen van Trouw, Oudenaarde, 1954; V. ARICKX, De Red.kamers in 
Fr.-VI., in Ons erfdeel 1970-1971, 173-175; E. COORNAERT, La Flandre franc. de langue f lam., 
Paris, (1970) en Les chambres de rhét. en Flandre, in Acad. des inscriptions & belles-lettres 
1970, 195-200; L. VERBEKE, Vlaanderen in Frankrijk (keurreeks Davidsf. 113), Leuven, 1970; 

M. GYSSELING, De verfransing in Noord-Frankrijk, in Naamkunde 1972, 53-70; - K. DE GHELDERE, 
Meester D. de Jonghe, in VMKVA 1905, 643-758, en C. LOOTEN, Un poète Dunkerquois 
inconnu, in Bull. Com. f1. de Fr. 1906, 49-60; - over Steven: C. LOOTEN, Une querelle de rhétoriciens 
d'après un MS inédit du comité flamand, in id. 1902, 129-133, en E. DE BOCK, Andries 
Steven uit Kassel, in Ons erfdeel 1964-1965, 94-99; - over J. Vaerman, zie F. DE POTTER-J. 
BROECKAERT, Geschied. v.d. gemeenten der Prov. O.-Vl., reeks V. d. 1, Erembodegem, 38; L. VAN 
NIEUWERMEERSCH, in Biekorf 1901, 216-219, 238-9, 273-276 en 383; - C. DE C(ROOCQ), Un Rhétoricien 
Berguois: A.F. Cuvelier, in Journal des Flandres 5.11.1935; 
Kortrijk over Hofman: Nederduitsch letterk. Jaerboekje 1836, 123 (necrologie); J. VAN 
HOORDE, J.B. Hofman van Kortrijk, Gent, 1876; W. SIMAEY, Leven en tijd v. J. H., in Verst. en 
Meded. van de Leiegouw 1965, 129-156; 

Wakken over A.E. Vanden Poel schreef P. VAN DuYSE in Belg. Mus. 1843, 96-103; - over De 
Borchgrave: P. VAN DUYSE, P.J. De B., in Belg. Mus. 1844, 432-446; Gedichten van De B., 
uitgave door J. DE BORCH-GRAVE, Gent, 1861 (biogr.); G. DEGROOTE, P.J. de B., in De Gulden 
Passer 1945, 149-158; A. V(IAENE), Vaderlandse verzen v. P.J. De B., in Biekorf 1955, 223-4; 
id., Rederijkers en luchtballons, in id. 1960, 129-136; id., Rederijkerstriomfenen te Wakken 
1783-1785, in id. 1962, 120-133; O. DE BORCH-GRAVE, in Wakken herdenkt (Wakken, 1963), 
113-141; A. DEPREZ, P.J. de B. en de Fonteine, in Jaarb. de Fonteyne 1967, 1-19; 

Gent F. VANrw.g AEOHEN, Bibliogr. gantoise (7 t.), Gand, 1858-1869 ; PH. BLoMIKAair, De 
Nederduitsche Schrijvers v. Gent, 1861; P. CLAE'Ys, Pages d'hist. locale (3 t.), Gand, 
1885 ; id., Mémorial de la ville de Gand (1792-1840), Gand, 1902 ; D. D TA~G, Gent 
onder Jozef 1I, Gent, 1910 ; P. DE KEYSER, Gent in de litt. en in de folklore, Gent, 1935 ; over 
Van Hove: L. ELAur, Geneesheer, dichter ... in het Gent van 1700 tot 1725, in Handel. 
Kon. Zuidn. Maatsch. v. Taal- en Letterk. en Gesch. 1966, 145-156; - A. D .vnnz, Rondom 
Willems' bekroning door de 'Fonteine' in 1812, in Jaarb. de Fonteyne 1962-1963, 65-110; over 
Cornelissen: A. QuETELET, Notice sur E.N. Corn., in Bull. Ac. roy. de Belg. 1850, 454486; 
A.J.J. VAN DE V LDE, N. Corn. en zijn tijd, in VMKVA 1952, 847-881 ; W.H.M. MArrnNs, 
Jac. v. Artevelde in de Vlaaamse lit., doct. bijscriptie Un. Nijmegen, 1966 (onuitg.) ; - over 
Pieter Johan Robyn schreef P. VAN DuYsE in Belg. Mus. 1843, 209-226, en G. DEc ooTE, Poetae 
minores; verder F. VAN DER ELST, De lof der Belgen... n.a.v. de prijskamp der Cath. v. 
Aalst in 1810, in Bijdr. voor de Gesch. der Nederl. 1956, 161-179, en A. Dez, Diana 
Daenens-Robijn (1805-1855), in Jaarb. de Fonteyne 1961, 83-92; - A. V(IuEN.E), Kanunnik 
Henckel van Veurne, in Biekorf 1964, 306-7; -PH. BLOMMAERT, A.L.B. Stichelbaut, in Nederd. 
letterk. Jaerboekje 1839, 131-133; 

Aalst F. DE POTTER - J. BROECKAERT, Geschied. der stad Aalst IV, Gent, 1876; -over `de 
Belgen' (1810): F. VAN DER ELST, o.c., en J. SMEYERS, 18de-eeuwse... mss.; -over Broeckaert, 
zie hoofdst. III; - P. VAN DuYSE, D. De Simpel, in Nederd. letterk. Jaerboekje 1852, 151-158; 

Dendermonde J. BROECKAERT, Dendermondsche Drukpers, Gent, 1890 (bijvoegsels in 1894, 
1898 en 1910); -id., De wonderlyke bekeeringe van Albine (tekstuitgave), in Gedenkschriften 

567 


Oudheidk. Kring v.h. Land v. Denderm., 2de reeks, d. VII, 67-160, en De martelie v.d. H. bisschop 
Hilduardus (tekstuitg.), in id., d. IX, 77-142; -tekstuitgaven van de stukken v. Moreel: 
id., Het spel v. O.L.Vr. v. Lebbeke, Denderm., 1907, en in id., d. XII, 47-122; J. DAUWE, Twee 
Lebbeekse kluchten, overdruk id. 1971; - J. BROECKAERT, De dichteres E. v.d. Hove, in id., 2de 
reeks, d. VII, 274-277, en ongeveer dezelfde tekst in VMKVA 1898, 459-464;' 

Brussel M. SABBB, Aanteekeningen over letterk. en taaltoest. te Brussel in 17e en 18e 
eeuw, in VMKVA 1934, 557-573; id., Le Brabant litt. du XIIIO au XIX° siècle, in Le livre, 
l'estampe... Mémorial de l'Expos. d'art ancien (Gembloux, 1935), 87-105; K. HEMMERECHTS, 
Het Triest v.h. Noorden (keurreeks DDavidsf. 95), Leuven, 1964; - over J.L. Krafft. Een brusselsch 
plaatsnijder schreef K. PIOT in Dietsche Warande 1887-1888, 60-64; - over Cammaert: 

C. DE BAERE, Twee Vondelgedichten van C., in Eigen Schoon en de Brab. 1947, 230-1; W. 
DESCAMPS, J.F. Cammaert. De 'Dichtkonst' en de `Art Poétique' ... Vergelijkende studie, met 
bio-bibliogr. schets, verhand. Un. Leuven, 1965 (onuitg.); - over De la Fontaine: J.F. VANDERHEYDEN, 
O.C.; - over Flas: R. VANHEYBEECK, A. Flas. Den broederlycken Haet ... Tekstuitgave, 
verhand. Un. Leuven, 1969, en A.M. MUSSCHOOT, Het Judith-thema in de Ned. lett. (Kon. VI. 
Ac. VI, 103), Gent, 1972; 
Antwerpen E. PoFFÉ, Antw. in de XVIIIde e., vóór den inval der Franschen (Kon. Vl. Ac. 
VI, 9), Gent, 1895; id., na den inval der Franschen, Antw., 1897; Antw. in de XVIIIde eeuw 
(uitgaven Genootsch. voor Antwerpse Gesch. III), Antw., 1952; H. DE GROOTE, Vijftig jaar 
boekdrukkunst te A., 1764-1814, Antw., 1961; - over Desroches leze men A. SLUMS in Revue 
pédag. beige 1888, 169-193; K. STALLAERT, Jan des Roches. Zyne verhandeling over de ... tael 
der Belgen, s.l.n.d.; J. SMEYERS, Taalkennis en Taaltoestanden in ... JdeJ Academie v. Brussel 
(Kath. Vl. Hogeschooluitbr. 419), Antw.-Brussel, 1951; W. COUVREUR, Jakob v. d. Sanden over 

J. des R., in Studia germ. gandensia 1970, 273-290, en Een Nederl. brief v. J. des R., in Taal 
en Tongval 1971, 68-76; - over J.A.F. Pauwels schreef L. MATHOT in VMKVA 1887, 85-122, 
over F.M. Van Cannart d'Hamale, J.F.J. HEREMANS in Nederd. lett. Jaerboekje 1845, 165-6; 
Lier F. VERBTEST, 'Polyarchus en Argenis' van H. de Ka, in 't Land van Ryen 1961, 76-96; 


F. RENS, P.J. Ceulemans, in id. 1852, 159-161; - over Verhoeven: H. Hsi, Den Oogst... 
Een tekstuitgave en een vergel. studie met de Avare v. Molière, verhand. Un. Leuven, 1963 
(onuitg.); H. DE SMED'T, Juvenilia... Ingeleid, uitgeg. en toegelicht, verhand. Un. Louvain, 1968 
(onuitg.); zie ook hoofdst. III; 
Mechelen Mechelen de Heerlijke (hoofdred. R. Foncke), Mech., 1947. 

E. VAN DOOREN, Liederen en gedichten van jan Van Bossche, Gent, [1924]; - over J.B. de 
Backer, zie P. vm DuysE in Nederd. letterk. Jaerboekje 1839, 125-130. 
Over Bouvaert: W. VAN HETEREN, Een vlaamsche bibliothecaris uit de vorige eeuw, in Dietsche 
Warande 1891, 169-177, 249-266; Leven en werken der Zuid-Ned. schrijvers (Kon. Vl. 
Ac.), Gent, 1904, 150-152; Beschrijvinge v. d. toren ... Jdoorj Bouvaert ... Met eene levensbeschrijving, 
uitgave door BEN Lmm IG, Antw., (1920); J.F. VANDERHEYDEN, G. Bouv. en zijn `historie...' 
Een paar v. zijn bronnen, in VMKVA 1960, 177-215; A.F. MARCUS 0. cist., G. Bouv., 
monnik aan de Schelde (Jaarb. Verenig. voor Heemk. in Kl.-Brabant, 1969-1970), Bornem, 
1970; - over Pater Adr. Cosyns, s.j. Een bist.-letterkundige schets, schreef H.J. ALLARD in 
Dietsche Warande 1874, 336-363, en M. DE SMEDT, A. Cosyns: een taalverdediger uit de 18de 
e., in VMKVA 1972, 159-179; - over Van Wyenbergh, De Vos en J.B. Flas: Hiz».EBRAND o.m.c., 
De Kapucijnen in de Nederlanden (10 d.), Antw., 1945-1956 (vooral d. VII en IX); over De 
Vos nog: id., Een onbekende Ned. Dichter, in Leuvensche Bijdr. 1932, 1-35; A. SCHOUTEET, 
Een onbekend dichtwerk van pater S. de Vos, in De Gulden Passer 1948, 277-282; . een gedicht 
van Flas in Biekorf 1951, 172, 180-1, een volkslied van De Vos in id. 1955, 72-78; - over Het 
geestelijk liedboek in de Zuidel. Nederlanden (1675-1725) leze men H. Verbeke in Ons geestel. 
Erf 1965, 337-393; ook D.F. SCHEURLEER, Nederlandsche Liedboeken, Den Haag, 1912 (suppl. 
1923); over Van Roost nog Antw. in de XVIIIde e., 259-60; -Verachter: M. SABBE, Een begijnenliederboekje, 
in Volkskunde 1905, 229-238, en 1906, 97-105; - Pastor Jongherycx, in Biekorf 
568 


1890, 229-234; N. HuYGHEBAERT, Het leven v.d. h. Godelieve, berijmd door M. Coucke, in id. 
1954, 125-129; -over Pater Verhegghen schreef P. VAN DUYSE in Belg. Mus. 1846, 143 -157; -
Maccage: G. DEGRaOTE, Poetae minore$; - over Grimminck: R. DE BERTRAND, Le curé Grimminck, 
in Bull. Com. f1. de Fr. 1859, 428-432; R. PI^RsYN, [In Mystique Flamand, in Annales 

Com. f1. de Fr. 1925; A. STRACKE, De XXIV uren der passie, in Ons geestel. erf 1944, 66-168 
(Orloge, 157-164); OPTATUS o.f.m. cap., De bronnen v. K. Gr.'s spiritualiteit, in id. 1948, 369376; 
L. DEVYNCK, Wie beinvloedde K.L. Gr.'s vroomheidsbeeld? in id. 1951, 44-58; K. CRuYS-
BERGHS, Grote Priesters uit Gods Kerk, Leuven, 1952, 112-155; - L. REMPENS, Een berijmd 
Westvl. mystiek dialoog, in Ons geest. erf 1958, 353-411. 

Hoofdst. II In de marge 

A. Kronieken en stads- en landsbeschrijvingen Voor kroniek Le Doulx, zie hfdst. I B Brugge; 
Y. VANDEN Bm GHE, Een onbekende Brugse kroniek. Het journal van ... Keukelinck, in Biekorf 
1969, 203-205; de kroniek van Van der Auwera werd door A. Ms in de Uitgaven van het 
Kon. Geschied- en Oudheidk. Genootschap van Vl.-Brabant, 1973, gepubliceerd (uittreksels 
door id., 'Simpele waerheyd' Kroniek van Roklooster, in Eigen Schoon en de Brab. 1973 en 1974); 
van J.B. Filleuls Tydscronyck werd het laatste deel (1846-1855) uitgegeven door J.M. BERTEELE 
in Handelingen Kon. Geschied-en Oudheidk. Kring v. Kortrijk 1955, 5-197; M. DE 
SMET, Het dagboek van B. de Rantere, Oudenaarde, 1973, bevat de tekst van de kroniek van 
1787 tot 1831; J.B. RYBENs -TH. DE Roo, Beschryving der stad ende haven van Nieuport... 
(Documenten 10/Kr. 9) (2 d.), Nieuwpoort, 1966 (gestencild); L. VAN BAN, Pelck»tans, 
M.F., in Nat. biogr. woordenboek III, 655-658; J. DB KEMPENEER, Leuvense kroniek van J.B. 
Hous, Leuven, 1964 (ook L. GoEMANs, Een onuitgegeven Leuvensche kroniek, in Gedenkboek 
A. Vermeylen, Brugge, 1932, 387-392); J. GRAuwELs, Kroniek van J. Reyners, Hasselt, 1964; 
fragmenten uit het Memoriael van P. Cuvelier in Biekorf 1937, 1938, 1939, 1946, 1947, 1949, 
passim; De kronijk van Antwerpen, door J.F. Van der Straelen, 8 d., Antw., 1929-1936; over 
Spanoghe, zie onder F. 

B. Religieus-moraliserend werk Dit hoofdstukje verwerkt gegevens uit de hiervoren genoemde 
algemene werken. Bibliografische overzichten (Vanderhaeghen, Sommervogel) werden niet 
systematisch geëxcerpeerd: ze moeten nog heel wat, vaak anonieme devotieboekjes, hagiografieén, 
enz. vermelden. Verder nog: OPTATUS, De spiritualiteit v. d. Capucijnen ... Een bij


drage tot de gesch. v. d. vaderlandse vroomh., Utrecht-Brussel, 1948; HILDEBRAND, De Kapu


cijnen in de Ned.; F. ROSIER, Biogr. en bibliografisch overzicht v.d. vroomh. in de Ned. 

Carmel, Tielt, 1950; S. AXTERS, Gesch. v. d. vroomh. in de Ned. IV, Antw., 1960: -voor Antw.: 

Antw. in de XVIIIde e.; - over Pater Fulg. Stevins schreef N. TEEUWEN in Ann. Gesch.- en 
Oudheidk. Kring v. Ronse 1963, 106-112; - over Fulg. Hellynckx, een bijdrage van A. LowYcK 
in Versl. en Meded. v. d. Leiegouw 1966, 297-312; -een Notice sur feu M. Van Beughem van 

F.V. GOETHALS verscheen in Messager des sc. et des arts de la Belg. 1833, 57-61; - over Dobbel 
Cabinet, Christ. Academie, Spiegel d. Jongheyd: E. VAN HEURCK, Voyage autour de ma Bibliothèque, 
Anvers, 1927. 

C. Volksboeken E. VAN HEURCx, o.c., en Les Livres populaires flamands, Anvers, (1931); 
G.J. B0EKEN00GEN, De Nederl. volksboeken, in Verspreide geschriften (uitgeg. door A.A. van 
Rijnbach, Leiden, 1949), 207-251, -daarin ook, 252-265, Een en ander over de lectuur v. h. 
Vlaamse volk, reeds verschenen in VMKVA 1912, 677-690; L. D.EaAENE, De Nederl. Volksboeken, 
Antw., 1951; - A. VIAENE, De geneesk. volksboeken v. H. Jacobi, in Biekorf 1969, 87-89; 
-id., Wonder. leven v. d. H. Godelieve. Bibliogr. verkenning, in id. 1970, 129-139, en E. DE 
BETxuNE, Een Duinkerkse herdruk v. h. Godelieveboek, in id., 209; - G. ScHMOOK, Het oude 
en het nieuwe kinderboek, Antw., 1934. 
569 



D. Ahnanakken A. WARZEE, Recherches bibliogr. sur les alm. belges, Brux., 1852; G. ZECH-
Du BIEz, Les alm. belges. Etude bibliogr., Braine-le-comte, [1902]; id., Les alm. malinois et 
leurs auteurs, in Bull. Cercle archéol. de Malines 1902; G. CAULLET, Une collection d'alm. 
placards, 1560-1786, in Bull. Gesch.- en Oudheidk. Kring v. Kortrijk 1904-1905, 39-95; J. JADOT, 
Alm. belges non décrits, in Le livre et l'estampe 1961-1962; R. BERCKMOES, Bijdrage tot 
de studie v.d. alm., in Kult. jaarb. voor de prov. 0.-Vl. 1968, 217-247; - C. DE CLERCQ, Een 
Antw. alm. v. 1796, in Franciscana 1955, 1-18; - G. SCHMOOK, De Kortrijkse alm. en de sporentraditie, 
in Verst. en Mededel. v. De Leiegouw 1961, 135-149; - id., J. Goethals-Vercruysse 
te Kortrijk herdacht, in id. 1961, 113-134, en onder dezelfde titel, J. SOETE in id. 1959, 133163 
; - J. BORMS, Over een Gentsche St.-Nicolaas-alm. v. 1799, in Nieuwe Rotterd. Courant 
6 en 7.12.1936. 
E. Het lied A. LOOTENS-J. FEYS, Chants populaires flamands..., recueillis à Bruges, Bruges, 
1879; J. BROECKAERT, Bibliographische Mededeeling, in VMKVA 1895, 552-563, en Nog iets 
over onze oude liedjeszangers, in id. 1898, 21-38; J. BOLS, Honderd oude Vlaamsche liederen, 
Namen, 1897; P. DE MONT, De Waal in het Vl. volkslied, in Volkskunde 1897-1.898, 
109-116; id., Onze Vlaamsche 'componisten' ofte Liedjeszangers, in id. 1890, 25-38, 61-76, 
85-92, 128-139, 194, 218-9; A. BLYAU-M. TAssEEZ, Iepersch Oud-Liedboek, Gent, 1900-1902 
(heruitgave Kon. Belg. Comm. voor Volksk., Brussel, 1962); F. VAN DUYSE, Het oude Ned. 
lied (3 d.), Den Haag-Antw., 1903 -1907; D.F. SCHEURLEER, O.C.; W. KONINCKX, Twee kostbare 
Liederboeken. Een inventaris van 394 Vl. Volksliederen, in VMKVA 1931, 483-580; 
R. VANKENHOVE-A. LEPAGE, Het volksleven in het straatlied, Gent, 1932; L. LAMBRECHTS, 
Limburgsche liederen, Gent, 1936 (Aanvulling, Gent, 1938); P. HEYNS, Volksliederen (De Seizoenen 
13-14), Antw., 1941; A. DE LATTIN, Het marktlied, Antw.-Bruss., 1943; J. DE SCHUYTER, 
Over Rolzangers en Rolzangersliederen, Antw., 1944; J. DELBAERE, Marktzangers en 
marktliederen in het Kortrijkse, in Handel. v. d. Kon. Geschied- en Oudheidk. Kring v. Kortrijk 
1955, 198-213; H. STALPAERT, Oudvlaamse volksliederen op vliegende bladen, Heule, 
1959; id., Repertorium van volksliederen, in Volkskunde 1961, 49-92, 121-156; id., Het Volkslied 
in W.M. gedur. de 18de e., in West-Vlaanderen 1963, 262-268; - Fr.-Vlaand.: VAN DE 
WALLE-C. LoOTEN, La Chanson Flamande, in Ann. Corn. f1. de Fr. 1921; E. DE COUSSEMAKER, 
Chants populaires des Fl. de France, in id. 1930; - J. LAENEN, Een oud liedje over den Mechelschen 
torenbrand; in VMKVA 1910, 357-365; - over 'Judocus de liedjeszanger': W. HAMER 
Zijn lied was uit, in Appeltjes v. h.-Meetjesland 1971, 262-263; M. DE BRuYNE, De-LYNCK, 
Roeselaarse liedjeszanger J. Debusschere, in Ons Heem 1973, 47-51; M. VAN WESEMAEL, J. Sadones, 
in Oostvlaamse Zanten 1968, 164-176; - P. ARENTS, Antwerpen in dicht en lied, Antw., 
s.d.; - J. MUYLDERMANS, Beschouwingen over de ... XVllle eeuw in ons Vaderland, in 
VMKVA 1924, 663-723; id., Historie v. Sieur Anneesens, in id. 1922, 197-226; M. SABBE, Vreugdezangen... 
in 1745, in id. 1934, 241-252; A. V(IAENE), Marktlied op de victorie v. Lod. XV, in 
Biekorf 1964, 245-248; E. DE GOEYSE, De liederen der Brab. omw. v. 1789, in Onze Kempen 
1937; id., De Brab. Omw. v. 1789 (brochure N.I.R. 31), Bruss., 1939; J. GRIETENS-E. DE GOEYSE, 
Het volkslied onder de Brab. Omw. (Kon .Vl. Ac. VI, 62), Leuven, 1940; een lied i.v.m. de 
Brab. Omw. in F. DE POTTER-J. BROECKAERT, Geschied. der stad Aalst IV, 126-7; A. V(IAENE), 
Jacobijns marktliedje ...1793, in Biekorf 1964, 174; P. C(LAEYS), Notes et souvenirs LXXV, in 
La Flandre liberale 29.6.1903 (over Pierlala-liederen); A. SUYKENS, E.P. Laevaert, volksdichter 
tijdens de troebele tijd te Bornem, in Eig. Schoon en de Brab. 1949, 240-251; - over liederen 
uit de Napoleontische tijd: M. BELPAIRE, Antwerpen vóór honderd jaar, in Dietsche War. en 
Bel f.. 1914; J. MUYLDERMANS, Nationaal bewustzijn. Aantek. betreff.. de geschied. v. ons volk 
in het begin der XIX« e., in VMKVA 1919, 533-607; H. NOWE, Beschouwingen over Nap. in de 
Gentsche folklore, in Oostva. Zanten 1938; K. DE FLOU, De censuur onder de regeering v. keizer 
Nap. 1 ... Bibliogr. aanteekeningen, in VMKVA 1912, 597-634, en P. DE KEYSER, Censuur en 
Tendens in Vl. Volksliederen uit den tijd v. Nap., in Oostvl. Zanten 1928, 17-22, 33-39. -Zie ook 
voor in tss. verschenen liederen de Nederlandse volkskundige bibliografie o.l.v. K.C. Peeters. -- P. 
DE KEYSER, Bedenkingen bij e. volkslied uit de 188 e., in VMKVA 1962, 215-226, bespreekt een 

570 


parodie op e. kerstlied, v.d. hand v.e. Noordnederlander die in onze gewesten had verbleven 
(ook besproken, met een al te late datering, door H. KEURVELS, De Gentsche Volkstaal. Een 
lied van 1745, in Gentsch Mus. 1895-1896, 76-80); Een volksliedje uit de 18° e., aangehaald 
door J. VRANCKEN in Eig. Schoon en de Brab. 1969, 133-4, lijkt rederijkerswerk. - De heer 

J. de Vuyst te Mere bezit een omvangrijke liederverzameling, waarin een 500-tal `moordliederen' 
die hij zich voorneemt te publiceren (van hem: Het Nederlandse volkslied, Bibliograf 
ie 1800-1965. Bibliographia Belgica 98 (2 d.), Brussel, 1967). 
F. Het pamflet M. SABBE, Klaagdichten over het Barrière-Tractaat, in VMKVA 1934, 9-34; 
- over F.X. de Feller leze men A. SPRUNCK in Biogr. du Pays de Luxembourg Pr fasc. (1947), 
123-254, en M. LE MAIRE, Un publiciste au XVIIIB siècle, mémoire prés. au Concours des Bourses 
de voyage, 1951 (onuitg.); - de Kon. Bibl. Brussel bezit, onder nr. II 8122 talrijke bundels 
pamfletten i.v.m. de Brab. Omw. en de Franse tijd; J. VAN BALBERGHE, Tijdmalige pamfletten, 
vlug-en schotschriften betrekkelijk de regering v. Jozef II en de Brab. Omw. (1783-1792), 
Mech., 1955; uittreksels uit pamfletten in A. LEVAE, Les Jacobins, les patriotes et les représentants 
provisoires, Brux., 1846; een aantal Brugse pamfletten in Y. VANDEN BERGRE, Jacobijnen 
en Traditionalisten. De reacties v.d. Bruggelingen in de Revolutietijd (1780-1794) (Pro 
Civitate-uitg. 32) (2 d.), Brussel, 1972; - over J.J. vanden Elsken ... Bio- en Bibliogr. aanteekeningen, 
zie J. MUYLDERMANS in VMKVA 1928, 265-392 en J. STERKEN, De strijd tegen het Jozefistisch 
dirigisme te St.-Truiden, in Het Oude Land v. Loon 1949, 25-30, 54-57, 91-94, 97-107; - over 
C.M. Spanoghe leze men H.L.V. DE GROOTE in De Gulden Passer 1944, 27-49, en 1945, 19-79, 
en id., Bij het tweede eeuwfeest der geboorte v. C.M. Sp., in Het Land v. Beveren 1958, 74-84, 
89-103, en 1959, 6-16; - over F. en J. van Hese: Y. VANDEN BERGHE, o.c., 283-285 en passim; 
verder id., De Brugse publicist J.v.H., in Biekorf 1965, 73-78, en in Nat. biogr. woordenboek 
III, 381-383; - over Vervier: A. DE CEULENEER, Een onuitgegeven gedicht van J.B. Verv., 
in VMKVA 1910, 191-211 en L. ELAUT, Het mollewerk v.e. Gents geneesheer, in Handel. 
Kon. Zuidn. Maatsch. v. Taal- en Lett. en Gesch. 1971, 117-134; - E. N(EYLANTS), De Thien 
Geboden v.d. Goede Reden, in Biekorf 1964, 190; - G. SCHMOOK, Hoe Teun den Eyerboer in 
1815 sprak ..., Antw., 1942. 
Hoofdst. III Het nieuwe geluid 

S. TASSIER, L'Esprit public en Belgique de 1725 a 1789, in Revue de l'Un. de Bruxelles 1935, 
391-413 (ook in id., Idées et pro f ils du XVIIIO s., Brux., 1944); E. DE BOCK, Beknopte geschied. 
v.d. boekhandel in de Ned. (De Seizoenen 43), Antw., 1943; - M.J. KüNTZIGER, Essai bist. sur 
la propagande des encyclopédistes franc. en Belgique (Ac. roy. de Belg., mém. in-8°, XXX), 
Brux., 1880; R.L. PLANCKE-E. VERHOPSTADT, Beiträge zum Studium von Rousseaus Widerhall 
im Belg. Geistesleben des 18. Jahrh., in Paedagogica historica 1962, 481-515; - A. PuTTEMANS, 
La censure dans les P.-B. autr. (Ac. roy. de Belg., classe des lettres et des sc. mor. et pol., mém. 
in-8°, 2me s., XXXVII), Brux., 1935; S. TASSIER, La Censure dans les P.-B. autr., in Revue beige 
de Philol. et d'Hist. 1936, 141-148; - W. GOBBERS, G.J. Sterck, een 18de-eeuws Rousseaubestrijder, 
in Spiegel der Letteren 1956-1957, 191-204; - over S.M. Coninckx leze men P. VAN 
DUYSE in Nederd. letterk. Jaerboekje 1840, 127-132, en F.D. in Het Belfort 1889 (2de halfj.), 
266-272; verder S.M. Coninckx' dichtwerken voorafgegaan v. eene studie over zijn leven en 
zijne werken (door E. GOVAERTS), St.-Truiden, 1889; L. PRENAU e.a., S.M. Coninckx. Letterk. 
Studiën. Verheerlijking. Levensschets, St.-Truiden, 1889; een lezing over C. door LENAERTS 
in Jaarboek v.h. Davids f . 1890 (Leuven, 1890), 85-90; C.V., Fabelboekje. 24 fabelen v. S.M. Con. 
voor het schoolgebruik uitgegeven, Hasselt, 1916; J. STERKEN, Romereis en Leven v. Kanunnik 
S.M. Con., in De Tijdspiegel 1949, 114-117, 143-144, en al vermeld, De strijd tegen het Joz. 
dirigisme; A. SIMON, Lamennais en Belgique, in Revue beige de Philol. et d'Hist. 1959; - M. 
HELLINCKX, De Priester-dichter J. de Wolf. Proeve v. Monografie, verhand. Un. Leuven, 1961 
(onuitg.); W. GOBBERS, Een raadselachtige figuur... J. de W., in Studia german. gandensia 
571 


1965, 55-140; - over de 18de-eeuwse taaltoestanden in Z.-Ned.: Vlaemsche Commissie. Instel 

Verslag ..., Brussel, 1859; het zeer kritisch te hanteren Essai sur la-ling, Beraedslagingen, 
question des langues (Brux., 1919) van J. DES CRESSONIÈRES; F. BRUNOT, Histoire de la langue 
franc. VIII (2 t.), Paris, 1934-1935 (te uitsluitend op Des Cress. gebaseerd); M. DENECXERE, 
Rondom de taaltoestanden in Vlaams België (1715-1830) in Bijdr. voor de Gesch. der Ned. 
1949, 177-212; id., Het Vooruitschrijden v.h. Frans in Vlaand., Gent, 1951; id., Hist. de la 
langue franc. (kritische bespreking ervan door P. GEYL in Bijdr. Gesch. der Ned. 1957, 65-67); 

J. SMEYERS, Vlaams taal- en volksbewustz.; A. COSEMANS, Bestuur, gezelschapsleven en taal 
historisch gezien, in Handel. Zuidned. Maatsch. v. Taal- en Lett. en Gesch. 1950, 32-60,-toest. 
en id., Taaltoest. historisch gezien. Het cult. uitzicht v. Brussel in de 18° e., in id. 1952, 
129-140, handelen vooral over Brussel; - over Frans theater en Franstalige lit.: FABER, Hist. du 
thédtre franc. en Belg. (5 t.), Brux., 1879-1880; H. LIEBRECHT, Hist. du Thédtre Franc. à 
Brux. au XVII° et au XVIII° s., Brux., 1923; H. LIEBRECHT-G. RENcy, Hist. illustrée de la litt. 
beige de langue franc., Brux., 19312; - over de Académie: E. MAILLY, Hist. de l'Ac. imp. et 
roy. ... de Brux. (Ac. roy. de Belg., mém. in-8°, XXXW-XXXV), Brux., 1883; J. SMEYERS, Taalkennis 
en Taalstoestanden; -over de Nélis: J.W.H. PRICK, C.F. de N., un homme d'église libérat 
(1736-1784), Nancy, 1942, en C.F. de N., 18ème et dernier évéque d'Anvers (1785-1798), 
Louvain, s.d.; - over de periodieke pers: A. WARZEE, Essai bist. et crit. sur les journaux belges. 
Brux., 1845; P. CLAEYS, De Vlaemsche Gazette, in Messager des Sciences hist. 1893, 341353; 
E. POFFÉ, Een onbekend Antwerpsch nieuwsblad uit de 18de e., in Het Boek 1912, 238242; 
A. ARENTS, Antwerpsche nieuwsbladen ... voor 1800, in Gedenkboek H. van Tichelen 
(Hoogstraten, 1943), 143-151; Catalogue de l'exposition de journaux belges d'avant 1830, 
Brux., 1973 (gestencild); en volgende nrs. uit de Bijdragen Interuniv. Centrum voor hedendaagse 
geschied. (Leuven-Parijs): 20. R. VAN EENo, De pers te Brugge (1792-1914), 1961; 23. 

R. VAN EENO-A. VERMEERSCH, Bibliogr. repertorium v.d. Belgische pers (1789-1914), 1962; 
35. E. VOORDECKERS, Bijdr. tot de gesch. v.d. Gentse pers (1667-1914), 1964; 42. A.J. VER 
Repertor. v.d. Brusselse pers, A-K (1789-1914), 1965; 49. H. DE BORDER, Bijdrage tot-MEERSCH, 
de gesch. v.d. Antwerpse pers (1794-1914), 1968; 50. H. GAUS-A.J. VERMEERSCH, Repert. v.d. 
Bruss. pers, L-Z, 1968; 59. R. MESSENS, Repert. v.d. Oostvl. pers (1784-1914), 1969; 70. P. 
RYCKMANS, Drukkers en pers te Mech. (1773-1914), 1972; - over Lamoot schreef J.M. GANTOTS 
in Wetensch. Tijdingen 1954, kol. 56-7; zie verder J. SMEYERS, Vlaams taal-en volksbew., 
172-182; - over F. de Coster, zie P. L(TNDEMANs) in Eigen Schoon en de Brab. 1949, 48; 


over Adrien Heylen, Archiviste de Tongerloo, schreef A. ERENS in Revue de l'Ordre de Pré 

1914, 8-20; over Is fr.r. Thys, J. ERNALSTEEN in Oudh. en Kunst 1920, 33-72; voor bei--montré 
den ook L. GOOVAERTS, Ecrivains, Artistes et Savants de l'Ordre de Prém. (2 t.), Brux., 18991902; 
- over de Bollandisten: L.P. GACHARD, Mém. hist. sur les Bollandistes et leurs travaux, 
in Messager de Gand 1935, 200-249, en P. PEETERS, L'ceuvre des Bollandistes (Ac. roy. deBelg., classe des lettres, mém. in-8°, XXXIX), Brux., 1942; - J.L. KESTELOOT, Notice biogr. sur 

P.E. Wauters, in Annuaire de l'Ac. roy. ... de Brux. 1841, 150-160; L. ELAUT, P.E. Wauters. 
Een vooraanstaand medicus, in Gedenkschriften Oudheidk. Kring v.h. Land v. Denderm. 1954, 
225-253; - L. VAN DAMME, De 'Vroedkundige Oeffenschool'
enschool' v. J.B. Jacobs, in Scientiarum 
Historia III (1961), 82-83; - L. ELAUT, A.D. Sassenus, een arts, apoteker en taalpurist, in 
Palfijn

ijn 1956-1957, 204-210; -over Verhoeven: J.F. WILLEMS, Belgiade, in Belg. Mus. 1840, 
257-259; J. MUYLDERMANS, W.F.G. Verh. Over zijn Leven en zijn Schriften, in VMKVA 1920, 
817-858; C.G.N. DE Vooys, Een pleidooi voor het Vlaams uit de 18de E., in Bibliotheekgids 
1925, 33-35; A. JACOB, De Vlaamse gedachte en het eenheidstreven a.h. slot v.d. Oostenr. tijd, 
in Vlaamse Arbeid 1929, 101-111; id., W. Verh. over de Volkstaal en het Schoolwezen, in Van 
Gansen-Gedenkboek (Antw., s.d.), 37-80 (met integrale tekst v.d. Verhandelingen); W. VAN 
DEN STEENE, W.F.G. Verh. en de taaltoestand a.h. einde v.h. Oostenr. regime, verhand. Un. 
Leuven, 1943 (onuitg.), en id., W.F.G. Verh. Een Mechels geestesverwant van Verlooy, in Hand. 

v.d. Kon. Kring voor Oudh., Lett. en Kunst v. Mech. 1951, 117-138; E. ROMBAUTS, W.F.G. 
Verh. Een levensbeeld, in VMKVA 1959, 213-228 (ook verschenen in 't Land v. Ryen 1959, 
101-120); R.F. LISSENS, Aux sources du renouveau flamand: Les oord. verhand. de W. Verh., 

572 


in Etudes Germaniques 1970, 343-360, en 1971, 89-102; - over P.F. de Nény, zie H. CARTON 
DE WIART in Ac. roy. de Belg., bulletin de la classe des lettres et des sc. mor. et pol. 1939, 
40-76, en id., Nény, et la vie beige du 18' s., Brux., 1943; - F. LELEUX, Charles van Hulthem 
(Ac. roy. de Belg., cl. des lettres, mém. in-8°, 2e s., LVIII, fasc. 4), Brux., 1965; - over J.B. 
Cannaert, P. VAN DUYSE in Nederd. lett. Jaerboekje 1849, 160-164; - over Raepsaet: P. 
ROGGHÉ, De politieke loopbaan v. J.J. Raepsaet tot 1815, Kortrijk, s.d.; - over Verlooy: K. 
ANGERMILLE, De eerste flamingant, in Volkskracht dec. 1912, 3-14; A. JACOB, Verloo en 
d'Onacht, in Album J. Vercoullie I (Bruss., 1927), 155-161; S. TASSIER, Verlooy, précurseur du 
mouvem. f lam., in Revue de l'Un. de Brux. 1937-1938, 155-171 (opnieuw verschenen in id., 
Figures révolutionnaires, Notre Passé 6, Brux., 1942); J.B.C. Vui woY, Verhandeling op d'onacht... 
(heruitgave met inleid. door R. VAN ROOSBROECK), Antw., 1938; J. BORMS, in Nieuwe 
Rotterdamse Courant 27 en 28.11.1938; J. GRAULS, J.B.C. Verlooy, in Honderd groote Vlamingen 
(Antw., 1941), 291-293; A. BONI, J.B.C. Verl. en de `Verhandeling...', verhand. Un. 
Leuven, 1942 (onuitg.); Y. VANDEN BERGHE, in Nat. biogr. woordenboek V. 936-952; - over 
Vervisch: HILDEBRAND, De Kapucijnen in de Ned. X, 97-128; Y. VANDEN BERGRE, Jacobijnen en 
Traditionalisten, 285-289, en in Nat. biogr. woordenb. III, 906-909; - over V.A.C. Le Plat, een 
Joze f ist onder de pransche Overh. schreef J. KUYPERS in Nederl. Historiebladen 1940, 40-48; over 
de periodieke pers in de Franse tijd, zie de reeds genoemde Bijdragen Interun. Centrum 
hedend. gesch.; ook M. VAN SCHOOR, La presse sous la révol. franc., Brux , 1898; R. MERELY, 
De Antw. pers onder het Fransch regiem, in De Gulden Passer 1943, 283-296; Y. VANDEN 
BERGHE, De eerste schakel v.e. lange ketting `Het vaderlands nieuwsblad', in Biekorf 1964, 
311-314; - an., Nieuw-Jaer-Wensch voor 't jaer 1793, in Biekorf 1964, 403; - over Détert: 

Y. VANDEN BERGHE, Jacob. en Tradit., passim, en De 'Verlichte' Wereld v.d. Oud-Kath. B. 
Détert: De Rapsodisten, in Bijdr. en mededel. betreff.f . de gesch. der Ned. 1972. 216-333; over 
Broeckaert: PH. B(LOMMAERT) in Nederd. lett. Jaerboekje 1837, 127-133; J. HARTOG, De 
spectatoriale geschriften van 1741-1800, Leiden, 18902 ; Borgers in den Estaminé, Antw., 1922, 
en Den Jongen Tobias, Antw., 1924, beide met inleid. en aantek. v. Dr. A. Jacob; P. KENIS, 
De litteraire beteekenis v. K. Broeck, in Bibliotheekgids 1925, 89-92; verder J.M. SCHRANT, 
Hulde aan ... Hellebaut, Gent, 1819; F. VAN DUYSE, Het smeekschrift der welpeyzende, in 
Volkskunde 1906, 125-136, en V. LOVELING, Opzoekingen naar oude liedjes, in Groot-Nederland 
1906, 512-544; - A. VIAENE, Oostendse drukpers. Bibliogr. v.d. stadsdrukker B. Brickx. 
1790-1813, in Biekorf 1964, 225-231; - over Missiaen: R.V.O., Een vergeten Rederijker uit Napo-
leon's tijd, in id. 1948, 190. 

573 



PERSONENREGISTER 


(bij het deel Zuid-Nederland) 

A.B.C., zie Van Bijlandt, A. 
Abraham a S. Clara (Megerle J.U.), 456 
Achte, F., 379 
Acket, J., 373, 381 
Adams, M.H., 392 
Adams, M.H., 392 
Addison, J., 540-1 
Adelof, A., 546 
Adriaansz, A., 338 
Aelianus, C., 372 
Aeschylus, Aischulos, 391 
Aesopus, 460, 545 
Albrecht Casimir v. Saksen-Teschen, 532 
Alfonsus van Liguori, 490 
Allaert, M.F., 436 
Anneesens, F., 386, 465-6, 474 
Annoot-Braeckman, C., 546 
Anseaume, L., 368, 401 
Antheunis, B., 549 
Antheunis, B.J., 549 
Antheunis, J.J., 369, 391, 506, 537, 541, 54852,556 
Antheunis, M.J., 549 
Antheunis, P., 549 
Antonides van der Goes, J., 352, 385, 411, 523 
Antonissen, P.J., 442 
Arbeltrier, S.T., 561n34 
Arens, 583n11 
Aretino, P., 371 
Argenteau, zie d'Argenteau 
Arnault, L.E., 380 
Arouet, F.M., zie Voltaire 
Aube, zie d'Aube 
Audinot, N.M., 401 
Augustinus, 440, 487 
Austriacus Batavus, zie Détert, B. 
Auxilius v. Moorslede, zie Vervisch, P.F.D. (A.) 
Avancini, N., 424 
Azevedo, zie de Azevedo 

B.G., 550 

B.H.V., 550 
Backer, J.A., 394 
Backx, R., 439 
Baculard d'Arnaud (de Baculard d'A.), F.Th., 
379 
Baert, P., 504 
Baerts, J.A., 418 
Baertsoen, J., 359 
Baeteman, 380 
Baey, J.J., 346-7, 369, 379, 429n18 
Ballée, J., 373, 375 
Ballieu, J., 413 
Ban, J.A., 378 
Bapt, J., zie De Pape, J.B. 
Barbaz, A.L., 339 
Barbeyrac (de Barbeyrac), J., 538 
Barbez, 370, 377 
Barére de Vieuzaz, B., 552 
Baret, N., 486, 559n14 
Barlaeus (Van Baerle), C., 519 
Barthélemy, A., 503 
Bartjens, W., 456 
Baude, J.B. (A.N.), 373 
Bauwens, L., 535, 544 
Bayle, P., 487, 497, 516 
Beaucourt de Noortvelde, P.A., 435, 538, 
559n15 
Beaumarchais (P.A. Caron de Beaum.), 369, 
529, 558n1 
Becanus (Van Gorp), J., 411, 422 
Beccaria, C., 489 
Beerenbroek, A.B., 514 
Be(e)rnaert, F., 496 
Begyn, J., 447, 449, 452, 458, 482n6 
Bellamy, J., 383, 385, 490 
Bels, 380 
Bels (gebroeders), 460 
Benedictus XIV, 487 
Berchmans (weduwe), 476 
Berckmans, J., 358, 415 
Berckx, N.M., 418 

575 


Bergmann, G.L.F., 556 
Berkeley, J., 487 
Bernaert, zie Be(e)rnaert, F. 
Bernagie, P., 339 
Bernardin de Saint-Pierre, J.H., 369 
Bertein, 380 
Bertuch, F.J., 339 
Bettens, M., 361 
Bidermann, J., 424 
Bijns, A., 410, 411 
Bilderdijk, W., 340, 383, 490, 555, 558n13 
Bincken, P., 444 
Blanchet, J., 453 
Blankaert, S., 512 
Blieck, F.J., 383 
Blootacker, 432 
Blosius, L., 441 
Blumauer, A., 533, 534 
Boddaert, P., 340 
Bodecher Benningh, J., 339 
Boete, zie Botte 
Boeteman, D.M., 348 
Boëthius, A.M.S. 335, 357 
Bogaert, C., 442 
Bogaert, J., 486, 530, 536-7, 538, 555 
Bogaert-De Clercq, F.J., 449, 452 
Boileau-Despréaux, N., 370, 375, 389, 391, 
403,422 
Boitet, R., 532 
Bolingbroke St. John, H., 487, 488, 558n2 
Bonifacius, 505 
Bonne, C.J., 493, 502 
Bonnot de Mably, zie Mably, G. 
Bion, C., 339 
Bor, P., 540 
Born, W., 445 
Bossuet, J.B., 335 
Botte, 560n25 
Bottelgier, J., 480 
Bottens, P. (F.), 427 
Boudewyn, M., 483n11 
Bourceret, J.L., 561n34 
Bourdaloue, L., 482n4 
Bouvaert, A. Th., 420 
Bouvaert, C., 420 
Bouvaert, H., 420, 421 
Bouvaert, J., 420, 424 
Bouvaert, J.B.(G.), 420-24, 448, 457 
Bouvaert, M.J., 420 
Bouwens, C.A., 368 
Bowens, J.K., 438 
Braeckman, P., 362 
Brand(gheest), B. of S., zie De Vos, P. (S.) 
Brands, G., 456 

576 

Brandt, G., 338, 352, 376, 385, 423, 456 
Brandt, K., 366 
Breda, M., 339 
Bredero, G.A. 352, 367, 370, 389, 423 
Breugel, P., 411 
Breydel, N., 442 
Brickx, B., 552 
Broeckaert, K., 374, 3777, 395-7, 458, 483n8, 
537,539-48, 549, 551, 556, 560n26, 29, 30 en 
31 
Brouwer, A., 377 
Brown, 546 
Bruers, A.A., 456 
Btuin, C., 358, 376, 429n9 
Bruno, H., 368 
Bürger, G.A., 490 
Busbeck (Van Busbeck), O.G., 504 
Butler, A., 513 
Buyrette de Belloy, P.L., 339 
Buysse, C., 547 
Byron, G.G., 490 

C.V., 490 
C.V.B.E.W., 432 
Caesar, C.J., 445 
Calderon de la Barca, P., 389 
Calmeyn, J., 461 
Calsmes, Th., 448 
Cammaert, J.F., 40, 340, 352, 356, 358, 367, 
368, 369, 370, 375, 389, 391, 400-403 
Camóes, zie de Camóes, L. 
Campanaeus, zie Van Campene, C. en F. 
Campenhout, S.F., 339 
Camphuyzen, D.R., 423 
Campos, D., 442 
Campo Weyerman, zie Weyerman, J.C. 
Cannaert, J.B., 458, 480, 523-4, 530, 547, 548, 

556 

Cannaert d'Hamale, zie Van Canna(e)rt d'Ha-
male, F.M. 
Carlet de Chamblain de Marivaux, P., zie 
Marivaux 
Caron de Beaumarchais, P.A., zie Beaumarchais 
Carstiaensen, B., 454, 457 
Carton d'Ancourt, F., zie Dancourt 
Cary, zie Neyts, J.T. 
Castet, 401 
Cats, J., 334, 352-3, 372, 376, 378, 379, 380, 
385, 389, 392, 395, 405, 406, 411, 417, 419, 
422-3, 424, 426, 456, 492, 499, 505, 516, 523, 

538, 543 

Catullus, C.V., 371 
Cauche, J.A., 559n22 


Caudron jr., G., 356, 360, 430n27 
Caudron sr., G., 356, 543 
Cauwe, P., 426 
Cervantes, zie de Cervantes Saavedra, M. 
Ceulemans, P.J., 424 
Charité, S.L., 385, 394 
Chevassu, J., 456 
Choudard, P.J.B., zie Desforges 
Claes, W.J. (W.J.C.), 417 
Claessens, M., 362 
Claris, J.P., zie Florian 
Clarke, S., 516 
Claus, F., 439 
Clocque, F.J., 561 
Cloppenbourch, J., 388 
Cockelet, F., 427 
Coeman, F., 368, 377, 379 
Coesemans, J., 483n11 
Clairon (C.J.H. Leris de La Tude), 347 
Colardeau, Ch.P., 369 
Collé, Ch., 368 . 
Collins, A., 487, 497 
Collot d'Herbois, J.M., 559n22 
Colpyn, 358 
Coninckx, S.M., 438, 458, 489-91, 498 
Conscience, H., 459 
Cools, R., 439 
Coornhert, D.V., 359 
Coppens, B.B., 479-80, 536 
Cordier de Saint-Firmin, E., 369 
Corneille, P., 368, 391, 393, 401 
Corneille, Th., 401 
Cornelissen, N., 390-1, 413, 458, 472-3, .480, 
523, 540, 542 
Cosijns, A., 349, 424 
Coster, L.J., 517 
Coster, S., 378 
Coucke (meester), 343 
Coucke, M., 427 
Courtmans, J.B., 547 
Crébillon (P.J. de Crais-Billon), 369 
Crispijn, J., 348 
Crispyn, P.J., 362, 365 
Croes, F.J., 419 
Crombez, L., 419 
Croon, P., 411, 422, 423, 448-9 
Curtius, Q.R., 403 
Custis, Ch., 434, 435, 448 
Cuvelier, A.F., 379, 380 
Cuvelier, P., 436 

d'Alembert (J. Le Rond d'Alembert), 507, 516, 
519, 521, 529 
Damiens de Gomicourt, A.P. (Dérival), 436, 

506,507 
Dancourt (F. Carton d'Ancourt), 401 
Danes, P.L., 428 
Dan(n)oot, D., 358, 360, 364 
Dante (Durante Alighieri), 490 
d'Argenson (de Voyer d'Argenson), M.R., 555 
d'Argenteau, 538 
Dargonne. 471, 554 
d'Aube, 538 
de Azevedo, G.D., 449, 454 
de Azevedo, J.F.A., 483n7 
De Backer, J.B., 419 
de Baculard d'Arnaud, zie Baculard d'Arn., 

F. Th. 
De Badts, P.J., 378, 380 
De Badts, W., 380 
de Barbeyrac, zie Barbeyrac, J. 
De Bast, M., 480, 481, 523 
De Beaurepaire, P.A., 380, 429n18 
De Bel (Lebel), 525 
De Beunie, J.B., 512 
De Bie, C., 336, 389, 391, 413-4, 505 
De Bie, M., 442 
De Blende, B., 374 
De Booschere, P., 336 
De Borchgrave, P.J., 373, 383-6, 389, 391, 392, 
396, 397, 429n19, 508, 555 
De Bosch, H., 384 
De Boubers, J.L., 486, 487 
De Bouvery, J.B., 352 
De Brabant, F.K., 389, 394, 430n26, 513 
De Breyne, J.F.X., 337, 377 
De Bruyn, B., 417 
De Bruyn, J., 351 
De Buck, A., 380 
De Burchgrave, P.J., 341, 348 
De Buscher, G., 458 
Debusschere, J., 461, 483n10 
De Cambon-Van der Werken M.G., 428n2 
de Camóes, L., 517 
de Camp, 492 
de Ceriziers, R., 358 
de Cervantes Saavedra, M., 517 
de Chamfort, N.S.R., 368 
de Chanclos, 386 
De Clerck, C., 376 
De Clerck, M.A., 340 
De Cock, J.C., 407-8, 540 
De Condé, J., 355, 379 
De Cort, J., 463 
De Coster, F., 509 
de Crais-Billon, P.J., zie Crébillon 
de Crumpipen, H., 518, 549 
de Cuypers d'Alsingen, J.F.G., 483n7 


De Decker, J., 380, 411 
De Dene, E., 372 
De Deyster, L., 371 
De Dijn, Ph., 448 
De Dous, W., 374, 378 
de Feller, F.V., 384, 438, 475, 484n16, 490 
507, 529, 531 
de Florian, zie Florian 
Defoe, D., 486 
De Foordt P., 357 
de Fran(c)kenberg J., 441, 483n7, 509 
de Fraula, T.F.J., 504, 505 
De Gavre, J., 426 
De Goesin, P., 448, 452, 487 
De Goesin-Disbeck, Ch., 457 
De Grave, A.F. (of G.F.), 457 
De Grave, C.J., 481 
De Grave, P.F., 366 
De Grieck, C., 356 
De Grieck, J., 356, 365 
de Grimarest, J.L.G., 404 
De Groot, zie Grotius, H. 
De Gruytere, zie Gruterus, J. 
de Guevara, A., 422 
De Harduyn, J., 375 
de Hauteroche, zie Hauteroche 
De Hert, P.E.J., 443 
De Huybert, P.A., 401 
De Jonghe, D.W., 377, 388, 431n37 
De Jonghe, J.F.(B.), 391, 433-4, 454, 457 
De Ka, H., 414 
De Kempenare, Ph., zie Van Campene, C. en 

F. 
de Lafont, zie Lafont, J. 
De la Fontaine, F., 346, 347, 369, 375, 403-4, 
de la Fontaine, J., 376, 490, 533 
485-6, 503, 508 
de La Harpe, zie La Harpe, J.F. 
de Lamartine, zie Lamartine, A. 
de Lamennais, zie Lamennais, H.F.R. 
de Lamettrie, J.O. 487 
de La Moot, de La Motte, zie Lamoot, P. 
Deken, A., 411 
De Klugmann, J.N., 351, 354, 488-9, 492, 497, 
506 
de la Colombière, zie la Colombière, C. 
de Langhe, J., 434 
De Langhe, K., 359 
de Lannoy, J.C., 385 
de la Puente, L., 444 
De Launoy, O.H., 442 
Delbecq, J.B., 560n29 
de 1'Espinoy, Ph., 391 
Delille, J., 489 

de Lulli, zie Lulli, J.B. 
Delvigne, J., 441 
de Maillet, B. (anagram Telliamed), 497 
de Malebranche, zie Malebranche, N. 
De Man, J., 344,388 
De Mettre, J., 361 
De Mettere, J., 361 
De Meyer(e), L., 419-20, 456, 460 
de Mirabeau, zie Mirabeau 
de Montaigne, zie Montaigne, M.E. 
de Montfleury, zie Montfleury 
De Moor, P., 394 
De Munck, J.J., 425, 483n7 
De Muyn K., 361, 373 
de Nélis (Nelis), C.F., 413, 449, 504, 532 
de Neny, P.F., 446, 518, 532 
De Net, J., 559n23 
De Neve, A.F., 415 
De Pape, J.B., 359, 364 
De Pauw, F.J., 394 
De Pauw, M., 349 
De Poorter, H., 414 
De Rantere, B., 436, 556 
De Rees, K.F., 407-8 
de Ribadineira, P., 444 
De Ridder, J., 361 
Dérival, zie Damiens de Gomicourt, A.P. 
de Rivarol, zie Rivarol, A. 
de Robespierre, zie Robespierre, M.F.M.I. 
de Robiano, 408 
de Ronsard, zie Ronsard, P. 
De Roo, Th., 436 
De Roveroy, J.G., 448, 455, 531 
De Ruddere, C.J., 545 
De Ruyter, J., 389, 431n37, 437, 463-4 
De Ryckere, P.J., 460 
de Saint-Lambert, zie Saint-Lambert, J.F. 
De Schrijver, 388 
de Salignac de Ia Mothe-Fénelon, F., zie Fénelon 
de Secondat, C.L., zie Montesquieu 
Desforges (P.J.B. Choudard), 376 
Desfoyes, 368 
De Simpel, D., 344, 396, 397 
Desmarres (V.), 339 
Despars, N. (N.D.), 432 
Des Roches, J., 375, 409, 451, 492, 502, 504, 
512, 518 
Destouches (Ph. Néricault), 368 
De Swaen,' M., 333, 345, 350, 357, 365, 367, 
368, 370, 375, 377-8, 379, 380, 388, 390, 415, 
419, 431n37, 464 
De Swaen W. (L.), 426 
Détert, B. (Austriacus Batavus, Justinus 


Flandricus), 429n10, 478, 537-9, 540, 559n23 
De Vallejo (Vallego), V.M., 368 
de Vega Carpio, L.F., 413 
de Vernulz, zie Vernulaeus, N. 
de Vivario, H.M.F.J., 483n7 
De Vlieger, P., 548 
De Vos, C.H., 554 
De Vos, P. (S.), 382, 424-5 
De Vries, S., 378, 380 
De Witte, E. of G. (E.C.P.), 439 
De Witte jr., J.E., 339 
De Wolf, C.S., 494 
De Wolf, Jozef, 352, 491-501, 502, 506, 558n4 
De Wolf (De Wulf), Judocus, 491, 492 
D'Hanins, A.J., 442 482n5 
D'Herdt, J., 356, 363 
d'Hoire van Maximiliaen Graet, 452 
D'Hoop, F.D., 523, 530 
D'Hulster, L., 429n20 
D'Huyghelaere, A., 388 
Diderot, D., 382, 505, 541 
Dienberghe, J.B., 339, 373-4, 395, 435, 543 
Dierickx, J., 461-62 
Diericx, K.L., 479-80, 523-4, 530, 536, 556 
Dillens, A., 546 
Divaeus (Van Dieve), P., 435 
Dodoens (Dodonaeus), R., 448, 513 
Dondelberg, 477 
Doolaeghe, M., 458 
Doornik, J.G., 339 
Dossche, L., 344 
Douanne, 441 
D'Oudegherst, P., 390, 432, 435, 458 
Driessens, W., zie Valerius Andreas 
Droomers, J., 372-3, 389 
du Belloy, P.L., 339, 368-9, 428n2 
Dubosch, 542 
Du Caju, 367 
Dubuisson, P.U., 369 
Du Caju, J. (wed.), 353, 356, 362 
Du Caju, J.J., 561n35 
Ducis, J.F., 337 
Dufresnoy, K.A., 408 
Dujardin, Th., 439 
DulIaert, J., 339 
Dullé, J.B., 541, 550 
Dullus Sanctus, zie Van den Eynde, T. 
Dumarsais, C., 488, 558n2 
Dumouriez, C.F., 471, 526, 539 
Dums, C., 366 
Du Rondeau, F., 503, 510 
Durante Alighieri, zie Dante 
du Ryer, P., 339, 358, 400 
Duval (A.V. Pineux), 368 

E.C.P., zie De Witte, E. of G. 
Ecker d'Eckhoff (Ecker und E.), J.H., 364 
Eggerickx, P., 483n11 
Elias, M., 339 
Elias, P., 348 
Elzevier, P., 339 
Erasmus, D., 391, 446, 526, 548 
Ermens, J., 406, 450 
Eugeen van Savoje, 340, 388, 476 
Euripides, 391, 393 
Evenepoel, P., 404 
Everaert, M., 361 
Eyers, 391 

F.B., 444 
F.R., 432 
F.V.C.D., zie Van Canna(e)rt d'Hamale, F.M. 
Faick, A.R., 523, 555 
Fallot de Beaumont, E.A.F., 553 
Farasyn, J., 394, 450 
Favart, C.S., 337, 342, 343, 368, 376, 401 
Febronius, J. (N. von Hontheim), 530 
Feitama, S., 339, 344, 369, 373, 376, 554 
Feith, R., 385, 535 
Fénelon (F. de Salignac de la Mothe-Fenelon), 
340, 513 
Fernand, C.J., 456, 457, 494, 495, 500 
Ferrary, J., 456 
Fidelis Regtuyt, zie Spanoghe, C.M. 
Filips V (v. Spanje), 388 
Filleul, J.B., 436 
Flahault, 380 
Flanderin, J.B. (B.), 443 
Flas, A., 358, 405-6, 425, 431n36 
Flas, J.B. (J.),365, 424-5, 482n5 
Fleury, C., 513 
Florian (J.P. Claris de Florian), 376 
Florisoone, P., 441 
Focquenbroch, zie Van Focquenbroch, W.G. 
Foppens, F., 423 
Foret, F., 463-4, 483n12 
Forster, G., 347, 475 
Fournier, K.L., 341, 347, 350, 351, 352, 375, 
376-7, 401, 508, 535, 555 
Fran(c)kenberg, zie de Fran(c)kenberg, J. 
Francois, J.B., 483n11 
Francois, N., 533 
Franklin, B., 484n16, 521, 540 
Frans I (v. Duitsland), 405 
Frans II (v. Oostenrijk), 462 
Frederik (prins v. Oranje), 556 
Froissart, J., 390 
Fynaerts, M., 431n38 

579 


Gaesbeeck, zie Van Gaesbeeck, A. 
Gallus, G.C., 371 
Garnier, R., 355 
Garwig, J., 460-1 
Gaspard I, 448 
Gaspard II, 448 
Geerts, J.J., 362 
Gellert, C.F., 529 
Generé, P.D., 357, 383 
Gerard, G.J., 505 
Geschier, P., 540 
Gessner, S., 517, 529 
Geubels, 436 
Gezelle, G., 459 
Ghesquiere, J.H., 509n19, 514 
Ghys, Ph., 440 
Ghyseleers-Thys, P., 417 
Gillis, M., 471 
Gimblet (gebroeders), 389, 451, 452, 457 
Gimblet, J., 445 
Gimblet, Ph.J., 370, 495 
Glazemaker, J.H., 368, 378 
Gobrecht, J.B., 380 
Godecharle, G.L., 475 
Goesin (wed.), 455 
Goethals, J., 439 
Goethals-Vercruysse, J., 436, 454 
Goethe (von Goethe), J.W., 392 
Goetsbloets, P.A.J., 436 
Goons, J., 445 
Goossens, Jacob, 463 
Goossens, Joris, 376 
Gossec (Gossé), F.J., 401 
Gossey, P., 391, 398 
Gramaye, J.B., 437 
Grange, J., 408 
Grégoire, H., 552 
Grétry, A.E.M., 368 
Grimminck, K.L., 427-8 
Grotius (De Groot), H., 378, 384, 538 
Gruterus (De Gruytere), J., 371 
Guicciardini, L., 352, 374, 411, 446, 528 
Guichard, J.F., 401 
Guilloré, F., 482n4 
Gundling, 538 
Gymnicus (wed.), 449 
Gyseleers-Thys, B.J.F.C., 483n7 
Gyselinck, 541, 560n26 

Haeck, P., 442,445 
Hanicq, P.J., 550 
Hauteroche (N. Le Breton de Hauteroche), 368 
Hébert, J.R., 539 
Heemskerk, zie Van Heemskerk, J. 

580 

Heins(ius), D., 372, 424 
Heins(ius), N., 378, 379, 380 
Helias, E., 442 
Hellebaut, J.B., 441, 541, 560n27 
Hellynckx, F., 441, 487, 489 
Hemelsoet, T. en D., 547, 560n31 
Henckel, F.L., 388, 393, 556 
Hendrix, J.B., 398 
Hens, A., 356 
Herder (von Herder), J.G., 529 
Hermans, G., 525 
Herreyns, D., 408 
Heylen, 436 
Heylen, J.F. (A.), 509, 510 
Heylen, P.J., 475, 504, 509 
Heyliger, 358 
Heyman, Jacobszoon, 445 
Heynck, D., 339 
Hippocrates, 512 
Hobbes, Th., 486, 487, 496, 497, 541 
Hoffmans, J.B.F., 374, 395-7 
Hofman, C.A., 383 
Hofman, J., 378 
Hofman, J.B.J.N., 347, 381 -83, 392, 555, 556 
Holberg, L., 367 
Homeros, 415, 427, 519 
Hooft, P.C., 372, 378, 385, 389, 392, 411, 456, 
516, 523 
Hoogvliet, A., 352, 353, 381, 392, 393, 411, 516 
Hopsomere, 542 
Horatius, Q.F., 375, 416 
Hosselet, P.B., 473 
Houdart de La Motte, A., 368, 541 
Houdin, 555 
Houdry, V., 482n4 
Hous, J.B., 436 
Houwaert, J.B., 422, 427, 500 
Hoylant, J., 389 
Hubben, J.C.J., 380 
Hugo, V., 384 
Huleu, J.F.G., 442 
Hume, D., 486 
J.B.V., zie Versluys, J.B. 
J.J.T.C.M., 495 
J.N., 434 
J.V.B., zie Vermeersch. J.B. 
Jacob, A., zie Montfleury 
Hunninck, P., 419 
Huydecoper, B., 516, 519, 523 
Huygens,C., 411, 423 
Huyghe, J. (A.), 443, 479 
Huyghens, G., 515 
Huys, J.B., 393, 419 
Hye, J., 333, 389 


 

Hye Schoutheer, 375

 

I.S., 371

 

Ignatius V. Loyola, 428

 

In 't Groenewout, J.B., 443, 479

J.B.A., 550 
Jacobs, J., 454 
Jacobs, J.B., 512 
Janssens, B., 378, 446 
Janssens, G., 448 
Janssens, J., 419 
Janssens, P.J., 555 
Jenoensz, K., zie De la Fontaine, F. 
Joffroy, J.B., 417, 451, 454 
Johannes Secundus, 412 
Johannes v.h. Kruis (Joannes a Cruce, Juan 
de la Cruz), 442 
Jonghery(c)x, Ph., 426 
Joos, 460 
Jordaens, J., 411 
Jorez, J.B., 358, 448, 456 
Jouan, J., 555 
Jozef II (v. Duitsland), 364, 406, 409, 410, 412, 
413, 435, 436, 458, 461, 467, 476, 477, 478, 
479, 480, 484n18, 487, 490, 525, 530, 532, 
534, 537, 538 
Jozef v. St.-Polycarpus, 442 
Judocus de liedjeszanger, 460 
Jurgens, Y., 338 
Justinus Flandricus,, zie Détert, B. 
Justin(i)us, P., zie Flas, J.B. (J.) 
Juvenalis, D.J., 519, 521, 527 

Karel VI (v. Duitsland), 340, 364, 388 
Karel van Lotharingen, 391, 467, 483n13, 495, 
531 
Kasteleyn, P.J., 339 
Kempens, J.A., 414 
Kempher, G., 456 
Kerrickx, W., 406 
Kerrickx, W.I., 333, 406-7 
Kesteloot, J.L., 557n13 
Keukelynck, J., 436 
Keuremenne, zie Vanden Elsken, J.J. 
Kiliaen (Van Kiel), C., 374 
Kimpe, A., 365, 384, 394, 431n35, 472 
Kimpe, J.F., 387, 389, 542, 548 
Kimpe, P.A., 389, 548, 549 
Kimpe, P.F.J., 548 
Kinsaque, L., 358 
Kinker, J., 535 
Klopstock, F.G., 383, 490 
Koch, 556 

Kockaert, G., 359 
Kotzebue (von Kotzebue), A., 337-8, 381, 382, 
388, 393, 394, 395, 428n2, 482, 545 
Krafft, J.L., 351, 398-9, 400, 412 
Krul, J.H., 338-9, 379, 456, 505 
Kuyper, 391 

L.D.R.G.L.T.A., 493 
L.N., 434 
Labare, J.A., 40, 334, 336, 340, 352, 353, 364, 
370, 375 
Labus, P., 357, 377, 378, 431n37, 463-4 
la Chaussée, zie Nivelle de la Chaussée, P.C. 
la Colombière (de la Col.), C., 482n4 
Laet, A., 448 
Laevaert, J., 471 
Lafont (de Lafont), J., 339 
La Harpe (de La Harpe), J.F., 339, 379, 428n2 
Lamartine (de Lamartine), A., 383 
Lambin, J.J., 3 77, 390 
Lambrecht, L., 377 
Lamennais (de Lamennais), H.F.R., 491 
Lamoot (de La Moot, de La Motte), P., 507 
Langendijk, P., 338-9, 428n2, 516 
Langsbergs, M., 452 
Languet, J.J., 440 
La Pineau, zie Pineau, J. 
Laurier, J., 363, 430n21 
Lazius, W., 528 
Lebel, zie De Bel 
Le Breton de Hauteroche, N., zie Hauteroche 
Lebrun, P., 486 
Lebrun, P.A., 381 
Lecat, 390 
Le Jeune, N., 551 
Lejuste, A.J.J., 443 
Lelong, I., 516 
Le Maire, L., 578, 479 
Le Maire, Ph., 4788, 479 
Lemierre, A.M., 338, 369, 389, 558n1 
Lenaert, J.A., 545 
Leopold I (v. Duitsland), 364 
Leopold II (v. Duitsland), 381, 479, 532, 
484n19 
Le Plat, J., 476, 533 
Le Plat, V.A.C. (le Plat du Temple), 533-5, 
556 
Le Poittevin de la Croix, L., 555, 556 
Le Clerc, J., 516 
Leclerck de Montlinot, Ch., 507 
Ledeganck, K.L., 386, 458 
Le Doulx jr., P.F., 373-4, 435, 530 
Le Doulx sr., P.F., 373-4, 435 
Leeu, G., 448 

581 


Lefevre, J., 461 
Le Fevre, N., 492 
Legrand, M.A., 401 
Leibniz (von Leibniz), G.W., 486, 516, 524, 525, 
529 
Lejeune (Le Jeune, N., of P.F.V.?), 390 
Leris de La Tude, C.J.H., zie Clairon 
Le Rond d'Alembert, J., zie d'Alembert 
Le Roy, J., 456 
Leroy, L.D., 513, 514 
Lesage, A.R., 368, 376 
Lesbroussart, J.B., 390, 503 
Lesbroussart, Ph., 390 
Lescaille (Lescailje), K., 385 
Lessing, G.E., 337, 381, 428n2, 489, 490 
Lessius (Leys), L., 510 
Le Tellier, J.H., 454, 456 
Leyten, 361 
Lhomond, Ch.F., 393 
Linguet, S.N.H., 486, 529, 532 
Lips(ius), J., 437,527, 528 
Locke, J., 486, 487, 497 
Lope de Vega, zie de Vega Carpio, L.F. 
Loveling, V., 546 
Loys, F., 443-4 
Lulli (Lully, de Lulli), J.B., 368 
Luyckx, J.B.J., 394-5, 428n2 
Lycophron, 390 
Lodewijk XIV (v. Frankrijk), 388, 471 
Lodewijk XV (v. Frankrijk), 337, 364, 466, 501 
Lodewijk XVI (v. Frankrijk), 384, 454, 536, 
539 
Lodewijk XVIII (v. Frankrijk), 556 
Lodewijk Napoleon, 555, 558n13 
Loorius, J.W., 378 
Loosjes, A., 458, 535 
Looten, P., 377 

M.H., 353 
M.T.J.D.S.* * *, 492, 493, 499 
Mably (Bonnot de Mably), G., 516 
Maccage, L.J.(H.), 427 
Madelyn, H., 483n11 
Maelcamp. P., 420, 423 
Maes, 542 
Maes, B., 427 
Maes, L., 359, 377 
Maes, P., 461 
Magino, A., 447 
Maillet, zie de Maillet, B. 
Majofski, Th.J., 392 
Malderus (Van Malderen), J., 445 
Mallebranche (de Malebranche), N., 497 
Malfait, Ph. G., 525 

582 

Marcus van St.-Franciscus, 442 
Maria Christina, 532 
Maria Elisabeth v. Oostenrijk, 399 
Maria, S., 456 
Maria-Theresia, 338, 343, 354, 364, 389, 394, 
405, 412, 413, 430n34, 466, 467, 493, 502, 
503, 510, 515, 531, 536 
Marie Antoinette (v. Frankrijk), 470, 539 
Marivaux (P. Carlet de Chamblain de Marivaux), 
368, 382 
Marmontel, J.F., 343, 368, 369, 558n1 
Maroten, L., 440 
Maroux d'Opbroekel, 457 
Marteel, J.L. 341 
Martialis, M.V., 419 
Mathey, F.H., 513 
Maubert de Gouvest, J.H., 486 
Maurits v. Saksen, 337 
Mees, H., 342 
Megerle, J.U., zie Abraham a S. Clara 
Meijer, L., 376, 378 
Melis Stoke, zie Stoke, M. 
Merckaert, J., 359 
Metastasio, P., 338 
Meyer, C., 340, 352, 355, 357, 358, 364, 365 
368, 389 
Meyer, J., 364, 449, 455, 456 
Meyer, J.W., 551 
Meyere, L., 440 
Michel, J., 477 
Milton, J., 393, 514, 517, 519 
Mirabeau (H.G.V. de Riqueti), 516 
Missiaen, A., 553 
Modewyck, M., 368, 379 
Moens, P., 344, 385, 386, 458 
Moerman, J.F., 369 
Molière (J.B. Poquelin), 337, 339, 343, 367-8, 
376, 379, 380, 388, 400, 401, 404, 407, 416, 
417, 541 
Mommaert, J., 389, 473 
Monstruel, J., 461 
Montaigne (de Montaigne), M.E., 447, 541, 548 
Montanus, D., 448, 452, 453, 454 
Montesquieu (C.L. de Secondat), 412, 486, 487, 

505, 521, 529 

Montfleury (A. Jacob de Montfleury), 368, 388 
Montlinot, zie Leclercq de Montlinot, Ch. 

N.D., zie Despars, N. 
Nanin, 456 
Napoleon I (Bonaparte), 344, 388, 470, 472, 
481, 483n10, 490, 523, 524, 534, 535, 541, 
544, 551, 553, 556, 560n29 
Neufis, zie de Nélis, C.F. 


Néricault, Ph., zie Destouches 
Moonen, A., 411 
Moons, J., 408, 411, 412 
Moreau, J.V., 482 
Moreel, A., 434, 454 
Moreel, F.W., 362, 398 
Mortas, J.B., 509 
Mouveau, J.B., 380 
Mulle, 524, 539 
Muret, M.A., 533 
Mysoet, G.B., 363, 377, 428 
Nerrincq, F., 427 
Newton, I., 516 
Neyts (Cary), J.T., 208, 212, 342-3, 367, 369, 
375, 401, 406 
Nivelle de Ia Chaussée, P.C., 382 
Nomsz, J., 369, 428n2 

Ogier, B., 406, 430n31 
Ogier, W., 367, 375, 381, 391, 406, 427, 456, 
463 
Ooms, J.B., 440 
Op den Hooft, N.W., 339 
O tf rid, 422 
Otgens, M., 442 
Oudaen, J., 380 
Ovidius P. Naso, 408, 415-6, 427, 492, 493-4, 
498, 499, 523 
Ovyn, J.B., 381 
Owen, J., 371 

P.J.W., 353 
Paape, G., 336, 337, 353, 428n1, 484n18, 507, 
558n9 
Paine, Th., 540 
Palfijn, J., 388, 430n26, 480, 513 
Panage, 488, 558n2 
Panckoucke, Ch., 507 
Paquot, J.N., 504, 529 
Parys, J.E., 465 
Parys, P.J., 421, 456 
Pater, L., 366 
Pauwels, J.A.F., 409-12, 436-7, 457, 465, 556 
Pelckmans, M.F., 436 
Pels, A., 339 
Peremans, C., 426 
Perez de Montalvan, J., 356 
Perier (Periez), 540, 543, 544 
Pers, D.P., 387 
Peter de Grote (v. Rusland), 418 
Petillion, J., 380 
Peys, A., 401 
Phaedrus, 416 
Philocles, 391 

Piens, F.M. (M.J.?), 405 
Pijpers, P., 340, 389 
Pineau, J., 479, 533 
Pineux, A.V., zie Duval 
Piron, A., 366 
Pisart, P.A., 359, 363 
Plantin, Chr., 338, 444 
Plemp, V.F., 378 
Pluvier, L.J.E., 511 
Pobyns, J.P., 407 
Poelman, B., 443, 444 
Poinsinet, A.A.H., 401 
Poirters, A., 375, 411, 412, 417, 420, 422, 423, 
427, 431n38, 456, 499 
Poittevin, zie Le Poittevin de la Croix, L. 
Poot, H.C., 385, 411 
Pope, A., 376,486 
Poquelin, J.B., zie Molière 
Priem, P.A., 374 
Pufendorff, S., 486, 538 
Puget de la Serre, J., 368 

Quicke, J., 352, 370 
Quinault, Ph., 368 
Quintus Curtius, zie Curtius, Q.R. 

Rabelais, F., 370, 447, 541 
Racine, J., 337, 358, 368-9, 393, 398, 400 
Raepsaet, J.J., 469, 524, 546 
Ramach, J., 461 
Raynal, G.T.F., 349, 412, 486, 487, 529, 541 
Regnard, J.F., 368, 376 
Régnier, M., 370 
Rembrandt H. van Rijn, 398, 411 
Rembry, P.J., 556 
Remmerus Valerius, zie Wauters, R. 
Rens, F., 458 
Rens, L.K., 369 
Restif (Rétif) de Ia Bretonne, N.E., 533, 541 
Reyners, J., 436 
Riccoboni, L., 346, 403-4 
Richard, 427 
Richelet, P., 423 
Ricour, M., 380 
Ricour, N.F., 380 
Rijk, F., 339 
Riqueti (de Riqueti), H.G.V., zie Mirabeau 
Ringeling, 393 
Rivarol (de Rivarol), A., 505, 521 
Robespierre (de Robespierre), M.F.M.I., 534, 
554 
Robyn, D., 392 
Robyn, L., 433-4 
Robyn, P.J., 391-92, 396, 397, 540, 541, 552, 

583 


555, 556, 559n25, 560n28 
Robyns, J.P., 448, 455 
Rodenburg, Th., 339 
Roelants, J.Th., 421, 430n24, 448 
Roemers Visscher, zie Visscher Roemers 
Rombaut, J.A., 364, 406, 437 
Rommens, P., 357, 362 
Rons, G.D., 359 
Ronsard (de Ronsard), P., 423 
Roothase, J., 434 
Roselt, J.A., 512 
Rossaert, P.F., 413 
Rosweydus (Rosweyde), H., 444 
Rotgans, L., 352, 411, 519 
Rousseau, J.J., 335, 349, 369, 401, 412, 486, 
487-8, 489, 497, 500, 505, 507, 516, 522, 529, 
532 
Rubens, P.P., 395, 407, 408, 411, 515 
Ruusbroec (van Ruusbroec), J., 428 
Rybens, J.B., 436 
Rymenans, J.B., 417, 435, 449, 457, 460 
Rymers, P.J., 357, 358 

Sacré, S., A40, 458 
Sadones, H., 462 
Sadones, H., 462 
Sadones, J., 451, 461-3, 472, 483n11 
Sadones, J.B., 462 
Saeyens, 554 
Saint-Lambert (de Saint-Lambert), J.F., 489 
Sander(us), A., 411, 484n21 
Sanstraten, 428n2 
Sassenus, A.D., 513 
Scarron, P., 339, 407 
Schagt, 385 
Schaken, J.B., 358, 365, 415 
Schellens, F., 435 
Schermer, L., 352 
Schiller (von Schiller), J.C.F., 338, 340, 491 
Schipper, J.J., 376, 378, 379 
Schoenen, Chr., 461 
Schrant, J.M., 419, 459, 555, 559n13 
Scott, W., 490 
Scrieckius (Van Sc(h)rieck), A., 411, 422 
Secundus, J., zie Johannes Secundus 
Sedaine, M.J., 343, 368, 401 
Seegers, F., 339 
Segers (Zeger lovanist), 473 
Seghers, E., 509 
Seneca, L.A., 391, 403, 419 
Serlippens, J.L., 476, 556 
Servois, W.H., 369 
Serwouters, J., 339 
Shakespeare, W., 337, 393, 483n15 

Shaw (G.?), 501, 507 
Siegenbeek, M., 375, 393, 558n13 
Signor, J.B., 357, 363, 387 
Signor, K.J., 386-7 
Signor, P. Jan, 387 
Signor, P. Jozef, 341, 363, 386-7, 430n21 
Simmons, S.F., 513 
Sincerus Recht-uyt, zie Vanden Elsken, J.J. 
Smet, C., 509 
Smidts, P., 357, 361, 372, 387, 388 
Smith, A., 540, 544 
Smits, D., 381 
Smits, J.B., 438, 458 
Smits, W., 440 
Snoeck-Ducaju, 449, 451, 459, 462, 547 
Snoek, A., 357, 428n2 
Snoek, H., 428n2 
Soenens, J.B., 419, 553 
Somers (wed.), 456 
Sonneville, J.M., 335 
Sophocles, 391 
Soulas d'Allainval, L.J.Ch., 401 
Spanoghe (Spaenhoven, Fidelis Regtuyt), C.M., 
379, 438, 478-9, 484n19, 486, 531-3, 535, 
559n24 
Speeckaert, B.A., 370 
Spelman, H., 513 
Spieghel, H.L., 378, 390, 516 
Spinnael, M., 404 
Spinoza, B., 412, 497 
Spranger, M., 376 
Staes, J.B., 506 
Stallaert, J.F., 418-9 
Stalpaert, L.C., 415 
Stals, M., 510 
Stappaerts, J.C., 512 
Staring, A.C.W., 458 
Starter, J.J., 389 
Steele, R., 458, 540-1 
Steenkiste, P., 461 
Sterck, G.J., 487-8, 489 
Steven (ex-recollect), 451, 559n25 
Steven, A., 334, 352, 378-9, 380, 429n18, 551 
Steven, A.B., 378, 456, 554 
Steven, A.B. (wed.), 388 
Stevin, S., 372, 378 
Stevins, F., 440 
Steyaert, J.J., 392 
Steylant, J.F.L., 419 
Stichelbaut, A.L.B., 393-4 
Stichelbaut, J.A., 393 
Stips, A.J., 412-3, 556 
Stoke, M., 422, 516 
Stommels, J.B., 358, 360, 415 


Storme, D., 440 

Strube de Piermont, 538 

Stubbes, 484n15 

Swift, J., 486, 540 

Swartsen, U.F., 416-7 

Tacitus, P.C., 456 
Taffin, F., 440 
Tandt, A., 380 
Tandt, K., 380 
Tandt L., 363, 377 
Tandt, P., 364, 379-80, 430n21 
Tanghe, J.B., 362 
Tasso, T., 393, 517, 519 
Tatouville, 368 
Telliamed, zie B. de Maillet 
Tengnagel, M.G., 352, 370 
Teniers, D., 377, 408 
Ten Kate, L., 516 
Tesselschade, zie Visscher, M. Tesselschade 
Roemers 
Te Water, J.W., 516, 523 
Theresia (Teresa) van Avilla, 428 
Théroigne de Méricourt (Terwagne), A.J., 551 
Thomas a Kempis, 428 
Thomson, J., 489 
Thys, 358 
Thys, A.J., 456 
Thys, J.F. (I.), 509-10 
Timotheus v.d. Opdracht, 440 
Toland, J., 487 
Tollens, H.C., 340, 458, 490 
Torez, 380 
Torfs, J.J., 510, 525 
Tourbé, J., 443 
Tri(e)mpont, B., 461 
Truyts, C., 358, 415 

Uylenbroeck, P.J., 340 

V.B., zie Van Boechout, J.J. 
Vaelande, zie Van Daele, F.D. 
Vaerman, J., 379 
Valerius Andreas (W. Driessens), 423 
Valerius Remmerus, zie Wauters, R. 
Van Achter, F., 440 
Van Aerde, J., 360 
Van Alphen, H., 385, 399 
Van Baerle, zie Barlaeus, C. 
Van Bavegem, P.J., 512, 514 
Van Beesen, 355, 390, 530 
Van Beughem, C.A.F., 441, 491, 492, 494, 
558n4 
Van Bijlandt, A. (A.B.C.), 558 

Van Boechout, J.J., 558n4 
Van Bortel, J. 365 
Van Bortel, M.B., 414 
Van Bossche, J., 419 
Van Bouchaute, L.F., 426 
Van Brabant, W.F., 360 
Van Brugghe, L., 453 
Van Busbeck, zie Busbeck, O.G. 
Van Calbergh, G.F., 457 
Van Campen, J., 442 
Van Campene (Campanaeus), C. en F., 433 
Van Canna(e)rt d'Hamale, F.M. (F.V.C.D.), 
412,479 
Van Costenoble, C., 378, 380 
Van Criekinge, 475, 484n20 
Van Daele, F.D. (Vaelande), 370, 374-6, 403, 

512, 555 

Van Damme, E., 390 
Vandamme, J., 380 
Van Damme, J., 442 
Van Damme, P.A., 419 
Vanden Abeele, C., 440 
Vandenberghe, 483n11 
Van den Berghe, I., 559n23 
Vanden Berghe, R., 448 
Van den Berghe, Th., 448 
Van den Bosch, A., 440 
Van den Brande, G., 456 
Van den Bussche, F.J. (S.), 484n20 
Vanden Driessche, P., 558n5 
Vanden Elsken, J.J. (Keuremenne, Sincerus 
Recht-uyt), 476-7, 478, 479, 531, 532 
Van den Eynde, R.N., 483n7 
Van den Eynde, T. (Dullus Sanctus), 477-8, 
521 
Van den Hende, F.F., 394 
Vandenhende, J.B., 348, 359, 360, 363, 387 
Van den Honert, J., 439 
Van den Hove, E., 398 
Van den Neste, P., 362 
Van den Poel, A.E., 383, 393 
Van den Vondel, zie Vondel, J. 
Van der Auwera, J.F., 436 
Vander Borght, J.F., 358, 414 
Van der Brugghe, A., 372 
Van der Does, J., 339 
Vander Eecken, C., 386-7, 388 
Van der Elst, L., 425 
Vander Elts, L., 416 
Vanderhaeghen, D.J., 546 
Vander Haert, J.B., 453 
Vander Heyden, S., 339 
Van der Horst, G., 339 
Van der Kruyssen, S., 406 

585 


Van der Lust, S.T., 402 
Vander Marck, J., 431n36 
Van der Meersch, D.J., 386 
Van der Meersch, D.J., 386 
Van der Meersch, F., 363, 377 
Van der Meersch, J.A., 470, 484n16, 539 
Vander Meulen, C., 425 
Van der Milius (Vandermijlen), A., 422 
Van der Noot, H., 393, 410, 412, 469, 475, 
476, 479, 484n16, 521, 532, 533, 537, 539 
Van der Palm, J.H., 375, 535 
Van der Sanden, J., 408-9, 540 
Vander Schueren, J.F., 339, 355, 369, 389-90, 
457, 494, 530, 533, 548, 549, 551-2, 554, 
559n25,560n26 
Van der Sloten, F.J., 443, 510 
Vandersmissen, M., 417 
Van der Straelen, J.B., 436 
Van der Straelen, J.F., 436, 471 
Vandersulten, F., 483n11 
Van der Wilp, S.M., 385 
Van der Zype, J., 389, 413 
Van de Spiegel, L.P., 524 
Van de Velde, G.F., 480 
Van de Velde, Jacob, 460 
Van de Velde, Jan, 460 
Van de Vyver, F., 547 
Van de Walle, A., 348 
Van Dieve, zie Divaeus, P. 
Van Dijck, A., 408, 411 
Van Dongelberghe, H.C., 435 
Van Doorne, J.A., 461 
Van Dueren, M.A., 513 
Van Duyse, P., 383, 386, 391, 392, 396, 419, 
427, 429n20, 458, 543, 547, 560n31 
Van Dyck, S., 510 
Van Effen, J., 346, 540, 547 
Van Elsacker, P., 513 
Van Elvervelt, H., 339 
Van Ertborn, J.C.E., 413 
Van Espen, Z.B., 515, 530 
Van Eupen, P., 410, 412, 479, 532, 533, 537 
Van Focquenbroch, W.G., 338, 376 
Van Gaesbeeck, A., 377 
Van Gent, J. (A.), 442 
Van Gestel, C., 483n7 
Van Ghelen, J., 480 
Van Gils, J., 441 
Van Goethem, J., 426 
Van Gorcom, M.L., 435 
Van Gorp, zie Becanus, J. 
Van Heelu, J., 435 
Van Heemskerk, J., 516 
Van Helmont, J.B., 513 

586 

Van Hese, F., 479, 530 
Van Hese, J., 479, 480, 530 
Van Heusden, P.A. (B.), 426 
Van Hoorebeke, H.F., 394 
Van Horen, P. Th. (F.), 443, 559n18 
Van Houplines, A., 461 
Van Houplines, Jacob, 461 
Van Houplines, Jan, 461 
Van Hove, P., 440 
Van Hove, P.L., 388 
Van Huerne, J., 435 
Van Hulthem, K.J.E., 406, 432, 491, 523, 535, 
539 
Van Huysen, H., 442 
Van Kiel, zie Kiliaen, C. 
Van Laer, A., 461 
Van Langendonck, J.M., 435 
Van Langendonck, Q.M., 400, 401 
Van Leeuwen, S., 528 
Van Lennep, D.J., 375, 523 
Van Lerberghe, W., 378 
Van Leuve, R., 376 
Van Lokeren, J.B., 443, 446, 447 
Van Lom, Ch., 435 
Van Loo, A., 412, 43 9 
Van Loo, C., 551 
Van Lao, Th., 388 
Van Loon, G., 456 
Van Maerlant, J., 422 
Van Malderen, zie Malderus, J. 
Van Male, J.P., 333, 350, 351, 352, 370-2, 433 
Van Mander, K., 516 
Van Meerbeeck, J., 408 
Van Merken, L.W., 385, 393 
Van Mons, J.B., 559n17 
Van Munnichuysen, M.J., 512 
Van Nieuwelandt, G., 355, 358, 359 
Van Overstraten, A., 385 
Van Paemel, L., 460, 483n9 
Van Praet, J., 357, 451 
Van Reichem, 380 
Van Renterghem, A.F.G., 369, 389 
Van Rijndorp, J., 339, 428n2 
Van Roomen (Romanus, A., 448 
Van Roost, W., 426 
Van Roost, C.(A.), 443 
Van Ruusbroec, zie Ruusbroec J. 
Van Sc(h)rieck, zie Scrieckius, A. 
Van Soest, J., 437, 453 
Van Stevens, W., 359 
Van Susteren, H.J., 370 
Van Syngel, J., 391 
Van Thienen, F., 444, 447 
Van Toers, I., 479, 480, 536 


Van Vaernewyck, J.F., 404, 445 
Van Vaernewyck, M., 432 
Van Veen, zie Venius, 0. 
Van Velthem, L., 422, 516 
Van Vergelo, J., 397 
Van Vlaenderen, J., 448, 455 
Van Vyfderlye (Vijfderley), 463 
Van Walleghem, J., 435 
Van Wauwe (Wouwe), E., 425 
Van Wereleluikhuysen, J.B., 461, 471 
Van Wyenbergh, E. (Ph.), 424 
Van Zandycke, J.A., 513 
Van Zevecote, zie Zevecotius, J. 
Van Ziermes, K., 338 
Vekemans, J.H., 414 
Venius (Van Veen), 0., 408 
Verachter, C., 426 
Verbeeke, 379 
Verberght, J.F., 449 
Verbrugge, J.K., 436 
Verbrugge, M.J., 334, 377, 429n18 
Verdussen, 358 
Verdussen, A., 455 
Verdussen, H., 448, 455 
Verdussen, J.B., 420 
Verdussen, M., 452, 454 
Verdyck, U., 483n11 
Vereecken, F.J., 456, 457 
Vereecken, P.J., 431n36 
Vergelo, zie Van Vergelo, J. 
Vergilius, P.M., 375, 393, 415, 427, 494, 515, 

519, 522, 533-5 
Vergote, J.F., 362 
Verhaeghe, P.A., 435, 476, 523, 530, 539, 556 
Verhaghen, P.J., 408 
Verhegghen, J., 427, 431n39, 457 
Verhesen, A., 442 
Verheyen F., 513 
Verheyen, P., 440 
Verhoek, P., 456 
Verhoeven, A., 450 
Verhoeven, J.H., 408 
Verhoeven, W.F.G., 357, 415-6, 417, 436, 446, 

477, 484n16, 485, 501, 503, 508, 514-23, 525, 

529, 559n14 
Verhuist, 358 
Verhuist, F.L. (L. Zeelander), 439 
Verkruyssen, L., 361, 362, 405 
Verlooy, J.B.C., 352, 354, 485, 503, 504, 507, 

508, 510, 511, 520, 521, 523, 525-9, 534, 
544, 551 

Vermeersch, J.B., 440 
Vermeren, M.F., 405 
Vernimmen, C., 432 


Vernulaeus (de Vernulz), N., 365 
Versluys, J.B., 513, 529, 558n10, 559n19 
Verstegen, R., 411 
Verstraete, 560 
Verstraete, 460 
Verstraete, F. (D.), 360 
Verstraeten, D., 418 
Vervier, J.B., 479-81, 512, 513, 530, 535, 536, 

556-7 

Vervisch, P.F.D. (A.) (Auxilius v. Moorslede), 
530-1 

Vichet, R., 442 

Vignola, J.B., 456 

Vilain XIIII, J.J.F., 488 

Vincent, K., 557 

Vincent, P., 355, 364, 386, 388 

Visscher, A. Roemers, 411 

Visscher, M. Tesseischade Roemers, 411 

Visschers, P., 413 

Vitzthumb, I., 342, 451, 475 

Vlaminck, E., 483n11 

Vlander Patriphilus, 438-9 

Vogels, F.J.B., 413 

Volckerick, J.E., 364, 391 

Voltaire (F.M. Arouet), 337, 339, 343-4, 365, 
369-70, 376, 391, 393, 400, 427n2, 485, 486, 
487, 488, 489, 493, 495, 497, 505, 506, 507, 
508, 516, 517, 519, 521, 529, 531, 532, 549, 
558n1 

von Brühl, A.F., 428n2 

von Bülow, F.W., 482 

Vonck, J.F., 469, 477, 510, 521, 525 

Vondel (Van den Vondel), J., 334, 338, 340, 
349, 352-4, 370, 371, 372, 376, 378, 379, 380, 
381, 385, 391, 393, 402-3, 406, 411, 414, 
417, 423, 424, 429n10, 456, 490, 505, 516, 
517, 519, 523, 538, 540, 543 

von Goethe, zie Goethe, J.W. 
von Herder, zie Herder, J.G. 
von Hontheim, N., zie Febronius, J. 
von Kotzebue, zie Kotzebue, A. 
von Leibniz, zie Leibniz, G.W. 
von Lobkowitz, F.M., 493 
von Schiller, zie Schiller, J.C.F. 
Vos, I., 338, 391 
Vos, J., 336, 338, 340, 352, 270, 373, 391, 411, 


416 

W.J.C., zie Claes, W.J. 
Wagenaar, J., 517, 519, 523, 524 
Wallez, J.B., 396 
Walwein, Th., 402 
Washington, G., 484n16, 521 
Wauters, P.E., 511-2, 514 

587 


Wauters, R., (Valerius Remmerus), 454 Wouters, 479 
Weiland, P., 375, 393 Wouthers, A.F., 357 
Weisze, C.F., 339, 414, 428n2 Wydts, A., 432-3, 456 
Wellens, J.T.J., 531-2 
Westerbaen, J., 411, 516 Xenocles, 391 
Westerman, M., 358 
Weyerman, J.C., 540 Ymmeloot, J., 375, 380 

Wilant, P., 425 Young, E., 490 
Willem I (der Nederlanden), 341, 382, 383, Ysermans, J., 414 

481, 410, 553, 558n13 
Willem II (der Nederlanden), 383, 482, 556 Z.K.Z., zie Signor, P.J. 
Willem V (v. Oranje), 530 Zach-Bettens, 405 

Willems, J.F., 353, 359, 360, 377, 390, 408, Zech, C.J., 449 
414, 426, 430n31, 432, 446, 471, 490, 491, Zeebots, W.F., 458 
510, 523, 556 Zeelander, L., zie Verhuist, F.L. 

Witsen Geysbeek, P.G., 340, 405, 430n35 Zeeus, J., 376 
en 36 Zeger lovanist, zie Segers 
Wittock, J.B., 440 Zevecotius (Van Zevecote), J., 356 
Wolff-Bekker, E., 411 Ziesenis-Wattier, J.C., 357 

588 


NAAMREGISTER 


(bij het deel Zuid-Nederland) 

Register van de in titels en tekst voorkomende namen van allegorische, bijbelse, 
epische, (pseudo-)historische, mythologische en religieuze figuren, van bekende 
buitenlandse plaatsnamen, historische feiten en bijbelse geschriften. 
Namen van kunstenaars, auteurs en 18de-eeuwse historische figuren zijn in het 


personenregister opgenomen. 

Abel, 538 

Abila, 362 

Abraham, 359, 392, 406 

Absalon, 349, 386, 415 

Abufar, 340 

Achab, 414 

Achatius, 359 

Achille(u)s, 394 

Adallas, 416 

Adam en Eva, 402 

Adelaide, 384 

Adelaide Du Guesclin, 370 

Adelaide v. Wuffingen, 338 

Adolf v. Wackene, 391 

Adonias, 349 

Adrianus, 362, 405 

Aeneas, 427, 533 

Agatha, 363, 387, 406, 430n21 

Agneta v. Castro, 368, 400 

Alardus, 394 

Albanus, 366 

Albert v. Habsburg, 476 

Albert v. Habsburg, 476 

Albert van Oostenrijk, 365 

Albine v. Engeland, 397 

Alboin, 419 

Alcamene, 357 

Alcides, 392 

Alcip, 338 

Alexander de Grote, 347, 403, 406, 430n30, 

Alexis, 380 

Alexius, 363, 424, 425 

Alfonsius V. Spanje, 367 

Alis Bassa, 361 

Alva, 365 

Alzire, 343, 369, 379, 403 

Amandus, 425 

Amarillis, 338 

Amelia, 344, 394, 428n2 

Amphilus, 366 

Amphi(y)tryon, 367, 407 

Amramus, 349 

Amurath, 336, 389 

Anaxartes, -tus, 366 

Andreas, 417 

Andronicus, 357, 390 

Androphilus, 366 

Aniello T., zie Mas Aniello 

Angela, 366 

Anna, 362, 444-5, 482n5 

Annisius, 403 

Ansberta, 382, 424, 430n35 

Anselmo, 368 

Antena, 415 

Antigoon, 522 

Antiochus, 477 

Antonius de Amandula, 441 

Antonius de Aquila, 441 

ApeIles, 408 

Apollo, 340, 366, 379, 396, 492, 497, 499, 541 

Aquilonius, 366 

Aran, 338, 370, 373 

Aretaphila, 425 

Argamondus, 366 

Argenis, 414 

Argire, 348 

Aristides, 362 

589 


Arlequin, 368, 376, 394, 418, 552 
Armasia, 522 
Armida, 368 
Arnold V. V. Vlaanderen, 365 
Artaxerxes, 338 
Artevelde, zie Jacob v. Art. 
Assuerus, 358 
Astion, 417 
Astolfo, 366 
Astraea, 493, 499 
Athalie, 348 
Atlas, 415 
Audas, 425 
Augustinus-Novellus, 441 
Aurelia, 394 
Aurinia, 522 
Azor, 368 

Bacchus, 388, 389 
Bajazeth, 418 
Balthazar, 400, 548 
Barbara, 361, 363, 394, 442 
Bartholdus v. Grimbergen, 404 
Bartholomeus, 363 
Bartholomeus v. Japan, 365 
Batavia, 366 
Bato, 522 
Baucis, zie Philemon 
Bayard, 428n2 
Bazilius, 389 
Beatrix v. Frankrijk, 366 
Belgica, 365, 476 
Bellerophon, 344, 383, 386, 387-8 
Bellinde, 338 
Bel(1)izar(ius), 356, 387 
Belphegor, 401 
Benedictus, 348 
Benedictus Josephus Labre, 409, 532 
Bezardus, 398 
Berlindis, 442 
Bert(h)ine, 415 
Berthout, zie Wouter Berthout 
Berthulpho, 382, 424, 430n35 
Bitterman, 541-4, 548, 560n28 
Blanchefleur, zie Floris 
Blasius, 362 
Bohemia, 415 
Bonifacius, 509 
Boreas, 560n28 
Boudewijn v. Jeruzalem, 366 
Brabo, 522 
Breydel, zie Jan Breydel 
Brutuus, 339, 344 

590 

Caesar, zie Julius Caesar 

Caliste, 369 

Cambyses, 406 

Carolina, 415 

Carolus, zie Karel 

Cassandra v. Bourgondië, 339 

Castalia, 367 

Castro, zie Agneta v. Castro 

Catharina v. Alexandrië, 356, 460 

Catharina v. Georgië, 363 

Catherine, 340 

Cecilia, 340, 366 

Cecilia (H.), 363, 413, 419 

Celion, 338 

Ceres, 385 

Chlodovicus, 348, 349, 400, 419 

Chosroes, 360, 415 

Christiana, 397 

Cies Codde, 457 

Cinna, 368 

Clarinde, 373, 381 

Claro, 367 

Claudius, 366 

Clemens v. Auximo, 441 

Cleomeda, 387 

Cleopatra, 369 

Clodoveus, zie Chlodovicus 

Clorinia, 414 

Cloris, 339 

Clotaldus, 366 

Clotildis, 400 

CIovis, zie Chlodovicus 

Clytus, 430n30 

Cobonus, 365 
Codrus, 414 
Coenraedt, 356 
Coleta, 501 

Conrad, Conrardus, zie Koenraad v. Duitsland 
Constantia, 359, 366 

Constantia de St-Denis, 339 

Constantinus, 339, 349, 360, 363, 400 

Cornelius, 363 

Cosmophila, 335 

Cosmophilus, 414 

Cosroas, Cosroës, zie Chosroes 

Crescentia, 363 

Crispi(ni)anus, 413 

Crispinus, 413 

Crispus, 349,400 

Cumma, 382 

Cunegildis, 366 

Cupido, 482n5 

Dagobert, 403 


David, 349, 356, 358, 386, 400, 415, 417, 444 

De Buck, zie Liederik de Buck 

Decius, 406 

De Coninck, zie Pieter de C. 

Dejanira, 392 

Democritus, 368, 403, 540 

Demophontes, 344 

Deugdelijk Herte, 541-2, 545 

Deukalion, 340 

Diana, 338, 385 

Dido, 339 

Didymus, 413 

Diederik, zie Dirk 

Diogenes, 366 

Dionysia, 367 

Dionysius Aeropagita, 361 

Dionysius v. Syracuse, 400 

Dirk van de Elzas, 336, 341, 364 

Discreta, 348 

Dominicus, 361 

Domitianus, 359 

Domitius Nero, 359 

Donatus, 363 

Don Diego, 416 

Don Ferdinand, 407 

Don Jean v. Carthagen, 366 

Don Juan, 401 

Don Juan v. Oostenrijk, 361, 365 

Don Pedro, 401 

Don Pedro v. Portugal, 368 

Don Quichot(e), 338, 339, 406, 428n2, 473 

Don Renory, 361 

Dorides, 414 

Drahomira, 366 

Drievuldigheid (H.), 361 

Edipus, 340 

Eduard, 338 

Edward III v. Engeland, 339, 367 

Egmont, 365, 392, 396 

Eifride, 339, 344, 345 

Elias, 360 

Eligius, 361 

Elips, 338 

Elisabeth v. Engeland, 401, 402 

Emilia, 366 

Emilia Galotti, 428n2 

Enoch, 360 

Epictitus, 413, 417 

Esther, 358, 368, 400 

Euphemia, 379, 430n21 

Euphrosyne, 372 

Europa, 408 

Eustachius, 357, 387 

Eutropius, 348 

Eva, zie Adam 

Evora, 391, 552 

F..., zie ook Ph... 

Falassus, 417 
Farnese, A., 410 
Fausta, 400 
Faustus, 444, 458 
Fiakker, 341 
Filips de Goede, 394, 484n18 
Filips de Stoute, 434 
Filips v. Montmorency, graaf v. Hoorne, zie 
Hoorne 
Filips II v. Spanje, 391, 445, 455, 477 
Filips IV (de Schone) v. Frankrijk, 448 
Flavius Constantinus, 400 
Florellus, 413 
Fiorentina, 444 
Florian, 366 
Floris en Blanchefleur, 460 
Franciscus v. Hieronymo, 509 
Frans I V. Frankrijk, 485 
Frederik, 384 
Friso, 522 

Gabina, 415 
Gabrielle v. Vergy, 369, 389 
Galba, 359 
Gallicanus, 405 
Gallus v. Babylonië, 366 
Garibaldus, 403 
Gascon, 367 
Gaston, 428n2 
Genoveva, 335, 356, 357-8, 444, 460, 545 
George Dandin, 357-8, 379, 407 
Georgius, zie Joris 
Gerimont, 366 
Gerulphus, 362 
Gisippus, 415 
Godehardus (Goewaart), 441 
Godelieve, 398, 427, 445 
Godfried v. Bouillon, 362, 396, 400 
Goliath, 358, 400 
Golo, 357 
Gommarus, 414 
Gomorrha, zie Sodoma 
Gorcum (martelaren v. G.), 386, 442 
Griseldis, 400, 444, 460 
Guldensporen(slag), 365, 386, 396, 434, 453-4, 
516 
Gustaaf V. Polen, 366 
Gustaaf v. Zweden, 400 
Gys(ken), 541-3, 545, 548, 549, 560n29 

591 


Hamlet, 337, 428n2 
Hans Holblock, 413 
Harlekijn, zie Arlequin 
Hector, 394 
Heemskinderen, 373, 444, 446 
Heilig Kruis, zie Kruis 
Helena, 415, 508 
Helena de Verduldige, 444, 446 
Helias, 444 
Hendrik, 366 
Hendrik II V. Brabant,. 400 
Hendrik III v. Frankrijk, 418 
Hendrik N, 368 
Heraclius, 360 
Heraclitus, 540 
Hercules, 403 
Hermanus, 348 
Hermenegilde, 365 
Hermes, 361, 386 
Herodes, 560n29 
Hilduardus, 397 
Hiltrudis, 442 
Holofernes, 406 
Hooglied, 531 
Hoorne, 365, 392, 396 
Horatius, 401 
Hypermnestra, 338 

Idonea, 373, 414 
Ildegerte V. Noorwegen, 398 
Ines de Castro, zie Agneta v. Castro 
Iphigenie, 398, 417 
Irena, 401 
Isabella (Clara Eugenia), zie Albert v. Oostenrijk 
Isabella, 430n35 

Jacob, 358, 391, 541, 548 
Jacob v. Artevelde, 386, 390-1 
Jacobus, 362 
Jacobus Lacopius, zie Gorcum 
Jacobus de Meerdere, 517 
Jan Breydel, 386, 448, 482n2 
Jan Mandevyl, 445, 446 
Jannot, 394 
Jan vander Linden, 444, 445, 446 
Jan v. Parijs, 444 
Jan zonder Vrees, 434 
Jason, 415 
Jellen en Mietje, 458, 540, 541, 543, 546-8, 
560n31 
Jephta, 349 
Jephtias, 349 
Jeruzalem, 355-6, 360-1, 393, 406, 414, 437, 

592 

445, 452 
Jezus Christus, 356, 357, 358, 359-60, 361, 
373, 389-9, 414, 415, 428, 440, 441, 442, 444, 
456,580,510 
Joachim, 335 
Joas, 400, 414 
Job, 414 
Jochabed, 349 
Jodelet, 415 
Johan v. Oldenbarnevelt, 469 
Johannes Baptista, 358-9, 414, 443 
Johannes V. Forbes, 424 
Jonas, 478 
Jood, zie Wandelende Jood 
Joris, 362-3, 389 
Josaba, 400 
Josue, 358 
Jourdain, 367, 417 
Jovina, 494 
Jozef (H.), 442 
Jozef v. Egypte, 338, 349, 358, 363, 406, 415, 
416-7, 444, 446 
Judith, 406, 414 
Julia, Juliette, zie Romeo en Juliette 
Juliaan, 367 
Julius Caesar, 344, 365, 370, 444, 445, 482n6, 
506, 549 
Jupiter, 377, 397 
Justina, 381 
Justinianus, 356 
Juvenilia, 415 

Khosroe, zie Chosroes 
Konstantijn de Grote, zie Constantinus 
Karel de Goede, 445 
Karel de Grote, 511, 520 
Karel de Stoute, 365, 383 
Karel I (Stuart) v. Engeland, 335, 339, 349 
Karel V V. Duitsland (Keizer Karel), 357, 365, 
373, 377, 393, 396, 415, 421, 425, 436, 445, 
450,511 
Koenraad, zie Coenraedt 
Koenraad v. Duitsland, 365-6, 414 
Krelis Louwen, 338 
Krispijn, 339, 368, 384 
Kruis (H.), 349, 360, 362, 363, 414 

Labre, zie Benedictus Jos. Labre 
Lacopius Jacobus, zie Gorcum 
Lambertus, 425 
Lamoraal, graaf van Egmont, zie Egmont 
Lapaert, 545, 548 
Larunda, 414 
Laurentius, 361, 363, 405 


Lausus, 415 
Lazarillo de Tormes, 367 
Lazarus, 406 
Lelio v. Spanje, 367 
Leo v. Armenië (Leo V de Armeniër), 366 
Leopold(us), 365-6 
Leszinski, zie Stanislaus I v. Polen 
Liederik de Buck, 335, 349, 373, 374, 315, 541, 
545 
Lieven, 560n29 
Limella, 366 
Livinus, 482n5 
Lodewijk VII v. Frankrijk, 365 
Lodoiska, 338 
Londen, 347, 513, 514, 535 
Lotharius V. Frankrijk, 373 
Lubbert Lubbertze, 339 
Lupoldus, zie LeopoId(us) 
Lutgardis, 349 

Machabeeën, 357, 361 
Magdalena, 349 
Mahomet, 344, 369, 370, 400 
Malabar, 369, 383, 389-90, 417 
Maleg(h)ijs, 444, 446, 508 
Malherus, 348 
Manasse(s), 366 
Mandevyl, zie Jan Mandevyl 
Manlius Torquatus, 338 
Mannus, 522 
Maranta, 414 
Marcoen, Markoen, 362, 405 
Marculphus, 362 
Mardocheus, 400 
Margaretha v. Cortona, 363 
Margaretha v. Male, 434 
Margriete V. Limborgh, 444 
Maria, zie O.-L.-Vrouw 
Maria de Allendighe, 425 
Maria Magdalena, 361 
Maria Stuart, 338, 340, 349, 381, 402, 414 
Maria v. Aragon, 400 
Maria v. Valois, 340, 364 
Martellus, 414 
Martinus, 363 
Mas Aniello (Masaniello, Tommaso Aniello), 
413 
Massanissa (= Massinissa), 368 
Matabrunne, 366 
Maurits v. Nassau (Maurits v. Oranje), 383, 
470 
Maxentius, 360 
Maximinianus, 400 
Maxwell, zie Robert Maxwell 

Medardus, 419 
Melanie, 379, 418n2 
Melibé, 394 
Melpomene, 412, 531 
Menalippe, 357 
Mercurius, 336, 478, 559n22 
Merope, 369 
Meza, 387 
Midas, 376 
Mietje, zie Jellen 
Migranimus V. Engeland, 397 
Mimi, 343 
Minerva, 495 
Mithridates, 343, 369 
Modestus, 363 
Morus, zie Thomas Morus 
Mucius Scaevola, 339, 373 
Mustapha, 339, 415 
Mutius, 414 

Nathalia, 362 
Nel, 415 
Netzon, 384 
Nero, 356, 359, 362 
Niceas, 415 
Nicetus, 415 
Nicolaas, 480, 481, 482n5 
Nieuw Testament, 439, 441, 494, 499, 531, 534 
Ninette, 343, 401 
Noach, Noë, 392 
Nuno, 391, 552 

Octavia, 366 
Odusseus, Odysseus, zie Ulysses 
Oedipus, zie Edipus 
Olaus v. Denemarken, 366 
Oldenbarnevelt, zie Johan v. Oldenbarnevelt 
Olympia, 343, 369, 416 
Omer, 363 
Ongena, 495 
Onze-Lieve-Vrouw, 349, 361, 362, 363, 387, 
393, 409, 440, 442, 444 
Oranje, zie Willem v. Oranje 
Orenaus, 415 
Orestes, 398 
Osias, 415 
Otho, 359 
Oud Testament, 349, 426, 440, 441, 494, 499, 
531, 534, 558n4 
Ourson, zie Valentijn 

Palamedes, 338 
Palimbius, 348 
Pallas, 408 

593 


Pan, 397 

Parijs, 347, 376, 390, 391, 444, 477, 506, 511, 
524, 531, 535, 536, 542, 551 
Paschier, 430n35 
Pasquin, 368 
Patelin, 400 
Patintjen, 548 
Paulus, 362, 363 
Peccavia, 365 
Pedro de Wrede, 339, 345 
Père Duchene, 539 
Peter de Grote, zie personenregister 
Petrowits, 418 
Petrus, 362, 363 
Philalethes, 537 
Philatetes, 439 
Philemon en Baucis, 349 
Philida, 339, 414 
Philoctetes, 339 
Philotea, 439 
Pierlala, 394, 428n3, 471, 536 
Pieter de Coninck, 386, 516 
Pilades, 398 
Pius V. 442 
Plutus, 376 
Policionelle, 418 
Polidorus, 415 
Pollicander, 348 
Polyarchis, 414 
Polyeucte, 417 
Pomona, 415 
Porcia, 366 
Pourceaugnac, 367, 401 
Prometheus, 560n28 
Purrha, Pyrrha, 340 
Purrhos, Pyrrhus, 369 
Pygmalion, 368 
Pygmalion v. Turos, Tyrus, 366 
Quintinianus, 406 
Quintinus, 361 

Ragotin, 407 
Regulus, 380 
Reinaert de Vos, 446, 540 

Renard, 366 

Robert Maxwell, 337 

Robertus v. Atrecht, 365 
Rochus, 361-2, 363, 395 

Rodericus, 349 

Roeland, 539 

Rome, 393, 408, 422, 427, 437, 471, 477, 489, 
495, 509 
Romeo en Juliette, 337, 414, 428n2 

594 

Rosalinda, 356 

Rosamonda, Rosemonde, Rosimonda, 356, 366, 
372, 418 
Rozenkrans (H.), 361, 394, 545 
Rudolf v. Frankrijk, 394 
Rudolphus, 415 

Salomo(n), 349, 358, 400, 415 

Samson, 356, 358, 363, 402 

Sancho Panza, 406 

Saris, 367 

Saul, 349, 356, 358, 400, 415, 417 

Scaldis, 409, 465 

Scaevola, zie Mucius Scaevola 
Scapin, 367, 388 
Sebastianus, 362, 405, 442 
Semiramis, 369, 391,401 

Sephonisba, zie Sophonisbe 
Severus, 409 
Siegfried v. Hohenwa(e)rt, 358 
Sigismundus, 389 
Silvius (= Salvius) Otho, zie Otho 
Simachus, 407 
Sincerus, 537 
Sixtus II, 405 
Socrates, 469 
Sodoma en Gomorrha, 359 

Soliman Belchiaro (Soliman II v. Turkije), 366, 
368 
Soliman III v. Turkije, 364 
Sophonisbe, 368 
Sophyrus, 414 
Stanislaus I (Leszinski) v. Polen, 364 
Stephanus, 362 
Sultana, zie Zultana 
Suzanna, 357-8 
Sylvia, 414 

Tamerlan, 339 

Tancrède, 369 

Tarchon, 414 

Tarquinius Priscus, 400 

Teeuwken, 548 

Telemachus, 373, 513 

Tell, zie Willem Tell 

Tersides, 336, 389 

Testament, zie Nieuw Test. en Oud Test. 

Thecla, 362 

Themerarius, 366, 387 

Theocrina, 389, 413 

Theodora, 413 

Theodoricus, 366, 394 

Theodorus, 348, 415 

Theophilus, 349 


Theresia, 349, 420 
Theseus, 403 
Thestylis, 349 
Thomas Morus, 335, 349, 368 
Thys, Tys(ken), 548 
Timagenus, 369, 549 
Tiridatus, 417 
Titus, 338, 359, 370, 373 
Tobias, 414, 444, 542, 548, 560n29 
Tommaso Aniello, zie Mas Aniello 
Torquatus, zie Manlius Torquatus 
Trazimus, 369, 549 
Troje, 393, 394 
Trudo, 425, 442 
Turbino, 366 
Tyndar, 366 
Tys(ken), zie Thys 

Uilenspiegel, 367, 422, 448 
Ulyses, 513 
Urania, 417 
Urbina, 414 
Uria(s), 358 

Valentijn en Ourson, 444, 446 
Valerianus, 366 

Vander Linden, zie jan vander Linden 
Venus, 336, 398 
Vergy, zie Gabrielle v. Vergy 
Verloren Zoon, zie Osias 
Vespasianus, 359 
Vincentius, 361 
Vitus, 363 
Vulcanus, 408 

Walburga, 488 
Wandelende Jood, 444, 458 
Waterloo, 382, 411, 457, 470, 473, 556 
Wenceslaus, 398 
Werther, 392 
Willem Tell, 469, 476, 521 
Willem v. Oranje, de Zwijger, 365, 383, 391, 

458,532 
Winocus, 348 
Wouter Berthout v. Mechelen, 516 

Zaire, 344, 369, 403, 552 
Zarucma, 344, 369 
Zelius, 339 
Zelmire, 339 
Zemier, 368 
Zultana, 366 

595 


LIJST DER PLATEN 


1/2 Elisabeth Wolff en Agatha Deken. Kopergravures van 
Portman naar Petrus Groenia 40

. . . . . . . . . 

3 Het studeerkamertje van Betje Wolff in de pastorie van 
De Beemster 40

. . . . . . . . . . . . . . 

4 De ingang van de kerk in De Beemster 40 
5 Het interieur van de kerk in De Beemster 40

. . . . 

6 Eremonument voor Wolff en Deken in het Bellamy-park 
te Vlissingen (foto van 1884) 56 
7 Het `Chateau de Corcelles' in Trévoux, waar de dames 
Wolff en Deken gastvrij werden ontvangen . 5 6 
8 Gedenksteen van 1895 voor E. Wolff en A. Deken in de 
muur van de begraafplaats `Ter Navolging' te Scheveningen 56 
9 Het oude tuinhuisje van de dames Wolff en Deken op 
`Lommerlust' te Beverwijk........................... 56

. 

10 Jacob Campo Weyerman, gravure van J. Houbraken naar 
een schilderij van Cornelis Troost . 104 
11 Pieter Langendijk. Gravure bij de uitgave van `De gedichten 
van Pieter Langendijk' in 1721 120 
12 Diana en Endymion, schilderij van Jacob de Wit 128

. . 

13 De moeder, vertrouwde van hare dochter, aquarel van 
Jacobus Buys 128 
14 Jubelfeest des Amsteldamschen Schouwburgs, 173 8. Gravure 
uit Amsterdam van Wagenaar 160 
15 `Brand van Schouwburg'. 

P. Barbiers 160
. . . . 

........................................


. . . . . . 

16 Het Italiaans Tooneel door Gerardus J. Xavery, 1710 .192

 . 

17 `Het Bosch' decor met tafereel uit Don Quischot op de 
Bruiloft van Kamacho van P. Langendijk. Gravure uit 1774 224 
18 Hieronymus van Alphen. Staalgravure van J.B. Tetar van 
Elven 2 5 6 
19 Justus van Effen 
. 
2 8 8 

597 


20 Hubert Korneliszoon Poot. Gravure van J. Houbraken naar 
een schilderij van Th. vander Wilt . 296 
21/22 De gebroeders Van Haren 312 
23 Jaco us Bellamy. Miniatuur van 1785 b312 

1 J.P. van Male: Titelpagina van Gheestigheden der vlaemsche 

rhym-const . . . . . . . . . . . . . . . 352 
2 F.D. van Daele: Titelbladzijde van Tydverdry f . . . . . 3 52 
3 A. Steven: Titelpagina van Nieuwen nederlanschen voorschri 
f tbo^ek 3 52 
4 J.L. Krafft: Een bladzijde uit Den Schat der Fabelen . 384 
5 F. de la Fontaine: Titelblad van de Verhandeling over de 
redevoering 3 84 

6 J.F. Cammaert 384 
7 J.B.J. Hofman . .. 384 
8 P.J. de Borchgrave . . . . . . . . . . . . 416 
9 Uitgave met de bekroonde gedichten over `de Belgen' (wedstrijd 
Aalst 1807) 416 
10 J.A.F. Pauwels: Het nuttig en genoeglyk T yd-verdry f , o f 
geestelyke punt-dichten . 416 
11 G. Bouvaert . . . . . . . . . . . . 416 
12 K. Grimminck . . . . . . . . . . . . 448 
13 J.R(B.) de jonghe 448 
14 J.J. vanden Elsken . . . . . . . . . . . . . 448 
15 18de-eeuws volkslied 480 
16 Titelprent van Die excellente Print-Cronike van V 1 aenderen . 512 
17 J. de Wolf: Den geest der reden . . . . . . . . . 512 
18 J. de Wolf: Rouwzangen en brieven van den ellendigen balling 
Publius Ovidius Naso 512 
19 Den vlaemschen indicateur ofte aenwyser der Wetenschappen en V ryekons ten 512 

20 W.F.G. Verhoeven 520 
21 W.F.G. Verhoeven: Oordeelkundige Verhandeling . . 520 
22 J.B.C. Verlooy: Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael 

in de Nederlanden 522 
23 K. Broeckaert 5 3 6 

K. Broeckaert: illustratie uit ƒellen en Mietje ..24 ....... . . 536 

598 



INHOUD 


INHOUD VAN HET EERSTE DEEL (NOORD-NEDERLAND) 

Woord vooraf 7 
Inleiding 9 

Enkele aspecten van de achttiende eeuw in Nederland . . . . .11 
Algemene opvatting over. de achttiende eeuw . . . . . . 11 
De achttiende eeuw is, cultureel gez

ien, een voortzetting van de 
zeventiende eeuw - 14 
Verlichting en romantiek 18 
De romantiek der Nederlandse schilderkunst . . . . . . 34 
Het Nederlandse classicisme op een hellend vlak . . . . . 37 
De stilistiek der ontroering uit de tweede helft der 18de eeuw . 43 
Enkele variaties op een oud thema . . . . ' . . . . . 70 

Dichters uit het begin der eeuw 70 
Lucas Rotgans 70 
Jan Baptista Wellekens 83

. 

Mr. Pieter Floris Vlaming ............ 93 
Jacob Zeeus 98 
Arnold Hoogvliet 103 
Lucas Sche merr 1.11 
Hubert Corneliszoon Poot 1.19 

De geest der Verlichting in de tijdschriften 137 
Mr. Justus van Effen 155 
Jacob Campo Weyerman 167 

De gebroeders van Haren . 174 
Willem van Haren 1.74 
Onno Zwier van Haren . 18 3 

599 


Op weg naar de schilderende dramatiek . 198 
Pieter Langendijk 216 

De vrouw in de literatuur. . . . . . . . . . . . . . 219 
Enkele vooraanstaande Nederlandse vrouwen in het algemeen . 221 
Elizabeth Wolff-Bekker . 230 
Agatha Deken 25 5 
Elisabeth Maria Post 262 

Van inzicht tot uitzicht. De laatste decennia der achttiende eeuw . 266 
Mr. Rhijnvis Feith 276

. 

Jacobus Bellamy . 289 
Hieronymus van Alphen 300 
Mr. Pieter Leonard Van de Kasteele .311

 . . . . . . . . 

Mr. W llem Bilderdijk i313 
Pi ter van Woensele3 24 

Naschrift 327 

INHOUD VAN HET TWEEDE DEEL (ZUID -NEDERLAND) 

Woord vooraf 331 

1. Rederijkers en dichters . . 3 3 3 
A Enkele algemene beschouwingen . . . . . . . . . 333 
1 Het toneel 333 

het peil van de rederijkerskamers en van het toneel het 
repertorium de wederopluiking na 1750 de gezelschappen 
van Vitzthumb en Neyts intense bedrijvigheid tijdens het 
laatste kwart van de eeuw Frans-Vlaamse trouw kritiek 
en nieuwe opvattingen het schooltoneel 
2 Rijm en dicht 3 50 
heimwee naar het verleden aandacht voor het Noorden 
appreciatie 

B 'Wij zijn als befiaars die de spaend'ren 
Opraepen van de tael van Vlaend'ren' 355

. . . . . . . 
het repertorium : ouder werk, godsdienstige onderwerpen, gelegenheidswerk, 
`vaderlandse stof', historische en pseudo-historische 
stukken, kluchten, bewerkingen naar het Frans Brugge 
Ieper Frans-Vlaanderen Kortrijk Wakken Oude


600 


naarde — Gent — Aalst —Dendermonde — Brussel — Ant


werpen — Lier —Mechelen — Hasselt — geestelijken 

11 In de marge 432 
A Kronieken en stads-en landsbeschrijvingen 432 
B Religieus-moraliserend werk . 439 
C Volksboeken 444 
D Almanakken 447 
E Het lied 459 
F Het pamflet 473 
111 Het nieuwe geluid 485 

het doordringen van de nieuwe ideeën — S.M. Coninckx — J. 

de Wolf — de verfransing : gezelschapsleven, het centrale be


stuursapparaat, de Academie — reactie en bewustwording

 — 

geestelijken, artsen, W.F.G. Verhoeven, juristen, J.B.C. Verlooy 

— rondom de Brabantse Omwenteling — politieke bladen en 
spectatoriale geschriften — de Franse tijd 
Bibliografie 562 
Personenregister 575 
Naamregister 589 
Lijst der platen . 597 

601 



DIT ZESDE DEEL VAN DE 

GESCHIEDENIS VAN DE LETTERKUNDE DER NEDERLANDEN 
WERD IN HET JAAR 1975 GEDRUKT 
OP DE PERSEN VAN DE DRUKKERIJ SMITS TE WOMMELGEM 
VOOR DE N.V. SCRIPTORIA -STANDAARD UITGEVERIJ 
TE ANTWERPEN-AMSTERDAM