DE NEDERLANDSE
MONUMENTEN
VAN GESCHIEDENIS EN KUNST
De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst
GEÏLLUSTREERDE BESCHRIJVING
UITGEGEVEN VANWEGE DE RIJKSCOMMISSIE
VOOR DE MONUMENTENBESCHRIJVING
DE PROVINCIE FRIESLAND
NOORDELIJK OOSTERGO
DEEL IV: DE GEMEENTE KOLLUMERLAND
EN NIEUW KRUISLAND
RIJKSDIENST VOOR DE MONUMENTENZORG; ZEIST
Noordelijk Oostergo
Kollumerland en
Nieuw Kruisland
voorafgegaan door
Overzicht van de bouwkunst in Noordelijk Oostergo
DOOR HERMA M. VAN DEN BERG
Met medewerking van D. J. van der Meer
inzake genealogisch en eigendomshistorisch
onderzoek
Afoeeldingen naar tekeningen door
W. J. Berghuis en T. Brouwer
Foto's door A. J. van der Wal
en anderen
cJisï SDU UITGEVERIJ, 'S-GRAVENHAGE I 9 89
Auteursrecht voorbehouden
© SDU uitgeverij, 's-Gravenhage 1989
Behoudens uitzondering door de Wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n)
op het auteursrecht niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen 00k van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke
bewerking.
De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen van
kopiëren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet I9i2enin het K.B. van 2ojuni i974(Stb. 350 ex artikel
16b Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden.
Copyright reserved. Subject to the exceptions provided for by law, no part of this publication may be
reproduced and/or published in print, by photocopying, on microfilm or in any other way without the written
consent of the copyright-holder(s) ; the same applies to whole or partial adaptations. The publisher retains the
sole right to collect from third parties fees payable in respect of copying and/or to take legal or other action
for this purpose.
ISBN 9 0 12 05880 5
\
Voorbericht
In het Vierde deel in de serie Noordelijk Oostergo van de Geïllustreerde Beschrijving
van de Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst worden de monumenten
in de gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland behandeld. Deze gemeente is de
rechtsopvolgster van de gelijknamige ten zuidoosten van de stad Dokkum gelegen
grietenij.
Een gedeelte van de grietenij behoorde als Oostbroeksterland in de middeleeuwen tot
de grietenij Dantumadeel, maar in de 14e eeuw werd het gebied zelfstandig. Het Nieuw
Kruisland is een in de eerste helft van de 15e eeuw ingepolderd gebied, dat
aanvankelijk een eigen grietman had, doch in 1559 met Kollumerland werd verenigd.
Met dit deel is de serie Noordelijk Oostergo afgerond. Naast een inleiding tot het
gebied van de gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland geeft de auteur in dit deel
een samenvatting van het gevonden materiaal van de vier delen, waaruit een overzicht
is ontstaan van de bouwkunst in het gebied rondom Dokkum, één van de oudste centra
van Friesland, dat nog rijk is aan romaanse kerken, en waar de kloosters Klaarkamp en
Mariëngaarde hun invloed hebben doen gelden.
Ook dit deel is nog gebaseerd op de in 1969 vastgestelde Leidraad voor de Geïllustreerde
Beschrijving van Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst, daar
het materiaal reeds merendeels door de auteur van de serie was verzameld en bewerkt.
De Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur is op 8 februari 1983 akkoord
gegaan met een herziening van de Leidraad tegen de achtergrond van de ontwikkelingen,
die zieh de laatste jaren met betrekking tot het begrip monument en het begrip
monumentenzorg hebben voorgedaan. Het beleid, dat sinds 1903, toen een Rijkscommissie
tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en een beschrijving van de
Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst werd ingesteld, erop is gericht
een geïllustreerde beschrijving samen te stellen van alle in Nederland aanwezige architectuur
en daarmee in relatie staande voorwerpen, die van belang zijn als uiting van
kunst of de daaraan verbonden historische herinneringen, blijft echter onverminderd
van kracht.
De Geïllustreerde Beschrijving dient steeds een getrouw beeld te geven van de vele
aspecten, die aan de orde zijn of komen bij de bescherming van monumenten. De
Geïllustreerde Beschrijving is ook een geschikt instrument voor kennisbundeling en
kennisoverdracht. De Rijkscommissie streeft er thans naar de werkzaamheden binnen
een vijftiental jaren af te ronden. Dit voornemen brengt een beperking van de stof met
zieh mee; de toekomstige afleveringen zullen minder uitvoerig en minder gedetailleerd
worden dan de beschrijving van Noordelijk Oostergo.
Ook voor dit deel geldt, hetgeen in het Voorbericht tot de delen Ferwerderadeel, De
Dongeradelen en Dantumadeel wordt vermeld: de ontwikkeling van het gebied en de
roi, die de grietenijen gespeeld hebben in de loop van de geschiedenis, kunnen niet los
gezien worden van de omgeving. Voor de behandeling daarvan wordt daarom ook hier
verwezen naar de Inleiding, die is afgedrukt in het in 1981 versehenen deel Ferwerderadeel.
De teksten van de nederzettingsgeschiedenis van de dorpen zijn ook in het onderhavige
deel van de hand van drs. L. Prins, die over de molens van G. W. C. van Wezel, beiden
verbonden aan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Ook voor dit deel geldt dat
VI VOORBERICHT
niet wordt aangegeven of een bepaald object als beschermd moniiment is geregistreerd.
Eveneens is afgezien van de vroeger gebruikelijke opsomming van voorhistorische en
Romeinse vondsten. Wel worden, evenals in de voorgaande delen, de niet meer
bestaande bouwwerken genoemd, waarvan de plaats of een afbeelding bekend is of die
uit andere bronnen bekend zijn.
De heer D. J. van der Meer verleende ook voor dit deel zijn medewerking op genealogisch
en eigendom-historisch gebied en werkte daartoe het rijkelijk beschikbare
bronnenmateriaal door. Daarnaast was dr. O. Vries te Westergeest bereid het
handschrift door te lezen, waardoor een aantal aanvullingen en verbeteringen konden
worden toegevoegd. Wij danken hen hier gaarne voor de verleende medewerking. De
kerkvoogdij-archieven zijn door de auteur grotendeels doorgewerkt. Het latere
bronnenmateriaal moest helaas wegens de moeilijke toegankelijkheid onverwerkt
blijven.
In het gebied komen veel, voor het grootste deel içe-eeuwse, boerderijen voor. In de
verzameling plattegronden van de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek te Arnhem
komen alleen plattegronden van boerderijen in het dorp Oudwoude voor.
Net als in de vorige delen worden in volgorde behandeld: de dorpsplattegrond, de
kerk, de openbare gebouwen, de states van het dorp, overige panden en eventuele
industriegebouwen in het dorp; daarna komen de eventuele terpen binnen het dorpsgebied
met de daarop staande of verdwenen gebouwen, zoals kloosters, states,
boerderijen aan de orde.
Voor de zandgronden, waar geen terpen zijn, volgen direct na de dorpskom alle states
en boerderijen, poldermolens en overige waterstaatwerken. Voor de spelling van de
aardrijkskundige namen is de Lijst van Nederlandse Gemeenten, uitgegeven door
Vuga, 's-Gravenhage 1978, aangehouden. De bouwkundige tekeningen zijn van de
hand van W. J. Berghuis, werkzaam bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, die
ook in nauwe samenwerking met de auteur een werkzaam aandeel had in de totstandkoming
van de bouwhistorische teksten. Voor de maatzuiverheid van de tekeningen
wordt ingestaan. Zij zijn getekend op schaal 1: 50 en in principe uniform zes maal
verkleind. De originele tekening en het schetsmateriaal zijn in het archief van de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist te raadplegen, de veldschetsen van de
opgravingstekeningen in de archieven van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek te Amersfoort dan wel van het Biologisch Archeologisch Instituut
van de Rijksuniversiteit te Groningen. In de eerste collectie berusten de veldschetsen
van Kollum en in de tweede die van Augsbuurt.
De bouwkundige tekeningen zijn van de hand van W. J. Berghuis, die in eerste
instantie de veldschetsen van H. van der Wal gebruikte, maar in de loop van restauraties
aanvullende metingen en bouwhistorische onderzoekingen verrichtte. De gehele
opmeting van Fogelsanghstate is voor dit deel der Beschrijving uitgevoerd, evenals die
van Allemastate. Voor panden in Kollum kon gebruik worden gemaakt van
opmetingen van architecten, die met verbouwingen bezig geweest zijn. De afdeling
Openbare Werken van de gemeente Kollum verleende daarbij bijzonder gewaardeerde
medewerking. Ook de Oudheidkamer te Kollum danken wij voor de verschafie inlichtingen.
Ten aanzien van de datering van bouwperiodes is de gebruikelijke cijfercode
toegepast, waarbij het Romeinse cijfer de eeuw aanduidt en een hoofdletter A of B de
eerste dan wel tweede helft van de eeuw, terwijl met kleine letters de kwarteeuwen
worden aangeduid. De dorpsplattegronden zijn getekend door T. Brouwer, die
eveneens aan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg is verbonden, naar de
kadastrale minuutplans, die te Leeuwarden bewaard worden en op schaal 112500
getekend zijn. In reproduktie zijn zij driemaal verkleind. De tegenwoordige toestand
kan worden afgelezen van de luchtfoto's naar negatieven van de Topografische Dienst
te Emmen; zij waren het resultaat van loodrechte opnamen op schaal 1:18 000, die in
1980 gemaakt zijn en zijn afgedrukt op een schaal van circa 1:6ooo.
Ook de beplantingstekening van het park van Fogelsanghstate en die van de tuin van
Voorstraat 87 in Kollum zijn van de hand van T. Brouwer.
Het merendeel van de foto's werd gemaakt door A. van der Wal, fotograaf bij de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, die geen moeite spaarde om tot het gewenste
resultaat te komen. Tekst en inhoud van dit boek zijn tot stand gekomen mede dank zij
de hulpvaardigheid van talrijke geïnteresseerden in Leeuwarden, ter plaatse en elders
VOORBERICHT \ 1Ï
in den lande. Wij zijn hun daarvoor zeer erkentelijk en danken in het bijzonder
dr. M. P. van Buijtenen te Utrecht, die ook voor dit deel de tekst kritisch doornam en de
auteur van zijn grote kennis van het gebied steeds ruimhartig deelgenoot maakte; ook
de vertalingen uit het Latijn zijn, behalve wanneer anders is vermeid, van zijn hand. Bij
de beschrijving van grafzerken, rouwborden e.d. is mede gebruik gemaakt van de
verzameling gegevens, die op het Rijksarchief in Friesland wordt bewaard als voorbereiding
op de uitgave van volgende delen van de 'Grafschriften tussen Flie en
Lauwers'. Slechts die zerken zijn overigens vermeld, waaraan kunsthistorische
betekenis kan worden toegekend. De klokopschriften zijn gevolgd naar de inventarisatie,
in en kort na de Tweede Wereldoorlog gemaakt onder leiding van de toenmalige
Rijksarchivaris dr. A. L. Heerma van Voss.
Alle medewerkers van bibliotheken, archieven, van de Dienst van het Kadaster en de
Openbare Registers, van het Fries Museum te Leeuwarden, ambtenaren van de
gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland en particulieren, die gedurende de jaren
van onderzoek de samenstellers behulpzaam waren, willen wij hier gaarne danken voor
hun bereidwilligheid. Ook denken de samenstellers met genoegen aan de beheerders
van kerkelijke eigendommen, kerkvoogden, kosters en ook aan bewoners van huizen en
boerderijen, die hen over het algemeen met grote welwillendheid bejegenden bij
dikwijls herhaalde en meestal onaangekondigde bezoeken. Tenslotte gaat onze dank uit
naar de medewerkers van de SDU uitgeverij en drukkerij.
De Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving
drs. G. H. J. M. Peijnenburg, voorzitter
mr. G. W. van Herwaarden, secretaris
Rijswijk, juli 1988

Inhoud
OVERZICHT VAN DE BOUWKUNST IN NOORDELIJK OOSTERGO, biz. XI
DE GEMEENTE KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
INLEIDING, biz. XXXVII
Lijst van afkortingen in de litteratuuropgaven gebruikt, biz. XLIX
De dorpen, biz. i
OVERZICHTSKAART, biz. 2
Augsbuurt, biz. 3
Burum, biz. 15
Kollum, biz. 39
Kerkelijke en openbare gebouwen, biz. 46
Woon- en bedrijfspanden, biz. 64
Boerderijen, biz. 76
Poldermolen, biz. 79
Kollumerpomp, biz. 109
Kollumerzwaag, biz. 121
Munnekezijl, biz. 137
Oudwoude, biz. 149
De Triemen, biz. 171
Veenklooster, biz. 177
Warfstermolen, biz. 209
Westergeest, biz. 215
Zwagerbosch, biz. 243
ADDENDA, biz. 247
BRONVERMELDING FOTO'S, biz. 248
REGISTERS, biz. 249
BijLAGEN ( l o s achterin)
Grietenijkaart van Schotanus 1698-1718 (afb. 407)
Grietenijkaart van Eekhoff 1847 (afb. 408)
Eerste Militair Topografische kaart (afb. 409)

Overzieht van de bouwkunst in
Noordelijk Oostergo
Twee centra in Noord-Nederland, Utrecht en Dokkum, komen sterk naar voren als
proefvelden voor de bestudering van de kerkenbouw sedert de jaren van Willibrord en
Bonifatius. Trof Willibrord blijkens Bonifatius' brief van 753 aan paus Stephanus 11 al
een kerkje in Utrecht aan, onder Koning Dagobert 1 (629-639) gesticht, dankzij de hulp
van Bonifatius kwam na Radbouds dood in 719 de nadruk op de kerstening van de
Friese gebieden te liggen. Utrecht als bisschopsstad, Dokkum als martelplaats van
Bonifatius worden beide, zij het op verschillend niveau, uitgangspunt van
bouwbedrijvigheid: Utrecht als prae-stedelijk patroon, Dokkum als centrum van een
terpengebied dat tot Leeuwarden reikt.
Nu de bouwgeschiedenis van een groot aantal kerken in vijf latere grietenijen, Ferwerderadeel,
Oost- en West-Dongeradeel, Dantumadeel en Kollumerland in kaart voor
ons ligt, is vergelijking onderling door middel van bouwhistorisch onderzoek mogelijk
geworden en willen wij trachten ontwikkelingslijnen te trekken. Wegens het belang van
de materie is daarbij de nadruk gelegd op de kerkelijke bouwkunst van de middeleeuwen.
Om hierop vooruitlopend één voorbeeld te noemen: wij stelden aanvankelijk
bij de beschrijving van een aantal bakstenen kerken dat deze uit het einde van de 12e
eeuw zouden dateren. Nader toezien leert, dat de materiaalwisseling van tufsteen naar
baksteen, met behoud van allerlei vormen, eer in het midden van die eeuw reeds heeft
plaatsgevonden. Intussen moet een lange weg van bouwen in hout tot die in baksteen
zijn afgelegd. Wanneer in de levensbeschrijving van de Angelsaksische geloofspredikers
van kerkjes sprake is, heten ze in hout te zijn opgetrokken. Uiteraard is dat
aanvankelijk het gangbare materiaal geweest in dit gebied waar geen andere
natuursteen voorkomt dan zwerfstenen of flinten. Aanvoer van buitenaf was voorlopig
nog niet aan de orde. Afgezien immers van het feit, dat de christianisering van het
noorden na Bonifatius jarenlang terugslag moest ondervinden, dient men zieh voor die
vroege periode geen voorstelling te maken van een gesloten gebied in Oostergo tussen
Leeuwarden, de latere hoofdplaats, en Dokkum. De Ee werd pas later een verkeersader
en verbond aanvankelijk slechts Dokkum met de zee. Voordat het zeewater kon
worden beteugeld door middel van dijken, later ook van ingenieuze sluiswerken,
moesten de bewoners van de kweldergebieden zieh vestigen op terpen, waarop dan ook
vele van de kleine kerken gesticht zijn. Van de houten bouwsels is heel weinig bekend.
Slechts daar waar uitvoeriger bodemonderzoek plaatsgehad heeft, zoals in Dokkum en
Leeuwarden, zijn sporen gevonden. Te Rinsumageest trof men wel christelijke begravingen
aan onder het koor van de kerk.
MATERIALEN EN KENMERKEN VAN DE OUDSTE STENEN KERKEN
Zwerfkeien Zwerfkeien en flinten waren niet in voldoende mate voorhanden, zoals het geval was in
Drente en in Oost-Friesland, om er hele muren van samen te stellen. Zij dienden
voornamelijk als funderingen van de vroegste stenen kerken, zoals bij bodemonderzoek
gebleken is te Rinsumageest, Kollum, Murmerwoude en Wetzens en komen later voor
als hoekstenen van funderingen. Alleen in de zuidermuur van de kerk van Dantumawoude
zijn afgevlakte flinten aangetroffen, welke als vulling gediend hebben van
tufstenen kistwerk, waarvan de binnenste schaal later weggekapt was. Bij de restauratie
is deze van beton opnieuw aangebracht. Kistwerk is een werkwijze, waarbij tussen twee
XII NOORDELIJK OOSTERGO
dunne muren keien en ander klein materiaal gestört wordt met specie, zodat een soort
beton 'avant la lettre' als muurkern ontstaat. Op die wijze kon de benodigde
hoeveelheid materiaal beperkt worden.
Tufsteen Het oudste in grote hoeveelheden gebruikte materiaal in Noord-Nederland is steeds
tufsteen geweest. Deze werd in de Eifel gewonnen en was bij de Romeinen, aan de
grens van het immense Rijk opererend, reeds in zwang. Langs de Rijn werd bij de
verbreiding van het Christendom en de behoefte aan bestendig bouwmateriaal de
tufsteen aangevoerd, welke te Deventer en Utrecht verhandeld en verladen werd. Van
de 49 door ons beschreven kerken in Noordelijk Oostergo bestaan er 13 geheel of
gedeeltelijk uit dit materiaal.
Rode en witte zandstenen zerken Zandsteen werd slechts toegepast voor zerken, waarbij de rode zandsteen uit het
Odenwald en uit het Wesergebergte werd aangevoerd. Soms wordt de zogenaamde
Bremersteen, naar de overslaghaven zo geheten, ook als decoratie toegepast (koor van
Wetzens, toren van Kollum, steunberen Oostrum). Waarschijnlijk betreft het dan reeds
herbruikte zerken of sarcofagen. Witte zandsteen komt eveneens vroeg voor als
zerksteen: vooral rijker bewerkte- zerken, zoals die met de afbeelding van een persoon,
zijn in de 12e eeuw van witte zandsteen gemaakt. Dit verschijnsel vindt men ook in
Oost-Friesland.
Kistwerk; kant-staande blokken Tufsteen als bouwmateriaal is wegens de afstanden, waarover het vervoerd moest
worden, steeds kostbaar geweest en werd ook herhaaldelijk opnieuw gebruikt.
Waarschijnlijk eveneens om die reden vindt men dikwijls de hierboven beschreven
kistwerktechniek toegepast. Zelfs in het begin van de periode, waarin het gebruik van
baksteen opkwam, werden in het Noorden nog schalen met vulling van klein materiaal
gemetseld (Murmerwoude, Kollumerzwaag, toren van Dantumawoude en de in 1843
afgebroken toren van Morra). Bij tufsteen werden daartoe dikwijls afwisselende lagen
staande blokken gemetseld tussen de blokken op het plat, waardoor een zogenaamd
klamp-ankerverband ontstaat en tussen de staande blokken vulwerk gestört kan
worden. De zuidermuur van de kerk van Dantumawoude vertoont dergelijke lagen
kantstaande blokken om de twee tot drie lagen liggende stenen. Daar het dorp
naamgevend is geweest voor de grietenij mögen wij aannemen, dat het om een
belangrijke kerk ging. Gegeven het feit dat zij aan Benedictus was gewijd, bestaat het
vermoeden, dat er oude relaties bestaan hebben met een van de grote kloosters van de
Benedictijnerorde zoals Fulda, Werden of Corvey. De band met deze kloosters is
vanwege Bonifatius' martelaarschap vroeg gelegd en hecht gebleven. De kern van het
dorp Dantumawoude moet aanvankelijk noordelijker gelegen hebben en zal in het
begin van de 12e eeuw naar de doorlopende as Rinsumageest-Driesum verschoven
zijn.
Ook beneden aan de noordelijke aanbouw van de kerk van Hallum komt klampankerwerk
voor. Deze is het oudste onderdeel van de tegenwoordige kerk en vormde
een aanbouw aan een niet meer bestaand schip uit tufsteen, dat in de 13e eeuw
vervangen werd. Bij de herbouw bleef de noordelijke aanbouw in stand. Opnieuw gaat
het hier om een mogelijk vroeg 12e eeuwse opzet. Van de tufstenen kerk van Marrum
is aan de zuidzijde een fragment van de oorspronkelijke muur bewaard, doordat er een
aanbouw tegen stond, die bij de herbouw van de kerk in baksteen gespaard bleef. Ook
hier zien we kantstaande blokken.
Zelfs bij hergebruik aan de grotendeels bakstenen noordmuur werd de tuf weer in
kantstaande blokken toegepast. Kistwerk is vervolgens waar te nemen aan de zeer oude
kerk van Hogebeintum, hoewel daar geen kantstaande blokken zijn verwerkt. Bij de
restauratie is evenwel aan de noordzijde een doorsnede van het muurwerk in zieht
geweest, dat uit schalen met vulwerk bleek te bestaan. Aan het muurwerk komen geen
grotere stukken tufsteen voor dan van 35-37 cm lengte waarbij tien lagen 100 cm
meten. Zowel in Dantumawoude als in Hallum beliepen de afmetingen resp.
48-50 x 8-10 cm en 59 — 70 x 33-36 x 11 cm. Wegens de zeer kleine hooggeplaatste
vensters lijkt niettemin de kerk van Hogebeintum nog wel vôôr 1100 te zijn ontstaan.
Vergelijkbaar is het venstertje in de tufstenen noordmuur van het kerkje van Roodkerk,
dat wij dan ook rond 1100 dateren. De tufsteen is daar louter laagsgewijs verwerkt en
meet 39 x 8,5 cm in strak opgaand muurwerk. Het is niet bekend of de muren uit
schalen bestaan.
NOORDELIJK OOSTERGO
Aan de kerk van Anjum zijn in de tufstenen noordmuur kantstaande blokken
toegepast, maar slechts in twee lagen en vrij hoog in het muurwerk; zij lijken hier
eerder decoratief te werken dan functioneel. De tien lagen meten hier 96 cm; het gaat
dus om dünne stenen. Ook aan een van de belangrijkste tufstenen kerken in het gebied,
die van Rinsumageest, komen kantstaande blokken slechts verspreid voor, namelijk
längs de nissen, waarmee de koortravee en de absis geritmeerd zijn. Hier achten wij
eveneens een datering rond 1100 mogelijk. De stenen zijn 45-50 cm lang x 11 cm dik
en met uiterst dünne voegen verwerkt. Tenslotte zien wij dit zeer verzorgde werk met
uiterst dünne voegen en kantstaande stenen als decoratie aan de ons inziens late
tufstenen kerk van Hantum, waar de kralen en lisenen grotendeels uit verticaal
verwerkte stenen bestaan van 37-38 cm lengte bij 9-9,5 cm dikte. Hier is een zeer
habiel meester aan het werk geweest, die de tufsteen in allerlei decoratieve vormen,
zoals maskers en strikvofmige eenheden verwerkt heeft. Daar het op een terp gelegen
Hantumhuizen een afsplitsing van Hantum uit moet zijn, zal het laatstgenoemde dorp
tot de oudere en belangrijkere nederzettingen behoord hebben.
Overige toepassingen van tufsteen Blijven te vermelden de overige kerken in het gebied, die uit tufsteen gebouwd zijn
geweest, waarbij geen kantstaande blokken verwerkt zijn. Het gaat dan om de kerk van
Genum, een stichting van Hallum uit, die nog grotendeels uit tufsteen bestaat en een
driezijdig gesloten koor bezit uit stenen met maximaal 50 cm lengte. Het koor is later
uitwendig met baksteen bemetseld. De kerk van Wetzens is in twee perioden geheel
van tufsteen opgetrokken en vertoont in spaarvelden kleine hooggeplaatste rondboogvensters.
De blokken tufsteen zijn niet langer dan 38 cm in het westelijke gedeelte en
36 cm in het oostelijke, dat halfrond gesloten is en uit de eerste helft van de 12e eeuw
kan dateren. De wijding aan S. Vitus wijst op een directe relatie met de S. Vitus-abdij
van Corvey of een indirecte via de S. Vitus van Oldehove, Leeuwardens hoofdkerk.
Wierum vervolgens had tot 1911 een geheel uit tufsteen opgetrokken kerk met toren.
Sindsdien is slechts de toren met de aangebouwde zijkapellen overeind gebleven, maar
foto's en opmetingsschetsen geven voldoende materiaal om te kunnen constateren, dat
het hier ook om een vrij belangrijke kerk ging met in spaarvelden gevatte kleine
rondbogig gesloten vensters. De kerk was waarschijnlijk gelieerd met de abdij van
Dokkum en zal, voor wat betreft het oostelijke gedeelte, in het midden van de 12e eeuw
en voor het westelijke gedeelte zelfs mogelijk tot laat in de 12e eeuw gedateerd kunnen
worden. Baksteen was toen reeds in voldoende mate bekend, maar een belangrijke kerk
als Wierum, die over zee gemakkelijk bereikbaar was, gaf de voorkeur aan het
duurdere tufsteenmateriaal.
Lioessens is blijkens haar bezittingen eveneens een niet onaanzienlijke kerk geweest.
Van een tufstenen voorgangster van de tegenwoordige kerk is slechts inwendig een
gedeelte van de westgevel gespaard. Tenslotte kwam bij de restauratie in 1973 van de
kerk van Brantgum een tufstenen gedeelte aan het licht, opgetrokken uit blokken van
30-40 cm lengte bij een dikte van 8 -9 cm en verwerkt met de bekende spaarvelden met
rondboogfries en kleine rondbogig gesloten vensters. De westelijke verlenging van deze
kerk was aangepast aan het bestaande muurwerk in die zin, dat men uitwendig tufsteen
liet zien, maar de muren inwendig uit baksteen metselde.
Voormalige tufstenen kerken Louter uit tufsteen bestond volgens de grondvesten voorts de eerste stenen kerk van
Kollum. De toren die ten westen van de bakstenen verlenging gebouwd werd bestaat
uit kistwerk, waarvan de schalen beneden uit baksteen, maar van 5 m hoogte af aan de
buitenzijde uit herbruikte tufsteen bestaan. Dat er ook te Ferwerd ooit een tufstenen
kerk gestaan heeft, valt af te leiden uit het feit, dat op de verdieping van de i6e-eeuwse
toren inwendig veel tufsteen gebruikt is. Uitwendig komt voorts aan het schip aan de
noordzijde wat tufsteen voor.
Volgens Van der Aa was aan de in steen overwelfde kerk van Hiaure veel tufsteen te
zien; in Driesum werd in 1713 na afbraak van de kerk 76 ton 'duyvesteen' verkocht
evenals in Holwerd in 1775, voor duizenden guldens. Ook nadat baksteen het gebruikelijke
bouwmateriaal was geworden, werd voor belangrijkere kerken toch nog de
voorkeur gegeven aan tufsteen. Zo is te verklaren, dat Abt Into, sedert 1175 abt van
Mariëngaarde, naar Deventer vertrok om tufsteen te kopen en daarbij op wonderbaarlijke
wijze zijn beurs terug vond.
Plattegrond Uit een zevental tufstenen kerken met vrij gaaf overgeleverd opgaand werk
(Hogebeintum, Rinsumageest, Hantum, Genum, Wierum tot 1911, Wetzens en
XI NOORDELIJK OOSTERGO
Aft>. i. Kaart van Noordelijk Oostergo,
waarop aangegeven plaatsen, waarvan de
kerk uit tufsteen gebouwd is of waarvan
bekend is dat er een tufstenen kerk gestaan
heeft.
DANTUMAWOUDE J
• Tufstenen kerken
o Voormalige tufstenen kerken
Brantgum) kunnen wij opmaken, dat in het algemeen het enkelvoudige schip een
verhouding van één tot twee had van breedte en lengte waaraan, zonder sprong in het
muurwerk, veelal een koortravee was toegevoegd. Alleen Hantum maakt hierop een
uitzondering, waar een sprong juist bij het begin van de koortravee voorkomt. Aan de
kerk van Westergeest ziet men op die plaats een kopse sprong, die eer uit technische
overwegingen is voortgekomen, daar het koormuurwerk iets naar binnen wijkt.
De vermelding in handboeken, dat er gemeenlijk een sprong was tussen schip en
koortravee berust op de herhaaldelijk gepubliceerde plattegronden van de kerken van
Aalzum en van Wierum. In beide gevallen echter vertegenwoordigen schip en
koortravee een verschillende bouwperiode en is het schipmuurwerk aan de buitenzijde
gehecht tegen dat van het koor, dat in ieder geval te Aalzum aan de westzijde een
triumfboog had, die door het schipmuurwerk ombouwd moest worden.
De koorsluiting is in het algemeen halfrond en is met een kleine sprong verbonden met
het rechte muurwerk, behalve te Hantum, waar nu juist bij de absis geen sprong
voorkomt. De koorabsis van Wetzens is voorts uitwendig vijfzijdig en het koor van
Genum heeft een driezijdige sluiting, ook in de tufstenen fundering. Dezelfde
afmetingen troffen we aan in de bakstenen fundering van de kerk van Augsbuurt.
Uitzonderlijk ook is het schip van Rinsumageest geweest, dat in de tweede fase
driebeukig was. De noorder zijbeuk is later afgebroken, waarbij de scheibogen dichtgezet
werden en de tegenwoordige noordmuur vormen. Van het afkomende materiaal
van deze en van de zuiderbeuk werd in 1525 een nieuwe met tuf beklede zuiderbeuk
gebouwd.
Muren De muren zijn meestal geleed met spaarvelden tussen lisenen, die verbonden zijn door
rondboogfriezen. Alleen de romaanse zuidgevel van de kerk van Dantumawoude
vertoont een keperfries, dat eenvoudiger te maken is en daarom ouder kan zijn. De
spaarvelden zijn ongelijk van afmeting aan de verschillende kerken: In Genum vrij
smal, elders breder. In Brantgum en aan het koor van Wetzens zijn zij vrij kort en hoog
in het muurwerk aangebracht, in Wierum daarentegen beslaan zij een groot deel van
het muuroppervlak en zijn ze door zeer smalle dämmen gescheiden. In Hantum is het
gehele muuroppervlak in nissen opgedeeld, die gescheiden worden door uiterst dunne
lisenen, waarover een kraal loopt, die naar een afsluitende lijst geleid zal hebben. De
bogen van de nissen ontspringen van een kleine impost. Geheel strak opgaand zijn de
nissen aan de koortravee van de kerk van Rinsumageest, die daarmede gelijkenis
vertoont met de Utrechtse St. Pieterskerk die midden 1 ie eeuw door bisschop Bernold
gebouwd werd.
Vensters De vensters staan aanvankelijk hoog in het muurwerk (Hogebeintum en Roodkerk) en
later in het spaarveld, waarmee het bovenste gedeelte van de muren versierd is en dat
doorgaans afgesloten wordt door een rondboogfries. In Hogebeintum zijn de vensters
rechthoekig aangetroffen en moeten wij aannemen, dat de rondbogen met het bovenste
NOORDELIJK OOSTERGO
muurwerk verdwenen zijn. In de overige gevallen zijn zijn rondbogig gesloten, waarbij
valt aan te tekenen, dat in Roodkerk de boog sikkelvormig is. Ook de scheibogen van
het driebeukige schip van Rinsumageest zijn sikkelvormig.
Ingangen De ingangen zijn in de tufsteen-periode eveneens rondbogig geweest. Ze stonden
ongeveer in het midden van de noord- en zuidmuren, zoals te Wierum, Genum,
Hogebeintum (zuidgevel), of iets meer westwaarts. Zowel in Dantumawoude als in
Hogebeintum is bovendien een ingang geweest aan de noordzijde in het koorgedeelte.
In Dantumawoude is deze in afb. 49 van de Beschrijving van Dantumadeel niet
ingetekend, daar hij slechts körte tijd in zieht geweest is. In Hogebeintum menen wij
op oude foto's in het muurwerk dichtingen van balkgaten waar te nemen, waaruit een
smalle gang geconstrueerd kan worden längs de noordzijde van de kerk, een
zogenaamde porticus waarlangs, naar zeer oude traditie, de priester zieh naar het koor
van de kerk begaf en waar mogelijk begraven werd1. In Dantumawoude was het
muurwerk uitwendig bemetseld met baksteen, waardoor het oorspronkelijke muurwerk
niet meer te zien is. Mogelijk gaat het daar om een priesteringang zoals te Wetzens
voorkomt. Wegens de hoge ouderdom van het schip van Dantumawoude kan echter
evenzeer van een 'porticus' sprake zijn.
Annexen Bij de verwerking van tufsteen kwam de aanbouw aan de noordzijde van de kerk van
Hallum reeds aan de orde, die toegevoegd bleek te zijn aan een bestaande tufstenen
kerk. De aanbouw had aan de oostzijde aanvankelijk een absis. Ook te Wetzens zijn
absiden of nissen waargenomen aan de oostzijde van de zeer kleine aanbouwen, die
daar in de grondvesten aanwezig waren (Dongeradelen afb. 175). De tufstenen kerk
van Genum vervolgens vertoont aan de noordzijde een dichtgezette rondbogige
doorgang, waarvan de overeenkomende boog aan de zuidzijde inwendig aan het licht is
gekomen. In Wetzens behoren de aanbouwen tot de bouwfase van het koor. In Genum
is het spaarveldritme gewijzigd ten behoeve van de aanbouw en zal deze dus in het
eerste bouwplan ingecalculeerd zijn geweest. Ook in Marrum was een gedeelte oud
tufstenen muurwerk aan de zuidzijde behouden omdat er een aanbouw tegen gestaan
had. Daar ziet men zelfs de dakmoet van de later verdwenen aanbouw zieh op het
muurwerk aftekenen (Ferwerderadeel afb. 330). Aan de noordzijde zijn de afgekapte
muren van de aanbouw zelfs nu nog duidelijk waar te nemen. Of de aanbouw bij het
eerste bouwplan behoorde is zonder nader onderzoek niet vast te stellen.
In Wierum waren tot 1911 brede rondbogen te zien aan de oostelijke helft van de
noord- en zuidmuren met de moet van een overkapping erboven. Hier doorbraken zij
het ritme van de spaarvelden en vormden zij latere uitbreidingen van een bestaande
tufstenen kerk. Ook aan het vroege bakstenen schip van de kerk van Westergeest
komen dergelijke gedichte rondbogige doorgangen voor tussen Spören van afgekapte
muren. Zes van de kerken in het behandelde gebied blijken juist ten westen van de
^ Annexen aantoonbaar
O Annexen uit afbeeldingen bekend
XV NOORDELIJK OOSTERGO
koortravee aanbouwen gehad te hebben, die in twee gevallen van een absis voorzien
waren. Dit wijst op relatie met de gelijkvormige aanbouwen aan de voormalige kerken
van de twee kerkelijke centra van het gebied, Dokkum en Leeuwarden, zoals die tussen
1950 en 1978 door bodemonderzoek aan het licht gekomen zijn.
Elders hebben wij uitvoerig uiteengezet, hoe bij het verschijnen van deze aanbouwvormen
in de noordelijke gebieden van Oostergo de ioe-eeuwse kerken van Keulen,
Dortmund en Soest model gestaan hebben2. Ten aanzien van de bescheiden kleinere
kerken met aanbouwen valt een beïnvloeding van de kant van de 11 e-eeuwse
Bonifatius- en Pauluskerk van Dokkum en van de S. Vitus van Leeuwarden aan te
nemen. Daar de aanbouwen aan de kleinere kerken grotendeels in de eerste helft van
de 12e eeuw gedateerd moeten worden, hangen zij kennelijk samen met de opbloei van
het kerkelijke leven, welke bekend Staat als de Gregoriaanse Hervorming. Systematisch
namen kerkelijke instanties, sinds de winst in de Investituurstrijd te Worms in 1122 op
de keizer behaald, op allerlei terrein het heft in handen. In het bisdom Utrecht zijn in
het begin van de 12e eeuw de bisschoppen Godebald en Andreas van Cuyck de
voormannen geweest.
Uit de vergroting van de kerken met ruimten voor zijaltaren mögen wij opmaken, dat
de betreffende plaatsen in de 12e eeuw kerkelijk tot de meer belangrijke behoorden.
Van Hallum is dit wel bekend. Het is het woon- en werkoord geweest van de zalige
Frederik van Hallum, die er het eerste Praemonstratenser klooster in het noorden
stichtte. De kerk van Hallum was aan S. Maarten gewijd, hetgeen op een oude
stichting wijst. Het beloop van de tufstenen noordmuur benevens gegevens uit enkele
proefgravingen ten westen van de toren geven aanleiding aan te nemen, dat de
tufstenen kerk met de aanbouwen aan noord- en zuidzijde exact dezelfde afmetingen
heeft gehad als die van de tufstenen Bonifatius- en Pauluskerk van Dokkum.
De kerk van Genum, een zogenaamd Flieterpendorp, is gesproten uit die van Hallum.
Over de relatie van Wierum met Dokkum geven grondeigendommen aanwijzingen,
evenals het feit dat zelfs in 1834 nog de windvaan van de afgebroken abdijtoren van
Dokkum naar Wierum ging. De patroon van Wetzens, S. Vitus, wijst op oude relaties
hetzij met Corvey's abdij, hetzij met Leeuwardens Oldehove. Intussen blijkt in 1374
ook de abdij van Dokkum iets over Wetzens te zeggen te hebben. Dat het patronaatsrecht
voor Westergeest berustte bij de Bonifatiuskerk van Dokkum, is met I4e-eeuwse
bescheiden aan te tonen.
Sarcofaagdeksels of zerken Een tweede argument, dat naast de aanbouwvormen aanwijzingen kan geven voor de
rangorde onder de kerken, is gelegen in de aanwezigheid van de onder materiaal reeds
gesignaleerde geornamenteerde zandstenen zerken of sarcofaagdeksels. Zij komen
veelvuldig voor längs de Rijn en moeten in de 12e eeuw gediend hebben voor
grafsteden van aanzienlijke personen. In Noordelijk Oostergo zijn zij gevonden in de
kerken van Augsbuurt, Janum, Rinsumageest, Roodkerk, Westergeest en in Wierum (in
het tympaan van de zuideringang), waaronder bijzonder vermeldenswaard zijn de
'portret' of figuurzerken van Roodkerk en Westergeest en de latere 'portretzerk' voor
Eppo uit 1341 te Rinsumageest. Als voormalige altaarmensa, gemerkt met wijdingskruisjes,
komen zij bovendien voor in Rinsumageest, Brantgum en Foudgum. Dat zijn
echter hoogstwaarschijnlijk tweede toepassingen. Het argument van graf voor een
aanzienlijke geldt ons inziens slechts daar, waar de zerken als zodanig gevonden zijn.
Westergeest valt daarbij op door een groot aantal roodzandstenen zerken en twee witte,
waarvan één zelfs met figurale voorstelling van de overledene met het motief van de
engelen die de ziel begeleiden, uit de liturgie bij de ter aarde bestelling. Ook op andere
gronden zagen wij reeds het belang van de kerk van Westergeest. Een figurale zerk
werd gevonden te Roodkerk, waarvan de kerk aan S. Maarten gewijd was en in de 16e
eeuw vermeld wordt als onder de abdij van Dokkum te behoren. Nieuw in dit verband
is de kerk van Augsbuurt, die hiervoor reeds genoemd werd wegens het driezijdig
gesloten koor van gelijke afmeting als dat te Genum en nieuw is ook Janum. Daar
Janum geheel uit baksteen gebouwd is, werd er nog niet over gesproken, maar het koor
van Janum is een van de oudste bakstenen gebouwen in het gebied. Wij hebben goede
gronden aan te nemen, dat de kerk van Janum gesticht is uit fondsen, die door de
familie Van Aylva te Rinsumageest gesticht zijn, waardoor de kleine parochiekerk aan
betekenis kan hebben gewonnen. De kerk van Rinsumageest is reeds herhaaldelijk ter
sprake geweest en moet wegens haar i2e-eeuwse driebeukige schip en de versieNOORDELIJK
OOSTERGO
ringswijze aan de koortravee tot de belangrijkste kerken van het gebied behoord
hebben. Met de verdwenen tufstenen kerken van het kerkrechtelijk centrum Kollum,
van Hallum en met de soberder kerken van Roodkerk en Hogebeintum zal zij tot de
vroegste stenen kerken van het gebied behoord hebben en in eerste aanleg rond 1100
gedateerd kunnen worden. In de crypt, die eerst later ingebouwd is, bevinden zieh
uitzonderlijke gebeeldhouwde kapitelen van Franse kalksteen, die laatstelijk als
Caensteen gedetermineerd is. De kapitelen zijn in de 16e eeuw, toen de crypt
ingebouwd werd, opnieuw toegepast, evenals de kolommetjes die ze dragen en die uit
waterleidingsteen bestaan, afzettingssteen, die in de Romeinse waterleiding naar
Keulen ontstaan is. Deze steen is in de 12e eeuw veel toegepast längs de Rijn, in
Nederland op belangrijke plaatsen als Deventer, Nijmegen en Ermelo en oostwaarts tot
ver in Saksen. De steen werd waarschijnlijk evenals tufsteen op de overslaghavens
verhandeld. Het gebruik van deze beide exotische steensoorten voor mogelijk een
altaaroverhuiving onderstreept opnieuw het belang van de romaanse kerk van Rinsumageest.
Het is merkwaardig dat de identiteit van de patroonheilige verloren is gegaan.
Een ander gebeeldhouwd fragment van goede kwaliteit uit de 12e eeuw is gevonden op
het terrein van het klooster Sion, een dochterklooster van Klaarkamp voor vrouwen.
Kloosterstichtingen Kort na het midden van de 12e eeuw wordt het gebied ontdekt door de zieh snel
verbreidende nieuwe orden van de Cisterciënsers en Praemonstratensers. Niet alleen
leek hier een vruchtbaar werkterrein voor ontginning en dijkage in een samenleving,
waar na de 1 ie-eeuwse opbloei waarschijnlijk een bevolkingsoverschot dreigde. Ook de
roem van de martelaarsplaats van Bonifatius zal niet weinig bijgedragen hebben aan de
keuze van het gebied. Vrij snel na elkaar ontstaan ten westen van Dokkum in het
midden van de 12e eeuw het door Clairvaux gestichte Klaarkamp en de stichting van
Frederik van Hallum, Mariëngaarde, die zieh onder de 'paterniteit' van de abdij van
Steinfeld in de Eifel zal stellen. Kort voordat Mariëngaarde van de grond kwam,
verwees Frederik nog een gelovige voor boetedoening naar het toen blijkbaar reeds
bestaande Klaarkamp. Zo is de stichtingsdatum van het laatste klooster rond het
midden van de eeuw te stellen. Het kloosterterrein is, zoals zovele andere kloosterterreinen,
lang buiten de belangstelling gebleven daar het als landbouwterrein in gebruik
was en er een boerderij op stond. Pas in 1939 zijn op een toen nog overgebleven
gedeelte van het terrein, dat voor terpaarde vergraven werd, opgravingen gedaan, die
een ongeveer 60 m lange, geheel uit baksteen bestaande, kerk aan het licht brachten
met een plattegrond naar die van Clairvaux 11 uit 1135-1145. Bij de opgravingen zijn in
de diepere funderingslagen, die nog slechts aanwezig waren, geen fragmenten van
tufsteen maar aan bepaalde gedeelten wel afbraakbaksteen aangetroffen. Als er een
tufstenen kerk gestaan had, zou de afbraak daarvan in de latere kerkfundering gebruikt
zijn.
Steenbakkerijen Hieruit blijkt, dat de aangegraven plattegrond de eerste kerk moet betreffen, waarvan
het koor gereed moet zijn geweest bij de eerste wijding. Daar de Cisterciënsers vooral
goede Organisatoren waren, wordt hun de verbreiding toegedacht van de steenbakkerijen.
Deze konden eerst op grote schaal werken doordat de monniken met hun leger
van conversen of hulpkrachten in Staat waren de turf, die in de omgeving ontgonnen
kon worden, te vervoeren naar de plaatsen waar de klei gevonden werd, geschikt om
stenen van te bakken. Mogelijk werd er voor hun komst in het gebied wel al op kleine
schaal wat steen gebakken met hout als brandstof, maar de grote opbloei van de
fabricage van dit bouwmateriaal moet toch wel toegedacht worden aan de werkwijze
van de kloosters met hun snel toenemende mannelijke bevolking. De samenleving was
blijkbaar rijp voor grotere eenheden met een geestelijk ideaal als binding. Anders kan
de zeer snelle toename van het aantal kloosters en hun bezittingen niet verklaard
worden. De goed georganiseerde samenleving vond bijval bij de bevolking, die haar
overstelpte met giften in de vorm van grondbezit, waarvoor de schenkers uiteraard
geestelijke goederen terug ontvingen.
Bij de bouw van de kloostergebouwen waren 'bouwvakkers' betrokken, zodat ook de
omgeving van hun handvaardigheid geprofiteerd kan hebben. In de eerste plaats gold
dat voor de kerken, waarvan het patronaatsrecht aan een klooster toekwam. De
plattegrond van de kloosterkerk werd voor parochiekerken niet nagevolgd, daar de
bouwvoorschriften dienden voor kloosterkerken. Parochiekerken behielden de tradiXVIII
NOORDELIJK OOSTERGO
tionele vormen, maar met de verwerking van de baksteen leerde men op den duur
nieuwe technieken als het inwelven van ruimten en het vormen van profielen, maskers
en andere Ornamenten.
Baksteen als bouwmateriaal Geoefend in het werk met tufsteen als bouwmateriaal paste men aanvankelijk
gelijksoortige technieken toe, toen bakstenen beschikbaar kwamen. Zij hadden
ongeveer dezelfde afmetingen als de late kleinere stukken tufsteen, in het algemeen
30 x 15 x 8-10 cm. Wij zagen hoe de tufsteen dikwijls in kistverband werd toegepast.
Dat verving men in het begin door baksteen en ook deze legde men met de lange kant
naast elkaar en af en toe een steen kops om verband te geven met de te störten vulling
van specie en brokken. Op den duur, toen de baksteen meer en meer in grotere
hoeveelheden beschikbaar kwam, ging men de muren door en door metseien, werden
de stenen in regelmatiger verbanden van twee strekken afgewisseld door een kop, of
werd zelfs om de andere strek en kop of een laag strekken en een laag koppen
toegepast. Aan die vroegste wijze van verwerking van de bakstenen met veel strekken,
soms wel drie of vier naast elkaar, herkennen wij de vroegste bakstenen muren. Wat
vormen betreft bleef men aanvankelijk dezelfde plattegrond aanhouden, die men
tijdens de verwerking van tufsteen gebruikt had: half rondgesloten koor, koortravee
met een kleine sprong overgaand in de absis, spaarvelden door een rondboogfries
afgesloten.
Op grond van het willekeurig verband, dat wil zeggen meer dan twee strekken naast
elkaar, kunnen wij tot de vroegste bakstenen kerken rekenen: het koor met koortravee
en voormalige aanbouwen van Westergeest; het koor van Janum; de toren van
Foudgum; schip en koor van Marrum; het oudste werk van Waaxens en het schip van
Murmerwoude, van Kollumerzwaag en van Raard. Van deze kerkgebouwen weten wij
alleen van Murmerwoude en van Kollumerzwaag, dat het schip uit kistwerk bestaat.
De baksteenformaten lopen sterk uiteen van maximaal 29-34 x 8,5 (Murmerwoude) tot
9 cm dik (schip Westergeest) en 32-33 x 9,5 cm (Marrum) tot 28 x 7,5 cm (Janum).
Gereduceerde westwerken Opvallend is, dat juist in een aantal van deze vroege bakstenen kerken een onderdeel
voorkomt, dat men ook aan tufstenen kerken aantreft en waarvan wij de behandeling
hebben laten rüsten: de toren die beneden en op de verdieping in verbinding Staat met
aangrenzende ruimten, het zogenaamde gereduceerde westwerk. De naam is ontleend
aan de echte westwerken, een onderdeel dat aan een aantal belangrijke kerken aan de
Rijn, de Maas en in Westfalen in de Ottoonse en Romaanse periode tot ontwikkeling is
gekomen. Veelal bevatten deze westwerken een kapel gewijd aan de H. Michael. In
vereenvoudigde 'gereduceerde' vorm komen deze torens met aanbouwen in Friesland,
Groningen en verder noordwaarts alsook längs de Gelderse IJssel voor3. In Noordelijk
Oostergo worden ze gevonden in de aan zee gelegen kerken van Anjum en Wierum en
meer landinwaarts aan de vroege bakstenen kleinere kerk van Waaxens, terwijl de
toren van Foudgum dichtgezette openingen heeft naar verdwenen zijruimten. Bij
oudheidkundig bodemonderzoek aan de kerk van Murmerwoude is bovendien
gebleken, dat daar aan de eerste bakstenen kerk een ingebouwde toren met aanbouwen
is toegevoegd geweest, die in de 13e eeuw vervangen werd door een verder westwaarts
gebouwde toren. Ook de kerk van Hantum kan een gereduceerd westwerk gehad
hebben, zoals bij bodemonderzoek is gebleken. Voor Lioessens zijn tevens
aanwijzingen in het muurwerk gevonden, die daarop kunnen wijzen. Ook in Dantumawoude,
Wetzens en Marrum kunnen volgens de afmetingen van de gevonden funderingen
ingebouwde westtorens met aanbouwen gestaan hebben. Voor Hogebeintum is
het eveneens mogelijk. Niet alleen de verering van de H. Michael, die op hooggelegen
plaatsen aanspraak maakte, kan hier van invloed geweest zijn; liturgische behoeften
aan een tweede centrum binnen het kerkgebouw kunnen ertoe geleid hebben, dat de
torenruimte betrokken werd bij de functies van het kerkgebouw4. De I3e-eeuwse
westtorens van Murmerwoude en Dantumawoude bewijzen, dat de behoefte aan een
westwerk toen reeds voorbij was; eiders hebben zij de middeleeuwen overleefd, in
Anjum en Wierum zelfs tot op de dag van vandaag.
Wij wezen er reeds op dat ook in andere opzichten de vroege bakstenen kerken over
het algemeen de vormen van de tufstenen kerken overnamen. Het halfrond gesloten
koor, dat wij met een enkele uitzondering aan alle tufstenen kerken zagen, werd
volgens de aangegraven fundering overgenomen te Murmerwoude en te Bornwird en
komt voor aan de hierboven genoemde oudste bakstenen kerken van Westergeest,
NOORDELIJK OOSTERGO
Aß. 3. Kaart van Noordelijk Oostergo,
waarop aangegeven plaatsen, waarvan
bekend is dat de kerk een zogenaamd
gereduceerd westwerk had.
MURMERWOUDE 1 A
DANTUMAWOUDE;
A Gereduceerd westwerk
A Gereduceerd westwerk bij bodemonderzoek aangetoond
Û Gereduceerd westwerk reconstrueerbaar uit afmetingen
Paesens en Aalzum. De buitenzijde van de muren van de koorabsis worden soms
hoekig gemaakt, zoals reeds te Janum, waar zij acht zijden van de twintighoek vormen.
Gebruikelijker zijn drie en vijf zijden en op den duur wordt deze vorm ook inwendig
aangewend.
Kralen Een bijzonderheid van de noordelijke vroege baksteenbouw zijn de staafvormige accentueringen
van de hoeken van muren, de zogenaamde kralen. Zij werden ook in
tufstenen muurwerk reeds toegepast, maar moesten dan gehakt worden. In baksteen
werden kraalprofielen al spoedig in de natte klei gevormd en daarmee een minder
kostbaar en geliefd motief, zowel längs hoeken van muren als längs vensters en gewelfribben.
Zo heeft het koor van de vroege bakstenen kerk van Marrum van beneden af
opgaande kralen op de hoeken van het uitwendig vijfzijdige koor en zijn ook aan de
koren van Raard en (Wester-)Nijkerk de hoeken door kralen aangegeven. Zelfs het
uitwendig halfronde koor van Aalzum heeft kralen, die tot de gootlijst doorlopen en
het boogfries oversnijden. In tufsteen kunnen wij kralen längs de hoeken opmerken
aan het inwendig halfronde, maar uitwendig vijfzijdige koor van Wetzens in de
bovenste helft. De versiering van het muuroppervlak te Hantum kent ook kralen, maar
daar is het motief toegevoegd aan de indeling door middel van smalle lisenen en
beïnvloedt niet de uitwendige vorm van het koor, die halfrond blijft. De spaarvelden te
Wierum waren overigens ook door kralen in plaats van lisenen gescheiden.
Datering begin baksteenverwerking Voordat wij nader ingaan op de ontwikkeling van de baksteenbouw in het gebied, die
zal uitmonden in de bloei tijdens de 13e eeuw, willen we samenvattend en concluderend
nog eens de argumenten opsommen om het begin van het gebruik van baksteen
te dateren. Wij wezen reeds op de data van stichting van de twee kloosters van de
jonge agrarische orden rond het midden van de 12e eeuw. Aanvankelijk zijn de kerken,
die geheel uit baksteen gebouwd zijn door ons eind 12e eeuw gedateerd. Gezien het
feit, dat een aantal vormen als plattegrond van het koor, aanbouwen en gereduceerd
westwerk zo overduidelijk zowel in tufsteen als in baksteen gebouwd zijn en ook de
versieringsmotieven zo ongewijzigd overgenomen werden, moet men vrij plotseling van
materiaal gewisseld hebben, zonder dat men de mogelijkheden van het materiaal
verkend had. Pas na enige tijd ging men deze uitbuiten door in de natte klei de
profielen en Ornamenten te vormen. Wij denken dan ook dat de nieuwe methode door
de Cisterciënsers aangedragen, een vrij plotselinge overgang van materiaal veroorzaakt
heeft. Gezien ook het feit, dat er in Egmond rond 1130 baksteen gebruik geweest moet
zijn, achten wij de vroegste bakstenen kerken in Oostergo in het midden van de 12e
eeuw ontstaan te zijn5. In de Beschrijving van Ferwerderadeel is door ons dan ook de
bakstenen verhoging van de noordelijke aanbouw van de kerk van Hallum in verband
gebracht met een brand, die omstreeks 1155 gewoed moet hebben, waarna het bovenste
gedeelte van het muurwerk hersteld diende te worden.
XX NOORDELIJK OOSTERGO
Overwelfde ruimten Er werd hierboven reeds op gewezen, dat de lokale bouwers slechts de techniek van
het bouwen in baksteen overnamen van de kloosterbouwkunst en dat de voorschriften
voor het bouwen van Cisterciënser kerken van toepassing waren op kloosterkerken en
niet op parochiekerken. De eerste bakstenen kerken behielden dan ook voor het
inwendige aanvankelijk de open 'ziende' kap of het vlakke plafond, terwijl de enorme
kerk van Klaarkamp, die van verre oprijzend op een terp, grote indruk gemaakt moet
hebben, geheel met stenen gewelven overkluisd was. Aanzetten voor de gordelbogen in
de funderingsplattegrond geven dat genoegzaam aan. Ook van de kerk van Mariëngaarde
weten wij, dat zij bij voltooiing, die eerst onder abt Sydachus (1240t)
plaatsvond, gewelfd was.
De kerk van het Benedictijnerklooster Foswerd bij Ferwerd zou volgens Occo Scharlensis
tot in de 14e eeuw in hout overdekt geweest zijn en eerst toen na een brand
overwelfd zijn. Niettemin zijn er bakstenen bouwfragmenten bewaard met rondstaafprofiel
en rondboogjes vormend, die op de I2e-i3e eeuw wijzen en verwantschap
vertonen met de geprofileerde bakstenen, die van Klaarkamp bekend zijn. Indien wij
Occo mögen geloven, zouden deze van andere onderdelen van de kloostergebouwen
afkomstig moeten zijn, zoals de refter, de kapittelzaal en de kloostergang. De
vergelijking met de fragmenten uit Klaarkamp geeft aanleiding aan een uitbreiding van
Foswerd te denken kort na de bouw van Klaarkamp. Van de gevonden fragmenten van
Klaarkamp is evenmin als van Foswerd bekend, van welk onderdeel van het gebouwencomplex
ze afkomstig zijn. Een nadere aanduiding van vindplaats is zelden
vermeld. Ook die fragmenten kunnen van de abdijgebouwen afkomstig zijn, hetgeen
niet wegneemt, dat in de oudste funderingen van de kerk geen spoor van tufsteen
voorkomt.
Soortgelijke profielstenen en fragmenten van rondboogfriezen zijn gevonden op het
kerkhof van Marrum en van (Wester-)Nijkerk, en bij de restauratie van de kerken van
Genum en van Wetzens in het muurwerk. Evenals dit bij de kloosterkerken
aanwijzingen zijn dat ze overwelfd waren, geven deze fragmenten aanleiding zulks voor
de genoemde parochiekerken aan te nemen, die thans in hout overdekt zijn.
De absis Voor overdekking in steen kwam in de eerste plaats de absis in aanmerking, standplaats
van het altaar. In een aantal gevallen kan worden aangetoond uit sporen in de
fundering of in het opgaande werk, dat de absis in steen overwelfd was: Hantum,
Raard, Bornwird, Janum, Jouswier 1, Aalzum. Te Westergeest is dit nog het geval.
Voorts worden tegen de wanden dikwijls sporen gevonden van gewelven in de vorm
van zogenaamde opleggingen, dat wil zeggen, bogen waarboven het muurwerk iets
terugspringt, zoals te Aalzum en in Lioessens, waar deze heel duidelijk te zien
zijn.
Soms ook ziet men de sporen van uitgebroken gewelven in de vorm van zogenaamde
inkassingen; dat was het geval in het schip van Hantum, waar in de tufstenen muren
kassen gehakt waren voor bakstenen gewelven. Zo zijn sporen van gewelven te zien in
de kerk van Ee, voorts in Hallum en in de laat I3e-eeuwse kerken van Morra en
Sybrandahuis. Ook worden soms aanzetten van gewelven gevonden in de hoeken van
gebouwen, zoals in Westergeest tegen de triumfboog en in Janum tegen de westwand.
Volgens deze gegevens kunnen wij een aanzienlijk aantal kerken aanwijzen, dat ooit in
steen overwelfd is geweest en wordt het beeld sterk gewijzigd, dat de Friese dorpskerk
in hout overdekt zou geweest zijn (afb. 5).
Vervanging van gewelven In de beschrijving van Ferwerderadeel en elders wezen wij reeds op het feit, dat het
verlies van deze stenen overwelvingen in het algemeen niet te wijten is aan siechte
constructie, waardoor ze ingestort zouden zijn, maar dat dit een kwestie geweest is van
wijziging van smaak6. In de kroniek van Mariëngaarde wordt namelijk zeer duidelijk
verteld, dat men rond 1525 de kerk ging moderniseren en de gewelven, die in de
eenbeukige kerk vrij laag aangrepen, verwijderde, om de kerk meer licht te geven en
ruimte te scheppen voor de nieuwe altaren met hoge achterwand. De ruimte werd
vervolgens gedekt door houten gewelven. Vôôr de 16e eeuw moeten aldus ruim twintig
kerken in Noordelijk Oostergo geheel of gedeeltelijk in steen overwelfd geweest zijn.
Slechts die te Hantumhuizen en Kollum hebben de stenen gewelven behouden, de
eerste uit de 14e eeuw, de tweede uit de 15e eeuw. Veel ouder is de overwelving van de
absis te Westergeest. In tegenstelling tot het muurwerk van de kerk dat, zoals boven
uiteengezet, geheel uit zeer vroeg baksteenwerk bestaat, is de gemetselde kalot over de
NOORDELIJK OOSTERGO
Aft>. 4a. Geprofileerde bakstenen
gevonden op het terrein van het
voormalige klooster Klaarkamp te
Rinsumageest.
GtWELFRIE/ BAK^T
i I
KOLON ÏMC1T BAK3T.
r
ROIND STAAf" BAK.5T.
031
H ALT Z OIL BAK5T. GEBAK^F-N PROFIEL5TEE.NC.N.
Z.UIL. BAK9T . PIJLCR. P) E
Aft). 4b. Geprofileerde bakstenen
gevonden op het terrein van het
voormalige klooster Foswerd te Ferwerd.
0 100 cm
XXII NOORDELIJK OOSTERGO
Aft>. 5. Kaart van Noordelijk Oostergo,
waarop aangegeven plaatsen, waarvan de
kerk in steen overwelfd geweest is.
L RINSUMAGEEST
WESTERGEEST
KOLLUMERZWAAG ? Û
A In tufsteen overwelfde kerken
û In baksteen overwelfde kerken
absis uit tufsteen samengesteld. Dit is te verklaren als materiaal, dat beschikbaar kwam
bij de afbraak van het eerste stenen schip en opnieuw gebruikt werd bij de verhoging
en verfraaiing van het koor. Aan de nieuwe vensters werd de tufsteen eveneens
toegepast. Het geweif rust tegen de triumfboog, die zeer flauw spitsbogig van vorm is
en die wij daarom rond 1200 dateren.
Overige aanwijzingen van verdwenen Geheel rondbogig zijn de opleggingen voor gewelven, die in het koor van Hantum
gewelven gevonden zijn. Een triumfboog ten behoeve van een overwelfde koorsluiting vond men
voorts te Raard, waar deze in verband gemetseld was met het oudste muurwerk, waarin
tevens voetingen gevonden werden voor pilasters of kolonnetten tegen de hoeken van
de koorsluiting7. Ook in de fundering van de eerste stenen kerk van Jouswier, die
opnieuw gebruikt werd bij de herbouw in 1557, werden aanzetten voor een triumfboog
en voor kolonnetten tegen de koorsluiting aangetrofFen ten behoeve van een
overwelving. Was de sluiting te Raard driezijdig, in Jouswier is deze vierzijdig, een
merkwaardige vorm, die echter enige malen in het behandelde gebied voorkomt, te
weten te Roodkerk en te Nés en bovendien in Westergo in Piaam en later in Workum
en aan de Martinikerk te Groningen.
Een fiauw spitsbogige triumfboog werd in de tweede fase in de kerk van Bornwird
ingebouwd voor overwelving van koortravee en -sluiting. Bogen tegen de muren
werden voorts gevonden in Aalzum (absis), Genum (schip, waar tevens profielstenen
gevonden zijn van de ribben van het geweif), terwijl Van der Aa van de kerk van
Hiaure zegt, dat zij overwelfd was. Daar er materiaal afgekapt was van de muren van
het schip, kan men ook van Kollumerzwaag veronderstellen dat het schip overwelfd
geweest is.
Romano-gotiek Over de vorm van de gewelven is weinig bekend. Wanneer in de opgaande muren
aanwijzingen zijn in de plaatsing van de vensters zoals te Ee en te Hantumhuizen
kunnen we aannemen, dat het om gewelven in de trant van de zogenaamde romanogotiek
ging. In de 13e eeuw ontstond in het aangrenzende Westfalen vrij plotseling een
manier van inwelven van ruimten met gewelven per travee naar romaanse gewoonte en
met kraalprofielen, maar hoog oprijzend en op den duur ook de vorm van de bogen
meenemend in de drang naar ruimte, waardoor gotische kenmerken ontstonden. Deze
daarom romano-gotisch genoemde wijze van inwelven kwam uit westelijk Frankrijk,
waar zij eind I2e-begin 13e eeuw onder Venetiaans-Byzantijnse voorbeelden ontstond.
Relieken-overdraging naar Westfalen en mogelijk het huwelijk van Hendrik de Leeuw
met een prinses uit het Huis van Plantagenet kunnen van invloed geweest zijn oude
banden tussen deze gebieden te intensiveren8. In Groningerland en Oost-Friesland zijn
vele kerken op deze wijze ingewelfd en ging men zelfs de plattegrond aanpassen in de
vorm van een reeks Vierkanten of rechthoeken. In Westerlauwers Friesland is slechts
een beperkt aantal kerken nog met deze zogenaamde domicale gewelven overdekt. Wij
NOORDELIJK OOSTERGO
Aft). 6. Topgevel van de toren in
Murmerwoude met zogenaamde
sleutelgatvormige boog.
nemen echter aan dat het vrij grote aantal plattelandskerken dat ooit overwelfd geweest
is, veelal deze rijzige midden i3e-eeuwse gewelven gehad moet hebben. De paarsgewijze
plaatsing van vensters, die soms als te Hantumhuizen geflankeerd worden door
nissen, wijst daarop. Het gaat bij deze gewelven namelijk om hanggewelven, die vrij
laag aangrijpen, wat een regelmatige plaatsing van vensters belet in een periode,
waarin men behoefte kreeg aan meer lichttoevoer, die een rol ging speien in de architectuur
van het inwendige.
Duidelijk verwant met de Groninger groep is het schip van Hantumhuizen met zijn
rijke detaillering van lisenen en rondbogige vensters met kraalprofiel in de dagkanten,
geflankeerd door nissen waarvan het veld met siermetselwerk gevuld is. Bij dit
muurwerk behoorde aanvankelijk een overwelving in twee grote velden. Deze zijn later
vervangen door drie velden die door ingebouwde pijlers smaller gemaakt zijn,
waardoor men kan aannemen dat de eerste gewelven gespat zijn. Een bekende
wijdingsdatum van 1335 kan op de herbouw betrekking hebben, waarbij de ribben niet
meer werden toegepast, doch slechts in schilderwerk werden aangegeven.
Een soortgelijke plaatsing van vensters in de muren van het schip van de kerk van Ee
wijst op een verwante overwelving; mogelijk is hier zelfs sprake van een rechthoekige
koortravee, die in zijn geheel is afgebroken. Ook de bakstenen fase van de kerk van
Anjum, waarvan de grondvesten met voetingen voor muurdammen van gordelbogen bij
bodemonderzoek gevonden zijn, bleek op dergelijke overwelving te zijn aangelegd
geweest. Het baksteenmateriaal van Anjum en Ee bleek merkwaardigerwijze in maat
exact overeen te komen, alleen is het te Ee donkergekleurd met zelfs veel gesinterde
stenen en in Anjum blond. Verkocht men de hardgebakken stenen naar Ee en behield
men de fraaiere blonde voor Anjum? Paarsgewijze geplaatste voormalige vensters zijn
voorts te herkennen in (Wester)Nijkerk, Marrum, Nes en Morra. Reeds in het stamland
West-Frankrijk was men in de 12e eeuw kwistig met sierende onderdelen; ook in
Westfalen en in Groningerland kreeg men in de 13e eeuw smaak voor rijke profileringen,
kraalprofielen en maskerstenen of geornamenteerde kapitelen onder bogen of
boogfriezen. Vooral smaak voor het spel met het baksteenmateriaal, dat zieh in allerlei
vlechtingen liet toepassen als visgraat en keper en dat in verschillende kleuren viel te
selecteren. In Hantumhuizen zien wij daarvan binnen het behandelde gebied een
duidelijk voorbeeld. In de rijkste fase van de stijl worden de zogenaamde intradosneuzen,
waarmee spitsbogen gevuld worden, als contour gebruikt voor nissen, zodat
een sleutelgatvorm ontstaat. In Morra is een ingang met zulk een boog bekroond. Heel
goed viel dit motief toe te passen in de topgevel van een toren, zoals in Murmerwoude
het geval is.
Aan de oost- en noordzijde zijn bij verhoging van deze toren resten van dergelijke
topgevels bewaard gebleven. Daaruit blijkt dat de toren van Murmerwoude ooit vier
topgevels gehad heeft, waartussen mogelijk een stenen spits gemetseld was, zoals aan
een aantal grote torens in Noord-Nederland voorkomt. Ook de toren van Dantumawoude
heeft in de oostgevel een nisversiering. Beide torens vervingen, zoals wij zagen
oudere torens die op het schip geopend waren en aanbouwen hadden als kleine
westwerken.
Torens Diverse andere kerken kregen in de 13e eeuw een bakstenen toren, waarin een of zelfs
meer dan één geweif werd aangebracht. Het zal om een defensieve maatregel zijn
gegaan tegen uitroken, daar in noodgevallen de bevolking zieh placht terug te trekken
in de toren. Wanneer vijanden zo dicht genaderd waren, was men nog korte tijd veilig
in de stenen kerk en toren. Men denke aan de brand na familietwist te Hallum
omstreeks 1150. Tegen vuur van boven af hielp een tweede gewelf. Een aantal torens
heeft zelfs een toegang van buitenaf naar de ruimte boven het eerste gewelf.
Nog uit het einde van de 12e eeuw zal de toren van Westergeest dateren, die half
ingebouwd is in het kerkschip, waarvan het uitwendige muurwerk gedecoreerd is met
dezelfde doorgaande rondboogvelden als de muren van de toren. Er is een door een
sluitbalk vergrendelbare westelijke ingang naar de overkluisde begane grond. De
ruimte erboven is toegankelijk via een ladder en een doorgang op de verdieping aan de
zuidzijde.
De grootste I3e-eeuwse toren in het gebied vindt men in Holwerd, waar hij kennelijk
altijd vrij van de kerk heeft gestaan, zoals alweer, in Groningerland, herhaaldelijk
XXI NOORDELIJK OOSTERGO
DETAILS VENSTER AANZICHT BINNENZÜDE
Afb. 7. Profiel van lichtspieet in de toren
van Engwierum.
voorkomt. De toren, die 9 x 8,5 m in plattegrond meet, is uit grote baksteen met 2 m
dikke muren opgemetseld tot de eerste balklaag, die ongeveer 8 m boven het oorspronkelijke
vloerpeil ligt. Blijkens de aanwezige opleggingen is er een geweif geweest over
de begane grond, die een afsluitbare toegang in de noordgevel had. De ruimte boven
het geweif was van buitenaf bereikbaar via een toegang op de verdieping in de
oostgevel. Sporen van een geweif boven deze ruimte zijn niet aangetroffen.
Een forse 13-eeuwse toren Staat ook in (Ooster)Nijkerk, 7 m vierkant met muren van
1,5 m dikte en alleen aan de oostzijde, dus van de kerk uit, toegankelijk. Het koepelgewelf
over de begane grond is bij de restauratie naar aanwezige sporen weer aangebracht.
Onder de tweede balklaag zijn aanwijzingen van een tweede geweif. De ruimte
tussen de twee gewelven was van de kerk uit via een ladder toegankelijk en had aan
drie zijden lichttoevoeren in de vorm van spleten die naar binnen toe schuin uitliepen.
De schuine kant maakt met de binnenhuid van het metselwerk een profiel: een versieringswijze
die, uit het materiaal voortgekomen, aan torens in Friesland nogal eens
voorkomt (Engwierum, Nes, Aalzum schip noordzijde). Boven deze overwelfde ruimten
is de galmgaten-geleding door een smalle lijst aangegeven. Over de boog van de
galmgaten loopt een platte laag: ook dit is een motief dat in de bloei van de baksteenperiode
veel werd toegepast (kleine spitsboogvensters noordzijde schip Westergeest,
boog over opening toren Holwerd noordzijde, voorm. ingang noordzijde kerk Nes,
galmgat Wierum, Bornwird ingang, Nes ingang, maar ook in tufsteen in Brantgum
noordzijde.)
In de westelijke topgevel van de toren van (Ooster)Nijkerk was vôôr de restauratie
reeds een nis aanwezig met gekoppelde rondboogjes als te Dantumawoude en twee
grotere spaarnissen; de vorm daarvan en de aanwezigheid van lichtspleten op elke
verdieping geeft aanleiding de toren wat jonger te dateren dan de vrijwel geheel
gesloten opgaande klokkedragers van Murmerwoude, Dantumawoude, Holwerd en
ook die van Kollum. Die van Murmerwoude is ooit vrij hoog boven de begane grond
overwelfd geweest, terwijl die van Dantumawoude gelijk die van Westergeest
aanvankelijk half ingebouwd was. Sporen van overwelving zijn daar na diverse
wijzigingen niet meer aangetroffen. De I3e-eeuwse toren van Nes heeft ooit wel twee
gewelven gekend.
De overkluisde benedenruimte van de i3e-eeuwse toren van de hoofdplaats Kollum is
inwendig längs de wanden versierd met nissen. Ook de wanden van de toegang, die
door de twee meter dikke oostmuur leidt, vertonen dergelijke nissen. Zelfs de oostzijde
van de muur is van twee brede rondbogige nissen voorzien, die van de kerkruimte uit
zichtbaar geweest moeten zijn. Boven de derde lichttoevoer in de westgevel is een
tweede geweif aangebracht geweest. Voorts hadden de torens van Engwierum en Nes
twee gewelven. In Hantumhuizen was naar de verdieping boven de overwelfde begane
grond een spiltrap in de muurdikte gemetseld. Ook in Oostrum waren aanzetten
aanwezig, waarop bij de restauratie het geweif over de begane grond gemetseld is. In
Blija is in de toren, hoog boven de begane grond, een oud geweif aanwezig. Overkluisd
was ook de begane grond van de bakstenen toren van Kollumerzwaag, die aan de
westzijde een inwendig door een balk vergrendelbare toegang had. De ruimte boven
het geweif was aan de zuidzijde via een ladder van buiten af toegankelijk.
STEENHUIZEN, STINSEN OF WOONTORENS
Schierstins De situatie van een torenvormig gebouw met een overwelfde ruimte op de verdieping,
die van buitenaf toegankelijk is via een ladder moet ook aanwezig geweest zijn in de
particulière stenen huizen, steenhuizen of stinsen, die sedert de 13e eeuw elke gevestigde
familie gebouwd zal hebben. Men woonde ernaast bij de boerenhoeve die de
familie met onderhorigen door middel van landbouw en veeteelt van aanzienlijke
inkomsten voorzag. Alleen in tijden van dreiging en nood zal men zieh op het
steenhuis begeven hebben. Het enige vrij goed bewaarde exemplaar Staat in Dantumadeel
in Veenwouden en ontleent zijn naam aan de monniken van Klaarkamp, die
het in 1436 verwierven van de familie Idsinga. De ligging te midden van de venen, die
voor het klooster van groot economisch belang waren, moet aanleiding geweest zijn de
eigendom te verwerven. De toren, in een rechte lijn 7 km ten zuiden van het klooster
gelegen, werd in de 16e eeuw bewoond door een keldermeester of econoom, die
verantwoordelijk was voor de gang van zaken op het bedrijf. In de 15e eeuw, toen de
NOORDELIJK OOSTERGO
eigendom aan Klaarkamp kwam, heeft de toren mogelijk nog een verdedigingsfunctie
gehad, waartoe hij in de 13e eeuw op een kleine opgeworpen heuvel gebouwd was. Het
is de enige stenen verdedigbare toren, die nog duidelijk de Spören draagt van de opzet
van dergelijke gebouwen. De bogen, die nu aan elk van de vier zijden te zien zijn in
gedichte vorm, stonden oorspronkelijk als grondbogen in de aarden heuvel, waarvan
de top de vloer vormde voor de eerste reeks schietgaten. Kort boven deze schietgaten
was aanvankelijk de eerste balklaag, die door middel van een toegang in elk van de
lange zijden bereikbaar was. Veel later werd de heuvel weggegraven en werden de
bogen dichtgezet. Waarschijnlijk nog in de 13e eeuw is de toren verhoogd en de ruimte
op de verdieping overwelfd. Bovenin kwamen nieuwe schietgaten. Van de grotere
hoogte kon een breder terrein overzien worden en het schootsveld vergroot worden.
Boven het tweede gewelf lag mogelijk een laag grond om brandende projectielen te
doven. Later is de toren aan de smalle oostzijde toegankelijk en inwendig bewoonbaar
gemaakt door het aanbrengen van een schouw ter plaatse van de zuidelijke ingang.
Nadat het goed bij de Reformatie in handen van de Staten en reeds eind 16e eeuw in
handen van burgers was gekomen, zijn er aanbouwen opgetrokken ter vervanging van
een i6e-eeuws woongebouw, dat Stellingwerf nog afbeeldt. Doordat de bezitters grote
zorg voor het gebouw aan den dag hebben gelegd, is deze stins als enige ontkomen aan
afbraak in de 18e en 19e eeuw, waaraan zo vele andere steenhuizen, die we uit afbeeldingen
kennen, ten offer zijn gevallen.
Overige steenhuizen Veel topografische tekeningen geven een beeld van de talrijke states, die het platteland
in de loop ter tijden gesierd en vooral gestoffeerd hebben met hun groen en geboomte.
Wanneer men deze nauwkeurig beziet, blijkt een aantal gebouwd te zijn tegen een
ouder steenhuis. Dit tekent zieh niet steeds zo duidelijk af als te Veenwouden, maar
met enige voorkennis valt dikwijls een torenvormige eenheid te herkennen op het
omgrachte terrein, dat het 'hornleger' vormde. Aan deze oudste bewoonde plaats was
ook stemrecht verbonden en indien dit niet bebouwd was, kon het stemrecht vervallen.
In de loop van de 18e en 19e eeuw waren vele states in handen van slechts weinig
families gekomen en bleek de last van het onderhoud te zwaar te worden. Vrijwel alle
states in het onderhavige gebied zijn toen gesloopt en op de terreinen bleef slechts het
agrarisch bedrijf over. Hoewel er veel onderzoek gedaan werd naar de geschiedenis
van de families, had men veel minder belangstelling voor hun woningen of wat
daarvan ter plaatse nog over kon zijn. De belangstelling voor oudheidkundig
bodemonderzoek ging aanvankelijk slechts uit naar aanwijzingen van hoge ouderdom
en bij gelegenheid van restauraties later naar die van oudere kerkelijke gebouwen. Om
die redenen zijn er bijzonder weinig sporen van steenhuizen en states bekend. Toch
moeten zij allerwege in de grotere dorpen gestaan hebben, zoals van de kadastrale
minuteplans uit de jaren 1820-1830 nog af te lezen valt.
Een aantal van de belangrijkste steenhuizen stond direct grenzend aan het terrein van
de kerk, daar de eigenaren vanouds belang hadden bij het kerkelijk leven mede als
centrum van recht en kennis. In de inleidingen van de eerdere delen 'Noordelijke
Oostergo' wezen wij reeds op situaties, waarbij de state, die uit het eerste steenhuis
groeide, direct aan het kerkhof grensde. Zo bleek de grote invloed van de Tjaarda's in
Dantumadeel tevens uit de situatie van hun state in Rinsumageest en van de Onnema's
in dezelfde grietenij, wier state tussen de oudste en de jongere kerkplaats van Dantumawoude
gelegen was. De kerk van (Wester)Nijkerk staat op een hoek van het oudste
stateterrein ; ook de state van de Aebinga's te Hallum, die tot in de 18e eeuw hoewel
katholiek gebleven een kapel van de kerk als grafstede gebruikten, grensde aan het
kerkhof.
Resten van steenhuizen Minder belangrijke steenhuizen moeten er längs de dijken gestaan hebben. Een
materieel spoor daarvan meenden wij te herkennen in resten van een steenbakkerij, die
op het terrein van een groot landbouwbedrijf aan de Oude Dijk ten noorden van
Anjum gevonden zijn. Bij Munnekezijl is in de boerderij Olde Borch aan dezelfde
Oude Zeedijk een meter dikke muur van lichtkleurige mopsteen bewaard, die een
overblijfsel kan zijn van een steenhuis. Ook längs de Paesens wordt in eigendomsoverdrachten
een aantal steenhuizen vermeid. Materieel zijn in de loop van het onderzoek
in het gebied nog twee aanwijzingen gevonden van overblijfselen van middeleeuwse
stenen huizen: te Hantumhuizen in de boerderij Poptastate, waar in 1617 een stins
genoemd wordt en in de boerderij een meter dikke muur van mopsteen ingebouwd is
XXVI NOORDELIJK OOSTERGO
met een lichtspleet en een door een balk vergrendelbare doorgang. Voorts troffen wij in
Holwerd een laat steenhuis aan in Buwinga of Bonga State aan de Stationsweg.
Zaalstins te Oudwoude In de 14e eeuw ontstond naast het torenvormige steenhuis een vorm met meer ruimte
inwendig, de zogenaamde zaalstins9. Op het platteland staat bij Oudwoude een
overblijfsel van deze vorm van verdedigbare adelswoning, ingebouwd in de boerderij
Allema State. De kelder en een opgaande muur zijn nog middeleeuws, de overige
muren zijn in de 16e eeuw en later op de oude keldermuren herbouwd. De situatie op
een omgracht terrein, dat volgens Andreae rond 1880 een inrijhek met wapendragende
leeuwen had, is nog aanwezig daar het vrij ver buiten de dorpskom ligt.
GOTISCHE STIJLKENMERKEN IN DE KERKBOUW EN SCHAARSTE AAN BEWAARDE MONUMENTEN
UIT DE I4E EEUW.
Het centrum van het uitgestrekte plattelandsgebied is vanouds de stad Dokkum
geweest. Voor de grote, later gesplitste grietenij Dongeradeel was de stad zelfs
naamgevend. Dongeradeel, Dantumadeel en Kollumerland hadden in roerige tijden
hun rechthuis dan ook in de stad. Twee kerken was de stad rijk, de 1 ie-eeuwse kanunniken-
en beevaartskerk met de Bonifatiusbron en de S. Maartens parochiekerk.
Daarnaast waren ten plattelande, zoals wij boven trachtten uiteen te zetten, de
kloosters centra van kennis, cultuur en recht. De macht, die zij daardoor en door het
grootgrondbezit, dat hun toeviel, konden uitoefenen, is lang in stand gebleven, maar
hun ook noodlottig geworden. Volgens de kloosterkronieken zijn de hevige
partijtwisten, die het leven in deze streken in de 14e en 15e eeuw bedreigden, naar de
twee orden genoemd, die in korte tijd de meeste invloed kregen, de Cisterciënsers en
de Praemonstratensers, hoe zeer ook de abten aanvankelijk als vredestichter trachtten
op te treden. De eersten naar de kleur van hun dracht schiere of grauwe monniken,
Schieringers, de tweeden naar hun bestaansgrond, de veehouderij, Vetkopers geheten.
Wij zagen hoe door de systematische aanpak van de turfgraverij, de steenbakkerijen tot
ontwikkeling konden komen en dat het aloude Benedictijnse Foswerd rond 1200 in
baksteen uitgebreid of herbouwd werd. Mogelijk is een voordeel voor Mariëngaarde
geweest, dat de kerk van dat klooster eerst in de 13e eeuw gebouwd werd en daarmede
langer modern bleef. Voor vrouwen werd in Kollumerland onder Oudwoude het
klooster Olijfberg gesticht, dat op den duur eigenaar werd van uitgestrekte gebieden.
Het zou na de Hervorming de grondslag vormen voor het enige landgoed, dat in het
gebied nog in stand is. Zuidelijker in Achtkarspelen stichtte een zekere Gericus een
klooster dat in 1244 door Clairvaux als dochter aanvaard werd; de uithof voor
vrouwen, Galilea geheten, werd onder Burum in Kollumerland gesticht en zal niet veel
jonger zijn. Gerkesklooster en Galilea kregen veel grondbezit in eigendom in Kollumerland
en grote invloed op de agrarische en waterstaatkundige ontwikkeling van het
gebied, die tenslotte uitmondde in de inpoldering van het Nieuwe Kruisland in de
16e eeuw.
De invloed van Mariëngaarde op bouwkunstig gebied kan blijken uit de herbouw van
de parochiekerk van Hallum, evenals het koor van Dokkums abdijkerk uit lichte
geelrode moppen opgetrokken en blijkens de profileringen van de hoge flauw spitsbogige
nissen, waarin de vensters per travee gevat zijn, in de 13e eeuw gebouwd.
Hoewel het afsluitend fries nog traditioneel rondbogig bleef, duidt de vorm van de
vensters op kenmerken van de gotische stijl, die zieh in de grote bouwkunst in
Frankrijk reeds een eeuw aan het ontplooien was. Voor de kerk van Morra, die
mogelijk banden met Mariëngaarde gehad heeft, en voor die van Sybrandahuis,
gesticht door een Tjaarda van de aangrenzende state Starkenborg, geldt deze datering
en karakteristiek eveneens. De kraalprofielen geven de binding met het voorbije
tijdperk nog aan, de spitse bogen de invloed van het nieuwe vormgevoel. Met deze
kerken wordt een tijdperk afgesloten, daar er uit de 14e eeuw heel weinig overgebleven
is. Slechts van de stad Dokkum weten wij dat er een nieuw koor en mogelijk ook een
schip gebouwd moet zijn in de vroege 14e eeuw, daar de tegelvloer uit die tijd in 1965
gevonden werd in het koor van de tegenwoordige Hervormde kerk. Door vernieuwing
van het koor in de 15e eeuw was er van de i4e-eeuwse fase niet anders over dan de rijk
versierde vloer.
Ten plattelande is uit de 14e eeuw bijzonder weinig bewaard gebleven. Twee wijdingen
in 1335 zijn bekend uit de Utrechtse Domrekeningen; het gaat hierin om Hantum,
NOORDELIJK OOSTERGO
De 15e eeuw
Afb. 8. Pastorie van Ferwerd, zuidgevel en
doorsnede naar het zuiden.
i6e-eeuwse kerken en torens
waarvoor waarschijnlijk Hantumhuizen gelezen moet worden, en om Wanswerd. In het
laatste geval betreft het mogelijk de wijding van een nieuw koor, dat thans verborgen
kan zijn achter ommetselingen; voor Hantumhuizen nemen wij aan dat het ging om de
wijding van de kerk met de nieuwe koepelgewelven in drie traveeën ter vervanging van
de oudere over twee grote traveeën, die in het midden van de 13e eeuw ontstaan zullen
zijn. Volgens Occo Scharlensis zou de kerk van Foswerd in de 14e eeuw ingewelfd zijn,
maar daarvan is niets bewaard. Veertiende eeuws is, in vergelijking met soortgelijke
details in Groningerland, het schip van het kleine kerkje van Janum, dat hoogstwaarschijnlijk
door de Tjaarda's gesticht is.
Alles wat er voorts in de 14e eeuw gebouwd mocht zijn geweest moet, evenals menig
oudere kerk wegens de troebelen van de Schieringer- en Vetkoperse twisten, in de 15e
en 16e eeuw herbouwd zijn. Het is namelijk opvallend dat er na de bovengenoemde
kerken van Hallum, Sybrandahuis en Morra geen bakstenen kerkgebouw meer bekend
is, dat uit nieuw materiaal is opgetrokken. Alle 15e- en i6e-eeuwse kerken in het
gebied, ook de grootste zoals Ferwerd, Ternaard en Blija zijn uit herbruikt materiaal
gebouwd.
Voor de kerk van Kollum, dat bijna als stad functioneerde, is het begrijpelijk, dat er
voortdurend vergroot en verfraaid werd aan het gebouw, dat bovendien kerkrechtelijk
een functie had als seendkerk. Daar werd waarschijnlijk eerst de tufstenen kerk in
baksteen verhoogd en naar het westen verlengd en van een toren en een nieuw koor
voorzien. De toren bleef in stand, maar het koor werd in het tweede kwart van de
15e eeuw herbouwd naar de nieuwste stijl van de Groninger hoofdkerk, van welke stad
men bescherming genoot. De detaillering is echter gelijk aan die van het nieuwe koor
van de parochiekerk van Dokkum, zodat men dezelfde bouwmeester kan aannemen
voor beide kerken. Daar het koor te Kollum uit afbraak baksteen bestaat, moet er een
bakstenen koor aan vooraf gegaan zijn. Als quasi stadskerk wordt de kerk van Kollum
geheel overwelfd en zelfs van een smalle noordbeuk voorzien. De oppervlakten van de
gewelfvelden werden gebruikt voor het schilderen van symbolische voorstellingen van
geloofswaarheden en van deugden en ondeugden van de hand van reizende kunstenaars,
wier werk wij ook in Groningerland ontmoeten.
Tot de nog in de 15e eeuw herbouwde kerken rekenen wij voorts, op grond van de vrij
kleine vensters ten opzichte van de breedte van de travee muurwerk waarin zij staan,
die van Waaxens, Oudwoude, Kollumerzwaag, (Ooster)Nijkerk en mogelijk Lioessens.
Ook ondiepe steunberen, zo die toegepast zijn, kunnen op een betrekkelijk vroege
datering wijzen, zoals die te Augsbuurt zijn aangetoond bij bodemonderzoek. De
herbouw van de kerk van Ferwerd zal voorts nog in de 15e eeuw hebben plaatsgevonden,
inclusief de beide benedenste geledingen van de kolossale toren, waaraan veel
tufsteen verwerkt geweest moet zijn, die in de 18e eeuw door baksteen vervangen werd.
In 1525 zou volgens een in de zandstenen waterlijst gehakt jaartal het koor zijn
herbouwd. Ook de onversierd opgaande kleinere torens van Genum, en
(Wester)Nijkerk kunnen in de 15e eeuw herbouwd zijn; die van Genum kreeg nog een
geweif hoog boven de begane grond. Mogelijk gelijktijdig met het grote nieuwe
kerkgebouw te Ferwerd viel de bouw van de pastorie aan het Vrijhof, die later voor
diverse functies gebruikt, wegens zijn ligging en stevige muren bewaard gebleven is.
Het is daarmee een van de oudste bekende pastoriegebouwen in Friesland.
Voor de i6e-eeuwse gotische kerkbouw is een aantal jaartallen bekend: het duidelijkst
is de datum van 15 September 1525 voor Rinsumageest, wanneer de wijbisschop een
nieuwe kapel wijdt en een aflaat schenkt voor de bezoekers ervan en tevens een
broederschap erkent10. Het charter blijkt afkomstig te zijn van Tjaardastate. Wat de
kapel betreft lijkt het te gaan om de zuiderbeuk van de kerk, die de voorafgaande zou
vervangen. Het afkomende tufsteenmateriaal, van deze en waarschijnlijk tevens van de
noorderbeuk werd gebruikt om het muurwerk uitwendig te bekleden.
In Brantgum vermeldde men in 1543 nog schulden van 'timmeragie' aan de kerk; begin
16e eeuw zal daar het nieuwe koor gebouwd zijn met diep in het muurwerk verzonken
ramen en tweemaal versnijdende steunberen. De succesvolle strijder Janke van Unema,
overleden in 1540, lijkt betrokken te zijn geweest bij de herbouw van de kerk van Blija.
Ook deze kerk heeft grote glasvensters met diepe ongeprofileerde schuine kanten,
XXVIII NOORDELIJK OOSTERGO
tweemaal versneden steunberen en zelfs een onder de vensters en over de steunberen
lopende waterlijst. In elke zijde van het vijfzijdige koor staat een beglaasd venster.
Eerder waren er gewoonlijk slechts drie van de vijf zijden beglaasd. Tenslotte is voor
de herbouw van de kerk van Jouswier het jaartal 1557 bekend uit de opgave van kerkegoederen.
In de zuidgevel staan brede vensters, de noordgevel is geheel gesloten, zoals
meermaals in deze periode voorkomt: Ferwerd, Ternaard, Oostrum, (Ooster)Nijkerk en
Oudwoude, maar ook de i3e-eeuwse kerk van Paesens heeft reeds een gesloten noordgevel.
Waar oudere gebouwen met weinig en kleine vensters vergroot werden, gebeurde
dit bijvoorkeur aan de zuidzijde en liet men de oude noordzijde ongemoeid: Anjum,
Lioessens. Beide kerken vertonen in de uitbreidingen grote glasoppervlakken en steunberen,
die de ondernemingen in de 16e eeuw dateren. Hoewel er geen gegevens bekend
zijn, zal de kerk van Oostrum ook in de 16e eeuw herbouwd zijn. Op de wanden waren
Sporen van opleggingen van gewelven te zien. Zij zijn echter waarschijnlijk nimmer
aangebracht geweest.
Van de torens is die te Wanswerd i6e-eeuws te dateren en zal Bornwird in die periode
een nieuwe gekregen hebben, welke echter de içde eeuw niet doorstond. Wanswerds
toren behield de oude opzet, zij Tiet dat er, evenals aan de toren van Ferwerd, wat
horizontale geleding in de massa kwam. De oppervlakte-detaillering van de toren van
Ferwerd is voor het gebied uitzonderlijk en hangt samen met die van torens als te
Stiens en Deinum. Het meest westelijk gelegen Ferwerderadeel is binnen Noordelijk
Oostergo sedert de 15e eeuw het sterkst aan invloeden uit het centrum en uit Westergo
onderhevig geweest.
Een andere eigenaardigheid van de late gotiek is de smaak voor afwisseling van lagen
van rode en gele baksteen, waardoor een gestreept effect van het muuroppervlak
ontstaat, zoals dat bij voorbeeld door de Keldermansen in zuid- en midden Nederland
werd nagestreefd in afwisseling van baksteen en natuursteen. In Noordelijk Oostergo
kennen wij het verschijnsel in Waaxens, waar een gedeelte muurwerk met vensters in
de 16e eeuw op deze wijze vernieuwd is. Rijk gedetailleerd werd ook een i6e-eeuwse
ingang in Kollumerzwaag.
In verscheidene kerken werd voorts aan de behoefte aan meer licht voldaan door het
inbreken van grotere vensters. Zoals boven reeds betoogd, werden daartoe veelal
gewelven verwijderd en werden de ruimten met houten tongewelven gedekt. Met het
verbouwen van de romaanse en romano-gotische kerken zijn kennelijk ook de overkappingen
vervangen. Wij kennen altans in Noordelijk Oostergo geen I2e-i3e-eeuwse
kappen meer, zoals in Groningerland nog voorkomen11. Wel zijn in Marrum en in
Rinsumageest oude onderdelen opnieuw gebruikt. Bij het vervangen van lichte dekking
als riet en stro door zwaarder materiaal als dakpannen, -tegels en leien, moesten de
kappen sterker ondersteund worden en kwamen de zogenaamde spantjukken in
gebruik. Riet of 'schoven' zijn nog tot in de 19e eeuw gebruikelijk geweest voor
eenvoudige gebouwen en men komt ze geregeld tegen in de kerkerekeningen voor de
pastorie, de school en dergelijke eigendommen. Onder de Spantenkappen zijn
waarschijnlijk nog veel vlakke zolderingen aangebracht op de trekbalken die in zieht
bleven en veelal met door snijwerk versierde sleutelstukken aan de muren gehecht
werden. Bij de hogere gotische vensters behoorden, zoals in geheel West Nederland
gebruikelijk, houten tongewelven. In enige gevallen in Noordelijk Oostergo zijn deze in
het onderste spant gehangen; soms is de vulling tussen de ribben niet aangebracht en
kijkt men dus in de spant- en kapconstructie. De laatste fase is die waarbij, zoals in
houten huizen, de trekbalken door middel van korbeels met muurstijlen verbonden zijn
(schip Hantum en schip Bornwird).
De kerkenbouwers van de 15e en 16e eeuw volgden aanvankelijk, zoals voor de geheel
in steen overwelfde kerk van Kollum, de stijl van het aangrenzende Groningerland.
Eiders wordt een sobere vorm van baksteengotiek gebruikelijk met weinig toepassing
van kleur door natuurstenen onderdelen. In het houtwerk van de kerkruimten en de
overkapping wordt nog het meeste detailwerk gevonden. Na de rijkdom van details van
de I3e-eeuwse baksteenarchitectuur zijn pas uit de 16e eeuw speelse details bewaard
als afwisseling van kleur en omlijstingen van ingangen. Zelfs plastische effecten als het
versnijden van steunberen en de toepassing van pinakels zijn ingetogen. Voor de
afsluiting van de torens, die slechts door lijstwerk en weinig versnijding geleed zijn,
worden merendeels de meest simpele vorm, het zadeldak gekozen. Eenvoudige nissenNOORDELIJK
OOSTERGO
geleding met bakstenen tracering als aan de toren van Ferwerd is tijdens de gotiek
gebruikelijk in dit gebied van de eens zo gedifferentieerde kerkenbouw.
DE NIEUWE KUNST VAN DE IÖE EEUW
Terwijl voor sobere kerkbouw in het gebied de gotische stijl in de vorm van spitsbogige
vensters en relatief hoge ruimten door houten tongewelven overdekt, gangbaar bleef,
zagen zij die door reizen en het lezen van gedrukte boeken, welke sedert het einde van
de 15e eeuw in omloop kwamen, op de hoogte waren van hun tijd, de uitingen van de
nieuwe kunst der Renaissance. De Hervorming had kort na 1517, toen Luther in
Saksen zijn Stellingen openbaar maakte, in Noord D u i t s l a n d snelle verbreiding
gevonden. De katholieke kerk reageerde sedert het Concilie van Trente met de Contra-
Reformatie en wist in Oostenrijk en Saksen gebieden terug te winnen. Van dit alles
moeten de leden van vooraanstaande families, die onder meer contact hadden met de
Saksers als Albrecht en George en met het Bourgondische Hof, op de hoogte zijn
geweest, evenals van de nieuwe smaak, die ongeveer sedert 1525 in Noord Nederland
begon door te dringen12. Karel v wordt in Friesland als landsheer erkend.
Te Kollum waren de Meckema's Bourgondisch gezind en zij gingen, toen Karel van
Gelre won, in ballingschap. Een van hen, Pybe, diende de stadhouder Schenck van
Toutenburg, in wiens leger ook Vredeman de Vries senior als kanongieter diende. Pybe
stierf te Brüssel en was gehuwd geweest met een dochter Tjaarda van Starkenborch.
Hun zoon Sippe of Scipio kon zieh een huwelijk veroorloven met een Grombachdochter,
wier moeder een Martena was, een der machtigste geslachten van Westergo.
Haar vader was een Saksische hertog uit het gevolg van Albrecht. In het testament van
grootvader Martena wordt Sijds van Tjaarda als executeur genoemd13. In dit internationaal
georiënteerde Bourgondisch gezinde milieu moeten de nieuwe stromingen
bekend en verbreid geweest zijn en het is daarom zeer voor de hand liggend, dat
iemand als Vredeman de Vries een opdracht gekregen zou hebben een altaar te schilderen
voor de familiekapel van de Meckema's, zoals Van Mander meedeelt.
Syds van Tjaarda, die meegemaakt had, hoe de familiestate door de Geldersen
geplunderd en gebrandschat was, is de man geweest, die het hernieuwde huis 'ofte slot,
schuyre, langhuys met de eer, feer, heerlicheit, swannejacht en gewalt' toedacht aan die
zoon, die de beste studieresultaten wist te boeken te Leuven. Een voorkeur voor kennis
wijst in humanistische richting bij deze Bourgondisch gezinde vurige verdediger van
het oude geloof.
Voor hem en zijn vrouw Doedt van Sythiema is een klein epitaaf bewaard, thans aan
de buitenzijde van de kerk van Rinsumageest. Het alliantiewapen wordt omlijst door
dorische pilasters, die als een Griekse antentempel een triglyphen-metopenfries dragen,
waarop een tympaan rust. Wij achten het niet onmogelijk, dat de familie Tjaarda ook
betrokken geweest is bij de aanleg van een crypt onder het oude koor van de kerk van
Rinsumageest, waardoor dat als hoogkoor ging funetioneren. In de crypt die, zoals in
de Beschrijving van Dantumadeel uitvoerig uiteengezet is, na de nieuwe overkapping
van het gehele schip moet zijn aangebracht, werden I2e-eeuwse onderdelen toegepast,
die mogelijk van een overhuiving of van een koorafscheiding van het oude koor
afkomstig waren; een herbeleving van de grote 12e eeuw, toen bij Rinsumageest het
eerste Cisterciënser klooster in Friesland gesticht werd, waarmede de familie Tjaarda
als Schieringers door de eeuwen heen nauwe banden onderhouden had. Niet alleen uit
de vormen van de klassieke tijd werd in de 16e eeuw opnieuw geput, ook de grote
Perioden van de middeleeuwen en vooral van het romaans, worden in Europa in de
16e eeuw in bepaalde kringen gecultiveerd en herbeleefd. Grote monumenten en
plaatsen, waar indrukwekkende feiten voorgevallen waren, zijn door de eeuwen heen,
maar vooral in de 16e eeuw vereerd en geïmiteerd14. Als parallel kunnen wij hier wijzen
op de wapendragende leeuwtjes van de Ropta's te Metslawier, die in I3e-eeuwse tränt
gebeeldhouwd zijn om te onderstrepen dat de familiegeschiedenis tot in die eeuw is
terug te voeren (afb. 594, 595 Dongeradelen). Mogelijk moeten ook de cirkelvullingen
van Mariëngaarde tot het historisme gerekend worden. Hoewel zij ons inziens wegens
de profilering in de 16e eeuw ontstaan moeten zijn, is de vorm van de vullingen met
regelmatige drie- en vierpassen in de grote bouwkunst eer i3e-eeuws.
Grafzerkenkunst Het duidelijkst begint de nieuwe kunst in Friesland in de grafzerkenkunst door te
breken. Niet alleen wegens haar plaats in het kerkinterieur, maar ook wegens de
XX NOORDELIJK OOSTERGO
uitbeelding van fantasie-architecturen zijn zij nauw verwant aan de bouwkunst. Onder
de fantasie-arcaden en tempelachtige bouwsels worden mythologische figuren en
wapendragende engeltjes afgebeeld. De kostbaarheid van de graven geeft voorts
aanwijzingen voor de invloed van de opdrachtgevers. De oudst zichtbare zerk in
Noordelijk Oostergo is die voor Fokke van Ropta te Metslawier uit 1543
met François i pilasters längs de zijden. De Ropta's scharen zieh daarmede in de
cultureel vooraanstaande families. Op de zerk voor de 'Kayserl. Majesteits Olderman
Worp van Ropta' en Wick van Aebinga, gestorven respectievelijk 1551 en 1543, wordt
ook vermeld 'Sjouck van Tjaerda van Starkenborch' overleden 1535, huisvrouw van
Pibo van Meckema, Hovelinck te Collum', overleden te Brüssel in 1549, die wij als
bouwheer van Meckemastate te Kollum kennen. Het pronkstuk in Metslawier is de
portretzerk voor Christiaan van Sternsee en Cunera van Ropta, overleden respectievelijk
in 1566 en 1555. Wick van Aebinga, de vrouw van Worp van Ropta, was
afkomstig van Hallum, waar onder het plankier in de kerk de portretzerk uit 1555 ligt
voor Roerdt van Aebinga, gehakt door Vincent Lucas. Volgens de I9e-eeuwse
aftekeningen lag er tevens een aantal in de nieuwe stijl gedecoreerde stenen uit de
jaren vijftig van de 16e eeuw. Ook de oudst bekende daar liggende steen in de nieuwe
stijl was gemaakt voor een Van Aebinga. Hij is gehakt door Benedictus Gerbrandts15.
De state van de Aebinga's grensde aan het kerkhof. Wij wezen reeds op de grote
invloed, die de familie gehad moet hebben in kerkelijke en bestuurlijke zaken. Voor de
Aylva's te Bornwird, die met de Aebinga's verwant waren, hakte Benedictus
Gerbrandts in 1565 een grote zerk, die sedert de restauratie van de kerk weer in zieht
gekomen is. In 1552 reeds was voor Janke van Unema te Blija de grote portretzerk
gereed gekomen, besteld bij dezelfde Vincent Lucas, die de portretzerk voor Roerdt
van Aebinga zou maken. Als centra van macht worden op deze wijze naast Kollum en
Rinsumageest, Metslawier, Hallum, Bornwird en Blija belicht. Met uitzondering van
Janke van Unema waren bovendien alle families, die zieh de kostbare zerken veroorloven
konden, Bourgondisch gezind, waaruit eens te meer de invloed van de Zuidelijke
Nederlanden onderstreept wordt vôôr de intrede van de Renaissance.
Of er op de states in die eerste decennia reeds andere opdrachten gegeven zijn, is
nauwelijks meer na te gaan. Overblijfselen zijn er niet gevonden. Wij wezen reeds op
de vermelding van het altaarstuk door Vredeman de Vries te Kollum. In de kerk is een
mooi gebeeldhouwde latei over met het nieuwe ornament rond het wapen van Sierck
van Donia en zijn vrouw. Sierck werd grietman nadat Claes Clant zieh had teruggetrokken
in 1568, het jaar waarin de oude religie in Friesland hersteld werd.
Merkwaardig in dit verband is de mededeling van Andreae, dat er gebrandschilderde
ruiten met voorstellingen naar of door Heemskerk waren in het gebouw de Warf, waar
de bestuurlijke en administratieve zaken van het Nieuwe Kruisland behartigd werden.
De enige nog aanwezige overblijfselen uit dit gebouw zijn haardstenen die in het Fries
Museum worden bewaard. Van Van Heemskerk is bekend, dat hij voor Nijland, tussen
Sneek en Bolsward gelegen, de opdracht kreeg een altaar te schilderen16.
Uit de 16e eeuw dateert te Kollum voorts het pand, dat kort na het graven van het
nieuwe gedeelte van de Rijd, bij het toen ontstane kruispunt van land- en waterweg,
gebouwd moet zijn als woon- en handelshuis en in 1609 aangekocht werd om als
rechthuis te dienen. Voordien kwam men bij de grietman aan huis of in de herberg
bijeen. In Ferwerd diende na 1580 het prebendariushuis als rechthuis; in de 18e eeuw
betrok men de middeleeuwse pastorie aan de andere zijde van het Vrijhof.
Heel veel uit de 16e eeuw is vermeid, niet alleen bij de beeldenstorm, maar ook bij
révoltés tegen het patricische gezag en in de 18e en 19e eeuw door de eigenaren, toen
te weinig families te veel states in handen kregen om de gebouwen te kunnen onderhouden.
Aan woonhuizen is voorts steeds naar behoefte verbouwd en vernieuwd,
waardoor mogelijk i6e-eeuwse gebouwen niet meer als zodanig te herkennen zijn.
TIJDENS DE REPUBLIEK
Ook aan de gebouwen die in de eerste eeuw na de Reformatie ontstaan zijn, is
behoudens wijzigingen aan kerkgebouwen zeer weinig in stand gebleven. Een enkel
toegangspoortje naar een stateterrein, zoals dat sedert het einde van de 16e eeuw
gebruikelijk geworden was, is behouden te Waaxens. Inzake de glorie van de vele
states moeten wij het bij verbeelding laten, opgeroepen door de tekeningen van
NOORDELIJK OOSTERGO
Stellingwerf en enkele içe-eeuwse afbeeldingen door A. Martin. De laatste kwam
meestal pas als de huizen dreigden afgebroken te worden. Door hun tekeningen
kunnen wij ons een voorstelling maken van de soms zelfs kasteelachtige gebouwen als
Holdinga State, Camstra te Hallum en Tjaarda te Rinsumageest. Deels dateerden zij uit
de 15e en 16e eeuw, maar ook in de 17e eeuw moet er blijkens de afbeeldingen nog
veel aan gebouwd en gemoderniseerd zijn. Geheel I7e-eeuws, op het toegangspoortje
zelfs 1648 gedateerd, was Jongestalstate of het Huis van Berouw te Hallum, met zijn
Hollandse pilastergevel in de tränt van Vingboons. Ook Harstastate te Hogebeintum
was in die stijl uitgebreid. Na de troebelen van de 16e eeuw zouden, als wij de
tekeningen van Stellingwerf mögen geloven, veel states herbouwd zijn. Zij hadden
veelal kruiskozijnen en trapgevels, waartussen het zadeldak gevat was, zoals Peyma te
Hantumhuizen, Popta te Metslawier en Heemstra onder Oostrum. Alleen van het in de
jaren 1640-1660 nieuw gebouwde Fogelsanghstate is een gevelgedeelte uit de 17e eeuw
over, waarin kruiskozijnen met ontlastingsbogen erboven te reconstrueren zijn. De
frontgevel met kolossale pilasters, die tot 1873 in stand bleef, moet in de late
18e eeuw ontstaan zijn.
Van de openbare gebouwen is te Rinsumageest het rechthuis hersteld, dat met zijn
pilastergevel van het midden of derde kwart van de 17e eeuw zal dateren. In die
periode was ook het zaalvormige kerkje met het hoge tentdak te Munnekezijl ontstaan.
Het werd in 1898 afgebroken en vervangen door een nieuw gebouw.
lets van de rijkdom, die op de states te zien geweest moet zijn, weerspiegelt zieh in de
kerkinterieurs, zoals die van Ternaard, waar fraai gesneden eikenhouten meubelen met
ebbehout ingelegd, de kerkgangers omgaven. Deze waren naar rang en stand gezeten in
mans- en vrouwebanken en meestal overhuifde herenbanken rond doophek en preekstoel
geschaard. Aan de westzijde stond meestal het orgel in fraai gesneden kas op een
soms eveneens rijk versierd orgelbalkon. Voor het snijwerk werden veelal meesters uit
de stad Leeuwarden, zoals Bruinsma en Jacob Cornelisz. gevraagd. In de meubelkunst
wordt de Friese eigenaardigheid van een zekere overdaad aan ornament hier en daar
ook in de 17e eeuw teruggevonden. In de 18e eeuw is dit duidelijker ook aan de gevels
op te merken. De bouwkunst is in de 17e eeuw op Hollandse leest geschoeid in
navolging van verschillende prentwerken met afbeeldingen van Hollandse gebouwen.
Kunstig wat timmerwerk en constructie betreft waren de hoog hemelwaarts reikende
nieuwe torenspitsen, die de torens van Kollum en Holwerd kregen in de jaren zestig
van de 17e eeuw. In de 18e eeuw moet in bepaalde gebieden de welvaart hoog gestegen
zijn: schitterende koperen lezenaars en doopbogen werden door kerkheren in concurrence
met elkaar toegevoegd aan de doophekken te Holwerd, Dantumawoude en
Driesum. Ook kwam het tot afbraak van voor-reformatorische kerken zoals te Driesum,
Reitsum en Holwerd. Meester Willem Douwes van Harlingen kreeg in 1775 een
werkzaam aandeel in het bouwen van het strakke classicistische gebouw op
haakvormige grondslag te Holwerd. Het werd een zaalgebouw met een bijna evengrote
ingangshal aan de zijde van het dorp, waar ook de zware middeleeuwse toren bleef
Aft), 9. Molenaarshuis te Ferwerd met staan. In Metslawier werd het volgend jaar een uitwendig sobere kerk met ingebouwde
zogenaamde Vlaamse topgevel, 1764. toren gebouwd ter vervanging van de middeleeuwse.
In Driesum had Horatius van Aysma als kerkheer in 1713 reeds actief aandeel gehad
in de herbouw van de kerk. Als meester wordt daar Egbert Michiels genoemd, van wie
wij echter geen andere vermelding kennen. De noord- en zuidgevel van de kerk zijn
door kolossaal-pilasters in traveeën gedeeld. Rinsma State, waar Van Aysma woonde,
kwam na diens dood door koop in handen van F. D. van Sytzama, die het huis in 1745
liet herbouwen. Het bleef traditioneel als verdiepingsloos huis met een stenen
zogenaamde Vlaamse top boven de ingang. Dit schema, in Friesland bekend voor
huizen van enige importance, zoals pastorieën, schoolmeestershuizen, molenaarshuizen,
werd ook voor het nog bestaande schoolhuis te Driesum gekozen. Het grietmanshuis
Plantenhove te Dantumawoude had dit silhouet eveneens met zelfs twee
vensters boven elkaar in de topgevel. Het gehele gebouw was bovendien onderkelderd.
Zelfs in de afbeelding van de buitenplaats Oostenburg, die Eyso de Wendt te Kollum
liet bouwen, kunnen wij dit schema nog herkennen. Daar De Wendt ook grietman van
West Dongeradeel was, zou het niet onmogelijk zijn, dat meester Willem Douwes, die
de kerk van Holwerd bouwde, ook dit huis ontworpen zou hebben. Het ziet er evenwel
niet zeer classicistisch uit, zoals wij van de kerken van Douwes te Harlingen, Holwerd
XXII NOORDELIJK OOSTERGO
en Berlicum gewend zijn. Eerder komt dan als van zijn hand de pilastergevel van
Fogelsanghstate in aanmerking.
Formeie tuinen Bij de laatstgenoemde state in zijn vroegere i8e-eeuwse vorm moet een formeel aangelegde
tuin behoord hebben, waarvan fragmenten over zijn. Bij Plantenhove te Dantumawoude
en bij Rinsma State te Driesum moeten eveneens 18e-eeuwse tuinen behoord
hebben. Van Rinsma State is er een bericht dienaangaande, van Plantenhove kunnen
we dit veronderstellen, daar L. Springer in 1906 een dergelijk schema aanhield en er
een i8e-eeuws orangeriegebouw met tuinmanswoning over is. Op een enkele
afbeelding van een state, zoals die van Huis 'Bommelatijer' in De Triemen, zijn
dergelijke aanplanten afgebeeld; diverse van de veel genoemde 'plantagiën' zullen in
de 18e eeuw naar Frans voorbeeld gevolgde Lodewijk xiv-vormen gehad hebben. Zelfs
de door Eyso de Wendt aangelegde veel besproken zogenaamde Stenen Berg in zijn
plantage bij Oostenburg te Kollum, eind 18e eeuw aangelegd, moet in een formele tuin
gestaan hebben. Deze plantage is eind jaren dertig van de 19e eeuw gerooid. Veel
andere tuinen werden toen gewijzigd in zogenaamd landschappelijke aanleg, meestal
onder leiding van de zeer in de jnode gekomen tuinarchitect L. P. Roodbaard. Formeel
waarschijnlijk zal ook nog de in 1809 aangelegde tuin geweest zijn bij het huis te
Kollum, dat Willem Hendrik van Sytzama liet bouwen, toen het duidelijk was, dat hij
nooit Heer van Fogelsangh zou worden.
Geheel onder de indruk van de ingrepen, die Napoleon in de samenleving had bewerkstelligd,
liet Willem Hendrik als Raadsheer in het Hof van Friesland, zijn huis voorzien
van fascenbundels. De beletage was ook hier op een hoge kelderverdieping gebouwd
en via een bordes bereikbaar, zoals P. A. Bergsma in 1765 aan Plantenhove had laten
bouwen.
DE 19E EEUW
Nieuwe kerktorens Voor kerken en torens had men mogelijk in de jaren van de Revolutie en de Bataafsche
Republiek minder aandacht. In Hallum stortte in ieder geval in 1805 de kerktoren in
en moest vervangen worden door een nieuwe. Voor timmerwerk aan de kap van de
kerk, die eveneens geleden had en bij die gelegenheid ingekort werd, wordt meester
Wybe Annes uit Jacobi Parochie genoemd. Mogelijk heeft hij ook de leiding gehad bij
de herbouw van de toren, die nu aan de burgerlijke overheid behoorde. Bronnen zijn
daarover niet aanwezig. Wel blijkt men in Raard en Ternaard voorzorgsmaatregelen te
hebben willen treffen. De toren van Ternaard moest nog lang bouwvallig blijven staan,
maar kerkheer Van Kleffens zorgde dat de toren van Raard in 1807 geheel vernieuwd
werd. Ook in Hantum werd de toren, die sterk naar het oosten helde, in dat jaar
afgebroken en door een nieuw strak opgaand gebouw met naaldspits vervangen. In
Foudgum werd in 1809 de kerk vervangen en bleef de toren in stand.
Grietenijhuis Ferwerd Na de Franse tijd kwamen de grietmannen weer aan het bewind, zij het met gewijzigde
macht. Nog voordat de gemeentewet tot stand kwam, werd in 1840 in Ferwerd een
nieuw grietenijhuis gebouwd ter vervanging van de tot dat jaar als zodanig gebruikte
middeleeuwse pastorie aan het Vrijhof. De gemeentelijke administratie, waaraan die
over de grondeigendommen toegevoegd was, begon zoveel plaats te vragen, dat nieuwe
grietenijhuizen nodig werden17. In Ferwerd werd het een blokvormig gebouw onder
tentdak, op een hoog souterrain. Een goede verdeling van de afmeting van de vensters
ten opzichte van de massa van het gebouw geeft het bescheiden raadhuis nog steeds
een Stempel van smaak. Als ontwerper is waarschijnlijk gemeente-architect Kingma
verantwoordelijk. Hoewel dichtbij Leeuwarden heeft men het niet gewaagd architect
Architect Th. Romein Thomas Romein in te schakelen, die als opzichter bij de Provinciale Waterstaat in de
jaren 1838-1843 naar zijn zeggen 'voor 12 kapitale nieuwe gebouwen en verscheidene
verbouwingen' ontwerpen en bestekken maakte. Kerkvoogden wisten hem wel te
vinden, maar hij verwees dikwijls naar collega's. Toch zijn de nieuwe westgevels van de
kerken van Aalzum en Morra sterk verwant aan zijn werk en kunnen de ontwerpen van
zijn hand geweest zijn. Voor de toren van Ee verwees hij naar zijn collega Stoett, wiens
plan eerst in 1867 als basis diende voor het bouwen van een nieuwe toren. Een
opdracht in 1843 van D. J. V. Baron van Sytzama voor een nieuw landhuis op de
buitenplaats Rinsma State te Driesum accepteerde Romein echter wel18. Het gevelontwerp
met halfrond gesloten vensters op de begane grond en rechthoekige op de
verdieping heeft invloed nagelaten in de gevel van het raadhuis van Metslawier van
NOORDELIJK OOSTERGO
Tuinarchitect L. P. Roodbaard
1876. De ontwerper daarvan kwam uit Aalzum en kan naar een plan van Romein
gewerkt hebben. Voor notaris Witteveen had Romein trouwens in Metslawier in 1841
reeds een nieuwe villa ontworpen die echter nooit gebouwd is. Rinsma State te
Driesum heeft tot na de Tweede Wereldoorlog stand gehouden zij het met gewijzigde
bestemming. Het na oorlogsschade herbouwde pand Staat nog in het ongeveer 400 m
diepe landschappelijk aangelegde park, dat de rechthoekige parterres vervangt, die de
kadastrale minutekaart uit ongeveer 1820 direct bij het huis aangeeft. Op heuvels staan
blokhutten.
Het is niet bekend of de toen zeer gezochte tuinarchitect L. P. Roodbaard ook bij deze
landschappelijk aangelegde tuin betrokken geweest is. Blokhutten op een heuvel waren
een geliefd motief in zijn ontwerpen. Uit de familiepapieren Van Heemstra is
inmiddels wel komen vast te staan, dat hij betrokken geweest is bij de landschappelijke
aanleg van het buiten Fogelsangh State te Veenklooster en wel sedert 1838. Een
formele aanleg waarvan resten te herkennen vallen, werd gewijzigd in onregelmatig
gevormde vijvers, een driewegbrug, heuvels en gazons met achterin het terrein een
schijnkluizenarij. Op de 'modderberg' kwam een veelhoekig theepaviljoen. Of
Roodbaard ook betrokken was bij de landschappelijk aangelegde tuin die notaris
Andreae bij zijn in 1847 gebouwde huis aan de Voorstraat te Kollum liet aanleggen is
niet duidelijk. Het huis zou gebouwd zijn door architect Stoett, die ook betrokken was
bij de herinrichting van Vijversburg onder Tietjerk, dat dezelfde brug en tuinvazen
bezit als het door Roodbaard aangelegde Fogelsanghpark.
Grietman J. Albarda van West Dongeradeel had in het dorp Marrum in 1832 een groot
huis laten bouwen, waarbij later een Engelse tuin genoemd wordt. In hetzelfde jaar
werd ook in Holwerd een zeer groot huis voor de geneesheer gebouwd. Het Logement
aan de overzijde, uit ongeveer dezelfde tijd, heeft een op gietijzeren kolommen overgebouwde
verdieping. lets dergelijks tekende Ids Wiersma aan het Logement te Ee,
waarvan het hoofdgedeelte onder zadeldak nog bestaat.
Het moeten gunstige jaren geweest zijn voor Noordelijk Oostergo, wanneer zoveel
Afb. 10. Voormalig Rinsma State te
Driesum in 1843 gebouwd naar ontwerp
van Thomas Romein.
opdrachten verstrekt konden worden voor nieuwe buitenplaatsen en ruime woningen.
Men voelde zieh kennelijk bevrijd van oorlogen en het streven van Koning Willem 1
handel en nijverheid te stimuleren lijkt succès gehad te hebben. Verkeer werd begunstigd
door de aanleg van wegen en bruggen; de tollen kwamen in overheidshanden.
Eén tolgaarderswoning uit 1839 is nog deels bewaard ten zuiden van Burum aan de
Friese Straatweg; die te Ferwerd kennen we slechts uit de ontwerptekening.
Nieuwe kerkgebouwen voor Voor dissidenten als Doopsgezinden kwam daarbij de mogelijkheid kerkgebouwen op
Doopsgezinden en Hervormden te richten, die gezien mochten worden. Bescheiden bleven die te Blija uit 1807 en
Ternaard uit 1850; in Holwerd werd een vrijstaand gebouw met een deftige, later op
advies van Th. Romein gepleisterde, gevel aan de buitenzijde van het dorp opgericht.
Veenwouden kwam eerst in 1865 aan de beurt, toen dit dorp begon op te komen als
woonplaats voor forensen en renteniers. Had de Doopsgezinde kerk van Holwerd nog
geheel een classicistisch uiterlijk, evenals de nieuwe Hervormde kerk van Akkerwoude
uit 1851, te Veenwouden koos men voor spitsboogvensters, de traditionele vorm voor
X X I NOORDELIJK OOSTERGO
kerkgebouwen. Reeds in 1838 had P. C. Oberman uit Janum voor de grote zaalvormige
kerk van Zwaagwesteinde voor deze vensters gekozen hoewel de voorgebouwde ingang
classicistisch omlijst werd. Ook in Birdaard koos men in 1851 voor spitsboogvensters.
Boerderijen Buiten de dorpskernen komt in de eerste helft van de 19e eeuw een aantal grote nieuwe
boerderijen tot stand, voornamelijk op de klei van Ferwerderadeel en de Dongeradelen.
In de uitmonstering van het intérieur met bedschot en tegeltableaus kwam de
welstand tot uitdrukking. De grote schüren en het langgerekte voorhuis, dat in deze
bouwhoek zelden onderkelderd is, zijn karakteristiek voor de kleistreek. Gave dorpsbebouwingen
worden eveneens voornamelijk daar gevonden: Metslawier met zijn vele
panden onder zadeldak tussen topgevels, zal nog deels laat 18-eeuws zijn, evenals
Morra; Ee dateert merendeels uit het eerste kwart van de 19e eeuw.
Op het zand en de gemengde gronden zijn vooral te Driesum in de eerste helft van de
19e eeuw veel boerenplaatsen gebouwd van het kop-hals-romptype, maar met een zeer
körte hals of zelfs zonder deze tussengeleding. Ook dwars gebouwde woongedeelten
onder zadeldak komen daar vroeg voor. Tegeltableaus werden veel gezien in de
intérieurs.
Na 1850 Na 1850 is een aantal torens herbouwd. Wij zagen reeds, dat een plan van Stoett uit
1843 voor Ee pas in 1867 tot uitvoering is gekomen. Marrum was in 1858 reeds
voorgegaan door met een nieuwe westgevel en ingebouwde toren de kerk, wat betreft
de grietenij een verzorgd uiterlijk te geven. Hiaure volgde in 1869, waar de hele kerk
herbouwd werd; voorts werd de sinds het begin van de eeuw bouwvallige toren van
Ternaard in 1871 herbouwd, die van Driesum in 1875, die v a n Brantgum in 1877 en
tenslotte de gehele kerk van Jislum in 1886. Het torenlichaam wordt na 1850 in
geledingen verdeeld, waarvan later elke zij de als omkaderd veld behandeld wordt,
waarin spaarvelden, vensters of galmgaten staan. Tenslotte worden de velden met
tandlijsten afgesloten, zoals ook van het kerkgebouw te Hiaure voorkomen. De
vensters worden daar weer halfrond gesloten, evenals te Jislum in 1886. Men kiest naar
believen uit de schat van vormen uit het verleden en het eclecticisme is geboren. De
matiging en de verhouding der onderdelen zal daarbij de kwaliteit bepalen.
De meest gevraagde architect van deze tijd in Leeuwarden is J. I. Douma geweest, die
talloze ontwerpen maakte voor boerderijen en villa's en aan wie in 1873 de nieuwe
eigenaar van Fogelsangh State de opdracht gaf de State te moderniseren en een ruime
villa te bouwen voor Mevrouw zijn Moeder. De hoog opgaande kappen op het
bestaande gebouw werden verlaagd en kregen een andere helling, zoals die nog op de
bijgebouwen te zien is. Deze werden met een ruwe pleister romantisch gemaakt; het
hoofdgebouw daarentegen kreeg als afwerking een effen pleisterlaag. Dat was wel
nodig want het muurwerk was ingrijpend gewijzigd. De toegang, die tot dan toe begane
gronds was, werd naar de beletage gebracht, waarheen een breed hardstenen bordes
leidde, overkoepeld door een glazen kap. De vensters van de läge halve verdieping
werden verhoogd en die van de beletage verlaagd. Het tympaan boven het middengedeelte
van het huis werd verwijderd, waardoor de gootlijst hoger kon lopen; in het
midden boven de ingang werd deze flauw hellend opgetrokken. Ter vervanging van de
oude indeling van de vensters met roeden en kleine ruiten, kwam de nieuwe indeling
met grote ruiten, slechts in het midden door een roede verdeeld en horizontaal door de
wisseldorpel.
De neogotiek heeft buiten Dokkum nauwelijks navolging gevonden, evenmin als de
nieuwe kunst van rond 1900. Wel gedroeg Kollum zieh als een kleine stad door aan de
Rijd modernere woningen te laten bouwen ter vervanging van krotten. De industrie gaf
werk en enige welvaart. Nieuwbouwwijken met nieuwe kerken waren echter nog niet
aan de orde. Wel hadden de Gereformeerden behoefte aan grotere kerkgebouwen. In
1913 werd voor hen in Rinsumageest een kerk met toren gebouwd, die zieh nog
enigszins in het dorpsbeeld voegt. Dat kan niet gezegd worden van de schepping van
E. Reitsma te Kollum. Uitzonderlijk voor dit milieu is de plafondschildering in deze
kerk door George Martens, lid van de Groninger schildersgroep 'de Ploeg'. Een enkele
boerderij, zoals die onder Munnekezijl, werd in deze in Groningen ten plattelande
meer voorkomende stijl gebouwd. Ook de gangbare boerderijenbouw in Kollumerland
vertoont, meer dan in de overige grietenijen van Noordelijk Oostergo, verwantschap
met de Groninger boerderijen waar de oogst aan veldvruchten op zaadzolders
NOORDELIJK OOSTERGO
geborgen werd, die zieh door een of meer series läge vensters boven in de voorgevel
manifesteren. Ook in Dongeradeel vonden wij een enkel voorbeeld van deze
boerderijvorm.
Wij hebben ons overigens niet tot taak gesteld de nieuwere bouwkunst in dit gebied te
behandelen. De resultaten van het reeds in uitvoering zijnde Monumenten Inventarisatie
Plan zullen het materiaal daartoe eerst onder de aandacht kunnen brengen.
Noten
1 G. Bandmann, Ueber Pastophorien und verwandte Nebenräume im mittelalterlichen
Kirchenbau. In: Kunstgeschichtliche Studien für Hans Kauffmann, Berlin 1956, 36.
Vgl. E. H. ter Kuile, Les églises carolingiennes d'Oosterbeek et de Tienhoven. In: Opus
Musivum, een bundel studies aangeboden aan prof. dr. M. D. Ozinga. Assen 1964, 13.
2 H. M. van den Berg, In pago cui nomen Ostrache. Zum Typus der einschiffigen
Kirche mit Annexen in Friesland. In: Baukunst des Mittelalters in Europa, Festschrift
H. E. Kubach, Stuttgart, 1988; dez., Eenbeukige dorpskerken met aanbouwen in
Friesland. In: Keppelstok, Publikatieband Stichting Aide Fryske Tsjerken, 1986, 10.
3 J. J. F. W. van Agt, Gereduceerde westwerken in het oude Friesland. In: Nederlands
kunsthistorisch Jaarboek 111, 1951, 57.
4 C. Heitz, Recherches sur les rapports entre architecture et liturgie à l'époque Carolingienne.
Paris 1963
5 G. P. Alders, De vroegste baksteen in Holland en Friesland, Westerheem, 198$, 269.
Daarmede zijn wij terug bij de datering van F. Vermeulen in zijn Handboek tot de
geschiedenis der Nederlandsche Bouwkunst, Den Haag 1928, 270 e.V.; E. H. ter Kuile
voegde in zijn Duizend jaar bouwen, Amsterdam 1948, 188 enige gegevens toe.
6 H. M. van den Berg, Het voormalig klooster Mariëngaarde bij Hallum, Publikatieband
Aide Fryske Tsjerken, 1978, 69.
7 Bulletin K.N.O.B. 1988, 63
8 L. Schreiner, Style Plantagenet. Entwicklung und Deutung 1180-1220 und die
Rezeption in Westfalen. In: Stil und Ueberlieferung in der Kunst des Abendlandes.
Band 1, 155. Berlin 1967.
9 M. W. Meyer, Stinsen in Leeuwarden. In: De stenen droom, Zutfen 1988, 261.
10 Over Broederschappen in Friesland en elders vgl. H. M. van den Berg. Een Apostelserie
in de Jacobijnekerk te Leeuwarden. In: Bulletin K.N.O.B. 1978, 95 e.v.
11 H. Janse en G. W. C. van Wezel, Kappen uit de twaalfde en dertiende eeuw in de
provincie Groningen. In: Groninger Kerken, juni 1985, 32.
12 Kunst voor de Beeldenstorm. Catalogus 2 dln. Amsterdam Rijksmuseum 1986.
13 R. L. P. Mulder-Radetzky en B. H. de Vries, Groot Terhorne te Beetgum. Alphen
aan den Rijn, 1984.
14 W. Götz, Zur Denkmalpflege des 16. Jahrhunderts in Deutschland. In: Oesterreichische
Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege, 1959, 45; dez., Historismus. Ein
Versuch zur Definition des Begriffes. Zeitschrift des Deutschen Vereins für Kunstwissenschaft,
1970, 196.
15 R. Ligtenberg, Grafzerken der xvie eeuw in Friesland. In: Vrije Fries 1915, 156; W.
Dolk, Zestiende eeuwse zerkhouwers in Friesland. In: Vrije Fries 1964, 205.
16 S. ten Hoeve, Kerk en toren van Nijland, Nijland 1975, 23.
17 H. M. van den Berg, Twee Grietenijhuizen uit 183$. In: It Beaken, 1981, 199.
18 C. Boschma, Thomas Romein, een classicistisch bouwmeester in het Friesland van
de negentiende eeuw. In: Opus Musivum, een bundel studies aangeboden aan prof. dr.
M. D. Ozinga. Assen 1964, 46$.

W W I I
De gemeente Kollumerland
en Nieuw Kruisland
Inleiding*
Naam De gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland is sedert 1851 de rechtsopvolgster van
de grietenij van die naam. De uit twee geografische eenheden samengestelde naam van
de gemeente is sedert het einde van de 16e eeuw in gebruik. Voordien bestond er geen
eenheid in de naamgeving van het gebied. De naam Kollumerland gold de plaats
Kollum en de directe omgeving daarvan. Het grondgebied van de dorpen Oudwoude,
Westergeest en Kollumerzwaag werd aangeduid als Oostbroeksterland en komt in de
bronnen voor het eerst in 1398 als zodanig voor. Overigens behoorde ook het oostelijk
deel van de grietenij Dantumadeel tot Oostbroeksterland. Na het begin van de 16e
eeuw raakte deze naam in onbruik, ten gunste van de naam Kollumerland. De naam
Nieuw Kruisland betreft een gedeelte van de tussen 1529 en 1542 bedijkte gronden ten
noordoosten van Kollum, aanvankelijk als 'het nieuwe landt van Collum, het
Cruijsland' aangeduid. Deze naam is volgens de I9e-eeuwse historieschrijver A. J.
Andreae mogelijk ontleend aan het 'hillig Krusleen' (Andreae, 1881, 162). Dit geestelijk
leen had betrekking op een deel van de in de 16e eeuw bedijkte gronden. Het Beneficiaalboek
(226) spreekt van 'hilge Cruijsland'. Het gebied heeft tot 1559 onder
zelfstandig bestuur gestaan, alvorens het bij Kollumerland werd gevoegd (Andreae,
1883, 69).
Grenzen Het gemeentelijk grondgebied wordt aan de noordzijde begrensd door het Lauwersmeer
en de daarin uitmondende voormalige zeearm het Dokkumer Diep. Door
aanslibbing en daaropvolgende bedijkingen heeft de kustlijn sinds de middeleeuwen
voortdurende verandering ondergaan. Eerst met de afsluiting van de Lauwerszee in
1969 is de kustlijn hier gefixeerd. Aan de oostzijde vormt het riviertje de Lauwers de
grens met de provincie Groningen. Dit riviertje is het bescheiden restant van een
bredere stroom die na de vorming van de Lauwerszee, in de 8e eeuw na Chr., door
aanslibbing voortdurend is versmald. Het watertje de Zwadde of Zwette vormt de
zuidelijke begrenzing van de grietenij en Scheidt haar van Achtkarspelen. De naam
zwette is een vaker voorkomende aanduiding voor een grens en vormt dikwijls, ook in
dit geval, tevens de eindbegrenzing en afwatering van een ontginningsgebied
(Schönfeld, 249, 250). Aan de westzijde van de gemeente is het minder eenvoudig de
grens te herleiden tot duidelijke landschappelijke dementen. In het voorgaande is
reeds gewezen op de naam Oostbroeksterland, waar een gebied aan weerszijden van de
huidige grens mee werd bedoeld. De opsplitsing daarvan over twee grietenijen en de
vorming van een nieuwe grens zijn minder duidelijk. Geconstateerd kan worden, dat de
grens een noord-zuid beloop heeft, samenhangend met de opstrekkende verkaveling
aldaar.
Landschappelijke opbouw Binnen het grondgebied van de grietenij kunnen in landschappelijk opzicht twee
hoofdtypen worden onderscheiden, namelijk een pleistoceen dekzandgebied in het
zuidwesten en het door de zee gevormde kweldergebied dat het overige en grootste
deel van Kollumerland beslaat. De grens tussen beide gebieden loopt, globaal gezien,
* Voor de behandeling van algemene via Westergeest, Oudwoude, Kollum en Augsbuurt. De pleistocene gronden, hoofdvragen
inzake bestuur, rechtspraak, zakelijk gevormd gedurende de twee laatste ijstijden, bestaan aan de oppervlakte uit
bewoning en historische geografie zie de zand met daaronder een laag door het landijs achtergelaten keileem. De dorpen
Inleiding van Noordelijk Oostergo, deel 1, Zwagerbosch, Kollumerzwaag en Veenklooster liggen op deze gronden, waarvan
Ferwerderadeel, 's-Gravenhage 1981. Kollum en Augsbuurt ongeveer de noordoostelijke begrenzing vormen. Oudwoude (de
XXXVIII KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
Wygeest) en Westergeest vormen noordelijke uitlopers van de pleistocene grond in het
kweldergebied. De pleistocene gronden in de gemeente vormen de noordelijke
uitlopers van het Drents Plateau, dat zieh in zuidelijke en in mindere mate ook in
westelijke richting van Kollumerland voortzet. De bodem van deze landschappelijke
eenheid heeft een licht geaccidenteerd karakter. Een naam als Zandbulten, een buurt
onder Kollumerzwaag, is in dit verband illustratief. Blijkens de huidige Topografische
Kaart (schaal 1125.000) bereiken enkele zandkoppen hier een hoogte van drie à vier
meter plus NAP. Gedeeltelijk is de zandgrond in het verleden met veen bedekt geweest.
Deze oppervlaktelaag is door menselijk toedoen, bestaande uit ontginning en
vervening, langzamerhand verdwenen. In het aangrenzende Dantumadeel is onder
soortgelijke omstandigheden als te Kollumerland de oorspronkelijke aanwezigheid van
een veenlaag historisch aantoonbaar (Dantumadeel, XII). In Kollumerland wordt de
aanwezigheid van veen ook enkele malen in een i6e-eeuwse bron genoemd (Benef.
223, 235, 236). Voorts geven de namen van de nederzettingen Veenklooster en
Zwagerveen aan dat een dergelijke bodemkundige omstandigheid hier ooit heeft
gegolden. Tot slot wijst de opstrekkende strokenverkaveling in het zuidwesten van
Kollumerland op de oorsprong Van het gebied als veenontginning.
Het aan de pleistocene gronden grenzende kweldergebied is na de ijstijd gevormd
onder invloed van de zee. De langzaam stijgende zeespiegel beïnvloedde gedurende
enkele millennia voor Chr. het huidige kustgebied in de vorm van plaatselijke erosie en
vervolgens van afzetting van klei en zand. De opslibbing van het Noord-Nederlandse
kweldergebied was in de 6e à 7e eeuw voor Chr. zo ver gevorderd dat menselijke
bewoning van de hoger gelegen delen mogelijk werd in een periode van verminderde
zeeactiviteit, een zgn. regressieperiode. Een aantal daaropvolgende perioden van
verhoogde zeeactiviteit, de transgressieperioden, noopte de bewoners hun woonplaats
weer te verlaten dan wel op te hogen, waardoor terpen ontstonden. Op een aantal
plaatsen längs de Noordzeekust leiden de transgressies tot forse inbraken in het
bestaande landschap, de vorming van de Lauwerszee in de 8e eeuw is daar een
voorbeeld van. In de eeuwen daarna vond verlanding van het zuidelijk deel van deze
zeearm plaats. Tussen de 13e eeuw en de eerste helft van de 16e eeuw speelde de mens
door de aanleg van dijken op dit procès in. De aldus ontstane kleigronden liggen in het
algemeen op enkele decimeters tot circa één meter plus NAP, waarbij de hoogst
opgeslibde gronden het dichtst bij zee of längs het Dokkumer Diep liggen. Landinwaarts
bevindt zieh een aantal laagten in het terrein, waar niet of nauwelijks kleiafzetting
heeft plaatsgevonden. Het grootste complex hiervan bevindt zieh noordelijk
van Kollumerzwaag. De gebrekkige afwatering en dientengevolge siechte terreingesteldheid
heeft de bewoning en het agrarische gebruik van deze gronden tot in deze
eeuw beperkt. De tot dan toe bestaande plassen in dit gebied waren ontstaan door
vervening.
Bewoningsgeschiedenis De bewoningsgeschiedenis die in deze paragraaf ter sprake komt heeft betrekking op
de fase van continue bewoning, die verantwoordelijk kan worden gesteld voor het
huidige bewoningspatroon in het gebied. Sporen van prehistorische bewoning die op
de pleistocene zandgronden zijn aangetroffen, o.a. bij het gehucht Triemen, blijven hier
buiten beschouwing, omdat de invloed hiervan op het huidige landschap onduidelijk is
en mogelijk nihil kan zijn. Bij het aangeven van de hoofdlijnen uit de bewoningsgeschiedenis
kan de in de vorige paragraaf gegeven landschappelijke indeling het
aanknopingspunt vormen.
Evenals voor het hele Noordnederlandse kustgebied geldt ook voor Kollumerland, dat
de continue bewoning van het kweldergebied van een hogere ouderdom is dan die van
de aangrenzende pleistocene zandgronden. Laatstgenoemd gebied Staat als 'de
Wouden' bekend (Dantumadeel, xn). De vroegste bewoning van het Noordnederlandse
kweldergebied in het algemeen wordt aan de hand van archeologisch onderzoek
gedateerd in de 6e à 7e eeuw voor Chr. In Kollumerland zijn sporen van dergelijke
hoge ouderdom niet aangetroffen: in het voorgaande is duidelijk gemaakt dat een
belangrijk deel van het kweldergebied in deze gemeente pas in de middeleeuwen is
gevormd, terwijl ook de toen wel reeds bewoonde kwelders bij de mondingen van het
Dokkumer Diep en de Lauwers waarschijnlijk niet tot de oudste delen gerekend mögen
worden. De oudste terpvondsten, gedaan in een terp noordoostelijk van Westergeest,
KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
dateren uit de Romeinse tijd (Wigersma, 66). Volgens Halbertsma's Terpenatlas (blad
6-oost) bevinden zieh 21 terpen in deze gemeente. Van dit aantal is Burum de enige
dorpsterp; de overige zijn, al dan niet meer bewoonde, huisterpen. Merkwaardigerwijs
is de onder Westergeest, in het uiterste westen van de gemeente gelegen, Kettingwier
niet als terp aangemerkt op deze kaart, hoewel de naam wijst op de aanwezigheid van
een kunstmatige woonheuvel. Bij de aanleg van terpen speelde het landschappelijke
relief een belangrijke roi. In het algemeen werden de van nature hoogst opgeslibde
delen (oeverwallen en strandwallen) voor bewoning uitgekozen. Dit gegeven wordt
duidelijk geïllustreerd door de reeks van een tiental terpen op de oeverwal längs het
Dokkumer Diep.
De gronden die in het zuidelijk deel van de Lauwerszee werden gevormd, zijn door
bedijkingen voor bewoning geschikt gemaakt. In de vroegst bedijkte delen bevinden
zieh nog enkele terpen, maar ten noorden van de lijn Kollumerzijl tot even boven
Burum, komen de woonheuvels niet meer voor. De in dit gebied verspreid gelegen
boerderijen liggen op maaiveldniveau. Enkele kleine nederzettingen zijn hier längs
voormalige dijken ontstaan (Warfstermolen, Kollumerpomp) of hangen samen met een
uitwateringspunt (Munnekezijl). De datering van met name de oudste dijken in dit
gebied is niet zeker. In het algemeen moet met een aanduiding van de eeuw van aanleg
worden volstaan.
De oudste dijken in het gebied zijn die längs het Dokkumer Diep, een dijk die ter
hoogte van Oudwoude in zuidelijke richting afbuigt naar de zandgronden, en de dijk
tussen Kollum en Visvliet, een Gronings dorp dat ten zuidoosten van Burum ligt. Deze
dijken moeten voor de tweede helft van de 13e eeuw zijn aangelegd. Langs laatstgenoemde
dijk werden, vermoedelijk in de tweede helft van de 13e eeuw een aantal
kleinere gebieden bedijkt, waaronder Burum en omgeving. De volgende inpolderingsfase
werd gevormd door de dijk tussen Kollumerpomp en Pieterszijl, begin 14e
eeuw. Het uit de bronnen bekende eiland 4Oegh\ ten noordoosten van Burum werd
nadien, maar vôôr 1476 bedijkt. In laatstgenoemd jaar kwam de dijk tussen het Oegh
en de Groningse Ruigewaard tot stand. Van de volgende inpoldering, het Nieuw
Kruisland was de bedijking in 1529 gereed. De kwelders westelijk van het Nieuw
Kruisland werden in hun huidige omvang pas in het midden van de 19e eeuw bedijkt.
Hier ontstonden de Eskes Polder, de Cats Polder en de Nieuwe Buiten Polder.
Met elke nieuwe bedijking werd de achterliggende bestaande dijk van secundair
belang. Op den duur werden de oudste, meest landinwaarts gelegen slaperdijken
afgegraven. Deze zijn als dijklichaam nu dan ook niet meer in het landschap
herkenbaar. Soms bleven de restanten van een dijk en de naam daarvan lang voortbestaan:
de middeleeuwse Zandwielsterdijk tussen Oudwoude en het Dokkumer Diep
wordt op de provinciekaart van Eekhoff uit 1847 n ° g genoemd. Ook de eerder
genoemde historieschrijver Andreae vermeldt, dat destijds nog een aantal restanten van
de slaperdijken in het landschap zichtbaar waren (Andreae, 1881, 24). De aanwezigheid
van enkele wielen, met water gevulde poelen in het landschap, ontstaan ten gevolge
van dijkdoorbraken, herinneren nog aan de vroegere aanwezigheid van de zee in het
gebied. Deze wielen bevinden zieh noordoostelijk van Westergeest en van Augsbuurt,
längs het Dokkumer Diep en bij Munnekezijl.
De op de rand van de pleistocene gronden gelegen nederzettingen Kollum, Westergeest
en Oudwoude vormen mogelijk de oudste, sinds de vroege middeleeuwen bewoonde
punten van de Wouden zoals dat ook uit het naburige Dantumadeel bekend is (Dantumadeel,
xn, xin). De plaats Kollum wordt als Colleheim vermeldt in het oudste Fuldaregister
dat dateert uit de tweede helft van de 8e eeuw. De geestgronden of 'geesten' te
Westergeest en Oudwoude vormen oude complexen bouwland op de rand van de
zandgronden, een situatie analoog aan Rinsumageest in Dantumadeel. Zuidelijk van
Kollum, Westergeest en Oudwoude liggen Kollumerzwaag, Zwagerveen en
Veenklooster, nederzettingen die zijn ontstaan na de ontginning in de 1 ie of 12e eeuw
van de hier gelegen veengronden. De percelering rond deze dorpen wijst op een
oorsprong als veenontginning ten behoeve van de akkerbouw. De Schotanus-atlas
(1718) geeft aan dat destijds aan weerszijden van de ontginningsas akkers lagen. Langs
de grens met Achtkarspelen waren op dat moment nog onontgonnen heidevelden
aanwezig. Pas in de loop van de 18e eeuw is dit gebied bewoond geraakt en
ontstonden de kernen Zwagerbosch en Zandbulten.
X KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
Ook op de pleistocene gronden komen een aantal waterpoelen in het landschap voor.
Deze zijn echter van een geheel andere oorsprong dan de wielen in het voormalige
kweldergebied. De poelen in het zuidwestelijk deel van de gemeente worden geïnterpreteerd
als pingoruïnes. Een pingo is een gedurende de IJstijd in de ondergrond
ontstane ijslens. Door ondergronds toestromend en vervolgens bevriezend water
groeide het ijs, waarbij de bovengrond zijdelings van het ijslichaam af kon glijden en
de bodem aldaar enigszins verhoogde.
Veelal door bomen en struiken omringd, zijn de pingoruïnes minder goed in het
landschap zichtbaar dan de wielen. Het is niet onmogelijk dat een van de waterpartijen
in het park bij Fogelsanghstate te Veenklooster van oorsprong een pingoruïne is. Voor
de aanleg van het park met de waterpartijen was de dichtst bij het huis gelegen
waterpartij een 'rietkamp' volgens een kaart uit 1668. De achter in dit deel los bijgevoegde
grietenij kaart van Eekhoff geeft de verspreiding van pingoruïnes duidelijk weer.
Grondgebruik Het cultuurlandschap van de voormalige wadkwelders is hoofdzakelijk als grasland in
gebruik geweest. Op de hoogst opgeslibde delen längs het Dokkumer Diep en längs de
Lauwerszee vond tevens akkerbouw plaats. Kaartvergelijking geeft aan dat het areaal
bouwgrond sinds het begin van de 20e eeuw iets is afgenomen, ten gunste van het
grasland. Het gebied is betrekkelijk boomloos, behoudens de boerderij-erven, en levert
daarmee een zeer open landschapsbeeld op. Het tot de Friese Wouden behorende deel
van de gemeente is oorspronkelijk ontgonnen voor akkerbouw. Op de grietenijkaarten
van Schotanus (1718) en Eekhoff (1847) worden nog steeds vrij wel alleen bouwlanden
aangegeven. Sinds de op laatstgenoemde kaart aangegeven situatie heeft een langzame,
maar vrijwel volledige overschakeling naar veeteelt plaatsgevonden. Deze verschuiving
werd onder meer veroorzaakt door een sterke verbetering van de verwerking en afzet
van zuivelprodukten, door opkomst van de zuivelfabrieken, en door een ondoelmatige
ontsluiting en percelering van de akkers naast een toenemende rationalisering van de
bedrijfsvoering. Het is dan ook de veeteelt die de basis vormt voor twee industriële
bedrijven op het platteland, beide gevestigd aan de Strobossertrekvaart. Het betreffen
hier een coöperatieve stoomzuivelfabriek 'Huisternoord', gebouwd in 1898-1899 ten
zuiden van Oudwoude en een grasdrogerij uit 1947, zuidelijk van Westergeest. De voor
de Friese Wouden zo kenmerkende perceelscheidingen in de vorm van houtsingels of
heggen zijn grotendeels blijven bestaan. Deze singels dienden in de periode van de
akkerbouw als vee- en windkering en leverden tevens hakhout. De aanwezigheid van
houtsingels doet een gesloten landschapsbeeld ontstaan, dat sterk contrasteert met het
open weidegebied van de kleigrond.
Infrastructuur Een aantal oorspronkelijke wadgeulen in het gebied heeft vanouds betekenis gehad
voor de afwatering en voor de scheepvaart. Daarnaast is in de loop der eeuwen een
aantal gegraven vaarten aan het stelsel toegevoegd. Het belang van de waterwegen mag
blijken uit de ontwikkeling van Kollum, die grotendeels bepaald werd door de ligging
aan een vaarweg: via de bochtige Dwarsrijd was het dorp verbonden met het
Dokkumer Diep. Aan het begin van de i6de eeuw werd de vaarweg bekort door de
aanleg van de Zijlsrijd. Zuidelijk van het dorp lag een in de i6de eeuw gegraven
verbinding met het Kolonelsdiep.
Ook Veenklooster en het terpdorp Burum waren via een opvaart bereikbaar; deze
situatie wordt bij Schotanus reeds afgebeeld. Van bovenlokale betekenis was de aanleg
van de Strobossertrekvaart in de jaren 1651-1654, dwars door het grondgebied van de
grietenij. De vaart vormde de verbinding tussen Dokkum en het Kolonelsdiep, ter
hoogte van het gehucht Stroobos, en was onderdeel uit de vaarverbinding van de
Zuiderzee, via Lemmer en Leeuwarden naar Groningen. Een laat aangelegde vaarweg
tenslotte, was de opvaart naar Kollumerzwaag die in 1805 gegraven werd (Andreae '85,
11, 51). De betekenis van deze vaarten voor de beroepsscheepvaart is na de Tweede
Wereldoorlog geheel verdwenen.
De hierboven genoemde vaarten hadden tevens een betekenis voor de afwatering. In
dat kader waren verder van belang de Oude Vaart, de Oude Zwemmer, de
Pompsterrijd, de Gruijts, de Oude- en Nieuwelandsterrijd en de Lauwers. Met uitzondering
van de Oude Vaart hebben deze waterlopen, gezien hun bochtige beloop,
waarschijnlijk een natuurlijke oorsprong als geul in het kweldergebied. In het geval van
KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
de Oude Zwemmer, de Zijlsrijd en de Lauwers vond directe afwatering plaats door
middel van een zijl (sluis). De twee eerst genoemde zijlen vervielen met de afsluiting
van het Grootdiep in 1729 bij Dokkumer Nieuwe Zijlen. Het vaartenstelsel ten behoeve
van de afwatering heeft in de loop van de eeuwen een grotere betekenis gekregen: met
het graven van de vaart tussen Kollum en Gerkesklooster en de 'Nieuwe Vaart' tussen
Westergeest en Oudwoude, beide in de 16e eeuw, konden respectievelijk Achtkarspelen
en delen van Tietjerksteradeel en Dantumadeel via Kollumerland afwateren. De
afwatering via de Lauwerszee ontleende zijn belang aan de aldaar, bij overheersende
zuidwestenwind, laagste ebstanden längs de Friese kust.
Met de verbetering van de problematische waterafvoer van Frieslands läge midden,
werd sinds circa 1860 langzamerhand stoombemaling ingevoerd en het bestaande
vaartenstelsel verbeterd. Een onderdeel daarvan vormde het graven van de Nieuwe
Vaart in Tietjerksteradeel en Dantumadeel en in aansluiting daarop de Nieuwe
Zwemmer in Kollumerland in 1880-1881, waarmee de oude smalle en bochtige tracés
kwamen te vervallen.
Het beloop van landwegen in het kleilandschap werd vooral bepaald door de ligging
van de voormalige dijken, waarop, of aan de voet waarvan de weg liep. Afgezien van
enkele verbindingen van recente datum, steunt het patroon van doorgaande verbindingen
geheel op het patroon van dijken, zoals die längs het Dokkumer Diep en de
dijken die in verschillende fasen längs de Lauwerszee zijn aangelegd.
In het deel van de gemeente dat tot de Friese Wouden kan worden gerekend is het
oost-west beloop van de wegen dominant, met korte noord-zuid verbindingen
daartussen. Dit patroon kan in het algemeen worden herleid tot dat van de middeleeuwse
ontginningsassen (zie 'Bewoningsgeschiedenis'). De weg längs de Strobossertrekvaart
valt buiten de hier genoemde stramien en is voortgekomen uit het trekpad
längs dit water.
Tot ver in de 19e eeuw waren de wegen onverhard, in de tweede helft van die eeuw
werd een begin gemaakt met het van puinslag of grind voorzien van het wegdek. Dicht
längs de grens met Achtkarspelen loopt over een afstand van enkele kilometers de
spoorlijn tussen Leeuwarden en Groningen. Deze lijn werd in 1866 aangelegd en heeft
geen halteplaats in de gemeente, maar, tot 1939, wel een 'stopplaats' te Zandbulten.
Militaire versterkingen Op een drietal strategische punten längs waterlopen hebben gedurende enige tijd
militaire versterkingen gelegen. Aan het Dokkumer Diep, bij de toenmalige monding
van de Dwarsrijd, werd aan het eind van de 14e eeuw door de Friezen de sterkte Ter
Luine gebouwd. Vanaf dat punt konden de vaarroutes op Kollum en Dokkum worden
beheerst. Na verwoesting door Hollandse troepen, kort na de aanleg, werd de sterkte
vervangen door een blokhuis. Nadien is ook dit werk verdwenen, doch onbekend is
wanneer. De grietenijkaart van Schotanus (1718) geeft er niets meer van weer.
Gedurende de politiek woelige laatste decennia van de 16e eeuw liet stadhouder graaf
Willem Lodewijk op verschillende plaatsen schansen oprichten om aanvallen van
spaansgezinde troepen weerstand te kunnen bieden. Bij de uitwateringssluis van de
Lauwers, de Munnekezijl, werd in 1580 een schans aangelegd. Met de militaire
controle over de sluis was tevens de mogelijkheid van inundatie van het achterland in
handen. Over de verdere lotgevallen van de schans is, behalve de verbetering er van in
1585, weinig bekend. Ook van dit werk Staat op de Schotanuskaart niets aangegeven.
Ook bij de in 1530 oostwaarts verplaatste Kollumerzijl werd in 1590 een schans
aangelegd. Deze schans zou in 1672 nog hebben bestaan (Atlas Historische vestingwerken).
Op de kaart van 1718 Staat ook hiervan niets meer ingetekend.
Een militaire sterkte was voorts in Kollum aanwezig, het in 1467 door Groningen
gebouwde blokhuis, als uiting van de macht en invloed van de stad in deze grietenij,
die voortkwam uit een dertigjarig verdrag tussen Groningen en Kollumerland. Toen in
1497 dit verdrag werd opgezegd, zal ook het militaire karakter van dit huis verdwenen
zijn; kort nadien werd het namelijk verbouwd of herbouwd tot Nieuw Meckemastate
(Andreae, '85,1, 142). Tot slot kan op het gebied van militaire versterkingen worden
genoemd de, volgens overlevering in 1579 bestaande plannen voor de aanleg van
vestingwerken rond Kollum. De langgerekte vorm van de nederzetting, voornamelijk
bestaande uit lintbebouwing aan de Voorstraat, zou echter weinig geschikt zijn voor
een dergelijke aanleg, reden waarom deze niet werd uitgevoerd (Andreae, '83, 75).
XII KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
De nederzettingen Van de in het Fries-Groningse kustgebied veelvuldig voorkomende terpdorpen is in de
gemeente Kollumerland één exemplaar aanwezig, te weten Burum. De ruimtelijke
structuur van dit dorp wordt, behalve door de woonheuvel, mede bepaald door een
aantal daarop aansluitende voormalige zeedijken. De in het voormalig kweldergebied
gelegen gehuchten Kollumerpomp en Warfstermolen zijn in de 18e eeuw tot ontwikkeling
gekomen. Langs een voormalige zeedijk ontstond lintbebouwing, respectievelijk
bij een uitwateringspunt (pomp) in de dijk en bij een 'warf, het huis waar het dijksgerecht
werd gehouden. Het tegen de grens met de provincie Groningen gelegen
Munnekezijl heeft zieh sinds het einde van de 15e eeuw ontwikkeld rond een door
Gerkesklooster gebouwde uitwateringssluis in de Lauwers.
Van het op de rand van de pleistocene gronden gelegen Kollum, Oudwoude en Westergeest,
is de oorspronkelijke aanleg van eerstgenoemd dorp het meest duidelijk. De
dorpsbebouwing is geconcentreerd rond het kruispunt van een landweg en een
waterweg, waarmee het dorp met de Lauwerszee in verbinding stond. De gunstige
verkeersligging vormde een voorwaarde voor de ontwikkeling van een dichtbebouwde
en relatief grote nederzetting. Deze ontwikkeling vond vooral in de 17e en 18e eeuw
plaats. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Kollum opnieuw een sterke groei doorgemaakt.
De meer agrarisch gebleven nederzettingen Westergeest en Oudwoude hebben
wegens de vorm en uitgestrektheid van de 'geesten' (complexen akkerland), een
langwerpige plattegrond, die zieh in noord-zuid richting uitstrekt.
Zuidoostelijk van Kollum ligt het gehucht Augsbuurt, ook bekend onder de naam
Lutjewoude. De bebouwing bestaat uit een aantal verspreid liggende boerderijen. Tot
in de 18e eeuw werd de plattegrond gecompleteerd door een bij de kerk gelegen state.
Centraal op de pleistocene gronden en in het oostelijk verlengde van overeenkomstige
nederzettingen in Dantumadeel, ligt Kollumerzwaag. De structuur van dit dorp wordt
bepaald door een oost-west lopende middeleeuwse ontginningsas, de huidige hoofdstraat
van het dorp. Deze opzet geldt ook voor Triemen, zij het op veel kleinere schaal.
Het oostelijk van Kollumerzwaag gelegen Veenklooster past gedeeltelijk in dit beeld.
De plattegrond van deze nederzetting wordt vooral bepaald door de aanleg van de
Fogelsanghstate en door de aanleg van een dorpsbrink, een in deze streken zeldzaam
element in de plattegrond.
Zwagerbosch en het onder Kollumerzwaag vallende Zandbulten tenslotte, zijn de
jongste nederzettingen in de gemeente. Op de heide, tegen de grens met Achtkarspelen,
vestigde zieh in de 19e eeuw een verarmde bevolkingsgroep. De bebouwing lag van
oorsprong voor een deel aan een padenstelsel, deels ook verspreid over de heide.
Gebouwen In tegenstelling tot de vier reeds behandelde grietenijen van Noordelijk Oostergo kan
de grietenij Kollumerland c.a. bogen op een hoofdplaats, die in de loop van de 16e tot
18e eeuw uitgegroeid is tot een omvang die die van dorp te boven gaat en beter met
Vlek benoemd kan worden. Menige nederzetting met stedelijke rechten in Friesland is
bescheidener gebleven dan Kollum, dat een waag, een lijnbaan, meer dan één gasthuis,
molens, kalkovens en allerlei handwerkers tot pelsmakers toe huisvestte en zelfs een
Latijnse school rijk was. Onder de Groningers werd te Kollum dan ook in 1467 het
Blokhuis gebouwd om de macht van de Groningers uit te beeiden; later werd het de
kern van Meckemastate. In 1579 zouden er zelfs plannen bestaan hebben het vlek te
omwallen, maar de langgerekte vorm zou moeilijkheden gegeven hebben.
Historisch gezien heeft Kollum in deze grietenij tevens de oudste papieren, want alleen
Colleheim wordt in de lijst van bezittingen van Fulda in Friesland genoemd. Geen van
de andere nederzettingen in de grietenij vindt haar oudste vermelding in een geschenk
van landerijen aan kloosters als Fulda en Werden in de 9e eeuw. Evenals Rinsumageest
in Dantumadeel ligt Kollum op een zandige rug op de grens met de kleilanden.
Ook van Westergeest kan dit vermeld worden. Deze plaats heeft als bezit van de
Bonifatiuskloostergemeenschap van Dokkum eveneens een eerbiedwaardige geschiedenis
achter zieh. Van alle kerken in de grietenij ligt alleen die van Burum op een terp.
Van haar oudste vorm is echter zo goed als niets bekend.
Romaanse kerken Van de bestaande kerken in de grietenij heeft die van Westergeest verreweg de oudste
gedeelten behouden. Zij is weliswaar geheel uit baksteen opgetrokken, doch de gehele
KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
koorpartij behoort tot de oudste bakstenen gebouwen van Friesland. De gronden
daarvoor worden gevonden in de verwerkingswijze van de baksteen en in de nog
Romaanse plattegrond van dit oostelijke gedeelte van de kerk. De inwelving van de
absis en de koortravee kwam iets later tot stand, waarschijnlijk gelijktijdig met het
bouwen van het schip en de toren. Als geheel vormt de kerk van Westergeest aldus een
I2e-eeuws kerkgebouw. Een vrij groot aantal I2e-eeuwse zandstenen zerken wijst mede
op het belang van de kerk in die eeuw. Banden met de bedevaartskerk van Dokkum
zijn uit schriftelijke gegevens bekend en ook wat vorm betreft is de kerk van Westergeest
te vergelijken met de genoemde voormalige Paulus en Bonifatiuskerk, waaraan zij
de koorpartij met läge aanbouwen ontleende. In de noord- zowel als in de zuidgevel
ziet men thans nog de gedichte brede bogen, die eens verbinding gaven met kapelachtige
aanbouwen. Voordat bij de restauratie van het kerkgebouw het muurwerk
opgevoegd en verbeterd werd, was te zien, dat direct naast de doorgangen noord- en
zuidwaarts lopende muren afgekapt waren. Een klein gedeelte ervan is aan de zuidzijde
opgehaald om duidelijk te maken waartoe de bogen gediend hebben. Uit opgravingen
in Dokkum, Leeuwarden en Hallum is duidelijk geworden, dat het om aanbouwen aan
het koor ging, die aan de oostzijde een absis hadden.
Tijdens de restauratie van de kerk van Westergeest was dit nog niet bekend en heeft
men geen naspeuringen in de bodem gedaan buiten de kerkmuren. Wat er binnen de
kerk gevonden is geeft weinig houvast voor de kennis van het kerkgebouw of zijn
voorgangers. Een gevonden fundering dwars door het gebouw kan ons inziens het
beste verklaard worden als fundering voor een koorafsluiting of oxaal. Van het stenen
oudste kerkgebouw van Westergeest weten we niets anders dan dat het van tufsteen
gebouwd geweest zal zijn. De aanbouwen aan de bakstenen kerk zullen in het
algemeen gedekt geweest zijn door een zadeldak dat tegen de noordelijke en zuidelijke
muur rustte. In Westergeest zijn daarvan echter geen sporen te vinden en wij nemen
aan, dat er lessenaarsdaken geweest zijn over de aanbouwen (zie ook Overzicht van de
bouwkunst in Noordelijk Oostergo). Merkwaardig is voorts de plattegrond van het
schip met de half ingebouwde toren, waarvan het muurwerk beneden versierd is met
een soortgelijke bogenstelling als over de schipmuren loopt. De toren heeft altijd een
westingang gehad, die inwendig door een sluitbalk te vergrendelen was. De beganegrondse
ruimte was ooit overkluisd en de verdieping erboven bereikte men door middel
van.een ladder van de smalle zijruimte naast de toren uit.
Ook de toren van Kollumerzwaag had een toegang op de verdieping aan de zuidzijde
en die van Kollum zal aanvankelijk eveneens van buiten af toegankelijk geweest zijn,
voordat daar in de 15e eeuw een traptoren tegenaan gebouwd werd, die thans weer
verdwenen is.
De toren van Kollum was begane gronds uitsluitend van de oostzijde toegankelijk door
een omlijste rondboog, die geflankeerd wordt door twee rondbogige nissen. Hier is ook
het inwendige van de benedenste torenruimte met telkens twee nissen versierd en heeft
zelfs de doorgang in de oostmuur nissen in de zijden. Ook deze toren had een gewelf
over de beganegrondse ruimte.
Een romaans kerkgebouw te Kollum is slechts bekend in plattegrond, gevonden tijdens
bodemonderzoek in de kerk gedurende de restauratie. Het was een eenbeukige kerk,
uit tufsteen bestaande en voorzien van een halfronde iets inspringende koorsluiting. De
schipbreedte van ongeveer 8,5 m binnenwerks wijst op een aanzienlijke kerk waarvan
de fundering ook bij herbouw bepalend bleef voor de afmetingen van het schip. Het
tufstenen schip werd verhoogd en westwaarts verlengd in baksteen en de kerk kreeg
een westtoren. Afkomend tufsteenmateriaal werd aan de buitenzijde van de toren
toegepast.
De kleinere kerk van het jongere Kollumerzwaag is nog deels romaans en geheel van
baksteen opgetrokken. Onder het rijpgotische uiterlijk verbergt het gebouw nog sporen
van de oorspronkelijke overwelfde torenruimte en in de moeten van hoger geplaatste
vensters herinneringen aan de romaanse indeling van de schipmuren. Deze bestaan
evenals die van de toren van Kollum uit kistwerk tussen schalen, hier uitsluitend van
baksteen. Later zijn er gotische vensters ingebroken en is de ingang zelfs met laatgotische
motieven omlijst.
Een vierde bouwspoor van een romaanse kerk menen wij in de grietenij nog ontdekt te
hebben in de fundering van de koorsluiting van het laat i8e-eeuwse kerkje van
X I KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
Augsbuurt. Deze bestond uit grote baksteen en heeft exact gelijke afmetingen als de
koorsluiting van het I2e-eeuwse kerkje van Genum in Ferwerderadeel.
Dat ook het kerkje van Burum tot 1784 een romaans uiterlijk had, zou men kunnen
afleiden uit de tekening, welke Stellingwerf ervan maakte en die een rondboogfries
weergeeft als afsluiting van spaarvelden. Ook aan de kerk van Augsbuurt tekent
Stellingwerf een rondboogfries. Dit lijkt onaannemelijk, daar hij gotische steunberen
tekent, maar uit het bodemonderzoek is gebleken, dat die laatste inderdaad koud tegen
het oudere muurwerk stonden.
Klooster s Naast parochiekerken als centra van geestelijk leven waren in Kollumerland sedert het
midden van de 12e eeuw nieuwe kloosterstichtingen in de belangstelling gekomen. Na
het ontstaan van het Cisterciënserklooster Klaarkamp in het nabije Dantumadeel en de
stichting van de Praemonstratenser abdij Mariëngaarde in Ferwerderadeel, neemt rond
1240 een particulier in Achtkarspelen het initiatief een klooster te stichten, dat naar
hem, Gerkesklooster, genoemd gaat worden. Cultureel en economisch zal dit klooster
grote invloed in Kollumerland gaan uitoefenen, daar het veel grondbezit geschonken
krijgt in die grietenij. Het klooster wordt in 1244 aangenomen door de Cisterciënser
Orde en sticht vervolgens een vrouwenpriorij op het grondgebied van Kollumerland
ten zuiden van Burum. Het kwam in het begin van de 15e eeuw zelfs zover, dat de
bewoners van Burum hun kerk met de inkomsten daarvan aan het klooster afstonden,
waardoor de kerk voortaan door geestelijken van het klooster bediend zou worden.
Over de pachters, die het merendeel van de grond in Burum bewerkten, werd tot de
Hervorming door het klooster ook het wereldlijk recht gesproken. De rechtersteen op
de hoek van het kerkhof werd niet lang geleden opgegraven en herplaatst.
Van de gebouwen van Gerkesklooster weten we niets, daar er nimmer gezocht is naar
mogelijke sporen in de grond. Alleen het brouwhuis van de abdij is nog over en als
kerkgebouw in gebruik. Van het Vrouwenklooster Galilea kennen we slechts de plaats
waar het gestaan heeft, aangeduid door een boerderij van die naam. Door het bezit van
gronden en dijken werd het klooster tevens deelgenoot in inpolderingen en kreeg het
eigendomsrechten in de nieuwe zogenaamde Kruislanden. Mogelijk had het klooster
daarbij ook te maken met de stichting van de zogenaamde Warf, de plaats waar het
administratieve recht over de polders behandeld werd en waaruit, zoals boven reeds ter
sprake kwam, Warfstermolen ontstaan is. Er zouden volgens mededelingen van mr.
Andreae decoraties, mogelijk door bekende i6e-eeuwse meesters, aanwezig geweest
zijn. Ook zou er een kapel geweest zijn in het Ooster Nieuw Kruisland. Tot in de 17e
eeuw, toen er een kerkje gebouwd werd in Munnekezijl, gingen de bewoners echter ter
kerke in Burum.
Ook in het westen van de grietenij was in de 13e eeuw een vrouwenpriorij gevestigd,
Olijfberg geheten. Het ging daar om Praemonstratenserinnen, een aftakking van de
eind 12e eeuw door die orde overgenomen stichting te Dokkum. De monialen
vestigden zieh op waardevolle veengronden en de naam van de plaats luidt nog altijd
Veenklooster. De plaats was niet zonder reden gekozen want behalve in de onmiddellijke
nabijheid van het kloosterareaal bleek men ook bezittingen verworven te
hebben ten noordoosten van Westergeest, waar op 18e-eeuwse kaarten nog't Convent
voorkomt. De eigendommen waarover verder bijzonder weinig bekend is, werden na de
Reformatie rond 1635 door de Provincie verkocht aan leden van de familie Fogelsangh,
die er een state bouwden, welke uitgroeide tot een van de fraaiste buitenplaatsen
van de provincie. Voordat we ons verdiepen in de ontwikkelingen van de
grietenij in de nieuwe tijd vraagt de 15e eeuw nog aandacht.
De gotische periode Te Westergeest, een van de belangrijkste romaanse kerken, werden lange tijd geen
wijzigingen meer aangebracht. De kerk van Kollum echter, in de 15e eeuw, maar
mogelijk ook eerder reeds een dekanale seendkerk genoemd, wordt uit ruime beurs
herbouwd. Het oog is daarbij op Groningen gericht, hetzij direct, hetzij indirect via
Dokkum, waar de parochiekerk in die periode eveneens van een nieuw koor voorzien
werd. De pastoors van Dokkum en Kollum blijken eind 14e eeuw met de keldermeester
van Gerkesklooster de autoriteiten te zijn, die rechterlijke stukken zegelen (zie
kerk Kollum 1383). De stadsparochiekerk van Dokkum kreeg een in steen overwelfd
koor en ook Kollum wenste zieh een in steen overwelfde kerk. Het bestaande schip
bleef maatgevend, maar het werd aan de noordzijde uitgebreid met een zijbeuk, die op
KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
korte kolommen kwam te rüsten met een uiterst dünne lijst als tussengeleding waarop
de scheibogen neerkomen. Het voorbeeld is te vinden in de Maartenskerk van
Groningen, die vôôr 142$ gereedkwam. In 1970 zetten wij reeds uiteen dat details van
het intérieur van de kerk van Kollum sterke overeenkomst vertonen met die van de
kerk van Loppersum (Bulletin K.N.O.B. 1970, 62 e.V.), die op haar beurt een voorbeeld
nam aan haar centrale kerk in Groningen-stad. De läge spaarnissen in de koorsluiting
komen in Groningerland niet voor, maar wel te Dokkum in het koor van de
parochiekerk. Identiek in Loppersum en Kollum zijn de roodzandstenen kleine
kapitelen in de koorsluiting en de wijze waarop de muralen en de ribben van de
gewelven daarop neerkomen, terwijl de kapitelen gedragen worden door dünne
schalken. De muralen omlijsten tevens de vensters. Eveneens veel gelijkenis met
Groningerland vinden we in de beschildering, die op de gewelven is aangebracht. Zij
werd in 1882 reeds ontdekt, maar moest toen wederom overgewit worden, waardoor de
ontdekking bij de restauratie in i960 ten tweede male gedaan kon worden. Heiaas heeft
men toen geen verder litteratuuronderzoek gedaan, noch in de verzamelingen van de
Rijksdienst informatie gezocht, waardoor de aftekeningen, die in 1882 gemaakt waren,
ongebruikt bleven. De schilderingen stellen allerlei symbolische figuren van planten en
dieren voor, die in stijl te vergelijken zijn met schilderingen te Loppersum en 't Zandt
in Groningerland. Een nadere Studie wordt thans te Nijmegen verricht door P. M. le
Blanc in het kader van een overzicht van middeleeuwse muur- en gewelfschilderingen.
Uit de cultuurhistorische beïnvloeding blijkt reeds de relatie met Groningerland, die op
politiek gebied reeds bestond voordat de Kollumers in 1467 een verbond aangingen
met de stad Groningen, waaruit de bouw van een blokhuis aan de Rijd te Kollum
resulteerde.
Uit de 15e eeuw dateert ons inziens ook de herbouw van de kerk van Oudwoude. De
naam spreekt van een hoge ouderdom van de nederzetting. Of er een tufstenen kerk
heeft gestaan is onbekend, daar er bij de restauratie van de kerk in 1965 geen
onderzoek gedaan is naar oudere sporen. Wel zal er een oudere bakstenen kerk gestaan
hebben, daar het muurwerk van de tegenwoordige kerk uit afbraak mopsteen bestaat.
Uit aanwijzingen in de kapconstructie en blijkens mededelingen over vondsten, moeten
wij aannemen, dat de kerk aanvankelijk westwaarts langer geweest is en mogelijk een
toren gehad heeft. De gehele noordwand is blind, een verschijnsel, dat wij in dit gebied
meermalen aantroffen sedert de 13e eeuw (zie Overzicht bouwkunst Noordelijk
Oostergo).
Daar ook de kerk van Kollumerzwaag in de 15e eeuw verbouwd werd en mogelijk zelfs
ingewelfd en de kerk van Augsbuurt in die periode van steunberen werd voorzien,
moet er een vrij grote bouwactiviteit geheerst hebben, ondanks de herhaaldelijk
vermelde politieke tegenstellingen en de krijgshandelingen.
Stins Over middeleeuwse niet-kerkelijke gebouwen in de grietenij zijn wij slechter ingelicht
dan in de overige behandelde grietenijen. Als overblijfsel van stinsen is slechts een
gedeelte van de Allemastate te Oudwoude te vermelden, een rechthoekig woongebouw,
dat uit de 14e eeuw kan dateren. Van de overige states zijn, hoeveel historische
gegevens er ook te vinden waren, geen bouwsporen bekend. Meestal zijn er boerderijen
gebouwd op de terreinen en zijn of wel de bodemsporen verloren gegaan, of wel niet te
achterhalen, daar er jongere gebouwen op de oude grondvesten geplaatst zijn. De in
andere grietenijen geregistreerde situatie van stins en kerk dicht bijeen gebouwd, werd
in Kollumerland slechts gevonden in Augsbuurt, waar de kerk direct ten zuidoosten
Staat van de voormalige ook wel Augsburcht genoemde voormalige Clantstate.
De 16e eeuw Bij de Reformatie blijken de kloostergebouwen en eventuele kapeilen drastisch te zijn
vernietigd; de parochiekerken gingen over in reformatorische handen: schilderingen
werden overgewit, terstond of later, altaren, beeiden, doopvonten en eventuele andere
inventaris als sacramentshuisjes, oxalen enz. werden vernietigd. Slechts in enkele
gevallen, zoals te Kollum, wordt melding gemaakt van een i6e-eeuws kunstwerk,
namelijk een altaar, dat volgens Van Mander door Hans Vredeman de Vries
geschilderd zou zijn. Mogelijk is Pybe van Meckema de opdrachtgever geweest, wiens
vader door huwelijk met Tieth van Meckema de eigenaar was geworden van Oud
Meckema State, het vroegere Blokhuis in Kollum. Bij de beschrijving van de Warf in
Warfstermolen vermeldt Andreae voorts 16-eeuwse gebrandschilderde ruiten. Van de
XVI KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
katholieke grietman Sierk van Donia (1569-1575) is blijkens zijn wapen een hardstenen
latei bewaard gebleven in de kerk van Kollum. Ook een aantal fraaie grafzerken in
Kollum en een in Augsbuurt getuigen van de cultuur in beeldhouwkunst en letteren,
die hier in de 16e eeuw verbreid was.
Kollum Aan het pand aan de Rijd, dat in 1609 als rechthuis gekocht werd door de grietenij, is
in de zijgevel nog te zien, dat het laatgotische details heeft, zodat het in de 16e eeuw
gebouwd zal zijn, kort nadat de Rijd gekanaliseerd werd en hier de kruising met de
landweg kwam. Mogelijk hebben ook andere panden längs de Hoofdstraat, waar de
oude verkaveling nog merendeels intact is, details uit die periode. Het was niet
mogelijk voldoende onderzoek te doen in het inwendige van de huizen om te kunnen
constateren of er nog kappen en zijmuren uit die tijd aanwezig zijn.
De meeste geveltoppen zijn in de loop van de 18e en 19e eeuw opgeofferd aan toen
deftig geachte brede rechte kroonlijsten, waardoor soms ook een halve verdieping
gewonnen kon worden. De straatgevels zijn in de laatste eeuw bijna alle aan winkelpuien
opgeofferd. Zeer grote huizen uit de vroege 19e eeuw staan aan de westzijde van
het dorp en zijn thans nog als Raadhuis en Bejaardencentrum in gebruik. Zuidelijk van
de Hoofdstraat legde Eyso de Wendt eind 18e eeuw, deels ter plaatse van een oudere
state, zijn Oostenburg aan met een grote tuin, die bijna tot aan de Rijd en zuidwaarts
tot de Trekvaart reikte. De zogenaamde berg zou een veelbesproken bezienswaardigheid
worden, waaraan echter geen lang bestaan beschoren was. Op de kelders van
Oostenburg werd in 1839 een werkhuis gebouwd. Verder westwaarts is in het begin van
de 20e eeuw verkaveld in percelen, waarop vrijstaande panden gebouwd konden
worden, een burgerimitatie van de states, die voordien ten westen van Kollum een
lommerrijk landschap vormden. De wandelende dominee Potter is daarover lyrisch en
de eigenaars moeten dan ook kosten noch moeite gespaard hebben om de ruime
terreinen rond hun buitenplaatsen naar de laatste mode te voorzien van romantische
heuvels, beekjes, vijvers en zelfs kunstwerken, die verval van water tot stand brachten.
Waarschijnlijk heeft het grote voorbeeld Fogelsangh State te Veenklooster bij
Oudwoude imitatielust opgewekt bij de bewoners van de latere buitenplaatsen.
Fogelsangh State Fogelsangh State vormt namelijk een van de grootste beboste terreinen van Friesland
en is stellig de grootste houtopstand van Noordelijk Oostergo. Het terrein is ontstaan
uit een aanvankelijk kleiner bezit, aangekocht van de Staten door een Fogelsangh na
de confiscate van de kloostergoederen, die in 1580 plaatsvond. In 1666 werden twee
bezittingen door middel van het recht van naasting tot één buitenplaats vergroot,
waaraan in de 18e en 19e eeuw nog uitbreidingen werden toegevoegd. Een formele
aanleg uit de 18e eeuw, waarvan sporen te herkennen vallen, werd in 1838 en volgende
jaren gewijzigd in een landschappelijke aanleg, ontworpen door de bekende Friese
tuinarchitect L. P. Roodbaard.
De 17e eeuw Het gebouw moet voor 1666 reeds bestaan hebben en als een van de weinige sporen uit
die eeuw in de grietenij, is aan de tegenwoordige zuiderzijgevel nog een gedeelte
muurwerk met bogen boven de vensters behouden. Met de torenspits van Kollum en
enkele gevelfragmenten in Kollum, is dat in wezen het enige overblijfsel van de zo
actieve 17e eeuw in de gemeente. Van de talrijke overige states, die de grietenij rijk
geweest moet zijn, is slechts hier en daar een afbeelding bekend, waarop een
I7e-eeuwse situatie wordt voorgesteld. Ook van het landelijke, door het hoge dak
sierlijke kerkje van Munnikezijl uit 1665 zijn slechts nog foto's bekend. Wel is fraai
i7e-eeuws kerkmeubilair over in Kollum, Augsbuurt en Burum.
De 18e eeuw Zelfs naar de i8e-eeuwse vorm van Fogelsangh State is het slechts speuren. Het buiten
moet onder de Van Heemstra's gewijzigd zijn, naar wij vermoeden reeds rond 1734,
toen een nieuwe kaart van de bezittingen getekend werd. Resten van een formele
aanleg van het park kunnen ook op wijzigingen in die periode duiden. Laat 18-eeuwse
verbouwingen hebben echter de meeste sporen uitgewist. Ook van andere gebouwen uit
de eerste helft van de 18e eeuw is in Kollumerland weinig meer te zien. De late 18e
eeuw daarentegen heeft een nieuwe bouwactiviteit teweeg gebracht. Veel nieuwe
buitenplaatsen, meestal van kleinere omvang, zijn toen ontstaan of herbouwd in en
rond Kollum en ook rond Westergeest. De meeste zijn weer verdwenen, maar er resten
wat afbeeldingen en beschrijvingen. Het straatbeeld van de Hoofdstraat van Kollum is
ook deels in de tweede helft van de 18e eeuw en eerste helft van de 19e eeuw tot stand
KOLLUMERLAND EN NIEUW KRUISLAND
gekomen in de aaneenrijing van rechte kroonlijsten. Op het platteland ontstonden de
grote boerderijen van het kop-hals-romptype met lange voorhuizen, waarvan er nog
een aantal aanwezig is. Ook werden de kerkjes van Burum en Augsbuurt herbouwd.
De laat i8e-eeuwse vorm van Fogelsanghstate heeft tot 1872 bestaan en is uit foto's en
opmetingsschetsen bekend. Het huis had toen de afmetingen zoals die nu nog bestaan,
maar de gevel werd geleed door acht kolossaalpilasters met Ionische kapitelen, die een
groot driehoekig fronton droegen, waarin de wapens van de familie gestaan zullen
hebben. Achter een eenvoudige ingang beganegronds moest men, binnengekomen,
enige treden stijgen om het niveau van de beletage te bereiken, of wel afdalen om in de
dienstruimten in de kelder te komen. Deze toestand, die bij het Koningsbezoek in 1852
De 19e eeuw nog bestaan moeten hebben, is in 1873 gewijzigd doordat de trap buiten vôôr het huis
gelegd werd. De gevel werd toen tevens ingrijpend aangepast aan de moderne eisen
van pleisterwerk, grote glasruiten en een glazen overkoepeling van het bordes. Om de
vertrekken op de verdieping comfortabeler te maken, werden daar de vensters
verhoogd. De kap werd naar de gangbare smaak verlaagd. Op de bijgebouwen ziet men
thans nog de kaphelling, die bij de verbouwing van 1873 ontstaan is. Buiten het terrein
van het Huis, maar in de onmiddellijke nabijheid werd voor de moeder van de nieuwe
bewoner de Villa Nova gebouwd door dezelfde architect J. I. Douma, die de state
moderniseerde. Op de landerijen van het landgoed werd in de eerstvolgende jaren een
aantal grote boerderijen gezet door dezelfde architect in een toen baanbrekende nieuwe
stijl en van stelpvorm. Ongetwijfeld heeft dit invloed gehad op de boerderijenbouw in
de omgeving.
In de Eskespolder werd door grootgrondbezitter B. Eskes in 1859 een kapitale
boerderij gebouwd, doch hier werd meer aansluiting gezocht bij de in Groningerland
gebruikelijke vormen met een serie läge zoldervensters boven de voorgevel. Ook dit
type vindt men meer in de grietenij.
De vroege 19e eeuw moet nog een tijdperk van redelijke welstand geweest zijn in de
grietenij. Er werd tenminste vrij veel gebouwd. In Kollum bouwde Willem Hendrik van
Sytzama in 1809 zijn enorme woning, waar sedert 1895 de gemeente gehuisvest is.
Westelijk daarvan moet toen ook de woning gebouwd zijn, die thans als bejaardenhuis
dienst doet. Op de grondvesten van het voormalige Oostenburg bouwde de grietenij in
1839 een Armhuis. Aan de andere zijde van het dorp was in 1829 nog de riante villa
Oostenstein gebouwd in de stijl van de stadsarchitect in de provinciale hoofdstad Van
der Wielen. Aan die zijde ook liet de notaris in 1847 een nieuwe villa bouwen, waarbij
een tuin werd aangelegd, waarschijnlijk naar ontwerp van L. P. Roodbaard, de tuinarchitect,
die in Friesland zoveel sporen heeft nagelaten en die ook bij de herinrichting
van het park van Fogelsanghstate in diezelfde jaren betrokken was.
Wij vermeldden reeds hoe de grootgrondbezitter B. Eskes in het midden van de eeuw
in de nieuwe polder een boerderij met zaadzoldervensters liet bouwen en hoe
anderzijds het voorbeeld van de bouwheer van Fogelsanghstate werkte. Het grondgebruik
speelde hier uiteraard tevens een roi.
De Afscheiding in het kerkelijk leven bracht de bouw mee van een aantal gereformeerde
kerken en kerkjes, die echter over het algemeen het peil van provinciale bouw
niet te boven komen. Merkwaardig was de enorme houten noodkerk te Kollum uit
1887, die in 1924 vervangen werd door de forse uit paarse baksteen opgetrokken kerk
van E. Reitsma, die een eigen Stempel vertoont.
Op het platteland was een enkele landbouwer in die periode bereid een villa-vormige
woning voor zijn bedrijfsruimten te laten bouwen, zoals in Groningerland meer voorgekomen
is. De renteniers- en notabelenwoningen in Kollum rijzen ons inziens niet uit
boven wat ten plattelande gebruikelijk was, al geven zij hier en daar blijk van
beïnvloeding door wat elders in het land gebeurde op het gebied van nieuwere architectuur.
Van de diverse Scholen die Kollum rijk geweest is, valt die aan de Eskeslaan
uit 1920 op door de verzorgde detaillering.

X L.I X
Lijst van afkortingen in
de litteratuuropgaven gebruikt
Van der Aa
Andreae '8i
Andreae '83
Andreae '85
Atlas vestingwerken
Benef.
Bervoets Inventaris
Bosgraaf, Ansichten
Bulletin K.N.O.B.
Van Buijtenen, Achtkarspelen
Van der Bij en Veenstra
Bunskoeke
Catal. Roodbaard
A. J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der
Nederlanden, 13 din. in 14 banden, Gorinchem
1 8 3 9 - 1 8 5 1
De Lauwerszee nagespoord in wording, omvang en
bedijkingen. Leeuwarden 1881
Kollumerland en Nieuw Kruisland geschiedkundig
beschreven met oudheidkundige plaatsbeschrijving
door mr. A. J. Andreae, Kollum 1883
Herdruk als Kollumerland beschreven door
mr. A. J. Andreae, Leeuwarden 1975
Oudheidkundige plaatsbeschrijving van de gemeente
Kollumerland en Nieuw Kruisland met aanteekeningen
en Bijlagen door mr. A. J. Andreae, Kollum
1885
Herdruk als Kollumerland beschreven door
mr. A. J. Andreae, Leeuwarden 1975
Atlas van historische vestingwerken in Nederland;
uitgave van de stichting Menno van Coehoorn,
dl. i, 's-Gravenhage 1956
Beneficiaalboeken van Friesland opgemaakt te Brüssel
25 augustus 1542 ...; uitgave Prov. Bestuur van
Friesland, 1850, met inleiding door J. van Leeuwen.
J. J. A. Bervoets, Inventaris van het archief van het
ministerie van Binnenlandse Zaken afdeling Künsten
en Wetenschappen 1875-1918, Den Haag 1985
R. Bosgraaf, Kollum in oude ansichten, Zaltbommel,
1972
id. deel 2, ib. 1984
Bulletin uitgegeven door de (Kon.) Nederl. Oudheidkundige
Bond, Amsterdam 1899-; vierde serie getiteld
Oudheidkundig Jaarboek 1932-1946; zesde serie met
Nieuwsbulletin 1948-
M. P. van Buijtenen, Achtkarspelen tussen Munster en
Utrecht. Nevenaspiraties bij enkele kloosterfundaties.
Utrecht 1967. Ook in archief Gesch. Kath. Kerk in
Nederland ix, 1967.
H. van der Bij en H. Veenstra, Pingo's, Puollen en
Planten in Kollumerland. Leeuwarden Fryske
Akademy 1975
D. M. Bunskoeke en P. Timmermans, Molens in
Friesland in oude ansichten. Deel 1, Zaltbommel 1981 ;
deel 2 (met aanv. en verbeteringen op dl. 1)
Zaltbommel 1982
L. P. Roodbaard, architect van buitengoederen
L IJST VAN AFKORTINGEN
Charterb(oek)
Douma, Verleden en heden
Fries Molenboek
F.V.A.
Halbertsma, Terpen
Jubileumboek Witteveen
Karstkarel 1984
Keune, Korenmolens
Kiesow, Ostfriesische Kunst
Martin
Moerman
Mol, Grootgrondbezit
Van der Molen, Gemaal
Van der Molen, Turf
Molens in Friesland
Mon. Bat.
Muller Reg. en Rek.
Munnekezijl 500 jaar
N.G.N.
Nieuwsbulletin K.N.O.B.
N.N.O.F.
Oudh. Jrbk.
Pax Groningana
Potter, Wandelingen
[Catalogus tentoonstelling Fries Museum] door Rita
Mulder-Radetzky, Rita Overbeek en Peter Karstkarel,
Leeuwarden Fries Museum 1979
G. F. Schwartzenberg thoe Hohenlansberg, Groot
Placaat- en Charterboek van Vriesland, 6 dln.
Leeuwarden 1768-1795
Y. Douma, Uit het verleden en heden van Kollum,
Kollum 1932
Fries Molenboek, samengesteld met medewerking van
de Fryske Mole, Gild Fryske Mouners, De Hollandse
Molen, de Fryske Akademy. Leeuwarden z.jr. (1980)
Friesche Volksalmanak, Leeuwarden 1836-1899
H. Halbertsma, Terpen tussen Vlie en Eems, een
geografisch-historische benadering, uitgegeven in
opdracht van de Vereniging voor terpenonderzoek,
Groningen 1963
J. Bosgraaf, Kollumerland rond 1900, Kollum 1982
Peter Karstkarel, Bouwkunst in Kollumerland.
Stichting Oud Kollumerland 1984
W. T. Keune, Van Koren- en pelmolens in Noordoost
Friesland [Dokkum 1970]
G. Kiesow, Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd.
iv, Pewsum 1969
Vroeg-middeleeuwse zandstenen sarcophagen in
Friesland en elders in Nederland. Drachten 1957
H. J. Moerman, Nederlandse plaatsnamen. Brüssel
1956
J. Mol, Grootgrondbezit van Friese kloosters in de
Middeleeuwen, doct. scriptie M.E. geschiedenis v.u.
Amsterdam 1979
S. J. van der Molen, Het gemaal in Friesland. De Vrije
Fries 1955, 93-106
S. J. van der Molen, Turf uit de wouden. Bijdrage tot
de geschiedenis van de hoogveengraverij in Oostelijk
Friesland tot 1900. Leeuwarden 1978
Samengesteld in opdracht van Gedep. Staten van
Friesland in samenwerking met de Fryske Akademy in
Leeuwarden en de Vereniging de Hollandse Molen te
Amsterdam, Leeuwarden 1971
M. Schoengen, Monasticon Batavum, 3 dln. en
Supplement. Amsterdam 1941-42
S. Muller Fzn. De registers en rekeningen van het
bisdom Utrecht 1325-1336. 's-Gravenhage 1889-1891.
Werken Historisch Genootschap N. Serie 53-54
R. Bosgraaf, W. T. Keune en drs. L. Prinsen,
Munnekezijl 500 jaar, Munnekezijl 1976
Nomina Geographica Neerlandica, Tijdschr. voor
toponymie en taalgeografie. dln. I-XIV.
Zie Bulletin K.N.O.B.
Nieuwsblad Noord Oost Friesland. Dokkum
zie Bulletin K.N.O.B.
Pax Groningana, 204 oarkonden üt it Grinzer archyf
oer de forhâlding Grins-Fryslân yn de fyftjinde ieu
ütjown troch M. G. Oosterhout, P. Gerbenzon, B.
Sjölin, Th. S. H. Bos, A. L. Hempenius, J. van der
Kooi, A. Pietersma, O. Vries. Frysk Ynstitut oan de
Ryksuniversiteit to Grins, 1975
H. Potter, Wandelingen en kleine reizen door sommige
gedeelten van het Vaderland. Amsterdam 1808-1809
LIJST VAN AFKORTINGEN LI
Publ. Band A.F.T.
R.V.A.
R.V.G.O.
Rienks en Walther
Schönfeld
Schotanus(-Halma)
Schotanus, Beschrijvinge
Sikkema
Sipma
R. Smit Gedenkschr.
Spionnagerapport
Tegenw. Staat
Voet
Van der Wal
Wigersma
Wijnja
Wumkes
Bronnen Schoolmeestersboekjes
Stemkohier
Stichting Aide Fryske Tsjerken, Publicatiebanden I-IV
1970-
(I. Telting,) Register van den Aanbreng van 1511 en
eerdere stukken tot de floreenbelasting betrekkelijk
uitgegeven door het Friesch Genootschap ter
beoefening van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde.
Leeuwarden z.j. (1879)
J. Reitsma, Register van Geestelijke Opkomsten van
Oostergo, uitgegeven door het Friesch Genootschap
ten beoefening van Geschied-, Oudheid- en
Taalkunde. Leeuwarden 1888
K. A. Rienks en G. L. Walther, Binnendiken en
slieperdiken yn Fryslan. Bolswert 1954
M. Schönfeld, Nederlandse waternamen. Brüssel 1955
B. Schotanus a Sterringa, Uitbeelding der heerlijkheit
Frieslands enz. 1718. (Facsimile-uitgave A'dam-
Leeu warden 1970)
Chr. Schotanus a Sterringa, Beschrijvinge van de
heerlyckheydt van Frieslandt. Leeuwarden 1664
(herdruk Leeuwarden 1978)
K. Sikkema sr. en K. Sikkema jr., Zwaagwesteinde, het
ventersdorp op de friese heide. Franeker 1954
P. Sipma, Oudfriesche oorkonden. 4 dln.
's-Gravenhage 1927-1977
Gedenkschrift van het Driehonderdjarig Bestaan van
het Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap te
Burum en Munnekezijl 1880. Herdruk Buitenpost 1978
N. E. Algra, Een spionnagerapport van omstreeks
1468. Fryske Akademy, Leeuwarden 1967
Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden,
deel 1, 11 EN in, Amsterdam 1785-1788
E. Voet, Merken van Friesche goud- en zilversmeden,
2e herziene en verm, druk door A. Wassenbergh en
E. J. Penning, m.m.v. C. Boschma. 's-Gravenhage 1974
H. van der Wal, De brug annex keersluis te
Munnekezijl (uitg. van de Stichting Moderne Architectuur
Friesland, no. 18), Leeuwarden 1983
S. Wigersma Hz., Muntvondst te Oudwoude, De Vrije
Fries, xxe dl. 1906, 65-81
G. D. Wijnja, Langs oude Friese windmolens.
Oosterend 1977
G. A. Wumkes, Stads- en dorpskroniek van Friesland,
deel i 1700-1800, deel 11 1800-1900. Leeuwarden
1 9 3 0 - 1 9 3 4 .
Antwoorden op vragen naar monumenten en
opschriften gesteld aan de onderwijzers van de diverse
dorpen door het Friesch Genootschap van Geschied-,
Oudheid- en Taalkunde in 1857. De antwoorden
moesten gezonden worden aan de heer W. Eekhoff te
Leeuwarden. H.S. 1150 van de Provinciale Bibliotheek
te Leeuwarden.
Registers van huizen (en hun eigenaren) waarop
belasting en stemrecht rustte, in 1640 opgemaakt door
de Staten en in 1698 herzien en in zes delen gedrukt;
daarna om de tien jaar herzien. R.A. Leeuwarden.
Overige afkortingen A.R.A.
B.A.I.
Algemeen Rijksarchief, 's-Gravenhage.
Biologisch Archeologisch Instituut der RijksuniverL
IJST VAN AFKORTINGEN
O.A.T.
P.B.
R.A.
R.D.M.Z.
R.O.B.
S.H.B.O.
C.
f.
Enige in Friesland gebruikelijke begrippen Beitelingen
Floreenkohieren
Hornleger
Plaats
Pondemaat (pd. of pdm.)
Sate
State
siteit Groningen.
Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (van het
Kadaster)
Provinciale Bibliotheek, Leeuwarden.
Rijksarchief in de provincie Friesland, Leeuwarden.
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist.
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek,
Amersfoort.
Stichting Historisch Boerderij Onderzoek, Arnhem.
caput = hoofdstuk
folio = bladzijde
verso = achterzijde
Vlechtingen ter afwerking van een schuine kant aan
muurwerk.
Sedert 1700 op last van de Staten opgemaakte registers
van floreenrenten, d.w.z. een grondbelasting in 1511
door de Saksische hertogen ingevoerd. R.A.
Leeuwarden.
Huisstede, waarop een stemdragende plaats staat of
stond.
Boerderij.
Landmaat van 240 vierkante roeden, in 1813 vastgesteld
en omstreeks 36,7 are beslaand.
Oorspronkelijk de benaming voor het land waarop
men woont. Later gebruikelijk voor boerderijnamen.
Oorspronkelijke benaming voor het huis waarin men
woont. Later de herenhuizing ten plattelande en
tenslotte gebruikt voor boerderijnamen, soms ter
aanduiding dat hier een state gestaan heeft, in de
betekenis van herenhuizing.
Voor de namen van onderdelen van molens zij verwezen naar A. Sipman, Molenbouw,
Zutphen 1975; voor bouwkundige termen naar E. J. Haslinghuis, Bouwkundige termen,
Utrecht 1953 en 1970.
I
De dorpen
2
Overzichtskaart
3
Augsbuurt
Het gehueht is gelegen ten zuidoosten van Kollum, tegen de grens met Achtkarspelen.
Vanouds kwam de nederzetting ook voor onder de naam Lutjewoude. De achtergrond
van beide namen is niet zeker: onduidelijk is of Lutjewoude geïdentificeerd mag
worden met het uit 1374 bekende Lillingwald (Van der Molen, Turf, 33). De oudste
vermelding van Augsbuurt stamt uit 1490. Er bestaat een interpretatie waarbij in het
eerste deel van de naam een persoonsnaam wordt herkend, anderen houden de naam
voor onverklaarbaar. Augsbuurt als uitbuurt (buitenbuurt) van Kollum, als zodanig
werd de naam in het verleden soms opgevat, schijnt op ethymologische gronden niet
juist te zijn (Moerman, 44; N.G.N., II, 171). De naam Lutjewoude geeft wel duidelijk aan
dat het hier een woudnederzetting betreft. De verkaveling van het dorpsgebied,
bestaande uit een opstrekkende verkaveling, wijst eveneens in die richting. Het kaartbeeld
laat duidelijk zien dat de middeleeuwse ontginning ter plaatse van Augsbuurt
een zelfstandige ontwikkeling is geweest, ingeklemd tussen en dwars op de opstrekkende
verkaveling van Kollum en Achtkarspelen. Mogelijk heeft Gerkesklooster bij de
kolonisatie een rol gespeeld: een nauwe juridische relatie met dit klooster is aanwezig,
wanneer de 'kerkheer' van Augsbuurt in 1490 vermeldt dat vanouds Gerkesklooster
recht sprak over zijn meiers in dit gebied (Charterb. 11, 414). De omvang van de
bebouwing is blijkens het kaartmateriaal altijd verspreid over het dorpsgebied gelegen
geweest. Bepalend voor de structuur zijn de Clant State en de nabijgelegen kerk,
waarvan de terreinen in elkaars verlengde liggen, dwars op de verkavelingsrichting. De
ligging van state en kerk in elkaars nabijheid is ook eiders in Noordelijk Oostergo
geconstateerd, waarbij een relatie tussen statebewoners en kerkstichting kon worden
verondersteld. Met de aanleg van de vaart tussen Kollum en Gerkesklooster in of kort
na 1508, vlak längs het stateterrein, werd het dorpsgebied in twee delen verdeeld. Het
beloop van de vaart, zo dicht längs de state kan bijna niet op toeval berusten en is
mogelijk dan ook door de statebewoner mede vastgesteld. De nog duidelijk
waarneembare oneffenheden in het veld vormen, met boerderij Clant State, de herinnering
aan de in de 18e eeuw afgebroken state. Dit terrein en ook het aangrenzende
kerkhof liggen duidelijk hoger dan de oostelijk daaraan grenzende terreinen, daarmee
de overgang naar het voormalige kwelderlandschap markerend.
4 AUGSBUURT
Afb. i. Kopie van het kadastrale
minuteplan, omstreeks 1823. Schaal
i : 7500.
Afb. 2. Luchtfoto. Schaal ca. 1 : 6000.
Opname 1980.
a u g s b u u r t
Hervormde kerk
KERKELIJKE GEBOUWEN
De Hervormde kerk is een sober bakstenen gebouw, dat met de voormalige school en
pastorie op een terrein ligt, dat vanouds direct ten zuiden van de bij Schotanus
vermelde edele state Augsburg lag, ten zuid-zuidoosten van Kollum. De Trekvaart naar
Groningen kwam onmiddellijk ten westen van het terrein te lopen. Kerk en toren zijn
eigendom van de Stichting Aide Fryske Tsjerken te Leeuwarden (afb. 3-5, 9).
Litteratuur
Bronnen
Charterb. 11, 4 1 4 ; R.V.G.O. 192; Andreae '85, 11, 57; Wumkes 1, 326; Van Buijtenen,
Achtkarspelen, 34.
Rekeningboeken kerkvoogdij 1732-1834 in Streekarchivariaat noord-oost Friesland te
Dokkum; dossier uit 1885 in archief Binn. Zaken, Rijksadviseurs voor de Monumentenzorg
over kerk en pastorie, A.R.A. Den Haag, Inv. Bervoets nr. 1112. Rapport Fryske
Akademy, Archeologyske wurkgroep d.d. 9 febr. 1976 in afschrift gevoegd bij
Rekeningboeken kerkvoogdij.
6 a u g s b u u r t
Afbeeldingen Tekening door J. Stellingwerf 1723 in coll. Fries Museum, Leeuwarden; op het
kerkzilver uit 1677, 1682 en geschonken in 1708 wordt de kerk afgebeeld (zie Zilver).
In bovengenoemd dossier Binn. Za. 1885 berust een schetstekening 1 noo door
J. Hubscher, hoofdopzichter bij de Rijksgebouwendienst te Groningen.
Geschiedenis In een door Van Buijtenen gepubliceerde oorkonde uit 1374 wordt een kapel van
Lillingwald genoemd, waarvan het benoemingsrecht deels aan de abt van Dokkum,
deels aan de proost van Utrechts Oudmunster toekwam. Deze plaatsnaam komt ook
voor in een oorkonde uit 1421 (Sipma 11, 34), waarin een stuk veenland in die plaats
geschonken wordt aan het klooster Genezareth, ten westen van Ferwerd aan de
Dokkumer Ee. De mede-ondertekenende pastoor van Hardegarijp deelt mede, dat het
land in kwestie van hem Cons') afkomstig is en verklaart zieh akkoord met de gift. Men
vraagt zieh af of deze Schenking, indien men aan Augsbuurt denkt, niet te ver
verwijderd ligt van Genezareth en vooral van het gebied van de mede-ondertekenaren,
hoofdelingen van Rinsumageest, Damwoude en Genum, pastoors van Ferwerd en
Rinsumageest en van Hardegarijp, dekens van Oudkerk en Dokkum, abten van
Dokkum en van Foswerd. Daarentegen wordt deze kapel, indien zij in Ferwerderadeel
gelegen zou zijn geweest, nergens elders vermeld. Augsbuurt evenwel wordt in 1511 en
1525 nog Lutkewolde genoemd (volgens Andreae) en zelfs nog in de içe-eeuwse
rekeningboeken, waar gesproken wordt van de weeskinderen van Lutkewolde in de
jaarrekening met opschrift 'Augsbuur'. Over het algemeen is 'Lutkewolde' spraakgebruik
en 'Augsbuur' officiëler. Mogelijk hebben er twee plaatsen 'Lutkewolde' bestaan,
waarvan een in Ferwerderadeel.
De pastoor van Augsbuurt getuigde in 1490 over de vraag aan wie het wereldlijke recht
toekwam, dat vanouds het Convent van Gerkesklooster over haar meijers gesproken
had (Charterb. 11, 414). Ook Augsbuurt en blijkens deze getuigenis mogelijk juist
Augsbuurt wist daarvan. Was deze plaats dan vanouds soms een uithof?
Omstreeks 1723 tekende Stellingwerf de kerk met steunberen en spitsboogvensters en
een afsluitend boogfries onder de gootlijst. Deze kerk werd volgens Andreae
afgebroken en vervangen in 1782. In de rekeningen, die 1732 beginnen, komt summier
iets voor over het afbreken in 1741 van een toren waarbij aan een dakruiter gedacht
moet worden. Wel wordt een legaat vermeld in 1746/7 van J. F. van Schratenbach de
Coning groot 300 gld, waarvoor waarschijnlijk een nieuwe dakruiter gemaakt is. Jacob
Ypes wordt in 1747 betaald 'voor't maaken van een nieuw toorentje'. S. Alefs,
houtkoper, levert hout en materialen en Th. Nauta en zn., meester-loodgieter en
leidekker te Leeuwarden, levert lood en leien. Ook vindt men in 1752 nog vermeld een
omslag per pondemaat grondbezit voor het torentje. In 1784 worden nieuwe tekstborden
verantwoord, 'waar tekst op geschreven wordt'. In 1795/6 wordt W. L.
Ruwersma betaald voor verven en glasmaken en worden er blauwe pannen voor het
dak gekocht. Het kruis op de nok vermeldt 1782 en volgens Andreae waren de
gebrandschilderde ramen ook alle 1782 gedateerd. In 1796 wordt een perceel land
verkocht en pas in 1799 vindt men afbetalingen van verschotten in de orde van grootte
van twee maal 306 gld en 255 gld vermeid en wordt opnieuw kerkeland verkocht.
Waarschijnlijk zijn toen eerst de kosten afbetaald.
In 1890 kreeg de kerk een opknapbeurt. V. de Stuers vroeg vanuit Den Haag de
opzichter te Groningen om een rapport; hoofdopzichter J. Hubscher leverde dit en
voegde er een schetstekening bij. Architect Velding te Buitenpost, verantwoordelijk
voor de restauratie, vermeldt in een brief dat hij 'aanwijzingen kan doen van de
vroegere kerkglazen in het kerkje van Lutkewoude: 'Enkele zijn aanwezig bij den Heer
notaris Andreae te Kollum, welke gaarne disponibel worden gesteld, andere zijn
aanwezig in het Oudheidkundig Museum te Leeuwarden'. Daarna wordt echter niets
meer hierover vernomen: het Fries Museum bezit geen glazen noch aantekeningen over
glazen uit Augsbuurt volgens informatie uit 1986.
In 1912 is de toren bij een poging tot richting ingestort en herbouwd onder leiding van
J. Pijnacker. De kerk is in 1973-1975 gerestaureerd. Bij die gelegenheid is een oudheidkundig
bodemonderzoek gedaan door de Archeologyske wurkgroep van de Fryske
Akademy en het Fries Museum onder leiding van G. Elzinga.
Onder de bestaande muren bleken funderingen van middeleeuwse baksteen van 28 x 5
cm te bestaan, die 1,50 m onder het maaiveld staken en voor wat betreft de bovenste
a u g s b u u r t 7
^ ^ 1782
ES53 + 191 2
; FUNDERINGEN 0 10 M
L J VROEGERE KERK U m i i — •
3
lagen bij de herbouw opnieuw gemetseld waren. In het koor bleek een soort 'vloerbedekking'
aanwezig te zijn van turven. Voorts vond men een graf met een skelet met het
hoofd naar het westen liggend: daaronder nog lagen doodsbeenderen verspreid in een
kleilaag. De weinige scherfvondsten blijken niet ouder te zijn dan de 14e eeuw, hetgeen
overeenkomt met de vondst van vrij diepe steunberen tegen de noord- en zuidmuren.
Aan de zuidwestzijde is een gedeelte van een fundering aangegraven, waarvan zonder
nader onderzoek de betekenis niet duidelijk is.
Beschrijving Op het avondmaalszilver is deze kerk afgebeeld met een puntvormig beëindigde
westgevel met pinakels aan de topgevel. Achter de westgevel stond een dakruiter, die
blijkbaar in 1746 vernieuwd is.
Kerk en ingebouwde toren zijn opgetrokken van bruinrode baksteen van het formaat
20 — 20,5 X4,5 cm, 10 lagen 50 cm. De westelijke travee en de westgevel zijn in 1912
herbouwd. Het gebouw is aan de oostzijde driezijdig gesloten met vensters in de
schuine zijden. Aan de hoeken en halverwege de noord- en zuidmuur zijn lisenen
aangebracht. In de lange wanden staan telkens twee half rond gesloten grote vensters,
waarvan de dagkanten een kop inspringen. In de halve steen brede dagkanten staan
houten ramen met kleine roedeverdeling; in de kop een cirkel boven de spitsbogig
verenigde roeden. De ingebouwde westtoren heeft een rondbogige, tweemaal met een
kopse sprong omlijste ingang en dergelijke grote galmgaten aan elke zijde. Op het
bovenvlak van de toren staat een korte achtzijdige spits.
De muren zijn verankerd door trekbalken. Het segmentbogige gewelf rust op een iets
verbrede voorlijst. De lambrisering van brede vuren delen en de sobere banken waren
vergaan en zijn bij de restauratie verwijderd.
Bouwgeschiedenis Ter vervanging van een middeleeuws bakstenen kerkgebouw is in 1782 de bestaande
kerk gebouwd, waarvan de toren en de meest westelijke travee in 1912 herbouwd zijn
na instorting van de toren. Opgraving van de fundering van de tegenwoordige kerk
heeft aangetoond, dat deze op de middeleeuwse grondvesten staat. Aangetroffen steunberen
bleken later tegen de oorspronkelijk tot 1 m breedte reikende fundering te zijn
aangelegd. Verzwaring van de hoeken van de koorsluiting kan ons inziens duiden op
een overwelving van deze mogelijk nog laatromaanse aanleg. De afmeting van de
driezijdige koorsluiting is exact gelijk aan die van de kerk te Genum, die nog uit
tufsteen bestaat. De aanwezigheid van een i2e-eeuws sarcofaagdeksel geeft
aanwijzingen voor het bestaan van een vroege stenen kerk op deze plaats, die mogelijk
eveneens in de 12e eeuw ontstaan kan zijn.
Inventaris De kerk bezit:
Preekstoel Een preekstoel met rechthoekige kuip en klankbord. De onderzijde van het klankbord
en zijkanten van de kuip zijn met zogenaamde gekorniste panelen versierd; op de
voorzijde is een voorstelling van Mozes en Aäron, staande op voetstukken voor een
draperie en houdende de Tafelen der Wet ('de Thien geboden') boven een draagbare
Arke des Verbonds. De ruimte tussen de voetstukken is gevuld met het alliantiewapen
Aylva-Aylva, met op een spreukband 'E. V. Aylva L. V. Aylva'. Op de hoeken van de
kuip bevinden zieh gladde kolommen met een ring, op een derde hoogte van de basis
8 a u g s b u u r t
af gerekend. Blijkens de namen moet de preekstoel in of na 1668 besteld zijn; (vgl.
Clant State) (afb. 7 en 8).
Doophek Eenvoudig doophek met spijlenzone en knoppen boven de stijlen.
Grafzerken Van de door Andreae genoemde rode en gele zandstenen grafzerken is nog aanwezig:
Een geel zandstenen, taps toelopende zerk 210 x 75-60 cm, versierd met Jerusalemkruisen
en kromstaven, Martin nr. 84, xnd. Het handschrift 'Grafschriften' in het
Rijksarchief te Leeuwarden geeft een schets van de steen in minder beschadigde
toestand. (Voor de datering vgl. G. Kiesow, Ostfriesische Kunst. Bd. iv van
Ostfriesland im Schutze des Deiches, Pewsum 1969, 24) (afb. 10 en 11).
Een aantal I7e-eeuwse zerken deels zwaar beschadigd.
Een grote zerk Roorda (2,25 x 1,25 m), waarop de uitgehakte wapentekens nog te
herkennen zijn. Randschrift; 'Ao 1617 dé 28 februar sterf dë Edelê Eerenfeste Jr. Sixtus
vä Roorda oit int 49 iaer'.
In de hoeken alliantie-wapens Roorda-Herwei, Scheltema-Harkema, Scheltema-
Harckema, Aylva-Unia (beide Schilden gedeeld). In het vlak een cartouche met alliantiewapen
Roorda-Scheltema, gehelmd met uitkomende struisveren. De hond in het
wapen Scheltema is steeds naar het midden van de zerk gekeerd. Een zesregelig Latijns
gedieht, dat blijkens een bijgewerkt oud afschrift luidde: 'Conditur hie raptus quondam
non parvus Iberi/Rhoorda metus, patriae spes columenque suae/Mundus habet
lau(des, animam) sortitur Olympus/Quod superest, cineres, invida terra tegit/Disce
mori, fluxis diffidere, disce viator/Ferre crucem, Christo fidere, disce mori\ Vertaald:
'Bijgezet is hier, weleer de verbijsterende schrik van de Spanjaard,/Roorda, aan 't
leven ontrukt, schutse en hoop van zijn land./Heeft al de wereld in zijn roem, zijn ziel
valt ten deel aan d'01ympus;/Wat van hem rest, zijn as, dekt d'afgunstige aard'./Leer
nu te sterven, 't vergank'lijke mijden, leer, reiziger, 't kruis te/torsen, op Christus
vertrouw! ja, leer te sterven, mijn vriend'. (Vertaling drs. Verdenius; G. M. Bartelink in
Kroon Hermeneus, LUI, 1981, 282) (afb. 16). Kleine zesarmige koperen bolkroon, xvm (afb. 6).
Rouwborden Twee sobere rechthoekige rouwborden. De omlijsting wordt gevormd door kolommen
die een hoofdgestel dragen. In het vlak onder een parelkroon bevindt zieh het ovale
wapenschild (afb. 17 en 18). 1. gevat tussen lauriertakken, en als meubelen twee rozen.
Opschrift op de lambrequin: 'Wel Ed Juffr. Catrijna van/Scheltinga Old xix jaar/
Overleden den vi Desem/ber A°M D CC xif ; 2. gevat tussen een eikentak en een
lauriertak, wapen gedeeld, rechts keper waaronder klaverblad, erboven twee sterren,
links twee rozen. Onderschrift op lambrequin: 'Vrouw/Jetske van Scheltinga.
Huisvrouw van de Heere Willem/Lievius van Fiersen Maijoor en Overst int Ree/
giment van de Hartogh van Saxseneijse/nach overleden den 28 Augusti Aetatis int/29
't jaar i7o8'(sic).
Zilverwerk Avondmaalsbeker hg. 12,8, diam. 10,2 cm. De gehele beker is versierd met horizontale
geareeerde strepen met uitzondering van médaillons, waarin aan de ene zijde het kerkje
is gegraveerd met een topgevel aan de westzijde en een dakruiter op de nok. Aan de
andere zijde het gekroonde alliantiewapen Aylva-Aylva. Langs de bovenrand Staat het
opschrift: 'Desen geven aen de kerck van Ausbuer door den wel Edele Hoog geboren
heer Jr. Epo van Aylva ende de wel edele Frouw mefrouw Lucia van Aylva Ano 1682.'
Merken: Dokkum, K van 1682, en meesterteken van Thomas Hicht. Voet 125 (afb. 13).
Schotel diam. 25,6 cm. Op de brede rand is aan de ene zijde het alliantiewapen
Aylva-Aylva gegraveerd en 'Anno 1708'; daaronder een banderol met het opschritt:
'gegeven aen de kerk van Ausbuer door den wel Edele Hoogh geboren Heer J. Epo
van Aylva en den wel edele geboren vrou Lucia van Aylva'. Aan de andere zijde
binnen een krans is een afbeelding van het kerkje gegraveerd. Merken: Dokkum, niet
gekroonde E van 1677, meesterteken Th. Hicht. Voet 125 (afb. 14)-
Bekken diam. 14,8 cm. Op de vlakke rand aan een zijde Staat een afbeelding van het
kerkje en 'Gegeven aan de kerck van Ausbuer', aan de andere zijde het alliantiewapen
Aylva-Aylva en het opschrift 'door Haer Edë Epo van Aylva en Mevrou Lusia van
Aylva.' Merken: Leeuwarden groot keur, Q van 1710 en meesterteken van Rimb. G. de
Visscher afmetingen. Voet 429 (afb. 15).
Het zilverwerk wordt thans in de oudheidkamer Kollumerland te Kollum bewaard.
Klok De na 1945 niet teruggekeerde klok was in 1917 gegoten door Van Bergen te Heiligerlee
ter vervanging van de door Andreae genoemde klok van J. Balthasar. Het
a u g s b u u r t 9
opschrift luidde volgens hem: 'Jurjen Balthasar heeft mij geghooten in Leeuwaerden
1658. Pitter Jarigs mede Bisitter voor den geregte van Collumerlandt. Bodie Rompts
Kerkvoogt Oege Ypes Committeerde Jan Lourens Brunie Jr. Feio van Scheltema
Grietman over Collum, Collumerlant en het Nieuwe Cruislant mede raedt ter Admiraliteit
tot Harlingen'. De Vrije Fries xvi voegt daar nog aan toe: 'Georgius Proost pastor
Ao dorn 1658.'
Glazen De kerk bezat tot kort voor 1885 zes gebrandschilderde glazen uit 1782, geschonken
door Willem v, Gedeputeerde Staten, Staten in het Mindergetal, Raden 's Hofs van
Friesland, Heren Rekenmeesters van Friesland en Martinus van Scheltinga Grietman,
'alle met de daarbij behorende wapens' (Andreae '85, 11, 145).
Pastorie De pastorie ten westen van de kerk is in 1890 afgebroken en onder leiding van
architect A. Velding te Buitenpost herbouwd. Andreae kende er nog de oude pastorie,
die uit kloostermoppen bestond en volgens de kadastrale minute een brede schuur
achter het woongedeelte had. Mogelijk dateerde dit gebouw uit de 17e eeuw, toen het
oude Clantslot herbouwd werd en er moppen ter beschikking kwamen. In de
kerkvoogdijrekeningen komt de pastorie jaarlijks voor met onderhoud, onder meer met
geregeld 'schoven' voor dakbedekking. In 1764 wordt een gracht gegraven tussen
pastorie (tuin) en kerkhof en wordt er een Engelse schoorsteen gemaakt. In 1779
worden er schuiframen met lood gemaakt. In 1796 worden er bomen bij de pastorie
geplant, die geleverd worden door L. Viaskamp.
Armhuis In 1732 komt ook in Augsbuurt in de kerkerekeningen bij het jaarlijks onderhoud een
armhuis voor.
School en schoolmeesterswoning Ten oosten van de kerk staan naast elkaar de volgens Andreae ('85, 11, 60) in 1833 en
1839 gebouwde school en de schoolmeesterswoning. Ons inziens is het pand met de
ingang in het midden de laatstgenoemde geweest. Beide zijn thans als woning hersteld
en ingericht.
CLANT STATE
Het kadastrale minuteplan geeft längs de trekvaart een groot omgracht terrein, dat in
de noordoostelijke hoek nog een kleiner, vierkant omgracht terrein bevatte. Hier moet
de Clant State of Augsburg (Schotanus) gestaan hebben, een belangrijke state waarover
vrij veel bekend is. Op de singel buiten de omgrachting Staat nu een boerderij van het
kop-hals-romptype, die de naam van de state draagt.
Tegenw. Staat 11, 225; Andreae '85, 11, 61.
Tekening door J. Stellingwerf 1722 met het onderschrift: "t huis Clant te Augsbuur bij
Kollum in Kolummerlant behoort den heere D. F. van Aylva grietman aldaar' coli.
Fries Museum, Leeuwarden. (afb. 12)
De naam Clant naar de familie, die lange tijd de state bezat, dateert van 1536, toen
Claes Clant de state kocht. Voordien heette het goed Harkema Heerd. De vroegste
vermelding van een Harkema in verband met dit eigendom dateert van 1463, wanneer
Hedde van Harkema voorkomt als getuige voor Aut up den Zwaech in een oorkonde
van scheiding tussen hem en Tjaerd Meckema. Hedde heeft dan geen zegel en voor
hem zegelt een oud-burgemeester van Groningen (Pax Gron. 18). Schotanus noemt
kinderen van Sicke Harkema als edelingen in Kollumerland. Een zoon van Sicke,
Herka genaamd, Staat rond 1503 in Leeuwarden terecht wegens toegebrachte verwondingen
(Sipma in, 32). Hilcke Herkama en zijn dochter verkopen Herkama Heerd in
1536 aan Claes Clant (Rentmeestersrekeningen bd. 9a, f. 14). De heerd wordt dan
omschreven als 'Steenhuys myt dat sael ende andere huysen nu staende to Herckema
in Lutkewolde'. Claes Clant werd in 1542 tot grietman aangesteld van Nieuw
Kruisland. Ook na vereniging daarvan met Kollumerland bleef Claes grietman tot 1569
toen hij 'vrijwillig' afstand deed en Sierck van Donia, die katholiek gebleven was, hem
opvolgde. Volgens de monstercedul van 1552 woonde Claes te Kollum; te Augsbuurt
woonden toen Juw Harckema en Balling Harckema. Na de dood van Claes Clant in
1570 en van zijn vrouw in 1572 moesten de zes kinderen wegens de vele schulden alle
goederen verkopen. Köper werd Schelte van Scheltema gehuwd met Ursul van
Harckema. Het huis wordt dan omschreven: 4het huijs, hoff, lanckhuijs, hiem, graft,
Clant State
Litteratuur
Aft>eelding
Geschiedenis
a u g s b u u r t
singel, coetsen, ledicanten, bancken ende andere losse houtwercken' (Hof van Friesl.
Decr. Verkopen m, 4). Scheites zoon Otto kwam om in de slag bij Boxum; zijn dochter
huwde Wybren van Roorda, waardoor de state in handen van de Roorda's kwam. Hun
zoon Syds werd in 1617 begraven in de kerk van Augsbuurt onder de nog aanwezige
zerk (zie Herv. kerk). In de boedelbeschrijving van 'wijlen jonker Sydts van Roorda en
Ludts van Scheltema (Weesboek p 5, f.136 e.v.) komt o.m. voor 'het blaeuhuijs ende
andere camers en achterhuysinge met het lantsatehuys over het diept'. Voorts worden
genoemd 'tien schilderten', acht 'cleyne taferelen'; twee 'landschapscaerten' en veel
zilveren gebruiksvoorwerpen. Een kleinzoon, wederom Syds geheten, verkocht de state
aan de toenmalige bewoners Feyo van Scheltema gehuwd met Lucia van Aylva. De
koop wordt in 1667 pas geproclameerd (Procl. boek Q 6, f. 87). Lucia is dan reeds
weduwe van Feyo van Scheltema, die bij de pestepidemie van 1666 het leven liet en
met wie zij in 1650 gehuwd was. Feyo was Raad ter Admiraliteit in Harlingen en een
zoon van Frans van Scheltema van Bornwerd. Bij haar huwelijk had Lucia een grote
bruidsschat gekregen van haar vader Douwe Douwesz. van Aylva van Herwey State te
Ternaard (zie Dongeradelen p. 178). Later zou er onenigheid komen over de eigendom
van de state tussen de Scheltema's en de Aylva's. De nalatenschap van Feyo werd eerst
in 1675 geïnventariseerd, hoewel Lucia in 1668 reeds hertrouwde met haar neef Epo
van Aylva, ambtsopvolger van haar eerste man (Biogr. Woordenboek vm, 54).
Feye bleek een sate lands bezeten te hebben 'tot Ausbuyr ten oosten gelegen van de
grote plaats Ausburgh genaemt'. Voorts bezat hij een 'gedreven zilveren lampet met een
gieter' een 'fruijdt schuttel', 'drie grote zelveren kandelaars, een groot schovet, drie
convoren en twee kleine schavotten, een grote hoorn met zilveren beslach' enz. enz.
(bijlagen Civ. Sententies 1724, ss 416, nr. 2a). De erfgenamen van Lucia stelden, dat
"t groote huijs door de rendantes wijlens vader is gebouwd'; 'voorts komt nogh de
vrouw rendante't geen bij haar alleen is gedaan i n ' t maaken van de noorderringmuijr
om't huijs, 't toorentie, de kleijne kelder e n ' t kamertje daarboven, in totaal voor 2800
car.gld.'
In 1706 was er reeds geprocedeerd door de nazaten van Feye tegen Epo van Aylva en
Lucia (Civ. Sententies ss 130, 10). Het ziet er naar uit, dat het slot nieuw gebouwd is
kort na 1650, wat ook met het door Stellingwerf weergegeven uiterlijk overeenkomt:
kruiskozijnen tussen pilasters die van een basement opgaan en een Vlaamse top,
eveneens met pilasters. De genoemde kelderkamer en het torentje zullen in
bijgebouwen gezocht moeten worden, die samenhingen met het maken van de
ringmuur.
Na korte tijd bewoond te zijn geweest door Douwe Feye van Aylva, zoon van Epo en
Lucia, kwam het huis door huwelijk van hun dochter met een Van Schratenbach in die
familie. Na aan een Van Scheltinga verkocht te zijn geweest, werd het huis in 1757
afgebroken. Volgens een sloopcontract (archief Van Harinxma inv. nr. 260) waren er
toen twee poorten, een torentje en een ringmuur; in het hof stond een zomerhuis. Het
hoofdgebouw had een 'groot huis', dat terstond afgebroken mocht worden en een
'ander' gedeelte, dat moest blijven staan tot november 1757. De koper was Sj.
Noteboom meester-timmerman binnen Leeuwarden.
Boerderijen De boerderij Clant State komt op de kadastrale minutekaart reeds voor als van het
kop-hals-romptype, welke vorm de boerderij nog heeft. Aan de Trekweg nr. 3 staat een
kleine boerderij van het kop-romptype, die eveneens reeds op de kadastrale minute
voorkomt en dus ouder dan 1822 kan zijn.
Archeologisch belangrijke terreinen Behoudens het terrein, waarop de state Augsburg of Clant State gestaan heeft, worden
op het gebied van Augsbuurt nog twee terreinen vermeid, een aan de Clantweg juist bij
de grens van Augsbuurt en Kollum, de Goudberg genaamd, en 300 m noord-noordoostelijk
daarvan een verhoogde voor-historische woonplaats.
a u g s b u u r t
Augsbuurt van het noordoosten uit de
lucht gezien. Opname 1985

a u g s b u u r t 13
Aft>. 4. De middeleeuwse kerk getekend
door J. Stellingwerf in 1723.
Afb. 5. De kerk uit 1782 met de in 1912
herbouwde toren. Opname 1976.
Afb. 6. Kleine koperen kroon in de kerk.
Opname 1976.
Afb. 7. Het voorste paneel van de preekstoelkuip
met de voorstelling van de Arke
des Verbonds en de Wetstafelen
gehouden door Mozes en Aäron;
daaronder de alliantiewapens Aylva-
Aylva duidend op het huwelijk van Lucia
van Aylva met haar neef Epo van Aylva,
dat in 1668 gesloten werd. Opname 1976.
Afb. 8. De preekstoel met rechthoekige
kuip uit 1668 of kort daarna. Opname
1976.
Afb. ça en 9b. Opmetingstekening uit
1885 door J. Hubscher, hoofdopzichter
bij de Rijksgebouwendienst te Groningen.
Afb. 10. Geel zandstenen zerk uit de 12e
eeuw, thans bij de preekstoel in de
kerkvloer. Opname 1976.
Afb. 11. Schetstekening van de zerk in
gavere toestand.
9b
1 4 a u g s b u u r t
Aft). 12. Clant State door J. Stellingwerf
getekend in 1722.
Aft). 13. De zilveren avondmaalsbeker in
1682 door Lucia en Epo van Aylva
geschonken. In het médaillon afbeelding
van de middeleeuwse kerk. Opname 1977.
Afb. 14. De zilveren avondmaalsschotel
in 1708 geschonken. In de rand
afbeelding van de middeleeuwse kerk.
Opname 1977.
Afb. 15. Zilveren doopbekken uit 1710,
geschonken door Lucia en Epo van Aylva
en voorzien van een afbeelding van de
middeleeuwse kerk. Opname 1977.
Afb. 16. Bovenste gedeelte van de
Roordazerk uit 1617 met wapen Roorda-
Scheltema in rolwerk gevat en latijns
gedieht. Opname 1976.
Afb. 17. Rouwbord voor Catrijna van
Scheltinga overleden 1712. Opname 1976.
Afb. 18. Rouwbord voor Jetske van
Scheltinga gehuwd met Willem Livius van
Viersen en overleden in 1708. Opname
1976.
/ / r
1 5
Burum
Burum is het enige terpdorp in Kollumerland. Behalve de terp waarop de kerk en het
kerkhof gelegen zijn, bevindt zieh op korte afstand westelijk daarvan een grotere, tot
voor kort onbebouwd gebleven terp. Deze terpen zijn, in tegenstelling tot het gebruikelijke
beeld, nauwelijks bepalend voor de ruimtelijke structuur van het dorp:
bepalend voor de plattegrond van het dorp is de samenkomst van een aantal wegen,
waarvan een tweetal is aangelegd ter plaatse van een voormalige dijk. Nadat een dijk
tussen Kollum en Visvliet was aangelegd, mogelijk begin 13e eeuw, zijn kort daarop
kleine aangrenzende gebieden apart ingedijkt, waarbinnen ook de terpen van Burum
lagen (Rienks en Walther, 60-61). De huidige Herestraat en Wijtsmaweg zouden van
dit dijkenstelsel deel hebben uitgemaakt. Volgens historieschrijver Andreae was het
zuidelijk deel van het dorp op een dijk gebouwd, 'hetgeen men aan de dijksbrokken en
de richting der hoofdstraat nog kan bespeuren' (Andreae, '81, 27).
Als oudste vermelding van de dorpsnaam geeft Andreae het jaar 1408, wanneer de kerk
aan het vier kilometer zuidwestelijker gelegen Gerkesklooster wordt overgedragen. Dit
klooster heeft grote belangen in het gebied: het bezit veel grond rond het dorp, heeft er
een uithof en is betrokken bij de verdere inpolderingen van de Lauwerszee (Andreae,
'85, 11, 71). Het oudste kaartmateriaal, de Schotanuskaart uit 1718, laat een verspreide
bebouwing rond de kerk zien en een aaneengesloten bebouwing aan de Herestraat.
Oostelijk van deze weg wordt een molen aangegeven, op dezelfde plaats als de huidige,
en tevens eindigt hier de opvaart vanaf de Lauwers naar het dorp, de huidige Schipsloot,
die in 1558 vermeid wordt als 'dyepswal' (Andreae, '85, 11, 75). Een dergelijke
benaming geldt nog steeds voor de vaart door Kollum. Deze oudst bekende structuur
verändert nadien niet wezenlijk meer. In de loop van de 20e eeuw vindt enige
uitbreiding van de bebouwing plaats, aanvankelijk door uitbreiding van de lintbebouwing
aan de doorgaande wegen, meer recent ook door de aanleg van nieuwe
woonwijken.
Burum heeft in de late middeleeuwen wat betreft de rechtspraak niet tot Kollumerland
behoord. De grond rond het dorp behoorde grotendeels aan Gerkesklooster, waaraan
ook de rechtspraak over de kloostermeiers toekwam. Door dit grondbezit behoorde
Gerkesklooster tevens tot de deelnemers aan de inpolderingen van het Nieuw
Kruisland en tot de rechthebbers op de nieuwe grond. Dat het klooster recht sprak in
wereldlijke zaken over zijn meiers, wordt in 1487 nog eens vastgelegd door de
Groningers (Charterb. 1, 742). Zelfs het läge wereldlijke recht werd namens het klooster
gesproken door een wereldlijke rechter, zoals in 1521 opnieuw vastgelegd wordt. Met
name bekend is R. Bionsma, die tot 1551 recht sprak. Door de grietmannen van Kollumerland
en tijdens de periode dat men zieh onder Groningen gesteld had, is daartegen
herhaaldelijk geprotesteerd, doch tevergeefs (Andreae '85, 11, 69-75).
De kerk werd in 1408 met haar bezittingen aan dit klooster overgedragen. Als pastoor
fungeerden geestelijken van Gerkes- of Vrouweklooster. Toch bleef de kerk van Burum
kerkrechtelijk onder de deken van Oostergo behoren en dus onder de Utrechtse
bisschop, terwijl het Gerkesklooster in Achtkarspelen onder de bisschop van Münster
hoorde. In de 17e eeuw blijkt de predikant nog rente te trekken uit een pand, dat
Uithof heette (zie aldaar). Dit zal een gevolg zijn van de band van het klooster met de
kerk van Burum.
b u r u m
19
B U R UM
Afb. ig. Kopie van het kadastrale
minuteplan omstreeks 1823. Schaal
i : 7500.
Afb. 20. Luchtfoto. Schaal ca. 1 : 6000.
Opname 1980.
i 8 B U R UM
KLOOSTER G ALI LEA
Klooster Galilea Ten zuiden van het dorp Buruin lag een vrouwenklooster van de Cisterciënserorde,
Galilea genaamd.
Eekhoff, Atlas; Andreae '85,11, 96; Mon Bat. m, 26; Van Buijtenen, Achtkarspelen, 180
e.V.; Algra, Spionnagerapport, 17; Mol, Grootgrondbezit, 95.
Charterb. 1, 690; 11, 578.
In tegenstelling tot het mannenklooster Gerkesklooster, dat in Achtkarspelen lag, heeft
de tot Gerkesklooster behorende vrouwenpriorij Galilea binnen de grenzen van Kollumerland
gelegen en wel ten zuiden van het dorp Burum. Evenals het mannenklooster
lag de priorij 00k vrij dicht bij de Lauwers op kleigrond.
De kaart van Eekhoff geeft als locatie van het klooster het terrein, waarop thans een
boerderij Staat, die de naam Vrouwenklooster Galilea draagt (Friese Straatweg 1-3),
iets oostelijk van de weg, die van het dorp Burum naar de oude Friese Straatweg leidt.
De terpenkaart van Halbertsma plaatst de terp evenwel tegenover deze weg. De lijst
van archeologisch belangrijke terreinen uit 1984 geeft dit terrein in het geheel niet.
Geschiedenis (vervolg) De priorij zal aanvankelijk als uithof gesticht zijn en wordt in stukken van 1517, 1518
en 1523 nog zo genoemd (Mol en Andreae), hoewel er in 1479 een deling van goederen
tussen Gerkesklooster en Galilea plaatsvond (Charterb.). Alleen het gebruik van de
venen, de blijkbaar moeilijk te scheiden en als energiebron zo belangrijke eigendommen,
bleef gemeenschappelijk. Omtrent het jaar van stichting bestaat geen
zekerheid. Gerkesklooster komt in de kapittelstatuten van Clairvaux reeds in 1244 voor
als Augustijnerabdij (Van Buijtenen, 182) en moet dus voordien reeds gesticht zijn. Het
klooster werd inderdaad kort daarop door de Orde van Citeaux overgenomen. Of de
uithof toen reeds bestond is niet duidelijk. Mogelijk wel, wanneer wij aannemen dat de
uithof van meet af aan voor vrouwen bedoeld was. Volgens Adreae 'is het bekend, dat
het klooster in 1302 aanwezig was'.
Galilea had evenals Gerkesklooster op de duur veel grondbezit, waarvan een groot
gedeelte in Kollumerland lag. De verwevenheid met het leven in de late middeleeuwen
in de grietenij moet daarom aanzienlijk geweest zijn. Ook vindt men geestelijken die in
Galilea dienst deden, later vermeld als pastoors van zowel de kerk van Kollum
(Andreae) als van die te Burum, welke kerk sedert 1408 onder Gerkesklooster gesteld
was.
Het 'Spionnagerapport van 1468' vermeldt na 'Claerkamp, 't grootste en 't meeste van
alle cloisteren' (zie Dantumadeel p. 142-151) dat er nog 'acht groote starcke cloisteren'
zijn 'in Dongeradeel', waarbij Dongeradeel Staat voor N. Oostergo en dat 'die zeer
rijcke ende machtich' zijn. Als men zieh strikt houdt aan Noordelijk Oostergo en
Bethlehem niet meerekent, dat in Tietjerksteradeel lag en wel Sionsberg, komt men
inderdaad tot acht kloosters, Galilea meegeteld en Gerkesklooster uitgesloten, daar het
in Achtkarspelen lag.
In 1531 werd vastgelegd dat het klooster mee moest werken aan het onderhoud van
waterlossingen en sluizen gemeenschappelijk met Gerkesklooster; het verkreeg daartoe
inkomsten uit 'twee heerden lants' onder Burum (Charterb. 11, 578). De brug over de
Lauwers, oostelijk van Galilea tussen Kollumerland en Visvliet draagt nog altijd de
naam Gerkesbrug, verwijzend naar het mannenklooster.
Gebouwen Blijkens de stukken van na de Hervorming was het gebouwencomplex vrij uitgebreid
en had men een groot landbouwbedrijf met 45 koeien, 10 hokkelingen, 7 jonge ossen
en 9 kalveren, 5 werkpaarden, 8 Schapen met lammeren en 25 zwijnen. Na de
Hervorming trokken de laatste bewoners naar Groningen. Zij kregen vanwege de
provincie een uitkering, nadat zij opgave gedaan hadden van de eigendommen van het
klooster, die aan de provincie vervallen verklaard waren. In 1580 werden deze eigendommen
openbaar verkocht en de door het klooster zelf gebruikte landerijen, het
corpus, werden in vier 'säten' verdeeld en verhuurd. Elke sate werd een gedeelte van
de economiegebouwen van het klooster toebedeeld (Andreae 99). Andere gedeelten als
het ziekenhuis, het portiershuis, de nieuwe zaal, het blauwe (met leien gedekte) huis en
het spinhuis werden op afbraak verkocht. Veel afbraak zou gebruikt zijn aan de schans
te Munnekezijl. Pas in de jaren 1639-1644 zijn de landerijen van de vier 'säten' door de
provincie verkocht.
Litteratuur
Bronnen
Geschiedenis
Locatie
B U R UM
Afb. 2i. Plattegrond van de Hervormde
kerk. Getekend 1984 naar opmeting 1952.
1784
1962
Hervormde kerk
KERKELIJKE GEBOUWEN
De Hervormde kerk ligt op een verhoogd kerkhof in het midden van het dorp. De kerk
is eigendom van de Hervormde Gemeente, de toren van de burgerlijke gemeente (afb.
21, 24, 25, 29).
Litteratuur
Afbeeldingen
Bronnen
Charterb. 1, 367; R. V. G. O. 190; R. Smit, Gedenkschr. passim; Andreae '85, n, 69, 77;
Wumkes 1, 332, 335.
Tekening door J. Stellingwerf 1722, coll. Fries Museum, Leeuwarden, afb. 24.
Kerkvoogdijrekeningen 1682-1820, door Andreae verwerkt en door R. Smit uitgetrokken;
Schoolmeestersaantekeningen, HS 1150 P. B. Leeuwarden; Rapport J.
Scheepens aug. 1899 met schetsen in archief Bi. Za. afd. k. en w. Inv. Bervoets nr. 86$.
Geschiedenis
Beschrijving
Inventaris
Preekstoel
In een oorkonde van 1408 (Charterb. 1, 367) stellen de parochianen van Burum zieh
'propter inopiam' onder de jurisdictie van Gerkesklooster, opdat het klooster de
kerkelijke zorg in het dorp op zieh zou nemen. In 1580 vindt men deze verhouding nog
vermeld. Blijkens diverse processen had Gerkesklooster 00k de wereldlijke jurisdictie
in Burum. De rechtssteen op het kerkhof herinnert aan deze situatie. In een procès
wordt getuigd dat de rechter plaats nam op een grote flint, die op de zuidoostelijke
hoek van de kerk op de weg lag (Andreae, 1885, 74). Stellingwerf geeft het kerkje weer
met een rondboogfries als afsluiting van spaarvelden tussen lisenen. De lisenen zullen
op een siersteen gestaan hebben (mogelijk vergelijkbaar met de platen zandsteen te
Wetzens), waaruit Stellingwerf de ongebruikelijke boogjes construeert.
De oude kerk is in 1784 afgebroken en herbouwd; zij werd in 1785 ingewijd (Wumkes).
Smit vermeldt (p. 102) in 1850: 'de glazen der ramen in de kerk.... tot nu toe in lood
gevat, zijn door nieuwe houten ramen vervangen'. In 1962 is de noordelijke toegang
gewijzigd in een raam en is aan die zijde een consistoriekamer ingebouwd.
Het kerkje van 1784 bestaat uit een schip met ingebouwde westtoren en een driezijdige
sluiting. De muren die opgebouwd zijn uit bruinrode baksteen van het formaat
20-20,5 x 4 , 5 cm, 10 lagen 54 cm, zijn door spaarvelden tussen lisenen geleed in vier
vakken waarin, met uitzondering van de westelijke, die de ingangen bevatten,
rondbogige vensters staan, gedekt door een steens rollaag en gevuld met houten
kozijnen met roedenverdeling in vier bij zes ruiten en een korte veer in de ronding
(Smit, 1850). Boven de ingangen bevinden zieh natuurstenen met wapentjes: gedeeld,
heraldisch rechts een halve Friese adelaar, links roos, lelie en roos, paalsgewijs. Het
wapen op de zerk Cleveringa heeft in de linkerhelft een roos en een lelie boven elkaar;
mogelijk is hetzelfde wapen bedoeld in 1784. Op de nok aan de oostzijde staat een
gesmeed kruis met jaartal 1784; het derde cijfer lijkt een vijf, doch is deels verroest.
Het inwendige is overdekt door een korfbogig houten gewelf op een verbrede voorlijst.
De muren zijn verankerd door trekbalken, waartussen onder de voorlijst consoles
ingelaten zijn.
De kerk bezit:
Een gelakte eiken preekstoel met trap en klankbord volgens de Schoolmeester
(Handschrift 1150 P.B.) gemaakt door een kistemaker uit Leeuwarden. Op de hoeken
van de kuip voor een derde geornamenteerde en voor tweederde getorste kolommen
BURUM
Collectezakkenbord
Doophek
Orgel
Banken
Zerken
Gebrandschilderde vensters
Kronen
met Ionische kapitelen. De panelen van de kuip zijn versierd met rocaille snijwerk,
waarin onder meer een doodshoofd met zandloper en boek; onder de kuip voluten,
eindigend in maskers bovenaan en klauwpoten onderaan. Op de bovenlijst gedateerd
1754. Trap met balusters. Onder de lezenaar pauwefiguren. Geen achterschot, alleen
een kapstokbord (afb. 28, 30).
Naast de preekstoel collectezakkenkapstok, waarin gesneden is: 'Jacob Klaesses
Metzke Jans Kerkvoogden 1754'.
Doophek van paneelwerk met spijlenfries, volgens Andreae uit 1630; doopbanken met
knoppen.
Het orgel is volgens Andreae in 1871 aangeschaft, volgens Smit in 1876.
In de kerk Staat een negental dubbele herenbanken van paneelwerk met spijlenfriezen
aan de voorzijde en aan de rugschotten; indien niet anders vermeld hebben ze tevens
alle een opengewerkt opzetstuk boven het ruggeschot en op de hoeken knoppen. Daar
de banken direct tegen elkaar staan, hebben zij de ingang aan de voorzijde.
1. De Fogelsanghbank is de enige die overhuifd is over de achterbank en omgeven
door een raamwerk rüstend op Ionische kolommen aan de voorbank. In de hoeken
opengewerkte vulstukken. Opzetstuk op de overhuiving waarin wapen Fogelsangh en
1642. Het opzetstuk is geflankeerd en bekroond door opengewerkt snijwerk. In het
ruggeschot geen spijlenfries. (afb. 31)
2. Ten oosten van de Fogelsanghbank een bank met in het rugschot een paneel met
gesneden ornament xvmd.
3/4 In de koorsluiting een tweelingbank, in het achterschot cartouche met Anno 1785
en een bank, die in het achterschot een paneel heeft waarin een gekroond wapen is
gesneden: gedeeld, heraldisch rechts halve Friese adelaar, links doorsneden, boven drie
klavers twee en een, beneden geschubd; op de banderolle eronder 1784 en de initialen
M.L.R. e n G.M.L.
5. Tegen de noordwand westelijk van de Fogelsanghbank dubbele bank slechts
versierd door een opengewerkt opzetstuk xvm.
6. Westelijk daarvan bank met spitsovale versieringen op de voorzijde; opzetstuk
versierd met gestoken rozetten en gedateerd 1853.
7. Westelijk daarvan bank met gesneden alliantiewapen onder helmteken en
dekkleden. De wapentekens zijn verwijderd. Te zien is slechts dat het mannewapen
rechts een halve Friese adelaar heeft gehad en links gedeeld was in drie velden. Het
vrouwewapen had eveneens de halve adelaar rechts. Boven het helmteken gedateerd 1630.
8. De bank westelijk daarvan mist het paneeltje in het midden van het achterste
spijlenfries.
9. De meest westelijke bank heeft geen spijlenfries in het ruggeschot.
In de consistorie zijn drie zerken gelegd, twee met op het plat uitgesleten alliantiewapens
en alleen nog leesbaar randschrift: 'Ao 1613 dë ..Feb Harmens Cleveringa
oh 53 jaer. Ao 1643 dé 26 Feb. sterf d'eerbare In de hoeken kraakbeencartouches
met grotendeels uitgesleten wapens. De zerk met leesbaar randschrift heeft als
helmteken op het plat een klaver, de onleesbare drie struisveren. Zerk met leeftijdskoppen
in de hoeken en met het randschrift: 'Ao 1599 de 10 novemb. sterf de eerbare
Rittien Jacob Allertsdr. out 45 jaer d Huisfrou vä Jillert Rompts hier begraven. Ao 162.
.. marty sterf de ....'. Op het plat alliantiewapen: manlijk gedeeld, rechts halve adelaar,
links doorsneden boven zespuntige ster en beneden geschubd; vrouw alleen leesbaar
rechts halve adelaar. Helmteken drie struisveren. J. Scheepens zag in 1899 nog meer
aan wapentekens op de zerken (afb. 27). Volgens Offringa in N.N.O.F. 18-IV-1973 gaat
het om Jellert Rompts (Rosema) geh. met Rytien Jacob Allertsdr. (Doenga) en om
(Pieter) Harmens Cleveringa geh. met Jetske Baukesdr. en Jacob Jillerts Rosema geh.
met Trijntje Cleveringa, bewoners van Rosema State of Boschplaats onder Kollum.
In de ramen aan de noordzijde was tot 1847 volgens Smit het wapen van Friesland
voorgesteld met het opschrift: 'Edele Staten van Friesland 1784'. Op een glas aan de
zuidzijde las men: 'Alse Roelofs Nicolai, meester Verwer en Glazemaker te Buitenpost
heb deze glazen gezet.' Ook was er volgens de Nassause Domeinrekeningen uit 1786
een glas van de stadhouder.
Drie grote zestienarms koperen kronen, xvm, geschonken door ds. H. H. Hesse, die
van 1794-1796 te Burum stond en gehuwd was met Geeske Klugkist (Geneal. Aant.
R.A. Leeuwarden). (afb. 34).
B U R UM
Zilver
Klok
Rechtssteen
Hervormde Pastorie
de Wendel /
Litt era tuur
De kerk bezit twee zilveren avondmaalsbekers op voet, hg. 20,3 cm, diam. 12,3 cm (afb.
35). De bekers zijn in de bodem gemerkt. In de rand van de voet is in stippeltechniek
gegraveerd: 'Diaconiebeker te Burum 1694' en op de andere: 'Geschenk van eenige
leden 1835'. Op de beker van 1694 Staat: 'Verkondigt den dood des Heren'. Op die van
1835: 'Doet dat ter mijner gedachtenis'. De diaconiebeker is in de bodem gemerkt met
Franeker, de x van 1694 en het meesterteken van Simon Agges Reinalda (Vriend.
mededeling Fries Museum). De standring is echter nieuwer en draagt de merken
Groningen 1835 e n h e t meesterteken L. van Giffen (vriend. mededeling Groninger
Museum). De jongste beker heeft alle merken in de bodem; zij zijn te iaentificeren als:
Groningen 1794-1795 (waarschijnlijk over een ander merk heen geslagen) en meesterteken
H. W. van Giffen over een ander onbekend teken heengeslagen (vriend.
mededeling Groninger Museum). De oudste beker gemaakt door S. A. Reinalda te
Franeker 1694 heeft blijkbaar een door L. van Giffen te Groningen in 1835 vernieuwde
voet; de jongste beker, waarvan de maker en datum onbekend zijn, is door
H. W. van Giffen in Groningen in 1794/5 verhandeld en wellicht van een nieuwe voet
voorzien. De bekers dragen bovendien een I9e-eeuws belastingteken (vriend.
mededeling Groninger Museum).
In de toren hangt een klok, diam. 89 cm. Opschrift: 'Steen en Borchhardt fudunt
Enchusae 1756. Soli deo gloria/Op preektijd yder een te trekken. Na Gods huis yder
op te wekken/ter tijd van brand of watersnood en land en arbeidsman om brood/in 't
zes daags werken an te zetten en schoft en rusttijd na de wetten/van 't oud gebruik te
houden vrij en stemgeregtigde op een rij/ter stemming in de kerk te lokken door
klipping neffens andre klokken en onder 't gaan van gansche drommen na 't graf vol
stank(?) wel hard te brommen/is mijn post want daar mijn klank was doot door
scheuring men my weder om goot/Ynto Nauta predikant te Burum/Gerryt Hendriks/
en Daniel Kiestra kerkvoogden van Burum.'
Ten zuidoosten van de kerk is op het kerkhof in 1969 de rechtssteen opgesteld op een
met keitjes belegd terras. In de kerkmuur is een steen aangebracht met modern
opschrift inzake de rechtspraak, die hier uitgeoefend werd. De afgevlakte zwerfkei is in
de onmiddellijke nabijheid opgegraven en zal de steen zijn waarop door het klooster
Gerkesklooster recht gesproken werd (zie inleiding Burum).
De in 1878 herbouwde pastorie staat aan de kop van de opvaart of Schipsloot.
Smit 39, 54, 56 e.V., 100; Andreae 1885, 11, 84.
Geschiedenis
Beschrijving
Geref. Kerkgebouw
De kadastrale minute van 1822 geeft op deze plaats reeds de 'pastory' aan. Deze heeft
de plattegrond van een boerderij van het kop-hals-romptype. Smit schrijft in 1880 dat
de oude pastorie, die jaarankers 1678 droeg, (volgens Andreae 1687) i n de lengte
gebouwd was (p. 39) en dat de schuur voorheen veel groter was geweest. In 1784,
tijdens het bouwen van de nieuwe kerk, kwam men dan ook voor de kerkdienst in de
schuur van de pastorie bijeen (Andreae 77). In 1804 werd volgens de rekeningboeken
een tuin aangelegd (Smit 96) bij de pastorie door een Duitse plattelands-chirurgijn, J.
N. Stutman geheten. In 1828 is volgens Smit de Wendel vergraven ter verbetering van
de Schipsloot, waarvoor de predikant jaarlijks f 3 ontving. De pastorie was in de jaren
'70 van de vorige eeuw zo siecht geworden, dat geen predikant meer een beroep naar
Burum aannam. Men maakte plannen voor een nieuwe pastorie. Het ontwerp van een
architect te Kollum werd te kostbaar bevonden, waarop dr. Smit zelf een plan tekende,
dat door een bouwkundige besteksklaar gemaakt en door aannemer van der Zaag
uitgevoerd werd. In de pastorie was een catechiseerkamer.
Door een ruime tuin omgeven op een hooggelegen stuk grond, staat het veel ruimte
bevattende blokvormige pand onder omgaand schilddak met vier hoekschoorstenen
met borden. Boven de ingangsportiek staat een opschrift dat refereert aan de opheffing
van de invloed van de floreenbetalers in het kerkelijk leven: 'Door vrijwillige bijdragen
van de inwoners van Burum en Munnikezijl en wel voornamelijk door die van
Renschje Sikkema wedeP. S. Dijkstra is dezen pastorie gebouwd in 1878 toen waren
kerkvoogden R. Smit medicinae doctor en E. Wiersma Jz. landeigenaar. Gemaakt door
E. E. van der Zaag. De oude pastorie dat. 1678'. (afb. 32).
De eerste afgescheiden gemeente in Friesland is in 1835 t e Burum ontstaan. Men
bouwde in 1845 e e n (Schoolmeestersaant. 1857). Of deze op de plaats stond van
B U R UM
de tegenwoordige wordt nergens vermeld. Thans staat een groot zaalgebouw achter de
Herestraat bij de Molenwerf. In de zijgevels staan tussen lisenen vijf spitsboogvensters
met gietijzeren harnassen. Het is niet duidelijk wanneer deze kerk precies gebouwd is.
De gemeentekaart van Kuypers van 1865 geeft de kerk reeds op deze plaats. (afb. 38).
Herestraat 7
Herestraat 25
Herestraat 27
Herestraat 35
Herestraat 2
Herestraat 4
Herestraat 6
Herestraat 20
Herestraat 26
Herestraat 48-52
Kloosterweg 1
Uithof
Uithof 3
WONINGEN EN PARTICULIERE GEBOUWEN IN DE KOM VAN HET DORP
Zeven traveeën breed pand op de hoek van de Hoofdstraat en de Uithof. Deze
omschrijving geeft Andreae ongeveer voor het pand, dat hij in 1662 als uithof vermeid
vond (zie Uithof). In 1636, 1640 en 1644 waren kloostersaten onder meer in het dorp
Burum door de provincie verkocht onder voorwaarde 'dat de coopers ghelijckelijck
sullen draghen het tractement van den Praedicant tot 200 ggld ende voorts onderholden
de Kercke en Schole' (Andreae '85, 11, 82). Op de kadastrale minute wordt een
pand getekend met een achterbouw en twee smalle diepe percelen ernaast. Mogelijk
was het ooit een groter perceel, zoals het nu weer is. De gevel met de flauw gebogen
strekken boven de vensters en de omlijste ingang lijkt uit het midden van de 19e eeuw
te stammen.
Eenvoudig pand onder zadeldak tegen zijtopgevel dat, afgezien van een onverantwoorde
moderne ingreep aan de westzijde, goed meespeelt in de verhoudingen van het
geheel van de Herestraat.
Vijf traveeën brede rentenierswoning in het centrum van het dorp die, door de opvallende
versiering rond de deur en aan de dakkapel, een extra accent geeft aan de
verbreding van de straat op deze plaats. Waarschijnlijk rond 1850 ontstaan (afb. 40).
Dwarshuis onder zadeldak tussen topgevels. Boven de ingang in het midden van de
langsgevel is een stenen topgevel aangebracht, een late versie van de zogenaamde
Vlaamse top, xix. Het pand komt niet voor op de kadastrale minute en moet dus na
1823 gebouwd zijn (afb. 40).
Boerderij met dwarsgebouwd woongedeelte onder schilddak met hoekschoorstenen,
midden 19e eeuw. De boerderij staat vrij aan het begin van de dorpsbebouwing.
Boerderij van hetzelfde type als nr. 2 doch met het woongedeelte aan de rooilijn van de
straat en daardoor reeds meespelend in de doorgaande bebouwing van de hoofdstraat
van het dorp. Komt reeds voor op de kadastrale minute (afb. 39).
Dwarshuis aan de rooilijn van de straat onder schilddak met hoekschoorstenen,
waarachter een dwarsgebouwde schuur staat. Deze situatie komt reeds voor op de
kadastrale minute en behoudens wijzigingen aan de vensters en ingang kan het pand
van voor 1820 dateren. In het centrum is de landelijke bebouwing sterk aangetast door
winkelpuien.
Pand onder zadeldak evenwijdig aan de rooilijn. De oostelijke zijgevel heeft doorlopende
beitelingen van rode baksteen in een muurveld van gele baksteen, xix.
Blokvormig pand zonder verdieping onder omgaand schilddak met vier hoekschoorstenen.
Omlijste ingang en kroonlijst met kleine consoles, XIXB.
Aan het einde van de dorpsbebouwing bij de molen staan drie dorpswoningen van
gelijke hoogte en met ongeveer gelijke hellingen aan het voorschild van de kap, die
daardoor een goed geheel vormen. Twee zijn vijf traveeën breed en gedekt door een
dwarskap met hoekschoorstenen, de middelste is in de diepte gebouwd en heeft het
smalle schild aan de rooilijn, aile XIXB (afb. 41).
Op een verhoogd terrein aan de inrit van het dorp staande boerderij met dwarsgebouwd
woongedeelte, dat rijk versierd is met stucwerk boven de vensters en de ingang
en aan de dakkapel. Schilddak met twee hoekschoorstenen, omstreeks 1870.
Voor de merkwaardige naam van deze straat, die rond het kerkhof loopt, geeft Andreae
een verwijzing: in 1662 vond hij als omschrijving van een pand 'het uithof geheten:
'hebbende het kerkhof ten oosten, de Heereweg ten zuiden en westen en Jelke Ates ten
noorden' (Andreae '85, 11, 166). De predikant trok grondpacht uit dat pand, dat een
uithof geweest kan zijn van Gerkesklooster of van Vrouweklooster. Van der Meer vond
nog een vermelding in het Proclamatieboek, waar in 1656 een sate Tuithof voorkomt
(Q5, 116).
Minuscuul pandje, dat niet op de kadastrale minute voorkomt en dus na 1820 gebouwd
is, achter en op het terrein van het toen bestaande pand aan de Herestraat (nu nr. 7) en
de Uithof. De topgevel heeft längs de zijden beitelingen van gele steen en een turfluik.
Aan de noordzijde heeft het pandje een schilddak en een uilebord (afb. 42).
B U R UM
Uithof 4 Aan de voet van het kerkhof ten westen van de toreningang staat een blokvormig pand,
bestaande uit een krap twee meter hoge begane grond en een ruim twee meter hoge
bel-etage. Het wordt gedekt door een schilddak met twee hoekschoorstenen, waarvan
de rechter loos is. Het pand is opgetrokken uit halfsteensmuren. De ingangsdeur met
bovenlicht is uitwendig bereikbaar längs een houten bordes en geeft inwendig via nog
vier treden toegang tot een smalle gang met rechts en links een deur naar een vertrek
en in de gangbreedte een halfrood gesloten binnenpoortje. Het linker vertrek was
verwarmbaar en had tegen de achterwand een bedschot en in de voorgevel twee
zesruitsvensters en nog een venster in de zijgevel. Van het veel eenvoudiger rechter
vertrek uit is via drie treden de zolderruimte bereikbaar van een lagere en bredere
achterbouw onder breed zadeldak. Het rechtervertrek heeft een venster in de voorgevel
en twee ruitvormige kleine lichttoevoeren in de zijgevel. De parterre had eveneens een
toegang in de voorgevel en bevatte een doorloopruimte naar een achtervertrek en
linksom naar een ruimte, deels onder de bovengang, waarin een bedstede was. Onder
de verwarmbare kamer van de verdieping was een vertrek met eveneens een schouwtje.
Achter in deze kamer waren twee bedsteden, slechts toegankelijk via de läge uitbouw,
waarin een put en een pomp waren. In het vervolg van deze ruimte zouden nog muren
gelopen hebben van een schuur of een stal. Dit gebouw, waarvan de bestemming
voorlopig raadselachtig is, is na 1823, waarschijnlijk rond 1840 gebouwd, daar op de
kadastrale minutekaart een kleiner perceel voorkomt op de helft van het terrein. Dit
behoorde toen aan de kleermaker en de noordelijke helft, die onbebouwd was, aan de
armvoogdij. Daar het pand in de parterre drie bedsteden had en een eigen ingang, lijkt
de mogelijkheid niet uitgesloten, dat het om een armhuis ging met vertrekken voor een
Vader en Moeder op de verdieping. Mogelijk is er beneden links gekookt en bevatte de
aanbouw was- en werkplaatsen, terwijl op de zolder nog geslapen kon worden. Het
pand is thans particulier bewoond (afb. 33).
Uithof ç Op dit terrein, dat in 1823 aan het dorp toebehoorde, stond mogelijk toen reeds de
school. Deze is volgens Andreae in navolging van Smit in 1851 herbouwd. Het gebouw
is later als boerderij gebruikt en onlangs als woning hersteld. De woonruimte aan de
B U R U M
zijde van de uithof dateert kennelijk uit de tijd, dat er een veehouder in woonde; het
vloerniveau is te hoog voor de grote rondboogvensters in de westgevel, die het
gebouwtje als de school uit 1851 karakteriseren.
Uithof 11 Haaks op de as van het schoolgebouw en met de gevel aan de uithof kwam de schoolmeesterswoning,
die in 1857 aanzienlijk verbeterd werd (Andreae '85, 11, 85). Wellicht
kwam toen de sierlijke dakkapel boven de met gelijksoortige motieven versierde
ingangsomlijsting tot stand (afb. 37).
INDUSTRIEMOLEN
Industriemolen Herestraat 54 Aan de oostzijde van het dorp Staat de in 1786 gebouwde achtkante korenmolen. De
molen is eigendom van de firma Gebr. Bremer te Burum, die de naam Windlust aan de
molen gaven (afb. 46).
Litteratuur Molens van Friesland, 102, 162; Fries Molenboek, 159; Keune, Korenmolens, 22-24.
Geschiedenis Volgens Andreae stond er in 1578 reeds een molen te Burum. De kaarten van
Schotanus van 1664 en 1689 laten zien, dat er in ieder geval in de tweede helft van de
17e eeuw te Burum een windmolen stond. De molen bracht kennelijk voldoende
belasting op en wordt dan 00k niet genoemd in de lijsten van niet rendabele en te
slopen molens van 1639 en 1714. Van begin 1700 af zijn de eigendomsrechten te
volgen. Bij verkoop in 1711 wordt gesproken van een 'voortreffelijke weit-ofte roggemolen'.
In 1785 brandde de molen echter af, doch hij werd het volgend jaar herbouwd.
Voor dit werk vroeg A. Bos 12 juli 1786 per advertentie 'molenaarsknechten om te
werken aan een nieuwe Pel- en Rogmolen te Burum' (Aantekening S. J. van der
Molen). Volgens een opschrift op een van de voeghouten (vernieuwd tijdens de restauratie
van 1969) brak in 1805 de kop van de bovenas af: 'Een vreselijke ramp/Trof onze
hand/Onze as ging breken/Daarom moesten wij/Er een nieuwe kop aansteken/i mei
1805'. Op een van de plooistukken van het bovenwiel staat: 'P. S. Kapinga 1858'.
Het staande werk De molen is gefundeerd op stiepen met hiertussen, thans tot ca. 50 cm boven het
maaiveld te zien, de veldmuren. Op de stiepen liggen peulhouten waarop de stijlen van
de achtkante voet rüsten. Het achtkant en de achtkante voet zijn gebouwd van
grenehout volgens het algemene systeem. Eerstgenoemde met drie bintlagen en
rietgedekt, laatstgenoemde met twee bintlagen en gepotdekseld. De bovenste kruisen in
de velden zijn aan de bovenkant niet tegen de achtkantstijlen maar tegen de klossen
bevestigd. De huidige hondsoren zijn later aangebracht, mogelijk vervangen zij de
oorspronkelijke. De basis van de kap en het achterkeuvelens is van eiken, laatstgenoemde
is echter geheel vernieuwd, de Spanten zijn van grenen; in het voorkeuvelens
komen beide houtsoorten voor. De grenen lange spruit is als middelbalk gebruikt,
eronder bevindt zieh de ijzerbalk: deze is kennelijk later aangebracht (vervaardigd uit
secundair hout). De kap is thans kruibaar op een Engels kruiwerk, de staart heeft een
kruilier. In het riet van een van de velden is het jaartal 1944 uitgesneden; op de baard
staat de naam van de molen geschilderd.
Het gaande werk Wieksysteem: zelfzwichting met stroomlijnsysteem Dekker, stalen roeden fabrikaat
Gebr. Pot, vlucht 21,20 m. Gietijzeren doorboorde bovenas in 1892 gegoten door de
firma 'De Prins van Oranje' te 's-Gravenhage. Verder in de molen een normaal bij een
koren- en pelmolen behorend gaand werk; twee koppels maal- en twee koppels
pelstenen.
Restauraties Herstellingen vonden plaats in de jaren 1949 en 1957. De volgende werkzaamheden
werden tijdens de restauratie van 1968-1969 uitgevoerd: de gietijzeren bovenas werd
vernieuwd nadat de oude reeds in 1958 scheuren begon te vertonen; de nieuwe
hiervoor genoemde as is afkomstig uit Borne. Het Engels kruiwerk kwam in de plaats
van het kruiwerk met neuten. De staart en de Stelling werden geheel vernieuwd. In de
kap kwamen nieuwe voeghouten en in de velden hondsoren. Het verzakte achtkant
werd rechtgezet, drie achtkantstijlen werden versterkt en één aangelast. Ook werden de
onderste kruisen in de velden van de voet vernieuwd. Een van de roeden werd van
nieuwe kleppen voorzien. De schade veroorzaakt tijdens de storm op 13 november
1972, hoofdzakelijk aan de roeden, het bovenwiel en de penbalk, werden in 1975
hersteld.
BURUM 2 5
Eysma State
STATES
De belangrijkste state van Burum is Eysma State geweest, ten oosten van de dorpskom
gelegen.
Litteratuur
Bronnen
Andreae '85,11, 87.
Kloosterstukken Vrouwenklooster Regest R. A. Leeuwarden.
Geschiedenis
Eijsinga State
Rosema State
Wytsma State
Volgens een stuk in het archief van het klooster Galilea zijn Hero Eysma in 1497 en
Gielt Eysma in de eerste helft van de 16e eeuw rechter te Burum geweest. Waar zij
gewoond hebben is onduidelijk. Een huis aan de weg naar Warfstermolen, tegenwoordig
Van Eysingaweg geheten, komt voor onder de naam "t Hoog', welke naam
aan huizen met bewoners met rechterlijke macht placht gegeven te worden. Het huis
zou eigendom zijn geweest van Gerkesklooster (Andreae '85, 11, 87). Eysmastate lag
echter, volgens Andreae en volgens gegevens door D. J. van der Meer bijeengebracht,
aan het einde van de Stulpweg. Deze heette in 1492 volgens Andreae reeds
Eysemawech en in de 17e eeuw 'uytwech naar Eysmaheert of kerckpad van Eysma
hornleger'. Eysmastate kwam in het einde van de 16e eeuw in bezit van Dirck van
Fogelsangh, die de state naliet aan zijn dochter Sjouck gehuwd met Jacob Pybes van
Dorna. Een gedeelte, dat aan andere erfgenamen was gekomen, kocht Jacob er in 1616
bij. Het ging daarbij om 'de gerechtigheit aent Steenhuys' en de legersteden in de kerk
van Burum (Procl. boek Q 3, f. 6 en 7). Vier jaar later verkochten Jacob en Sjouck
Eysma State en zaete met 'huys, stins ende schuyren en 65 pdm land aan Gerrit
Jelckeszn te Burum voor 10.925 gld' (Procl. boek Q 3, f. 115 vo). Ook de legersteden in
de kerk en de zerken behoorden erbij. In 1616 werd een omschrijving gegeven van het
huis, daar de meyer was overleden: 'Het huys is lang 14 facken ende d'schuire ende
melckencamer tsaemen lanck 12 faecken; met vier opgaende gevelen ende een affdack
ofte huyve; voor met pannen ende achter met dack gedeckt, doch achter onder den
draechholten eenige pannen; exempt het steenhuys den landhere (Jacob Pybes
nom.ux.) toebehorende, die geholden is zoe wanneer hy tselve wech breeckt het huys
voor wederom dicht te maecken' (Weesboek P 5, f. 74 vo e.V.). We kunnen hieruit
opmaken, dat de boerderij van 14 vakken lang, waarvan er twee de woning vormden,
direct en zonder eigen gevel tegen het steenhuis was gebouwd, zoals dikwijls bij states
wordt afgebeeld. Gedurende de gehele 17e eeuw worden slechts huurboeren vermeid
op Eijsma. Volgens Andreae kwamen de goederen na de dood van Gerrit Jelckes aan
Dirck Fogelsangh. Van der Meer vond dit bevestigd in het Proclamatieboek nr. 4 onder
1641 : Theodorus Fogelsangh, secretaris van Franekeradeel koopt Eijsma State te
Burum groot 56 pm. met 'alle syn gerechtichheden ende pre(e)minentien van de stins,
suaneiacht (zwanejacht) en legersteden' van Jantien Jans weduwe Gerryt Jelckes op de
Werff. Enige personen onder wie secretaris Wiersma, Jetscke Bauckes en Siouck Fogelsangh
protesteren gerechtelijk omdat ze Jantien Jans een hypotheek hadden verschaft
met Eijsma State als onderpand (Q 4, f. 183V). Toch kwam de state aan Dirck Fogelsangh,
die haar in 1661 verkocht aan Tjeerd van Scheltinga, voogd van het Soete Naam
Jesusgilde (Q 5, 279-293). In het archief van het Ritske Boelema Gasthuis, voortgekomen
uit het Gilde, komt in de inventaris geen vermelding voor van Eijsma State. De
oude stins en de legerstede in de kerk bleven in 1661 aan Dirck Fogelsangh vrij van
dijks- en zijlsschatting en onderhoud van de brug en slattingen etc. (Andreae). De kaart
van Schotanus van 1689 geeft iets oostelijker van het einde van het Eijsmapad slechts
een stemdragende plaats; de stins en state zijn dan reeds afgebroken.
Aan de tegenwoordige van Eysingaweg voorbij de korenmolen lag Eijsinga State, dat
door de schoolmeester in 1857 nog genoemd wordt. Bij deze state behoorde in de 19e
eeuw geen land dan direct rond het hornleger. In het Recesb. Weeskinderen komt in
1664 voor Jan Reiners Eisinge (B 15, 10 jan.). Maar of hij met Eijsinga State te maken
had, is niet duidelijk.
De kaart van Eekhoff van 1847 geeft direct ten westen van Burum een sterretje
('voormalige staten en kloosters') voor Rosema. De schoolmeester vermeldde in 1857
het voormalige Rosema op een 'hoogte met stenen'.
Volgens Andreae ('85, 11, 86) werd Wytsma State 'waarvan de vrij brede grachten nog
aanwezig zijn' in 1644 door de Staten als kloostergoed verkocht en was het toen 95V2
pm groot. Het goed zou aan Galilea behoord hebben. Van der Meer vond in het
BURUM
Proclamatieboek in 1657 een state vermeld (Q 5, 151) bewoond door Jucke Wytsma en
in 1671 in het Hypotheekboek (v 11, 82) bewoond door zijn zoon Jacob (00k Q 6, 214).
Een Wytsma genaamd Jucke was in 1570 volmacht wegens Kollumerland. Hij komt als
rechter te Burum voor in 1565 en 1575, maar woonde te Munnekezijl (Andreae '85, 11,
156). De Wytsma's zouden mogelijk het kloostergoed gekocht hebben en het sindsdien
van hun naam voorzien hebben. Andreae bezat het goed later, aangekomen van de
familie Eskes, zoals zijn moeder heette. In 1739 kocht volgens hem Focke Hylkes Eskes
de helft van een sate en landen 'Wytsmastate genaamd onder Burum' van Ruirtje
Sjordema; de andere helft behoorde aan haar zuster Lolck. In 1728 bezat Sierck Dircks
Sjordema deze sate (Floreenkoh. 27/28). De state was toen dus reeds afgebroken.
BOERDERIJEN EN OVERIGE BEBOUWING BUITEN DE KOM VAN HET DORP
Van Eysingaweg 4 Aan een oprit aan de Van Eysingaweg richting Lauwers Staat een grote, in de late 19e
eeuw gebouwde boerderij van het kop-hals-romptype. Het wit gepleisterde voorhuis
draagt in het nokanker het jaartal 1879. Inwendig is het voorhuis grotendeels gemoderniseerd,
behoudens de rijke stucplafonds uit het bouwjaar. Langs de noordzijde van het
voorhuis liep een gang met een smal vertrek aan het einde. Het hek op het terrein is uit
het Utrechtse meegebracht; de naam Vredehoef verwijst naar de naam van de tegenwoordige
eigenaar (afb. 55).
Friese Straatweg 1-3-5 De kaart van Schotanus geeft de achterste boerderij, thans genummerd 5, als plaats van
het voormalig klooster Galilea. De boerderij 1-3 die thans de naam Vrouwenklooster
Galilea draagt, zou dan ter plaatse van een dienstgebouw c.q. poortgebouw gestaan
kunnen hebben (zie verder onder Klooster Galilea). De grote boerderij nr. 1-3 heeft het
woongedeelte in de voorzijde van de schuur ingebouwd als ging het om een stelptype;
de ingang is in de zijgevel naast een erkervormige uitbouw. Tevens heeft de boerderij
echter een vier vensters lang voorhuis onder zadeldak, dat met een zeer weinig lager
gedekt halsgedeelte bij de schuur aansluit. De westgevel is onlangs vernieuwd nadat
een grote serre aan die zijde verwijderd was. Waarschijnlijk is deze boerderij in de
tweede helft van de 19e eeuw als kop-hals-rompboerderij gebouwd met lang voorhuis
en later aanzienlijk aan nieuwe wooneisen aangepast. De kadastrale minute geeft op
het omgrachte terrein een boerenplaats met een veel korter voorhuis, mogelijk een
dwarshuis; eerst na 1887 wordt het lange voorhuis weergegeven (afb. 53).
Op de kloosterplaats Staat een grote tot bergruimte gedegradeerde boerderij van het
stelptype, die aldus op de kadasterkaart van 1887 wordt weergegeven.
Friese Straatweg / / Grote stelpboerderij Scharnehuizen met ingebouwd dwarshuis, een vrij zeldzaam type,
waarbij het voorschild van het dwarshuis in het vlak van het voorschild van het
s c h u u r d a k loopt. Daar de k a p over h e t voorhuis aan de körte zijden 0 0 k Schilden heeft,
is de nok zeer kort. De schoorstenen staan hier bovendien iets binnenwaarts van de
beëindiging van de nok. De voorgevel is geleed door een middenrisaliet, waarin de
ingang staat en lisenen aan de h o e k e n ; de k r o o n l i j s t l o o p t daarin mee en geeft het
geheel een statig aanzien. Naast de ingang zijn bakstenen verwerkt met initialen K.E.L.
en B.E.L. en het bouwjaar 1887. De letters zouden verwijzen naar de naam Luimstra,
een bouwer uit Kollum. Links van het woongedeelte in het voorhuis bevond zieh de
m e l k k e l d e r . De vensters van het woongedeelte zijn gewijzigd. De naam Scharnhuysen
komt in 1615 voor in het Weesboek (p 5, 24): Tjaerd Gerrits op Scharnehuizen. Voorts
in het Proclamatieboek in 1657: Scharnhuysen onder Burum (Q 5, 105) en huys Scharnhuysen
onder Kollum (Q 7, 143) (afb. 54).
Friese Straatweg 2 Aan de Lauwers ten noorden van de Burumervaart of Schipsloot ligt een boerderij van
het kop-hals-romptype, die in de gepleisterde voorgevel ankers draagt, die het jaartal
1652 vormen. Bij Schotanus wordt hier een stemdragende plaats getekend; Eekhoff
vermeldt geen naam. Voor zover te zien, waar de pleister afvalt, bestaat het muurwerk
van het voorhuis uit afbraak mopsteen. Het heeft een grote breedte en tamelijk flauwe
dakhelling, zoals 00k Wytsemaweg 2 had, dat jaartalankers 1651 had. Aan de
noordzijde is blijkens een klein venster een huishoudkelder, waarboven bedsteden en
kästen plachten aangebracht te zijn. De achtergevel van de schuur is vrij gaaf met de
inrit aan de noordzijde, vensters met roedenverdeling en een dichtgezet kippepoortje
aan de zuidezijde, XVIIIB - xix (afb. 51, 52).
Keuterij Bij de boerderij behoort een verderop aan de Lauwers gelegen voormalige keuterij van
het kop-romptype, thans als woonboerderij hersteld. Ook hier is de bedstedeb
u r u m 2 7
kastenwand aan de buitenzijde van het huis gesitueerd, XIIIB-XIX.
Friese Straatweg 4 Herberg aan de Gerkesbrug, thans landelijke woning met ingang in het midden.
Terzijde een stalgebouw of 'doorreed', waarin een tympaan is gemetseld met een
gevleugeld puttokopje, xvn (afb. 49).
Gerckesbrug Keune vermeldt in zijn 'Van rechtersteen tot gemeentehuis' (Kollum 1974), dat de
volmachten op 13 april 1609 in het Höge Huys bijeen, goedkeurden, dat 'het stenen
wachthuis' bij Gerckesbrug verkocht zou worden. De brug van die naam over de Oude
Zwemmer in de Weerdbuursterweg is pas in de 20e eeuw zo genoemd. Het ging dus
om een wachthuis aan de weg naar Groningen. Mogelijk werd het vervangen door de
herberg, thans herbouwd als nr. 4 die thans nog een steen met putto bewaart, die van
een herbouw kort na 1609 kan dateren.
Friese Straatweg 8 Witgepleisterd gebouwtje op T-vormige grondslag, oorspronkelijk een tolhuis bij de
grens met Groningen (afb. 48 en 50). In de verzameling tekeningen uit het archief van
de Rijkswaterstaat, thans op het R.A. te Leeuwarden, komt de ontwerptekening voor
van een Tolhuis tussen Steenharst en de Gerkesbrug, gedateerd 1839. De kadastrale
minute geeft op deze plaats inderdaad geen bebouwing en de kaart van 1887 geeft een
kleine uitstulping weer met een gebouwtje. De ontwerptekening betreft dus het
gebouwtje, thans genummerd Friese Straatweg 8. Behoudens een nieuwe gootlijst en
wijziging aan de indeling van de vensters en deur is het gebouw in redelijke staat
bewaard.
Keegensterweg 29 Aan het einde van de Keegensterweg staat op een omgracht terrein een fraaie boerderij
van het kop-hals-romptype. Het korte voorhuis heeft een geheel gesloten voorgevel en
zijgevel; slechts aan de 'buitengevel' staan twee vensters. Omgaande bakgoot, twee
vierkante vensters in de topgevel en twee bekrönende schoorstenen completeren het
aspect van het voorhuis. Terzijde staat een enigszins vergroot bakhuis. De schuur is
geheel riet gedekt; de achtergevel daarvan vrij wel gesloten, behoudens de inrijdeuren
en een toegang met zijlicht naar de stal. De kadastrale minute van 1823 geeft reeds
deze vorm aan. De boerderij kan eind 17e-! 8e eeuw gebouwd zijn. Bij de gracht rond
Afb. 23. Plattegrond in reconstructie van
de boerderij Wijtsmaweg 2 door S. J. van
der Molen, voor 1942.
23
B U R UM
het terrein is in de jaren zeventig een hardstenen latei gevonden met opschrift in
gotische kapitalen 'int jaer ons cccccxxvif en in Romeinse kapitalen 'Gerrit
Jelckes Iantie Jans' en twee afgekapte familiewapens. Gerrit Jelckes en Jantje Jans
woonden op de Warff onder Warfstermolen (zie aldaar) (afb. 56, 57).
Wytsmaweg 2 Op een omgracht terrein gelegen grote boerderij van het kop-hals-romptype met körte
hals. Het woongebouw is aan twee zijden geheel ommetseld en is sinds enige jaren van
een rieten kap voorzien. Een oude foto in het bezit van de eigenaar-bewoner geeft de
oude toestand weer met een lang, niet onderkelderd voorhuis, dat in de topgevel zg.
kloosterkozijnen had en de jaartalankers 1651 droeg. Van der Molen maakte een schets
van deze toestand en een reconstructie van de plattegrond van de oude toestand
voordat de zeer brede riet gedekte schuur gebouwd werd (S. J. van der Molen, Het
Friesche Boerenhuis in twintig eeuwen, 2e druk Assen 1943, 65-68). In de achterste
kamer van het voorhuis bevindt zieh een natuurstenen schouwlatei, twee geornamenteerde
staanders en twee voluten. Op de latei staat in het midden 'Int jare ons Hreen
(sie) cccccLii' tussen twee fantasie-wapenschilden. De staanders lijken onderste boven
herbruikt te zijn en dragen door middel van een soort kapiteeltje en een voluutstuk een
verbreding van de latei. Het ornament van de staanders is eer I7e-eeuws dan 1551
te dateren. Van der Molen meende de gehele boerderij te kunnen dateren naar het
jaartal op de schouw. Wij menen dat het eer om een herbouw uit 1651 gaat, waarbij
een schouw van een afgebroken state of ander, mogelijk kloosterlijk gebouw herbruikt
is. Dit laatste wegens de onhandige ornamentering van de wapenschilden, die oudere
'meubelen' kunnen vervangen hebben. Ook het gebruik van kloostermoppen lijkt ons
eerder op afbraak en hergebruik te wijzen, waarbij de voorgevel geheel van eigentijds
materiaal werd opgetrokken (afb. 43, 44, 45).
Boerenhuis uit 1835 In het Waterstaatsarchief, thans bewaard op het Rijksarchief te Leeuwarden, bevinden
zieh twee tekeningen van te bouwen boerenplaatsen door A. Bonnema. De ene heeft
als opschrift 'Boereschuur te Buurum Grond en opstand'. De andere wordt onder
Kollum behandeld. Beide zijn gebouwd in opdracht van Bote Eskes volgens de
bijbehorende stukken in het notarieelarchief (1809-1842, inv. A 71009 nr. 718, 1835,
acte 40). Te Burum gaat het om een grote boerderij met plaats voor 26 stuks melkvee
benevens zes stuks jongvee en zes paarden. Volgens het bestek werd er alleen een
nieuwe schuur gebouwd 'bij de huizinge bewoond door Jan Temmes Sikkema' onder
den dorpe Burum nr. 176 (afb. 58).
Archeologisch belangrijke terreinen Binnen het grondgebied van het dorp Burum worden twee archeologisch belangrijke
terreinen aangegeven, een op ongeveer 200 m ten noorden van het west-oost lopende
gedeelte van de Wytsmaweg bij het P.T.T. terrein en een aan de oostzijde van het dorp,
waar Rosemastate gestaan zou hebben. De kaart van Halbertsma geeft bovendien de
terp van Vrouweklooster (zie aldaar) en een terp op de grens met Augsbuurt ongeveer
700 m ten noorden van het punt waar de oude rijksstraatweg de Strobosser Trekvaart
kruist.
B U R UM 2 9
Burum dorpsgezicht met molen en
Gereformeerde kerk omstreeks 1910 naar
prentbriefkaart
B U R U M
O r ,-> ^ - :m A C*'.. >t JWklK. ,« .U'ZtMtitâyé-
24
Aß1. 24. De middeleeuwse kerk op
omgracht terrein getekend door J.
Stellingwerf in 1722.
Afb. 25. De kerk uit 1784 met
ingebouwde westtoren. Op de voorgrond
de rechtssteen. Opname 1976.
Afb. 26. Collectezakken-kapstok uit 1754.
Opname 1976.
Afb. 2 j. Tekening van merken op
grafzerken door J. Scheepens 1899.
Afb. 28. Detail van de preekstoelkuip uit
1754. Opname 1976.
25
Afb. 29. Inwendige van de kerk naar het
oosten gezien. Opname 1976.
Afb. 30. De preekstoel en het doophek.
Opname 1976.
Afb. 31. De Fogelsanghbank met
opzetstuk gedateerd 1642. Opname 1976.

B U R U M
Afb. 32. De Hervormde pastorie aan de
Wendel i uit 1878. Opname 1986.
Aß. 33. Het pand Uithof 4. Opname
1986.
Afb. 34. Zestienarms koperen kroon in de
Hervormde kerk eind 18e eeuw
geschonken door ds. H. H. Hesse.
Opname 1976.
Afb. 35. De twee zilveren avondmaalsbekers
van Burum uit 1694 en uit
onbekend jaar doch vôôr 1794. Opname
1986.
B U R UM 3 3
Aß. 36. De voormalige lagere school aan
de Uithof 9 uit 1851. Opname 1986.
Afb. 37. De voormalige schoolmeesterswoning
Uithof 11 met details aan de
ingang en de dakkapel, die waarschijnlijk
in 1857 aangebracht zijn. Opname 1986.
Afl>. 38. De midden 19e eeuwse Gereformeerde
kerk met later toegevoegd
ingangsportaal. Opname 1986.
Aft>. 39. Boerderij met dwars voor de
schuur gebouwd woongedeelte aan de
Herestraat 4 uit het begin van de 19e
eeuw. Opname 1987-
Afb. 40. Herestraat 27-35, midden 19e
eeuvy. Opname 1987.
Afb. 41. Herestraat 48-52. Reeks brede
dorpswoningen uit het midden tot 2e helft
19e eeuw. Opname 1985.
Afb. 42. Pandje Uithof 3 op traditionele
wijze gebouwd na 1823. Opname 1987.
* -a
42
B U R UM 3 5
Afb. 43. Boerderij Wijtsmaweg 2 in
oorspronkelijke staat met jaartalankers
1651. Repro naar ongedateerde foto.
Afl>. 44. Wijtsmaweg 2. Geornementeerde
staander onder de schouwboezem.
Opname 1986.
Aft). 45. Wijtsmaweg 2. Natuurstenen
latei onder de schouwboezem, gedateerd
1552. Opname 1986.
Aft). 46. De molen Windlust aan de
Herestraat uit 1786. Opname 1977-
Afb. 47. Herestraat 26. Zogenaamde
rentenierswoning, tweede helft 19e eeuw.
Opname 1985.
B U R U M
Afb. 48. Friese Straatweg 8. Voormalig
tolhuis uit 1839-1840. Opname 1986.
Afb. 49. 17e eeuwse bekroning met puttokopje,
thans in 'doorreed' bij de
voormalige herberg Friese Straatweg 4.
Opname 1986.
Afb. 50. Bouwtekening van de 'tolgaarderswoning
op den Straatweg tusschen de
Steenharst en Gerkesbruggen',
ingezonden 27 September 1839.
Afb. 5/. Friese Straatweg 2. Achtergevel
van de schuur. Opname 1986.
Afb. 52. Friese Straatweg 2. Vooreind van
de boerderij, in ankers gedateerd 1652.
Opname 1986.
r » r--^ - ,
r i \
;Ld " !
I ; ' -rJ
L .
p !" F
1.
^'J^éjgL
49 50
B U R UM
Aß. 53. Friese Straatweg 1-3. Boerderij
'Vrouwenklooster Galilea' van het kophals-
romptype met lang voorhuis. Tweede
helft 19e eeuw. Opname 1987.
Aß. 54. Friese Straatweg 11. Boerderij
Scharnehuizen met dwars voor de schuur
gebouwd woongedeelte, dat onder het
voorschild van het schuurdak opgenomen
is. Bouwjaar 1887. Opname 1987.
Aß- 55- Van Eysingaweg 4. Grote
boerderij van het kop-hals-romptype uit
1879. Opname 1986.
55
B U R U M
Afb. 56. Keegensterweg 29. Boerderij van
het kop-hals-romptype, eind 17e of 18e
eeuw. Opname 1986.
Afb. 57. Fragment van een natuurstenen
latei met de namen van Gerrit Jelckes en
Jantje Jans, die in de 17e eeuw op de
Warf onder Warfstermolen woonden.
Opname 1986.
Afb. 58. Bouwtekening door A. Bonnema
van een boerderij, die in 1835 Burum
gebouwd moest worden voor Bote Eskes.
C^—-U- Wl i. '
g v r ä ä w - » . - - - - - -
.1- -
âK' i ^
yy
v
'/s /.Ufrs • ,v
3 9
Kollum
De hoofdplaats en naamgever van de grietenij komt als enige plaats in Kollumerland,
onder de naam Colleheim, voor in het oudste register van het klooster Fulda, dat
gedateerd wordt in de tweede helft van de 8e eeuw (Dronke, c. 8, c. 37). De nederzetting
is ontstaan op de noordelijke rand van de pleistocene zandgronden. In het
algemeen wordt aangenomen dat deze, van oorsprong deels met veen bedekte gronden
in de 1 ie tot 13e eeuw zijn ontgonnen. De oudste naamsvermelding van Kollum duidt
dus op een zeer vroege occupatie op de rand van de zandgronden, een situatie die
vergelijkbaar is met het eveneens zeer oude Rinsumageest in de naburige gemeente
Dantumadeel (Dantumadeel, 115-118). De situering op de rand van de pleistocene
gronden blijkt behalve uit kaartanalyse 00k uit archeologische opgravingen rond de
Nederlands Hervormde kerk. Het bedehuis is gebouwd op een kunstmatige verhoging
van meer dan drie meter en Staat feitelijk buiten de ter plekke sterk in noordelijke
richting afhellende pleistocene gronden (Bull, K.N.O.B., 1964, kol. 58, 59).
De ontwikkeling van de nederzetting is vermoedelijk gestimuleerd door de ligging aan
vaarwater naar zee. Dit water betreft de Dwarsried, de bochtige voorloper van de in het
begin van de 16e eeuw gegraven Zijlsterried, die de nederzetting verbond met het
tegenwoordig ruim twee kilometer noordelijker gelegen Grootdiep. In de vroege
middeleeuwen zal de kustlijn zieh aanzienlijk dichter bij Kollum hebben bevonden.
Oorspronkelijk lag de vaart in het dorp westelijker dan tegenwoordig, getuige de
vondsten van kademuur- en sluisresten, zuidoostelijk van de kerk (Bosgraaf, 1984, 17).
Op het kadastrale minuutplan is dit oude beloop in de percelering nog zichtbaar.
Mogelijk hangt de verlegging samen met het graven van de Zijlsterried en het
zuidwaartse verlengde daarvan, wat vermoedelijk 00k aan het begin van de 16e eeuw
plaatsvond. Zuidelijk van Kollum sloot deze vaart aan op een vermoedelijk reeds
bestaand tracé dat in het Bergumermeer uitmondde (Andreae, '83, 33-35).
Dankzij de ligging aan een doorgaande vaarverbinding ontwikkelde Kollum zieh in de
16e tot 18e eeuw tot een handels- en scheepvaartcentrum van belang. Daarmee kan de
plaats tot de groep van Friese 'vlekken' gerekend worden, nederzettingen zonder stadsrecht,
maar met een handels- of scheepvaartactiviteit die soms groter is dan die van de
kleine Friese Steden. In de bronnen wordt Kollum een enkele maal - opportunistisch
of abusievelijk - 'Colmerstadt' genoemd (Andreae, '83, 57). De belangrijkste activiteiten
bestonden uit de handel in boter, kaas, granen, bier, hout en vis. Daarnaast
kwamen kleine industrieën voor zoals leerlooierijen, pottebakkerijen, bontwerkerijen,
kalkovens, (olie)molens, een lijnbaan en een scheepstimmerwerf. Ter bevordering van
handel en scheepvaart waren in de 16e eeuw twee jaarmarkten en een weekmarkt
ingesteld. Stedelijk aandoende instellingen als een gasthuis, weeshuis, armenhuis en
een Latijnse School waren in 1579 reeds aanwezig.
De plattegrond van Schotanus uit 1718 geeft een in opzet eenvoudige ruimtelijke
struetuur: de bebouwing ligt vrijwel geheel aan het assenstelsel, gevormd door de
Voorstraat en de Zijlsterried (Diepswal), waarbij de oudste as, de Voorstraat, van het
meeste belang is. Deze struetuur is op dat moment al enkele eeuwen oud. Volgens
naspeuringen van Andreae zou in de 14e eeuw nog sprake zijn geweest van twee min
of meer zelfstandige buurtjes, het eigenlijke 'Collum' bij de kerk, en 'Annyebuiren'

k o l l u m
Aß. 59. Kopie van het kadastrale oostelijk daarvan. Later zijn beide aaneengegroeid en in de eerste helft van de 15e
minuteplan omstreeks 1823. Schaal eeuw zou de dorpsbuurt al ongeveer dezelfde omvang hebben gehad als aan het einde
! • 7500. van de 19e eeuw. In de loop van de 16e eeuw vindt de eerste vermelding plaats van de
Afb. 60. Luchtfoto. Schaal ca. 1 : 6000. Pelserstraat en de Nieuwstraat, de huidige Torpmastraat (Andreae, '85, 1, 15, 20).
Opname 1980. In functioned opzicht vindt in de 18e en in een groot deel van de 19e eeuw geen
verdere ontwikkeling plaats, waardoor 00k de ruimtelijke structuur geen wezenlijke
verandering ondergaat. Het Rechthuisplein, in feite een zeer brede kade achter het
Rechthuis längs de trekvaart, blijkt in 1764 aanwezig te zijn (Andreae, '85, 1, 22). Het
kadastrale minuteplan van 1823 geeft dan 00k hetzelfde beeld als de Schotanusatlas:
aan de Voorstraat heeft zieh een vrijwel gesloten gevelwand, voornamelijk bestaande
uit woonhuizen, ontwikkeld terwijl de bedrijfsbebouwing voornamelijk aan de
Diepswal gevestigd is. Wel neemt sinds de tweede helft van de 19e eeuw de
woonfunetie toe, aanvankelijk vooral voor welgestelden, getuige de bouw van een
aantal villa's aan de Voorstraat. Kort na 1900 ontstaat in het zuidwestelijke kwadrant
4 2 K O L L UM
k o l l u m
Aß. 61. Kopie van het kadastrale
minuteplan Kollumerzijl, omstreeks 1823.
Schaal 1 : 7500.
Aß. 62. Luchtfoto Kollumerzijl. Schaal
ca. i : 6000. Opname 1980.
van het assenstelsel een nieuwe wijk, voornamelijk bestaande uit volkswoningbouw,
waarvan een deel wordt gerealiseerd door de toen sinds kort bestaande woningbouwverenigingen.
Met de bouw van deze wijk is een ontwikkeling op gang gekomen
waarbij de lintbebouwing längs een tweetal hoofdassen niet langer uitgangspunt voor
de ruimtelijke ontwikkelingen vormt. Na de Tweede Wereldoorlog treedt een
aanzienlijke groei van het aantal woningen op. Het traditionele kruispunt van
Diepswal en Voorstraat komt daardoor wat afzijdig te liggen in het sterk vergrote dorp.
KOLLUM
k o l l u m
Aß. 63. Kopie van het kadastrale
minuteplan Zeedijk en kwelders ter
plaatse van de latere Eskespolder,
omstreeks 1823. Schaal 1 : 7500.
Aß. 64. Luchtfoto Eskespolder. Schaal
ca. 1 : 6000. Opname 1980.
4 6 KOLLUM
KERKELIJKE GEBOUWEN
Hervormde kerk De Hervormde kerk, volgens het Beneficiaalboek aan H. Martinus gewijd, ligt in een
ruim verhoogd en ommuurd kerkhof aan de noordzijde van de Voorstraat. De kerk is
eigendom van de Hervormde Gemeente, de toren van de burgerlijke gemeente. (afb. 65,
66, 67, 74-105, 107-110).
Litteratuur Benef. 225; R.V.G.O. 194; Charterb. 1, 651, 665, 713; Andreae '85, 1, 51 e.V.; P. J. Blok,
J. A. Feith, etc. Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, Groningen 1899, nr. 715;
Wumkes 1, 316; Douma, 69 e.V.; Nieuwsbull. K.N.O.B. 1964, $8, 98; 1965, 40; Herma
M. van den Berg, Kollum in Oostergo, Bulletin K.N.O.B. 1970, 62 e.V.; H. Halbertsma in
Publ. Band A.F.T. 1972, 116; R. Bosgraaf, De Maartenskerk te Kollum, Kollum 1973.
Afoeeldingen Tekening door J. Stellingwerf 1723, Coll. Fries Museum, Leeuwarden; Schetsen Ad.
Mulder 1981, archief R.D.M.Z. Zeist.
Geschiedenis De kerk wordt voor het eerst genoemd in een oorkonde uit 1383 waarin curati ecclesiarum
Dockum et Collum genoemd worden en dat door pastoor Lyudulfus van
Kollum gezegeld is. Ook in 1408 zou de kerk van Kollum als ecclesia parochialis
voorkomen volgens Andreae. Eind 15e eeuw blijkt de kerk een dekanale seendkerk te
zijn (Charterb. 1, 713). In 1543 zijn er naast patroons- en pastorielanden
vicarie-goederen en een S. Anna- en een Sacramentsleen; in 1580 bovendien een H.
Kruisleen. In 1574 werd 7 pdm land verkocht ter dekking van kosten van een 'nieuw
orgel in de kerck ende andere ornementen en reparatien' (Decretale verkopingen, It
Beaken 1965, 143 uit Hof van Friesland in, 4, 267). Eveneens in het Hof van Friesland
m, nu op 16, p. 412 (1665) wordt vermeld, dat Pibo van Dorna en Gaius van Broersma
gecommitteerden en kerkvoogden van Kollum, 3 pdm land verkopen om schulden af te
lossen die zijn ontstaan 'wegens opbouwinge van de kerk te Kollum' (Van der Meer).
Andreae weet te melden, dat de torenspits in 1661 na blikseminslag afbrandde en door
Bonne Alberts hersteld werd. Hij sneed zijn naam en jaartal 1661 in een spant van de
kap van de kerk, die hij tevens geheel vernieuwde. De bovengenoemde verkoop van
land hangt daarmee kennelijk samen.
Wumkes vond een aanbesteding voor het afbreken en wederopbouwen van 'het afdak
van kerk en toren' in 1780. Moeten we daaruit de dakbedekking lezen? Of het dak over
de noordbreuk? De kap over de kerk bleef in stand blijkens bovenvermelde signatuur.
Van der Aa vermeldt, dat er 'voor weinige jaren grote glazen ingezet zijn'. Ook dat is
vrij raadselachtig, tenzij de schrijver bedoelen zou, dat de gotische beglazing nog
aanwezig was en toen vervangen werd door de acht maal acht ruiten, die voor de
restauratie in de vensters aanwezig waren. Kerk en toren zijn respectievelijk in
1960-1962 en 1962-1968 gerestaureerd o.l.v. het bureau Vegter te Leeuwarden.
Behoudens technische ingrepen om verzakking tegen te gaan, werd de pleister,
waarmede het muurwerk onder de waterlijst van de vensters verbeterd was, afgenomen,
werden de steunberen rondom de kerk opnieuw aangebracht en de vensters van
bakstenen vorktraceringen voorzien. Aan de noordzijde werd een I7e-eeuwse
westwaartse verlenging van de noordbeuk verwijderd en een nieuwe westelijke sluiting
aangebracht, waarbij de fundering van de voormalige traptoren te voorschijn kwam.
Een toegang aan de oostzijde van het koor werd verwijderd en de kerkeraadskamer
vernieuwd. De opstelling van het meubilair werd gemoderniseerd en alle belangrijk
geachte zerken werden op het koor gelegd. Tevens kwamen er muurschilderingen aan
het licht. Tijdens de restauratie is een bodemkundig onderzoek verricht in en buiten de
kerk. Deze bleek op een terp te staan, die opgeworpen was als noordelijke uitbreiding
van een diluviale rug en omgeven was geweest door een diepe gracht, die later verder
buitenwaarts was gelegd of door een tweede gracht was omgeven. Onder de vloer van
de kerk werd een fundering bestaande uit zwerfkeien aangetroffen van een eenbeukige
kerk ter breedte van de tegenwoordige hoofdbeuk en voorzien van een halfronde absis.
Dieper dan deze fundering zijn resten van doodkisten gevonden, begraven in oostwestrichting
met een noordelijke afwijking van de tegenwoordige as van de kerk.
Beschrijving De tweebeukige bakstenen kerk bestaat uit een vijf traveeën diepe hoofdbeuk,
overgaand in een vijfzijdig gesloten koor en ten noorden van de hoofdbeuk een
smallere rechtgesloten zijbeuk. Hoofd- en zijbeuk zijn gescheiden door een vijftal spitsbogen
die neerkomen op smalle lijstkapitelen van drie korte zware kolommen op
k o l l u m
achtzijdige basementen. Hoofdbeuk en koor zijn overkluisd door stenen kruisgewelven;
in de noordbeuk zijn deze bij de restauratie opnieuw aangebracht.
Toren
Materiaal
Beschrijving
Inwendig
Wijzerplaat
De toren is deels uit baksteen, deels uit tufsteen opgetrokken en gaat - behoudens een
venster aan de westzijde, smalle lichtspleten en galmgaten, - gesloten op. Hij is later
met een korte, iets versnijdende geleding verhoogd, waarin aan iedere zijde een spitsbogig
galmgat staat.
Het muurwerk van de toren bestaat beneden uit grote baksteen 30-31 x 8-9 cm 10
lagen 89 cm. Van vijf meter hoogte af is het muurwerk uit tuf opgemetseld, althans de
schalen waartussen evenals in het bakstenen gedeelte, specie met puin en veldkeien is
gegoten. Ter hoogte van het oorspronkelijke galmgat gaat het muurwerk weer over in
baksteen, hier met dikkere voegen verwerkt tot 10 lagen 108 cm. De bovenste geleding
is aan de buitenzijde met kleine steen van 20 x 4,2 cm bekleed en bestaat inwendig uit
moppen.
Het oorspronkelijke torenlichaam vertoont aan elke zijde in de bovenste helft een
spaarveld tussen lisenen; het bekrönende fries zal bij de verhoging verstoord zijn. In
het spaarveld stonden, naar aan de binnenzijde was waar te nemen, aan elke zijde
binnen een rondbogig gesloten nis twee smalle gekoppelde galmgaten, eveneens
rondbogig gesloten. Uitwendig was de westzijde vanaf het spaarveld geheel bemetseld,
de noordzijde gedeeltelijk en aan de zuidzijde (dorpszijde) is over dit galmgat het
wijzerbord geplaatst. De galmgaten bevinden zieh nu in de läge bovenste geleding en
zijn spitsbogig met een kopse sprong als profiel en vellingkanten, zoals aan de zuid- en
oostzijde gevonden werd. Alleen in het benedenste gedeelte heeft de toren vensters:
aan de westzijde een tweemaal geprofileerd rondbogig en aan de zuidzijde een met een
enkele kopse sprong omlijst en wat hoger geplaatste lichttoevoer, die waarschijnlijk
later naar beneden verlengd is. Aan de westzijde staat op die hoogte een klein
rondboogvenster waarin fragmenten van rode Bremerstenen sarcofaagdeksels waren
toegepast en vlak onder het spaarveld nog een. Aan de zuidzijde is onder aan de toren
een klein verdiept veld intact gelaten, nadat een zerk, die daar ingelaten was wegens
verwering verwijderd was.
Het inwendige van de toren is op de begane grond gedetailleerd door met een sprong
geprofileerde nissen, te weten twee aan elke zijde van de torenwanden, een in de
dagkant van de oostelijke toegang en nog twee aan weerszijden van deze toegang aan
de oostzijde van de toren. De oostelijke toegang is evenals de nissen rondbogig en met
drie sprongen gedetailleerd; ter hoogte van de boogaanzet loopt een hollijst, die zieh
over de oostelijke buitenzijde en aan de overige zijden inwendig voortzet. De nissen
aan de oostzijde zijn niet geprofileerd en dieper dan de overige. Boven de nissen is de
muraal zichtbaar van een voormalige overkluizing van de benedenruimte van de toren.
Op de verdieping boven het voormalige eerste gewelf is in de oostwand een hoge
smalle doorgang naar de kerk. Boven de derde lichtopening in de westgevel is een
tweede gewelf geweest blijkens nog aanwezige aanzetten in de hoeken. Daarboven is
aan de noordzijde een toegang, die oorspronkelijk bereikbaar was via een gemetselde
spiltrap, die in een achtzijdige traptoren Hep. De grondslag hiervan was duidelijk te
zien en de aanhechting is nog in zieht gelaten. In de pijler tegen de toren, die de eerste
scheiboog steunt. Thans is de westelijke beëindiging van de noordbeuk eroverheen
gebouwd. Boven het voormalig tweede gewelf begint de klokkestoel, ten behoeve van
klokken op de hoogte van de oude galmgaten. In de verhoging van de toren staat een
tweede korte ijzeren klokkestoel. De toren is bekroond door een hoge houten, met
leien beklede naaldspits met vier kleine kapeilen. De spits bestaat uit twee lagere en
twee hoge achtzijdige Spanten, rond een makelaar die op het onderste spant rust.
Op de zuidelijke torenwand is voor het oude galmgat een wijzerplaat bekroond door
een fronton waarop drie vazen. De plaat is bij restauratie gehandhaafd, het jaartal 1917
is herhaald, hoewel dit aan een vroegere schilderbeurt lijkt te herinneren. De omlijsting
is vernieuwd, waarbij een geschilderde strik aan de bovenzijde kwam te vervallen.
S chip en koor
Materiaal
Het steenformaat van het schip beloopt 28-30 x 8,5-9 cm, 10 lagen 97 cm. Inwendig is
aan de zuidermuur veel secundair tuf gebruikt. Aan het koor is de steen langer,
30-31 x 8,5-9 cm, 10 lagen 98 cm, doch opnieuw gebruikt; aan de noorderbeuk dunner
29-31 x 8-9 cm, 10 lagen 90 cm. De overgang tussen koor- en schipmateriaal bevindt

k o l l u m
f
66
Aß. 65. Hervormde kerk. Plattegrond en
lengtedoorsnede. Getekend 1984 naar
tekening H. van der Wal 1947-
Aß. 66. Hervormde kerk. Dwarsdoorsneden.
Getekend 1984 naar tekening
H. van der Wal 1947. Voor legenda zie
afb. 65.
5 0 K O L L UM
zieh tussen de vierde en vijfde travee. Aan de zuidzijde en aan het koor zijn de vensterdorpels
en afzaten van rode zandsteen. De gewelven bestaan uit steen van
27,5-29x5,5-6,5 cm.
Beschrijving De steunberen aan de zuidzijde zijn bij de restauratie herbouwd ter plaatse van moeten
en funderingen. Alleen aan het koor waren de middelste twee en de noordoostelijke
nog aanwezig. Bij het afnemen van de pleister die beneden de omgaande waterslag was
aangebracht, kwam een oude korfbogige ingang in de vierde travee aan het licht; deze
is in gedichte vorm hersteld met een rechthoekig omgaande waterlijst. De vensters
waren voor de restauratie gevuld met achtmaal acht ruiten tussen houten roeden die in
de koppen, vorkvormig verdeeld, met het beloop van de vensterdagkant meeliepen. De
vensterkoppen bestaan aan de vier schiptraveeën uit kleine steen, zodat aangenomen
mag worden dat zij bij het aanbrengen van de vulling met houten kozijnen, vernieuwd
zijn. Hierop kan de mededeling van Van der Aa betrekking hebben, die vermeldt dat
de kerk voor enige jaren 'met grote glazen voorzien' was. Alle vensters zijn thans
gevuld met bakstenen vorktraceringen. Het venster in de vijfde travee is smaller en
staat oostwaarts van het midden van de travee. Waarschijnlijk samenhangend met de
aanhechting aan de bestaande kerk. Het laatste venster van het koor en de twee aan
weerszijden van het middelste aan de sluiting waren gedieht en zijn thans weer
beglaasd. De ingang bevindt zieh in de eerste travee en is met kleine steen omlijst
gelaten ter aanduiding dat hier een portaal heeft gestaan, zoals op oude afbeeldingen te
zien is. Aan de oostzijde van het koor was een ingang ingebroken, die thans weer
gedieht is. Tegen de noordbeuk stonden zeer brede, weinig diep gefundeerde steunberen,
in 1608 aangebracht blijkens een opschrift op de pleisterlaag in de noordbeuk:
4Anno 1608 syn/deze pil/arsma/ct.'
De noordbeuk is aan de oostzijde rechtgesloten en was tegen de onderbouw van een
steunbeer van het koor gebouwd. De tweede travee van het koor is blind, doch heeft
een smalle doorgang gehad naar een voormalige of niet tot stand gekomen sacristie. De
waterlijst en de plint lopen door en er was de moet van een steunbeer of van de
oostmuur. Thans staat hier de herstelde i9e-eeuwse consistorie. In de vensters van de
noordbeuk zijn enkelvoudige vorktraceringen gemetseld, binnen de in de onderdorpel
aangetroffen steenbrede dagstenen. Ter vervanging van de beren van 1608 zijn bij de
restauratie eenmaal versneden steunberen aangebracht met omgaande waterlijst,
behoudens op de hoeken waar de diepe vorm werd gehandhaafd. Alleen aan de
noordbeuk was de oorspronkelijke bovenste afwerking van de muur nog aanwezig in
de vorm van een afgeschuinde lijst op muizentand. De latere westwaartse verlenging
van de noordbeuk is verwijderd en vervangen door een nieuwe westmuur.
Inwendig Hoofdbeuk en noordbeuk worden gescheiden door korte ronde kolommen, die met de
noordbeuk sterk verzakt waren. Een en ander is tijdens de restauratie door middel van
beton verstijfd. De ronde kolommen staan op een tien zijdige basis met een rood
zandstenen dekplaat. De deklijst van de kolom is van witte zandsteen. Boven de scheibogen
staan aan de schipzijden in de eerste vier traveeën nissen, met een dubbel
holprofiel omlijst, waarvan het buitenste op een teenstukje neerkomt. Binnen de nissen
zijn kleine korfbogig gesloten velden uitgespaard, omgeven door een eveneens op een
teenstukje neerkomend holprofiel.
Het veld boven de vijfde scheiboog is onversierd behoudens een schildering (zie
aldaar). Dit veld is 00k smaller dan de overige, waar de muralen van de gewelven over
het schip op ongeveer 25 cm afstand van de opgaande schalk neerkomen en door een
holgeprofileerde lijst ermee verbonden worden. De schalk die van de lijst van de pijlers
opgaat is van weerszijden hoi geprofileerd. Aan de zuidzijde lopen deze schalken tot
beneden toe door, waar ze van een basement opgaan. In het koor lopen zij längs de
pilasters, die 00k hoi geprofileerd zijn, behalve aan de koorsluiting waar de schalken
kralen vormen. De meest westelijke aan de zuidzijde, is eveneens een kraal en draagt
een gebeeldhouwd kapiteeltje. Waarvan de voorstelling moeilijk herkenbaar is: Jonas
door de walvis uitgespuwd? (afb. 89). De muralen zijn hol geprofileerd met uitzondering
van de vijfde schiptravee waar ze aan noord- en zuidzijde ondieper en
afgeschuind zijn. In de basementen is in de vierde travee een overgang waar te nemen
in de profilering, die aan de westelijke pilaster dieper uitgehold is dan aan de
oostelijke. Daar 00k is de wisseling van de profilering van de muralen waar te nemen.
De gordelbogen zijn in het schip hoi geprofileerd, in het koor bol met neuslijst, evenals
k o l l u m 5 *
Aft). 67. Hervormde kerk. Details
kolommen, wandpijlers en voormalige
ingang zuidzijde. Getekend 1987 naar
opmeting H. van der Wal 1946,
tekeningen ir. J. J. M. Vegter 1965 en
eigen waarnemingen.
1e SCHIPTRAVEE
WANDPULERS
OVERIGE SCHIPTRAVEEEN
EN GORDELBOGEN KOOR
SCHALKKAPITEEL ZUIDZIJDE SCHIP
I- -±: 1:1
cr f f
NIS BOVEN SCHEIBOGEN
/ j /A
LA
SCHIP Z Z'JDE TUSSEN TUSSEN TRAVEE 4 - 5 EN OP TRIOMFBOOG (ZUIDKANT)
TRAVEEEN 1-2.2-3.3-4 SCHIPZ'JDE KOLOMKAPITELEN
67
VOORMALIGE INGANG Z ZUDE
VOORM BOOG IN OOSTWAND Z'JBEUK
RINGKAPITEEL
10ZUDIG BASEMENT
AANZET SCHEI BOOG OP KOLOM
0 100 CM
É
WANDPULER Z'JBEUK
50 CM
alle ribben. De kleine lijstkapiteeltjes aan de schalken en muralen zijn van rode
zandsteen, die bij de restauratie, waar nodig, vervangen is door Vaurion kalksteen.
Onder de vensters van het koor staan diepe korfbogig gesloten spaarnissen.
In de noordbeuk zijn bij de restauratie gewelven aangebracht op de aangetroffen
basementen en opleggingen. Schalken waren nergens aanwezig; in de lijstkapitelen
ontbraken gedeelten, waar consoles onder de schalken te verwachten waren (vgl. kerk
te Loppersum). Het is daarom zeer te betwijfelen of de gewelven ooit zijn aangebracht
geweest.
In de oostelijke sluitingsmuur was, naar bij de restauratie gebleken is ooit een geprofileerde
doorgang; wellicht naar een kapel ten noorden van het koor. De doorgang was
vervangen door muurwerk waarin een spitsboogvenster stond en waarboven de gewelfoplegging
aangebracht was. De doorgang moet dus al spoedig vervangen zijn. De
console in de zuidoostelijke hoek is daar in de grond gevonden en heeft als voorbeeld
5 2 K O L L UM
gediend voor de overige gewelfconsoles. Boven de doorgang naar de consistorie is een
Gebeeldhouwde latei i6e-eeuwse latei aangebracht die in beschadigde Staat bij het zuidelijke toegangsportaal
gevonden is. Tussen rankenwerk zijn twee médaillons gevat waarvan het ene origineel
is en het woord 4Anno' bevat; het alliantiewapen is geïdentificeerd als dat van Sierck
van Donia, grietman van 1569-1575 en Vrouwe van Groesbeeck, dochter van Zeger van
Groesbeek. Het is thans onjuist gekleurd: moet zijn in zilver een geënt-gegolfde rode
dwarsbalk. Het manswapen moet zijn: 1. in goud een rode leeuw; 2. in goud drie rode
rozen paalsgewijs (vriendelijke mededeling drs. J. Visser), (afb. 84).
Bouwgeschiedenis De tufstenen kerk waarvan de fundering gevonden is liep ter breedte van de
hoofdbeuk tot aan de tegenwoordige vijfde travee, waar een absidiale sluiting was.
Blijkens een dakmoet op de toren, lager dan de tegenwoordige kap, zal deze kerk eens
verhoogd zijn en met een travee westwaarts verlengd ten tijde dat de toren werd
opgetrokken. De toren kan blijkens de baksteen die in de onderbouw is verwerkt en de
detaillering van de begane grond in de 13e eeuw ontstaan zijn. De kerk waarvan de
dakmoet te zien is, was waarschijnlijk in baksteen verhoogd en verlengd en mogelijk
van een hoger koor voorzien. Het tegenwoordige i5e-eeuwse koor is uit afbraakmateriaal
opgetrokken. Dit is wat de details betreft, vergelijkbaar met het koor van de kerk
van Dokkum, dat van Loppersum in Groningen en het koor van de Groninger Martini
dat voor 1425 gereed kwam. Aansluitend aan het koor werd, naar wij aannemen, eerst
de noordbeuk opgetrokken buiten het oudere schip ; eerst daarna werd het schip
vernieuwd en werd de kerk van stenen gewelven voorzien ; wij wezen er reeds op dat er
redenen zijn, om aan te nemen dat de gewelven in de noordbeuk nimmer tot stand zijn
gekomen.
Kleur op architectonische onderdelen Tijdens de restauratie zijn onder de witsellagen diverse lagen gevonden, resten van
verschillende fasen van kleurige uitmonstering van het intérieur. Het muurwerk was
vrij grof gemetseld en van aanvang af bedekt met een ca. 3 mm dikke laag pleister. De
omlijstingen van vensters en bogen, de zuilen, pilasters en gewelfribben bestaan uit
profielgebakken steen die nauwkeurig gemetseld is en gesausd in zacht oranje-rode
kleur, waarop 3-4 mm dikke schijnvoegen zijn geschilderd geweest. Deze laag is längs
de dagkanten ter breedte van een halve steen omgezet en omlijnd door een ca. 6 mm
brede zwarte lijn. De omzetting is gesausd op een dünne pleisterlaag, waar soms de
begrenzing is aangegeven door een groef.
In een volgende periode werden ribben, muralen, bogen en nisomlijstingen opnieuw
beschilderd met dodekoprood, waarop witte voegen kwamen die niet steeds corresponderen
met het oudste voegenpatroon. Deze laag is niet van hoge ouderdom, daar
spatten ervan gevonden zijn op een vele lagen dik witselpakket dat over de Christoforus
was aangebracht. Op deze laag werden nog gekleurde lagen aangetroffen onder
de buitenste witsellagen, die gering in aantal waren, zodat aangenomen mag worden,
dat de gekleurde uitmonstering, zoals die thans weer is aangebracht, lang na de reformatie
is gehandhaafd, mogelijk tot in de 19e eeuw.
Bij de restauratie heeft men zieh laten leiden door de onderste lagen die men aantrof
en bracht men verschil aan tussen de kleur van de ribben, muralen en scheibogen en
die van de dagkanten die wat donkerder zijn aangezet, evenals de korte gedeelten van
de ribben, van de kruising uit gerekend. De wat gelige toon van de blanke velden is
ontleend aan de gevonden toestand van de onderste pleisterlaag.
Inventaris De kerk bezit:
Preekstoel Eiken preekstoel met trap, achterschot en klankbord; de achtzijdige kuip is versierd
met gestoken panelen; op de hoeken getorste en omrankte kolommen met composietkapitelen.
Midden voor opschrift: 'dese predickstoel met de cap is gegeven bij de
Heeren L. V. Scheltinga, B. V. Ende, G. V. Broersma int jaer 1692'. In het ruggeschot
gestoken paneel tussen getorste kolommen en vleugelstukken, aan de trap getorste
spijlen. Jacob Cornelisz, kistemaker, getuigt in 1705 dat hij te Kollum gewerkt heeft.
Vergeleken met de eveneens door hem genoemde preekstoel te Oosterbierum en de
orgelgalerij te Dokkum, zou dit werk de preekstoel kunnen betreffen (D. J. van der
Meer in: Freonen om ds J. J. Kalma hinne, Leeuwarden 1982, 140). (afb. 80, 81).
Doophek Doophek van paneelwerk met spijlenzone en boven de deurtjes gesneden Ornamenten.
Orgel Orgel door Willem van Gruisen uit 1841 met 15 registers met kas, balustrade en
k o l l u m
lofwerk. De beeiden bovenop zijn te Amsterdam gemaakt. Het orgel is in 1885 door
Van Dam hersteld, evenals later tijdens de restauratie van de kerk door Bakker en
Timmenga te Leeuwarden.
Voorm. orgel Van het in 1841 verwijderde orgel bestaat een tekening, gesigneerd Iske de Jongh 1841,
in de collectie van het Fries Museum te Leeuwarden. Op de rand van het orgelbalkon
stond volgens de tekening: 'Opgemaakt int jaar 1763 toen Jr. W. H. v. Hiemstra
Grietman was: de Welgeb. Heer C. V. Scheltinga Gecomt ten Lands dage Fokke
Hylkes Eskes Bisitter en Pier Jelles Oud Zeecapt. Kerkvoogden'. Het orgel ziet er veel
ouder uit en draagt längs de bovenrand het opschrift 'Laudate dnm Hydraulis et
organo Ps 150 v. 4b'. Op de onderrand: 'Non clamans sed amans cantet in aure Dei'.
Tussen de ondersteuningen van de torens staan de opschriften: 'Organon hoc Hajone a
Rinia Gretmano Richeo ab Eissinga, Petro Brongersma secretario Metscone Aukonis
gubernatoribus bonorum ecclesiasticorum in Laudem dedët et Hermanno Collenio
Pastore. Antonius Waelkeni incipiendo Ao 1635 circa calendas Junii et Ao 1636 circa
easdem perficiendo sua arte et studio elaboravit in ecclesiae aedificationem'. Hetgeen
in het Nederlands zeggen wil: 'Dit orgel gaven tot lof der kerk, toen zij de kerkelijke
goederen beheerden Haio van Rinia Grietman, Richard van Eysinga, Petrus
Brongersma secretaris, Metsco Aukonis en Herman Collenius, predikant. Het is
begonnen door Antonius Waelkens omstreeks midden juni 1635 e n hij werkte er met
kunst en ijver ongeveer een jaar aan tot opbouwing van de kerk.' Antonius Waalkens
was orgelbouwer te Appingedam (Talstra 1979 11, 22, 77). Op de tekening ziet men dat
er bewerkte pijpen in het orgel stonden, mogelijk van een ouder orgel, dat in 1574 was
aangeschaft (Deer, verkopen. It Beaken 1965, 143; Andreae '85, 124) (afb. 86).
Banken Van de in de Voorlopige Lijst genoemde negen herenbanken zijn de volgende in
herstelde vorm opnieuw opgesteld:
1. Dubbele bank met spijltjesfries in de rugleuning, waartussen veld met wapens
Jeltinga-van Aysma en datum 1617, gesticht door Fecco van Jeltinga ter nagedachtenis
aan zijn ouders Gatse (gest. 1617) en Jeltje van Aysma.
2. Dubbele bank met spijlen in het achterschot; in het veld wapen 'Rinse Johannes
bijsitter van Collumerlandf, en het jaartal, 1692.
3. In de eerste travee hek met spijlenfries; restant van de domineesbank.
4. In de tweede travee tussen de kolommen rijk gebeeldhouwde bank in 1768 gesticht
door Eyso de Wendt, voorheen ten oosten van het doophek opgesteld. De bank is
samengesteld uit paneelwerk. Op de panelen van de rugleuning zijn aan linten
opgehangen kransen voorgesteld waarin in het midden het Lam met de zeven Zegelen,
en aan weerszijden een vaas met deksel en een kan, een tiara en de zevenarmige
kandelaar; een en ander waarschijnlijk gesneden door H. Berkebijl (S. ten Hoeve in
Publikatieband Aide Fryske Tsjerken, 1, 185). Opzetstuk met wapen De Wendt en
hoekvazen. In het ruggeschot de naam van de familie Hesse waaraan de bank later
toebehoorde. (afb. 83).
5. In de noordbeuk bank van paneelwerk met spijlenfries gesticht door de familie
Bootsma, in 1689 verworven door Epo van Aylva van Clantstate te Augsbuurt, daarna
van de familie Wibrandi en Van Heemstra.
6. In de vierde travee bank rondom met spijlenfries en opengewerkte hoekstukken
versierd, vervaardigd op last van Gajus van Broersma in 1680 en versierd met de
wapens Van Broersma, Van Botnia, Van Rosema en De Schepper in het rugschot.
7. Tenslotte de drievoudige overhuifde Fogelsanghbank; längs de gehele zitruimte stijl
en regelwerk op gecanneleerde Ionische kolommen rüstend, met opengewerkte
hoekstukken en vazen op de hoeken. De bank zou gesticht zijn door Hilarius van
Fogelsangh, van 1673-1682 secretaris van Kollumerland.
In de noordbeuk voorts geverfde bank met open rugleuning, xvn.
Avondmaalsbanken In het koor een zestal avondmaalsbanken van stijl- en regelwerk, xvn.
Portaal Tot de restauratie stond tegen de oostelijke toegang een klassicistische houten portaal
van gegroefde pilasters met een driehoekig fronton; boven de dubbele deuren was een
schilderstukje gevoegd met een voorstelling van putti, die uit de Schrift lezen en attributen
van Geloof, Hoop en Liefde dragen, geschilderd door W. P. Ruwersma
(1750-1827) (C. Boschma, W. B. van der Kooi biz. 107, nr. 39). Volgens Bosgraaf zou
het portaal er eerst in 1853 geplaatst zijn; het portaal dateert echter eerder van rond
1800. Het fronton en schilderstukje zijn thans aan de westzijde toegepast boven een
5 4 KOLLUM
doorlopende lijst in het vervolg van het orgelbalkon en met die lijst wit geschilderd,
terwijl de stijlen eronder gemarmerd zijn, zoals vroeger het gehele portaal.
Rouwborden In het koor hangt de rouwkas voor Eyso de Wendt. Gestoken omlijsting met chutes
waarin rechts zeisen, beenderen en een zandloper en links een schedel, vaas met rozen
en omgekeerde fakkel. Ter weerszijden wenende putti met een vogel en een schedel.
Beneden Staat: 'Obiit die i martii M D C C L XXX.' Binnen de lijst het gekroonde wapen
en op een lambrequin het opschrift: 'De Wei Edele Gestrenge Heer Eyso de Wendt.
Geboren te Collum den 24 Febr. 1718 is geweest Directeur van den Handel in China
etc. vandaar wederom in Collum aangekomen den 5 Julij 1762 tot Grietman over
Westdongeradeel aangesteld Den 14 Janr 1775 mede gedeputeerde Staat van Friesland
etc. te Leeuwarden ongetrouwd overleden den 1 maart 1780 en int choor der kerk van
Collum bijgeset'. De kas is waarschijnlijk gesneden door H. Berkebijl (S. ten Hoeve in
Publ. Band A.F.T. I, 185) (afb. 107).
De rouwkassen voor Pibo van Dorna, Gajus van Broersma, H. L. van Heemstra, V. van
Heemstra en W. C. van Glinstra bevinden zieh in de kerk te Oudwoude.
In het huisarchief Farmsum, bewaard op het Rijksarchief te Groningen, bevindt zieh in
inventaris nr. 943 een tekening van een ruitvormig rouwbord met randschrift 'Aö 1600
dë 17 Feb. is to Dockö in dë Here gerust Joffer Dorotea Grau/werts Huysfrö vän Iohä
Rëgers vä der/Arënshorst raet väde Admiraliï'. Wapen gevierendeeld. Daar Dorotea
Grauwert te Kollum begraven is (zie zerk 1) zal dit rouwbord in de kerk van Kollum
gehangen hebben (Geneal. en Herald. Bladen v 1910, 355 en aantekening van A.
Pathuis in handschrift Grafschriften R.A. Leeuwarden) (afb. 99).
Wapensteen Ten oosten van de preekstoel is een zandstenen wapensteen ingemetseld met onder
paarlenkronen afgehakte wapens, die blijkens de namen die met het jaartal 1681
eronder gehakt zijn, die van Botnia en Broersma geweest moeten zijn (afb. 109).
Zerken Op het koor is een aantal zerken bijeen gelegd, opvallend wegens hun decoratie. De
overige zijn in de vloer van de kerk toegepast.
1. In het noordoosten zerk met over het gehele vlak doorlopend opschrift: 'In t jaer
ons Heeren/1557 in September sterf/jonker Jost van Ha/rdenbroeck in sin/leven
grietm/an vanColme/rland ende Niw Cruuislant/(wapen van Hardenbroek) Oeck
rüstet alhier jo/nckfrou Doretea Gra/werts huisfrou van/jonckher Johan Ren/gers van
der Arens/horst raedt van/admrait op dato deses/resedensie tot Dockum/overleden
den 17 feb/ruarius anno i6oo/onsser Here Godt gu/nne se een salich er/standinge'
(afb. 101).
2. Zerk met gotisch randschrift en in de hoeken evangelistensymbolen en groot alliantiewapen
Meckema Starkenburg onder boog rüstend op balusterzuilen; randschrift
'Ano 1475 s t a r f d.e. frouwe Wijtz vä Meckema en Tet vä Meckema haer docht starf
anno 1533 dë 6e af junii hier leit begraven' (afb. 102).
3. Grote zerk gebeeldhouwd met schijnarchitectuur waarin Fides, Caritas en Spes en
opschriften 'cogita mori' en 'Respice finem'. In de colonnade deels afgehakt alliantiewapen.
In cartouche 'D.O.M.S. Praefectum Frisiae rationibus, aggeris olim/inspectorem,
aequum patrem, fidumque maritum/Patria, Collum, uxor, quin unica foemina proles/
Hoc clausum saxo Kemponem Tadema lugent/. L.M.Q.P. J.S.H. I.E.', hetgeen in het
Nederlands wil zeggen: 'De Almachtige God gewijd. Het Vaderland, Kollum, de
echtgenote en zeker 00k de enige dochter treuren om Keimpo Tadema, rekenmeester
van Friesland, eertijds Dijkgraaf, welwillend vader en trouw echtgenoot, rüstend onder
deze steen'. De letters van de afkorting kunnen staan voor: Libentes Meritoque
Posuerunt. lacet Sepultus Hic In Christo. In de hoeken alliantiewapens. Randschrift
'Anno 1622 den 28 marty sterf de e. eerenfestë Kempo vä Tadema out omtrent 37 jaer
alhyer begrav. Anno 1631 den 23 may sterf juffr. Catherina vä Scheltinga huisvrouwe
van den edelen erentfesten Kempo van Tadema oldt 33 jaren'. Binnenrand: 'Anno
1635 den 18 july sterf de edelë juffr Geertye van Scheltinga huisfrou vä dr. Dirck
Fogelsang out 35 jaer hier begraven. Anno 1670 den 13 marty stirf dë edelen erentfestë
Kempo van Tadema van Dorna out 31 jaren 4 maent ë hier begravë (afb. 105).
4. Grote zerk bovenaan gesigneerd '16 Pieter Claes 15'. In de hoeken en ter halverhoogte
cirkels met deels versleten alliantiewapens. Het veld is geheel gevuld met een
schijnarchitectuur en rolwerk. Ter weerszijden Justitia en Prudentia. Onder de
colonnade drie paar alliantiewapens. Aan de voet cartouche met opschrift: 'Hic iacet
immiti prostratus Meccama fato:/Mens tarnen aetherias libera carpit opes/Nobilitas,
k o l l u m
virtus, thalami sors ampla, iuventa./Praecipitem lethi non tenuere gradum'. In het
Nederlands: 'Hier rust Meceama, geveld door het wrede lot; zijn geest echter nu
bevrijd, verwerft de hemelse rijkdom. Adeldom, deugd, een aanzienlijk huwelijk noch
jeugdige kracht vermochten de voortijdige stap van de Dood te weerhouden'.
Randschrift: 4 September sterf dë edelen eerentfesten joncheer Hessel van
Meckmans' (afb. 103).
5. Zerk met gave alliantiewapens in de hoeken. Op het vlak alliantiewapens onder
colonnade met terzijde grotesken-ornament. Aan de voet lambrequin met opschrift
'mors', gehouden door vrouwefiguren. In het veld opschrift: 'Hier leggë begravë dë
Eedelë en eerentfestê/Scipio van Meckmans en de juffrouw Eme/rentiana vâ
Grombach haer beide twe soene/de olste hiet Frederich Meckmans en is gestor/wen
anno 1567 den 11 septembris de jongste Pibo Meckmans gestorven (anno 1571) den 10
aug' (afb. 104).
Voorts daar zerken voor ds. Herman Collenius, t 1648, Pibo van Dorna, t 1675
(rouwbord te Oudwoude), gehuwd met Dodonea van Tadema, t 1652, Rompt Tammes
Sybema, t 1648 en zijn vrouw Sytske Heins; Tammo Sybema van Rosema, t 1670 en
Aurelia van Rosema, t 1674, Gajus van Broersma, t 1678 en Jetske Rosema, t 1658 en
Taetske de Schepper, zijn tweede vrouw en vele andere (zie Handschrift Grafschaften
in R.A. Leeuwarden, afgedrukt bij Bosgraaf).
Muur- en gewelfschilderingen In de geweifkappen van het middenschip en koor zijn in 1882 schilderingen ontdekt,
afgetekend en weer overgewit. Bij de restauratie in 1967 zijn ze opnieuw ontdekt en
hersteld door J. Otter zonder gebruik te maken van bestaande documentatie uit 1882
(afb. 90-98).
Litteratuur Hoogewerff 1, 340; Andreae, '85, 1, 58-59 en 114-115.
Aftekeningen De aftekeningen die blijkens het handschrift gemaakt zijn door architect Ad. Mulder,
berusten opgeplakt op zwaar papier in het archief van R.D.M.Z. Ook de door
Hoogewerff vermelde uitgewerkte en opgekleurde reconstructietekeningen door W. van
de Lucht, die in 1970 onvindbaar waren, bleken daar te berusten.
Rapport Mr. Andreae Steide een rapport samen voor het Fries Genootschap met schetsen,
berustend in de coll. Fries Museum. Rapport J. Otter 1967; idem W. J. Berghuis 1966,
beiden in archief R.D.M.Z.
Beschrijving Andreae schrijft op zijn overzicht dat er figuren waren aan de oostzijde van de derde en
vierde travee, en een wapen in de vijfde travee. In de zesde travee stond aan de
oostzijde S. Maarten, aan de zuidzijde de H. Maagd in stralenkrans terwijl rond de
rozet aan westzijde een karikatuur (mansfiguur) en ornament met een mijter worden
vermeld. In de zevende travee waren op de velden de vier evangelistensymbolen
voorgesteld en rond de sluitsteen een hert en een eenhoorn, een vaasornament en
Ornament met een kroon. In de koorsluiting beschrijft hij slechts ornament, evenals in
het schip, waar hij dan nog hier en daar rozetten vermeldt. Bij de nieuwe ontpleistering
is gebleken dat met de rozetten Schablonefiguren bedoeld zijn. De schetsen van Mulder
geven ook in de tweede en derde travee vanaf het orgel gerekend rozetten weer. Voorts
geeft hij details van ornament en de figuren van de 'karikatuur' die een figuurtje blijkt
te zijn van een man die met de handen zieh de mond openspert terwijl hij in de armen
een fies wijn en een gans draagt (de vraatzucht?). Tenslotte tekent Mulder het hert
tussen ranken waarin vogels zitten en de eenhoorn springend tussen ranken.
De tekeningen van Mulder en Andreae waren aan de restaurateur niet bekend en men
heeft louter geconserveerd wat er gevonden werd. De karikatuur op de eerste
koortravee is slechts gedeeltelijk te voorschijn gekomen, er tegenover ornament met een
mijter zoals Andreae vermeldt. Van de stralenkrans van de H. Maagd is een gedeelte
zichtbaar, van de S. Maartenfiguur slechts fragmenten. In de laatste travee oostzijde is
rond de sluitsteen de schildering vrij goed aan het licht gekomen. Van de evangelistensymbolen
slechts de stier. Bij de sluitsteen ontspringt het ornament uit een vaas aan
weerszijden van een loodrecht opgaande staaf. Dit motief met staven die opzij door het
ornament steken, is sterk verwant aan Ornamenten op de gewelven van de kerken van 't
Zandt, Loppersum en Uithuizen. Ook de thema's zijn verwant met de schilderingen te
't Zandt. Het feit dat zowel de schilderingen als de architectuur van de kerken van
5 6 K O L L UM
Kollum, Loppersum en 't Zandt gelijkenis vertonen, geeft reden aan te nemen, dat de
schilderingen spoedig na het gereedkomen van de gebouwen aangebracht zijn,
waarmede de schilderingen tweede helft 15e eeuw te dateren zijn en zelfs derde kwart
15e eeuw. Boven de vijfde scheiboog aan de schipzijde is een grote voorstelling van S.
Christoforus aan het licht gekomen. Op een stok leunend waadt de heilige door het
water waarin vissen zwemmen. Op zijn linkerschouder zit het Christuskind met de
hemelbol in de hand, xvi. Onder de schildering bleek bij de restauratie een andere
voorstelling gestaan te hebben (rapport Otter). Op de sluitsteen van het eerste
koorgewelf is een met rode verf geschilderd Christusgelaat gevonden, geschilderd op
gele ondergrond. De sluitsteenrand was aansluitend aan de ribben gekleurd (afb. 100).
Zilverwerk Twee avondmaalsbekers hg. 16,4 diam. 11,6 cm op standring met spiraalband. Gegraveerd
ornament waarin drie figuren: een met vogel, een met een kind, een met een kerk
als allegorieën van Hoop, Liefde en Geloof. Inschrift: 'Dese beecker behoort de
dyaeckonye Armen van den dorpe Collum den 26 Juny 1687'. Merken: Kollum p van
1687; meesterteken Gieke Andeles, Voet 311 (afb. 108).
Bekken, diam. 22,4 cm. Op de rand gegraveerd wapen. Op de bodem 'D.B.V.C'. (De
bedeling van Collum?). Wapen gekwartileerd, 1 en 4: drie rozen, twee en een, 2 en 3,
een tafel waarboven twee rozen en waaronder een lelie. Merken: Leeuwarden groot
keur, gekroonde K van 1704 en meesterteken van Richard Elgersma, Voet 449.
Bekken, diam. 22,8 cm. Gegraveerd wapen en inscriptie: 'Gegeven door Tjitske Ruerds
Huisvrouw van Albert Luytjens in 't jaar Anno 1771'. Merken: Leeuwarden, groot
keur, T van 1771, meesterteken van Hylke Martens (van Kollum) (afb. 110).
Vierkant blad met gelobde rand. Opschrift 'Aan de Hervormde Gemeente te Kollum
door Jacobje Buma geb. te Kollum den 1$ juny 1839 aldaar overleden den 10 july
1870'.
Klokken In de toren hangen twee grote klokken:
diam. 143 cm, met bovenrandopschrift: 'Salvator mundi adjuva nos Sum tuba magna
dei pulsata sono quia pello/Fulmina cü tonitru cü demone pellitur hostis. Johä
Schonëborch goet mi doe më schef MDXX en daerbi vi'. Onder het ornament: 'dese
clock wecht im m'. (Fehrmann, 292). De tekst betekent vertaald: 'Verlosser der wereld
sta ons bij. Ik ben Gods grote bazuin, want als ik geluid word, verdrijf ik door mijn
geluid de bliksemschichten met donderende galm. Samen met de demon wordt de
vijand verdreven.'
diam. 130 cm. Bovenrandopschrift: 'Int jaer ons heeren ende salichmaecker Jesu
Christi duysent ses hondert ende achtien heeft my Hans Falck van Nuerenberg in
Leeuwarden ghegoten'. Alliantiewapens Tadema-Scheltinga en Brongersma-Hoppers
en Feytsma-Burmania en de volgende namen: Bocke van Feytsma gritman van
Kolmerlandt en het nyuwe Cruyslandt ende Jufrow Haring van Burmania zijn
huysfrow. Kempo van Tadema dieckgraaf van Kolmerlandt en Trintke van Scheltinga
syn huysfrow. Bronger Brongersma Secretaris van Kolmerlandt en Tielke Gerrit
Hoppersdochter syn huysfrow.
Gevelsteen Zeven Kamers In de consistoriekamer is ingemetseld een gevelsteen afkomstig van een afgebroken
hofje 'de Zeven Kamers'. Op de steen de wapens Van Eysinga en Roorda (met de baar)
en 1695 (Vergelijk onder Gasthuis). Volgens een foto van voor de afbraak van het hofje
stonden boven de wapens de letters L.V.E. Bij de herplaatsing zijn die 'verbeterd' in
E.V.R (afb. 113).
Voorm. altaar Volgens Karel van Mander zou Hans Vredeman de Vries te Kollum een altaarstuk
geschilderd hebben, nadat hij reeds enige tijd te Antwerpen had doorgebracht.
Mogelijk houdt zijn verblijf te Kollum verband met zijn relatie met de Meckema's,
waarvan Schoy melding maakt (A. Schoy, Hans Vredeman de Vries, Brüssel 1876). Van
het altaar zijn geen sporen bekend (Vgl. Meckemastate, geschiedenis).
Pastorie Ten westen van de kerktoren stond, met de gevel längs de westzijde van het kerkhof,
tot 1965 de pastorie (afb. 106). Zij is wegens de aanstaande plaatsing op de monumentenlijst,
in dat jaar door het gemeentebestuur, die het pand had aangekocht, gesloopt
ten behoeve van de doorbraak naar het uitbreidingsplan Noord. Op de kadastrale
minute ziet men de pastorie aangegeven met een grote schuur erachter. Hierin stond
het vee van de pastoor zoals een overeenkomst uit 1554 aangeeft over een 'uutwech
k o l l u m
tuisschen die Pastorye ende Syrck Boyckama huys, streckende durch die poorte aen die
strate ende virder oick längs die stege van Sierck Boyckama schuire ende des pastoirs
steche omme uut toe dryven zijne koeijen' (Geregistreerd in 1608; Koll. v, 1, f. 260). In
1965 bestond het voorhuis nog, een verdiepingloos pand met smalle ingang in het
midden, waarboven de in Friesland vooral aan pastorieën en schoolmeesterswoningen
nog voorkomende Vlaamse gevel. De nok daarvan reikte tot de nok van de schildkap
waarmede het pand gedekt is. Boven de vereniging van beide nokken stond een
schoorsteen, evenals op de beide hoeken van de hoofdkap. De Vlaamse gevel had aan
de voorzijde een vrij hoge tympaanvormige beëindiging waarlangs dezelfde bloklijsten
liepen als aan de gootlijst rondom het gebouw. Ook de ingang was bekroond door een
forse bloklijst gedragen op smalle gegroefde pilasters, xviiid-xixa. Aan de achterzijde
was een lagere achterbouw onder zadelzak; de muren waren uit afbraakmateriaal
opgetrokken en voorzien van een later aangebracht i8e-eeuws schuifkozijn.
Vermaning Een Doopsgezinde Vermaning wordt door Andreae genoemd in 1662 aan het einde van
de Oosterdiepswal, de Molenberg geheten. In 1693 komt deze voor in het Proclamatieboek
(Q 7, f. 105). Ook vermeldt hij een Vermaning in de Tollingastraat die in 1600
reeds bestond ('85, 1, 101) en een in de Brugstraat. Rond 1700 schijnt de gemeente
aanzienlijk teruggelopen te zijn en zij werd in 1751 met die van Buitenpost verenigd
(naar Blaupot ten Cate).
Gereformeerde kerk Fors door E. Reitsma in 1924 ontworpen en in 1925 in gebruik genomen kerkgebouw
met toren aan de Oostenburgstraat, dat wil zeggen, op het voormalig terrein van het
buiten Oostenburg (afb. 115).
Kollumerland rond 1900; reprodukties uit het jubileumfotoboek (1897) van burgemeester
Jouwert Witteveen. Tekst R. Bosgraaf, foto's Egbert Beitschat. Oudheidkamer
Kollumerland 1982; Karstkarel, Kollumerland, 86; Honderdvijftig jaar Gereformeerde
kerkbouw, Kampen 1986, 81.
Foto van de noodkerk, berustend in de Oudheidkamer Kollumerland (afb. 114).
In 1924 kon een houten noodkerk uit 1887 verlaten worden. Het enorme houten
zaalgebouw voor 700 zitplaatsen had aan de ingangszijde een risaliet, rondbogige
vensters en ingangen. Aan de langszijden waren echter toch spitshoogvensters
toegepast, die in 1887 blijkbaar nog karakteristiek geacht werden voor kerkgebouwen.
Een stenen kerkgebouw dat aan de Oostzijde van Kollum gestaan moet hebben sedert
1866 werd in 1906 afgebroken na een samengaan van de daar kerkende gemeente met
de gemeente, die in de noodkerk samenkwam. Het werd overgebracht naar Kollumerpomp.
De nieuwe kerk werd door Egbert Reitsma in 1924 ontworpen en kreeg de voor
Gereformeerde kerken ongebruikelijke decoratie van het plafond door George
Martens, lid van de Groninger schildersgroep De Ploeg (Karstkarel). Het zware
gebouw van donker gekleurde baksteen is karakteristiek voor de tijd van ontstaan,
maar isoleert zieh daardoor van de overige bebouwing van het dorp.
GEBOUWEN VAN LIEFDADIGHEID EN ONDERWIJS
Voorm. Gasthuis De zeven kamers Tot i960 heeft aan de Meckemastraat een 'hofje' gestaan, 'De zeven Kamers', blijkens
een gevelsteen uit 1695 gesticht of vergroot door Lucia van Eysinga (afb. 68, 111-113).
Litteratuur Andreae '85, I, 106, 150, 152; Douma, 81 e.v.
Geschiedenis De Meckemastraat liep volgens Andreae in het vervolg van de oprijlaan van de
voormalige Meckemastate. Het kadastrale minute plan geeft deze laan aan lopend naar
een terrein, waarin de door Andreae genoemde vijver aangegeven Staat. Langs de
Meckemastraat ziet men aan de oostzijde een gebouw met de plattegrond van het
voormalige Gasthuis, namelijk een langgerekt gedeelte met een haaks daarop staande
aanbouw. De stichtingssteen bevat het alliantiewapen Eysinga-Roorda met boven de
kroon de letters L.V.E., duidend op Lucia van Eysinga, dochter uit de alliantie, die op
het wapen voorgesteld wordt; eronder gekruiste takken en het jaartal 1695 en
'7 kamers'.
Litteratuur
Aft>e elding
Geschiedenis
Gebouw
5 8 K O L L UM
68
Gebouw
Voorm. Diaconie woningen
Werkhuis
Ritscke van Eysinga was van 1639-1652 grietman van Kollumerland en gehuwd met
Bauck van Roorda. Hun dochter Lucia erfde Meckemastate in 1667 en in 1691 ook
Feitsma State te Hallum (zie Ferwerderadeel, 173). In haar testament van 1708 legde
Lucia vast, dat de nakomelingen verplicht zouden zijn het hofje te onderhouden en
uitdelingen te doen aan de bewoonsters, waartoe zij landerijen bestemde. Via enige
verwikkelingen in het einde van de 19e eeuw, werd deze verplichting in 1901 overgedragen
aan de Hervormde predikant en de oudste der diakenen. Deze besloten in i960
tot afbraak van het hofje en bij de restauratie van de kerk werd de gevelsteen een
plaats gegeven in het kerkgebouw (zie Herv. Kerk).
Volgens foto's van vôôr de afbraak had het langgerekte gedeelte de vorm van het
vooreind van een boerderij van het kop-hals-romptype, namelijk een hoger gedeelte en
een korter en lager gedeelte. Niettemin bleek uit de indeling dat het pand terstond als
gasthuis gebouwd is. De schoorsteenkanalen liepen niet längs de voor- en achtertopgevel,
maar gingen recht omhoog naar twee schoorstenen, die op de nok stonden. De
voorgevel droeg jaartalankers 161(9 ?)5 en was vrijwel gesloten behoudens twee lichttoevoeren
op de zolder, die door een rollaag van rode baksteen gedekt waren, terwijl
de gevel uit gele baksteen bestaan moet hebben. Langs de zijden waren vlechtingen.
Aan de straatzijde was op de scheiding van het hogere en het lager overkapte gedeelte
de gevelsteen ingezet. Daar de gevelsteen op de scheiding van de twee eenheden staat
moeten we aannemen, dat er in 1695 e e n gedeelte toegevoegd is aan een bestaand
gebouw, dat mogelijk reeds in 1615 ontstaan was. De halve kruiskozijnen aan de
hofzijde zouden beter passen bij die bouwdatum. Het boven reeds vermelde onderscheid
in een hoger en een lager gedeelte is dan als twee bouwperioden te verklaren;
ook de zuidelijke topgevel is gedeeltelijk weggehakt bij het toevoegen van het lagere
gedeelte. In dat gedeelte is bovendien een andere indeling van vertrekken en de
bewoonsters daarvan konden binnendoor in de wasruimte komen.
Zie Eyso de Wendtstraat 6.
In 1838 werd op de resten van de buitenplaats Oostenburg aan de zuidzijde van het
dorp een werkhuis gebouwd (afb. 69, 127, 128).
Bronnen Het bestek is bewaard gebleven in het archief van Gemeentewerken. Blijkens de tekst
van Kollum in oude ansichten deel 2, Zaltbommel 1984, door R. Bosgraaf werd in 1919
bij herstelwerkzaamheden een papier gevonden met 'In het jaar 1838 is dit werkhuis
gemaakt door L. A. van der Sluis te Gorredijk'. Dit zal de aannemer geweest zijn.
Beschrijving Het gebouw bestaat uit twee evenwijdige vleugels, waartussen een smalle gang liep met
ingangen aan elk uiteinde. De voorste vleugel, waarvan de oostmuur volgens het bestek
op de oude keldermuur moest worden gemetseld, bevatte een ingangsportaal en aan
weerszijden daarvan de Vaderskamer en een Voogdenkamer. Bij de restauratie in 1979
bleek, dat men de oostgevel heeft laten staan tot aan de latere onderdorpels van de
vensters en de noord- en zuidmuren en de aansluitende binnenmuur tot aan de vloerbalklaag
opnieuw gebruikt heeft. In de kelder, die men door trappen in een binnenportaal
kon bereiken, en die door dwarsmuren onderverdeeld was, werden volgens het
k o l l u m
Afb. 6g. Werkhuis. Plattegrond kelderverdieping.
Getekend 1986 naar tekening
R. Kijlstra en eigen opmetingen.
IsÉsk
10M
=d
69
bestek drie ondermetselingeri gemaakt voor schouwen. In de achterste vleugel van het
gebouw vond men een keuken, een eetzaal, een werkzaal en waarschijnlijk was daar
ook de Oudeliedenkamer. Wasgelegenheid en sanitair werd in een aanbouw ondergebracht.
Het gebouw wordt gedekt door twee evenwijdige zadeldaken, die aan de
noordzijde met elkaar verbonden zijn en aan de zuidzijde door een schild beëindigd
worden. Voor de kap stonden acht kapellen met 'vleugels'. Op de zolders bevonden
zieh de slaapzalen. De ingangen aan de oostgevel en aan beide korte gevels van het
voorste gebouw hadden smalle zijlichten.
Oostenburg thans Na gebruik voor diverse sociale doeleinden, waarbij de ingang in de oostgevel
verdween en door vensters vervangen werd, waardoor ook het bordes weggebroken
kon worden, is het gebouw in de jaren 1982-1984 hersteld en opnieuw van een ingang
aan de oostgevel voorzien, waartoe het bordes herbouwd werd. Voor de details werd
inspiratie gezocht bij de afbeeldingen van het Huis Oostenburg uit 1773 (zie states en
buitenplaatsen). Het gebouw wordt thans als jeugdcentrum gebruikt.
Latijnse school Andreae maakt uit een vermelding in 1576 op, dat er toen een Latijnse school was
('85, i, 103), hetgeen niet te verwonderen is in een grote plaats als Kollum. In de
middeleeuwen zal er stellig onderricht geweest zijn. Uit de latere stukken blijkt dat er
een vicarie verbonden was aan het schoolmeesterschap. De Latijnse school was ten
zuiden van de Voorstraat gevestigd in een pand tegenover de kerk. Het gebouw werd in
1808 aan Van Sytzama verkocht, die op het terrein zijn woning, het latere Raadhuis
bouwde. De taak van Latijns onderricht bleef aan de predikant, zoals ds. Potter later
vermeldt, toen hij Kollum bezocht. Volgens Andreae is de funetie van rector van de
Latijnse school in 1844 opgeheven na het overlijden van ds. Bruinwold Riedel.
Lagere school Na 1808 is de school als lagere school overgebracht naar de Putstraat, in 1820 naar de
Voorstraat westzijde, thans nr. 32, waar nog een steen in de zijgevel Staat uit 1843. Aan
de oostzijde van het dorp werd in 1828 een schoolgebouw gesticht, later als bewaarschool
in gebruik en 1985 uitgebrand. In het Rijksarchief te Leeuwarden wordt een
summiere bouwtekening bewaard van dit schoolgebouw (kaarten verz. nr. 10.978)
6 o K O L L UM
(afb. 126). Op een gevelsteen naast de ingang wordt vermeld: 'Aan dit gebouw voor't
onderwijs/der jeugd i n ' t algemeen/Heeft Henderikus Eskes nu/gelegd den eersten
steen/den 23 april 1828'.
OPENBARE GEBOUWEN
Raadhuis Het Raadhuis staat aan de Voorstraat op de hoek van de Eskesstraat en is gevestigd in
een pand, dat begin 19e eeuw als particulière woning is gebouwd (afb. 121-123, 133).
Litteratuur Andreae '85,1, 112; W. T. Keune, Van rechtssteen tot gemeentehuis, Kollum, 1974.
Geschiedenis Het pand is in 1809 gebouwd voor Willem Hendrik van Sytzama, die tevens achter de
woning een fraaie tuin liet aanleggen. Voor een plaats als Kollum moet het pand in die
jaren uitzonderlijk geweest zijn. Zelfs Eyso de Wendt's lusthuis Oostenburg, dat slechts
één verdieping had, moet als bouwmassa overtroffen zijn geweest door dit hoog
oprijzende pand met de omlijste ingang, die via een dubbele stoep bereikbaar was.
Willem Hendrik van Sytzama was lid van de Admiraliteit geweest en Raadsheer in het
Hof van Friesland en had om dit huis te kunnen laten bouwen bestaande panden
aangekocht: het zogenaamde Riniahuis en het westelijk aangrenzende pand, die in
1805 beide in het bezit waren van de kleinzonen van Grietman Willem Hendrik van
Heemstra en Wija Catharina van Glinstra van Scheltinga, de bekende bezitters van
Fogelsanghstate in het begin van de 18e eeuw. Grootvader Van Heemstra had in 1748
ook het hoekpand aan de toen nog Tollingastraat geheten zijstraat gekocht. Tot de
rechten van het door Van Sytzama aangekochte pand behoorde tevens de Fogelsanghbank
in de kerk van Kollum. Het huis is dus waarschijnlijk een stadshuis voor de
bewoners van Fogelsanghstate geweest. Men ziet het pand schetsmatig aangegeven op
de tekening door Gardenier Visscher uit plm. 1785 (afb. 130). In 1808 kocht Van
Sytzama ook het oostelijke buurpand, dat het voormalige schoolhuis (zie Latijnse
school) of vicariehuis geweest was. Eerst daarna liet hij het nieuwe pand optrekken. De
erven Van Sytzama verkochten het pand in 1836 aan H. Eskes, die tot 1895 eigenaar
bleef.
Voorm. Riniahuis Het door Van Sytzama gekochte grote huis was in de plaats gekomen van een huis dat
grietman Haio van Rinia in 1616 kocht. Het kwam in het begin van de 18e eeuw in het
bezit van Livius van Scheltinga, daarna van grietman Van Unia en van mevrouw Van
Glinstra-van Scheltinga, die er ook gewoond zal hebben. Haar dochter huwde Willem
Hendrik van Heemstra, die 's winters op Fogelsangh woonde, maar voor bestuurlijke
verplichtingen in Kollum verbleven zal hebben. Het Raadhuis is in 1973 hersteld en
gemoderniseerd.
Het blokvormige pand heeft drie bouwlagen, te weten een souterrain, een hoge
beletage en een wat lagere eerste verdieping; het pand wordt gedekt door een
omlopend zadeldak met vier hoekschoorstenen. In het midden van de straatgevel is
de ingang tot de beletage bereikbaar via een dubbele stoep met gesmeed ijzeren hek.
De stoep wordt begrensd door gegroefde stoeppalen, waartussen zeer open gesmeed
ijzeren hekken zijn gevat. De kelderingang in de stoep wordt geflankeerd door
gegroefde pilasters, waarvan de groeven evenals die van de stoeppalen gezwart zijn.
De ingang, die een halfrond bovenlicht heeft, waarin een lantaren is gevat, wordt door
houten lijstwerk omgeven, waarop voetstukken met roedenbundels staan als teken van
begrip voor de door Napoleon gehanteerde Romeinse Symbolen van recht en gezag. In
de kroonlijst staat thans het gemeentewapen.
In de gang zijn panelen met stucwerk uit de bouwtijd aangebracht. Onder meer zg.
chutes samengesteld uit diverse voorwerpen der seizoenen. Een portret van Harmen
Arends Idema, bruikleen van het Fries Museum, wordt beschreven onder Westergeest,
Idemastate, Weerdbuursterweg 10.
Aan de 4Pijp', de brug in de Voorstraat over de 'Rijd', het vaarwater waarlangs de
kaden voor aan- en afvoer van levensmiddelen en materialen ontstaan zijn, staat het
gebouw, dat van 1609 tot 1895 als rechthuis en raadhuis dienst gedaan heeft (afb. 70,
116-120.)
Andreae '85,1, 22 en 110; W. T. Keune, Van rechtersteen tot gemeentehuis, Kollum
1974.
Beschrijving
Inwendig
Rechthuis
Litteratuur
k o l l u m 6 i
Afb. 70. Voormalig Rechthuis, thans
Voorstraat 94. Plattegrond en doorsneden
benevens detail sleutelstuk eerste
balklaag. Getekend 1987 naar tekening
N. Bulthuis 1973 en eigen waarnemingen.
EERSTE ETAGE
70
6 2 K O L L UM
Afbeeldingen
Geschiedenis
Beschrijving en bouwgeschiedenis
Tekening door J. Stellingwerf 1723 in coll. Fries Museum, Leeuwarden. Foto in Jubileumboek
burgemeester Witteveen.
Nadat grietman en volmachten van de dorpen tijdens het begin van de tachtigjarige
oorlog in Dokkum vergaderd hadden, kwam men in 1591 onder Scipio van Meckema
voor het eerst weer in Kollum bijeen. In dat jaar ook hadden de Staten erop aangedrongen
dat de volmachten-vergaderingen niet meer in herbergen zouden plaatsvinden,
maar dat er speciale 'kamers' gesticht of gehuurd zouden worden. In 1597 huurde men
dan ook een ruimte in het huis van de vroegere grietman Sebastiaan van Schonenburch
te Kollum. Het huis heet ook wel het Höge Huis, kennelijk naar de functie van rechtspraak,
die er onder Van Schonenburch en sedert 1597 opnieuw werd uitgeoefend. In
1609, toen Van Meckema sedert tien jaar was opgevolgd door Bocke van Feytsma,
werd overgegaan tot de 'coop van 't rechthuys binnen Collum, dat bij eenige in 't particulier
ter eeren van de grietenije gecoft' was. Het pand werd verbouwd met 'zand,
stenen en kalk' en daarna werd de benedenverdieping verhuurd aan een herbergier; de
rechtkamer was boven. In 1637 heeft het huis weer een verbouwing ondergaan: er
kwamen nieuwe pannen op het dak en estrikken op de vloeren. In 1657 werd de
'soldering' van de rechtkamer afgebroken. In 1684 tenslotte wordt er voor meer dan
f 3000 verbouwd en in 1775 laat men het inwendige nogmaals verfraaien. In 1893
bleken de fundamenten aan de Vaartzijde los te raken en mede gezien de omstandigheden
- er zou een groot pand aan de Voorstraat in verkoop komen - drongen burgemeester
Witteveen en raadslid mr. Andreae erop aan het oude rechthuis te verlaten en
van de hand te doen. Het pand werd op 13 april 1895 openbaar verkocht en kwam in
handen van D. Riemersma, die het gebouw als logement ging exploiteren. Sedert 1900
woonde er onder andere de bekende fotograaf E. Beitschat, die de foto's voor het
Jubileumalbum voor burgemeester Witteveen in 1895 gemaakt had.
Op de begane grond hebben de beide achterste vensters aan de oostgevel een hollijst
aan de dagkant. Deze duidt op een i6e-eeuwse bouwfase. Uit die periode moeten
voorts enige sleutelstukken met peerkraalprofiel stammen, die de derde balklaag
steunen bij de tegenwoordige trap, dat wil zeggen in het midden van het huis. Het
bakstenen huis zal gebouwd zijn kort nadat de Zijlsterrijd gegraven was in het begin
van de 16e eeuw en zal een van de eerste stenen huizen aan de Rijd geweest zijn met
uitzicht over de kaden tot aan de bocht van de Rijd. Van de kelders onder het pand
bestaan foto's uit omstreeks 1970, die aantonen, dat de gewelven over de achterste
kelder er later ingezet zijn. In de achtergevel ziet men een gedichte uitgang, waarvoor
het latere geweif is geslagen. De vloer van de begane grond is bovendien opgehoogd
ten behoeve van de keldergewelven. In de noordelijke tussenmuur naar de voorste
kelder is op de foto een rondbogige doorgang te zien met aan weerszijden de aanslag
voor een deur. Dat gedeelte en de ruimte, waarin de toegang van het water af uitkomt
en waarin de gemetselde trap Staat, zijn niet overwelfd. Het ligt voor de hand aan te
nemen, dat de overwelving van de kelder heeft plaatsgevonden, toen het gebouw als
herberg en rechtshuis in gebruik genomen werd. Een cel voor gevangenen zal iets later
zijn aangebracht, mogelijk in 1637. Voordien werd er de benedenruimte van de toren
voor gebruikt en in 1615 vroeg de kerkvoogdij nog een bijdrage van de grietenij voor
dat gebruik (Andreae '85, 1, 56).
Een omstreeks 1970 gemaakte opmeting van het gebouw geeft een kelder weer, die
aanzienlijk smaller is dan de bovenbouw van het pand. De ondergrond van de overige
breedte is vaste grond. Mogelijk was daar een doorrit naar het achterterrein. Slechts
met die veronderstelling kan men aannemen, dat de laat-middeleeuwse gevel, die door
Stellingwerf zeer gedetailleerd weergegeven wordt, er begin 18e eeuw nog stond. Ten
behoeve van de latere functie moet dan de doorrit gedieht zijn tot de gevel, die
Stellingwerf weergeeft. Boven de luifel, die hij tekent, ziet men zelfs nog een restant
van een vroeger kozijn. Mogelijk is de luifel in 1637 aangebracht. De voorgevel, die op
de foto van 1895 weergegeven wordt, zal uit 1775 stammen met de kroonlijst en
dakkapel, die daar te zien zijn.
Waaggebouw
Westerdiepswal 4
Geschiedenis
Aan de kade van het Diep heeft het waaggebouw gestaan, dat later in een woonhuis
gewijzigd is. (afb. 71, 120, 124, 125).
Andreae ('85, 1, 39) vermeldt een 'aanteekening' uit 1536, waarin vermeld wordt dat de
Waag te Kollum voordien 'gehouden werd door Steven van Wortz bij gifte van den
k o l l u m
Afb. 71. Voormalig Waaggebouw, Westerdiepswal
5. Aanzicht, doorsnede en
plattegronden, toestand 1975. Getekend
1987 naar gegevens P. Ytsma te Kollum.
1779
1895 luukiL
BEGANEGROND
71
Hertoegh van Saksen'. Deze Steven komt ook voor als accijnsmeester en pachtte
kennelijk de waag. In 1540 werd, opnieuw volgens Andreae, de waag gepacht door Jan
Canter en in 1580 komt een meester Hendrick voor 'Opte Waegh van Collum'.
Aanvankelijk zou volgens Andreae mogelijk de waag ten westen van het Rechthuis
gestaan hebben, waar in 1596 de 'Waegeshuyzinge' voorkwam en in 1642 van 'd'olde
Waege' gewag gemaakt werd. In 1614 zou de waag verplaatst zijn naar de Oosterdiepswal
direct achter de Voorstraat. Volgens een krantebericht zou in 1935 bij een
verbouwing in de achterbouw van de tegenwoordige waag een steen gevonden zijn met
het jaartal 1617 (N.N.O.F. 14 mei 1973). Mogelijk herinnerde deze aan de vestiging aan
de Oosterdiepswal, die dan niet in 1614 maar in 1617 zou hebben plaatsgevonden.
Andreae vond voorts een besluit uit 1698 van Gedeputeerden, waarbij aan Binnert
Sappema van Oudwoude en Thijssen, volmachten ten Landsdage, opgedragen werd
een nieuwe waag te maken te Kollum. Het waagrecht behoorde destijds onder Landsdomeinen
en werd verpacht. In 1661 werd bijvoorbeeld de kerk van Kollum de
opbrengst van de waag gegund 'ten profijte en reparatie van de kercke binnen Collum'.
Later werd de kerk zelfs eigenaresse van de waag, mogelijk in 1779, het jaar waarin het
gebouw aan de Westerdiepswal gesticht werd. In het tympaan boven de gevel kwamen
de wapens van de grietman M. van Scheltinga, bijzitter F. Hylckes Eskes en van A.
Luitjens, die volgens Andreae met Eskes kerkvoogd was. In 1885 was de waag nog in
werking en bevonden er zieh twee weegschalen, waarvan een uit 1744 (Andreae '85, 1,
113). In 1895 is het pand tot woonhuis verbouwd (N.N.O.F. 14 mei 1973). Het weeggerei
zou nog lang in particulier bezit geweest zijn en later bij boelgoed geveild zijn. Voor de
laatste verbouwing in 1975 kon men waarnemen, dat midden in de voorgevel de
toegang tot de weegruimte geweest was; later waren daar twee vensters gemaakt in een
vertrek, dat met de toen daarvan afgeschoten gang, oorspronkelijk weegruimte
gevormd zal hebben. Achter dit vertrek is een ruimte, die door een aankapping van het
dwarsdak, over de voorste eenheid overkapt wordt. Tegen de achtergevel van de
voorste eenheid was de schouw gebouwd. De steektrap naar boven bevond zieh rechts
achterin de zijruimte.
6 4 K O L L UM
Kollumer Verlaat Aan de Trekweg aan de westzijde van Kollum, tegenover de tuin van Vaartzicht, stond
volgens de kaart van Eekhoff het Verlaatshuis. Het Rijksarchief bezit een opmetingstekening
uit 1812 met opschrift 'Deeze Nevenstaande Profijl is in Rijnlandschen Maat
gemeeten door mij D. Kuipers in het jaar 1812. Het Kollemer Verlaats huis genaamt.'
Het is niet duidelijk waartoe de tekening gediend kan hebben, noch hoe het huis
gebruikt werd: een trap naar de verdieping is niet aangegeven evenmin als de stookplaatsen,
die er blijkens de schoorsteen op het dak geweest moeten zijn. Was het een
dubbele woning en bevatte het blinde gedeelte het sluismechaniek? (afb. 153).
WOON- EN BEDRIJFSPANDEN.
Daar de meeste genoemde panden aan de Voorstraat en aangrenzende Straten staan, is
gekozen voor een topografische volgorde. Ook voor de states is een volgorde naar
situatie gebruikt, dat wil zeggen na de states, die in het centrum stonden, zijn degene
behandeld, die westelijk van de dorpskern s t o n d e n , vervolgens die oostelijk daarvan en
daarna de overige, eerst de zuidelijke en vervolgens de noordelijke. Wij volgen daarin
een oude indeling naar cluften, een begrip dat in Groningerland gebruikt wordt en hier
uit de tijd der Groningse rechtsbedeling gevolgd is. Men kende naast de kerkburencluft
westelijk van het dorp de Laanster- of Luinstercluft, oostelijk de Uiterdijkstercluft en
noordelijk de Torpmacluft (Andreae, '85, 1, 17). Wanneer een boerderij de naam van de
state draagt, is de stategeschiedenis daar vermeld. De volgorde van de boerderijen is
alfabetisch naar adres.
Voorstraat 75 Voormalige smederij in een langgerekt pand, dat naast het woonhuis het bedrijfsgedeelte
bevatte, dat naar achter uitgebouwd was. De tekening van Gardenier Visscher
uit het einde van de 18e eeuw (afb. 130), een gezicht op Kollum voorstellende, geeft
deze smederij waarschijnlijk reeds weer als hoefsmederij met een travalje of noodstal
ervoor. De grote huizen met puntgevels aan de straat tekent hij in een rooilijn,
waarachter de smederij lag, zodat de travalje juist aan de rijweg stond. Het
merkwaardige is, dat de travalje niet op de kadastrale minute is getekend, doch deze
stond mogelijk op de openbare weg of vormde geen opstal in de zin van het kadaster.
In 1874 kocht de gemeente het bestaande of vermeende recht van 'noodstal' af van L.
S. Beerstra (Gem.archief Kollumerland, doos 1003, nr. 21 ; vriendelijke mededeling dr.
O. Vries). Het pand is gedekt door een zadeldak tussen topgevels; die aan de oostzijde
is nog in wezen met beitelingen längs de zijden en had enige tijd geleden nog een
nokanker, waarvan 17 nog te lezen was en dat volgens bewoners het jaartal 1768 had
gevormd. Aan de westzijde is de topgevel vervangen door een schild, dat doorloopt
over de genoemde aanbouw naar achter. Deze is kennelijk jonger. De ingang naar het
bedrijfsgedeelte is blijkens verzakkingen dan ook later ingebroken (afb. 131).
Voorstraat 5/ Fors pand met een voorbouw van vier traveeën met volledige verdieping onder
schilddak met hoekschoorstenen. Het pand komt met deze plattegrond voor op de
kadastrale minutekaart en moet daarom van voor 1823 dateren (afb. 144).
Voorstraat 53 Diep pand onder zadeldak, haaks op de rooilijn en met puntvormige gevel aan de
straat. Deze zal aanvankelijk in de 17e eeuw een trapvorm gehad hebben, waarvan de
eerste sprong nog aanwezig is en van een tweede voor de laatste restauratie aan de
rechterzijde een klein fragment te zien was. Ook de console in de top wijst op deze
vorm: daarop zal een middenpinakel gestaan hebben. De pui is in de
18e eeuw of vroeg in de 19e eeuw gewijzigd. Na wijziging in een top met afgeschuinde
kanten, zijn er dekplanken aangebracht en is de punt afgerond. De kap is van
grenehout en herbruikt eikehout (afb. 144).
Voorstraat 55 t/m 63 De panden genummerd 55 tot en met 63 vormen een regelmatig gestructureerd dorpsgezicht
doordat ze alle een rechte gootlijst hebben, die evenwel per pand ongelijk hoog
loopt. Boven de kroonlijst hebben deze panden alle een met pannen gedekt voorschild,
dat meestentijds nog bekroond is door een of meer schoorstenen, afhankelijk van de
breedte van het pand (afb. 140).
Voorstraat 55 Bakstenen pand, waarvan de voorgevel versierd is met een geheel gepleisterde basisverdieping
en gepleisterde gecanneleerde pilasters, waartussen hoge zesruitsvensters staan
met gepleisterde omlijstingen. De pilasters dragen composiet kapitelen en een gepleisterde
vlakke kroonlijst met uitgegronde velden en Ornamenten boven de pilasters. Het
pand is in 1873 als Hervormde pastorie aangekocht (Douma, Heden en verleden) en
k o l l u m
Voorstraat 57
Voorstraat 59
Voorstraat 61
Voorstraat 63
Voorstraat 65
Voorstraat 6j
Voorstraat 6ç
Voorstraat 8y
waarschijnlijk toen in deze vorm herbouwd; ook de dakhelling komt namelijk met deze
bouwdatum overeen.
Thans vier traveeën breed pand, dat op de kadastrale minute deze massa reeds heeft
met een breder achterhuis. De voorgevel moet echter in het derde kwart van de 19e
eeuw vernieuwd zijn met de vierdeling van vensters met flauw segmentvormige bovendorpel.
In het gedenkboek voor burgemeester Witteveen komt het huis voor met een
ingang in de tweede travee van links, doch het lijkt de bestemming van woonhuis reeds
verwisseld te hebben voor die van winkel.
Niet veel breder pand dan het voorgaande, doch dit pand is over het voorhuis door
een dwarskap gedekt met hoekschoorstenen; het had dan ook een smaller achterhuis.
De gevel is ook hier in vier venstereenheden verdeeld, thans nog slechts op de
verdieping en bekroond door een geblokte gootlijst, die in het midden door een klein
tympaan het hoge dakvlak visueel tracht te breken, XIXA.
Ook dit smallere pand heeft omstreeks 1860 een nieuwe gevel gekregen met flauw
segmentvormig gesloten vensters op de verdieping en consoles onder de gootlijst.
Het grote pand 63 is na de vaststelling van de kadastrale minutekaart ontstaan uit twee
panden. De omlijste rechthoekige vensters wijzen met de gedurfde oplossing van de
gebogen grote dakkapel in het midden, op een ontstaan rond 1840. Het linker pand,
twee vensters breed, is nog in de bouwmassa aanwezig; het rechterdeel was weer vier
venstertraveeën breed met de ingang in de tweede travee van links. Ook de bouwmassa
aan de zijgevel met de sprong was reeds voor de verbouwing aanwezig blijkens de
kadastrale minute. Het pand zal omstreeks 1840 voor de nieuwe bestemming van
logement verbouwd zijn. De omgaande zadelkap heeft hoekschoorstenen, evenals de
eenheid aan de Diepswal, die door een omgaande kroonlijst visueel bij het hoofdpand
is getrokken. Ook alle verdiepingsvensters zijn visueel tot een eenheid gebracht door
een doorlopende lijst die de onderdorpels verbindt (afb. 140, 142).
Voorbij de Diepswallen wordt de regelmatige serie woonhuizen met rechte kroonlijst
nog slechts in twee panden voortgezet.
Sober wederom vier traveeën breed pand met rechte kroonlijst en door een voorschild
met topschoorsteen afgeknot zadeldak. Dit dekt de oude bouwmassa, die vroeg in de
19e eeuw aan de straatzijde is aangepast.
Ook dit pand kan wat betreft bouwmassa nog wel i7e-eeuws zijn en kreeg in het
midden van de vorige eeuw een nieuwe gevel met rechte kroonlijst.
Zelfs van het pand 69 met zijn eclectische gevel uit de jaren twintig van deze eeuw is
de bouwmassa nog oud, zoals onder meer blijkt uit het zadeldak, waartegen het
moderne voorste deel van de kap aansluit met de obligate middenschoorsteen.
Ruim achter de rooilijn staat vrij in een parkachtige tuin, ter plaatse van vier
voormalige kavels, de wit gepleisterde villa, die in 1847 voor notaris Andreae werd
gebouwd. Aan de achterzijde bevindt zieh een stichtingssteen met opschrift 4Op den 24
Junij 1847 is door Arnoldus Johannes Andreae oud 2 jaren en 5 maanden den eersten
steen van dit gebouw gelegd'. Volgens dr. A. Wassenbergh wiens broer later in dit huis
woonde, zou het gebouwd zijn door architect Fr. Stoett (geg. P. Karstkarel). De
middenpartij, die op de verdieping halfrond oprijst en door een laag hellend kapgedeelte
gedekt is, wordt geflankeerd door telkens twee vensters, die op de parterre
tussen pilasters staan, die door een flauwe boog met elkaar verbonden zijn. Het
middengedeelte is later van een serre voorzien. Op de verdieping staan boven de
pilasters smalle dubbele pilasters, die de forse kroonlijst dragen en de breed overstekende
goot, die längs het zeer flauw hellende dak loopt. Op de hoeken, doch ver naar
het midden van de bouwmassa, staan hoekschoorstenen met borden. Aan de
achterzijde heeft de villa twee ondiepe uitbouwen, waartussen boven de middenpartij
een breed balkon op dunne ijzeren kolommen rust. Aan de achtergevel zijn de
halfronde bovenlichten bewaard, die de gevel statie verlenen en uitzicht geven op de
grote landschappelijk aangelegde tuin. De tuin bevatte een grote vijver, die na een
versmalling, waarover een rustiek brugje voerde, in een tweede vijver in de breedte van
het terrein overging. Volgens oude foto's (1901) stond dicht bij het huis een theepaviljoen
en tussen het huis en de vijver een tuinbeeld. Over de tuin heen was nog in de
jaren vijftig van deze eeuw uitzicht op het Tochmaland en de poldermolen. Rond de
vijver liepen grillig kronkelende wandelpaden tussen met zorg gekozen afwisselend
kleurige bomen en struiken. Het ontwerp is mogelijk door tuinarchitect Roodbaard
6 6 K O L L UM
geleverd, die destijds zeer in aanzien stond bij de bezittende families (zie Lucas Pieters
Roodbaard, Catalogus, p. 63). Andreae ('85, 11, 162) vermeldt dat de tuin is aangelegd
op de voormalige Philippusfenne, een stuk land dat vermoedelijk in de 17e eeuw deze
naam kreeg en aan de pastorie van Kollum behoorde. Er zou een huis op gesticht zijn
met een tuin, die door een gracht van het overige gedeelte gescheiden was. Die gracht
zou 'tot voor kort' nog zichtbaar geweest zijn in de tuin. De kadastrale minute toont
hiervan echter geen spoor behoudens dat alle erven tegen een groot rechthoekig erf
teniet lopen. Bij graafwerkzaamheden in de nabijheid van het nieuwe huis zijn volgens
Andreae voorts kloostermoppen gevonden, wat op een oudere opstal op deze plaats
zou kunnen wijzen (afb. 72, 139).
Voorstraat 85 Aan weerszijden van de voortuin van nr. 87 staan aan de Voorstraat läge panden
zonder verdieping, waarvan nr. 85 de nok evenwijdig aan de rooilijn heeft en beitelingen
in de zijgevels, xvm. Eerst aan het einde van de Voorstraat staan enige panden,
die karakteristiek zijn voor de overgang van een gesloten dorpsbebouwing naar het
open plattelandslandschap: de zogenaamde rentenierswoningen, die in aanzien tevens
de overgang vormen van een boerderij naar de dorpsbebouwing.
Voorstraat 121 Nr. 121 is een breed pand zonder verdieping en heeft de ingang in het midden met aan
weerszijden twee vensters. De ingang is verdiept en het portiek naar buiten uitgebouwd
en door gepleisterde veelhoekige kolommen geaccentueerd. Dergelijke kolommen zijn
als hoekpilasters aan de hoeken van de voorgevel herhaald. Boven de ingangspartij een
dakkapel, die het motief van de kolommen in passende afmetingen herhaalt. Het dak
draagt twee hoekschoorstenen met borden. Omstreeks 1870 (afb. 149).
Voorstraat 42 Deftig herenhuis van vijf venstertraveeën breed, dat blijkens de omlijsting van de
ingangspartij uit de late 18e eeuw stamt. De kadastrale minutekaart geeft hier een niet
zeer diep breed pand weer. De tegenwoordige bestemming van rusthuis heeft uitbreik
o l l u m
Voorstraat 48
Voorstraat 54
Voorstraat 56
Voorstraat 60
Voorstraat 62
Voorstraat 64
Voorstraat 70
Voorstraat 78 en 80
Voorstraat 82
Voorstraat 84
Voorstraat 88
Voorstraat 90
Voorstraat 94
Voorstraat 108
dingen naar achteren en aan de westzijde veroorzaakt. Het oorspronkelijke pand heeft
een voile verdieping, waarboven de gevel afgesloten is door een geblokte kroonlijst met
een eenvoudige dakkapel in het midden. Alle vensters hebben nog de verdeling in zes,
of op de verdieping, vier kleinere ruiten. Boven de vensters twee steens hoge
hanekammen, die stroken met de bloklijst boven de ingang, die gedragen wordt door
twee Ionische pilasters. De bovendorpel van de ingang is met snijwerk versierd en het
bovenlicht heeft een snijraam (afb. 132, 133).
Zie Raadhuis
Fors hoekpand zonder verdieping doch onder hoog schilddak met de korte zijde aan
de rooilijn van de Voorstraat, xvm (afb. 135).
Eenvoudig pand, XIXA, zonder verdieping en onder schilddak met het smalle schild aan
de straatzijde, waarvoor een grote vlakke dakkapel. De pilasters aan weerszijden van
het venster staan juist boven de dämmen tussen de ingang en de beide flankerende, vrij
smalle benedenvensters. Met de forse gootlijst heeft dit pand opvallend goede verhoudingen
(afb. 135).
In de tweede helft van de 19e eeuw herbouwd eenvoudig pand, waarvan de verdiepinghoogte
afwijkt van de gangbare van de panden 54, 56 en 62 (afb. 134).
Fraai en reeds op de kadastrale minutekaart zeer diep pand uit het einde van de 18e
eeuw met zo grote lichttoevoeren, dat bijna geen muurwerk meer overblijft in de
voorgevel. Ingangsomlijsting met zeer hoge Ionische pilasters (afb. 134).
Pand zonder verdieping onder schilddak met het korte schild aan de rooilijn, die hier
een kleine sprong maakt. De geblokte gootlijst speelt ongeveer mee op de hoogte van
die van de panden 54, 56 en 62.
Eenvoudig woonhuis onder zadeldak tegen een topgevel aan de straat, die halverwege
de helling schouderstukjes heeft, waar mogelijk bollen of andere versieringen op
gestaan hebben, xvin (afb. 137).
Verder oostwaarts bereikt de straat het oude middelpunt van de nederzetting bij de
kruising van land- en waterweg. De volgende panden hebben aile een verdieping en
kunnen een i7e-eeuwse kern bevatten. De zadeldaken zijn over het algemeen in de 18e
eeuw aan de voorzijde van een voorschild voorzien, waardoor de gevel een rechte
kroonlijst kon krijgen. In de 19e eeuw werden enige gevels door nieuwe vervangen;
alleen nr. 88 behield I7e-eeuwse elementen (afb. 136).
Twee panden met verdieping en afgesloten door een brede houten gootlijst, die breder
doorloopt dan het voorschild van de kap, wat de veronderstelling wettigt, dat de
panden ouder zijn dan de gevels, die omstreeks 1880 kunnen zijn gebouwd. Nr. 80
heeft nog de bijbehorende pui, bij nr. 78 is deze gemoderniseerd. Ook de kap van nr.
80 is I7e-eeuws.
Laag pand met rechte kroonlijst en dak met voorschild en topschoorsteen. Blijkens een
ansichtkaart (Kollum in oude ansichten 1, 1972, 29) had dit pand toen (omstreeks
1900?) nog een halsgevel met gebeeldhouwde aanzetkrullen, xvin.
Vier traveeën breed pand met forse kroonlijst, die gesteund wordt op gesneden
consoles. Ook hier is de gevel in de 19e eeuw voor een bestaand pand gezet, dat een
schilddak heeft, dat mogelijk een trapgevel vervangt.
Fors pand met verdieping, dat nog I7e-eeuwse onderdelen bevat in de bogen boven de
vensters. De aansluiting van het metselwerk op de kozijnen en de diverse verzakkingen
verraden echter, dat er herhaaldelijk wijzigingen zijn uitgevoerd. Mogelijk heeft er
vanouds een houten pui gestaan onder de boogtrommels. Het pand bezit een laatgotische
kap.
Breed pand blijkens de vensters op de verdieping met i8e-eeuwse gevel, waarvan de
pui midden 19e eeuw in een winkelpui is gewijzigd.
Zie Rechthuis.
Voorbij de overbrugging van de vaart staan aan de zuidzijde van de Voorstraat een
aantal vrij grote panden uit de 19e eeuw, zoals het vier traveeën brede nr. 98 en het vijf
traveeën brede nr. 102, dat op een aantal oudere kavels is gebouwd. Nr. 98 verloor
blijkens opschrift in 1922 beneden de geslotenheid, waarmede het aanvankelijk
kennelijk was gebouwd als deftig woonhuis (vgl. nr. 57).
Drie traveeën breed woonhuis dat eind 18e of begin 19e eeuw een nieuwe gevel kreeg,
bekroond door een geblokte lijst met in het midden een vrij fors tympaan, mogelijk in
navolging van dat van het Van Sytzamahuis, thans raadhuis.
k o l l u m
Voorstraat 112
Voorstraat 120
Voorstraat 138
Oostenstein
Voorm. Junta- of Iwema State
Eyso de Wendtstraat 4
Eyso de Wendtstraat 6
Eyso de Wendtstraat 10
Eyso de Wendtstraat //
Eyso de Wendtstraat 13-28
Aan deze zijde vindt men hier reeds de läge bebouwing van renteniershuizen, zoals nr.
112 met zijn bijna overdadige stucdecoraties boven ingang en vensters. Oostelijk ziet
men op oude prentbriefkaarten en in het album van burgemeester Witteveen een forse
boompartij.
Er volgen enige läge panden zonder verdieping zoals de nummers 120 en het wat
bredere 138.
Hoewel de gevelsteen met de zondeval 1617 als datum draagt, zijn de gevel en het
voorste dakschild niet ouder dan vroeg içe-eeuws (afb. 143).
Dwars geplaatste woning onder schilddak met geblokte gootlijst, 18e- of vroeg
19-eeuws.
Aan de oostzijde van het dorp is in 1829 op een groot terrein de villa Oostenstein
gebouwd voor Herman Klugkist Hesse, zoon van dominee Klugkist en Geeske Hesse.
Hermannus huwde te Kollum met een dochter van de grootgrondbezitter Eskes.
Volgens Andreae ('85, 1, 153) stond hier in de 16e eeuw Buma- of Jumastate. Ene Broer
Iwema ( = Juma) gehuwd met Jelck Phaesma zouden hier in 1527 een state bewoond
hebben; hun dochter Auck huwde Sije Buma. In 1579 komt Iwemastate voor 'leggende
opt oesterzijde van Collumer-bueren'. Andreae volgde de eigendommen tot 1641,
waarna de state volgens hem zou zijn afgebroken.
Het huis uit 1829 was blokvormig, vijf traveeën breed en evenveel vensters diep. De
ingang in het midden en het middenvenster erboven waren omlijst met gecanneleerde
pilasters. Boven de ingang was een balkon met een smeedijzeren hek. Volgens een
oude 'ansieht' was er een breed en laag smeedijzeren hek bij de ingang van de tuin.
Boven de vensters stonden Ornamenten, waarschijnlijk van terra-cotta; ook op de
kroonlijst kwamen dergelijke Ornamenten voor. De voorgevel had aan de zijden smalle
geblokte pilasters. Boven de ingang stond een forse dakkapel met halfrond gesloten
vensters. Als architect kan men denken aan Jaane van der Wielen uit Leeuwarden, die
ook voor diverse buitenplaatsen werkte.
Het pand is tot 1929 in de familie gebleven, heeft als hotel gefunctioneerd, doch is in
en na de oorlog gevorderd en in 1972 afgebroken, nadat het zelfs als ruimte voor een
klein-industrie gebruikt was. De trap met gesneden leuning is opnieuw toegepast in het
pand Oosterdiepswal 17 (afb. 141).
Op de kadastrale minutekaart staat het pand afwijkend getekend van de tegenwoordige
toestand. Het is minder diep dan het aangrenzende nr. 6 en de vuurhut staat rechts
achteraan in plaats van vooraan zoals thans. Het pand was toen eigendom van de
winkelierster, die ook het hoekpand aan de Voorstraat bezat. Volgens deze gegevens
zou de achtergevel van de schuur en mogelijk zelfs de gehele schuur jonger dan 1823
moeten zijn. Het voorhuis, dat vier vensters breed en längs de brede geveltop vlechtingen
heeft en kleine lichttoevoeren met houten kozijnen, kan nog i8e-eeuws zijn. Het
pand is in de jaren zeventig gerestaureerd door de stichting Oud Kollumerland.
Op een foto in 'Kollum in oude ansichten' (1972, 22), ziet men dat de ingang van dit
smalle diepe pand, dat längs het Hoogpijpke gebouwd is en daar oorspronkelijk ook
naar heette, (volgens dezelfde bron) in het midden gestaan heeft. Rond het venster
onder de dakkapel zijn de aanhechtingen van het metselwerk duidelijk te zien. De
stenen dakkapel stond dus boven de ingang en vormde een Vlaamse gevel hoewel de
goot er thans voorlangs loopt; de halfronde beëindiging zal een andere gezwenkte
vervangen. Het venster in de Vlaamse top heeft dezelfde kleine roedeverdeling als op
de oude foto het korte venster aan de zuidgevel had. Het pand heeft op die foto wel
vijf schoorstenen en een doorgang in de langsgevel aan het Hoogpijpke met ernaast
een hooggeplaatst venster. Het pand was in 1823 eigendom van de Armvoogdij en zal
met zijn vele schoorstenen een Armhuis gevormd hebben.
Het forse blokvormige pand nr. 10 is ooit als Gereformeerde pastorie gebouwd,
mogelijk bij de houten kerk van 1887.
Het ertegenover staande nog grotere gebouw is in 1887 als postkantoor gebouwd met
directeurswoning op de verdieping.
Langs de trekvaart is deze straat in 1876 als Nieuwe Buurt bebouwd met vrij ruime
woningen zonder verdieping in de trant van rentenierswoningen. De ruimste hadden
aan weerszijden van de ingang twee vensters en een dakkapel boven de ingang. De
kleinere hadden slechts aan een zijde de woonkamers en aan de andere zijde een klein
vertrek waardoor de ingang onregelmatig onder de dakkapel kwam te staan. Het
k o l l u m
Regn. Meinardystraat
Westerdiepswal
Westerdiepswal 4
Westerdiepswal 1
Oosterdiepswal
Oosterdiepswal 2
Oosterdiepswal 3
Oosterdiepswal 4
Oosterdiepswal 5
Oosterdiepswal 6
Oosterdiepswal 17
fraaiste is nr. 28, dat vrij gaaf bewaard is. (afb. 150).
Langs deze straat staan genummerd 16-26 en 25-35 twee groepen woningen voor de
gezeten arbeidende klassen die eind 19e eeuw planmatig gebouwd zijn en een nog vrij
gaaf straatbeeld vormen, aansluitend aan dat van de Eyso de Wendtstraat. (afb. 151)-
De wallen längs het diep raakten bebouwd met woningen, hoewel men daar eerder
bedrijfspanden zou verwachten. Alleen de voormalige Waag op nr. 4 herinnert nog aan
de handelsfunctie van de wallen.
Zie Waaggebouw.
Ouder lijkt alleen nr. 1 met een dwarsgeplaatst zadeldak tegen topgevels, dat als
bouwmassa i8e-eeuws kan zijn geweest. Het pand is na 1964 gesloopt (afb. 148).
Ook aan deze zijde treft men geen duidelijke bedrijfspanden meer aan. Menig
I9e-eeuws pand heeft op de begane grond een bescheiden winkelfunctie gehad, zoals
nr. 2.
Nog wel i8e-eeuws pand onder zadeldak evenwijdige aan de rooilijn tussen topgevels
met beitelingen längs de zijden.
Ook het bescheiden nr. 3 heeft een kap evenwijdig aan de straat, maar is overigens
uitwendig in details vernieuwd.
Eenvoudig woonhuis onder hoog zadeldak, dat I7e-eeuws kan zijn.
Het pand nr. 5 heeft een nieuwe voorgevel gekregen met strekken boven de grote
vensters, maar heeft aan de gootlijst en dakhelling ingeboet.
Breed pand zonder verdieping. Waarschijnlijk geheel uit de jaren zestig van de 19e
eeuw: omlijste deur in het midden en twee maal twee grote vensters met zes ruiten;
muurankers met gietijzeren rozetwartels, dakkapel met smalle zijlichten. Boven de
zijgevels schoorstenen met borden.
In het onlangs herbouwde pand nr. 17 is de rijk versierde trap uit huis Oostenstein
aangebracht (afb. 145).
VOORMALIGE INDUSTRIEMOLENS
Een grote plaats als Kollum heeft in de loop der tijden diverse korenmolens en molens
voor andere doeleinden gekend.
Litteratuur
Bronnen
Korenmolens
De Duif
Andreae '85, 1, 45-46; Van der Molen, Gemaal; Keune; Korenmolens 20-22;
Bunskoeke, Molens 11, 30; Bosgraaf, Ansichten 1, 21 en 11, 30.
Aantekeningen welwillend ter beschikking gesteld door S. J. van der Molen.
Volgens Andreae was er in 1551 sprake van een 'molner' in Kollum en wordt in 1561
een 'moelen op 't noordoost van Colmerbuiren' vermeld. Van der Meer vond in het
Hof van Friesland m, 3, 30 een verkoping vermeld van 'een wyntmolen' met het
molenhuis in 1559. De kaart van Schotanus van 1664 geeft twee windmolens aan ten
oosten van het dorp: één ten noorden en één ten zuiden van de weg naar Burum; de
kaart van 1689 geeft nog slechts de noordelijke molen weer. De zuidelijke, die volgens
Andreae in 1580 genoemd wordt, was in 1689 kennelijk reeds verdwenen; in 1709
wordt de plaats 'd'olde meulenberch' genoemd als plaatsaanduiding, westelijk waarvan
een nieuwe 'peldergarstmeulen' gebouwd werd op land van de Mennoniete
armvoogdij. In de 18e eeuw gaat het eigendomsrecht enige malen in andere handen
over (Keune). De molen is in 1896 afgebrand; het stenen achtkant werd volgens Van
der Molen in de jaren vijftig van deze eeuw nog als woning gebruikt. De noordelijke
molen werd in 1698 door Temme Pieters gekocht en de eigendomsrechten daarvan zijn
tot 1788 te volgen (Keune). Deze molen brandde in 1812 af, doch werd spoedig
herbouwd als 'de Phoenix'. Na een brand in 1842 werd de molen aanvankelijk niet
meer herbouwd.
In 1843 werd echter aan W. H. Hettema door Ged. Staten vergunning gegeven een
koren- en pelmolen te bouwen, daar er 'sedert het afbranden van de molen genaamd
de Phoenix ... te Kollum slechts één koren- en pelmolen bestaat'. De molen werd
gebouwd ten westen van de Trekvaart en ten zuiden van het dorp op de resten van de
bekende 'berg' van de buitenplaats Oostenburg, die in 1839 gesloopt was. Het werd een
achtkante molen met Stelling. Bij verkoop in 1856 werd de 'in voile werking zijnde
koren-, pel- en moutmolen De Duif genoemd. In 1910 verbrandde ook deze laatste
molen van Kollum.
k o l l u m
Cichorei- en pelmolen de Haan Ten noorden van de Westerdiepswal op de zogenaamde Schreiershoek stond in de 18e
eeuw een molen, die volgens Andreae mogelijk reeds in 1596 genoemd wordt. In 1830
was volgens Van der Molen P. F. Lune eigenaar. Drie jaar later kwam de molen in
handen van de Kollumer molenaar en timmerman A. J. Keuning. In een request van
7 februari 1840 vermeldt Keuning eigenaar te zijn 'van een zogenaamde wipstaart
windkoren- en pelmolen, genaamd de Haan'. Het was dus een spinnekopmolen met
Stelling. In het request verzoekt Keuning op de plaats van de spinnekop een achtkant
te mögen bouwen, omdat 'de molen door ouderdom en daaruit voortvloeiende zwakte
bij de bestaande bekrompen ruimte noodzakelijk aan een vertimmering toe is'. De
nieuwe molen zou groot moeten worden 'hoog op bintwerk en klipwerk acht eilen, met
eene ruimte binnenwerks beneden van tien eilen en eene vlugt van circa twintig eilen'.
De vergunning werd verleend omdat volgens het grietenijbestuur 'sedert de omstorting
der molen van Jan Hoekstra voor ruim tien jaren, de molen ... hier werkelijk van nut is
geweest'. Op 12 augustus 1870 werd de molen voor afbraak te koop aangeboden.
Oliemolens Andreae vond een vermelding in 1577 van een oliemolen 'Op de molenberch' bij de
Putstraat. In 1641 wordt daar gesproken van de 'olde meulenberch'. In 1613 werd
bovendien een oliemolen, waarschijnlijk een rosmolen vermeld aan het oostelijke einde
van het dorp ten noorden van de straat. Deze waren blijkbaar in de 18e eeuw teniet
gegaan, want in opdracht van Cornelis van Scheltinga, Eyso de Wendt en Focke
Hylckes Eskes werd in 1766 ten zuiden van het dorp aan de oostzijde van de vaart een
De Pauw oliemolen gebouwd. Het werd een achtkante molen met Stelling, de Pauw genaamd.
Omstreeks 1875 kocht Sybren Tijmstra uit Witmarsum de molen (Bosgraaf 11, 30), en
schakelde in 1878 over op stoomkracht, waartoe een ketelhuis bij de molen werd
gebouwd. Men verwerkte er lijn- en koolzaad, kopra en aardnoten. Na een brand in
1884 werd de molen het volgende jaar herbouwd, doch in 1903 onttakeld. De romp
verbrandde in 1919.
KALKOVENS
Volgens Andreae ('85,1, 44) bestonden er te Kollum in het einde van de 17e eeuw
kalkovens ten noorden van het centrum aan de oostzijde van de vaart, waar hem een
Kalkovensfenne bekend was. De armvoogdij zou eigenaar van de ovens geweest zijn,
die zij in 1691 verkocht. De kaart van Schotanus geeft de ovens aan. Thans staat op dit
terrein de boerderij Willem Loréweg 3, die ook wel Kalkhuis genoemd wordt. In de
kaartcollectie van het Rijksarchief te Leeuwarden komen twee proceskaarten voor uit
1736 (20 dec. nr. 20), waarbij kennelijk onenigheid was ontstaan over een dam in het
'Collumerzijlsdiep' gemaakt van 'vergraven pastorijlandt'. Er wordt een rechthoekig
omgracht terrein weergegeven met een kalkoven, een 'kalkhuijs' en een 'schiphuijs' in
een 'sloot tussen't hornleger' en 'pastorije landt'.
Meckema State
Litteratuur
Afbeelding
STATES EN BUITENPLAATSEN
Ten westen van de Rijd, juist in de bocht die deze altijd nog maakt, lag volgens de
kaart van Schotanus-Halma Nieuw Meckema (afb. 59, 163).
Pax Groningana 19; Andreae '85, 1, 141.
Tekening door J. Stellingwerf 1723 met onderschrift: "t huis Meckema, te Kollum in
Kollumerlant behoort den Heere van Vos 1723'.
Geschiedenis Volgens een contract tussen de erven van Hessel van Meckema, die in 1612 overleed,
kreeg zijn weduwe Lisk van Eysinga 'het olde Casteel ofte nieuwe Meckemahuis'
(Sententieboek, Hof van Friesl. ww8, 174). Daarop berust de identificatie van beide
huizen. Het Casteelhuys of het Blokhuis was door de stad Groningen in 1467 in
Kollum gebouwd als teken van macht (Pax Gron. 19). Het contract met de Groningers
over militaire bijstand van dat jaar was echter in 1497 beëindigd. Het volgend jaar
kwam Albrecht van Saksen aan de macht. Wanneer het Nieuw Meckemahuis in de 17e
eeuw nog alias het Blokhuis wordt genoemd, zal dit in de familie een eervolle traditie
vertegenwoordigen.
In 1497 was Feye van Rimersma, gehuwd met Tieth van Meckema, in de bloei des
levens. Hij bezat de state 'Oud' Meckema, die hem van zijn vrouw was aangekomen.
Hij zal dus het blokhuis verkregen hebben hetzij door koop hetzij wegens politieke
gezindheid. Zijn drie zoons Sippe, Sybe en Pybe waren allen duidelijk Bourgondisch
k o l l u m 7 i
Gebouw
gezind. De eerste twee gingen in ballingschap in 1518, Pybe diende de stadhouder
Schenck van Toutenburg. In diens leger diende ook de vader van Hans Vredeman de
Vries, waardoor de mededeling van Van Mander, dat Hans een altaarstuk voor de
Meckema's geschilderd zou hebben, persoonlijke achtergrond krijgt. In de kerk
bestond een Meckemaleen en een Meckemabank. Het altaar zou dan in een Meckemakapel
toegepast kunnen zijn geweest, mogelijk in memorie van Pybe, die in 1549
overleed.
Nieuw Meckemastate zou door Pybe mogelijk reeds in de eerste helft van de
16e eeuw van een blokhuis in een bewoonbare state gewijzigd zijn. Pybe was gehuwd
met Sjouck Tjaerda van Starkenborch (van Sybrandahuis), die in 1527 haar erfdeel
kreeg (Sipma 11, 334). Ook de Tjaerda's waren onverdacht Bourgondisch gezind. Pybe
stierf te Brüssel en werd daar begraven evenals zijn beide broeders. Sjouck werd later
bijgezet onder de zerk van Worp van Ropta te Metslawier (Dongeradelen p. 361). Hun
zoon Sippe of Scipio was in 1555 reeds gevolmachtigde ten Landsdage. Hij genoot
zoveel aanzien dat hij Emerentiana van Grombach, dochter van Frits en Luts van
Martena op Groot Terhorne te Beetgum kon huwen. Hij was hervormingsgezind en
werd in 1568 verbannen maar in '71 kocht hij een huis op de Diepswal. In 1587 werd
hij grietman. Hij stierf in 1599 en is te Leeuwarden begraven. Zijn kleinzoon Hessel liet
bij zijn dood het testament na, waarover de uitspraak kwam, die de identificatie van het
Blokhuis en Nieuw Meckema bevat. Via Lisck van Eysinga, weduwe Hessel van
Meckema, kwam Meckemastate in 1641 door koop uit de boedel aan haar broeder
Ritscke (Hof van Friesl. 111, 14, f. 300V). Hij was in 1632 volmacht ten Landsdage en in
1639 tot grietman gekozen en huwde in 1633 Bauck van Roorda, bij wie hij tien
kinderen kreeg. Dochter Lucia kreeg in 1667 de state toebedeeld, waar haar zuster
Foecke woonde gehuwd met Douwe van Sytzama (Hof van Friesl. portef. 426, dossier
18). Hun dochter werd Johanna Beatrix gedoopt en huwde Berent Hendrik van Voss
thoe Beesten. Hun dochter Beatrix erfde in 1798 van haar tante Lucia de state
Meckema, landerijen en bank in de kerk, toen Lucia op Feitsmastate te Hallum, dat zij
van de Roorda's geërfd had, gestorven was. Via een broeder Voss thoe Beesten komt
het huis vervolgens in bezit van Duco Martena van Burmania, die te Hallum reeds
twee states bezat en waarschijnlijk deze state heeft laten afbreken (vgl. Ferwerderadeel,
173).
Het door Stellingwerf afgebeelde gebouw bevat geen blokvormig gedeelte, dat in
huizen voorkomt, die een middeleeuws steenhuis bevatten. Wij zien twee vleugels
waarvan de woonvleugel een klokgevel heeft en dus in de tweede helft van de
17e eeuw vernieuwd moet zijn. Het gedeelte in de as van de toegangspoort ziet er
eerder vroeg I7e-eeuws of i6e-eeuws uit met een opkamer en een vertrek over de volle
hoogte aan de andere zijde van de ingang. Deze vleugel Staat tegen een brede vleugel
haaks daarop, die door een brede schuurdeur toegankelijk is. Dat zou een laat
i5e-eeuwse kazernevleugel geweest kunnen zijn. De afgebeelde toegangspoort stamt
kennelijk uit de tweede helft van de 17e eeuw. De kadastrale minute van 1823 geeft een
enorme vijver weer in het terrein van Nieuw Meckema. Of het huis in het midden van
die vijver gestaan heeft?
Oud Meckema State
Litteratuur
Geschiedenis
In Zevenhuizen in de buurt van Phaesma State moet een stins Meckema gestaan
hebben.
Andreae '85, 1, 166
Op Oud Meckema State moet omstreeks 1460 Taecke van Meckema gewoond hebben
wiens dochter gehuwd was met Pybe van Eernsma, die zieh nu ook Meckema ging
noemen. Hun dochter huwde Feye van Riemersma, die zieh ook weer naar de state
ging noemen. Hij kreeg een zoon Sippe, die Karel v trouw zwoer en daarom uit het
Gelders gezinde noordelijk Oostergo vertrekken moest. Hij kreeg een Bourgondische
uitkering (Rentmr. rekeningen) en stierf waarschijnlijk in 1519. In 1543 (Benef. boek)
komt 'Pybe Meckema's landsatehuys' voor in Meckemabuyren. Dan is de state dus in
een sate veranderd en zal de zetel van de familie Meckema overgeplaatst zijn.
Oostenburg Aan de westzijde van het dorp heeft eind 18e eeuw het buiten Oostenburg veel opzien
gebaard door de luxe, die voornamelijk sprak uit de tuinaanleg met de gedurfde 'berg',
waardoorheen paden voerden (afb. 160, 161).
k o l l u m
Tegenw. Staat Ii, 224; Potter, Wandelingen 1, 281 ; Andreae '85,1, 115.
Tekening met onderschrift: 'De buitenplaats Oostenburg te Kollum, die Eyso de
Wendt, vroeger ambtenaar in O. Indie van 1772-1780, grietman van West-Dongeradeel,
liet bouwen, afgebroken in 1837' en twee van dergelijke tekeningen zonder dit onderschrift,
alle drie in coll. Fries Museum, Leeuwarden.
Huis en tuin werden eerst in 1775 aangelegd door Eyso de Wendt, die zieh in de
koloniën als directeur van de handel op China een vermögen had verzameld. Hij kocht
terreinen aan, waarop voorheen Jellemastate gestaan had. Het terrein werd volgens
Andreae aangeduid als 'opt Hoge Hiem ind zuydt van Colmerhuyzen'.
Jellema State Jellema State zou zuidelijk van Oostenburg gestaan hebben en door een laan, waarvan
in 1598 sprake was en door een poort, die in 1634 genoemd wordt, verbinding gehad
hebben met de Voorstraat. Het Jellema steenhuys uit 1511 werd volgens Andreae
waarschijnlijk bewoond door Gerloff Jellema en Wyltje, zijn vrouw. Zij hadden een
zoon Hero, wiens kleindochter Mack geheten, huwde met Arnold Poppe, notaris en
assessor. Zij kochten in 1571 een vierde erfdeel van hun zuster in Jellemahuysinge en
Poppe kocht later nog de voorhuizinge van de state. Enige nazaten blijken kinderen
van Poppe te zijn, waarvan de zoon Hero zieh Jellema noemde en ook notaris was en
de state bewoonde in 1616 en 1640. In 1653 kocht Trijntje Cleveringa weduwe Jacobus
Rosema de helft van Jellema State; de andere helft kwam later ook in haar bezit (Procl.
boek Q 5, 27 en 143). Haar kleindochter Isabelle Catherina van Fogelsangh gehuwd
met Lambertus Bieruma, bezat tenminste in 1700 'een hornleger en kamp lants van
Jellema uytgekomen etc'. Haar dochter deed het terrein in 1773 van de hand aan Eyso
de Wendt, die sedert 1760 in patria terug was en zieh in 1763 tot Gecommitteerde Raad
ten Landsdage had laten kiezen en in 1772 grietman van West-Dongeradeel werd. De
koop bevatte 'Landen ... met huisinge, tuinen, hovingen, zingels en plantagien c.a. het
Hoog genaamd en tezamen groot 60V2 pondemaat'. De Wendt kocht tevens een huis en
hof aan de Voorstraat om een oprit naar zijn buitengoed te maken, de Nieuwe Reed
geheten.
De Wendt liet de gronden die hij gekocht had en die reeds omschreven werden als 'met
huizinge, tuinen, hovingen, zingels en plantagien' aanleggen tot één grote tuin,
doorsneden door een laan over de middenas en door dwarslanen, zoals het kadastrale
plan van 1832 nog aangeeft. De middenlaan liep uit op een theehuis aan de Stroobosser
Trekvaart. Op de kruising van midden en middelste dwarslaan werd de stenen
berg gebouwd, twee elkaar kruisende tunnels uit baksteen opgetrokken met naar het
kruispunt toe schuin oplopende flanken. Boven op de berg werd later door Eyso's
erfgenaam Eko een latten paviljoen gebouwd. Eko was in 1755 burgemeester van
Workum, maar kwam na Eyso's dood in 1780 naar Kollum, waar hij tot 1809 woonde.
Hun zoon Leonardt woonde er nog tot 1834 waarna huis en tuin op afbraak verkocht
werden (Leeuw. Crt. 16 Jan. 1834; vr. meded. P. Karstkarel). Het huis kwam aan de
Grietenij, die op de fundamenten het armhuis liet bouwen (zie aldaar).
Nadat de Tegenw. Staat in 1786 zieh nog bewonderend uitlaat over de 'zwaare steenen
berg met gewulfde steenen boogen, ongeveer ter hoogte en omtrek van een friesche
Ticheloven, op welk gebouw een zomerhuis door zijnen erfgenaam Eko is geplaatst' is
de mening van ds. Potter kritischer in 1808: 'zonderling in een donkere hoek achter de
dorpsbuurt' gelegen met in de tuin 'een lomp stenen gevaarte dat veel sommen gelds
gekost heeft en niet sierlijk is'. Dertig jaar later werd onder de burgerkoning korte
metten gemaakt met huis en tuin: sociale bestemming en verkavelen (afb. 161).
Gebouw Volgens de tekening in de collectie van het Fries Museum bestond het gebouw uit een
hoog onderkelderd breed gebouw van negen traveeën met een brede ingang in het
midden, die door een dubbele stoep bereikbaar was. In de stoep bevond zieh de
toegang tot het onderhuis. De ingang die uit dubbele deuren bestond, was omlijst door
brede pilasters die een kroonlijst droegen. Daarboven voor het dak een even brede
dakkapel met een enkel breed en halfrond gesloten venster. De kapel had naast het
venster gesneden ornament en was recht gesloten door een lijst op consoles(?).
Mogelijk was in 1837 een bekroning van de kapel verdwenen. Boven de smalle
middelste dämmen tussen de vensters van de begane grond stonden dakkapellen,
waarvan de vensters ook halfrond gesloten waren. De tekenaar geeft het gezwenkte
omlijstingen en bekroningen. Alle vensters hebben kleine ruiten tussen roeden, in de
Litteratuur
Afbeeldingen
Geschiedenis
k o l l u m
begane grond als 5 x twee maal vier getekend. Het huis had een vrij steil omgaand
zadeldak met vier hoekschoorstenen. De massa van het later op de kelders gebouwde
armhuis was ongeveer gelijk aan die van de state. Aan de rechterzijde had het huis een
twee vensters brede aanbouw onder zelfstandig dak (mogelijk een dienstwoning) en
aan de linkerzijde bevonden zieh de stallen enz. in een zes traveeën breed gebouw van
begane grond en halve verdieping. Daar er geen schoorstenen op getekend zijn, moet
men aannemen dat daar niet verwarmd kon worden (afb. 160).
Bootsma State Ten westen van Kollum aan de weg, die in 1841 verhard werd, lag direct buiten de
kom Bootsma State aan de zuidzijde van de weg op een verhoogd terrein door grachten
omgeven. Het terrein werd aangeduid, volgens Andreae, door 'twee oude van steen
gemetselde pilaren' met 'Bootsma State'. Schotanus geeft er een stemdragende plaats.
Andreae heeft de plaats in 1616 gevonden als onbehuisd en verhuurd, 'een schoon hof
met fruytboomen ende andere boomen omt heem ende gracht ende poorte, daaronder
ressorteerende 41 pd. Gabbe van Bootsma toebehoorende'. Hessel Bootsma was in
1518 balling wegens Bourgondische gezindheid; in 1548 komt hij weer te Kollum voor
en was in 1550 kerkvoogd. Zijn zoon Epo, gehuwd met Rienckje Aesgama, zou de state
bewoond hebben. Deze werd in 1582 grietman van Kollumer- land, doch trok zieh in
1584 terug. In 1640 waren de kinderen van zijn zoon Gabbe eigenaars van de hof en de
41 pd land en in 1689 werd het goed verkocht aan Epo van Aylva en later in 1742 aan
Cornelis van Scheltinga te Heerenveen. In de akte worden vermeld 'een sekere groote
Huisinge, schuire, hovinge, boomen en plantagien groot 4 pdm in Laanstercluft aan de
gebuirte van den Dorpe Kollum'. Van Scheltinga kocht tevens 'sekere huizinge,
hovinge etc. ten oosten van voorgeschreven hovinge en aan de straat'. Op het terrein
van Bootsmastate kende Andreae nog tuinvazen met de wapens Van Scheltinga en Van
Eysinga. Cornelis' zoon Martinus was in 1775 grietman en had de buitenplaats willen
moderniseren, doch werd daarin door de Revolutie verhinderd. Als Potter het park
beschrijft in 1808 (zie Sjoorda) moet dit toch wel de aanleg uit eind 18e eeuw betreffen.
Van Scheltinga komt in 1813 terug naar Kollum, werd lid van de Staten en stierf er in
1820. Zijn weduwe ging later op Vaartzicht wonen (zie Oudwoude).
Huis Braak op Abbemasate aan de Volgens Andreae ('85, 1, 128) kocht Jan Braak, die in Oost-Indië een vermögen had
Talmasingel verzameld, in 1775 van de familie Van Aylva Abbemasate. Het zal het terrein geweest
zijn waar Abbemastate gestaan had, dat in 1543 voorkomt en in 1580 als Abbamastate
ter Laen of wel in de Laanstercluft. In 1607 wordt er reeds van sate gesproken als het
goed tussen Leeuwarders burgers verkocht wordt. In 1608 komt Jacob Lieuwes voor op
Abbamastate onder Kollum (Hypotheek boek V2, f. 79 vo). Jan Braak, die in 1795
secretaris van de grietenij werd (Andreae '85, 1, 122) bouwde er een landhuis dat door
Anthony Braak in 1808 verkocht werd aan S. G. Fruitier de Talma, ontvanger te
Kollum. De singel ten westen van het terrein heet nog Talmasingel.
Een tekening van Gardenier Visscher geeft een verdiepingloos breed huis met drie
topgevels boven de gootlijst van het schilddak. Een even grote eenheid ook onder
schilddak Staat erachter, waarnaast een groot schuurdak is weergegeven. Het terrein zal
oostelijk van de Talmasingel gelegen hebben waar nu de tennisbanen zijn en Gardenier
Visscher zal van het dorp uit zijn blik gericht hebben over het huis richting trekvaart.
Over de architectuur van het huis valt weinig te zeggen daar de tekening slechts het
dak weergeeft (afb. 159).
Sjoorda State Westelijk van de 'bebouwde kom' van Kollum lag eens Sjoordastins. In 1517 worden
de goederen van Tyepcke Sjoorda geconfisqueerd en aan Lubbert Turck geschonken
(Charterb. 11, 346). In 1552 wordt in het monstercedul geen naamdrager op deze state
meer genoemd, als vastgesteld wordt dat deze verplicht is ringkraag, spies en degen
gereed te houden. In 1630 wordt een woonhuis op de plaats verkocht (Hyp.bk. v,
f. 311). Uitdrukkelijk wordt vermeld dat stins niet verkocht wordt en aan de landheer
Schelte van Aebinga te Hallum toebehoort.
Landgoed van Scheltinga Volgens Andreae kwamen de landerijen aan Martinus van Scheltinga, die op deze en
op die van Bootsma bossen aanplantte voor een buitenplaats, die nimmer tot stand
kwam en waarvan een vijver het Witwater genaamd zou zijn. De bossen van Van Scheltinga
worden door Potter in zijn reisbeschrijving van 1807 zeer geroemd wegens
'kronkelende beekjes, in welke het water door een kunstwerktuig in beweging
k o l l u m
gehouden wordt' en 'eene van boomwortelen zamengestelde hermitage alsmede een
kunstdal omgeven door opgeworpen heuvelen van ongelijk hoogte', geurend geboomte
en Schapen.
Nijenburgh ter plaatse van Jeppema State Tot 1875 heeft westelijk van het terrein van Tademastins (dat behandeld wordt onder
Van Limburg Stirumweg 25) het landhuis Nijenburgh gestaan op een terrein, waarop
voorheen Jeppema State gestaan had. Daar in een woning ter plaatse, die tot 1883
bleef staan, jaartalankers 1775 te lezen waren, veronderstelt Andreae, dat dit het jaartal
van de stichting van Nijenburgh is. De Nijenburgh werd gebouwd voor Willem Livius
van Bouricius, zeekapitein en gehuwd met Cecilia van Scheltinga, een zuster van de
grietman. Hij kwam in 1793 bij een scheepsbrand voor de kust van Vlieland jammerlijk
om het leven. Zijn vrouw bleef volgens Andreae tot omstreeks 1840 op het huis wonen,
toen haar nichtje Cecilia Johanna er kwam te wonen, gehuwd met L. G. A. Graaf van
Limburg Stirum. Later werd het huis nog bewoond door B. H. van der Haer en burgemeester
Hopperus Buma (afb. 73, 162).
A. Martin tekende het huis wellicht kort voor de afbraak. Het onderkelderde huis is
zeven traveeën breed en heeft een middenrisaliet van drie traveeën, waarin de ingang
staat en dat wordt afgesloten door een tympaan naar laat 18-eeuwse smaak. Terzijde
läge dienstvleugels met een geornamenteerde houten borstwering voor de kap. Potter
prees in 1808 'het schone landhuis Bouricius'.
De kadastrale minute geeft een rechthoekig terrein, 500 m diep, dat van de weg naar
Oudwoude tot aan de Trekvaart reikte. Het terrein is omsloten door een, waarschijnlijk
met bomen beplante weg, waarbinnen een gracht loopt, die het park van ruim 300 m
omgrenst. Het huis ligt vrij dicht aan de weg. Daarachter wordt een smalle rechthoekige
vijver getekend en in de hartlijn van het huis vormt de gracht een kom. Op
enige afstand van het huis lag een smalle vijver over de breedte van het terrein, die met
de kom achteraan op een formele tuinaanleg wijst. Achter de smalle vijver zal in een
latere fase de onregelmatige vijver en de heuvel erachter gemaakt zijn, toen romantische
landschapstuinen in zwang raakten, mogelijk eerst na 1840.
Jeppema State Jeppema State dat hier gestaan zou hebben was in 1700 in het bezit van de kinderen
van Sjoerd Boelens en Aett Gaetzedr. De laatste had de sate in 1623 gekocht van Reydt
Jeppema te Westergeest; zij wordt dan omschreven als 'gelegen ter Laen en hem aangekomen
van zijn ouders'. In 1555 komt reeds een Reydt Jeppema voor die een state
bezit 'opt west van Colmerbuyren', zoals Andreae vermeld vond. Ook in 1543 en 1560
vond hij deze state vermeid.
Broersma State Volgens Andreae stond tegenover het latere Nijenburgh Broersma State. De sate werd
in 1739 aan E. H. van Burmania verkocht en in 1788 aan Willem Livius van Bouricius.
Men kan aannemen, dat deze er een overturn liet aanleggen (Andreae '85, 1, 136). Van
der Meer vond Broersma reeds in 1569 vermeld wanneer Jan Jansz 'in Broersma'
genoemd wordt (Register rentebr. T, 86V.). Voorts in 1612 in het Hypotheekboek (v 2,
307) bewoond door Dirk Gerryts en in 1616 in het Procl. boek (Q 5, 117), waar Jacob
Pieters toe Broersma genoemd wordt. Tot 1630 zou er volgens Andreae een stins
gestaan hebben. Het terrein wordt genoemd als archeologisch interessant.
Ten zuidoosten van Kollum aan de Zevenhuisterweg dichtbij Augsbuurt wordt op de
kaart van Schotanus een groot terrein met drie opstallen weergegeven met de naam
Faasma of Phaesma.
Andreae '85,1, 167.
De familie Phaesma is in de 16e eeuw uit stukken bekend en van de grafzerk in de
kerk van Kollum, die echter voor de helft sterk afgesleten is; het vrouwewapen is dat
van de familie Ayckema, het leesbare jaartal 1538. In die tijd zijn bekend Ballingh
Phaesma en Ydt Phaesma. Ballingh was grietman in 1523, 1527 en 1531 (Charterb. 11,
515 en 541) en Ydt komt voor als 'baarsman' of 'zoenman' (arbiter) (Weesboek p 1,
59) en als kerkvoogd (Ib. p 1, 34V0) in 1537. In 1516 was zijn boedel geconfisqueerd
wegens zijn 'rebellicheit jegens den Keiser' (Charterb. 1, 336). In 1525 was hij echter
volgens Andreae lid van een Commissie van Onderzoek naar het dijkwezen. Bij de
monstering van wapenrustingen in 1552 worden Loell en Hedtman Phaesma genoemd
met een volledige rusting. Deze Loell draagt in 1553 met zijn broeder Hendrik en
zuster Sythe een 'Huys ende steenhuys sampt schuire ende andere annexen' over aan
Phaesmastins en Phaesmabos
Litteratuur
Geschiedenis
k o l l u m
Afb. 73. Kopie van het kadastrale
minuteplan terreinen Tadema State en
Nijenburg, omstreeks 1823. Schaal
i : 7500.
Hed Phaesma en Lieuck Tjessens echtelieden (Weesboek p 2, 426). In het Weesboek
wordt Hed Phaesma sate in 1562 genoemd te Meckemabuiren (fol. 53). In 1602 wordt
de boedel beschreven van Jacob Jans tot Phaesmahuys, maar het is de vraag of
hiermee Phaesmastate bedoeld wordt, daar in 1606 de crediteuren en erfgenamen van
wijlen Hed Phaesma en Jelte Bijma verkopen 'Phaesmastate, sate, huisinge, hoff,
plantagie ende landen' te Kollum groot 40 pm. belast met ... (niet ingevuld) en 30 Gg.
jaarlijkse eeuwige rente'. Koper wordt Mattheus Pietersz. te Leeuwarden. Andreae
kende voorts een bewijsplaats dat Mattheus Phaesma er in 1619 woonde; deze noemde
zieh dus naar de aangekochte state. Zijn dochter huwde toen Johan van Scheltinga. In
1637 was Phaesmastate en -bos eigendom van Tjaerd Mattheus Phaesma, burgerhopman
te Leeuwarden (Hof van Fr. EEE, I, f. 158). Deze state vormde nr. 1 van de
stemmen van Uiterdijkstercluft. Via huwelijk van een dochter van Scheltinga kwam de
state in 1698 in het bezit van Menno van Coehoorn. Diens dochter verkocht volgens
Andreae de state in 1712 aan de notaris van Kollum. Het gaat dan kennelijk al om een
buitengoed. Van het uiterlijk van het huis in de 17e en 18e eeuw is niets bekend. De
glorie van het hoofdelingengeslacht uit de 16e eeuw was toen al verbleekt door
politieke keuzen en vele boedelscheidingen.
Groot en Klein Bama State Ten noorden van Kollum op de klei en dicht achter de latere zeedijk ligt een terp
waarop Groot Bama gelegen heeft. Het terrein wordt als archeologisch interessant
aangegeven.
Litteratuur Charterb. 11, 334; Andreae '85, 1, 161 en n, 137.
Geschiedenis In het bekende charter uit 1516 waarin een aantal edelen hun goederen wordt
ontnomen wegens anti-Bourgondische gezindheid komt ook voor Anth Bauwema. Een
veldoverste krijgt de goederen toebedeeld. Anth moet op Bama gewoond hebben.
Sappe, gehuwd met zijn dochter is in 1537 kerkvoogd en in 1557 dijkgraaf van Kollumerland;
in 1531 is hij zelfs gevolmachtigde ten Landsdage. In 1552 is Sappe in het
bezit van een volledige wapenrusting. Hij overleed in 1560; zijn zoon en diens vrouw
zijn in 1564 reeds overleden, nalatende een zoon Offcke, die met Anna van Eminga
k o l l u m
huwde (Sententiebk. H. I d.d. 16 mei). Volgens Andreae is het huis na Offekes dood in
1628 afgebroken en verkocht behalve 'de stien ende metselarije aan het binnenhuys
ofte stins', die eigendom bleven van Off ekes dochter Biuck. Zij was gehuwd met Gerrit
van Wytsma op Obbemastate te Ee. Hun rouwborden hangen in de kerk van Ee, waar
ook een zerk ligt voor haar ouders (Dongeradelen p. 296 en afb. 465). In 1877 waren
hun portretten op Wiardastate (Cat. Hist. Tentoonstelling Leeuwarden). De kaart van
Schotanus van 1664 geeft nog een edele state weer, die in 1689 echter niet meer.
Terlunewei, Ter Luine
Litteratuur
Geschiedenis
Ten oosten van de Terlunewei ligt aan een oprit een boerderij genaamd Terluine.
Andreae, Lauwerszee 37 en 175; dez., Kollumerland '83, 11 en '85 1, 16 e.V., 141.
De naam Ter Luine herinnert aan het kasteel, dat in 1398 als blokhuis gesticht werd
voor Albrecht van Beieren. De kaart van Schotanus geeft Terluyne aan de dijk onder
het tegenwoordige Oudwoude ten noorden van de latere Zwemmer. De kaart van
Eekhoff komt overeen met wat Andreae meldt, dat er namelijk een sluis gevonden
werd bij het graven van de Nieuwe Zwemmer. In zijn Gids voor reizenden van 1877
vermeldt Andreae zelfs dat 'koperen bekkens waarin de sluisdeuren hadden gedraaid
aan Frieslands Kabinet van Oudheden [werden] geschonken' (biz. 249). Het blokhuis
zou bij een sluis in de zeedijk gebouwd zijn. Rienks en Walther laten zieh hierover niet
uit. Volgens Andreae was het blokhuis gebouwd 'opt slic' buiten de toen als zeedijk
fungerende Sandwielsterdijk. De benaming Terlune voor een boerderij aan de Terlunewei
wordt gevonden op de kadastrale minute van 1823. Zij is daar met het woongedeelte
naar het oosten gericht op een niet omgracht terrein, terwijl oostelijk een
boerderij stond in omgekeerde richting op een omgracht terrein. In de tekst van
Andreae op p. 141 vermeldt hij, dat op het laatstgenoemde terrein veel oude friezen
gevonden werden en dat daar de plaats van het blokhuis gezocht moet worden. Het
zou dan wel ver verwijderd gelegen hebben van de sluis. Thans Staat er een stelphoeve
op een omgracht terrein; deze kan uit de tijd van Andreae dateren. De door deze
auteur vermelde stenen zouden dan van een voorgaand gebouw afkomstig moeten zijn,
waarvan wij de bestemming niet kennen.
Tochma State Andreae kent ten noorden van Kollum een Tochma State, die dicht bij Ter Luine
gelegen moet hebben en 'door hare bijzondere bouworde' de aandacht trok. Het huis
bevatte inwendig een zoldering van 'kleine balkjes en een bedschot'. Het zou gebouwd
zijn door de bezitters van een sate Ter Luine, die in 1631 een nabijgelegen sate kochten
en daarop Tochma State lieten bouwen. De opdrachtgevers zouden geweest zijn Tjeerd
Taeckes en Jenck dochter van Arent Bauckes Idema. In 1640 zou, altijd volgens
Andreae, de eigendom overgegaan zijn aan Dirk Fogelsangh met dien verstände dat de
bewoners er zogenaamd beklemrecht op hielden (erfelijk pachtrecht). Het is jammer
dat Andreae geen gebruik gemaakt heeft van de kadastrale minutekaarten. Wij zouden
dan met meer stelligheid kunnen aanwijzen over welke terreinen hij schrijft, en met
meer zekerheid kunnen bevestigen of het gaat om de boerderij die thans nog Tochma
State heet. Dit te meer daar Andreae nog weet te melden, dat op de boerderij twee
zwanenhalsbanden werden bewaard waarop stond M. van Scheltinga 1682. Van Scheltinga
was gehuwd met de dochter van Gajus van Broersma, die de state overnam van
Dirk van Fogelsangh.
Tollingahuis Ten zuiden van Kollum in het Laagland lag Tollingahuis dat Andreae in 1543 en 1592
Vermeld vond ('85 1, 21 en 119). In 1661 wordt Jan Buwes er vermeld (Procl. boek Q 5,
265) en in 1670 Fopcke Jacobs en Pitie Pietersz (Hypoth.bk. v 11, 36). Ongeveer ter
plaatse staat een grote boerderij Tollenshuis genaamd, van het kop-romptype met
oorspronkelijk links een opkamer.
Archeologisch belangrijke terreinen Behoudens de daar vermelde terreinen van Broersma en Groot Bama worden ten
oosten van Kollum nog als archeologisch interessant aangegeven het terrein van
Rodenburg, 250 m westelijk van het punt waar de Zevenhuisterweg op de Hesseweg
uitkomt. 700 m oostelijker zou een dijkfragment längs de Hesseweg liggen.
BOERDERIJEN
Van Heemstraweg 4 Kleine boerderij van het kop-hals-romptype met uitgebouwde woonkamer aan de
k o l l u m
Hesseweg ç
Van Limburg Stirumweg 25
Tadema State en
terrein van
Tademastins
Willem Loréweg J
Willem Loréweg 5
Willem Loréweg 2
Willem Loréweg 8
zuidzijde van de schuur. In het vooreind is tegen de noordgevel een keldervenster,
waarboven de bedsteden getimmerd zijn geweest. Geveltop met kleine lichtopeningen
en beitelingen längs de zijden, XVIII. De stookhut staat aan de noordzijde. De schuur is
met riet gedekt, de woongedeelten met pannen (afb. 157).
Op een omgracht terrein staande boerderij met dwars voor de schuur geplaatst
woongedeelte onder schilddak met hoekschoorstenen en grote gemetselde dakkapel
boven een middenrisaliet in de voorgevel. Daarin staat de verdiepte ingang; het portiek
is met een gepleisterde lijst omgeven. De dienstingang aan de zijgevel is door een
aankapping van het overigens met riet gedekte schuurdak, beschermd. Omstreeks 1880
(afb. 173).
Ten westen van Kollum geeft de kaart van Schotanus een niet omsingelde (dus
onbewoonde?) edele state met de naam Tadema. Tademastins werd in 1511
vermoedelijk bewoond door Buwe van Tadema, eigenaar van land te Augustinusga
(R. v. A. 221). Hij stierf voor 1543 (Benef. 229). Zijn zoon Kempo komt voor in het
monstercedul van 1552 en bezat een volledige rusting. In 1562 ondertekent hij mede de
actie tegen de heffingen bij doorvaart van de Scholbalg (Charterb. m, 580). Ook in het
dorp Kollum hadden Kempo en zijn vrouw Wijts van Foppinga vastgoedbezit, want in
1580 verkocht zij als weduwe 'muirwerck en koezijnen' (Procl.boek Q I, 487). Tademastins
werd omstreeks 1585 bewoond door Kempo's zoon Offcke, gehuwd met Tiedt van
Jeltinga. Hij was volmacht van Kollumerland en had in 1588 zitting in de grietenijraad
vanwege Laanstercluft, waar Tademastins lag. Offcke stierf in 1589. Zijn zoon Kempo,
die hem zou opvolgen op Tademastins was toen pas vier jaar. Deze Kempo werd later
rekenmeester van Friesland en huwde met Catherina van Scheltinga. Zij stichtten in
1618 mede de klok, die nog in de toren van de Hervormde kerk hangt. Na hun dood in
1622 en 1631 werd hun graf gedekt door de grote zerk met voorstellingen van Geloof,
Hoop en Liefde en een Latijns opschrift, die nog aanwezig is. De stins is waarschijnlijk
na Kempo's dood afgebroken, daar zijn dochter, gehuwd met Pibo van Dorna op
Tademastate op Uiterdijken ging wonen. In 1640 waren volgens het eerste stemkohier
vier stemmen van sates in Laanstercluft eigendom van deze Pibo.
De kadastrale minute geeft op het terrein, waar volgens Eekhoff de Tademastate
gestaan heeft een kop-hals-rompboerderij weer. Thans Staat op het voorste gedeelte van
het terrein, dat op de kadastrale minute en bij Eekhoff een grote poel vormde, de
boerderij Tademastate op een omgracht terrein. De boerderij is van het stelptype met
smaller voorhuis, dat door middel van sprongen aansluit bij de breedte van de schuur,
naar voorbeeld van de Oldamster boerderij. Ook de vijf zaadzoldervensters boven de
voorgevel zijn een kenmerk van dit Groninger type. De voorgevel is gevat tussen
hoeklisenen, die overgaan in een omlijsting van deze zoldervensters. Zij zijn evenals de
benedenvensters segmentvormig gesloten, wat op een bouwdatum van omstreeks 1860
wijst. Een forse kroonlijst sluit de voorgevel af (afb. 73, 154).
Grote boerderij met dwars voor de schuur gebouwd woongedeelte, dat vier vensters
diep is en vijf traveeën breed en door een omgaand schilddak met vier hoekschoorstenen
gedekt wordt. De wit gepleisterde velden in de hoeklisenen en bekroningen van
de vensters en de details van de houten dakkapel wettigen een bouwdatum van
omstreeks 1850. Het pand komt niet voor op de kadastrale minutekaart van 1823. Aan
de zuidgevel zijn de vensters van de huishoudkelder te zien, waarboven in de rechtervoorkamer
bedsteden geweest zullen zijn. De schuur heeft een inrit aan de voorzijde,
die door een halfrond groot venster tevens licht geeft in de doorreed (afb. 171).
Eenvoudige boerderij van het kop-romptype met kort kopgedeelte. De boerderij komt
in deze vorm voor op de kadastrale minutekaart en is dus voor 1823 ontstaan. Zij staat
op een door bomen omsingeld terrein.
Boerderij Tilhouten. Boerderij met dwars voor de schuur geplaatst woonhuis onder
schilddak met hoekschoorstenen. De boerderij komt in deze vorm voor op de
kadastrale minutekaart en dateert daarom van voor 1823. De dakkapel boven de
ingang is in de tweede helft van de 19e eeuw verfraaid of toegevoegd. Sedert 1965 zijn
de T-roeden uit de vensters verdwenen evenals de luiken en is door donkere kleuring
van het houtwerk het ritme van het gebouw verstoord. Op het voorschild van de schuur
zijn de pannen vervangen door golfplaten (afb. 170).
Op een omgracht met hoog hout begroeid terrein staande grote boerderij van het
kop-hals-romptype waarbij het vooreind als verhoogd bouwblok is uitgevoerd en aile
k o l l u m
Willem Loréweg 12
Willem Loréweg 14
Feit s ma State
Willem Loréweg 22
Willem Loréweg 32
Kwelderplaats
Tollingaweg 2
Trekweg <
aandacht vraagt. De hals is vier vensters lang, die zes ruiten hebben. Het vooreind is
hoger, gepleisterd en door een eigen schilddak gedekt met twee schoorstenen met
borden. Het heeft hoge smalle vensters met een benedengedeelte van zes ruiten en een
bovengedeelte, dat afgerond is met veervormige middenroede; de vensters hebben
blinden en zijn bekroond door een smalle ornamentlijst van pleister. Het achterste
venster, dat even hoog is als de andere Staat, blijkens een keldervenster eronder, in een
opkamer. Het vooreind zal omstreeks 1850 gebouwd zijn. De veronderstelling dat het
vooreind jonger zou zijn dan de hais is niet aannemelijk daar de boerderij nog niet
voorkomt op de kadastrale minute van 1823 (afb. 166).
Boerderij van het kop-hals-romptype blijkens details aan het voorhuis uit omstreeks
i860. Vensters met hanekamstrekken, omlopende bakgoot en op de geveltoppen
voorzien van de karakteristieke groen-wit geschilderde dekplanken. Schuurzijgevels
vernieuwd met behoud van de massa (afb. 172).
De grote boerderij van het kop-hals-romptype staat ongeveer op de plaats waar in de
17e eeuw Feitsma State stond en heeft daarvan de naam overgenomen (Andreae '85, 1,
163). De geschiedenis van de state gaat niet verder terug dan het jaar 1600, waarin
Bocke van Feitsma, zoon van een grietman, zelf als zodanig benoemd werd als
opvolger van Scipio van Meckema. Bocke huwde in dat jaar Haring van Burmania en
kreeg bij die gelegenheid van zijn ouders een 'sate lands geleegen bij Collumersijl'.
Bocke stierf in 1627 en werd in de kerk van Kollum begraven. Zijn weduwe stelt in
1640 een meijer aan, die in 1649 overlijdt. Een schoonzoon van Bocke koopt in dat jaar
'de helft van het hoornleger, huysinge, schuyre, singell, grafft ende poort, sampt
boomen en plantagie met 62 pondemaat land, alles gelegen bij Collumersijl' (Andreae
164). Zijn kleindochter verkoopt in 1690 de goederen aan Gosse Eetes, ontvanger van
Kollumerland, die er woonde en de kleinzoon was van de meijer van 1640. Een van
diens zonen noemde zieh naar de state en werd 'Procureur Postulant van den gerechte
van Collumerland en N. Kruisland'. Hij woonde te Kollum. De ongebruikelijke
plattegrond van de opstal op de kadastrale minute van 1820 geeft mogelijk een stuk
voormalige state weer, waarnaast een grote schuur gebouwd was. De tegenwoordige
boerderij heeft een lang voorhuis met een kelder in het midden, waarboven de
bedsteden waren. In de topgevel staan twee halve kruiskozijnen. De langsgevel wordt
bekroond door een forse lijst. Op de zijden van de topgevel ontbreken de dekplanken.
De boerderij is blijkens een stichtingssteen in 1846 gebouwd door Bote Eskes (afb. 167,
168).
Boerderij van het kop-romptype, waarvan het vooreind een uitgemetselde rollaag längs
de zijden van de topgevel heeft, omstreeks i860. In de voorgevel zijn de twee oorspronkelijke
vensters in één groot gewijzigd. Schuur rietgedekt; ook daar zijn in de voorgevel
wijzigingen aangebracht.
In de Eskespolder, in 1859 bedijkt, staat slechts één grote boerenplaats. Het terrein
wordt op de weg erheen begrensd door een gesmeed ijzeren toegangshek, dat nog uit
1859 kan dateren. De plaats ligt op een omgracht terrein, zoals een tekening uit 1946
weergeeft, toen de houtsingel nog aanwezig zou zijn. De boerderij van het stelptype
met een schuur, die aanzienlijk breder is dan het voorhuis, heeft op Groninger wijze
boven de hoge vensters van de woonverdieping läge zaadzoldervensters. De ingang in
het midden van de voorgevel is längs een stoep bereikbaar, daar de hoofdverdieping
hoog onderkelderd is. De tekening geeft nog roeden in de vensters, die thans
verdwenen zijn. Op de kroonlijst een klein houten tympaan voor het voorschild van het
dak, dat met 'beverstaartpannen' gedekt is. Inwendig is rechts in de woonkamer het
oorspronkelijke bedschot nog aanwezig. Aan de noordzijde is een keukengedeelte
verwijderd evenals het bakhuis (afb. 174-177).
Grote boerderij van het stelptype, waarvan het voorhuis met sprongen overgaat in het
schuurgedeelte naar voorbeeld van de Groninger boerderijen van het Oldamster type.
Boven de voorgevel staan dan ook zaadzoldervensters, die optisch aaneengeregen zijn
door een gemetselde lijst, welk motief ook gevonden wordt aan Van Limburg
Stirumweg 2$, waar de strakke kroonlijst behouden is, die de gevel behoort af te
sluiten. De ingang is hier in een ondiep risaliet gevat; de vensters hebben de achtruitsverdeling
behouden, zoals die in de bouwtijd omstreeks 1870 ontworpen is (afb. 155).
Kleine boerderij bestaande uit een woongedeelte, dat als keuterij ontstaan lijkt te zijn
en een evenwijdig daaraan erachter geplaatste schuur. Beide hebben rieten daken.
k o l l u m
Achter het woongedeelte de vuurhut. Het woongedeelte is onlangs opnieuw van kleine
roedeverdeling voorzien in de vensters (afb. 158).
Walddijk 7 Bij de Terlunewei ligt een grote boerderij met lang voorhuis, dat in het midden een
kelder heeft. De boerderij komt dan ook in deze vorm voor op de kadastrale minute
van 1823 en kan i8e-eeuws zijn hoewel er veel aan verbouwd is. De schuur is in 1931
na brand herbouwd.
Zevenhuisterweg 8 Kleine boerderij van het kop-romptype met gaaf vooreind onder zadeldak tegen
topgevel, XVIII. In het voorste vertrek moeten de bedsteden tegen de binnengevel
getimmerd zijn geweest blijkens het keldervenster, dat in de voorgevel aanwezig is. In
de topgevel die beitelingen längs de zijden heeft waarop dekplanken liggen, staan nog
de twee oorspronkelijk kleine lichtopeningen. Omlopende bakgoot. De schuur, die aan
de oostzijde nog gaaf is, is met riet gedekt, het voorhuis met pannen (afb. 169).
Zevenhuisterweg 9 Op omgracht terrein met fraaie boomsingel gelegen grote boerderij van het stelptype,
Tasmaheerd waarvan het woongedeelte met sprongen overgaat naar de schuurbreedte. Het voorhuis
is onderkelderd, waardoor de ingang in het midden van het woongedeelte door een
buitentrap bereikbaar is. De vensters met gebogen bovendorpels en zesruitsvensterverdeling
geven een bouwdatum van omstreeks 1870 aan. Andreae, ('85, 1, 170), vermeldt
dat 'voor korte jaren de boerderij gebouwd is' en dat zij een huis vervangt dat Andreae
in 1623 en in 1698 vermeld vond. Het voorhuis is later van een nieuwe bekapping met
omgaande goot voorzien ter vervanging van een brede kroonlijst, zoals Van Limburg
Stirumweg 25 heeft. Wegens de kelders lijkt het pand voor een veebedrijf gebouwd te
zijn; zaadzoldervensters, die overigens bij dit soort indeling behoren, zouden dan niet
nodig geweest zijn. Eerder lijkt het dat de kelder met de verhoogde verdieping een
statusvorm is en dat het om een bouwboerderij gaat (afb. 156).
Boerenplaats uit 1835 In het Waterstaatsarchief, thans bewaard op het Rijksarchief te Leeuwarden, bevinden
zieh twee tekeningen van te bouwen boerenplaatsen door A. Bonnema. De ene is onder
Burum behandeld, de andere moest volgens het bestek en het aanbestedingscontract
een huis vervangen onder Kollum D 5, dat bewoond was door Joh. Doekes Wiersma
(afb. 152). De opdrachtgever was in beide gevallen Bote Eskes te Kollum (Notarieel
archief 1809-1842, inv., A 71009, nr. 718, 1835, acte 40). Het betreft een kleine boerderij
voor acht stuks vee en een vooreind, dat zonder halsgedeelte tegen de schuur gebouwd
moest worden. Het vooreind is 5 m breed en heeft achterin een huishoudkelder
waarboven de bedsteden; de schuur meet aan de achtergevel 12,45 m e n a a n de
längste zijgevel 13 m lang.
POLDERMOLEN
Ten noorden van Kollum staat in het waterschap Tochmaland een aldaar in 1893
gebouwde achtkante molen, die sinds 1948 eigendom is van de gemeente (afb. 165).
Litteratuur Molens van Friesland, 151 ; Fries molenboek, 147; Kollumer Courant, 26 april 1982;
C. H. Streurman, Veendam-Wildervank in oude ansichten, Zaltbommel, 1970, 14.
Geschiedenis Om tot een betere waterbeheersing van het land ten noorden van Kollum te komen,
vergaderden de eigenaren ervan op 13 april 1892. Het lag niet alleen in de bedoeling
de sloten uit te diepen, maar ook land in te dijken, waartoe een sluisje gebouwd zou
moeten worden. Men besloot in plaats van waarschijnlijk drie kleine molens één
grotere molen te bouwen op het land van H. Eskes. Op 3 mei 1893 werd het 258 ha
omvattende waterschap Tochmaland opgericht. In datzelfde jaar kocht men te
Veendam onderdelen van de in 1835 gebouwde en in 1873 buiten werking gestelde
houtzaagmolen 'Welgelegen': 'hunnen zaagmolen vanaf het tafelment van het achtkant,
met kap en aanbehoren, twee stel molenzeilen, waarvan één gebruikt en één bijna
nieuw, met zwikstellingen, vier laden, koningsspil, met balk, rang en aanbehoren, met
bijlevering van eenen balk voor koningsspil, een en ander voor f 1400,-, te betalen
voordat met afbraak een aanvang wordt gemaakt'. Molenmaker Wiertsema uit
Hoogezand demonteerde de molen voor f 360,- en Jan Donders uit Tilburg herbouwde
hem, inclusief de bouw van het onderachtkant, voor f 3749,-. Sinds 1946 geschiedt de
bemaling elektrisch, het gemaal bevindt zieh in een gebouwtje naast de molen (afb.
164).
Het staande werk De molen is gefundeerd op stiepen, deze lopen boven het maaiveld door en zijn als
k o l l u m
pilasters op de hoeken in het opgaande werk te zien, hiertussen bevinden zieh de
veldmuren. Het gehele onderachtkant is naar binnen hellend gemetseld. Op de binnenbeëindigingen
van de stiepen en van de veldmuren, even boven het maaiveld, ligt het
ondertafelment; dit loopt rondom door zonder onderbreking, dus ook daar waar het
metselwerk voor de toegangen onderbroken is. Het met riet gedekte grenen achtkant is
gebouwd volgens het algemene systeem met drie bintlagen. Aan het achtkant is
duidelijk te zien dat dit opnieuw opgebouwd is. Kepen van oudere hondsoren, kruissen
en regels bevinden zieh thans aan de hartzijde van het achtkant; kennelijk heeft men de
stijlen bij de herbouw dus omgedraaid. De basis van de kap, die kruibaar is op slepers,
is van eiken, de spanten zijn van grenen. De grenen lange spruit is als middelbalk en
tevens als ijzerbalk gebruikt. De staart heeft een kruilier.
Het gaande werk Wieksysteem voorheen met zelfzwichting (onderdelen ervan liggen nog in de molen),
thans oud-Hollands opgehekt, vlucht 23,50 m. Stalen roeden en een gietijzeren
bovenas. Houten vijzel in een betonnen vijzelkom.
Restauraties Restauraties vonden in 1949 en 1963 plaats. Het wieksysteem werd waarschijnlijk in
het laatst genoemde jaar gewijzigd. De meest ingrijpende restauratie vond echter in
1981-1982 plaats. Hierbij werd een groot deel van het gaande werk vernieuwd, t.w.: de
roeden, het bovenwiel, de onderbonkelaar, het vijzelwiel en de vijzel en tevens de
bekleding van de vijzelbalk en de waterlopen. De originele onderbonkelaar en het
vijzelwiel staan echter nog in het onderachtkant opgesteld. Verder werden zeven delen
van het boventafelment vernieuwd, de gehele basis van de kap, voor- en achterkeuvelens,
de baard, de pen- en halssteen, al het vloerhout, raampjes en nagenoeg de
gehele staart.
k o l l u m
I
« J||
• • a f l P ^
Kollum. De Rijd en de beide wallen
gezien naar het zuiden omstreeks 1900
naar prentbriefkaart.
k o l l u m
Afb. 74. De kerk getekend door
J. Stellingwerf omstreeks 1723.
Afb. 75- Kerk en toren gezien van het
zuidoosten. Opname 1970.
Afb. 76. Kerk en toren gezien van het
noordoosten. Opname 1970.
Afb. 77. Kerk en toren met de 17e eeuwse
naaldspits van het zuidwesten gezien.
Opname 1987.

KOLLUM
k o l l u m
Aß. 78. Het inwendige van de kerk,
gezien naar het westen. Opname 1970.
Aß. 79. Het koor van de kerk, gezien
naar het oosten. Opname i97°-
Aß. 80. De preekstoel uit 1692 met het
doophek. Opname 1980.
Aß. 81. Detail van de preekstoel met
jaartal van de stichting. Opname I97°-
Aß. 82. De toegang naar het inwendige
van de toren in de oostmuur. Opname
1970.
8 6
Afb. 83. De noordbeuk van de kerk,
gezien naar het oosten. Rechts vooraan
de bank van Eyso de Wendt, links de
Broersmabank en achteraan de Fogelsanghbank.
Opname 1970.
Afb. 84. De 16e eeuwse latei met de
wapens Van Donia-Van Groesbeeck
gevonden bij de zuidelijke ingang.
Opname 1976.
Afb. 85. Tekening door W. van de Lucht
van de in 1882 ontdekte gewelfschildering
Maria in stralenkrans op de maansikkel.
Opname 1929.
Afb. 86. Tekening uit 1841 van het
toenmalige orgel.
Afb. 87 en 88. Tekeningen door A. J.
Andreae uit 1882 van de toen ontdekte
gewelfschilderingen.
Afb. 89. Gebeeldhouwde console in de
zuidwesthoek van het schip, thans op de
orgeltribune. Jonas door de walvis uitgespuwd?
Opname 1976.

8 8 k o l l u m
• • • MTgiiPil^l i
9
Afb. 90 en 91. Aftekeningen door Ad.
Mulder van de in 1882 ontdekte gewelfschilderingen,
voorstellende een eenhoorn
en een hert.
Afb. 92. Aftekeningen door Ad. Mulder
van een gedeelte gewelfschildering met
vegetabiel ornament, ontdekt in 1882.
k o l l u m
Aß. 93. Gekleurde tekening door W. van
de Lucht van een allegorische voorstelling
geschilderd op een gewelfveld en ontdekt
in 1882.
Aß. 94. De gewelfschilderingen in de
laatste koortravee na de restauratie.
Opname 1970.
Aß. 95. Wat er nog zichtbaar bleef na de
tweede ontpleistering in de voorlaatste
travee ; bovenaan de door Andreae
'caricatuur' genoemde allegorische
voorstelling. Opname 1970.
Aß. 96. Het gewelfveld met de
voorstelling van het hert na de restauratie.
Opname 1970.
Aß. 97. Een gewelfveld met vegetabiel
ornament, dat in een vaas geschikt blijkt
te zijn en doorstoken is door staven met
cirkels, een motief dat ook in Oost-
Groningen gevonden wordt. Opname
1970.
Aß. 98. Wat overgebleven was van de
voorstelling van de H. Maagd in stralenkrans
na de tweede ontpleistering.
Opname 1970.

k o l l u m
Aß- 99- Tekening van het rouwbord voor
Dorotea Grauwert, overleden 1600, voor
wie een zerk in de vloer ligt.
Aß. 100. Muurschildering op de
noordwand tegenover de voormalige
ingang met de voorstelling van de
H. Christoforus. Opname 1970.
Aß. 101. Zerk voor grietman Jost van
Hardenbroeck, overleden 1557 en
Dorotea Grauwert, echtgenote van Johan
Rengers van der Arenshorst, overleden
1600. Opname 1976.
Aß. 102. Zerk voor Wijtz van Meckema
en haar dochter Tet van Meckema,
overleden respectievelijk 1475 en 1533.
Opname 1976.
Aß. 103. Grote zerk, bovenaan gemerkt
P.C. en 1615 voor Hessel van Meckema.
Opname 1976.
Aß. 104. Zerk voor Scipio van Meckema
en Emerentiana van Grombach en hun
twee zoons, gestorven in 1567 en 1571.
Opname 1976.
Aß. 105. Grote zerk voor Kempo van
Tadema, overleden 1622 en Catherina van
Scheltinga, overleden 1631. Opname
1976.
103
k o l l u m
Afb. 106. De in 1965 afgebroken pastorie
die ten westen van de kerk aan het
kerkhof stond. Opname 1964.
Afb. 107. Rouwbord voor Eyso de Wendt,
overleden 1780. Opname 1970.
Afb. 108. De zilveren avondmaalsbekers
door Gieke Andeles 1687. Opname 1977.
Afb. 109. Bij de preekstoel ingemetselde
steen met wapens Botnia-Broersma en
jaartal 1681. Opname 1976.
Afb. 110. Zilveren bekken uit 1771 door
Hylke Martens. Opname 1977.
Aft), m. De noordgevel van het in i960
afgebroken hofje 'de zeven kamers'.
Aß. 112. Gevel längs de Meckemastraat
van het voormalige hofje 'de zeven
kamers'.
113
Aß. 113. Gevelsteen in de gevel längs de
Meckemastraat van de 'zeven kamers'
met initialen L.V.E. Opname voor i960.
Aß. 114. De in 1887 gebouwde houten
'noodkerk' voor de Chr. Gereformeerde
gemeente aan de Oostenburgerstraat.
Opname 1897.
Aß. 115. De in 1924 ter vervanging van
de 'noodkerk' door E. Reitsma
ontworpen Gereformeerde kerk. Opname
1986.
k o l l u m
TZ
116
Afb. 116. Het rechthuis getekend door
J. Stellingwerf ca. 1722.
Afb. 117. Het rechthuis, thans Voorstraat
94, in 1897; foto E. Beitschat.
Afb. 118. Overzicht van de Westerdiepswal
met rechts het voormalige
waaggebouw en op de achtergrond het
voormalige rechthuis. Opname 1985.
Afb. 11ç. Voorstraat 94. In de zijgevel
oude vensterindeling. Opname 1987.
Afb. 120. De kelder van Voorstraat 94
met de resten van het ten behoeve van
een lagere vloer weggebroken gewelf.
Opname ca. 1970.
Afb. 121. Het raadhuis van Kollumerland
in 1809 gebouwd als woonhuis voor
W. H. van Sytzama. Opname 1987.
Afb. 122. Stucversiering in de gang van
het raadhuis met Symbolen van de zomer.
Opname 1987.
Afb. 123. De gang in het raadhuis met
stucversiering uit de bouwtijd. Opname
1987.
WÊÊÊ
117
k o l l u m
123
k o l l u m
Aft>. 124. Het voormalige waaggebouw,
Westerdiepswal 4 uit 1779. Opname 1985.
Aft>. 125. Het tympaan van het
voormalige waaggebouw met wapens Van
Scheltinga, Eskes en Luitjens. Opname
1985.
Afb. 126. Voormalig schoolgebouw uit
1828 aan de mr. Andreaestraat. Opname
1964.
Afb. 127. Het zogenaamde huis
Oostenburg na de restauratie. Opname
1987.
Afb. 128. De zijgevel van 'Oostenburg' na
de restauratie. Opname 1987.
Afb. 129. Eyso de Wendtstraat 4-6.
Opname 1984.
Afb. 130. De Voorstraat westzijde eind
18e eeuw getekend door J. Gardenier
Visscher. In het midden de noodstal of
travalje.
Afb. 131. De voormalige smederij
Voorstraat 15. Opname 1964.

9 8
134
Aß. 132. Voorstraat 42. Opname 1985.
Aß. 133. Voorstraat zuidzijde met het
raadhuis uit 1809. Opname 1987.
Aft>. 134. Voorstraat 60-62. Opname
1965.
Aß. 135. Voorstraat zuidzijde ten oosten
van de Putstraat, nummers 54 en hoger.
Opname 1985.
Aß. 136. Voorstraat 88. Opname 1985.
Aß. 13J. Voorstraat 70. Opname 1964.
k o l l u m
Aft). 138. Voorstraat noordzijde nummers
61 en lager. Opname 1987.
Afb. 139. Villa aan de Voorstraat 87 uit
1847. Opname 1973.
Afb. 140. Voorstraat 55 tot en met 63.
Nr. 55 is waarschijnlijk in 1873, nadat het
pand als pastorie was aangekocht,
herbouwd. Opname 1987.
138
1
i 0 0 k o l l u m
Aft>. 141. De in 1829 gebouwde
voormalige villa Oostenstein aan het
oosteinde van de Voorstraat zuidzijde.
Opname 1897.
Afb. 142. Voorstraat 63 met zij gevel aan
de Westerdiepswal. Opname 1987.
Afb. 143. Gevelsteen uit 1617 in de gevel
van Voorstraat 120. Opname 1987.
Afb. 144. Voorstraat 51-53. Opname
1987.
145 146
Afb. 145. Oosterdiepswal 17. Inwendig de
trap uit de voormalige villa Oostenstein.
Opname 1987.
Afb. 146. De Diepswallen gezien naar het
noorden. Opname 1977.
Afb. 147. Herbouwde panden aan de
noordzijde van de Westerdiepswal.
Opname 1985.
Afb. 148. Westerdiepswal 1. Opname
1964. Sindsdien gesloopt.
Afb. 14g. Voorstraat 121, zogenaamd
renteniershuis uit omstreeks 1870.
Opname 1987.
k o l l u m
Afb. 150. Eyso de Wendtstraat 17-22. In
1876 gebouwde serie woningen. Opname
1964.
Afb. 151. Regn. Meynardistraat met laat
19e eeuwse woningen. Opname 1987.
Afb. 152. Ontwerp voor een boerderij
onder Kollum in 1835 te bouwen voor
Johan Doekes Wiersma door architect
A. Bonnema.
Afb. 153. Tekening van het Verlaatshuis
door D. Kuipers, 1812.
k o l l u m
Aß. 154. Boerderij Tadema State, Van
Limburg Stirumweg 25. Opname 1987.
Aß. 155. Boerderij aan de Tollingaweg 2.
Opname 1987.
Aß. 156. Boerderij Zevenhuisterweg 9.
Opname 1987.
Aß. 157. In 1988 afgebroken boerderij
aan de Van Heemstraweg 4. Opname
1987.
Aß. 158. Tot woonboerderij verbouwde
boerderij Trekweg 8. Opname 1987.
k o l l u m
Afb. 159. "t Huys van de Heer Braak
tusschen Westergeest en Kollum'
getekend door J. Gardenier Visscher.
Afb. 160. De buitenplaats Oostenburg
naar tekening voor de afbraak in 1837.
Afb. 161. Tekening van de 'stenen berg'
in de tuin van Oostenburg door W.
Eekhoff 'naar eene tekening in de familie
papieren gevonden'.
160
k o l l u m * 0 5
Afb. 162. Het huis Nijenburg getekend
door A. Martin.
Afb. 163. Meckema State getekend door
J. Stellingwerf in 1723.
Afb. 164. De in 1835 gebouwde houtzaagmolen
Welgelegen te Veendam, waarvan
onderdelen werden aangekocht voor de
bouw van de molen in het Tochmaland.
Afb. 165. Poldermolen Tochmaland.
Opname 1987.
êêIÉ&
k o l l u m
k o l l u m
i 0 kollum
Afb. 174. De Eskespolder met de
boerderij Kwelderplaats uit 1859.
Opname 1986.
Afb. 175. De voorgevel van de Kwelderplaats.
Opname 1986.
Afb. 176. Het toegangshek van de
Kwelderplaats. Opname 1986.
Afb. 177. De Kwelderplaats in 1946
getekend door B. Jouwersma.
i 0 9
Kollumerpomp
De nederzetting ontleent haar naam aan de pomp, een Noordnederlands begrip voor
duiker, die circa 1453 in de zeedijk werd gelegd om het water van de Pompsterried, een
lokale afwateringsstroom, af te kunnen voeren. De hier genoemde dijk werd omstreeks
1315 tussen Ter Luine en Pieterzijl aangelegd. Deze dijk werd slaper door de bedijking
van het Nieuw Kruisland, in de jaren 1529-1542. Met de aanleg van een afwateringspunt
in de nieuwe dijk, werd die in de oude dijk van minder belang. In 1612 werd
de duiker vervangen door een 'tille' (kleine hoge brug).
Het vermoedelijk niet erg omvangrijke dijklichaam van de dijk uit 1315 is afgegraven,
waarna ter plaatse een rijweg werd aangelegd. Onduidelijk is of de aanleg van de brug
in 1612 daarmee in verband Staat.
Onder de naam 'De Pomp' geven de kaarten van Schotanus (1718) en van Eekhoff
(1847) een rijtje huizen aan weerszijden van de Pompsterried, längs de zuidzijde van de
oude zeedijk weer. Deze bebouwing ondergaat in de 19e en 20e eeuw nog enige
uitbreiding, onder andere met een kerk en een school. Deze school kwam nogal
oostelijk in het dorp te staan, tegenover de weg in Wester Nieuw Kruisland, ter plaatse
van de vroegere state Foyinga, waarvan het hornleger in 1847 in handen van de
gemeente was gekomen (Andreae, '85, 1, 174, 175).
i i o k o l l u m e r p o m p
k o l l u m e r p o m p i i i
Aß. 178. Kopie van het kadastrale
minuteplan, omstreeks 1823. Schaal:
i : 7500.
Aß. 179. Luchtfoto. Schaal ca.
i : 6000. Opname 1980.
i i k o l l u m e r p o m p
VOORMALIG DIJKSHUIS
Contributiehuisje Op de dijk van Wester Nieuw Kruisland bij Rintjehoek staat het in 1828 gebouwde
zogenaamde Contributiehuisje, dat wil zeggen het dijkshuis van het Waterschap
Zeedijken Contributie Kollumerland en Nieuw Kruisland (afb. 181, 191, 192). Blijkens
een stichtingssteen met opschrift 'Contributiehuis gebouwd in het jaar 1828' in de
zuidelijke gevel onder de gootlijst, is het in dat jaar gebouwd. Het pandje is tegen de
binnenhelling van de dijk gebouwd en is toegankelijk längs een trap in de dijk en een
houten galerij, die längs de zuidgevel, längs de buitendijkszijde en längs de helft van de
binnendijkszijde loopt. Daar namelijk bevindt zieh de toegangsdeur, die ooit iets
verbreed is. De andere gevels bevatten twee en drie vensters met enkelvoudige luiken,
die via de schuiframen van binnenuit vergrendeld kunnen worden. De vensters zijn
door roeden in drie maal vijf ruiten verdeeld. Het pandje is gedekt door een tentdak
met een middenschoorsteen, waarop een windvaan, gedateerd 1855 en voorzien van
een in het metaal uitgesneden kameleon. De windvaan is via een staaf en een
overbrenging verbonden met een windroos, die tegen de zoldering bevestigd is, zodat
men binnen de windrichting kan registreren. Het inwendige is geheel betimmerd.
Tegen de noordgevel staat een houten schouw met eenvoudige versiering uit de
bouwtijd. In de hoek achter de toegangsdeur een hoekkastje. Het pandje heeft tot 1969,
toen de Lauwerszeedijk gesloten werd, dienst gedaan en is sedert 1980 eigendom van
de Stichting Oud Kollumerland. Het archief van het Waterschap, dat eerst nog
opgegaan is in een Waterschap Eastergoa's Sédiken berust nu te Harlingen bij het
Waterschap Fryslân, doch het is niet geïnventariseerd.
GEREFORMEERDE KERK.
Gereformeerde kerk Zaalgebouw met in de top van de frontgevel het bouwjaar 1906, doch het betreft een
Foyingaweg 54 herbouw van een te Kollum in 1866 opgetrokken gebouw voor de Christelijk Gereformeerde
Gemeente, dat in 1906 vrij kwam, doordat de gemeente gecombineerd werd
met een andere Gereformeerde gemeente (zie Kollum, Geref. kerk). Het gebouw werd
toen overgeplaatst naar Kollumerpomp. De spitsboogomlijstingen van de vensters
k o l l u m e r p o m p i
Aß. 180. Kopie van het kadastrale
minuteplan Kollumerpomp zuid,
omstreeks 1923. Schaal 1 : 7500.
Aß. 181. Zogenaamd Contributiehuisje.
Plattegrond en doorsneden. Getekend
1987 naar opmeting in hetzelfde jaar.
wijzen op het kerkelijke karakter van het gebouw, doch de ijzeren vensterharnassen zijn
rondbogig in aansluiting aan een rondboogfries längs de topgevel, waardoor het
gebouw een onvoldragen eclectisch uiterlijk heeft.
Foyingaweg /18-120
Geschiedenis
Gebouw en
VOORMALIG SCHOOLGEBOUW
Voormalig schoolgebouw en onderwijzerswoning (afb. 193, 194).
De kaart van Schotanus geeft tegenover de weg door Westelijk Nieuw Kruisland de
naam Foyinga aan; Andreae vermeldt, dat de school op een der singels staat 'van het
voormalige Foyingastate, later Foijingaheert genoemd' (Andreae '85, 1, 174). De
Foyinga's komen reeds voor in 1529 (Charterb. 11, 558), wanneer het Hof aan de eigenerfden
toestemming verleent tot bedijking van het Nieuw Kruisland. Andreae weet te
melden, dat de sate in 1847 verkocht werd en de grietenij het hornleger in eigendom
kreeg, op een gedeelte waarvan het de school stichtte.
Een foto uit het album in 1897 aan de jubilerende burgemeèster Witteveen aangeboden,
geeft het schoolgebouw in welstand. Volgens Bosgraaf (Kollumerland rond
1900) stond het schoolgebouw, dat in 1847 gebouwd was, aanvankelijk juist tegenover
de weg Wester Nieuw Kruisland. De onderwijzerswoning, thans nr. 118 zou gelijktijdig
opgericht zijn. Behoudens de dakkapel is het sobere pand onder schilddak met
hoekschoorstenen en brede gootlijst nog onaangetast. In 1881 werd de school direct
naast de woning gebouwd. Het gebouw bevatte waarschijnlijk twee klaslokalen, ieder
met drie grote vensters.
Brongersma State
Bwngersmaweg 9
RoÈema State of Boschplaats
Geschiedenis
BOERDERIJEN EN VOORMALIGE STATES
Ten zuiden van Kollumerpomp ligt de boerderij Brongersma, waarnaar de weg later
genoemd is, die er längs leidt. Van oudsher heette deze Uiterdijksterweg. Leden van de
familie van die naam hebben bestuurlijke functies gehad in de 16e en 17e eeuw. De
state werd voor 1640 eigendom van Pibo van Dorna, die tevens Bennemastate bezat,
waarvan de landerijen toegevoegd werden aan die van Brongersma. De geschiedenis
van Bennema gaat terug tot een oorkonde uit 1441 (R. K. Driessen, Monumenta
Groningana, 1822-1830, dl. 1, 351), waarin Bennemagoed genoemd wordt 'to
Amgadorpe binnendijk' (Andreae '85, 1, 173 en Lauwerszee 36). In 1660 wordt volgens
Andreae Bennemagoed 'op de Uiterdijken' genoemd, waarmee een soort district van
Kollum bedoeld wordt. De tegenwoordige opstal is blijkens kadastrale hermeting van
na 1963. De oudere kadastrale kaarten geven een plattegrond waarop een boerderij van
het kop-hals-romptype gestaan kan hebben.
Aan het eind van de vorige eeuw kende Andreae hier nog een boerderij door
hoog hout en dubbele singels omgeven (Andreae '85, 1, 170). Een tekening uit 1946
door B. Jouwersma in het bezit van de bewoners, geeft deze situatie nog weer (afb. 182,
183, 185).
Jacob Jilderts Rosema en Trijntje Pietersdr. Cleveringa woonden in 1640 op deze state,
die als nr. 14 op het stemkohier van Uiterdijksterkluft voorkomt. Jacob was ontvangerk
o l l u m e r p o m p
Stichtingssteen
Foyingaweg 2
De Raecken
Foyingaweg 57
Boerderij Groot Kabel
generaal van Kollumerland en enige malen volmacht van Oostergo ten Landsdage
(Charterb. v, 286). Ook bezat Jacob nog twee boerderijen in deze kluft. Zijn vader
Jildert Romptz. had in 1604 twee boerderijen gekocht (Deer. Verkopen in, 10 f. 81).
Diens vader bezat in 1552 (Monstercedul) een hele rusting en behoorde dus tot de
bezittende klasse. Waarschijnlijk woonde deze al op wat later Rosemaplaats zou heten.
De naam Rosema kan ontleend zijn aan een state van die naam onder Augsbuurt, die
Jildert Romptz. volgens Andreae in 1605 kocht van de erfgenamen van Adje Lammerts,
die haar gekocht hadden van de weduwe van Sicke Hemmema (Deer. Verkopen HI, 8).
Volgens Andreae zou Jildert het herenhuis gesticht hebben (Voor de grafzerken van
J. Romptz. en Jacob Jilderts, zie onder Burum). Van de zeven kinderen van Jacob en
Trijn bewoonde hun dochter Jetske de state. Zij was gehuwd met Gajus Botnia van
Broersma, secretaris van Kollumerland van 1656-1673. In 1678 vererfde de state eerst
op hun zoon Gajus, die in 1694 ongehuwd overleed en ontvanger was. Zijn zuster Wija
Catherina huwde met Livius van Scheltinga, in 1695 ontvanger-generaal, en woonde er
vervolgens. Haar rouwkas hangt in de kerk van Buitenpost. Hun oudste dochter
Catherina Aurelia, gehuwd met Vincent van Glinstra, generaal, legde in 1709 blijkens
een gevelsteen de eerste steen voor een nieuw gebouw; zij overleefde haar man, die in
1730 reeds overleed, nog dertig jaar. In 1711 werd waarschijnlijk een nieuw poortgebouw
opgetrokken met duivestenen in de topgevel. Deze werden herbruikt in een
bijschuur van de vorige boerderij (afb...). Na de dood van Vrouwe Glinstra schijnt de
state niet meer bewoond te zijn geweest en vervangen door de boerderij, die rond 1880
volgens Andreae een nieuwe gevel kreeg. De kadastrale minutekaart van 1823 geeft
reeds de boerderij van het kop-hals-romptype weer, dus waarschijnlijk die van kort na
1760.
In de nieuwe boerderij is de stichtingssteen uit 1709 opnieuw ingemetseld met opschrift
'1709 den 12 Mey heeft Jufr. Catrina van Scheltinga de Eerste Steen Geleyt' (afb. 183).
Boerderij van het kop-hals-romptype met zeer brede schuur (afb. 184). Belanghebbende
bij de bedijking van het Nieuw Kruisland was onder meer het klooster Buweklooster
onder Harkema-Opeinde. Het Vrouweklooster bezat een sate bij Buwama
monnikelanden, die dus door de conversen van Buwamaklooster bewerkt werden. Deze
sate heette De Raecken (Charterb. 1, 544; Andreae Lauwerszee, 36 en 162; Mol, 98).
De Raecken zou moerassig land betekenen. De sate wordt in 1453 genoemd en was
98/2 pm. binnendijks en 1 \ %Vi pm. buitendijks groot. In 1580 is het land aan de
provincie vervallen en in 1644 aan een Fogelsangh verkocht, waarna de sate in
Andreae's tijd aan mr. J. A. Fruitier vererfd was. Later werd de boerderij gesplitst in
Oude en Nieuwe Raecken.
De Oude Raecken bestaat uit een onderkelderd voorhuis, dat door middel van een kort
halsgedeelte met de zeer brede schuur verbonden is, xvm. Het vooreind heeft een
zadeldak tussen topgevels, waarvan de voorste doorsneden wordt door een forse
gootlijst. In de schuurgevels staan nog de oude smalle lichtkozijnen met roeden.
Op een ruim omgracht en met hoog hout begroeid erf Staat de grote stelpboerderij
Groot Kabel (afb. 186). De onregelmatige indeling van de voorgevel is veroorzaakt
door de voormalige melkkelder aan de rechterzijde. Het woongedeelte is als het ware
in de linkerhelft geschoven. Boven de vensters en de ingang in de voorgevel staan drie
läge zaadzoldervensters alsof het toch om een bouwboerderij ging en ertussen twee
uitgegronde velden van dezelfde afmeting. Terzijde bakhuis. De pannen op het
woongedeelte zijn vervangen door golfplaten.
Wester Nieuw Kruisland 1
de Schalder
De naam Schalder voor buitendijksland komt reeds in 1472 v o o r (Andreae,
Lauwerszee, 93). Het land komt in 1490 in handen van de abt van Aduard, die dan ook
een der deelgenoten wordt in de bedijking van het Nieuwe Kruisland. Volgens
Andreae wordt er in 1518 een iandbouwerswoning' genoemd. Deze wordt echter niet
vermeld in de door hem genoemde oorkonde (Charterb. 11, 365).
De boerderij nr. 1 draagt thans de naam De Schalder en ligt op een in 1820 nog
onbebouwd terrein (afb. 187). De stelpboerderij, uit hard rode steen opgebouwd, heeft
de vleugelmuren van de schuur in de vlucht van de voorgevel. Deze is slechts als een
risaliet aangeduid en bevat vier vensters en een deur. Aan de linkerzijde is de
kaaskamer geweest, die thans vervangen is door de woonkeuken met uitbouw. Midden
boven de voorgevel is een dakkapel met pilasters in de grote met pannen belegde
k o l l u m e r p o m p
Wester Nieuw Kruisland 7
Wester Nieuw Kruisland 4
Wester Nieuw Kruisland 8
Walta Sathe
Geschiedenis
Soensterdijk 5
Feenstra State
Oosterboereweg 6
Torpmacluft
schuurkap gebouwd. De bijschuur is met een dwarskapje met de kap van de hoofdschuur
verbonden, die daar iets terugliggend, de inrit heeft. De vensters in de achtergevel
van de schuur zijn gedieht, xixe.
Boerderij van het kop-hals-romptype aan het einde van de weg door het Nieuw
Kruisland (afb. 188). De kadastrale minute geeft een dergelijke massa weer, doch met
een korter voorhuis. Toch heeft het voorhuis nog de gesloten noordgevel en een fraaie
dakhelling, xvii-xvm. De geveltop is vernieuwd, waarbij de benedenvensters
waarschijnlijk hun hanekammen verloren.
Boerderij van het kop-hals-romptype met onderkelderd vooreind (afb. 189). Dit is van
een nieuwe voorgevel voorzien van een kap, die een veel te läge dakhelling kreeg,
waardoor het i8e-eeuwse karakter van het pand vrij wel verloren is gegaan.
Het buitendijkse land was in de 15e eeuw eigendom van de Holdinga's, die het via
een huwelijk van een Holdinga met een Meckema van die familie hadden verworven.
Broer Meckema komt in 1441 voor in een landruil met Gerkesklooster; zijn zuster was
gehuwd met een Holdinga (Andreae, Lauwerszee, 160). De naam Walta verwijst naar
Sybren van Walta, die met Tjits van Holdinga getrouwd was, waardoor Walta in het
bezit van deze sate kwam. In de 17e eeuw werd de sate verkocht aan broer en zuster
Clasen, de laatste gehuwd met Focke Jansz Eskes, waardoor de boerderij in die familie
kwam, die haar eind 19e eeuw bezat. De kadastrale minute geeft een omgracht terrein,
dat deels nog aanwezig is. De getekende bouwmassa komt ongeveer overeen met het
nog aanwezige van de stelpboerderij, die de ingang in het midden heeft en zaadzoldervensters
in de voorgevel. Het middelste daarvan is thans als volledig venster
opgehaald, waarbij de gootlijst tevens doorbroken is. Aan de linkerzijde kaaskamervenster.
Op een terrein, dat op de kaart van Schotanus als onbebouwd wordt weergegeven en
ook op de kadastrale minute niet bebouwd is, is blijkens de stichtingssteen in 1875
'deze stelphuizinge' gebouwd. De schuur is geheel met pannen belegd. De voorgevel is
thans met overnaadse planken betimmerd. Vuurhut aan de ingangszijde van de schuur.
Boerderij van het kop-hals-romptype met aan de voorgevel van het vooreind uitgemetselde
rollaag. In de top is deze gevel gedateerd 1856.
OVERIGE VOORMALIGE STATES
Eijsma heert Aan de zeedijk moet in de 16e eeuw ook nog een Eysma heert gestaan hebben. In 1555
wordt het bezit van wijlen Gaycke Eysma beschreven in het Weesboek (P 1 f. 103 e.V.).
Gaykes vader was van zijn bezit ontheven verklaard wegens zijn Gelderse gezindheid
(Charterb. 11, 344). In 1555 wordt het huis echter weer genoemd en omschreven als 'een
huys staende opte Vuyterdyck op Gaycke landt met syn annexen'. Bij de opsomming
van roerende goederen worden genoemd: ' 't voersael, de hanteamer (sic), de craecke,
de boewencamer en het achterhuys'. Bij de goederen worden vermeld 'vier taverelen,
een harnas, een ringcoller, armschenen en een backeneel.' Gayke Eijsma (daar
'Gayttye' gespeld) wordt dan ook genoemd in het monstercedul in het bezit van een
gehele rusting.
Kollumerterp Tegen de tegenwoordige grens met Kollum, doch onder Kollumerpomp ligt de Kollumerterp,
een archeologisch belangrijk terrein (nr. 38), waarop volgens de kadastrale
minute twee opstallen stonden in de vorm van kop-hals-rompboerderijen. In 1887 was
de westelijke reeds weg en nadien ook de oostelijke. lets oostelijker ligt een eveneens
geregistreerd archeologisch terrein, mogelijk een terp en ten zuiden daarvan het terrein
van Jeltingastate.
Jeltinga State Het terrein wordt als nr. 40 aangegeven in de lijst van archeologisch belangrijke
terreinen. Andreae kende de grachten en singels van de state nog ('85, 1, 158). De
kadasterkaart van 1887 geeft dan ook een leeg omgracht terrein met een toegangsdam
aan de oostzijde. Op de minutekaart staat evenwel nog een boerderij aangegeven met
kort voorhuis. De state heette ook Schonenburch, waarschijnlijk naar grietman Sebastiaan
van Schonenburch, xvib. Onder deze naam komt het huis voor in 1652, 1659 en
1693 (resp. Q 5, 20; Q 5, 187 en Q 7, 98). In 1659 wordt het Schonenburghs Hooghuis
genoemd. De Jeltinga's kwamen van Buitenpost, waar zerken voor hen liggen. Duco
van Jeltinga komt in 1616 voor als kerkvoogd en woonde in 1642 in Torpmakluft, zoals
deze Streek van Kollum genoemd werd. Zijn zoon Otto was in 1677 ontvanger van
Kollumerland. Het goed wordt dan Riddersma of Jeltingaslot genoemd, waaruit blijkt
i i kollumerpomp
dat de landerijen van Riddersma bij Jeltinga getrokken zijn of het Riddersmagoed naar
een nieuwe eigenaar genoemd wordt.
Riddersma De Riddersma's komen in de 16e eeuw voor: in 1507 een Jelt Riddersma als baarsman
(Weesboek p 1, f. 59), in 1543 Hedd Riddersma (Benef. 207) en zijn broer Jenne, die
beiden voor 1571 overleden waren (Sententieboek H 2, 3 october). De monstercedul
van 1552 vermeldt dat Hedd te Kollum een gehele rusting bezat. In 1597 wordt in het
Proclamatieboek (Q 2, 117 en 123) vermeld, dat Gatze Jeltinga op Riddersmaheerdt te
Kollum woonde en het volgend jaar kochten hij en zijn vrouw Jelcke Aysma 4Vi pm
land in Riddersmasate, door henzelf bewoond, van Sepcke Cornelisdr. Riddersma (ib.
162 en 206). Ook uit decretale verkopingen in 1588 (hi, 8, f. 100 en 108) blijkt dat
Riddersmasate toen bezit was van de erfgenamen van Gyldt Riddersma, overleden in
1575. Gatze Jeltinga stierf in 1617 en zijn zoon Fecke in 1636. Diens weduwe
hertrouwde Abbe van Bootsma te Wirdum en in haar testament komt Jeltinga State
niet meer voor (Hof van Fr. EEE, 2 f. 45). Het stemkohier van 1640 noemt Doecke van
Jeltinga, een broer van Fecke als eigenaar van stem nr. 10. In 1698 was de state
eigendom van Doeckes nicht Juliana van Jeltinga en werd door een meier gepacht.
Waarschijnlijk was de state toen steeds afgebroken. De kaart van Schotanus van 1689
geeft een eigenerfde state, terwijl van Riddersma alleen de naam er nog staat. Het
terrein is thans nog bebouwd met een boerderij, die op de kadastrale minute in 1887
een kort voorhuis had, aan de zuidzijde van de schuur, en die bij hermeting in 1964
vernieuwd blijkt te zijn.
Stins op Sybemasate Onder Annynghe dorp, een destijds gebruikelijke naam voor Kollumerterp, wordt in
1475 een Harcke Sybama genoemd, die land ruilde met Gerkesklooster (Charterb. 1,
664). In 1571 blijkt dat het hier niet om een gewone boerderij gaat, want in 1571 en
1573 worden delen van Sybema heert 'toe Torp' verkocht, eenmaal met uitzondering
van 'het stens' en eenmaal met uitzondering van 'het stenhuijs' (Procl.bk. Q I, 139).
Reeds in 1552 werd de sate niet meer door de Sybema's bewoond, want de verkopers
behielden het steenhuis aan zieh. Latere eigenaars namen de geslachtsnaam Sybema
aan. Van het steenhuis wordt na 1573 niet meer gerept. Waarschijnlijk gaat het hier om
de locatie die als nr. 39 archeologisch belangrijk genoemd wordt.
Tadema State of Domabosch Tadema State op de Uiterdijken werd in 1640 bewoond door Pibo van Dorna, rekenmeester
van Friesland en gehuwd met Dodonea Kempo's dochter Tadema. Zij had de
state in 1636 geërfd van haar ongehuwd overleden 00m Benno, die ontvanger-generaal
van Kollumerland was geweest en later ook rekenmeester van Friesland. Mogelijk heeft
hij de state laten bouwen. De familie Tadema was afkomstig van Tademastins ten
westen van Kollum (zie aldaar). De kaart van Halma van 1689 en 1718 geeft een
omgracht terrein weer, maar het Reëelkohier van 1698 geeft geen patricische bewoning
weer en dat van 1718 slechts een boerenhuis en 'hieminge en huisstee'. Na Kempo
Tadema van Dorna, Pibo's zoon die in 1670 overleed lijkt er geen eigenaar-bewoner
meer geweest te zijn. Zijn dochter Catherina was naar Fogelsanghstate verhuisd met
Petrus van Rosema. De boerderij van Tademastate is later aan de overkant van de weg
nieuw gebouwd onder de naam Pardeel.
Temmebosch Oostelijk van de Boschplaats of Rosema State lag Temmebosch, op de kadastrale
minute een omgracht terrein met een boerderij. Volgens Andreae ('85, 1, 173) zou de
naam Temme ontleend zijn aan Temme Rompts, een broer van Jildert Rompts (zie
Rosema State). In 1640 behoorde de state aan Jacob Jilderts 'Rosema' en zijn broers en
zusters. In 1698 woonde er Rinze Johannes bijzitter (zie kerk Kollum, Herenbanken) en
vererfde zij op Johannes Liewes Siccama.
POLDERMOLEN
Poldermolen Ten noorden van Kollumerpomp staat in de polder Nieuw Kruisland een achtkante
molen genaamd 'De Westermolen', die volgens het opschrift op de baard in 1845
gebouwd werd (afb. 190). De molen is eigendom van de gemeente.
Litteratuur Molens van Friesland, 146; Fries molenboek, 141-142.
Het staande werk Het onderachtkant helt binnenwaarts. De stiepen worden als pilasters doorgezet, met
ertussen de veldmuren. Het ondertafelment is onderbroken ter plaatse van de twee
toegangen en ligt op de stiepen; het onderachtkant gaat er buiten längs. In het
onderachtkant bevinden zieh geen vensters. In een van de velden bevinden zieh op de
plaats waar de kleine vijzel gezeten heeft staande naden in het metselwerk. Het
k o l l u m e r p o m p i i
metselwerk boven de vijzelkom wordt opgevangen door een eiken latei, boven de
gedeeltelijke dichtgemetselde voorwaterloop bevinden zieh twee half-steens segmentbogen.
Het met gepotdekselde delen beklede grenen achtkant is van vrij lichte
afmetingen gebouwd volgens het algemeen in ons land toegepaste systeem met twee
bintlagen. De velden zijn voorzien van hondsoren, een dubbel en een enkel kruis en
twee regels. De basis van de kap en de Spanten zijn van eiken, de haanhouten en een
deel van het voor- en achterkeuvelens zijn van grenen. De kap is met asfaltpapier
gedekt en kruibaar op slepers; staart met kruilier. De grenehouten lange spruit is als
middelbalk en tevens als ijzerbalk gebruikt.
Het gaande werk Wieksysteem: oud-Hollands, voorheen zelfzwichting, roeden van staal, vlucht 17,92 m.
Doorboorde kleine gietijzeren bovenas, gegoten in 1870 door de ijzergieterij 'De Prins
van Oranje' te 's-Gravenhage; aan het peneind verzwaard met stukken lood. Bovenwiel
met eiken armen en een Vlaamse vang. De stalen vijzelkom kan door een 22 pk Listen
dieselmotor aangedreven worden. De vijzelkom is van beton.
Restauraties In 1963 vond een verbouwing plaats waarbij de zelfzwichting en een deel van het
gaande werk (al of niet tijdelijk) verwijderd werden. Mogelijk heeft men toen ook de
tweede vijzel (een kleine vijzel die gebruikt werd bij slappe wind) verwijderd en de
houten grote vijzel vervangen door een stalen exemplaar.
In 1973 vond een restauratie plaats waarbij onder andere een deel van het achterkeuvelens,
de staart en de korte spruit werden vernieuwd. De kruilier verving men door
een kruihaspel en het asfaltpapier werd niet meer aangebracht.
Tijdens de restauratie van 1984-1985, die wat het gaande werk betrof niet geheel
voltooid werd, werden twee achtkantstijlen vernieuwd en één aangelast, voorts een
aantal kruisen (in eiken of hardhout), hondsoren, delen van het boventafelment, de spil
en een roede vernieuwd.
Molenaarswoning Bij de molen staat een eenvoudige molenaarswoning onder zadeldak tegen voortopgevel.
In de voorgevel twee vensters, in de top twee kleine halfrond gesloten lichttoevoeren,
XIXA.
Archeologisch belangrijke In het westelijke gebied van Kollumerpomp liggen vier archeologisch belangrijke
terreinen terreinen: één oostelijk aan de Oosterboerenweg, ongeveer een kilometer zuidelijk van
de Soensterdijk, dat vermoedelijk een terp geweest is. De andere drie liggen westelijk
van de Oosterboerenweg, namelijk Kollumerterp op 600m ten zuiden van de
Soensterdijk (zie hierboven op Kollumerterp), 'de Groene weg' op 300 m zuidoostelijk
daarvan (zie Sybema) en Jeltinga of Schonenburg op 500 m zuidoostelijk daarvan (zie
Jeltinga State). Kollumerterp is in 1896 reeds afgegraven, waarbij ongeveer dertig lijken
gevonden werden, de meesten 'met de benen omhoog'. Bij het lijk van een meisje
werden kralen gevonden (Alg. Nieuws- en Advertentieblad voor Kollum en Omstreken,
2 mei 1896).
k o l l u m e r p o m p
k o l l u m e r p o m p
Aß. 182. Rosema State in 1946 getekend
door B. Jouwersma. Tekening in bezit van
de eigenaar van de Boschplaats.
Aß. 183. Stichtingssteen uit 1709,
opnieuw toegepast in de Boschplaats.
Opname 1987.
Aß. 184. Boerderij De Raecken, Foyingaweg
2 met onderkelderd vooreind.
Opname 1987.
Aß. 185. Opnieuw toegepaste jaartalankers
1711 en duivestenen in een
bijgebouw van de Boschplaats.
Aß. 186. Boerderij Groot Kabel aan de
Foyingaweg 57. Opname 1987-
Aß. 187. Boerderij de Schalder, Wester
Nieuwkruisland 1. Opname 1986.
Aß. 188. Boerderij Wester Nieuwkruisland
7. Opname 1986.
Aß. 189. Boerderij Wester Nieuwkruisland
4. Opname 1987»
189
i k o l l u m e r p o m p
Afb. igo. De in 1845 gebouwde Westermolen
in Wester Nieuwkruisland.
Opname 1977.
Afb. igi. Het in 1828 gebouwde
zogenaamde Contributiehuisje op de
zeedijk. Opname 1986.
Afb. ig2. De situatie van het Contributiehuisje
gezien van de polder uit. Opname
1986.
Afb. igs. Het voormalige schoolgebouw
aan de Foyingaweg 118-120. Opname
1987.
Afb. ig4. De schoolgebouwen en schoolmeesterswoning
in 1897.
i 2 i
Kollumerzwaag
Het dorp ligt op de zandgronden in het zuidwesten van de gemeente en bestaat in
oorsprong uit de in oost-westelijke richting lopende Voorstraat, waar aan weerszijden
de bebouwing lag. Deze straat is een deel van de middeleeuwse ontginningsas, die een
vervolg in westelijke richting heeft, waar Zwaagwesteinde zieh aan ontwikkelde.
De oudste vermelding van 'Zwaech' dateert uit 1443 (Andreae 1885, 51). De naam
betekent weiland of weidegrond, een betekenis die betrekking moet hebben gehad op
het oorspronkelijk grondgebruik, voordat hier akkerland ontstond, waartoe de gronden,
gezien de opstrekkende verkaveling ontgonnen zijn. De bodem is deels met veen
bedekt geweest; de naam Zwagerveen, voor het oostelijk deel van het dorp, wijst daar
op. Ten gevolge van oxidatie van het veen na de ontginning, mogelijk ook door vervening
is deze laag verdwenen en het onderliggende zand aan de oppervlakte gekomen.
De kaart van Schotanus uit 1718 geeft aan weerszijden van de Voorstraat bouwlanden
aan. Alleen längs de grens met Achtkarspelen ligt dan nog een strook onontgonnen
heide. De lintbebouwing längs de Voorstraat kent ook op het kadastrale minuutplan
nog weinig verdichting en lijkt, gezien de plattegrondvorm van de afzonderlijke
gebouwen, voornamelijk uit boerderijen te bestaan. De op deze kaart aangegeven
opvaart was volgens Andreae in 1805-1806 gegraven.
Vooral na de Tweede Wereldoorlog is door de forse toename van woonbebouwing,
eerst in de vorm van verdichting längs de Voorstraat later ook door de aanleg van
nieuwe wijken, het agrarisch karakter van het dorp naar de achtergrond verdrongen.
Op de bij Schotanus aangegeven strook onontgonnen heide längs de grens met
Achtkarspelen vestigde zieh in het laatst van de 18e en in de 19e eeuw een verarmde
bevolkingsgroep. Onder de naam Zandbulten ontstond een verzameling verspreid
gelegen hutten en kleine huizen, aansluitend op dezelfde ontwikkeling in Zwaagwesteinde
(Dantumadeel) en Twijzelerheide (Achtkarspelen). In de loop van de 20e eeuw
verdwenen de hutten, werden wegen en paden bestraat en ontstond de huidige
woonwijk, voornamelijk bestaande uit 2oe-eeuwse eengezinshuizen. Deze ontwikkeling
is mogelijk gestimuleerd door het feit dat Zandbulten tot 1939 een 'stopplaats' voor de
trein was. Westelijk van Zandbulten deed zieh te Zwagerbosch op grotere schaal een
soortgelijke ontwikkeling voor. In 1940 werd dit oorspronkelijk tot Kollumerzwaag
behorende gebied zelfstandig.
I 2 2 k o l l u m e r z w a a g
K O L L U M E R Z W A A G
1 2 4 k o l l u m e r z w a a g
Afb. 195. Kopie van het kadastrale
minuteplan Kollumerzwaag west,
omstreeks 1923. Schaal 1 : 7500.
Afb. 196. Luchtfoto Kollumerzwaag west.
Schaal ca. 1:6000. Opname 1980.
Afb. 197. Kopie van het kadastrale
minuteplan Kollumerzwaag oost,
omstreeks 1823. Schaal: 1 : 7500.
Afb. 198. Luchtfoto Kollumerzwaag oost.
Schaal ca. 1:6000. Opname 1980.
Afb. 199. Kopie van het kadastrale
minuteplan Zandbulten, omstreeks 1823
(links). Idem 191$ (rechts). Schaal
1 : 7500.
Afb. 200. Luchtfoto Zandbulten. Schaal
ca. 1 : 6000. Opname 1980.
200
K O L L U M E R Z W A A G
Hervormde kerk
KERKELIJKE GEBOUWEN
De Herv. kerk en toren staan op een ruim verhoogd kerkhof längs de weg die
Veenklooster met Zwaagwesteinde in Dantumadeel verbindt. De kerk is eigendom van
de Herv. gemeente, de toren van de burgerlijke gemeente (afb. 201, 203-210).
Litteratuur
Aftfeeldingen
Bronnen
Geschiedenis
Beschrijving
Materiaal
Toren
Inwendig
Benef. 30; R.V.G.O. 186; Andreae '85, 11, 50; Wumkes 1, 242, 196; 11, 523.
Tekening door J. Stellingwerf met onderschrift Zwaegwesteinde in Dantumadeel 1722;
soortgelijke tekening iets gewijzigd en door andere hand, doch met zelfde soort
nummering links bovenaan, gemerkt Kollumerzwaag in Kollumerland 1723: beide
tekeningen berusten in de coli. Fries Museum, Leeuwarden (afb. 203, 204). Schets door
Van Lokhorst in archief Bi.Za. afd. K. en w. A.R.A. inv. Bervoets nr. 1071 (afb. 206).
Gegevens restauratie 1888 in archief kerkvoogdij en A.R.A., als hierboven.
Blijkens het register van 1580 was de kerk, naast vrij veel pastoriegoederen, een
jongerleen of vicariegoed rijk. In 1769 is aanbesteed 'het repareeren en opmaken van
de kerk met een geheel nieuw houten dak'; de kosten werden waarschijnlijk bestreden
uit de verkoop van de pastoriegoederen, die in 1763 plaatshad. Volgens Andreae is de
toren in 1872 deels afgebroken en hersteld. De kerk is in 1888 gerestaureerd met
rijkssubsidie naar tekening en bestek van architect Bruns. Volgens de correspondentie,
bestek en rekening van meerwerk is bij die gelegenheid 27,5 m3 metselwerk vernieuwd,
o.a. aan de binnenzijde na het wegbreken van de lambrizering 0,5 m3 en aan buitenmetselwerk
27 m3. Het inwendige is bekapt en gevlakt door middel van 40 m2 metselwerk.
De kap en beschieting zijn geheel vernieuwd van grenehout en belegd met deels de
oude pannen, deels bijgeleverde 'eerste soort oude Visvlieter pannen'. Plafondbeschieting
en houten rozetten werden geheel vernieuwd, evenals de afscheiding tussen
de kerk en voorkerk. Twee balkkoppen bleken verrot, zodat de balken vernieuwd
werden. In het dak werden kapeilen aangebracht. De deuren werden vernieuwd,
evenals de lambrizering in vurehout. Voor de vloer werden oude onderdelen gebruikt.
'De negen bestaande houten lichtramen te amoveren, een gedichte lichtopening te
heropenen en in 10 lichtopeningen ramen van gebakken vormsteen aan te brengen'. Bij
het meerwerk komen dan 10 dorpels van 'Escauzijnsche steen' voor. Aan het meubilair
werd bovendien voor f 69,37 gerepareerd.
In 1904 is een orgel aangeschaft en op een galerij aan de westzijde geplaatst; in 1917
werd het naar de oostzijde verplaatst en is de galerij aan de westzijde naar achteren
vergroot. De toren is in i960 onder leiding van A. Baart jr. gerestaureerd, bij welke
gelegenheid de top sterk vernieuwd is en van middeleeuwse details voorzien werd.
De kerk bestaat uit een bakstenen schip zonder steunberen en een driezijdig gesloten
koor dat door beren geschoord wordt. Aan de westzijde een bakstenen toren.
De toren is opgebouwd uit donkerrode baksteen, formaat 27,5-29 x 8,5-9 cm, 10 lagen
97 cm. Op de verdieping is dikkere steen toegepast, zodat 10 lagen 102 cm meten; het
verband is afwisselend twee strekken en een kop. Deze is uitwendig in kleurverschil te
herkennen bij de onderzijde van de lichtspleten. De in 1872 gebruikte dünne grauwe
steen aan de topgevels is in 1966 weer vervangen door bijkleurende steen vanaf de
geboorte der bogen van de galmgaten. Het oorspronkelijke muurwerk van het schip
bestaat uit baksteen van 29-30 x 8,5-9,5 cm, 10 lagen 100 cm in verband verwerkt van
merendeels drie strekken afgewisseld door een kop. Aan het koor meet de grauwere
steen 27,5-30 x 8-9 cm, 10 lagen 94 cm in tweede toepassing. Aan het koor zijn de
plinten afgedekt met rode Bremersteen.
De toren gaat onversneden op en heeft behoudens enkele lichtspleten geen vensters of
versiering. Aan de westzijde is een rondbogige ingang. Bovenaan zijn aan elke zijde
rondbogig gesloten betrekkelijk kleine galmgaten aangebracht.
De kleine ingang gaat inwendig over in een rechthoekige verbreding, overdekt door
houten lateien; achter de deur is een koker voor een sluitbalk. Aan de oostzijde is een
brede doorgang naar de kerk, gesloten door een rondboog op impostlijsten. De begane
grond is overkluisd geweest tot 1872, toen volgens het kerkarchief ook de westelijke
toegang gedieht werd. In de hoeken zijn trompen waarvan eens een koepelgewelf
opging, dat vervangen is door een lager geweif met brede platte kruisribben; van beide
gewelven en van de ribben zijn de aanzetten te vinden achter de balklaag en een
ingebracht toilet. Op de verdieping zijn smalle lichtspleten, die westelijk van het
k o l l u m e r z w a a g
DOORSN A -B DOORSN C-D
X I I I
X I I I b-C
ra XVI A
p S ^ j 1872 e n ' 88
SCHAAL 1 50
10 M
Aft>. 20i. Hervormde kerk en toren.
Plattegrond, plans en doorsneden toren,
detail ingang noordzijde schip. Getekend
1984 naar opmeting 1950 en tekening
A. Baart jr. 1956.
midden staan wegens een in het vlak van de buitenzijde gedichte doorgang van
ongeveer een meter breed en twee meter hoog aan de zuidzijde dicht tegen de
oostmuur. In de oostmuur is een smalle kepervormig gedekte doorgang naar een
voormalige lagere schipkap. Ongeveer 5,5 m boven de vloer bevindt zieh een
versnijding en bij de onderkant van de galmgaten een brede versnijding. De klokkestoel
draagt op balken die een meter beneden de eerste versnijding zijn ingelaten.
S chip Het muurwerk van het schip heeft geen plint noch een afsluitende lijst aan de
bovenzijde. Aan de zuidzijde zijn sporen over van een rondbogig gesloten ingang, waar
blijkens een ingevulde kapmoet een afdak boven was. Ten oosten van het eerste grote
venster is de dichting van een oorspronkelijk klein hooggeplaatst venster te zien. Direct
westelijk van de oude ingang is later een smalle flauw segmentbogig gesloten ingang
gemaakt, die tegenover de hoofdingang aan de noordzijde staat. Deze heeft een laatgotische
omlijsting in de vorm van een spitsboognis, gevat binnen een rechthoekig veld,
omgeven door een lijst, van schroefvormige stenen, die om en om geplaatst zijn
k o l l u m e r z w a a g
Koor
Bou wgesch ieden is
Inven taris
Preekstoel
Klok
(afb. 210). Onder de consoles zijn versieringen geweest, die over drie lagen heen
grepen. Rond de ingang een samengesteld profiel; in het veld een geprofileerd beeldnisje.
Boven de ingangsomlijsting is een moet te onderkennen over zes lagen van een
oorspronkelijk venster. Ten westen van de eerste koorsteunbeer de moet van een
gedieht laag venster. De vensters aan weerszijden van de ingang zijn waarschijnlijk
eerst bij de restauratie van 1888 toegevoegd, evenals het westelijke grote venster aan de
zuidzijde en het oostelijke van de twee kleine aan die zijde.
Het koorgedeelte is van afbraaksteen gebouwd en wordt geschoord door onversneden
steunberen, waarover het plint doorloopt. De tweede beer aan de zuidzijde ontbreekt.
De vrij brede spitsbogige vensters zijn door een kopse laag gedekt. Dergelijke vensters
staan nu ook in het schip en zullen bij de bouw van het koor daar aangebracht zijn,
met uitzondering van de meest westelijke dat met harder specie gevoegd en ingehakt is.
De vensters hebben bakstenen montants die in 1888 zijn aangebracht ter vervanging
van houten ramen; alleen het asvenster in de sluiting heeft een houten kozijn.
Bij een romaanse bakstenen toren, XII, is een eveneens nog romaanse bakstenen kerk
gebouwd (midden XII), waarvan de schipmuren over zijn, zij het gewijzigd door het
inbreken van grotere vensters. De overwelfde begane grond en de verdieping van de
toren waren beide van buitenaf toegankelijk; het koepelgewelf zal vrij laat (xvi?)
vervangen zijn door het lagere geweif met de brede kruisende banden. Mogelijk is ook
het schip overwelfd geweest, waardoor de muren in 1888 aan de binnenzijde bijgehakt
moesten worden; de hooggeplaatste romaanse vensters waarvan dagkanten te
herkennen zijn zouden dan de traveeën aangeven. Volgens het restauratierapport
zouden de muren uit schalen met gietwerk bestaan. Het koorgedeelte zal in de 15e
eeuw vervangen zijn door het tegenwoordige; ook in het schip werden toen grotere
vensters aangebracht. In de 16e eeuw werden nieuwe ingangen aangebracht. De
torentop die in 1872 gewijzigd was, is in i960 in middeleeuwse tränt 'verbeterd'. Bij de
restauratie van 1888 is een vlak houten plafond verwijderd en is het houten geweif
opnieuw aangebracht. Tevens moeten toen aan de westzijde twee smalle en twee grote
vensters zijn toegevoegd, die op de tekening van Van Lokhorst ontbreken.
De kerk bezit:
Een tot spreekgestoelte vertimmerde preekstoelkuip met achterschot en trapje, blijkens
ornamentering met asymmetrische onderdelen aan het trapje, mogelijk xvinc. Het
doophek is in 1870 gemaakt volgens gegevens in het kerkarchief, samengevat in een
brief uit 1938.
In de toren hangt een klokje, diam. 50 cm, met opschrift 'I. Borchhard fudit Enchusae
1769'.
STATES
States Bij het verbond met de Groningers van 1467 was een aantal edelen niet vertegenwoordigd,
omdat zij geen verbond wensten. Zij verzetten zieh tegen het bouwen van
het blokhuis te Kollum en versterkten Eysmastins te Oudwoude. De Groningers vielen
de stins aan en dwongen de bezetters tot overgave op voorwaarde dat ook drie steenhuizen
staande op de Zwaag vernietigd zouden worden (Andreae '85, 11, 54).
Hedsma State Waar deze steenhuizen gestaan hebben is niet duidelijk. De kadastrale minute geeft een
omgracht terrein 'Cedels hoP genoemd, maar dat kan jonger zijn; de stinsen moesten
immers in 1468 reeds afgebroken worden. Alleen van de Hedsma's is onlangs een
spoor gevonden, toen bij de restauratie van de vloer van de kerk een grafzerk gevonden
werd met in gotische minuskels het opschrift: 'obiit meint hed/sama x c in.' Deze
moet voor Meint Hedsama geweest zijn die kennelijk in 1493 overleed. In 1557 komt
eenmaal nog Hetsma Stede voor, toen Benne Jelckema een rente uit dat eigendom
verkocht (Register verkochte renten op wederkoop f. 17 v.). De aanduiding stede lijkt
erop te wijzen dat de plaats toen onbehuisd was.
Rinsema De kaart van Schotanus geeft westelijk van de kerk ongeveer tegenover de latere
opvaart de naam Rinsema. Andreae kent deze plaats nog als 'stinshiem' ('85, 11, $4).
WONINGEN EN BOERDERIJEN
Foarwei 47 Boerderij van het kop-hals-romptype, waarvan het i8e-eeuwse voorhuis omstreeks i860
na brand werd hersteld door middel van een toen gebruikelijke uitgemetselde rollaag
(afb. 217, 218). In de top smalle hoge lichtkozijnen passend bij de zesruitsvensters in
1 2 8 KOLLUM ERZ WAAG
Foarwei 145
Foarwei 149
Foarwei 173
Foarwei 197
Foarwei 207
Foarwei 209
Foarwei 257
Foarwei 2
Foarwei 16
Foarwei 120
het voorhuis. Terzijde bakhuis. Achtergevel en bijschuur rietgedekt.
Woudboerderijtje met kort stalgedeelte (afb. 211). Het pandje komt in deze vorm reeds
voor op de kadastrale minutekaart van 1823 en kan zelfs, vergeleken met nr. 149 dat
1724 is gedateerd ook uit de 18e eeuw dateren. De in N.N.O.FR. juli 1973 genoemde
datum van 1778 lijkt wat laat. Een foto uit 1965 geeft het pand nog met de zesruitsvensters,
kleinere lichtopeningen in de topgevel en de kleine stalvensters in lagere
stalmuren.
Woudboerderij met kort stalgedeelte, waarnaast de vuurhut staat (afb. 226, 227). Het
woongedeelte is in de voorgevel in ankers 1724 gedateerd. De ingang aan de westzijde
en de vensters aan de west- en noordgevel met roedenverdeling zijn nog origineel en
kregen sinds kort weer luiken. Ook de kleine kozijnen in het stalgedeelte zijn van hout
met kruisroeden. Het pand is geheel met riet gedekt en heeft slechts één schoorsteen,
namelijk boven de voorgevel. Inwendig bedschot en tegeltableaux in de schouw.
Aan de Foarwei stond tot ongeveer 1973 tegenover het pand nr. 158 aan het einde van
de vaart, een merkwaardig woongebouw met een lange gevel aan de straat, onder een
zadeldak tussen twee topgevels met beitelingen en dekplanken längs de zijden (afb.
229). De oostelijke helft had naast de ingang geprofileerde kozijnen met ramen met een
kleine roedeverdeling ; de westelijke helft had naast de ingang een blind gedeelte,
vervolgens een keldertje en dan twee eveneens geprofileerde kozijnen van negenruits
ramen voorzien, evenals aan de oostgevel. Aan de achterzijde was een aanbouw met
afluiving overkapt, die naar op de foto te zien is, tot de oorsponkelijke bouw behoorde.
Een soortgelijke woning staat nog te Oudwoude, Jan Binnensweg 10, doch moet daar
volgens de kadastrale minute van na 1823 dateren. Te Kollumerzwaag komt het pand
voor op de minutekaart.
Boerderij van het kop-romptype met lang voorhuis, dat reeds voorkomt op de
kadastrale minute. Dubbele rietgedekte schuur; het voorhuis is met pannen gedekt en
heeft een vernieuwde voorgevel.
Stelpboerderij uit omstreeks i860 (afb. 221). De ingang in het midden van de voorgevel
lijkt later te zijn ingevoegd. De ingang is aan de oostzijde, waar het bakhuis staat. Aan
de westgevel zal de kaaskamer geweest zijn. Het voorhuis is met pannen gedekt, de
schuur thans met golfplaten ter vervanging van riet.
Woudboerderijtje van hetzelfde type als 149; het voorend is hier echter met pannen
gedekt (afb. 222, 225). In de topgevel staan twee halve kruisvensters, die blijkens een
foto uit 1965 oorspronkelijk zijn. Het pand is namelijk sindsdien grotendeels herbouwd
en verfraaid, waarbij het de bakgoot voor längs de gevel verloor en enorme jaartalankers
1785 kreeg. Daar het pand niet getekend staat op de kadastrale minute moet het
echter van na 1823 dateren. De topgevel is halfsteens herbouwd in tegenstelling tot
voorheen; de schuur verloor de kleine Vierkante venstertjes en kreeg aan de achterzijde
een enorm uilenbord.
Boerderij van het kop-romptype, waarschijnlijk midden 19e eeuw gebouwd. (afb. 220).
De voorgevel van het voorhuis heeft rollagen längs de schuine zijden van de geveltop,
waarop dekplanken, die op een schoudertje rüsten. Vensters in de top vergroot;
benedenvensters nog vrij gaaf; flauw gebogen strekken. Tegen de blinde zijgevel was
oorspronkelijk blijkens het kleine keldervenster het bedschot getimmerd. Voorbij de
schuuringang staat het bakhuis met gesneden gootlijst en boeibord. Achtergevel schuur
gaaf; haaks erop bijschuur.
Boerderij van aan het Oldamstertype verwante vorm : boven de woonvertrekken in het
voorhuis zijn drie läge vensters aangebracht als licht voor de zaadzolder (afb. 215).
Schoorsteen boven het voorschild dat met pannen gedekt is; doorlopende nok over
voorhuis en schuur. Alle vensters met flauw gebogen bovendorpels, omstreeks 1880
ontstaan. Dwarsgeplaatste bijschuur.
Keuterijtje uit de 19e eeuw, waarvan het voorgedeelte met een woonruimte verlengd is
(afb. 212). Daarin I9e-eeuws bedschot tegen de noordgevel boven het keldertje.
Omgaande bakgoot. Rietgedekte schuur, aan de noordzijde later verbreed.
Tegenover de kerk gelegen woudhuisje, waar lang de klokluider gewoond heeft (afb.
202, 213, 214). Op de kadastrale minute komt slechts een rechthoekig gebouwtje voor
met de lange gevel aan de rooilijn. Het schuurgedeelte is er dus na 1820 aan toegevoegd.
Volgens Bosgraaf is het gehele pandje omstreeks 1846 gebouwd. De topgevel en
het achtergedeelte bestaan slechts uit halfsteens muren. Tegen de voorgevel inwendig
sober gemarmerd houten schouwtje.
k o l l u m e r z w a a g
Afb. 202. Foarwei 120. Zogenaamd
woudhuisje, waar lange tijd de klokluider
woonde. Plattegrond, doorsneden,
aanzichten, details en situatie. Getekend
1987 naar tekening Gemeentewerken
Kollumerland c.a.
NOORDGEVEL
DOORSNEDE A-A
xÄ^x
DOORSNEDE B-B PLAN BEGANE GROND —B h
SCHOUW VOORKAMER L
Foarwei 128-134
Foarwei 152
Foarwei 158
Foarwei ij2
In de bocht, die de Foarwei maakt om noordelijk de kerk te passeren en aan te sluiten
op de Voorweg richting Zwaagwesteinde, staat een serie woningen van ongeveer gelijke
inhoud, waarvan nr. 128 toonaangevend is door de schildkap, met Friese pannen
belegd en bekroond door hoekschoorstenen met versierde borden. De dakkapel is
kennelijk later vlak gedekt, eind 19e eeuw (afb. 224).
Verfraaid woudboerderijtje, waarvan het in kruisverband gemetselde muurwerk en de
in halfsteensverband opgetrokken geveltop nog origineel zijn, evenals de beitelingen
längs de schuine zijden en de geheel rieten kap.
Eenvoudig I9e-eeuws woonhuis onder schilddak waarop hoekschoorstenen met borden
(afb. 228). De situatie aan de kop van de in 1808-1809 gegraven Kollumerzwaagstervaart
wijst waarschijnlijk op een bestemming van woning van een havenfunctionaris of
als koffiehuis.
Boerderij van soortgelijk type als nr. 2, doch de zaadzolderruimte is aan de gevel
manshoog XIXA (afb. 2 1 6 ) . Het middelste venster daarvan is later verhoogd. De vensters
k o l l u m e r z w a a g
zullen aanvankelijk roedenverdeling gehad hebben zoals nog één venster in de noordgevel
heeft. De rollaag längs de zijden van de voorgevel komt neer op kleine
kraaglijsten en is op woudfriese wijze gedekt door groenwit geschilderde dekplanken.
De foto uit 1965 geeft nog rietdekking op de schuurkap; thans is deze vervangen door
golfplaten. Terzijde bakhuis.
Woudboerderij van het hier gangbare type, doch gebouwd van gele steen (afb. 219).
Het voorhuis is met pannen belegd en heeft de omgaande bakgoot op geprofileerde
klossen. Brede top met ongebruikelijke, waarschijnlijk verbrede kleine vensters; wegens
bepleistering is dit niet meer na te gaan. Bakhuis aan de oostelijke zijgevel, hoewel de
ingang van de westelijke zijde staat.
Keuterij onder een groot dak op läge zijmuren. Door uitsparing van een hoek is een
hoger vertrek met drie vensters ontstaan (afb. 223).
INDUSTRIEMOLEN
Voormalige industriemolen Op de kaarten van Schotanus van 1664 en van 1689 staat te Kollumerzwaag een
windmolen aangegeven ten noorden van de Foarwei in het westelijke deel van het dorp
aan een bij de molen eindigende weg.
De molen komt reeds voor op de lijst van niet rendabele molens van 1639 en opnieuw
in 1714. In dat jaar werd de molen afgebroken (verg. die te Veenklooster). Op de
kadastrale minute komt echter een plattegrond voor van een molen op een schuur
waarschijnlijk op de plaats die door Schotanus wordt aangegeven. De weg naar de
molen moet gelopen hebben tussen de tegenwoordige panden genummerd 174 en 176.
Archeologisch belangrijke terreinen Aan de oostzijde van de Miedwei in het uiterste noorden van het gebied van Kollumerzwaag,
250 m ten zuiden van de Petsleatswei ligt een verhoogde prehistorische
woonplaats. Ongeveer 750 m zuidelijk daarvan geeft Halbertsma een terp aan.
Foarwei 188
Hanenburg 8
k o l l u m e r z w a a g
De klokluiderswoning tegenover de kerk.
Opname 1981.
1 3 2 k o l l u m e r z w a a g
205
206
Afb. 203. De kerk getekend door J.
Stellingwerf in 1723.
Afb. 204. De kerk van Zwaagwesteinde
volgens onderschrift, getekend door J.
Stellingwerf in 1722. Beter past een
onderschrift 'Kollumerzwaag'.
Afb. 205. Hervormde kerk en toren van
het noordoosten gezien. Opname 1976.
Afb. 206. De hervormde kerk getekend
door J. van Lokhorst in 1888.
Afb. 207. Hervormde Kerk en toren
gezien van het zuidwesten. Opname 1976.
k o l l u m e r z w a a g 1 3 3
208
Afb. 208. Het inwendige van de kerk naar
het oosten gezien. Opname 1976.
Aß. 209. Details ingangen van de kerk
getekend door J. van Lokhorst 1888.
Aß. 210. De noordelijke ingang van de
kerk. Opname 1987.
Aß. 211. Achttiende eeuws woudboerderijtje
Foarwei 145, zoals het er in 1965
uitzag.
Aß. 212. Negentiende eeuws woudboerderijtje
Foarwei 16, met verlengd
vooreind. Opname 1986.
Aß. 213. Woudhuisje Foarwei 120.
Opname 1978.
Aß. 214. Voorgevel en oostelijke zijgevel
van Foarwei 120. Opname 1978.
Aß. 215. Negentiende eeuwse boerderij
Foarwei 2. Opname 1986.
210 212
1 3 4 k o l l u m e r z w a a g
Afb. 216. Waarschijnlijk vroeg 19e eeuwse
boerderij Foarwei 172. Opname 1965.
Afb. 217. Grotendeels 18e eeuwse
boerderij van het kop-hals-romptype
Foarwei 47. Opname 1965.
Afb. 218. Achtergevels van hoofd- en
bij schuur van Foarwei 47. Opname 1965.
Afb. 2iç. Woudboerderij aan de Foarwei
188. Opname 1986.
216
k o l l u m e r z w a a g 1 3 5
Aß. 220. Boerderij van het kop-romptype
uit het midden van de 19e eeuw. Foarwei
1 3 6 k o l l u m e r z w a a g
Afb. 224. Zogenaamde rentenierswoningen
Foarwei 128-134. Opname 1986.
Afb. 225. Foarwei 209 voor de
verfraaiing. Opname 1965.
Afb. 226. Woudboerderijtje Foarwei 149
uit 1724. Opname 1975.
Afb. 227. Foarwei 149 van het noordwesten
gezien. Opname 1986.
Afb. 228. Het pand Foarwei 158,
oorspronkelijk bij het einde van de
opvaart staande. Opname 1986.
Afb. 229. Het in de jaren zeventig
afgebroken pand Foarwei 173. Opname
1965. 224
i 37
Munnekezijl
Dorp dat zieh ontwikkelde bij een zijl (sluis) die circa 1476 in de Lauwers ter
regulering van de afwatering van deze rivier op de Lauwerszee was gelegd (Rienks en
Walther, 65). In de naam van de nederzetting komt het initiatief van de monniken (van
Gerkesklooster) ten aanzien van de zijl tot uitdrukking. Met de voortgang van de
bedijking van de Lauwerszee, eveneens op initiatief van dit klooster, werd de
noordelijke verlegging van de spuisluis in de Lauwers noodzakelijk. De 'Monken Nijen
ZijlF volgde dan ook de Pieterzijl op, die op haar beurt de opvolgster van de zijl te
Visvliet was. De sluis werd gebouwd in een vanaf de Lauwerszee gegraven kanaalvak,
dat enkele kilometers ten zuiden van de zijl op de Lauwers aansloot. De ligging van de
zijl werd voorts bepaald door de situering van de eveneens rond 1476 aangelegde dijk
tussen het reeds bedijkte 4oech', ten westen van de Lauwers en de Ruige Waard, ten
oosten daarvan (Rienks en Walther, 64, 65).
De situatie rond de sluis en daarmee de aanleg van de nederzetting heeft in de eeuwen
daarna verschillende wijzigingen ondergaan. De oorzaken daarvan zijn niet steeds
bekend, maar zullen vermoedelijk met de verbetering van de afwatering te maken
hebben. Zo is de sluis enkele malen verplaatst. In 1539 is er sprake van een 'nye' zijl
(Charterb. 11, 768) en, volgens Rienks en Walther (66), tevens van een oostwaartse
verplaatsing, terwijl circa 1740 de zijl over een körte afstand in westelijke richting
verlegd is, naar de plaats waar nu de huidige schutsluis ligt (Van der Wal, 6). Het
kadastrale minuutplan geeft westelijk van de huidige sluis een opvaartje, mogelijk het
restant van het water naar de oudste sluis. Rechts van de huidige sluis is op dezelfde
kaart in de percelering een aanwijzing te vinden, voor de daaropvolgende verplaatsing.
Het tegengaan van dichtslibbing door het tot stand brengen van een grotere stroomsnelheid
van het water, leidde tot het graven van een nieuw kanaalvak vanaf de
Munnekezijl tot de monding in het Reitdiep, ter vervanging van het bestaande bochtige
tracé. Ongeveer halverwege werd een sluis gelegd (1754), waardoor dit gedeelte, tussen
de Lauwerzijl en de Munnekezijl als 1600 m lange spuikolk dienst kon doen (Rienks en
Walther, 70). Verdergaande landaanwinning in noordelijke richting leidde tot de aanleg
van een zeedijk tussen Zoutkamp en Nittershoek (1877), waarin twee naast elkaar
gelegen sluizen werden aangebracht, een voor het Reitdiep en een voor de Lauwers.
Met de afsluiting van dit water aan de monding kon de Lauwerzijl worden vervangen
door een brug.
De initiatieven gedurende de laatste decennia van de 19e eeuw tot verbetering van de
afwatering in Friesland, gestimuleerd door de toepassing van stoomkracht, betreffen
mede de lozing op de Lauwerszee, waar uiteindelijk een groot deel van de provincie
afhankelijk van was. In dat kader werd de capaciteit van de doorstroming te
Munnikezijl sterk vergroot door de aanleg in 1882 van een nieuwe spuisluis in een
door bochtafsnijding ontstaan kanaalvak, circa 200 m oostelijk van de bestaande sluis.
Van de overige ruimtelijke ontwikkelingen te Munnekezijl dient de aanleg van de
schans in 1585, oostelijk van de toenmalige zijl te worden genoemd. Afwateringssluizen
van enig belang hadden tevens een militaire waarde wegens de mogelijkheid van
inundatie van het achterliggende gebied. Gedurende de laatste twee decennia van de
16e eeuw, toen de opstand tegen het Spaanse gezag in Friesland een sterk militair
karakter had, werden tal van vitale punten op last van de stadhouder versterkt. Deze
1 3 8 m u n n e k e z i j l
230
Afb. 230. Kopie van het kadastrale schans zou volgens overlevering zijn opgebouwd uit materiaal dat vrijkwam bij het kort
minuteplan, omstreeks 1823. Schaal daarvoor afgebroken Gerkesklooster (Andreae, '83, 85). Behalve als straatnaam zijn
1 : 75°° geen herinneringen aan dit militaire element in het dorp meer aanwezig. De bouw van
een kerk in 1665 geeft aan dat de nederzetting in die tijd een zekere omvang moet
hebben gekend. De Schotanuskaart (1718), het kadastrale minuteplan (1822) en de
Eekhoffkaart (1847) geven buurtjes aan weerszijden van de enkele sluis. Met de aanleg
van een nieuw kanaalvak met sluis in 1882 kwam een deel van het dorp ('De Schans')
tussen beide sluizen in te liggen. Door de sanering van dit buurtje in de jaren zeventig
van deze eeuw, vormt het sluizencomplex thans de oostelijke begrenzing van de dorpsbebouwing.
De op het kadastrale minuteplan duidelijk aangegeven en op de luchtfoto herkenbare
wielen längs de voormalige zeedijk, zijn de door diepe uitspoeling van de bodem
ontstane, met water gevulde gaten, gevormd tijdens een van de dijkdoorbraken in het
gebied.
m u n n e k e z i j l
HI
'W
Aft>. 231. Luchtfoto. Schaal ca. 1 : 6000.
Opname 1980.
1 4 0 munnekezijl
Sluis
Gerritshuis
Sluis van 1740
Sluiswachterwoning
SLUIS
De Munnekezijl of -sluis, waaraan het dorp zijn naam ontleent, was, zoals boven
uiteengezet, door de monniken van Gerkesklooster gebouwd omstreeks 1476.
Bij de sluis moet een gebouw gestaan hebben, waar de abt van Gerkes- of Gerritsklooster
in 1574 nog de abt van Bloemkamp ontvangen kon, naar Andreae weet mede
te delen (Andreae, Het klooster Jeruzalem of Gerkesklooster, Kollum 1891, 90). Het zal
een gebouw geweest zijn waar pachten en dergelijke geïnd werden en de administratie
van de bezittingen en het beheer van de sluis gevoerd werden.
In 1740 is de sluis in steen gebouwd (Rienks en Walther, 69) en sindsdien herhaaldelijk
verbeterd en vernieuwd (afb. 232). In het archief van Harinxma bevinden zieh onder
nr. 357 brieven en resoluties van de Staten over deze werken. H.D.E. van Aylva
refereert aan de zijlbrief van 1545 en schrijft over het besteden en voltooien van deze
werken. Uit een Resolutie van de staten van 1 april en van 21 juli 1740 blijkt, dat er
Croupen' naar Munnikezijl zijn gezonden, waarvan de officier 'bij de slattingen
praesent' moet zijn. Waarschijnlijk gaat het om 'genietroepen' voor werk aan de sluis.
In het archief van de Provinciale Waterstaat (thans R.A. Friesland) bevinden zieh
technische tekeningen van onderhoudswerken onder meer door J. M. Ypey (afb. 233).
In 1740 ontstond een geschil met de Staten van Groningen over de wateroverlast en in
1754 besloot men volgens Rienks en Walther naar aanleiding daarvan om 1600 m
buiten de bestaande sluis een houten spuisluis te bouwen in een nieuw gegraven diep.
De kaartenverzameling van het Rijksarchief te Leeuwarden bevat een schetskaart door
H. Hardenberg van die houten spuisluis (inv. nr. 13.124) (afb. 234). Ook de tekeningen
van de 'Eb Spuideuren in de buitesluis der Monnikezijle' (afb. 237) hebben kennelijk
betrekking op deze sluis, die waarschijnlijk in stand en functie is gehouden totdat in
1882 een nieuwe spuisluis gebouwd is zuidoostelijk van de scheepvaartsluis.
In 1829 werd een nieuwe sluiswachterwoning gebouwd, waarvan in het Waterstaatsarchief
een tekening berust. Onder het afdak staat: 'Afdak voor het opbergen van
werktuigen voor het sluisschouwen' (afb. 236). Mogelijk gaat het om de opstal, die op
de kadastrale minute op de dijk getekend staat ten noorden van de sluis.
Afwateringssluis
Litteratuur
Beschrijving
In 1882 is een 11 kolken brede spuisluis met brug eroverheen gebouwd in een nieuw
gegraven afvoerkanaal zuidoostelijk van de bestaande sluis. (afb. 240, 241).
Hiltje van der Wal, De brug annex keersluis te Munnekezijl. Rapport nr. 18 van de
Stichting Moderne Architectuur Friesland, Leeuwarden 1983.
In een 36 m breed stroomkanaal is een waterkering gebouwd met 11 doorlaten ieder
met twee stroomgaten, waardoor de waterlossing naar behoefte geregeld kan worden.
Boven de pijlers, die door natuurstenen platen gedekt worden, werd een wegdek
aangelegd met een natuurstenen balustrade aan de landzijde. Aan de zeezijde kwam
een keermuur met contraforten. Twee trappen aan weerszijde geven toegang tot de
bovenzijde van deze muur, waarlangs een dunne leuning voert. In de vloer bevinden
zieh metalen luiken die de bedieningsmechanismen voor de schuiven bedekken. De
ontwerper van het kunstwerk is slechts bij naam bekend als ir. Methardus. De
belangrijkste straat van het dorp is dan ook naar hem genoemd.
Voorm. schans
Jaarmarkt
De schans, waarover in de vestingbouw-litteratuur zo goed als niets te vinden is, werd
volgens Keune in het herdenkingsboekje ter gelegenheid van het 500-jarig bestaan van
de plaats, (Munnekezijl 500 jaar, Uitgave Plaatselijk Belang. Munnekezijl 1976) door
Caspar de Robles opgeworpen. In 1585 zou zij zijn verbeterd door de Staten van
Friesland (brief van 12 juni 1585). De schans werd toen uitgebreid met een stenen
wachthuis, waarvoor het materiaal uit de afbraak van Vrouwenklooster werd gehaald
en naar Munnekezijl vervoerd (Keune, 26). Na de verovering van Groningen in 1594
werd het rüstiger en kon rond de schans en bij de sluis een nederzetting uitgroeien, die
in 1616 reeds een korenmolen rijk was. In die jaren ook was er reeds een jaarmarkt.
In 1661 zou er ook een brouwerij geweest zijn (Andreae 85,1,95).
Hervormde kerk
Litteratuur
KERKELIJKE GEBOUWEN
Het tegenwoordige Hervormde kerkgebouw vervangt een in 1897 afgebroken gebouw,
waarvan foto's bestaan (afb. 239, 242, 243).
Smit, 36; Andreae '85, 11, 83 en 94.
m u n n e k e z i j l
Bronnen Correspondentie over de onverwachte afbraak van de kerk in 1897, A.R.A., Archief
Bi.Za. inv. Bervoets nr. 1 1 5 7 ; foto's in archief R.D.M.Z., Zeist; Kerkvoogdij-archief
Burum-Munnekezijl ter plaatse bij kerkvoogd.
Geschiedenis
Preekstoel
Gebouw van 1898
Klok
Volgens Smit, die het kerkvoogdij-archief raadpleegde, werd in 1665 een kerk gebouwd
te Munnekezijl, dat tot die datum onder Burum behoord had. De Staten hadden in
1655 reeds een 'subsidie' van 350 gld bijgedragen (Resol. van 25 sept. 1655). De
aankoop van grond wordt in 1665 geproclameerd (Q 6, 48). In 1759 zou de kerk een
nieuwe westgevel gekregen hebben en werd een nieuwe preekstoel aangeschaft, waarna
in 1856 een dakruiter op de nok werd gebouwd om een klokje in te hangen. Daardoor
werd de schoolmeester van zijn taak van hoornblazen ontheven. Uit de correspondentie
van het Ministerie met de Commissaris des Konings blijkt dat er in 1883-1889
circulaires waren uitgegaan inzake meldingsplicht van afbraak van oude gebouwen. De
gemeente-architect H. A. Zondag schrijft dat er niets bijzonders aan het gebouw te zien
was. Uit zijn brief leren we dat de kerk 1 1 x 9m groot was en 'vierkant', 'zonder
houten dak'. Het ging dus waarschijnlijk om een open dakstoel.
Het rechthoekige zaalgebouw had drie paar smalle spitsbogige vensters, die door
roeden in drie maal acht kleine velden voor glasruiten verdeeld waren. Het zeer hoge
tentvormige dak gaf een bijzonder accent aan het gebouwtje. Op de hoeken stonden
windwijzers met een wapen erin uitgesneden. De balken waren aan de muren bevestigd
door middel van jaartalankers, waarvan alleen de laatste als 5 leesbaar is. Dit bewijst,
dat het nog om het gebouw van 1665 ging. Met deze kennis valt op de foto ook de zes
te herkennen.
Uit de foto van de preekstoel kan men aflezen dat de twee smalle vensters inwendig
telkens gevat waren in een flauw spitsbogige nis en dat de preekstoel in 1759 aan een
der lange zijden van het gebouwtje werd opgesteld. De achtzijdige preekstoelkuip was
versierd met balusters op de hoeken, waarboven de kroonlijst verkropte. De panelen
waren eenvoudig doch fraai van verhoudingen versierd met uitgegronde velden. De
bijbehorende trap had soortgelijke balusters in de leuning; het klankbord had
eenzelfde profiel als de kroonlijst. Uit de foto ziet men tevens, dat het doophek geheel
onversierd en gesloten was en dat er hoogst simpele banken stonden.
Het nieuwe gebouw werd door dezelfde gemeente-architect ontworpen, die het rapport
over de oude kerk gemaakt had. Het werd opnieuw een zaalgebouw, nu met topgevel
aan de straat, waarboven een forse open klokkekoepel. Door de veel lagere dakhelling
is deze gevel weinig interessant. Langs de vensters werden telkens drie natuurstenen
blokken aangebracht, wat een levendig accent geeft aan de overigens saaie muren van
machinale steen, die door steunberen willen aangeven, dat zij een kerkgebouw vormen.
In de klokkekoepel hing in 1940 een klok van 59 cm diam. gegoten door Petit en
Fritsen in 1910.
Volgens Vrije Fries xvi, 1886 las men op de klok: 'Waar vroeger 't hoorngeschal
weerklonk/tot roepstem om Gods Woord te hooren/daar klinkt nu 't statig
klokgebrom uit dezen nieuw gebouwden toren/En roept het volk naar 't huis des
Heeren/om door gebed en lied Hem te eeren/En is de ziel aan 't stof ontvloden/Dan
vergezelt haar dof geluid/Het lijk naar 't laatst verblijf der dooden/Uit vrijwillige
bijdragen is in het jaar onzes Heeren 1856 deze toren op de kerk te Munnikeziel
geplaatst, terwijl kerkvoogden waren J. E. Wiersma, J. T. Sikkema en L. J. Sikkema van
welk werk aannemer was A. J. Nicolai. Gegoten door L. J. Elzinga en zoon in de
Schrans bij Leeuwarden'.
School
Gereformeerde kerk
Volgens Andreae ('85, 11, 95) zou er reeds in 1688 een school bestaan hebben. Smit
vermeldt een met riet gedekt schoolgebouw te Munnikezijl, dat in 1809 vervangen
werd. In 1873 werd er een nieuwe school gebouwd op een terrein buiten de bebouwde
kom en een schoolmeesterswoning ernaast.
Kort na de Afscheiding te Ulrum is ook te Burum een afgescheide gemeente gesticht
(zie aldaar). De Munnekezijlsters hebben in 1878 reeds een eigen hulpkerkgebouw
opgericht aan de Poorthoek. In 1885 werden zij een zelfstandige gemeente. De kerk
werd eerst in 1898 vergroot, maar in 1913 besluit de kerkeraad een nieuwe kerk te
bouwen, waartoe opdracht wordt verstrekt aan de jonge architect E. Reitsma uit
Groningen, die bekendheid zal krijgen als kerkbouwer.
1 4 2 m u n n e k e z i j l
Klok Volgens de klokregistratie door Heerma van Voss in 1942 hing er in de toren een
klokje uit 1867, diam. 50,5 cm en gegoten door Petit en Fritsen. Op de mantel zag men
hetzelfde wapen dat op de windvaan van de Hervormde kerk van 1665 te zien is,
namelijk gedeeld, heraldisch rechts een monnikefiguur en links drie blokjes.
BOERDERIJEN
Methardusstraat 2 Boerderij met twee schüren onder hoge schilddaken (afb. 249, 250). Ten westen voor de
ene schuur staat reeds op de kadastrale minute het dwarsgeplaatste woonhuis onder
zadeldak tussen zijtopgevels. De noorderzijgevel van dit gedeelte heeft de oude
indeling nog behouden met beitelingen längs de zijden van de topgevel en twee
vensters op de begane grond; deze geven licht in een vertrek, dat tegen de achterwand
de bedsteden gehad zal hebben. In de topgevel zijn later drie vensters aangebracht en
is de overkapping over de muur heen afgewerkt, hoewel de beitelingen duiden op een
muur die voor de kap staat en door een dekplank gedekt dient te worden. In de
topgevel boven de ingang in de langsgevel staat het jaartal 1775 dat de oorspronkelijke
bouwdatum aangeeft. De topgevel zelf is echter aanzienlijk jonger en zal tegelijk met
de nieuwe kap zijn aangebracht. Ook is toen een nieuwe balklaag aangebracht met
gietijzeren wartels, die omstreeks 1860 in gebruik waren en is de ingang gewijzigd. Is er
soms brand geweest, waarna het huis in dezelfde vorm is herbouwd? De rechthoekige
vensters met zes glasruiten kunnen namelijk zeer wel uit 1775 dateren.
Stoepsteen In 1982 is bij werkzaamheden aan de sluis een complete I7e-eeuwse stoepsteen
opgebaggerd (afb. 244). De steen is opgesteld bij de sluis terzijde van de weg. Deze
stenen dienden als voorste afwerking en als aanduiding van eigendom van een stoep
voor de toegang van een huis (T. Brouwer, Stoepen, stoeppalen en stoephekken, Zutfen
1985, 67, 118 en 120 en tekening van deze steen op p. 118). Waarschijnlijk is de steen
wel uit Munnekezijl afkomstig; mogelijk heeft hij later als grafsteen gediend.
Olde Borchweg 40 Grote boerderij van het kop-hals-romptype met lang voorhuis (afb. 245, 246). Andreae
Olde Borch vermeldt in zijn Studie over de Lauwerszee (p. 164) dat hier vroeger een gevelsteen of
stichtingssteen was met het jaartal 1559 en ziet in de plaats een soort uithof van
Gerkesklooster of van Galilea. In het voorhuis bevindt zieh tussen het tweede en derde
venster van de ingang af gerekend, een dwarsmuur van een meter dikte en bestaande
uit blonde kloostermoppen. De zuidelijke muur, waarin genoemde vensters staan, heeft
een dikte van ongeveer 60 cm. De zware dwarsmuur gaat slechts twee meter hoog op
uit kloostermoppen; daarboven bestaat hij thans uitwendig uit kleine gele steen. Een
en ander pleit ervoor dat hier aan de oude zeedijk een stins gestaan kan hebben, die
mogelijk in 1559 verbouwd werd, toen deze dijk verder buitenwaarts gelegd was en het
Ooster Nieuw Kruisland ontstaan was.
Olde Borchweg 65 Voor de beide schüren van deze boerderij is in 1932 een door architect
W. Reitsema uit Leens (Karstkarel '84, 29) ontworpen woonhuis gebouwd, dat geen
enkele relatie meer vertoont met de traditionele boerderijvormen (afb. 248). Behoudens
de vensters van de hoekkamer zijn voorts na '45 de vensters van kalf en middenstijlen
ontdaan, wat aan het ontwerp afbreuk doet.
Olde Borchweg 46 en 48 Tegen de zeedijk staan twee grote boerderijen van het kop-hals-romptype, waarvan de
gebouwen in aanleg waarschijnlijk uit de eerste helft van de 19e eeuw dateren (afb.
247). Beide staan reeds op de kaart van Schotanus als stemdragende plaatsen aangegeven.
INDUSTRIEMOLENS
Aan de Poorthoek 8 staat een hoge stenen korenmolen (afb. 238).
Litteratuur Andreae '85, 11, 95; Keune, Korenmolens 20-26; Molens van Friesland 102, 152; Fries
Molenboek 148.
Geschiedenis Op de kaart van Emmius uit 1616 staat te Munnekezijl ten westen van de Lauwers een
windmolen aangegeven. De molen wordt ook genoemd in de lijst van niet rendabele
molens, die in 1639 opgesteld werd in opdracht van de Staten. De molen werd echter
niet afgebroken, want volgens Andreae werd er in 1642 gesproken van een 'wyntmolen'
te Munnekezijl en op de kaart van Schotanus van 1689 staat een molen, nu ten oosten
van de Lauwers. Dit zou echter ook betrekking kunnen hebben op de houtzaagmolen
m u n n e k e z i j l
(zie hierna). Van vôôr 1711 tot 1732 was de molen volgens Keune eigendom van Ypt
Janssen en zijn zoon Jacob Ypes, die in 1728 zijn vader opgevolgd was. In mei 1741
werd de molen door de provincie aangekocht van Claes Klaassen en gesloopt.
Tegenwoordige molen Tussen 1741 en 1856 was er te Munnekezijl geen windmolen. In februari van het laatste
jaar echter werd door B. en w. het verzoek behandeld van Nikel Bansema een korenen
pelmolen te mögen bouwen. Aangezien men meende dat er in het dorp geen
behoefte aan bestond, werd het rekest in eerste instantie afgewezen. Later echter werd
alsnog goedkeuring verleend, doch alleen voor een korenmolen. Een jaar later verzocht
Bansema alsnog in zijn molen pelstenen te mögen aanbrengen. Bij onderzoek bleek
echter, dat de pelstenen er van het begin af reeds geweest waren, waardoor B. en w.
ontstemd raakten en afwijzend reageerden. Gedeputeerde Staten hadden echter begrip
voor de zaak en verleenden alsnog in maart 1857 vergunning.
Het staande werk Op de hoeken van de gemetselde hoge voet (gemetseld in koppen- en strekken-lagen)
bevinden zieh pilasters die doorlopen tot aan de Stelling. De pilasters van het gemetselde
onderachtkant (gemetseld in halfsteensverband) zijn smaller dan die van de voet.
In de voet bevinden zieh, de stellingzolder inbegrepen, twee zolders. De balklagen
bestaan uit vier balken als bintlagen kruislings gelegd. De segmentboog boven de
toegang draagt een sluitsteen met het jaartal 1856. Het met riet gedekte grenen
achtkant is gebouwd volgens het algemene systeem met drie bintlagen. De basis en de
opbouw van de kap zijn van eiken. Lange spruit (eveneens van eiken) als middelbalk,
ter hoogte van de koningsspil met een slof verzwaard en tevens als ijzerbalk gebruikt.
De kap is kruibaar op een kruiring; de staart heeft een kruilier. Op de baard de
jaartallen 1856 en 1971 ; het jaartal 1856 is eveneens in het riet van een van de velden
uitgesneden.
Het gaande werk Wieksysteem: fokwieken (systeem Fauël met remkleppen) oud-Hollands opgehekt,
voorheen zelfzwichting met oud-Hollandse voorzoom; stalen roeden, vlucht 19,34 m.
Gietijzeren doorboorde bovenas, gegoten in 1894 door de ijzergieterij 4 De Prins van
Oranje' te VGravenhage. Het verdere gaande werk bestaat thans uit: bovenwiel,
koningsspil met een rondsel voor het luiwerk en spoorwiel, hierop aangesloten één
koppel stenen (de steenkuip is met zinkplaten bekleed). In de twintiger jaren werd een
elektromotor aangebracht. Thans bevindt zieh in de voet een tweede koppel stenen
aangedreven door een 30 pk dieselmotor.
Restauraties In 1937 werd de molen door een windhoos getroffen; schade werd vooral aangericht
aan de roeden en het gaande werk. In 1970-1971 vond een restauratie plaats, waarbij
onder andere vernieuwd werden: de basis (met uitzondering van de penbalk) en de
opbouw van de kap en een deel van de staart, de gehele Stelling, een veldkruis en een
deel van het ondertafelment; ook werd toen het koppel maalstenen weer opgesteld. De
zelfzwichting werd verwijderd en vervangen door het hierboven omschreven systeem.
Houtzaagmolen Volgens Andreae ('85, 11, 95) stond er een houtzaagmolen ten oosten van de Lauwers.
De molen heeft tot ongeveer 1920 bestaan en is waarschijnlijk eerst in de 19e eeuw
gebouwd, waarschijnlijk voor Jan Sytses Bok, geboren in 1830. Mogelijk is de molen
gebouwd door Jan Ritsma, molenbouwer te Munnekezijl. Het ongezaagde hout werd
bij Halbertsma in Grouw gekocht en via het Kolonelsdiep en Lauwers naar
Munnekezijl vervoerd, waar voor boerderijen in de nieuwe polders veel hout benodigd
was. De eigenaar van het bedrijf heeft te Munnekezijl woningen bezeten, de
zogenaamde Bokkebuurt (N.N.O.F. II februari 1976).
Kalkoven In het Weesboek (p 1, f. 93 v.) komt in het jaar 1572 een kalkoven voor te Munnekezijl
(Van der Meer).
1 4 4 m u n n e k e z i j l
m u n n e k e z i j l 1 4 5
Aft). 235. Technische tekening van de
sluis in 'Rhijnlandse voeten'.
Afb. 236. Bouwkundige tekening van een
sluiswachterswoning uit 1829.
Afb. 237. Technische tekening van de
'Ebspuideuren in de buitensluis der
Monnikezijlen'.
tfiflffll
Ç F r<
L
t ^ J 1 _ J
•Ûïi
hlili
inr.
î t ' • r
236
1 4 6 m u n n e k e z i j l
Aft>. 238. De korenmolen van
Munnekezijl. Opname 1977.
Afb. 23g. De Hervormde kerk uit 1898.
Opname 1987.
Afb. 240. Bovenaanzicht van de spuisluis
van 1881. Opname 1987.
Afb. 241. De spuisluis van 1881 van de
landzijde gezien. Opname 1987.
239
m u n n e k e z i j l
Afb. 242. De preekstoel van 1759 in de
voormalige 17e eeuwse kerk. Opname
waarschijnlijk 1897.
Afb. 243. De in 1897 afgebroken 17e
eeuwse kerk met de dakruiter uit 1856.
Opname waarschijnlijk 1897.
Afb. 244. Uit de sluis opgedolven 17e
eeuwse stoepsteen. Opname 1987.
Afb. 245. Inwendige van het vooreind van
de boerderij Olde Borchweg 40, waaruit
de dikte van de scheidingsmuur valt af te
lezen. Opname 1987.
Afb. 246. Noordmuur van het vooreind
van de boerderij Olde Borchweg 40.
Opname 1987.
1 4 8 munnekezijl
Afb. 247. Boerderij Olde Borchweg 46
met laat 18e of vroeg 19e eeuws
muurwerk met hanekammen boven de
vensters en hooggeplaatst venster van de
opkamer achterin het vooreind. Opname
1987.
Afb. 248. Boerderij Olde Borchweg 65
met woonhuis uit 1932. Opname 1987.
Afb. 249. Zijgevel van het woongedeelte
van de boerderij Methardusstraat 2.
Opname 1987.
Aß. 250. De boerderij Methardusstraat 2.
Opname 1987.
247
Oudwoude
Oudwoude ligt op de noordelijke rand van de Wouden, waar dit landschap overgaat in
het landschap van de voormalige kwelders. De dorpsplattegrond bestaat uit twee
onderdelen, namelijk een gedeelte van de oost-west lopende Zomerweg en de Wijgeest,
waaronder het noordelijk deel van de uitloper van de zandgronden in de klei vanouds
bekend staat. Het aan de Zomerweg gelegen deel heeft de kenmerken van de meeste
andere wouddorpen: lintbebouwing aan een weg die de opstrekkende verkaveling
ongeveer loodrecht snijdt. Dit patroon is ontstaan met de ontginning in de i ie-i2e
eeuw.
Het onderdeel 'geest' uit de naam Wijgeest betekent: complex akkerland omringd door
laaggelegen klei- of veengrond (Moerman, 70, 71 ; Inleiding ). De landschappelijke
ligging van de Wijgeest vertoont daarin overeenkomst, met het naburige Westergeest en
het zeer oude Rinsumageest in Dantumadeel. In het algemeen kennen de 'geesten' dan
ook een oudere bewoning dan de aangrenzende, deels met veen bedekte zandgronden.
Voor Oudwoude is dit verder niet te bewijzen; van de (niet bijzonder oude) kerk aan
de Zomerweg is geen voorganger op de Wijgeest bekend. De situatie wordt verder
gecompliceerd doordat Oudwoude, op grond van een hogere ouderdom, kennelijk kon
worden onderscheiden van jongere ontwikkelingen in de Wouden.
Tot in de 19e eeuw bleef de bewoning tot de twee, los van elkaar gelegen onderdelen
beperkt, daarna zijn ze 'aan elkaar gegroeid'. De toename en verdichting van de
bebouwing was voornamelijk niet-agrarisch van aard.
De 'geest' zelf kent niet meer het oorspronkelijk gebruik als akkerland maar bestaat,
evenals de omgeving uit grasland. In landschappelijk opzicht levert de aanwezigheid
van houtsingels rond de percelen en de wat hogere ligging van het terrein nog een
duidelijk contrast op met de aangrenzende kleigronden. Voorts laat de luchtfoto een
duidelijk afwijkende verkaveling ten opzichte van het omringende gebied zien. Ten
oosten van de Wijgeest, daarvan gescheiden door een recent aangelegde verkeersweg,
liggen de Zandwielen, een drietal ronde poelen, ontstaan door uitspoeling van de
bodem ten gevolge van een dijkdoorbraak (Rienks en Walther, 59). Deze dijk die de
zeedijk längs het Dokkumer Diep verbond met de hoger gelegen gronden van de
Wouden geldt als een der oudste dijken in de gemeente en is op onbekend tijdstip,
mogelijk in of voor de 13e eeuw aangelegd. Met de aanleg van een nieuwe dijk via
Kollumerpomp en Warfstermolen raakte de Zandwielsterdijk zoals de dijk längs de
Wijgeest bij Schotanus genoemd wordt, overbodig en is later afgegraven. Sporen van
een dijklichaam zijn in het huidige landschap niet meer aanwezig.
1 5 0 o u d w o u d e
o u d w o u d e
252
Aß. 251. Kopie van het kadastrale
minuteplan omstreeks 1823. Schaal
1 : 7500.
Aß. 252. Luchtfoto. Schaal ca. 1 : 6000.
Opname 1980.
1 5 2 o u d w o u d e
Herv. kerk
Litteratuur
Bronnen
KERKELIJKE GEBOUWEN
De Hervormde kerk ligt evenwijdig aan de weg aan de westzijde van het dorp. Kerk en
dakruiter zijn eigendom van de Hervormde gemeente (afb. 253, 258-262, 264-270).
Benef. 235; R.V.G.O. 184; Charterb. 1, 526; Andreae '85, 11, 2; Wumkes 1, 208, 347;
W. H. Keikes, Verleden van Frieslands Noordoosten, Dokkum 1968, 55.
Kerkvoogdijrekeningen 1645-1971 in streekarchivariaat te Dokkum; uittreksel archiefdienst
Noordoost Friesland.
Geschiedenis
Materiaal
Beschrijving
Inwendig
Bou wgesch ieden is
De oudst bekende vermelding van Oudwoude is in 1444, wanneer de 'meente'
genoemd wordt als medeondertekenaar van een verbond met de stad Groningen
(Charterb. 1, 526). Andreae noemt dit stuk als gedateerd 1443. In d e 16e eeuw waren te
Oudwoude naast patroons- en pastoriegoederen nog prebendegoederen aan te geven.
Keikes vermeldt, dat er in 1545 nieuw hout en een nieuwe klok in de toren komen. In
de jaren 1689-1690 komen betalingen voor aan Bonne Alberts timmerman wegens hout
voor het klokhuis. Voorts koopt men herhaaldelijk pannen, in 1683 te Dokkum, in 1690
en 1694 worden ze Enkhuizer pannen genoemd; in 1691 worden 2000 stenen verwerkt
'tot de kerkringmuur' en wordt de 'benecouw' (knekelhuis) afgebroken. Vele kleine
reparatieposten geven geen aanwijzingen voor ingrijpende veranderingen aan het
kerkgebouw. Slechts twee posten van 1743 lijken op ingrijpende werkzaamheden te
wijzen : er wordt drank geschonken aan de arbeiders om de balken uit en in de kerk te
helpen dragen of hijsen en Bernt Mijnders krijgt 20 gld., 'van de zolder te maeken'. In
1764 worden alle pastoriegoederen van Oudwoude en Westergeest te koop aangeboden;
in 1786 verkoopt men de ringmuur om het kerkhof. Andreae meldt nog dat de
zuidelijke muur 'voor enige jaren' wit bepleisterd is en dat de toren in de 18e eeuw
werd afgebroken en door een dakruiter vervangen. In 1965 is het kerkje gerestaureerd
onder leiding van arch. A. Baart jr. te Leeuwarden. De uitwendige bepleistering werd
weggenomen evenals de klimop tegen de westmuur; de toegang die aan de oostzijde
was ingehakt werd gedieht. De houten ramen met indeling in kleine ruiten en vorken
in de kop werden gehandhaafd. Ter plaatse van moeten daarvan zijn de steunberen
herbouwd. Het torentje is vernieuwd met gebruikmaking van enig hout uit de
bestaande spits. De kokkestoel is van aangevoerd oud hout gemaakt. De drie westelijke
trekbalken zijn vernieuwd evenals de korte balken in de koorsluiting.
De zes traveeën diepe eenbeukige kerk is van afbraakmopsteen opgetrokken, formaat
29>5-30>5 x 7*5-8 cm, 10 lagen 96 cm. Aan de zuidzijde zijn aan de drie westelijke
traveeën dikkere voegen toegepast zodat 10 lagen 100 cm meten. Westelijk van de
vierde steunbeer tekent zieh een loodvoeg af. De westgevel is bekleed met kleine steen
20,5 X4,5 cm, 10 lagen 52 cm. Inwendig meet de steen daar 19,5-20 x 5 cm
Behoudens een ingekort venster en een ingang in de meest westelijke travee is de
gehele noordzijde gesloten. Aan de zuidzijde staan in elke travee, met uitzondering van
de eerste, spitsbogige vensters met steensbrede rollagen längs de kop. De houten ramen
zijn binnen de dagsteen geplaatst. In de eerste travee is een segmentbogig gedekte
ingang gevat in een hoogopgaande rijkgeprofileerde nis, die sinds de restauratie door
een rechtomgevoerde waterlijst wordt omgeven. De waterlijst is niet over de beren noch
onder de vensters aanwezig. De onderdorpels eindigen in het vlak van de muur. Boven
de ingang stond voorheen een kort venster. De beide westelijke hoeksteunberen
bestaan uit hetzelfde materiaal van de westgevel. De beren aan het koor waren voor de
restauratie in verzwaarde afgeschuinde vorm aanwezig.
Het enige venster aan de noordzijde en het daartegenoverstaande aan de zuidzijde zijn
gevat binnen een hoogopgaande nis met ongeprofileerde dagkanten. Onder de overige
vensters staan läge nissen waarvan de korfbogige sluiting een afgeschuinde kant heeft.
Aan de zuidoostzijde is tot de restauratie een ingang geweest; na dichting daarvan is
de nis daar niet hersteld. Aan de noordzijde zijn tegenover de vensters van de zuidzijde
eveneens nissen aanwezig. De muren zijn verankerd door trekbalken, die tot de restauratie
door een schrootjesplafond waren weggetimmerd. De kap bestaat boven de
westelijke twee en een halve travee uit eikehout, voor het overige uit grenehout. De
vierde tot en met zesde eiken spanten zijn gemerkt doch zij staan niet in de juiste
volgorde.
Het gebruikte materiaal en de vorm en plaatsing van de vensters wijzen op een
o u d w o u d e
Aft>. 253. Hervormde kerk. Plattegrond.
Getekend 1987 naar opmeting H. van der
Wal 1943 en eigen waarnemingen.
m w XV
EM xvii d
1965
10 M
=l
253
herbouw in de gotische periode (15e eeuw) met materiaal, afkomstig van de vorige
bakstenen kerk. Daar de ingang op ongebruikelijke wijze in de meest westelijke travee
staat, nemen wij aan, mede op grond van een getuigenis dat er vrij ver westelijk van de
tegenwoordige westelijke sluitmuur zwaar puin in de grond gevonden wordt, dat de
toren een travee verder westelijk gestaan heeft. Daar de westmuur uitwendig uit
hardgebakken drielingen bestaat, zou deze gehele operatie wel eens door Bonne
Alberts eind 17e eeuw kunnen zijn uitgevoerd. Ook de overkapping zou dan hersteld
zijn, waarbij de eerste vier spanten herplaatst werden, doch in gewijzigde volgorde. De
wijzigingen in de 18e eeuw kunnen een orgelbalkon betroffen hebben. Het oostelijk
gedeelte werd opnieuw bekapt met grenen spanten. De schijnbaar i6e-eeuwse
omlijsting van de ingang is eerst bij de restauratie aangebracht.
De kerk bezit :
Een eenvoudige eiken preekstoel met paneelwerk als te Westergeest, xvm; bijbehorend
achterschot en klankbord.
In 1856 is een nieuw orgel aangeschaft, gebouwd door Van Dam te Leeuwarden
(Talstra 1979, 57).
Een overhuifde herenbank waarvan de overhuiving op vier-dunne Dorische kolommetjes
rust, xvm.
Een niet overhuifde drievoudige bank van paneelwerk geverfd en eenvoudige mans- en
vrouwenbanken, xix.
Psalmborden Drie eenvoudige psalmborden, xix.
Zerken In het koor liggen enige I7e-eeuwse zerken waarvan de wapens zijn afgehakt. Anno
1632 voor Binnert Saeppema gedep. Staat; Anno 1672 voor Doetti Sapma huisvrouwe
van Haie Liewes; Anno 1635 voor Wytske Liewedr. huisvrouw van Binnert Sae(p)ma.
Voorts zerk met opschrift 'Ao 1662 den 1 augusto sterff de Eerbare Siouck Fogelsang
dochterke van dr. Hylarius van Fogelsang oit sijnde een half jaar. Anno 1674 den 16
februari is in den Heere ontslapen d'eerwaerde ende eerbare vrouw Rijckien van
Rosema echte huisvrouwe van de E\ Here Doctor/Hylarius van Fogelsangh secretaris
over Collumerlandt ende 't Nieuwe Cruyslant oldt in haer 32 jaar en leyt alhier
begraven./defuncta loquitur: Jesu min mijn gewin\ Een tekening in de coli. Fries
Museum uit 1920 geeft fragmenten van grafzerken weer waarop een wapen en de naam
Alma te lezen zijn.
Rouwborden Zes gebeeldhouwde en twee geschilderde rouwborden. De geschilderde borden zijn
ruitvormig.
1. Het oudste uit 1675 geeft het wapen Van Dorna weer met dekkleden, heim en kroon,
uitkomend twee korenaren en een klaverblad (afb. 268). Op een cartouche e r o n d e r:
'Den Ed. Vermögenden heer/Pibo van Doma/Raad ordinaris in den Hove van
Friesland/oud in sijn LXI jaar overleed/den XII febr. des jaars/M D C L X X V';
2. Ruitvormig bord voor Gaius van Broersma (afb. 269). Onder het gekroonde wapen
cartouche met opschrift: 'De Heere Gaius van Broersma/Aetatis 51 Obiit den 5
Decemb: 1678';
3. Gebeeldhouwd rouwbord omlijst door twee omrankte kolommen die een gebogen
fronton dragen (afb. 2 5 9 ) . Eronder: M D C X C im. Onder een kroon het wapen
Broersma. Opschrift 'De Heer Gaius Broer/sma mede Gecommitteerde in/de Reken-
Inventaris
Preekstoel
Orgel
Banken
1 5 4 o u d w o u d e
camer van Vrieslandt en /ontvangen (sic) Generaal van Collemer/landt en het Nuyw
Cruyslandt Obiit/den 21 February 1694/oud 39';
4. Gebeeldhouwd rouwbord in rococolijst waarin het jaartal MDCCLV en obiit iv april
(afb. 260). Op het veld onder een kroon het door adelaars gehouden wapen Van
Heemstra. Op een rocococartouche het opschrift: 'De Hoog Wel Geboren Heer Jr.
Vincent van Hiemstra geboren den 30 Augustus 1737 overleden te Franeker den 4 april
1755 's avonds ten 8 uur in den ouderdom van 18 jaren 7 maanden 5 dagen en den 15
april bijgezet in de Famiellie Kelder te Collum';
5. Gebeeldhouwd rouwbord omlijst met rococosnijwerk aan de hoeken; op het
gebogen fronton naar beneden gerichte fakkels en vlampotten (afb. 261). Onder het
fronton: MDCCLXII. Geheel onderaan: Obiit den vu april 1762. Op het veld onder een
kroon het door eike- en lauwerloof omrankte wapen. Op cartouche opschrift: 'Hoog
Wel Geb Vrouw Mevrouw Wija Catherin a van Glinstra Huisvrouw van den Wel Geb
Heer Willem Hendrik van Hiemstra Grietman over Collumerland & Nieuw Kruisland
etc etc etc Obiit den 7 april 1762 oud 26 jaar Rust te Collum in de grafkelder';
6. Gebeeldhouwd rouwbord (afb. 264). De lijst met gesneden lisbladen längs de zijden
en treurende putti onderaan; op de bovenhoeken zandlopers. Boven de lijst
M D cc L xxv. In het veld onder een kroon tussen grote rococoranken gehouden
wapenschild. Op lambrequin het opschrift: 'De Wel Edele Gestrenge Heer Cornelius
van Scheltinga in Leven Gecommitteerde Staat te Landsdage Geboren den Eersten
Februarius 1718 Overleden den 2 Decern. 1775 is alhier op den 12 december roustatlijk
bijgeset' ;
7. Gebeeldhouwd rouwbord in gemarmerde geschilderde lijst met gebeeldhouwd
lofwerk aan de hoeken (afb. 265). Boven in de lijst M D C C L XXX III. Op het veld het
van helmteken en kroon voorziene wapen Heemstra gehouden door adelaars. Op het
lambrequin eronder: 'Hoog Wel Geb. Heer de Heer Jr. Hector Livius van Hiemstra
Historieschrijver van Friesland etc. etc. Geb. te Veenklooster den 8 Aug 1740 overleden
te Leeuwarden den 25 Feb. 1783 en bijgezet in de Famielliegrafkelder te Collum den
7 Maart 1783';
8. Gebeeldhouwd rouwbord in gesneden lijst met terzijde en bovenop in snijwerk
vlaggen, wimpels en kanonlopen (afb. 266). Onderaan in een lauwerkrans een degen en
een piek. Bovenaan op de lijst M D C C X cm onderaan Obiit den 15 Maart. Op het veld
tussen lofwerk het gehelmde wapenschild Bouricius. Op een lambrequin: 'De Wel
Geboren Heer Willem Livius van Bouricius Colonnel en Capetain bij het College ter
Admiraliteit in Friesland en Commanderende 's Lands Hulck de Dwinger Geankerd
op de Rhede van 't Vlie Overleden den 15 Maart 1793 in den ouderdom van 46 Jaaren
en ruim vijf maanden'.
Op de zolder liggen resten van een rouwbord met opschrift: 'De Heer Livius van Scheltinga
oudt in het sestiende jaar sijns Ouderdoms Obiit de 2 Mart 1.6.'.
De borden 1 t/m 3 zijn afkomstig uit de kerk van Kollum. Ook de nummers 4, 5 en 7
moeten gelijke herkomst hebben volgens de teksten.
De Heer O. Vries was zo vriendelijk mij opmerkzaam te maken op een bericht in de
Kollumer Courant van 10 januari 1914 over gevonden 'wapenschilden' op 'slot
Veenklooster', die daar lagen 'van de tijd van de Franse overheersing af en uit de
kerken van Oudwoude en 'Lutjewoude' afkomstig zouden zijn. Zij zouden worden
opgeknapt en opgehangen.
Klok De klok van na 1945 vervangt een in 1914 te Midwolde gegoten exemplaar, die op zijn
beurt een in 1845 hergoten klok verving.
Pastorie Ten oosten van de kerk staat aan het einde van een körte oprijlaan de pastorie, die
Foarwei 38 volgens Potter kort na 1800 vernieuwd zou zijn. In de achtergevel bevindt zieh, thans
direct boven het maaiveld ingemetseld, de oude stichtingssteen (afb. 263). Het opschrift
luidt: '1806 Den 26 Maij zijn de eerste Stenen aan dit gebouw gelegd door Louw
Eeuwe Siegers oud in 't 15 jaar, en Berber Hendriks Siccama oud in 't 14 jaar, toen
kerkvoogden waren Eeuwe Sigers en Hendrik Jans Siccama, Voorsien dit Huis, dit
nieuw gebouw/ Met Leeraars die altoos getrouw/ Met Lust en vlijt hun dienst
betragten/ Voor ons en voor ons nageslagten'. Deze steen zal aanvankelijk boven de
ingang gestaan hebben, totdat deze, waarschijnlijk in het begin van deze eeuw,
verfraaid is en een balkon erboven kreeg. Potter roemt de bijzonder grote tuin.
o u d w o u d e
Stichtingssteen schoolgebouw Verder oostwaarts is in het vernieuwde schoolgebouw de rococo-stichtingssteen
herplaatst (afb. 271). Het opschrift luidt: 'Anno 1775/is dit schoolgebouw alhier, op
Ordre van/de Hoog wel Geboren Heer Jr. Willem/Hendrik van Hiemstra, Grietman
over Collumerland & Nieuwkruis/land gestigt en sijn daar aan op/den 12 Juli des
gemeiden Jaars/door twee van Desselvs/Kindskinderen Jr. Cornelis/Scheltinga van
Hiem/stra en Freule Cecilia/Johanna van Hiemstra/de eerste steenen gelegd.' Erboven
een blindgehakt gekroond wapenschild tussen voluten.
Kollumer Verlaatshuis Onder het tegenwoordige Oudwoude stond het Kollumer Verlaatshuis aan de
Trekvaart, zie Kollum Openbare Gebouwen.
STATES EN BUITENHUIZEN
Allema State Ten oosten van de Wijgeest lag Allema State (afb. 254, 276-277, 280). Het terrein is te
herkennen daar het omgracht is geweest en hoger gelegen dan de omringende
terreinen. Op het hornleger staat thans een boerderij, aan het voorhuis waarvan
mopsteen is toegepast benevens delen van 15e- of i6e-eeuwse kruiskozijnen. Andreae
kende er nog hekpijlers met schildhoudende leeuwen; de Schilden droegen de wapens
Allema en Phaesma.
Litteratuur Andreae '85, 11, 12; Genealogysk Jierboekje 1970, 70 e.V.; id. 1974, 40.
Geschiedenis Volgens Andreae zou de state gesticht zijn door Redmer Allema, die in 1495 voorkomt
als kastelein van Oostbroeksterland, een aanduiding van Kollumerland in die tijd. In
het begin van de 16e eeuw kent hij er Louw Allema en zijn vrouw Wijts, wier zoon
Aebo Heer Allema, een geestelijke was, evenals Eesk, rechter van Kollumerland en
vader van Ede, substituut grietman. Ook Jeldt Allema was een zoon van Louw; deze
was de vader van Sije, die volgens Andreae voorkomt als eigenaar van Allema State. In
1614 kwam volgens dezelfde auteur het achterhuis van Allema State aan Sije Hayes,
wiens moeder een dochter was van bovengenoemde Sije. Het andere gedeelte behoorde
waarschijnlijk aan een 00m van hem, wiens dochter Sjuw met Härmen Arendts Idema
huwde en de moeder werd van Edo en Ennius Idema, die in 1640 de state deels
bezaten (over de Idema's vgl. Nederlandse Leeuw 1984, 329-344). In 1655 kochten zij
het andere deel erbij (Procl.boek Q 77) en in 1698 waren de zonen van Ennius eigenaar,
van wie Hermanus Idema, dorpsrechter, er woonde. Andreae vermoedt, dat hij de
laatste bewoner geweest is en dat er sindsdien slechts een boerenhuis gestaan heeft. Tot
1733 bleef het eigendom in deze familie, maar in 1748 is Vrouwe Van Scheltinga eigenaresse
in welke familie het goed tot in deze eeuw bleef (W. H. de Bruin in Kollumer
Courant 21, 11, 1973).
Beschrijving De boerderij bestaat uit een lang deels onderkelderd voorhuis met een lagere westelijke
aanbouw. Achter deze eenheden is een brede schuur gebouwd.
Materialen De noordgevel is 75 cm dik en bestaat uit bleekrode mopsteen van 30,5-31,5 x 8-9 cm,
10 lagen 100 cm in onregelmatig verband, merendeels strekken afgewisseld door een
kop. De tweesteens westgevel bestaat uit afbraak kloostersteen (dezelfde als de noordgevel).
Van hetzelfde materiaal, doch wat regelmatiger verwerkt is de westelijke
aanbouw. De oostgevel bestaat uit kleine rode steen van 21,5 X4,5 cm, 10 lagen 53 cm
en is dan ook dunner; alleen onderaan komt afbraak kloostersteen voor. De schuur
bestaat grotendeels uit bonte steen van 22,5-23 cm x ongeveer 5 cm 10 lagen 60 cm,
aan de oostzijde op een plint van afbraak kloostersteen. De noordgevel van de schuur
daarentegen bestaat uit paarsbruine steen van 21 x 4,5-5 c m , 10 lagen 53 cm in kruisverband
verwerkt.
Bouwkundige gegevens De noordgevel heeft in het midden op een meter boven het tegenwoordige maaiveld
een ingang gehad, die een meter breed was en segmentvormig gedekt. Erboven is een
verticale sleuf geweest, die een schietgat gevormd zal hebben. De ingang is dichtgezet
met afbraak kloostersteen van gelijke verwerking als aan de westmuur. Aan weerszijden
van de ingang stonden vensters, waarvan na dichting met afbraak kloostersteen de
dagkanten te herkennen zijn en natuurstenen oorstukken. In tegenstelling tot de
opgezette kanten van de ingang zijn de dagkanten van de vensters onregelmatig; zij
kunnen aangebracht zijn nadat de ingang gedieht was. Wel correspondeert het niveau
van de ingang met dat van de vensterhoogte, zodat ze ook gelijktijdig in gebruik
o u d w o u d e
geweest kunnen zijn. Van de overige vensters is de zuidelijk dagkant van het tweede
venster aan de oostgevel origineel. In het achterste vertrek van het voorhuis bevindt
zieh een toegang tot een kelder, waarvan slechts een gedeelte vrij is. Daar is te zien, dat
de muren ervan 64 cm dik waren en uit kloostersteen bestaan. In de zuidwand is een
doorgang in het midden van de muur, die daar wegens de gemetselde trap 4 m breed
is. Zuidelijk van deze doorgang was eveneens een kelder, die volgestort is. Ook verder
noordwaarts moet de kelder doorgelopen hebben doch is door de vorige bewoner
volgestort.
Bouwgeschiedenis Uit de bovengenoemde gegevens kan men slechts opmaken, dat er op dit terrein een
stenen huis gestaan heeft met muren van 75 cm dik, waarvan de noordmuur over is. Dit
huis zal in de vroege 16e eeuw of in 1495 herbouwd zijn, mogelijk op de oude
fundering. Deze zou dan reeds de vorm van een zogenaamde zaalstins gehad hebben
en daarmede I4e-eeuws gedateerd moeten worden (M.W. Meijer, Stinsen in
Leeuwarden in: De stenen droom, Zutfen 1988, 261). Men trok nieuwe west- en
oostmuren op van afbraak kloostersteen. Daarvan is in de kelder een gedeelte van de
oostelijke en de aangrenzende zuidelijke muur te zien. Wij denken, dat de gemetselde
trap daartoe behoord heeft en ook onder de westmuur deze muurbreedte aanwezig is.
Het terrein is aanzienlijk opgehoogd, waardoor de fundering zelfs in de ke?der niet aan
het licht komt. Daar men toen waarschijnlijk tevens vensters in de noordmuur heeft
aangebracht, is de verdedigbare functie voorbij geweest en werd het steenhuis
bewoonbaar gemaakt. De doorgang in de zuidwand die in de kelder zichtbaar is, wijst
erop dat er ook daar nog ruimten aanwezig waren, die hebben moeten wijken voor de
i8e-eeuwse landbouwschuur. Zo kan men zieh de deling voorstellen van eigendommen
in een voor- en een achterhuis, zoals in 1614 vermeid wordt. Nadien is de oostmuur
eens herbouwd, bij welke gelegenheid de vensters in de noordmuur gedieht werden en
er vensters in de oostzijde kwamen. Veel later is de ruimte inwendig in twee vertrekken
verdeeld en werd er weer een gedeelte van de westmuur vernieuwd met aangrenzende
noordmuur van de schuur. Toen was de state reeds lang een boerderij geworden,
doordat de zuidmuur en aangrenzende gedeelten vernieuwd waren als halsgedeelte met
aan de westzijde een aangebouwde melkkelder. Mogelijk is het muurwerk van de state
toen verlaagd, waardoor er weer kloostersteen beschikbaar kwam, waaruit de
melkkelder bestaat.
Trekweg Aan de Trekweg ten zuiden van Strobosser Trekvaart staat bijna op de hoek van de
Huis ter Noord Mûntsewei naar Veenklooster een boerderij van het kop-hals-romptype (afb. 278). De
schuur is rietgedekt, het voorhuis thans met golfplaten. Het heeft een doorlopende nok
gekregen. Het vooreind is nog vrij gaaf met twee schoorstenen, beitelingen längs de
zijden van de topgevel en ruitvormige lichtopeningen in de top, xix. Het huis is Huis
ter Noord genoemd, naar het Huis van die naam dat op de hoek van de Munnekeweg
stond en in de 17e eeuw voorkomt. Ook een café in de vorm van een boerderij met
dwarsgebouwd voorhuis (xix), dat in 1957 is afgebroken, droeg deze naam.
De naam Ter Noord is kennelijk van Fogelsangh uit gedacht; het ligt aan het einde
van de Munnekeweg en bij het begin van de opvaart uit de Strobosservaart. Bij
Schotanus komt het huis voor als Huys ten Oort, maar dat moet een verschrijving zijn
van ter Noord. Andreae vermeldt het huis namelijk bij de verkoop van Fogelsangh aan
Pibo van Dorna in 1666. Andreae denkt dat het om een voormalig Tolhuis gaat, dat in
1662 genoemd wordt Tolhuis onder Oltwolde' (Andreae '85, 11, 28). Op de kaart van
Th. Hoen van 1668 wordt een bouwsel aangegeven ten oosten van de Munnekeweg;
maar noch Tolhuis noch Huis ter Noord komen in de legenda voor. In het Proclamatieboek
komt het Huis ter Noord in 1695 voor (Q 7, f. 142), Wumkes (1, 374) vermeldt
dat in 1793 900 eiken werden verkocht 4op de westerse singels van het Huis ter Noord
te Veenklooster'.
Een beurtvaartdienst die aanvankelijk vooral de opbrengst van de boerderijen van het
landgoed Veenklooster vervoerde en materiaal aanvoerde, zou ook van Huis ter Noord
af gevaren hebben. Sedert 1899 werd de melk verwerkt in de melkfabriek, die dezelfde
naam kreeg (vgl. J. de Boer, Griemmank ût Aldwâld's forline, Aldwâld 1983, 31).
Volgens Andreae lag op de Wijgeest onder meer Eysmastins, die in de 15e eeuw
genoemd wordt (vgl. Kollumerzwaag, states). Bennert Eysma komt voor onder de
Beurtvaart
Melkfabriek
Eysma State
o u d w o u d e 157
Afb. 254. Allema State. Plattegrond en
T
xiv ->
1495 OF XVI
XVII
XVIII c-d
XIX b-c
254
o u d w o u d e
edelen, die zieh verzetten tegen het verbond met Groningen van 1467. Zijn stins wordt
het volgend jaar vernield. In 1571 komt de plaats voor als Eysmahiem.
Vaartzicht Tegen de grens met Kollum heeft van ongeveer 1785 tot 1877 een landhuis Vaartzicht
gestaan (afb. 272). Het is volgens Andreae ('85, 11, 9) gebouwd door Lucia Catherina
van Scheltinga nadat zij weduwe geworden was van Hector Livius van Heemstra, met
wie zij op Fogelsangh gewoond had. Dit huis was aan haar dochter Cecilia gekomen.
Voor haar is het eind 18e eeuw verfraaid (zie aldaar). De moeder trok zieh terug op
een bescheiden huis, dat volgens de tekening die A. Martin er voor de afbraak van
maakte slechts aan weerszijden van een brede ingang een vertrek met twee vensters
had. De ingang was door geornamenteerd lijstwerk omgeven en längs een hoge stoep
bereikbaar, daar het huis ruim onderkelderd was. Evenals aan het oude Fogelsangh
werden aan weerszijden van het hoofdhuis dienstgebouwen opgericht, die door läge
muurtjes met het hoofdgebouw verbonden, de tuin afschermden. Aan de achterzijde
gaf het huis kennelijk uitzicht op de Trekvaart en had daar mogelijk een theehuis en
aanlegsteiger. Na Lucia Catherina van Scheltinga woonden er een dochter van
Martinus van Scheltinga gehuwd met Van Limburg Stirum. Zij verhuisde later naar
Nijenburgh. Na haar woonden er mr. Bolman en mr. Hopperus Buma en diende het
huis als zomerverblijf voor O. E. G. van Limburg Stirum. Tenslotte werd het huis
eigendom van baron van Pallandt, die het liet afbreken.
Foarwei 35
Foarwei 39
Foarwei 41
Foarwei 6
Foarwei 30
Foarwei 32
WONINGEN EN BEDRIJFSPANDEN
Fraai in de as van de Jan Binneswei gesitueerde boerderij met dwars geplaatst woongedeelte
onder schilddak met hoekschoorstenen (afb. 283). De flauw gebogen bovendorpels
van de vensters wijzen op een bouwtijd in de tweede helft van de 19e eeuw.
Het gebouw vervangt een kop-hals-rompboerderij, die volgens de kadastrale minute
evenwijdig met de weg lag.
Boerderij met dwarsgeplaatst woonhuis onder laag schilddak met hoekschoorstenen
(afb. 281). Het ontbreken van de borden op de schoorstenen en van een dakkapel en
enige omlijsting rond de ingang geeft dit voorhuis minder aanzien, hoewel het met de
hanekammen boven de vensters en de omlopende gootlijst evenzeer aandacht verdient.
Het is wellicht ouder dan nr. 35, doch is blijkens de kadastrale minutekaart na 1823
gebouwd ter vervanging van een kleinere opstal op dit terrein.
Keuterij, die in 1968 opgemeten is door de Stichting Historisch boerderij-onderzoek
(afb. 255). Het pand is gesitueerd tegenover de fraaie nrs. 30 en 32. Het is niet ouder
dan 1823, daar het op de kadastrale minute nog niet voorkomt en heeft inmiddels een
nieuw voorhuis gekregen en was in 1968 reeds niet meer als boerderij in gebruik. De
doorsnede A-A geeft een goed beeld van het toen nog aanwezige bedschot.
Boerderij Klein Vaartzicht van het type stelp met ingebouwd dwarshuis (afb. 273) (vgl.
Friese Straatweg 11 onder Burum). De voorgevel is geleed geweest door pilasters, twee
op de hoeken en twee om een middengedeelte aan te geven. Daar is nu een erker uitgebouwd.
De naam wijst op het in 1877 afgebroken huis Vaartzicht aan de overzijde. De
boerderij vervangt een vroeger op dit perceel staande rechthoekige opstal ; mogelijk is
het dwarshuis er omstreeks 1870 vôôr gebouwd. De achtergevel ziet er althans ouder
uit.
Op de hoek van de Jan Binnesweg staande boerderij van het kop-romptype met
zijkamer. In het voorhuis was tegen de noordgevel het bedschot aangebracht (afb. 256,
275). Blijkens de rollagen längs de schuine kanten van de gevels is de boerderij
omstreeks i860 gebouwd en blijkens de kadastrale minute op een onbebouwd terrein.
De vijf vensters van het voorhuis hebben alle nog de zesruitsindeling, evenals de
kleinere vensters in de topgevel. Omgaande bakgoot en bord op de schoorsteen.
Volgens gegevens S.H.B.O. ZOU de stookhut voor de melkkelder aan de noordzijde
gestaan hebben. Voor beide gevels leilinden.
Op de kadastrale minute staat op de plaats reeds een boerderij van het kop-romptype,
zodat het nokanker 1763 geloofwaardig is (afb. 257, 279). Het pand wordt thans als
woonboerderij gebruikt. De lichtruiten in het schuurdak waren voordien reeds
aanwezig. Het voorhuis is van gele steen opgetrokken en heeft vier vensters met zes
ruiten elk. Het bedschot staat hier aan de schuurzijde van de voorkamer aan
weerszijden van een toegang tot dat vertrek. De zoldervensters waren klein en längs de
zijden van de topgevel moet men oorspronkelijk waarschijnlijk vlechtingen denken.
o u d w o u d e
MOOP DG £ V £ L W£STG£V£L Z £ V£l
if i1l11 1 ÉIHl ^U
û O S T G £ V £ / DO Off S/ï£2)£ 4/1
ߣGd//£GP0//2?
Z>OÛ#S//£££ S-8 Z>ÛO#Srt£D£ C-C
Afb. 255. Boerderij Foarwei 41.
Plattegrond, doorsneden en aanzichten
gereconstrueerd. Tekening W. van der
Zweep 1968 voor S.H.B.O., Arnhem.
o u d w o u d e
2>00 fi S M E £ £ J--A J)00 fi S//£J>£ S - 8
f r 1 r—"i —i
89 /û/n.
Afb. 256. Boerderij Foarwei 30.
Plattegrond, doorsneden, aanzichtensituatie,
gereconstrueerd. Tekening
W. van der Zweep 1968 voor S.H.B.O.,
Arnhem.
o u d w o u d e i 6 i
"1
û / Q 3 4 6 é y 8 9
Afb. 257. Boerderij Foarwei 32.
Plattegrond, doorsneden en aanzichten
situatie, gereconstrueerd. Getekend 1968
door W. van der Zweep voor S.H.B.O.,
Arnhem.
y ^ / j
B|n M F
H1
#00 $5// S S
257
/û 00 30 Ja so
Foarwei 48 Waarschijnlijk omstreeks i860 herbouwde boerderij van het kop-hals-romptype (afb.
274). Het lange voorhuis heeft twee schoorstenen en een (latere) kapel op het zuidelijke
dakvlak. Langs de voorgevel rollagen waarop dekplanken. De vensters hebben nog
luiken en schuiframen met kleine roedenverdeling. Ook de vensters in de hais hebben
deze indeling evenals het venster in de achtergevel. De boerderij is eigendom van de
Fogelsanghstate geweest, wat mogelijk tot deze vensterindeling geleid heeft, die in 1850
niet modem was. Achtergevel gaaf met kippeloopje en smalle zijlichten naast de
toegang tot de veestallen.
Jan Binneswei 10 Breed woongebouw onder zadeldak evenwijdig aan de rooilijn van de straat (afb. 284).
Links van de ingang drie vensters, rechts een blind muurgedeelte, waarin een keldervenster
gestaan heeft en twee vensters. In de topgevel, die beitelingen längs de zijden
heeft, een turf- of hooiluik. De woning komt nog niet voor op de kadastrale minutekaart
en moet dus na 1823 gebouwd zijn. Een soortgelijke woning stond te Kollumerzwaag,
Foarwei 173, zie aldaar.
o u d w o u d e
Jan Binneswei 47
Wygeast 55
Dellenswei 4
Dellenswei 5
Wâlddyk 19
thans Jeppemastate geheten
Keuterijtje van halfsteensmuren onder een pannen dak met gave zesruitsvensters met
luiken in het voorhuis (afb. 289). De topgevel met beitelingen en dekplanken heeft zeer
kleine lichtopeningen in de top, XIXA.
Als woonboerderijtje herstelde keuterij (afb. 282). Het woonvertrek aan de voorzijde
had links de bedstedenkastenwand, waarover het rietendak is doorgetrokken. Het
stalgedeelte is vernieuwd waarbij de ingang in de achtergevel kwam ter vervanging van
de ingang in het voorhuis terzijde.
Boerderij van het kop-hals-romptype met regelmatig verdeelde brede vensters in de
voorgevel, die door een brede uitgemetselde rollaag omstreeks i860 te dateren is (afb.
286). De bedsteden hebben kennelijk tegen de binnengevel van het voorste vertrek
gestaan, die dan ook geen vensters heeft. Zeer brede schuur met pannen gedekt; in de
achtergevel halfrond gesloten venster.
Kleine boerderij als woning in gebruik (afb. 287). Het vooreind, dat smalle vensters
heeft, draagt in een topanker het bouwjaar 1807.
Boerderij met lang voorhuis onder zadeldak tegen topgevel met beitelingen en
dekplanken, XVIII-XIXA (afb. 288). In de top de oorspronkelijk smalle vensters. In de
'binnengevel' zijn vensters gebroken omdat tegen de buitengevel een aanbouw is
opgetrokken. De boerderij komt als kop-hals-rompvorm voor op de kadastrale minute
van 1823.
Korenmolen
VOORMALIGE INDUSTRIEMOLEN
Bij de Trekvaart aan de Mûntsewei tegenover Huis ter Noord heeft een korenmolen
gestaan (afb. 285).
Literatuur Keune, Korenmolens, 26-27; Wijnja, Windmolens i.v. Oudwoude
Begin 1857 verzocht D. Kooi uit Kollum Gedeputeerden om te Oudwoude 'aan de
Trekvaart nabij Huis ter Noord' een koren- en pelmolen te mögen bouwen. Het
College van B. en w. adviseerde gunstig, echter onder voorbehoud, dat de molen zover
mogelijk van de Trekvaart verwijderd zou komen te staan. Voorjaar 1858 ving men aan
met bouwen van de hoge gemetselde voet, waarop het achtkant met S t e l l i n g moest
komen en in juli van dat jaar was de molen gereed. In de loop van de jaren twintig van
deze eeuw werd een dieselmotor aangebracht, doch omstreeks 1950 werd het bedrijf
gesloten en de molen die voorzien was van zelfzwichting boven de eerste verdieping
van de voet gesloopt.
Terpen Binnen het gebied van het dorp Oudwoude ten noorden van de Nieuwe Zwemmer
komen op de kaart van Halbertsma zeven terpen voor, vijf ten zuiden van de oude
Zwemmer en twee ten noorden daarvan, op de noordelijke daarvan ligt de boerderij
Walddijk nr. 19 (zie aldaar), op de zuidelijke de vernieuwde Lubmaheerd. Bij een der
zuidelijke heeft men mogelijk in 1902 de vondst gedaan van een zestigtal Karolingische
munten (Vrije Fries xx, 65).
Oudwoude. De kerk en het kerkhof van
de noordwestzijde. Opname 1976.
i 6 4 oudwoude
Afb. 258. Hervormde kerk gezien van het
zuidwesten. Opname 1976.
Afb. 259. Rouwbord voor Gajus van
Broersma, overleden 1694. Opname 1976.
Afb. 260. Rouwbord voor Vincent van
Hiemstra, overleden 1755. Opname 1976.
Afb. 261. Rouwbord voor Wij a Catherina
van Glinstra huisvrouw van Willem
Hendrik van Hiemstra. Overleden 1762.
Opname 1976.
2 59 260
o u d w o u d e
Aß. 262. Repro naar luchtfoto van de
situatie van kerk en pastorie voor 1965.
Aß. 263. Stichtingssteen van de
Hervormde pastorie uit 1806, thans in de
achtergevel op maaiveldhoogte. Opname
1986.
Aß. 264. Rouwbord voor Cornelius van
Scheltinga, overleden 1775. Opname
1976.
Aß. 263. Rouwbord voor Hector Livius
van Hiemstra, overleden 1783. Opname
1976.
Aß. 266. Rouwbord voor Willem Livius
van Bouricius, overleden 1793.
Opname 1976.
262
263
o u d w o u d e
Afb. 26j. Hervormde kerk inwendig
gezien naar het oosten. Opname 1976.
Afb. 268. Geschilderd rouwbord voor
Pibo van Dorna, overleden 1675.
Opname 1976.
Afb. 269. Geschilderd rouwbord voor
Gaius van Broersma, overleden 1678,
Opname 1976.
Afb. 2 jo. Zilveren avondmaalsbeker van
Oudwoude in 1854 te Leeuwarden
gemaakt door J. J. Oosterbaan.
Opname 1987.
Afb. 271. Stichtingssteen voor het
vroegere schoolgebouw. Opname 1976.
272
Afb. 272. Het landhuis Vaartzicht
getekend door A. Martin voor 1877.
Afb. 273. Boerderij Klein Vaartzicht aan
de Foarwei 6. Opname 1987.
Afb. 274. Boerderij van het kop-halsromptype
Foarwei 48. Opname 1987.
Afb. 275. Boerderij van het kop-romptype
Foarwei 30. Opname 1986.
275
i 68 o u d w o u d e
Aft). 276. Restant van Allema State tot
boerderij verbouwd. Oostzijde. Opname
1987.
Afb. 277. De oostgevel van het stinsrestant
van Allema State. Opname 1987.
Afb. 278. Boerderij Husternoard 12
ongeveer ter plaatse van het voormalige
Huis ter Noord. Opname 1986.
Afb. 279. Kleine boerderij Foarwei 32
blijkens het nokanker in 1763 gebouwd.
Opname 1987.
Afb. 280. De noordgevel van het woongedeelte
van Allema State met sporen van
de voormalige toegang en de vensters.
Opname 1987.
Afb. 281. Dwarsgebouwd woongedeelte
van de boerderij Foarwei 39. Opname
1986.
Afb. 282. Hersteld woudhuis aan de
Wijgeest 55. Opname 1987.
Afb. 283. Boerderij Foarwei 35 met 19e
eeuw dwarshuis. Opname 1987.
Afb. 284. Woning aan de Jan Binneswei
10. Opname 1987.
277
278
o u d w o u d e
170 o u d w o u d e
Aß. 285. Voormalige korenmolen aan de
Mûntsewei.
Afb. 286. Negentiende eeuwse boerderij
van het kop-hals-romptype Dellenswei 4.
Opname 1987.
Afb. 287. Kleine boerderij aan de
Dellenswei 5 blijkens jaartalanker in 1807
gebouwd. Opname 1987.
Aß. 288. Boerderij Walddijk 19 met twee
topgevels en schoorstenen aan het
vooreind. Opname 1986.
Aß. 289. Woudhuisje aan de Jan
Binneswei 47. Opname 1987.
17 1
Triemen
Het gehucht Triemen vormt sinds 1940 een zelfstandige eenheid binnen de gemeente,
voordien viel het onder het noordelijk gelegen Westergeest. Als 'up der treme' komt de
nederzetting in 1467 voor het eerst in de bronnen voor (Pax Groningana, nr. 19).
Evenals in de meeste andere wouddorpen wordt de ruimtelijke structuur bepaald door
een bewoningsas die de noord-zuid lopende verkaveling ongeveer loodrecht snijdt.
Deze bewoningsas ligt tussen die van Oudwoude/Kollum aan de noordzijde en die van
Kollumerzwaag en Veenklooster aan de zuidzijde. De as waar Triemen aan ligt heeft
een geringe lengte en strekt zieh, in tegenstelling tot de twee andere assen, niet over de
volle breedte van de pleistocene gronden uit. Ter plaatse van Triemen lijkt derhalve
sprake te zijn geweest van een kleine, afzonderlijke ontginning, die pas laat werd
voltooid. Op de Schotanuskaart loopt deze as in oostelijke richting nog niet tot de
Munnekenweg door, maar buigt iets daarvoor in zuidelijke richting af.
Opmerkelijk is voorts de bajonetvormige knik in de weg, waarvan het beloop mogelijk
beïnvloed is door de bodemgesteldheid van het terrein. Blijkens Schotanus lag Triemen
juist op de grens van bouwland en grasland, ofwel van drogere en vochtiger gronden.
De Eekhoffkaart geeft tussen de bewoningsas en de trekvaart naar Stroobos enkele
percelen water aan. Waarschijnlijk zijn dit petgaten, ontstaan door het beneden de
grondwaterstand wegbaggeren van veen ten behoeve van de turfwinning (Van der Bij,
Veenstra, 19). Vanouds kende de nederzetting een verspreide bewoning längs de
bebouwingsas, blijkens het oude kaartmateriaal. Ondanks enige verdichting sinds het
midden van de vorige eeuw is dit kenmerk nog steeds aanwezig.
1 7 2 t r i e m e n
Afb. 2ço. Kopie van het kadastrale
minuteplan omstreeks 1823. Schaal
1 : 7500.
Afb. 291. Luchtfoto. Schaal ca. 1 : 6000.
Opname 1980.
t r i e m e n 1 7 3
GEBOUWEN
Everhard Ulrich van Hanecrooth kocht in 1725 van Juliana Dorothea van Schratenbach-
van Aylva 'sekere somerhuis, schuire, hovinge, boomen en plantagie
mitsgaders de singel' (Andreae '85, 11, 48 en O. Vries in N.N.O.F. 5 sept. 1975). In 1727
verkocht zijn broer aan hem een sate en landen 'te Westergeest' die hij ten geschenke
had gekregen van dezelfde Juliana Dorothea, waardoor hij mogelijk zijn landgoed kon
uitbreiden. Terecht merkt Andreae op, dat het hier waarschijnlijk gaat om het goed
Bunlatiro, aangezien er een tekening bestaat van J. Stellingwerf, waarop een landhuis
wordt afgebeeld en die als onderschrift draagt: 'Het huijs Bommelatijer te Westergeest
in Kollumerlandt behoort Douwe Feije van Aylva grietman aldaar' (afb. 292). Juliana
Dorothea immers was een dochter van Douwe Feije van Aylva. Andreae localiseert het
goed ten onrechte bij Zandbulten. Een goed Bunlatiro komt voor in de floreenkohieren
van 1700 en 1708, terwijl het in 1738 en 1748 Bondelatiere heet. Mogelijk heeft het
goed Buon-latero geheten = goede zijde.
1 7 4 t r i e m e n
De Triemen //
Bumastate
Voorm. School nr. 38
De Triemen 33
Triemsterloane 1
Tic he l werk
De tekening uit 1723 geeft een rechthoekig huis weer onder zadeldak en met ingang
aan de lange zijde. Het huis is onderkelderd en de ingang is via een hoge stoep
bereikbaar. Met de kleine vensters en de getrapte topgevels ziet het huis er vroeg
i7e-eeuws uit. Haaks erachter is een tweede vleugel gebouwd. Terzijde ziet men een
formeel aangelegde tuin, die nog slechts kort geleden aangeplant is.
Het huis is in 1748 door een neef van Hanecrooth, die het geërfd had, verkocht en
daarna niet meer bewoond. Volgens de schoolmeestersaantekeningen zou het in 1782
of 1783 afgebroken zijn.
Waarschijnlijk ter plaatse van Bunlatiro staat een sterk vernieuwd woudboerderijtje
onder rieten dak. De voorgevel heeft de oude indeling nog met twee vensters, die
wegens de bedstedenwand tegen de noordgevel onsymmetrisch in de gevel staan. In de
top, die längs de zijden beitelingen heeft, twee kleine Vierkante vensters. Forse
topschoorsteen en nokanker met het jaartal 1773. In 1970 is bij grondwerkzaamheden
bij dit pand een gemetselde put gevonden, 'mogelijk van steen van het slot Buma'
(Bull. K.N.o.B. 1970, 33*) (afb. 294).
In 1543 is er sprake van een 'heert van Sije Bumana opt Ffeen, dar wont Buma' (Beneficiaalboeken,
235). Bumastate lag volgens Andreae ('85, 11, 46) ten zuiden van de
herberg 'de Bonté hond' 'aan het zuideinde van de thans nog onder die naam bekend
staande Hanecroothsingel', voorheen Bumalaan geheten. In 1552 waren er te Westergeest
twee leden van het geslacht Buma in het bezit van een 'rustingh' (monstercedul).
Zij zullen afstammelingen geweest zijn van Sije Bouwema, die in 1467 bij het verbond
van Kollumerland met Groningen voorkomt (Pax Groningana 19). Een Sije Buma is
begraven in de kerk van Westergeest en stierf volgens de zerk in 1551. In 1653
verkoopt Wijtske Jans Buma, vrouw van Taeke Minnolts Jousma, Bumastate op de
Triemen onder Westergeest aan Dirck Wessels te Kollum (Q 5, 27; N.N.O.F. 5 sept.
1975)-
Ongeveer in het midden van het rechte gedeelte van de weg, waarlangs Triemen
gebouwd is, staat een voormalig schoolgebouw onder breed schilddak met gootlijst op
blokken, gebouwd in 1885. Thans pakhuis.
Sober woonhuis zonder verdieping onder schilddak met hoekschoorstenen. De ingang
in het midden is in een ondiep risaliet geplaatst, waarboven een houten dakkapel. De
gebogen strekken boven de vensters en de ingang geven een datering omstreeks 1860
aan. Mogelijk is dit pand de schoolmeesterswoning geweest (afb. 293).
Keuterijtje als woning opgeknapt, XIXB (afb. 295).
In 1563 komt in een procès (Hof van Fr. HI, 3, 220) land voor waarop een tichelwerk
staat 'op Ost by de Tremen'. Ook in het Protocol Cleuting van 1564 komt een
tichelwerk voor onder nr. 332: 'zekere lanckhuys staende op Tichelwerk in dendorpe
van Westergeest, welcke van den grooten wynt onlanckx omgewayt was'. Voorts komt
in 1625 in het Proclamatieboek grond voor 'bij het olde tichelwerk aen de Triemen opt
veen' (28 mei 1625). Ook in 1629 (dl. HI, 621) wordt dit genoemd maar heet dan 'aen't
olde pannewerck'. In 1648 (7 december, Proclamatieboek deel iv, 644) heet bouwland:
'het tichelwerk gelegen op de Triemen op de Oostercant van Triemsterwegh'. De
pannen moeten gebakken zijn van de aanwezige leem met behulp van de eveneens
aanwezige brandstof veen. De leem werd aan de westzijde van de Triemsterlaan
gedolven, waar een uitholling in het landschap bestaat. In 1974 is een opgraving
verricht, waarbij een oven gevonden werd met een middellijn van 4,50 m. Mogelijk is
het tichelwerk uit 1564 te Westergeest toch nog een andere steenoven geweest (N.N.O.F.
5 april 1974, Vr. meded. dr. O. Vries).
t r i e m e n 1 7 5
1 7 6 t r i e m e n
Aft). 292. Het huis 'Bommelatijer'
getekend door J. Stellingwerf in 1723.
Afb. 293. Het schoolmeestershuis de
Triemen 33. Opname 1986.
Afb. 294. Woudboerderij aan de Triemen
11, met nokanker 1773. Opname 1987
Afb. 295. Gerestaureerd woudhuisje
Triemsterloane 1. Opname 1988.
ftkf
Jtdr Myf J&frmtnÂvti^
292
1 7 7
Veenklooster
De nederzetting ontleent haar naam aan het Premonstratenserklooster Möns Oliveti
(Olijfberg), gewoonlijk Veenklooster genoemd, dat in de 13e eeuw werd gesticht. De
oudste vermelding dateert, volgens Andreae die verder geen bron noemt, van 1287,
toen ten gevolge van een overstroming veel nonnen verdronken (Andreae, '85, 11, 21).
De naam van het klooster houdt vermoedelijk verband met de aanwezigheid van veen
ter plaatse of in de onmiddellijke omgeving. Het onderdeel veen komt ook voor in de
naam van het naburige Zwagerveen dat tot Kollumerzwaag behoort. Door oxidatie van
het materiaal na de ontginning, of door vervening is de veenlaag verdwenen en de
onderliggende zandlaag aan de oppervlakte versehenen. Na de Reformatie werden de
kloostergebouwen van het Veenklooster afgebroken en de terreinen verkocht. Het
terrein blijkt in 1640 deels in handen te zijn van het geslacht Fogelsangh, dat hier een
buitenplaats laat aanleggen. Het huis ligt even ten oosten van het punt waar de middeleeuwse
ontginningsas van Kollumerzwaag uitkomt op het pad dat over de heide van
Kollumerland en Achtkarspelen liep. Het tracé van dit pad valt buiten het patroon van
de overige paden en wegen in dit gebied, waarvan het beloop geheel bepaald wordt
door de richting van de opstrekkende verkaveling. Dit pad was al aanwezig voordat de
ontginning en de verkaveling in dit gebied tot stand kwamen. Op de kaart van
Schotanus (1718) wordt längs de grens met Achtkarspelen deze oorspronkelijke situatie
nog afgebeeld. Dezelfde kaart geeft rond de wegsplitsing enige bebouwing aan,
waaronder een molen.
Sindsdien nam de dorpsbebouwing rond dit punt nog wat toe. Meer naar het oosten
toe bleef de ruime aanleg en het statige karakter van de buitenplaats en de daartoe
behorende aanleg en gebouwen gehandhaafd. Het rechthoekige terrein aan het einde
van de opvaart, zoals dat op de kadastrale minute te zien is, staat lokaal bekend onder
de naam 'brink'. Dit begrip is vooral bij Drentse nederzettingen bekend, waar het een
open ruimte in het dorp betreft, waar onder andere het vee werd verzameld. Dit in de
Drentse dorpen oude element is in Veenklooster van veel jonger datum en heeft niet
dezelfde functionele achtergronden. Kaarten van Fogelsangh en directe omgeving uit
1668 en 1734 laten zien dat ter plaatse van de huidige brink het land in percelen is
opgedeeld en een agrarisch gebruik kende. Tevens lag hier de sate Starkenburg (afb.
303a, b). Waarschijnlijk is het met bomen beplante grasveld te Veenklooster op grond
van uiterlijke overeenkomsten vernoemd naar de Drentse brink. Ook elders in
Friesland komt de naam brink, een met bomen beplant grasveld of plein, voor (in o.a.
Oudemirdum, Drogeham en Jelsum).
1 7 8 v e e n k l o o s t e r
296
Aß. 296. Kopie van het kadastrale
minuteplan omstreeks 1823. Schaal
i : 7500.
Aß. 29J. Luchtfoto. Schaal ca. i : 6000.
Opname 1980.
v e e n k l o o s t e r
297
Olijfberg
VEENKLOOSTER
De naam van het dorp is ontleend aan een vrouwenklooster, waarvan het ontstaan niet
gedocumenteerd is, doch dat schriftelijke sporen heeft nagelaten.
Litteratuur
Afbeelding
Geschiedenis
j. en M. 1, 1, 306; R. v. A. 1159; A. J. Andreae, Het klooster 'de Olijfberg' en de buitenplaats
'Fogelsanghstate' in Jaarb. voor den Frieschen Adel 1884, 50-80; Mon. Bat. 11,
27; N. Backmund, Monasticon Praemonstratense, 11, Straubing 1952, 225.
Tekening door J. Stellingwerf met onderschrift "t Feenklooster in Kollumerlant zoo als
't zieh vertoont dezen jare' 1723, coli. Fries Museum Leeuwarden (afb. 3°5)-
De stichtingsdatum van het klooster is onduidelijk. Backmund vermeldt dat de proosdij
onder de abdij van Dokkum behoorde. De stichting zou omstreeks 1235 vallen, want
bij de overstromingsramp van 1287 zijn vele zusters verdronken en bleven er slechts
twintig over. In de kloosterlijst van 1505 (J. en M.) wordt abusievelijk 'in Achtkarspelen'
v e e n k l o o s t e r
vermeld het 'Feenclooster een Jonckfrouwenproosdij'. De proosdij bezat een uithof op
de kleilanden ten noorden van Westergeest, waar later de naam't Convent' voorkomt
(zie Westergeest, Westerburen). Onder Engwierum komt in 1511 56 pm land voor,
waarvan de 'lantheer' de 'proost van Feenclooster' was. Volgens Andreae bezat het
klooster ook de sate Starkenburg, die 'in 1560 als eigendom van het klooster wordt
vermeid'. Volgens dezelfde auteur lag de 'huizinge' daarvan 'in de zoogenaamde Brink
te Veenklooster' (Andreae '85,11, 26) en zou identiek zijn met 'de plaats bij Harmen
Jacobs in gebruik'. Van der Meer vond inderdaad in het Proclamatieboek van 1664
(Q 6, 1). 'Harmen Jacobs op sate Sterckeburgh' en in 1665 (Q 6, f. 52: 'Harmen Jacobs
op sate Sterckenburg te Oudwoude'. Harmen Jacobs komt voor op de opmetingskaart
van 1668, die nog op Fogelsangh berust (zie aldaar) als eigenaar van een perceel met
opstal ten westen van het latere Huis, in de Brink.
Van de gebouwen is niets anders bekend dan wat te reconstrueren valt uit latere
berichten. In vergelijking met wat te Vrouwenklooster plaatsvond (zie Burum), zullen
ook hier de landerijen en gebouwen, die door de kloostergemeenschap zelf gebruikt
werden, het zogenaamde Corpus, pas in 1641 e.v. jaren door de Staten verkocht zijn.
Daarom moeten wij aannemen, dat dat de goederen zijn, die Dirck van Fogelsangh en
Pibo van Dorna kochten en dat de kloostergebouwen inderdaad ongeveer ter plaatse
van het landhuis gelegen hebben.
De kaart van 1668 door Th. Hoen (zie Fogelsanghstate) is dan de oudste getekende
bron. De poortefenne voor de ingang van de tegenwoordige state zou dan ook bij de
poort van het klooster gelegen kunnen hebben. Wanneer men de kaart nauwkeurig
bekijkt, blijken er bij de poortefenne enige opstallen getekend te zijn, die door
Th. Hoen als het kleine hornleger beschreven zijn. De letter B staat in de weg om dit
pand heen, zoals de letter G in de gracht rond het hornleger van Fogelsanghstate staat.
Dit is het goed waar later Harmen Jacobs blijkt te wonen als pachter. Hij zou zieh dan
Sterkenburg noemen naar het goed. Mogelijk lagen hier vanouds ook dienstgebouwen,
zoals een vreemdelingenverblijf. Stellingwerf tekent in 1723 als toen nog bestaand, of
mogelijk naar oudere gegevens, een restant van het klooster. Het moet een i6e-eeuws
gebouw geweest zijn, waarvan de vensters in korfboognissen stonden en dat beneden
een dienstruimte had met weinig vensters en dat op de verdieping meer vensters had.
Of het water rond het gebouw er geweest is, is minder zeker. Mogelijk is het een
vrijheid om het gebouw oud te doen schijnen.
Of een kloostergang, waar men placht te begraven, ten westen van het huis gestaan kan
hebben, is een suggestie, die wij ontlenen aan Andreae's mededeling, dat er omstreeks
1840 ten westen van het huis veel doodsbeenderen en ijzerwerk gevonden zouden zijn.
In die tijd werd er inderdaad aan de tuin en ook aan het voorplein gewerkt (zie park).
Een familieverhaal van Heemstra vermeldt het vinden van een roodzandstenen
doodkist ten zuiden van het huis in de as van de door mw. Rengers gebouwde erker.
Bij de laatste bouwwerkzaamheden zijn slechts I7e-eeuwse profielstenen gevonden. In
de binnenmuren van de state zijn wel veel afbraak kloosterstenen verwerkt (zie aldaar).
Gevelsteen Een gevelsteen met initialen D.T.D.P. 1561 zou kunnen verwijzen naar de laatste proost
(zie Kleasterwei 27 (afb. 304).
FOGELSANGH STATE
Fogelsangh State De uitgestrekte buitenplaats is ontstaan uit zogenaamde sates, waarin het bezit van het
klooster Olijfberg na de Reformatie verdeeld is. De naam van de state is ontleend aan
de eerste wereldlijke bezitter na de Staten, Dirck van Fogelsangh (afb. 298, 299, 300
t /m 303, 306 t /m 326). Huis en tuin zijn privé-eigendom; het huis wordt gebruikt als
uithof van het Fries Museum en herbergt onder meer de collectie Hora Siccama bevattende
talrijke portretten.
Litteratuur Tegenw. Staat 11, 224; Van der Aa xi, 806; Andreae '85, 11, 21, 26; Wumkes 11, 98, 297;
L. Post-Beuckens, Veenklooster, z.pl. 1949; Fogelsanghstate, Uithof van het Fries
Museum, Leeuwarden 1966 (door C. Boschma); R. L. P. Mulder-Radetsky en B. H. de
Vries, Fogelsanghstate, middelpunt van het bosrijke Veenklooster, Leeuwarden 1986
(serie Monument van de Maand).
Bronnen Procès Hof van Friesland 1723, SS402 doss 20; Testament van Josina van Aysma april
1666 (R.A. Leeuwarden; familie archief Van Heemstra, R.A. Leeuwarden; Procl.boek Q
6, f. i (d.d. 1664).
v e e n k l o o s t e r i 8 i
Aft>eeldingen Op het huis aanwezig zijn twee handgetekende kaarten, één door Theodorus Hoen
1668, groot 49 x 114 cm (afb. 303, 306) en één door K. Ypey 1734, groot 44 x 57 cm
(afb. 308, 309).
De kaart van Th. Hoen draagt in het omkaderde gedeelte rechts onderaan het volgende
opschrift: 'Door last van de Ed Mog. Hooghgeleerde Heer Johannes Raala Raedt
ordinaris in den Hove van Frijeslandt in dese geoordeneerde commissaris heb ick
ondergeschreven geadmytteerde landtmeter 's hoffs van Fryslandt gemeten twee
heerlycke plaatsen landt geleegen tot Feenclooster waarvan dat de groote plaats waert
genaemt Fogelsangh de ander plaats Harmen Jacobs saete ende syn groot bevonden :
Door aenwysinghe van Harmen Jacobs ende Heyn Jansz. naemtlijck Fogelsangh 170
pondematen elleff eynsen drie penn vijff roeden ende vijff voet gelyck deze bystaende
caert vertoont 170-11-3-5-5. Harmen Jacobs plaets is groot bevonden 76 pond, tien
eynsen vyer peng 8 Roed en 6 voet 76-10-4-8-6. Somma te samen 247-9-8-4-1. Adij 22
Maius 1668 Theodorus Hoen Matt et philol. 1668'.
In de kaders met opgave der groottes staat van links naar rechts :
'de landen van Fogelsangh bij huys gelegen A het eerste stuck bouland; B het volgende
stuck; c het darde stuck; D de Ryedcamp; E de Enterije; F het campie; G het
horleger(sic); H de poort fenne.
De landen bij de Munnickewegh gelegen A boulandt; B boulandt; c greyde; D daer de
kayker woont; E het volgende stuck; F aen de treckwegh; G aen de treckwegh; H het
hoeystuck; 1 een stuckie greyde; K de Munnickewegh; L de singel.
De myeden onder Fogelsangh bij Westergeest gelegen A op Westtallinger mientschaar
B de seven Mied; c de 4V2 pondemate; D het dob-stuck; E de 14 genaempt; F het Rond
Mied; G de smalle War.
De landen van Harmen Jacobs by huys A de groote finne; B het cleyn horrenleger;
c het dob landt; D de leege Myede; E het eerste stuck aen de singel; F het twede stuck
aen de singel; G het derde stuck aen de singel; H aen de treckwegh; 1 de bou achter opt
feen.
De mieden van Harmen Jacobs Saete A een stuck myede; B een pond.myede; c de
staete finne bij Westergeest; D op Steendam bij Westergeest'.
De legenda op de kaart van Ypey is grotendeels van latere hand. Behoudens de
aanduiding van de exacte maten heeft de oorspronkelijke kaart geen legenda, die
uitsluitsel geven over de functie van de terreinen.
Foto's van de state voor de verbouwing van 1873, coll.Fries Museum, Leeuwarden.
Opmetingen door H. H. Kramer in opdracht van architect J. I. Douma 1872, part, bezit.
Leeuwarden. Tegeltableau met afbeelding van de state voor 1936, Nieuw Stadsweeshuis
Leeuwarden.
Geschiedenis De kloostergoederen, waar het dorp zijn naam aan ontleent, kwamen na de
Hervorming aan de Provincie en werden in de 17e eeuw als säten verkocht. Het eerste
bekende stemkohier, dat van 1640, vermeldt een stem in het bezit van Dirck van Fogelsangh,
secretaris van Franekeradeel ; een andere sate, in 1640 nog aan de Staten toebehorend,
kwam waarschijnlijk in 1644 in eigendom aan de broer van Dirck, die zieh
Pibo van Dorna noemde naar zijn vader. Dirck had de naam van zijn moeder aangenomen
om deze oude naam niet verloren te doen gaan. Deze gegevens brachten
Andreae er toe te veronderstellen, dat de broeders van hun moeder geërfd zouden
hebben. Het testament van Sjouck van Fogelsangh vermeldt echter niets over deze
eigendommen (B. H. de Vries). Blijkens het testament van Josina van Aysma, tweede
echtgenote van Pibo van Dorna, dat april 1666 is gedateerd, waren de säten die hun
toebehoorden, tijdens hun huwelijk, gekocht. Dit huwelijk is volgens Van Tuinen in
1655 gesloten (S. en P. van Tuinen, Pibo van Dorna contra prins Willem Freark.
Beskriuwing fan in polityk konflikt yn 1664, It Beaken, XLIX, 1987, 79). Genoemd
worden onder meer 'de halve groote plaets van Vogelsangh tot Veenclooster c.a.
mitsgaders de plaets bij Harmen Jacobs gebruyekt gelegen tot '(sie). Waarschijnlijk
heeft dit betrekking op hetgeen Pibo in januari 1666 was toegekomen. Toen n a m e l i jk
na de dood van Dirck Fogelsangh in 1663 de nazaten de state wilden verkopen, kon
Pibo deze koop ongedaan maken wegens bloedverwantschap (zg. recht van niaer). Een
procès daarover werd in het voordeel van Pibo beslist en in januari 1666 kwam het
koopcontract met hem tot stand. De state was toen 158 pm groot en bevatte 'de groote
v e e n k l o o s t e r
v e e n k l o o s t e r
BEL - ETAGE
[nnfemfc
Aft). 299. Fogelsangh State. Situatie,
plattegronden bijgebouwen en
plattegrond hoofdgebouw thans.
Getekend 1987 naar eigen opmeting 1978
en gegevens opmeting H. H. Kramer
1872.
Afb. 298. Fogelsangh State. Aanzicht
en plattegrond voor 1873.
Zijgevels en plattegrond souterrain tegenwoordige
toestand. Doorsnede A-A
toestand voor 1873. Getekend 1987 naar
eigen opmeting 1978 met toepassing van
gegevens opmeting H. H. Kramer 1872.
nyuwe huijsinge, toorn, bleeck-velt, singels, gracht en opvaert, beneffens plantagien,
soo omt hornleger als landt-wart staen(de), bovendien des meijers nyuwe gebruijckte
huijsinge, groote schuijre, hovinge, bomen en(de) plantagie cum annexis, mede gelegen
binnen de poort en(de) gracht, gelijck mede de Muntzewech, opvaert en(de) singel daer
aen gelegen lopende tot aen de treckwech, van welcke landen de meijer Heijn Jans
gebruijckt omtrent 125 pondematen bestaende in ongeveer 33 pondematen boulandt
aen malcanderen gelegen opt suit van 't hoornleger en lopende in de langte suijdwaerts
tot aen de Swadde'. De kopers zullen 'mede genieten het gestoelte tot Westergeest in
de kercke' en reserveren 'aen haer de legersteden ende het gestoelte in de kercke van
Oldwolde'. In de uitspraak wordt bepaald, dat het goed opgemeten dient te worden.
Blijkens de nog op het huis aanwezige kaart gebeurde dit door Theodorus Hoen,
mathematicus et philologus d.d. 22 mei 1668. Dit is waarschijnlijk hetgeen in Josina's
testament wordt omschreven als de 'geduijrende onse conjugale societijt aengecochte'
(goederen). De andere halve plaats had Pibo waarschijnlijk reeds bij verkoop door de
i 84 v e e n k l o o s t e r
provincie in zijn bezit gekregen. De 'groote nyuwe huijsinge, toorn etc.' moeten dus
door Dirk gebouwd zijn geweest. Zijn dochter Geertruit huwde dan ook te Oudwoude
en heeft blijkens een later te noemen procès elf jaar te Veenklooster gewoond (getuigenis
in procès van 1723)- In 1659 verhuisden zij en haar man naar Drente en kwam
Geertruits broeder Hylcke van Fogelsangh op de state te wonen ; Hylcke was gehuwd
met Rijckje Rosema. Deze zou volgens Adreae in 1666 'inmiddels Fogelsangh verlaten
hebben' en 'zieh metterwoon te Kollum gevestigd hebben'. Pibo van Dorna woonde op
Tademastate in de Uiterdijkstercluft.
Na Pibo's dood in 1675 (zie zijn rouwbord in de kerk van Oudwoude) was zijn dochter
Catherina universeel erfgename en zij betrok met haar echtgenoot Petrus van Rosema
het huis. Zij wordt in 1688 als weduwe op Fogelsangh vermeid en woonde er tot haar
dood in 1710. Naar haar en haar zoon Jacobus wordt het goed in de 18e eeuw ook
Rosemastate genoemd. Jacob bleef er nog wonen tot zijn dood in 1721 en liet de state
na aan een achternicht Anna van Scheltinga gehuwd met Johannes van Glinstra. Dit
bracht echter het procès op gang, waaruit bovengenoemd getuigenis. In de stukken
komt ook nog een getuigenis voor van een Anna van Scheltinga oud 56 jaar, weduwe
van Aulus van Haersma, grietman van Smallingerland. Zij was bij het leven van
vrouwe Rosema vele malen op het huis geweest en somt op wat ze er gezien heeft: 'in
de huisinge een groot en wijd salet, waer in stonden een groote lange tafel, die na alle
apperentie daer niet uit sal genomen können worden of moet aen stukken worden
geslagen; een ledikant, verscheidene oude Spaensche met leder beklede stoelen, voor
welke alle de vrou getuige geen ducaet zou willen geven. Enige portretten aen de want
van de familie Dorna, een oudwereltse swarte kast, met een gemene Spiegel en enig
porselein'. Voorts somt ze op wat ze zieh herinnerde aan overige vertrekken, 'te weten,
een kelderskamer, een benedenkamer, waar Heer Rosema sliep, een daags kamer, een
bovenkamer boven de laatste, een tweede bovenkamer. Voorts een keuken en een
gevelkamertje, waar getuige nooit geweest was'. AI deze vertrekken zouden zieh dus
bevonden hebben in het door Th. Hoen afgebeelde huis.
Waarschijnlijk heeft de landmeter niet veel interesse gehad voor het huis en de drie
trapgevels naast elkaar getekend. Het huis Terhorne, dat hij in 1646 tekende komt er
ook niet best af (R. L. P. Mulder-Radetsky en B. H. de Vries. Groot Terhorne, Alphen
a.d. Rijn 1984). Vergeleken bij wat we kennen over huizen in de 17e eeuw, komt het
ons voor dat het huis behalve de uitdrukkelijk genoemde toren, die aan de achterzijde
placht te staan, twee trapgevels aan de zijden gehad zal hebben en dat het 'gevelkamertje'
uit het getuigenis als Vlaamse gevel voor het dak, dat tussen de beide andere
trapgevels gevat was, gestaan zal hebben.
Ook Anna van Glinstra stierf kinderloos en een broers kind Wija Catherina van
Glinstra kwam in het bezit van de state en ging er wonen met haar echtgenoot Willem
Hendrik van Heemstra, met wie zij in 1726 huwde. Willem Hendrik was nauw gelieerd
aan het Hof der Oranjes en mocht zieh zelfs petekind van Willem m noemen. Hij was
een zoon van Schelte 1 van Heemstra, die gouverneur geweest was van Johan Willem
Friso en in 1733 overleed. Het verwondert daarom niet, dat de nieuwe bezitters de state
lieten verbouwen, zoals een afbeelding weergeeft op een landmeterskaart eveneens nog
op het Huis aanwezig. De kaart is 1734 gedateerd en geeft een blokvormig huis weer
met drie kapellen boven de voorgevel. Het huis staat in het midden van het omgrachte
'hornleger', waarop rechts naast de toegang nog een opstal getekend is. Ter plaatse van
het 'kleine hornleger' van Th. Hoen Staat nu met latere hand 'gardeniershuis'. Van een
tuinaanleg buiten de gracht is nog niets te zien.
Uit het bezit van Willem Hendrik stamt waarschijnlijk het portret van Henriette van
Anhalt-Dessau met haar zoon, Johan Willem Friso als kind op schoot. Dit stuk is nog
op de state aanwezig, evenals de statieportretten van Pibo van Dorna en Josina van
Aysma. Willem Hendrik werd in 1743 grietman van Kollumerland en bleef dat tot zijn
dood in 1775. Het huis vererfde toen op zijn zoon Hector Livius gehuwd met Lucia
Catherina van Scheltinga. In de acte van scheiding van de nalatenschap, die eerst uit
1782 dateert (De Vries 1986), Staat het bezit als volgt omschreven: 'De heerenhuisinge
met al het aengebouwde cum annexis tot standers, plaaten, borden in de spijskamer,
vaste en losse; met de huisinge, boomen en plantagien, zingels, gragten, vijvers en
boomen ten zuiden van de gragt cum annexis, met de heerenstoel in de kerk van
Oudwoude'.
v e e n k l o o s t e r
Een jaar later reeds erfde hun dochter Cecilia de state. Haar moeder beheerde voor het
toen zestienjarige meisje de goederen en hield daarvan nauwkeurig boek. Van het jaar
1791 af, toen Cecilia 24 jaar werd, is de state verbouwd, waarschijnlijk met het 00g op
een aanstaand huwelijk. Cecilia zou trouwbeloften gegeven hebben aan haar neef
Willem Hendrik van Sytzama. In 1792 heeft zij echter kennis gemaakt met de grietman
van Weststellingwerf Willem Anne van Haren en wilde met hem trouwen. Haar moeder
was daar fel op tegen wegens de siechte naam op financieel gebied, die zijn familie
had. Cecilia hield echter vol en vertrok tenslotte uit de omgeving van haar moeder naar
Duitsland. Te Steinfurt, waar geen voorafgaande afkondiging van huwelijken
gebruikelijk was, verbond zij zieh in 1797 met Van Haren. In 1825, toen het buitengoed
weer onbewoond was, na verhuringen tijdens de afwezigheid van de eigenaresse,
betrok zij het huis en woonde er nog elf jaar. Het huis had toen dus de vorm, die het
verkregen had door de verbouwingen, die Cecilia's moeder ondernomen had. In 1791
had zij er ruim f 9000 en in het volgend jaar f 5500 aan gespendeerd, waarna er ook in
1793 nog een bedrag betaald moest worden (De Vries 1986). Waarschijnlijk zijn toen de
bijgebouwen ook eerst ontstaan terzijde van het landhuis. Wumkes vermeldt in 1823,
dat zij opnieuw gevoegd werden en op de kadastrale minutekaart komen zij reeds voor.
Daar Cecilia geen nakomelingen had, vererfde het huis aan een achterneef, wederom
Hector Livius geheten, zoon van Age Tjepke Ruurd Sixma van Heemstra. De
erfgenaam was pas acht jaar oud, waardoor de ouders het goed beheerden. Ook zij
hielden daarvan kasboeken bij, waarvan gedeelten in het familie-archief bewaard
gebleven zijn. Daarin worden contacten vermeid met de tuinarchitect L. P. Roodbaard
sedert 1838 en betalingen aan hem sedert 1844. Het werk werd uitgevoerd door
hovenier G. Vlaskamp, die toen in Dokkum werkzaam was. In 1849 werden orangeriegewassen
aangekocht en warme-kasplanten, evenals een duivenhok en een druivenkas,
die aangeschaft werden uit de verkoping van Beslingastate te Friens van de familie
Van Sytzama. Aan de hertenkamp werd in 1869 en 1873 gewerkt. Steen voor de
ijskelder werd in 1871 geleverd, in 1879 werden 31 ijzeren hekken van Terhorne in
Beetgum gekocht. Een nieuwe kas kwam in 1880 tot stand tegen de tuinmanswoning
(Mulder-Radetzky-De Vries 1986).
De jonge Hector Livius werd voor zijn opvoeding op reis door Europa gezonden; later
maakte hij verre reizen onder andere naar Griekenland, Turkije, Palestina en Egypte,
waarvan verslagen en brieven bewaard zijn. In Duitsland overkwam hem een ongeluk,
waarna hij bij vrienden in Bremen verpleegd werd. De dochter des huizes werd de
latere statebewoonster van Fogelsangh. Bij haar intrek omstreeks 1870 werd voor de
moeder van Hector Livius westelijk van de state de Villa Nova gebouwd (Kleasterwei
7). Het hoofdgebouw van de state werd gemoderniseerd onder leiding van dezelfde
architect, die Villa Nova bouwde, J. I. Douma. Het huis kreeg het uiterlijk, dat het
behoudens enige latere wijzigingen nog heeft. De ingang kwam op het niveau van de
woonverdieping en werd aan de buitenzijde bereikbaar gemaakt via een hardstenen
bordes, waarboven een overkapping op gietijzeren staanders. Ook aan de vensters
werden wijzigingen aangebracht en in het intérieur kwam een dwarsgang. Om de
wijzigingen onzichtbaar te maken en het huis een deftig aanzien te geven, werd de
voorgevel gepleisterd en van gepleisterde pilasters en bogen voorzien.
Vôôr de ingrijpende verbouwing van 1872 werd het huis opgemeten door
H. H. Kramer, toen nog assistent bij architect Douma. Deze schetsopmetingen zijn
bewaard gebleven en geven, met de toen gemaakte foto's, nauwkeurig de aangetroffen
toestand weer. De uitgebouwde tuinkamer blijkt dan reeds bestaan te hebben en de
achtergevel was reeds gepleisterd. Aan de voorzijde was de toegang beganegronds ; het
niveau van de vertrekken werd bereikt door enige treden in de hal, van waaruit de
eetzaal links en het woonvertrek rechts bereikbaar waren. Rechts achter in de hal was
een doorgang naar de trap naar boven en naar twee kamers in de rechtervleugel. De
overige vertrekken in de linkervleugel waren slechts hetzij via de tuinkamer, hetzij via
de eetzaal bereikbaar.
Na Hector Livius van Heemstra kwam het huis aan zijn dochter Hermance, gehuwd
met B. R. van Weideren Rengers. In 1934 liet zij het huis wederom van een hoge kap
voorzien, die het bij de verbouwing van 1870 verloren had ten bate van een bij de stijl
van de nieuwe voorgevel passende lagere kap met een metalen balustrade längs de
bovenzijde. De bijgebouwen hebben thans nog kappen met deze helling. In 1938 kwam
i 8 6 v e e n k l o o s t e r
het goed aan haar neef B. Ph. van Harinxma thoe Slooten, van wie het vererfde op zijn
dochter, die thans eigenaresse is. De wapens Harinxma boven in de gevel en gehouden
door leeuwen op de stoep dateren van 1938 toen de glazen overhuiving van de ingang
verwijderd werd. In 1959 werden de vensters opnieuw van roeden met kleine ruitjes
voorzien in i8e-eeuwse trant.
Het huis is in 1977-1978 hersteld onder leiding van het bureau Van Manen en Zwart te
Drachten. Tijdens deze werkzaamheden konden onderzoekingen naar het metselwerk
en dergelijke en opmetingen gedaan worden.
Beschrijving
Materiaal
Hoofdgebouw
Gevel van voor 1872
Zijgevels
Voorgevel
Ongeveer in het midden van een omgracht rechthoekig terrein van circa 180 x 140 m
ligt het hoofdgebouw, aan weerszijden geflankeerd door voor de rooilijn van het hoofdgebouw
staande dienstgebouwen. Deze zijn met het hoofdgebouw verbonden door läge
muren met een doorgangsdeur. De voorgevels van de drie gebouwen en de zijgevels
van de bijgebouwen aan de zijde van het hoofdgebouw zijn gepleisterd. Ook de achtergevel
van het hoofdgebouw is gepleisterd en was dit reeds, blijkens een foto, voor 1872.
Toen waren er groeven in getrokken als imitatie natuursteenblokken.
Aan de zijgevels zijn verschillende materialen op te merken: Zuidgevel hoofdgebouw:
benedenste gedeelte gele steen van 21-21,5 x 4,5-5, 10 lagen 61 cm, in een vrij zuiver
kruisverband, maar slordig gemetseld met grove voegen; een verhoging is van bonte
gele steen, tamelijk netjes gemetseld. Het oostelijke gedeelte bestaat uit iets längere
steen met wat fijnere voegen verwerkt: 21,5-22,5 x 4.5-5 cm, 10 lagen 57 cm. Noordgevel
hoofdgebouw circa 21,5 X4,5 cm, 10 lagen 55 cm.
Bij de restauratie zijn inwendig de volgende steenformaten gemeten: voorgevel
20,5-21 x4,5-5 cm, 10 lagen 52 cm; dit is hoogstwaarschijnlijk hetzelfde materiaal als
dat van de noordgevel. De binnenmuur evenwijdig aan de voorgevel bestaat tot 1,08 m
in de kelder uit afbraak rode kloostermop 3 1 x 8 cm, 10 lagen 92 cm; het noordelijk
gedeelte van deze muur bestaat tot 1,92 m uit afbraak kloostersteen en is bovendien
aan de oostzijde ooit paarsrood gesausd geweest met schijnvoegen, alsof het een
buitenmuur betreft.
Het onderkelderde hoofdgebouw is aan de voorzijde zeven traveeën breed en heeft de
ingang in het midden. De gevelafsluiting is sedert 1873 verhoogd ten koste van de
voordien aanwezige kroonlijst en kapitelen van de pilasters, waardoor de gehele gevel
geleed was (afb. 310). Om de wijzigingen aan het 00g te onttrekken is de gehele
voorgevel gepleisterd, waarbij de pilasters door uitgrondingen geaccentueerd werden
en boven de vensters van de verdieping flauwe bogen kwamen, die de pilasters
verbinden. De ingang is sedert 1873 längs een natuurstenen bordes bereikbaar, dat
aanvankelijk overhuifd werd door een glazen kap aansluitend op het balkon op de
verdieping. Voordien werden de treden achter de toegangsdeur gevonden en had deze
een bijna vierkant bovenlicht waarin twee lantarens gevat waren. Op de verdieping was
slechts één omlijst venster. De ingangstravee is breder dan de drie venstertraveeën aan
weerszijden. Boven de ingang is de gevel onder een flauwe hoek verhoogd ter
vervanging van het enorme tympaan, waarin volgens de foto van voor 1872 gesneden
festoenen waren aangebracht. Het huis heeft thans weer een hoge kap in i8e-eeuwse
trant en roeden in de vensters, die niet passen bij de architectuur van de gepleisterde
gevel. Daarbij horen de verlaagde vensters met T-vormige indeling, die op een natuurstenen
lijst staan op het nieuwe ingangsniveau, waardoor de gevel de toen gewenste
verhoudingen kreeg.
De gevel van voor 1872 was geleed door acht hoge pilasters met natuurstenen bases en
smalle natuurstenen Ionische kapitelen, die een houten kroonlijst droegen, die boven
elk kapiteel verkropt was. Boven de kroonlijst was een gootlijst op blokken, die zieh
längs de stijgende zijden van het tympaan herhaalden. In elk veld tussen de pilasters
stonden een keldervenster, een beletagevenster met blinden en een laag venster op de
verdieping. Een zelfde indeling valt nog waar te nemen in de noordelijke zijgevel.
De zuidelijke zijgevel (afb. 314) daarentegen vertoont duidelijke sporen van het
I7e-eeuwse huis in de vorm van een lager en smaller muurgedeelte waarin twee hoge
smalle vensters gestaan hebben met kantblokken en geblokte rondbogige ontlastingsbogen.
Voor het westelijke venster is ten tijde van mevrouw Rengers een erker
gebouwd.
De voorgevel die uit donkere steen bestaat is met duidelijke kassen in de zijgevel
v e e n k l o o s t e r
gehecht. De oostelijke helft van de zijgevel bevat geen vensters meer. Volgens de
tekening van Kramer zijn zij in 1873 gedieht. De noordelijke zijgevel vertoont het
vensterrythme dat voor de verbouwing van 1873 ook aan de voorgevel speelde: deels in
gedichte vorm staan er de läge keldervensters, de in acht ruiten verdeelde hoge beletagevensters
en de läge verdiepingvensters, aile met hanekammen erboven. De laatste
zijn per verdieping steeds hoger, een geraffineerd optisch effect.
Achtergevel De vensters in de gepleisterde achtergevel staan in vier groepen van twee, gescheiden
door een bredere dam, waarboven thans de dakkapellen staan. Voor 1872 stonden deze
boven de middelste vensterparen en hadden een indeling met 5 x 5 ruitjes en
eenvoudige wangstukken (afb. 312). De hoogte van de vensters in de achtergevel
strookt niet met die van de noorderzijgevel. Krap tegen de zijden van de middelste
vensterparen is de 'koepelkamer' met verdieping uitgebouwd gedekt door een laag
zadeldak tegen een tympaan, dat versierd is met een smalle lijst waarboven ornament
geschilderd is. Voor de drie vensters op de verdieping is een breed balkon aangebracht
met karakteristiek gietijzeren hekwerk en op de hoeken twee gietijzeren vazen, die
echter niet op de foto van voor 1873 voorkomen. Het balkon steunt op vier voluutvormige
consoles. Over het terras was in 1872 een veranda uitgebouwd, waarop het
terrein hellend aansloot (afb. 312).
Volgens de schetsen van Kramer waren de zijden van de veranda samengesteld uit
glaspanelen gevuld met losanges gevat tussen pilasters. In de achtergevel van het
noordelijke bijgebouw ziet men een dergelijk paneel, dat waarschijnlijk daar opnieuw
is toegepast. Langs de keldervensters was een pad vrijgehouden, dat naar een toegang
leidde in de kelder onder de tuinkamer. Langs de helling staan op de foto van voor
1872 potten met oranjerieplanten opgesteld.
Inwendig Via het stenen bordes voor de ingang betreedt men op de beletage een rechthoekige
hal, van waaruit aan de linkerzijde de eetzaal toegankelijk is en aan de rechterzijde een
kamer, die nog een gedeelte van de i8e-eeuwse betimmering heeft en waar een
i8e-eeuwse schouw gestaan heeft, die thans te Waaxens staat (afb. 317). Aan het einde
van de hal ziet men door dubbele deuren met glaspanelen in de tuin- of koepelkamer.
Dwars door het huis loopt sinds 1873 een gang van waaruit de achtervertrekken
bereikbaar zijn. Voordien was de eetzaal door dubbele deuren verbonden met de
Vierkante kamer, ten noorden grenzend aan de tuinkamer. Naast de eetzaal aan de
voorgevel was nog een smalle kamer, die als kantoor diende en die bereikbaar was via
een dienstruimte in de noordoosthoek van het gebouw; via een enfilade van deuren in
de 'koepelkamer' en in de beide vertrekken aan de achtergevel bereikte men deze
dienstruimte. Daarin bevond zieh tevens de trap naar de verdieping van het huis, waar
de slaapvertrekken en de boekenkamer waren. Aan de rechterzijde van de hal bevinden
zieh enige woonvertrekken, waarvan de beide achterste in 1872 als kinderkamers in
gebruik waren. Naast de 'koepelkamer' vindt men de trap zowel naar de verdieping en
zolders als naar de kelders. In 1873 is bovendien een steektrap gemaakt ter plaatse van
een kast achter het grote woonvertrek aan de voorgevel. Voordien waren er körte
trappen naar de kelder aan weerszijden van de eveneens körte verbinding van de
voordeur naar de hal (afb. 299).
Kelders De kelders, die voor 1873 direct achter de voordeur bereikbaar waren, hebben thans
nog slechts directe toegangen door een deur in de zuidgevel, waardoor men een lange
gang betreedt over de zuidelijke helft van het huis; aanvankelijk moet deze gang over
de volle breedte van het huis gelopen hebben. Midden in de achtergevel bevindt zieh
een deur met smalle zijlichten, die verbinding geeft met een keldervertrek, dat aan
weerszijden een deur naar buiten heeft. De opmetingstekeningen van 1872 geven hier
een ruimte van slechts ruim 3 m breedte (vgl. afb. 298). De smalle gang door de
breedte van het huis heeft aan de westzijde een zware muur en aan de oostzijde een
licht binnenmuurtje.
Tegen de voorgevel in de zuidelijke helft van het huis bevindt zieh de keuken met een
grote schouw, uitgebouwd in de aangrenzende kleinere ruimte. De ruimte onder de hal
vertoont in de noordoosthoek de aanzet van een spiltrap. Onder de eetzaal bevonden
zieh de mangelkamer en de wijnkelder benevens een verdiept gedeelte, dat wel als
zuivel- of wildkelder gezien kan worden. In het achterste gedeelte bevond zieh een
grote provisiekelder en in de zuidelijke helft waren knechtenkamers en een 'meidekamer'.
Daar zijn thans woonvertrekken gemaakt.
i 88 v e e n k l o o s t e r
Verdieping Van de beletage voert een trap naast de tuinkamer naar het niveau van de verdieping
boven het achterste gedeelte van het huis. Via een gezwenkt gedeelte van vijf treden
bereikt men het niveau van het voorste gedeelte van het huis. De verdieping van de
koepelkamer ligt nog hoger en is apart bereikbaar via vier treden en een korte overloop
voor het vertrek. Via de gang die op de verdieping van het voorste gedeelte dwars door
het huis loopt, bereikt men de vertrekken längs de voorgevel en via vijf treden naar
beneden het niveau van een breed vertrek aan de achtergevel, dat in 1872 als slaapkamer
diende en thans de bibliotheek bevat. In 1872 was deze aan de voorzijde van het
huis ondergebracht. De tegenwoordige bibliotheek en het vertrek in de zuidoosthoek
op de verdieping hebben een hoogte van ong. 3,5 m tussen de balken, terwijl die aan
de voorzijde slechts een hoogte van 2,75 m hebben.
Decoratie In de kelder bevinden zieh twee deuren tussen de ruimte onder de hal en de aangrenzende
ruimten met een uitgestoken gedrukte boog, die mogelijk nog I7e-eeuws zijn. In
de rechterkamer van de beletage is zoals vermeld nog een gedeelte van de 18e-eeuwse
betimmering met kasten aanwezig. Het linker vertrek, de eetkamer, dateert in zijn
tegenwoordige vorm uit 1873 en is naar de smaak van die periode met betimmeringen
en stuc gedecoreerd. De meeste muurvaste decoratie bevindt zieh in de koepelkamer,
waarvan de wanden een marmer imitatie hebben van stucco lustro met grote rechthoekige
panelen ter hoogte van de vensters (afb. 316). In de hoeken van deze panelen
zijn palmetdecoraties aangebracht en in het midden grote rozetten in sommige waarvan
kristallen wandluchters zijn bevestigd. Het plafond dat door middel van een koof op
een kroonlijst rust, heeft een lijst met kleine rozetten en in de hoeken kandelabervormige
Ornamenten. In het midden is een grote rozet met waaiervormige uitstulpingen,
omlijst met bloemmotieven gestuct. In het midden hangt een enorme kristallen
luchter. Op de schoorsteen, die door een wit marmeren mantel omgeven is, rüstend op
grote voluten, hangt een grote Spiegel bekroond door het door adelaars gehouden
wapen Van Heemstra met parelkroon en helmteken uitkomend de adelaar. De vloerbedekking
bestaat uit een Deventer vast tapijt met rand en cirkelvormige middenpartij.
Portretten en meubelen Vanouds tot het huis behoren de portretten van Pibo van Dorna, door Pieter Nason
(1667), en van zijn tweede eega Josina van Aysma, door Jan Mijtens (1663); tevens
waarschijnlijk het portret van Henriette Amalia van Anhalt Dessau met haar zoon
Johan Willem Friso, door Louis Volders (verg. Geschiedenis). In de tuinkamer staat
een zetel, die in 1873 voor Koning Willem HI gekopieerd is naar de stoel van de
Stadhouder uit het Loo. In de bibliotheek staat een biljart uit omstreeks 1860, dat dus
waarschijnlijk in de biljartkamer in het noordelijk bijgebouw gestaan heeft.
Bijgebouwen Aan weerszijden van het huis staan twee dienstgebouwen met verdieping en laag
hellend dak, dat er in 1873 op aangebracht moet zijn. Op de foto van 1872 hadden zij
een steiler schilddak. De dakhelling van nu komt overeen met die van het hoofdgebouw,
zoals dat in 1873 gedekt is (afb. 313). De bijgebouwen zijn in 1873 kennelijk
ook aan de voor- en binnenzijgevels gepleisterd met een geruwde pleister en voorzien
van een lijst ter hoogte van de verdiepingsvloer. De achtergevel van het zuidelijke
bijgebouw is nog gaaf en dun gesausd geweest. De foto van 1872 laat de bijgebouwen
zien met een ingang in het midden van de lange gevel omlijst door pilasters, die een
tympaan dragen, vergelijkbaar met dat aan de hoofdgevel vôôr 1873. Thans is er een
hooiluik boven gemaakt met een versiering längs de zijden daarvan. Aan weerszijden
van de middeningang waren nog twee ingangen en een venster, op de verdieping vijf
läge vensters, regelmatig over de breedte van het gebouw verdeeld, zodat ze niet boven
de openingen in de parterre staan. Ook in de zijgevel was nog een ingang en twee
vensters.
Zuidelijk bijgebouw Het linker gedeelte van dit gebouw bevat een stal met vijf paardeboxen met metalen
ruiven. De schotten tussen de boxen staan tegen gemarmerde zeshoekige staanders,
bekroond door een bol en verbonden door paanderbogen met sierlijk gesneden
bekroning eindigend in een soort palmet, verwant met de decoratie van de koepelkamer
(afb. 315). De tekening van Kramer geeft zes boxen. In de koetsenruimte is een
drie vakken brede tuigkast aanwezig, versierd met pilasters en tweerijige bladkapitelen.
Deze staat reeds getekend bij Kramer.
Noordelijk bijgebouw Het noordelijke dienstgebouw bevatte in 1872 een washok en een badkamer en
bergplaats voor rijtuigen ; boven vond men een biljartkamer en een timmerkamer.
Thans is er een woning ingebouwd voor de beheerder. Aan de noordgevel zijn de
v e e n k l o o s t e r
vensters nog in oorspronkelijke staat met een tussenstijl, eertijds voorzien van naar
binnen draaiende vensters en aan de buitenzijde luiken. De vensters zijn gedekt met
een hanekam en hebben diefijzers.
Bouwgeschiedenis Uit de beschrijving bleek reeds dat aan de zuidgevel een gedeelte I7e-eeuws muurwerk
te onderscheiden valt. Wij nemen aan dat dit zieh inwendig voortzçt in de zware muur
waarachter in de kelderverdieping de dwarsgang loopt. Waarschijnlijk behoren ook de
binnenmuren van de tegenwoordige keuken en ruimte onder hal tot de restanten van
deze bouwperiode. In de zijgevel is met kassen de nieuwe voorgevel gehecht, die in
1873 onder de pleister verdween. Deze was geleed door pilasters (afb. 310) met
Ionische kapitelen en droeg het grote tympaan. De verdeling van de vensters kan men
nog aflezen in de noorder zijgevel. Een en ander kan ons inziens ontstaan zijn bij de
verbouwingen van 1783-1793 (Mulder-Radetzky - De Vries, 16-17). Reeds eerder moet
het huis echter aan de achterzijde uitgebreid zijn geweest met een serie vertrekken, die
op de beletage een 1 m lagere balklaag kregen dan de bestaande in het voorhuis, zodat
de vertrekken op de verdieping een normale hoogte konden krijgen. In het voorste
gedeelte waren op de verdieping immers slechts läge vensters in een halve verdieping.
De vensters in deze achtergevel kwamen paarsgewijze te staan terwijl in de middentravee
een uitbouw was, die op de kadastrale minute van 1823 staat aangegeven en die
overeenkomt met de door Kramer genoteerde maat in de kelder.
De achtergevel was in 1870 reeds gepleisterd met imitatie natuurstenen blokken. Wij
denken dat dit nodig was na de aanbouw van de tuinkamer met verdieping, die
blijkens de decoratie omstreeks 1840 in de bestaande vorm zal zijn vergroot. Mulder-
Radetsky en De Vries noemen voorbereidingen voor bewoning in 1842.
De door hen genoemde koepelkamer in de nalatenschapspapieren van Cecilia van
Heemstra moet de i8e-eeuwse uitgebouwde kamer betreffen. De koepelkamer zal in
1839-1840 verbouwd zijn. Het toen genoemde Deventertapijt kan het nog aanwezige
zijn.
De zijmuren van deze aanbouw doorbreken het ritme van de vensterparen van de
achtergevel. Inwendig zijn door het inbouwen van deze kamer ook de verhoudingen
van de achterkamers in de noordelijke helft van het huis en van de trapruimte in de
zuidelijke helft tot vierkant gewijzigd. Aanvankelijk moeten deze ruimten breder
geweest zijn. Daarmede blijkt tevens dat de tegenwoordige trap gelijktijdig met de tuinof
koepelkamer is aangebracht. Waarschijnlijk is bij de i8e-eeuwse verbouwing de
spiltrap, waarvan resten onder de hal op te merken zijn, vervangen door steektrappen.
De spiltrap kan behoord hebben tot de I7e-eeuwse vorm van het huis, die langgerekt
zal zijn geweest met een opkamer boven de tegenwoordige keuken en mogelijk links
een gedeelte dat niet onderkelderd was. Mogelijk heeft er aan de achterzijde een
torenachtige uitbouw gestaan met een trap naar de verdieping. De bouwhuizen zullen
bij de laat-18-eeuwse verbouwing ontstaan zijn.
PARK
Het i8de-eeuwse park Een groot terrein ten zuiden en zuidoosten van het huis is als park aangelegd (afb.
300). De kadastrale minutekaart geeft een geometrisch aangelegd park weer ten zuiden
van het huis. Een rechthoekige vijver ligt in de as van de lindenlaan, waarvan ten
noordoosten van het huis thans nog een klein gedeelte over is. De vijver is gegraven op
het perceel, dat op de kaart van 1668 reeds 'de Riedcamp' heet. Ten zuiden van het
huis loopt op de kadastrale minutekaart een allee, die naar een heuvel (de zg.
modderberg) voert, waar waarschijnlijk toen reeds een uitzichtkoepel stond. De vorm
van de rechthoekige vijver, zoals die met ingeronde hoeken is getekend, wijst op de
Lode wij k xiv-stijl en men kan aannemen dat de parkaanleg onder W. H. van Heemstra
tot stand gekomen is.
Herinrichting sedert 1838 Volgens aantekeningen in de kasboeken van A. Tj. R. van Heemstra moet het park in
de jaren veertig van de 19e eeuw naar ontwerp van L. P. Roodbaard in een
landschapstuin herschapen zijn (Mulder-Radetsky en De Vries). De eigenaar nam in
1838 voor het eerst contact op met Roodbaard. Aan de hertenkamp werd in 1869 en
1873 gewerkt. Steen voor de ijskelder wordt in 1871 geleverd.
In het perceel oostwaarts van de rechthoekige vijver lag op de kadastrale minutekaart
reeds een rechthoekige vijver, lang en smal van vorm. Beide restanten van de formeel
aangelegde tuin zijn met elkaar verbonden door een derde vijver van grillige vorm. De
v e e n k l o o s t e r
U = ijskelder
V = voetstukken
H = hertenhuis
K = kluizenarij
T = theehuis
v e e n k l o o s t e r
uitkomende grond werd tot een heuvel gemaakt tussen de eerste en de nieuwe verbindingsvijver;
ook achter de laatste, van het huis uit gezien, ontstond een heuvel. Tussen
deze en de 'modderberg' is thans een hertenkamp met een hertenhuis van
boomstammen. De modderberg is waarschijnlijk in de 19e eeuw verhoogd en van een
langzaam stijgend pad voorzien naar een aan de toenmalige smaak aangepast theehuis
(afb. 319). Het is met riet gedekt en heeft een omgaande galerij met laag houten hek
met gezwenkte balusters.
Kluizenarij Ten zuiden van de lange vijver is veel hout aangeplant, waardoor bochtige paden
lopen. Onverwachts bereikt men de kluizenarij, een laag gebouwtje onder rieten
zadeldak, dat ver voor het gebouwtje doorloopt, op boomstammen steunend en aldus
een loggia vormend (afb. 320). Tussen de staanders is van stammetjes hekwerk
gemaakt. Boven het gebouwtje is op het dak een klokkekoepeltje, waarmede de functie
aangeduid wordt. In het gebouwtje zit een pop als kluizenaar. Kluizenarijen waren zeer
geliefd in een romantisch park. Het idee past bij de herinrichting door Roodbaard.
Brug Als toegang tot de nieuwe tuin is over de gracht, die rond het terrein van het hoofdgebouw
loopt, een drieweg-brug gebouwd (afb. 302, 326), die sterke verwantschap
vertoont met die op het landgoed Vijversburg bij Tietjerk. De twee aansluitende
laantjes geven rechts via bochtige paden verbinding met de rechte laan naar de
'modderberg' en links naar een klein heuvellandschap met paden. In die heuvel
IJskelder bevindt zieh een ijskelder (afb. 301).
A. W. Reinink en J. G. Vermeulen, IJskelders; koeltechnieken van weleer. Nieuwkoop
1981, 245.
Litteratuur De kelder is van kleine gele steen (16,5 x 4,5 cm) in een heuvel gemetseld en inwendig
2,2$ m in het vierkant met afgeschuinde hoeken. De bodem bestaat uit geglazuurde
gele estrikken en de kelder is door een tongewelf gedekt. Volgens Reinink en
Vermeulen die op ervaringen tijdens het hermetselen van de toegang zullen steunen,
zijn de muren met spouwen gemetseld, die via een ontluchtingspijp droog gehouden
moesten worden. In de bodem zijn afvoerroosters aanwezig voor smeltwater. In de
rekeningen komen rond 1870 kosten voor de ijskelder voor (zie boven). Op de heuvel
staan forse bomen waardoor het onwaarschijnlijk lijkt dat er ooit een paviljoen op de
kelder gestaan zou hebben, zoals wel beweerd wordt.
Grote vijver met eiland Achter de heuvel van de ijskelder is een lager gebied bewaard, waardoor een slootje
liep, dat achter de heuvel kronkelend is gemaakt en zieh splitst. Verder oostwaarts is
een kleine poel, die op de kadastrale minute getekend is, tot een grote vijver van
grillige vorm vergroot. In de vijver is een eiland gespaard. Volgens een aquarel in de
bibliotheek was aan deze voorheen een badhuisje gebouwd.
Voetstukken Erachter ligt een vrij hoge heuvel, waarop twee zandstenen voetstukken staan met
i8e-eeuws ornament (afb. 322). De zijden van de voetstukken, die 125 cm vierkant
Afb. 300. Park Fogelsangh State door T.
Brouwer 1985 naar eigen waarnemingen
en kadasterkaart.
Afb. 301. IJskelder in het park van Fogelsangh
State. Getekend 1987 naar eigen
opmeting en tekening A. M. Doppegieter
1976.
1 9 2 v e e n k l o o s t e r
Terrein voor het huis
Tuinvazen
Bronzen jachthonden
meten en 100 cm hoog zijn, bestaan uit drie platen natuursteen met in ondiep relief
gehakt ornament en bekroond door een lijst. Op deze blokken staat een bijpassend
voetstuk bestaande uit voluten. Wat ornament betreft zouden de voetstukken uit het
midden van de 18e eeuw kunnen stammen en tuinbeelden gedragen kunnen hebben.
De formele tuin reikte echter niet zo ver volgens de kadastrale minute. De voetstukken
moeten daarom bij de landschappelijke aanleg verplaatst zijn.
Volgens de kadastrale minute was voor het huis een smalle toegang over de gracht en
een rechthoekig oprijveld, dat een tweede gracht overbrugde. Naar wij aannemen, is
eveneens omstreeks 1840 voor het huis een ovaal grasveld aangelegd en is de
noordelijke helft van de dwarse gracht gedempt en is het voorterrein met afwisselend
hout beplant. De gracht om het terrein is aan de noordwestzijde en midden achter het
huis met een uitstulping verbreed. Aan de toegangsbrug staan thans twee slanke
19-eeuwse natuurstenen tuinvazen, waarvan er twee vrij wel identieke op Vijversburg bij
Tietjerk staan. Op de kelk van de vazen zijn in cartouches putti voorgesteld met attributen,
die mogelijk de seizoenen verbeelden en op de andere van dag en nacht (afb.
321).
Achter het huis staan dicht bij het terras twee voetstukken met gespannen kijkende
jachthonden (afb. 325), waarschijnlijk daterend uit de jaren van de bouw van de
koepelkamer.
Brink 1-3
Brink 75
Kleasterwei 5
Kleasterwei 7
Kleasterwei g
Kleasterwei 17
Kleasterwei ig
BOERDERIJEN EN WONINGEN
Twee landelijke woningen onder een lang zadeldak, dat boven de voorgevel door een
aankapping flauw geknikt is (afb. 331). In de zuidwestelijke zijgevel, die gepleisterd is,
staan jaartalankers 1734. De gebruiksruimten tegen de achtergevel zijn vlak gedekt en
dus later toegevoegd. Tegen de achtergevel was vanouds een keldertje, waarboven de
bestedenkastenwand.
Soortgelijke woning als de dubbele woning 1-3, doch de balklaag ligt hier hoger en de
kap is met riet gedekt, xvm (afb. 332). Voor gebruiksruimten is aan de westelijke helft
een aanbouw onder aankapping gebouwd, die evenals de zijgevels vlechtingen längs de
schuine zijden heeft. Het pand heeft vanouds aan het einde van de opvaart gestaan, die
later gedempt is en de bewoner kan een functie gehad hebben in verband met de
aanvoer van materialen en goederen voor het huis Fogelsangh.
Boswachterswoning rechts van de oprit naar het landhuis en buiten de omgrachting
van het terrein van het landgoed gelegen (afb. 324).
Het pand is in de omstreeks 1870 geliefde chalêt-stijl versierd met houtwerk. De hoge
vensters in de voorgevel zoeken aajisluiting bij de state. Aldus is eclectisch gezocht
naar uitbeelding van de functie van de bewoner van het pandje. De toegangsdeur is
aanvankelijk waarschijnlijk versierd geweest met gekleurd glas.
Vrijstaande wit gepleisterde villa met hoge verdieping en achterbouw zonder
verdieping (afb. 327); blijkens eerste steen op 30 September 1870 gesticht door H. A. A.
en A. J. van Heemstra. Het huis was bedoeld als woning voor de moeder van de toen
nieuwe bewoners H. L. van Heemstra en A. Engelkes, die de state omstreeks 1870
betrokken. De architect was blijkens de aanbestedingsadvertentie J. I. Douma te
Leeuwarden (Karstkarel 1984, 128), die ook de verbouwing aan de state in die jaren
leidde. Evenals aan het hoofdgebouw sloot ook hier de kroonlijst het ingangsrisaliet
flauw hellend af. De ingang is in het portiek, waarboven een balkon. In de tuin achter
de villa staat een theekoepel van boomstammetjes met rieten dak.
Gaaf keuterijtje aan de zuidzijde van de Brink met in traditionele kleuren geschilderde
dekplanken längs de gevelzijden (afb. 336). Topschoorsteen met bord en roeden in de
drie vensters. In de geveltop zeer kleine vensters voor ontluchting van de zolderruimten.
De bedsteden moeten tegen de achtergevel een plaats gehad hebben. Volgens
Karstkarel onder W. H. van Heemstra gesticht; het pand komt inderdaad voor op de
kadastrale minutekaart van 1823.
Woning onder schilddak met hoekschoorstenen (afb. 337). De nok van de kap staat
haaks op de rooilijn, waardoor de korte zijde gevelzijde is met ingang terzijde en
dakkapel voor het voorschild, XIXA
Pand onder zadeldak tussen topgevels, xxa, ter plaatse van de voormalige korenmolen.
Ten behoeve van de functie van café zijn vensters en bovenlicht, van sierende
dementen voorzien, evenals de dakkapel.
v e e n k l o o s t e r 193
Afb. 302. Drie-armige brug in het park
van Fogelsangh State. Plattegrond en
aanzichten. Getekend 1987 naar eigen
opmeting in dat jaar.
AANZICHT VANUIT HET ZUIDOOSTEN
3 2
1 9 4 v e e n k l o o s t e r
Kleasterwei 23
Kleasterwei 2 7
Kleasterwei 2
Voorm. aardappelmeelfabriek
Kleasterwei 6
Kleasterwei <
Kleasterwei 12-14
Kleasterwei 16
Keningswei /
Keningswei 2
Gaaf bewaarde boerderij van het kop-romptype (afb. 333). Blijkens de gebogen bovendorpels
van de vensters en het materiaal is de opstal omstreeks i860 herbouwd op een
reeds op de kadastrale minute voorkomende plattegrond.
Gemoderniseerd I9e-eeuws woudboerderijtje ter plaatse van een stemdragende plaats
op de kaart van Schotanus. In de achtergevel bevindt zieh een steen waarin de letters
D.T.D.P. en 1561 (afb. 304). Men kan de letters lezen als de initialen van Dom. Theodoricus
Deutekom Praepositus, waardoor de steen in verband gebracht kan worden met
de laatste prior van Veenklooster, die in 1579 naar Buweklooster vluchtte (Andreae '85,
11, 24).
Op een groot terrein aan de Brink gelegen I9e-eeuwse stelpboerderij van aanzienlijke
afmetingen en oorspronkelijk tot het landgoed behorend (afb. 328); thans als particulier
landbouwmuseum in gebruik. De ingang tot het woongedeelte bevindt zieh in
het midden van de voorgevel in een enigszins uitspringend gedeelte, dat flauw hellend
tympaanvormig eindigt. In het fronton is de tympaanvorm door siermetselwerk
herhaald. De melkkelder bevond zieh rechts van de ingang. Blijkens het metselwerk
zijn aan de oostelijke zijgevel en aan de achtergevel herhaaldelijk wijzigingen uitgevoerd.
Het ontwerp van de boerderij, die omstreeks 1870 ontstaan moet zijn, is
waarschijnlijk van architect J. I. Douma, die destijds veel bouwde voor de eigenaar van
het landgoed.
Volgens dr. F. Sixma van Heemstra heeft er voordien een aardappelmeelfabriek
gestaan op deze plaats, die echter niet rendeerde. Het familie-archief Van Heemstra,
gedeponeerd op het Rijksarchief Leeuwarden, maar nog niet geînventariseerd, moet
daarover gegevens bevatten.
Uitspanning Café Boszicht (afb. 334). Blokvormig pand met verdieping onder
schilddak met hoekschoorstenen en verbonden met een grote schuur. Het pand lijkt
ontstaan te zijn uit een boerderij met dwarsgebouwd voorhuis, dat verhoogd is met een
verdieping. Het metselwerk van de verdieping is namelijk uit secundair gebruikt
materiaal samengesteld, terwijl dat van de begane grond in regelmatig kruisverband is
gemetseld. Begane grond en verdieping zijn bovendien gescheiden door een lijst, die
overigens geen functie heeft. Daar op de kadastrale minute een andere bouwmassa
staat aangegeven moet de boerderij, zowel als de verbouwing, van na 1823 dateren.
Daar de vensters rechte bovendorpels hebben met een hanekam en op de verdieping
ook in zes ruiten verdeeld zijn, lijkt de bouwgeschiedenis van de eerste twee fasen zieh
in de eerste helft van de 19e eeuw te hebben afgespeeld.
Woning onder zadeldak evenwijdig aan de voorgevel (afb. 339). Boven beide
zij-topgevels forse schoorstenen met borden. De topgevels hebben uitgemetselde
rollagen, waardoor een verbouwing omstreeks 1860 valt aan te nemen. Het perceel
komt op de kadastrale minute reeds voor, doch met een andere plattegrond. Leilinden
en laag sierhek.
Sobere dubbele woning onder tentdak met hoekschoorstenen, waarop borden (afb.
338). Achter het linkerpand was een kuiperij gevestigd, waarvan het gereedschap nog
aanwezig is. De i9e-eeuwse panden spelen gaaf mee in het beeld van de bebouwing ter
plaatse.
Gaaf keuterijtje in dezelfde trant gebouwd als nr. 9 en met dekplanken nog op de
schuine zijden van de gevels en houten blinden aan de vensters (afb. 335). Bedschot
tegen de achterwand van het woonvertrek. Omstreeks i860.
Grote stelpboerderij 'de Klimmerboom' geheten met aan de ingangszijde van de schuur
later toegevoegde bijschuren (afb. 329). De voorgevel is geleed door een naar voren
springend gedeelte, dat aan de hoeken lisenen heeft en tympaanvormig gedekt is en
bekroond door imitatie-Grieks ornament. Een boerderij van het zelfde ontwerp werd
omstreeks 1870 door J. I. Douma getekend voor mr. Heringa Cats te Oranjewoud
(S. J. van der Molen, Dorpstimmerman of stadsarchitect?, Arnhem S.H.B.O. 1980, afb.
8). Ook voor het landgoed Fogelsangh was J. I. Douma destijds de architect. Zoals
normaal voor dit type boerderij is de ingang aan de zijgevel. De kaaskamer is links van
de woning; de rechter hoekkamer zal een bedstedekastenwand geweest zijn boven een
huishoudkelder.
Kleinere boerderij 'de Boskpleats', xixd, van het kop-hals-romptype waarvan het
voorhuis de aandacht wil trekken door op de baksteen geschilderde ornamentiek. Op
deze plaats stond reeds vanouds een boerderij van dit type.
v e e n k l o o s t e r
Keningswei 4 Jachthuis van het landgoed onder rieten dak dat in het midden een centrale overhoeks
geplaatste schoorsteen heeft (afb. 323). Ingang in het midden waarboven balkon op
houten zuilen; aan elke zijde vertrekken met smalle spitsboogvensters. Mogelijk is het
jachthuisje in de jaren veertig van de 19e eeuw ontstaan, tegelijk met de landschappelijke
aanleg van het park. Het valt enigszins te vergelijken met de huisjes bij de
ingang van de begraafplaats van Leeuwarden uit 1832 door I. Warnsinck.
Voorm. korenmolen VOORMALIGE KORENMOLEN
Litteratuur Andreae '85,11, 21 ; Van der Molen, Gemaal, 96.
Geschiedenis Andreae vermeldt in 1572 een windmolen te Veenklooster. De molen moest in 1639
verdwijnen volgens de toen opgemaakte lijst van niet rendabele en af te breken molens.
De sloop werd waarschijnlijk niet uitgevoerd, want op de kaarten van Schotanus staat
nog steeds een windmolen aangegeven. In 1714 wordt wederom vastgesteld dat de
molen niet rendabel is en gesloopt moet worden. De grietman van Kollumerland
beweerde echter dat hij 'met sijn kleijne magt' niet in staat was tot het 'demolieren' van
de vier genoemde molens in zijn grietenij, waarop een afdeling voetvolk en ruiters
opdracht kreeg naar 'Collumerzwaag en Feenclooster' te marcheren om mr. Pijtter
Jansen (van Twizel) bij te staan in het afbreken van de molens. Volgens de kaart van
Schotanus stond de molen tegenover het tegenwoordige café Boszicht bij de afsplitsing
van de Cecilialaan.
v e e n k l o o s t e r
A
303a
v e e n k l o o s t e r
303b
Aft). 303a en b. Handgetekende kaart
door Th. Hoen 1668 van 'twee heerlijcke
plaatsen landt geleegen tot Feenclooster'.
Afb. 304. Gevelsteen in Kleasterwei 27,
waarschijnlijk verwijzend naar de laatste
abt van Feenclooster. Opname 1986.
4fl>. 305. Restant van het klooster
volgens tekening van J. Stellingwerf in
1723.
Afb. 306. Detail van de kaart van Th.
Hoen met de State op het 'hornleger' en
onderaan het 'kleine hornleger'.
1 9 8 v e e n k l o o s t e r
307
3
v e e n k l o o s t e r
309
Aß. 307. Handgetekende kaart door K.
Ypey, 1734 van 'De Heerlijkheid
Fogelsang genaemt met de zathe en
landen onderdien behoorende'.
Aß. 308. Detail van de kaart van Ypey
met het hornleger en onderaan 'het garde
niershuis'.
Aß. 309. Fogelsangh State, tegenwoordige
toestand. Opname 1985.
Aß. 310. Fogelsangh State voor de
verbouwing van 1873.
2 0 0 v e e n k l o o s t e r
Afb. 311. De achtergevel van de State
thans. Opname 1985.
Afb. 312. De achtergevel voor de
verbouwing van 1873, met de oorspronkelijke
kap en de koepelkamer met
veranda.
Afl>- 3I3• Fogelsangh State, hoofdgebouw
en zuidelijk dienstgebouw. Opname 1985.
Afb. 314. De zuidelijke zijgevel van het
hoofdgebouw met Sporen van de 17eeeuwse
vensters en duidelijke
aanhechting van de latere voorgevel.
Opname 1987.
Afb• 3J5- De paardestal in het zuidelijke
bijgebouw. Opname 1987.
v e e n k l o o s t e r 2 0 i
2 0 2 v e e n k l o o s t e r
Aß. 316. De zogenaamde koepelkamer
met imitatie marmeren wanden en
Deventer tapijt uit plm. 1840. Opname
1987.
Afb. 317. Schouw afkomstig uit de
woonkamer zuidelijk van de hal. Opname
1981.
Aß. 318. De woonkamer zuidelijk van de
hal. Opname 1987.
Aß. 319. Theehuis op de zogenaamde
modderberg. Opname 1985.
Aß. 320. De kluizenarij in het park van
Fogelsangh State. Opname 1985.
Aß. 321. Een der tuinvazen op het
voorplein. Opname 1985.
Aß. 322. Twee zandstenen voetstukken
op een heuvel oostelijk in het park.
Opname 1985.
321
2 0 4 v e e n k l o o s t e r
v e e n k l o o s t e r 205
Afb. 327. Villa Nova Kleasterwei 7.
Opname 1986.
Aß. 328. De boerderij Kleasterwei 2.
Opname 1986.
Aß. 329. De boerderij Keningswei 1.
Opname 1986.
329
2 o 6 v e e n k l o o s t e r
Aß- 330. Het noordelijke gedeelte van de
Brink. Opname 1986.
Afb- 331- Brink 1-3 in ankers gedateerd
1734. Opname 1986.
Afb. 332. Brink 15. Opname 1986.
3 30
v e e n k l o o s t e r
2 0 8 v e e n k l o o s t e r
Afb- 337- Gebouwencomplex Kleasterwei
17-19. Opname 1965.
Afb- 33$- Woningen Kleasterwei 12-14.
Opname 1986.
Afb- 339- Woning onder zadeldak tussen
topgevels Kleasterwei 8. Opname 1965.
2 0 9
Warfstermolen
Gehucht längs de voormalige zeedijk tussen Ter Luine en Pieterzijl. Deze dijk was
circa 1315 aangelegd en verviel tot slaperdijk door de bedijking van het Nieuw
Kruisland, die in 1529 werd begonnen en in 1542 werd voltooid. Het dijklichaam, dat
waarschijnlijk nooit erg fors van omvang is geweest, is in de loop van de tijd, mogelijk
vôôr 1612 afgegraven. Het tracé wordt sindsdien gemarkeerd door een rijweg.
Aan deze weg is na de bedijking van het Kruisland een buurtje ontstaan bij een aldaar
gebouwde molen en een werf. Andreae ziet in deze werf het huis waarin het dijksgerecht
gehouden werd. Aan de hand van toen nog aanwezige bouwsporen vermoedde
Andreae voorts dat hier van oorsprong een uithof van het Gerkesklooster gevestigd
was (Andreae, 1890, 17). Deze uithof zal in betrekking hebben gestaan met het Nieuw
Kruisland, waarvan het oostelijk deel tot het klooster behoorde.
De Schotanuskaart (1718), kadastrale minute (1823) en de Eekhoffkaart (1847) geven
een buurtje van zeer bescheiden omvang längs de voormalige zeedijk aan. Schotanus
vermeldt nog de molen en een brouwerij, later worden deze elementen niet meer
aangegeven. In de loop van de 19e en de 20e eeuw treedt nog een geringe uitbreiding
van de lintbebouwing op, die voornamelijk uit woonhuizen bestaat. Opvallend is dat
de bebouwing nog steeds vrijwel alleen aan de binnenzijde van de voormalige dijk ligt.
De boerderijen liggen verspreid over de landerijen, zoals het afgebeelde kadastrale
minuteplan duidelijk weergeeft.
2 i o w a r f s t e r m o l e n
Afb. 340. Kopie van het kadastrale
minuteplan omstreeks 1823. Schaal
i 17500.
Afb. 341. Luchtfoto. Schaal ca. i : 6000.
Opname 1980.
2 i w a r f s t e r m o l e n
STATES
Warf Volgens Andreae (Lauwerszee) heet de buurtschap naar een gebouw de Warf, waar
mogelijk de bedijkers samen kwamen. Hij kende nog een 'bouwvallige landbouwerswoning',
welk woord hij pleegt te gebruiken voor boerderij, met dikke muren en kleine
rondbogige vensters, waarin gebrandschilderde ruitjes voorkwamen (Catalogus Fries
Genootschap 1881, nr. 163). Een ruitje van 12 x 10 cm S t e i d e in grisaille geschilderd
Salomo's recht voor naar de gravure door Cl. J. Visser naar Maarten van Heemskerck.
Het ruitje was in 1879 door mr. A. J. Andreae aan het Genootschap geschonken. Het
werd echter in 1924 bij een herinventarisatie niet meer gevonden (mededeling Fries
Museum 1987).
Daar de Catalogus zeldzaam is geworden nemen wij de beschrijving over: 'een
vorstelijk persoon met zwaren baard in ruim gewaad, dragende een gekroonden helm
of stormhoed met pluim, gezeten op een troon, waarachter een gedrapeerd gordijn, in
de houding van iemand, die het woord voert. Vroeger geplaatst in een der zeven
rondbogige vensters, die zieh bevinden in een bouwvallig huis van aanzienlijke hoogte
en met zware muren, vroeger een Uithof van Gerkesklooster, de Warf genaamd ( ).
Dit ruitje zal behoord hebben tot eene voorstelling van Salomo's gerigt, of van Esther
v, i, zodat de voorgestelde persoon Salomo is of Ahasveros, welke laatste nagenoeg
geheel gelijk voorkomt op eenen groote gravure van C. J. Visscher naar Heemskerck'.
In zijn Oudheidkundige Plaatsbeschrijving vermeldt Andreae voorts ('85,11, 85) dat er
'enige jaren geleden' bij de afbraak van een 'landbouwerswoning' een grote baksteen
gevonden was met de voorstelling van 'Judiths moord op Holofernes'. Deze zou aan
het Genootschap geschonken zijn en wordt dan ook in het jaarverslag genoemd (52e
Verslag Fries Genootschap, 1879, 143). Het gaat blijkens mededeling 1987 van het
Museum waarschijnlijk om een haardsteen.
Andreae suggereert dat de Warf een uithof van Gerkesklooster geweest is. In
I7e-eeuwse stukken komen op 'de Warf voor Gerrit Jelckes en Jantie Jans als
bewoners, toen zij in 1620 Eijsma State te Burum kochten (zie aldaar). In 1640 was
volgens het stemkohier 'de Warf eigendom van dr. Fogelsangh en was de weduwe
Gerrit Jelckes meierse.
De state lag bij de splitsing van wat tegenwoordig Leegsterweg en Olde Borchweg heet,
in 1823 kadastraal sectie C nr. 34 en 35 en had een omgracht hornleger. De plaats is
thans onbebouwd. Mogelijk is de hardstenen latei met opschrift 'Gerrit Jelckes en
Jantie Jans' etc. (zie Burum, Keegensterweg 29) bij de afbraak vrijgekomen en bij de
latere vindplaats herbruikt. Ook Gerrit Jelckes had de latei echter reeds herbruikt.
Wattemastate De Wattema's, die ook onder Ee in Oostdongeradeel voorkomen (Dongeradelen 303)
worden in Kollumerland vermeld in 1543. Bocke bezit dan land ten zuiden van land op
de Schalder, dus in Wester Nieuw Kruisland (Benef. 228). Van belang is de boedelbeschrijving
van 1551 van wijlen Bocke en Eesck Popma waarin het huis als volgt
beschreven wordt (Weesboek P 1, f. 55 vo e. V . ) : 'een huus daer 't voerhuys lanck es met
die coecken ix fack, rontsomme met stienen wanden, hart dack met twee stienen
gevelen lancks gesoldert ende't after huys es xnii fack met een gewel rontsomme met
stienen wanden, eensdeels hart dack ende eensdeels stroedack. Een schuyr met een
gewel lanck vi groete ffacken met liemen ende horden wanden ende stroe gedect. Een
luttick huys met stienen wandt met dack'. Bij de beschrijving van de roerende goederen
worden onderscheiden: 'de sael, de stoeff, de coecken, de aftercoecken en de middelcoecken'.
De weduwe van Bocke Wattema hertrouwde met Tyepcke van Gerbranda en
vestigde zieh op Gralda onder Menaldum. Andreae weet te vermelden dat de state in
Ooster Nieuw Kruisland lag ('85, 1, 181).
BOERDERIJEN
Gruytsweg 6 Op een omgracht terrein gelegen grote boerderij van het kop-hals-romptype, die in
deze vorm reeds voorkomt op de kadastrale minute van 1823 (afb. 342). Het vooreind
kan nog i8e-eeuws zijn met de twee topgevels met beitelingen längs de zijden, smalle
vensters in de voorste topgevel en omgaande bakgoot. De vensters hebben nog de oude
afmetingen en hanekammen erboven en zelfs blinden; slechts de tussenroeden zijn
eruit gehaald. De grote schuur heeft aan de zijschilden nog rietdekking.
Leegsterweg / Boerderij met dwars voor de schuur gebouwd voorhuis onder schilddak met
hoekschoorstenen (afb. 344). Het omgrachte terrein komt reeds voor op de kadastrale
w a r f s t e r m o l e n
minute en is waarschijnlijk identiek aan de bij Schotanus weergegeven stemdragende
plaats evenwijdig aan de Leegsterweg. De kadastrale minute geeft een ongebruikelijke
plattegrond met een nieuwe schuur naast een mogelijk Fries langhuis. Het nieuwe
voorhuis met toegang in het midden en met rechte bovendorpels boven de vensters
waarboven hanekammen, zal in de eerste helft van de 19e eeuw tot stand zijn gekomen.
Leegsterweg 2 Grote boerderij van het kop-hals-romptype op een omgracht terrein, (afb. 343, 345)
waarop volgens Schotanus een stemdragende plaats stond. De vorm van plattegrond
van de bestaande boerderij komt ongeveer overeen met die op de kadastrale minute.
Het voorhuis kan dan ook van voor 1820 dateren met de steile kaphelling en de
plaatsing van de vensters in de voorgevel, die ruimte laten voor een bedschot tegen de
westgevel. De vensters in de geveltop zijn later vergroot; de gootlijst längs de oostgevel
is verbreed, waardoor de strekken boven de vensters er deels door bedekt worden. De
achtergevel van de schuur heeft de oude indeling behouden met smalle vensters tussen
de inreed en de staldeur en heeft op Groninger wijze zaadzoldervensters daarboven en
een geblokte kroonlijst als aan het vooreind. Ook de bijschuur, die nog niet op de
kadastrale minute voorkomt, heeft deze lijst. Waarschijnlijk zijn de schüren en het
halsgedeelte jonger dan het vooreind.
MOLEN EN BROUWERIJ
Voormalige Molen De molen waarnaar het dorp genoemd is komt reeds in 1574 voor, volgens
Van der Molen 'staende op de dijk op de WarfF. Van der Meer vond een vermelding in
het Weesboek (p 1, f. 100) in dat jaar. Ook de kaarten van Schotanus geven de molen
aan en in 1714 wordt hij als onrendabel vermeld. De molen werd blijkbaar in dat jaar
gesloopt (Van der Molen, Gemaal, 99).
Voormalige Brouwerij De kaart van Schotanus geeft ook een brouwerij aan bij de molen. Andreae vond in het
jaar 1694 tevens een grutterij vermeid, zodat er een concentratie van graanindustrie
geweest moet zijn, waaraan de nederzetting die onder Burum behoorde, haar bestaan
ontleende.
w a r f s t e r m o l e n
Afb. 342. Boerderij van het kop-halsromptype,
Gruytsweg 6. Opname 1987.
Aß- 343- Grote mogelijk nog i8e-eeuwse
boerderij Leegsterweg 2. Opname 1987.
Afb. 344. Negentiende eeuwse boerderij
met dwarsgebouwd voorhuis, Leegsterweg
i. Opname 1987.
Afb. 345. Achtergevels van schuur en
bijschuur van Leegsterweg 2. Opname
1987.
2 1 5
Westergeest
Het dorp ligt op een pleistocene opduiking ten noordwesten van de woudgronden,
daarvan gescheiden door een enkele honderden meters brede laagte. De betekenis van
het onderdeel 'geest' uit de plaatsnaam, akkerland temidden van lager gelegen klei- en
veengronden, komt goed overeen met de beschrijving van het dorp in de Tegenwoordige
Staat van 1745 (222): 'Bij de kerk is eene buurt, waaromtrent men hooge
bouwlanden heeft; doch het overige is meest laag land'. Het bouwland heeft in de loop
van de 20e eeuw plaats gemaakt voor grasland, maar in landschappelijk opzicht onderscheidt
de 'geest' zieh nog duidelijk van de omgeving door de aanwezigheid van
beplanting en door het hoogteverschil. Het eerste deel van de plaatsnaam zal
betrekking hebben op de ligging van de geest, namelijk westelijk van de Wijgeest te
Oudwoude.
Een stelsel van centraal over de 'geest' gelegen wegen bepaalt de langwerpige
plattegrond van het dorp, een situatie die door Schotanus reeds gegeven wordt. De
zeer oude kerk (eerste helft 12e eeuw) ligt tussen beide wegen in die, blijkens het
kadastrale minuteplan, onderling door enkele paden verbonden zijn. De aan het
genoemde stelsel van wegen gelegen bebouwing is sinds de 19e eeuw toegenomen en is
nu voor het merendeel niet agrarisch meer van karakter.
De noordpunt van de 'geest' wordt doorsneden door het in 1880-1881 gegraven kanaal
de Nieuwe Zwemmer, dat met vergrote capaciteit de afwateringsfunctie van de Oude
Zwemmer voor Kollumerland en delen van Achtkarspelen en Dantumadeel overnam.
2 i 6 W E S T E R G E E S T
W E S T E R G E E S T 217
347
Afb. 346. Kopie van het kadastrale
minuteplan omstreeks 1823. Schaal
1 17500.
Afb. 347. Luchtfoto. Schaal ca. 1 : 6000.
Opname 1980.
2 i W E S T E R G E E S T
Afb. 348. Kopie van het kadastrale
minuteplan Weerdeburen omstreeks 1823.
Schaal 1 : 7500.
Afb. 349. Kopie van het kadastrale
minuteplan't Convent en Idema State
omstreeks 1823, Schaal 1 : 7500.
W E S T E R G E E S T 2 1 9
351
Aß. 350. Luchtfoto Weerdeburen. Schaal
ca. 1 : 6000. Opname 1980.
4fi- 351- Luchtfoto 't Convent en Idema
State. Schaal ca. 1 : 6000. Opname 1980.
2 W E S T E R G E E S T
HERVORMDE KERK
De oorspronkelijk aan S. Maarten gewijde, thans Hervormde kerk ligt op een ruim,
verhoogd en omheind kerkhof aan de westzijde van de ongeveer noord-zuid lopende
Eelke Meinertswei. De dorpskom ligt noordelijk van de kerk. De kerk is eigendom van
de Hervormde Gemeente, de toren van de burgerlijke gemeente (afb. 352, 353, 355 t /m
381).
Naast het kerkhof bevindt zieh een zoetwaterdobbe (Van der Bij, Pingo's etc. 25). De
dobbe is geen terpdobbe geweest, daar Westergeest niet op een terp ligt, doch op een
zandrug.
Benef. 232; R.V.G. 180; Andreae '85, 11, 34; J. en M. II, 93 en 536; Muller, Reg. en Rek.,
418; Van Buijtenen, Achtkarspelen 33-34; Bull, K.N.O.B. 1957, 213*; R. Meischke, Het
kleurenschema van de middeleeuwse kerkinterieurs van Groningen, Bull, K.N.O.B. 1966,
59; Herma M. van den Berg, In pago cui nomen Ostrache, Zum Typus der
einschiffingen Kirche mit Annexen in Friesland in: Baukunst des Mittelalters in
Europa, H. E. Kubach zum 75. Geburtstag, Stuttgart 1988.
Aft?eeldingen Tekening J. Bulthuis 1791, coli. Fries Museum Leeuwarden (afb. 355); bouwkundige
schetsen door J. J. Bolman (afb. 356, 357) ib. De schetsen zijn rechts onder gemerkt:
'opgenomen door de Hr. mr. J. J. Bolman secretaris van Kollumerland en mij vereerd
den 22 Dec. 1854 W. E.'(ekhoff); opmetingsschetsen door Ad. Mulder, 1895, archief
R.D.M.Z. Zeist.
Bronnen Rekening en verantwoording kerkvoogdij 1730-1881 en 1902-1962 in Streekarchivariaat
Noordoost Friesland te Dokkum ; handschrift Schoolmeester. P.B. Leeuwarden.
Geschiedenis In 1333 wordt de kerk van 'Ghaest' genoemd onder de kerken, waarvan de abt
van Dokkum aanspraak maakt op de institutie. In 1374 komt eveneens onder kerken,
waarop Dokkum recht laat gelden de kerk van 'et Gast' voor. Daar in het
Beneficiaalboek van 1543 en in het Register van Opkomsten van 1580 gezegd wordt,
dat de pastorie aan de abdij van Dokkum behoort, neemt men aan, dat in de
I4e-eeuwse oorkonden eveneens van Westergeest wordt gesproken en niet van Rinsumageest,
hetgeen dan ook in 1555 het geval blijkt te zijn (Andreae '83, 56). Volgens
Muller was de kerk een seendkerk onder Dokkum. Andreae spreekt van een dekanale
kerk.
De kerk is steeds rijk begiftigd geweest. Zowel het Beneficiaalboek als de Registers van
1580 noemen naast patroons- en pastoriegoederen een vicarie en een prebende; in 1580
bovendien kosterijgoederen, die in 1543 van de vicarie afgenomen werden. Naast de
patroon S. Martinus wordt een altaar van H. Anna en voor Onze Lieve Vrouwe
genoemd. Andreae weet te melden, dat de kerk 'omstreeks een halve eeuw geleden'
(dus omstreeks 1835) vertimmerd was. Voordien was het een duister gebouw. In 1808
zou volgens de schoolmeesters aantekeningen van de toren een gedeelte afgenomen
zijn, dat door een zadeldak gedekt was. De kerkvoogdijrekeningen geven daarover
evenwel geen uitsluitsel.
Uit deze rekeningen blijkt wel dat er in 1822 veel reparatie is gedaan aan de kerk:
onder andere het leggen van nieuwe balken. H. J. Helder leverde 'twee zware
Oostzeesche balken' en er werd oud hout verkocht. Ook in 1841-1842 werd er meer
onderhoud betaald dan gebruikelijk en verkocht men steen en puin. Aan
W. P. Ruwersma werd zowel in 1812 als in 1841 verfwerk en glasmaken betaald.
In 1867 tenslotte vermelden de rekeningen buitengewone herstellingen, waartoe
P. J. Schaafsma voor bestekken werd betaald. Joh. Pijnacker voerde de verbouwing uit.
De kerk is in 1955-1957 gerestaureerd onder leiding van ir. J. J. M. Vegter te
Leeuwarden. Tijdens de restauratie kwam een noord-zuid lopend fundament aan het
licht 'bij de preekstoel'. Dit kan de fundering van een koorafscheiding betroffen
hebben. De toren werd bij die gelegenheid op een betonbalk vôôr de fundering
verankerd; in de muren werd een betonnen ringbalk aangebracht.
Beschrijving De kerk bestaat uit een schip, dat uitwendig ter breedte van een kop versmalt bij de
overgang naar het koorgedeelte. De halfronde sluiting van het koor springt met een
steenlengte in. De westtoren is half ingebouwd en beneden versierd door een reeks
spaarnissen, die zieh over het schip voortzet. Aan de toren zijn deze echter iets smaller
dan aan het schip. Juist voorbij de zuidwestelijke hoek van het schip was het muurwerk
Herv. kerk
Dobbe
Litteratuur
w e s t e r g e e s t 2 2 i
PLAN OVER DE VENSTERS
352
Afb. 352. Hervormde kerk. Plattegronden,
doorsneden. Getekend 1976 naar
opmeting in dat jaar.
W E S T E R G E E S T
tot de restauratie gesehoord door een zware diepe steunbeer. Aan de zuidzijde zijn vijf
grote spitsbogige vensters aangebracht ongeacht de oorspronkelijke vensterindeling.
Materiaal Schip en koor zijn opgetrokken van baksteen. Aan de toren meet deze beneden
19x9 cm, 10 lagen 101 cm; van ongeveer de halve hoogte van de toren af is de
baksteen iets dunner, zodat 10 lagen slechts 97 cm meten. Er zijn veel strekken
verwerkt. Aan het schip meet de steen beneden 29-31 x 9 cm, 10 lagen 100 cm,
verwerkt in verband van twee tot drie strekken afgewisseld door een kop. Binnen het
bovenste spaarveld is de steen iets dunner en korter, doch met een dikkere voeg
verwerkt. De koortravee is van steen van 28 x 8 cm, 10 lagen 89 cm in onregelmatig
verband met zeer veel strekken; bovenaan zijn iets längere stenen gebruikt 29-30 x 8
cm evenals aan de absis, waar 10 lagen 91 cm meten.
Toren De toren gaat onversneden op en behoudens een smalle rondbogig gesloten ingang aan
de westzijde en een lichtspieet erboven, is hij gesloten tot de klokkezolder, waar aan
elke zijde een breed korfbogig gedekt galmgat staat in een rondbogige omlijsting van
een kopse sprong. De kanten van het oostelijke galmgat waren eens uitgebroken tot
een aanvankelijk ronde opening (voor een wijzerplaat?). Aan de voet is het torenmuurwerk
geleed door rondboognissen, telkens één aan noord- en zuidzijde en drie
aan de westgevel, in de middelste waarvan de ingang is gevat met twee kopse sprongen
omlijst. De ingang was tot de restauratie dicht gezet. Op de zuidwestelijke hoek lopen
in het muurwerk ongeveer om de vier meter hoogte rood zandstenen lijsten, mogelijk
als waterslag bedoeld op de meest kwetsbare hoek. Inwendig is de beganegrondse
ruimte overkluisd geweest door een ribloos koepelgewelf, waarvan de muralen en
hoekaanzetten aanwezig zijn; thans ligt er een houten zoldering over. De westelijke
ingang kon door een sluitbalk vergrendeld worden. De ruimte staat in verbinding met
de voorkerk door een brede rondbogige doorgang, die aan de kerkzijde geprofileerd is
met twee bolprofielen en één hol, afgewisseld door sprongen. De verdieping is
bereikbaar längs een ladder in de zuidelijke zijruimte naast de toren en via een later
westwaarts verbrede rechthoekige doorgang in de zuidermuur; in de west- en oostmuur
zijn smalle lichtspleten. Die in de oostmuur is spitsbogig gesloten. De korte klokkestoel
steunt op een balklaag. Die boven de tweede versnijding is ingelaten. In de makelaar
van het kapje staat '1870 is door MJ en Zn. MJ = HM is deese Maakelaa en souder
gemaak' (sic).
Schip en koor De ruim één meter dikke noordmuur van het schip heeft een indeling in twee zones.
De benedenste heeft zes ondiepe, rondbogig gesloten spaarnissen, in de derde waarvan
de ingang staat. Het veld tussen ingangsboog en spaarboog is nog eens gedetailleerd
door een boog. Rond de ingangsboog lopen twee strekse lagen mee, hetgeen op een
wijziging duidt. Waarschijnlijk was de toegang aanvankelijk recht gedekt. De spaarnissen
naast de ingang vertoonden voor de restauratie aanzienlijke resten van bepleistering.
Boven de rondbogige nissen staan twee grote rechthoekige spaarvelden tussen lisenen;
zij zijn afgesloten door een rondboogfries op kraagsteentjes, die geprofileerd zijn met
een kraal en een zaagtandlijst. De boogjes bestaan uit twee grote stenen en een kleine
als sluitsteen. In de oostelijke helft van elk spaarveld staat een klein spitsbogig venster,
waarvan de strekse rollaag längs de kop vergezeld is van een platte laag. De asymmetrische
plaatsing van de vensters zal samenhangen met de ingebouwde toren. Daar op
foto's van voor de restauratie het omringende metselwerk veel onregelmatigheden
vertoont, nemen wij aan dat de vensters ooit gewijzigd zijn en aanvankelijk rondbogig
waren, als aan de zuidzijde.
Het muurwerk van het koorgedeelte vertoont aan deze zijde bovenaan een groot
spaarveld met een liseen aan de oostzijde. Het afsluitende boogfries is bij de restauratie
weer aangebracht in het vervolg van twee resterende boogjes, aan het begin en aan het
einde van het veld. Aan de westzijde ontbreekt de afsluitende liseen. Op de versnijding
staat in het midden van de koortravee een klein rondbogig gesloten venster dat bij de
restauratie hersteld is. lets oostelijker aan de voet van de muur een rechthoekige
opening gedekt door een roodzandstenen plaat.
In het muurwerk van het spaarveld zijn op oude foto's onregelmatigheden te zien, die
samenhangen met de aanwezigheid van een grote, later gedichte boog, die het
westelijke gedeelte van de versnijding van het spaarveld verstoort. Daar de dichtzetting
in de dagkant van de doorgang is gezet, ziet men de twee sprongen nog, waarmee de
W E S T E R G E E S T 2 2 3
Afb. 353- Hervormde kerk. Details
boogfries en consoles koorsluiting en
noordzijde schip. Getekend 1988 naar
gegevens H. van der Wal, 1955.
KOORSLUITING SCHIP ( NOORDZUDE)
SCHAAL IN C M
353
boog in het muurwerk stond. Voor de restauratie waren in het benedenste muurwerk
de afgekapte noord-zuid lopende muren van een aanbouw duidelijk waar te nemen
(afb. 359). Daar er geen moet van een zadeldak op de muur aanwezig is, nemen wij
aan, dat de aanbouw door een lessenaarsdak gedekt werd.
Aan de zuidzijde van het schip is het muurwerk van het maaiveld af verdeeld in zes
rondboognissen als aan de noordzijde. De eerste was verborgen achter de brede
steunbeer, die hier eens was opgericht en die bij de restauratie verwijderd is. Een
spaarveld is hier niet aanwezig. Wel zijn boven de later aangebrachte grote spitsboogvensters
sporen te zien van twee rondbogige vensters in de vorm van de strekse laag,
die over de rollaag van de oorspronkelijke vensters liep. Het meest westelijke van deze
vensters is bij de restauratie opnieuw aangebracht en men heeft het rondbogig gesloten
naar analogie van de moeten van de twee andere vensters aan deze zijde. Voordat de
grote vensters aangebracht werden, waren de oorspronkelijke vensters reeds vervangen
door andere op ongeveer dezelfde plaats, die iets smaller en spitsbogig waren en
omlijst door een kopse laag, die nog aanwezig is.
Het koorgedeelte vertoont aan de zuidzijde eveneens de versnijding die aan de
noordzijde aanwezig is. Er is echter geen rondboogfries, evenmin als aan het schipgedeelte.
De rijkere uitvoering aan de noordzijde zal haar oorzaak vinden in het feit, dat
het dorp aan die zijde van de kerk lag. Wel aanwezig is aan de zuidzijde de oostelijke
liseen en de aanzet van het spaarveld en het op de versnijding van het spaarveld
staande rondboogvenster, dat aan deze zijde met tufsteen omlijst is en hoger is dan aan
de noordzijde. Een brede doorgang naar een aanbouw tekent zieh ook aan de zuidzijde
af. Bij de restauratie zijn aan deze zijde de noord-zuid lopende muren van de aanbouw
drie lagen boven het maaiveld opgehaald. De dichting van de boog Staat hier slechts
een kopse sprong binnen het veld van de muur. Een van de grote spitsboogvensters is
door deze dichting heen gehakt. Onder het oostelijke van deze drie ingehakte vensters
is een laagstaand rondbogig gesloten venster hersteld; onder het naaste ingehakte
venster is het benedenste gedeelte van een ander laagstaand venster als rechthoekig
veld gedieht.
W E S T E R G E E S T
De absis is verdeeld in vijf smalle spaarvelden, die ongeveer twee meter boven het
maaiveld beginnen. Zij zijn gescheiden door smalle lisenen, die een basislijst en een
lijstkapiteel hebben, beide in de vorm van geprofileerde bakstenen. Op de kapiteellijst
komen de rondboogjes neer van het afsluitende fries. De zuidelijk helft van het fries is
bij de restauratie aangebracht naar duidelijke sporen. In de as van het koor stond een
spitsboogvenster met kopse rollaag als de grote schipvensters. In de westelijke velden
zijn rondboogvensters aangetroffen, gevat in een nis met een kraalprofiel in de sprong.
In de kop was tufsteen verwerkt. Het omlijstende metselwerk was voor de restauratie
duidelijk in het bestaande werk aangeheeld. Men moet aannemen, dat er aanvankelijk
andere vensters gestaan hebben, die vervangen zijn, toen de absis ingewelfd werd met
het thans aanwezige gewelf.
Inwendig Het inwendige is door een houten schotwerk verdeeld in een voorkerk, waarheen de
beide toegangen leiden en een preekkerk. De beide meest westelijke vensters geven
licht in de voorkerk. De gehele kerkruimte is gedekt door een vlak houten plafond.
Onder de balken zijn hier en daar uiteinden van gotische sleutelstukken met peerkraalprofiel
aanwezig. De absis is gedekt door een half koepelgewelf, dat tegen een brede
flauw spitsbogige absisboog rust. De boog gaat op van een omlopende lijst. Door de
aan het licht gebrachte schildering heen kan men zien, dat dit absisgewelf uit secundair
toegepast tufsteenmateriaal bestaat. In de westelijke hoeken van de absisboog zijn de
aanzetten overgebleven van een graatloos gewelf over de koortravee, waarvan in de
noordmuur de oplegging duidelijk te zien is (afb. 368). Aan de zuidzijde is het
muurwerk waarschijnlijk bij het inhakken van de spitsboogvensters bijgewerkt en ziet
men slechts een horizontale versnijding in de dam tussen de beide vensters. De
doorgang naar de voormalige noordelijke aanbouw tekent zieh ook inwendig duidelijk
af; de boog gaat op van een lijst in de dagkant. Aan de zuidzijde is inwendig de
dichting geheel weggewerkt ten behoeve van de daar opgestelde preekstoel. Aan de
zuidzijde zijn bij de restauratie de latere vensters met houten kozijnen in wezen gelaten,
aan de noordzijde zijn de nog aanwezige middeleeuwse vensters hersteld. In de absis is
aan de zuidzijde direct achter de absisboog een piscina-nis, die in een uitmetseling
staat, hersteld.
Het gebouw wordt gedekt door een kap van rondhout.
Bouwgeschiedenis De geheel uit baksteen opgetrokken kerk vertoont aan het schip een metselverband van
twee tot drie strekken afgewisseld door één kop, terwijl aan het koor tot vijf strekken
naast elkaar voorkomen. Dit laatste verschijnsel wijst op het begin van de baksteenperiode,
toen men nog in tufsteen imitatie dacht. De koorpartij met het kleine
rondboogvenster in de noordmuur van de koortravee kan dan ook in het midden van
de 12e eeuw gedateerd worden. Wij zien hier een directe navolging van de abdijkerk
van Dokkum, daar de westelijke koortravee brede doorgangen bezat naar aanbouwen
aan de noord- en de zuidzijde, die als te Dokkum met een abside gesloten zullen zijn
geweest. De aanbouwen waren lager dan het muurwerk van het koor, zodat het afsluitende
boogfries uitwendig doorgelopen heeft. Het ontbreken van de westelijke liseen,
waarop dit boogfries aangesloten moet hebben, wijst erop dat het muurwerk van het
schip over deze liseen heen aangehecht is en dus jonger is. De rijkere detaillering
daarvan zou daarop tevens kunnen wijzen. Daar de plaatsing van de vensters samenhangt
met de aanwezigheid van de half ingebouwde toren, moet deze in het plan van
het schip voorzien geweest zijn. Het schip zal een tufstenen schip vervangen hebben.
Gedeelten van het afkomende materiaal zijn toegepast bij verbeteringen van het koor,
bestaande uit een nieuwe inwelving en grotere vensters, die van een kraal werden
voorzien en waaraan ook tufsteen werd toegepast. Daar in het schip aanvankelijk nog
slechts rondbogen werden aangewend zal er niet veel tijd verstreken zijn tussen de
beide bouwperiodes en kan het schip ook nog i2e-eeuws gedateerd worden tot rond
1200, daar de boog, waartegen het gelijktijdig aangebrachte koorgewelf kwam te rüsten,
reeds flauw spitsbogig is. De spitsbogige vensters aan de noordzijde van het schip zouden
dan einde 13e eeuw ontstaan kunnen zijn, wanneer de omlijsting met een strekse
laag meer gezien wordt. Behoudens wijzigingen naar nieuwe smaak van de vensters aan
de zuidzijde heeft de kerk haar middeleeuwse vorm behouden tot, zoals De Schoolmeester
in 1857 schrijft: Voor enige jaren (de glasraamten) in eene geregelde orde
gebragt (zijn), zoodat de kerk thans met groote en fraaije glasraamten is voorzien'. In
de kerkrekeningen komen in 1841 posten voor die hierop betrekking kunnen hebben.
W E S T E R G E E S T 2 2 5
Inventaris De kerk bezit:
Preekstoel Een eenvoudige eiken preekstoel met zeszijdige kuip van paneelwerk, klankbord,
achterschot en trap, xix (afb. 379).
Orgel Het orgel is in 1891 vervaardigd door de firma Bakker en Timmenga te Leeuwarden
(Wumkes 11, 542) en is in een sierlijk getimmerde kas van drie torens gevat.
Banken De banken van paneelwerk zijn grotendeels bij de restauratie vernieuwd; de oude
banken hadden gezwenkte en deels opengewerkte hoekstukken.
Zerken In de vloer een aantal middeleeuwse rode en grijze zandstenen zerken en zerkfragmenten
(niet bij Martin vermeid) (cf. G. Kiesow, Ostfriesische Kunst, Bd. ix van de
serie Ostfriesland im Schutze des Deiches, Pewsum 1969, 20 e.V.).
In het koor:
1. een sterk gesleten roodzandstenen zerk, waarvan herkenbaar is de brede rand en de
imitatie dakvorm. 70 - plm. 100 x 232 cm, XIB-XII;
2. fragment omlijsting en imitatie dakvorm (afb. 380);
3. een roodzandstenen zerk met brede rand en imitatie dakvorm en ongeveer in het
midden van de lengte nog een richel, 66-82 x 215 cm, XII (afb. 370);
4. een blond zandstenen zerk met palmettenrand en orante figuur gekleed in een door
een midden voor geknoopte gordel gehouden kleed (afb. 378); boven het hoofd drie
figuurtjes, te weten twee engelen, die de ziel van de gestorvene hemelwaarts dragen,
69-91 x 233 cm, XII;
5. een rood zandstenen zerk met brede rand, waarbinnen geometrisch ornament aan
weerszijden van een middenregel, 64-85 x 214 cm, XII (afb. 371);
6. een 125 cm lang fragment van een roodzandstenen zerk met binnen de rand geometrisch
ornament aan weerszijden van een middenregel, 83 cm breed, XII (afb. 381);
7. een later herbruikte roodzandstenen zerk, 75 x 84 cm, met in de hoeken wapenschilden
met wapens en op het middenveld een uitgegrond veld en drie wapenschilden,
Randschrift: 'Ao 1551 den 2 novembris sterf dë eer Syye vä Buma Ao 1605 de 21
october sterf de eerbare Anna vä Baeuma en leggen hier begraven.' In de hoeken: links
boven gedeeld, heraldisch rechts in drieën gedeeld en in het middenste deel een
zespuntige ster, links twee klavers; links onder gedeeld rechts een halve adelaar, links
drie klavers twee en een; rechts boven een engel die een schild houdt met zespuntige
ster, rechts onder drie klavers twee en een. In het midden een vrouwelijk schild als
rechts boven in de hoek te midden van twee manlijke Schilden te weten, links gedeeld,
heraldisch rechts de halve friese adelaar, links twee fleurs de lis, rechts een zwaan naar
rechts;
8. onder de preekstoel een rood zandstenen zerk, 67-82 x 222 cm, met brede rand en
geometrisch ornament aan weerszijden van een middenregel, XII (afb. 369);
9. een aan beide uiteinden geschonden fragment met imitatie dakvorm.
Voor de restauratie lagen de zerken in het westelijke gedeelte van de kerk en op het
kerkhof. Enige grote hardstenen zerken zijn grotendeels door het plankier bedekt. Dr.
O. Vries was zo vriendelijk zijn aantekeningen, die hij maakte toen het plankier
verwijderd was, ter beschikking te stellen:
Een zerk met opschrift: '1581 de.... o Novemb. sterf dë eersame en geleerdë Hessel
Tiepkë red Ao 1611 dë 15 december sterf de eerbare Wycke van ersma syn wyf.
Een zerk met opschrift: 'Ao 1641 den 2 february sterf den E. Erentphes Gadie Hessels
van Broersma oud 60 jaren leit hier begraven'.
Volgens Gens Nostra 1966, 76 nog een zerk met opschrift: 'Ao 1625 de 15 Octobris
sterf den E. Eerentphesten Wieger van Buma en leit hier begraven'.
Op het kerkhof ten noorden van de kerk staan vier staande grafzerken ontstaan uit
doorgezaagde stoeppalen.
Wapenborden Volgens het handschrift van De Schoolmeester hingen er in de kerk voorheen wapenborden,
onder andere van de familie Buma en Hanecrooth.
Muurschildering Op de absisoverwelving is in 1895 een beschildering aan het licht gekomen
(afb. 372 t/m 374).
Litteratuur A. Jolies en J. Kalff in Leeuw. Crt. 22 aug. 1895; dez. in Tak's Kroniek 1895, 266,
F.V.A. 1898, 48; Hoogewerff 1, 51 ; Jaarverslag Voorl. Monumentenraad 1956, 4.
Afoeeldingen Aftekening uit 1895 door Ad. Mulder in archief R.D.M.Z.
Geschiedenis Na de ontdekking in 1895 zijn de schilderingen wederom overgewit tot ze in 1957
W E S T E R G E E S T
opnieuw aan het lieht gebracht werden tijdens de restauratie van de kerk. De restauratie
van de schilderingen geschiedde onder toezicht van de rijksinspecteur voor de
roerende monumenten door de heer J. Nijendaal te Wijk bij Duurstede. Ook in het
noordelijke muurvlak van de koortravee werd een fragment decoratieve beschildering
geconserveerd.
Beschrijving Het koepelgewelf is door ornamentranden en opschriften in gotische kapitalen in drie
evenwijdige stroken verdeeld; in de kalot is een cirkelsegment aangegeven door een
zware lijn vergezeld van twee dünnere lijnen op verschillende afstanden, waardoor een
lijst gesuggereerd wordt. De ornamentbanden zijn door zigzaglijnen in driehoeken
verdeeld, waarbinnen tot lelies gewijzigde palmetten staan binnen driepassen. In de
tweede band zijn gereduceerde bladranken met een hartvormig middendeel gebruikt,
terwijl ook de zigzaglijnen minder geprononceerd zijn. In de benedenste band zijn
opnieuw duidelijke zigzagbanden te zien, waarbinnen driebladen zijn aangebracht.
Boven de bovenste ornamentrand loopt een letterband met gotische kapitalen. Volgens
de affcekening door Ad. Mulder liep ook boven de middelste band een letterband. Op
het cirkelsegment in de kalot zal men zieh een tronende Christus moeten denken,
waarvan mogelijk nog sporen van het hoofd te zien zijn; van de figuren ter weerszijden
zijn slechts plooifragmenten over. Evenals in de voorstellingen op de stroken vindt
men hier en daar in de kalot kleine vijfbladen geschilderd, die mogelijk een vulpatroon
van de achtergrond gevormd hebben.
In de bovenste strook is een aantal staande figuren uitgebeeld, waarvan er ter
linkerzijde enige een kroon van drie fleurons dragen; in het midden meent men 'heiligenschijnen'
te zien. De plooien hangen kokervormig met geschaduwde driehoeken.
Ter rechterzijde lijkt een scène te zijn afgebeeld aan een tafel, waarbij een figuur
gezeten is.
In de middelste strook is ter linkerzijde de Uitdrijving uit het Paradijs voorgesteld. De
benedenste strook is niet meer te lezen. Kalff en Jolies meenden een Kruisafneming te
zien, waarbij Christus op de arm van Jozef van Arimathea steunt en een Avondmaal,
waarbij Johannes' hoofd in Christus' schoot rust. Hoogewerff meende het Avondmaal
bovenaan te zien en de Kruisiging en de Kruisafneming onderaan. Bij beschouwing
van het fotomateriaal is ons inziens niet meer dan een Uitdrijving uit het Paradijs en
een serie figuren te zien, waarvan er een met een zwaard, dat een door een twijg
omrankte pijl doorsnijdt. Wat betreft datering gaat Hoogewerff met Kalff mee, die rond
1300 dateerde, daar de onderhavige schildering niet als fresco doch met lijmverf op
droge kalk geschilderd zou zijn en mede steunend op een lezing van een plaats in de
kroniek van Lidlum, die vermeldt, dat eind 13e eeuw een nieuwe techniek van schilderen
was uitgevonden.
Vastere voet vinden wij in een datering op stijlkenmerken, te weten de ornamentranden,
de plooival en de manier van schilderen van bomen. De ronde majuskel van
de opschriften heeft 'in de 13e eeuw zijn definitieve vorm gekregen' (Vriendelijke
mededeling van dr. J. van der Gouw d.d. 1977). Wanneer daarnaast in overweging
genomen wordt, dat de schildering op een zeer dunne onderlaag staat, die aangebracht
is op het metselwerk, dat uit tufsteen bestaat, kan daarin een argument gevonden
worden voor een vroege datering van de schildering. De tufsteen, die voor de koepel is
toegepast, kwam ons inziens eerst vrij bij de afbraak van het tufstenen schip en is hier
en daar ook toegepast rond de vensters van de absis, die zoals wij zagen, stroken met
de thans aanwezige koepel. Deze rondbogig gesloten vensters met het kraalprofiel
zouden vroeg I3e-eeuws gedateerd moeten worden en wij zien geen doorslaggevende
bezwaren tegen een datering voor de schildering in deze bouwperiode. Vgl. vroege
datering van schildering te Bozum in Publicatieband A.F.T. II ( 1 9 7 7 ) , 60.
In de dagkant van het koorvenster aan de noordzijde is een gedeelte decoratieve schildering
bewaard, bestaande uit sterk bijna cirkelvormig krullende ranken, rond 1200
(afb. 376). Boven aan de noordwand van de koortravee is een fragment bewaard van
een figuur met heiligenschijn en een kopje, een Annunciatie?, xm (afb. 375)-
Zilver Een avondmaalsbeker op standring met spiraalband (afb. 377), hg. 14 cm, diam. 11 cm.
Langs de bovenrand gegraveerde cartouches met allegorische voorstellingen van
Geloof, Hoop en Liefde, waartussen afhangende vruchtfestoenen (cf. die te Kollum).
Inschrift: 'Dese beeker behoort die Armen van Westergeest'. Merken Kollum, geen
W E S T E R G E E S T 2 2 7
Klok
jaarletter of A(?), meesterteken van Gieke Andeles, Voet 311. Het derde teken is
waarschijnlijk een versprongen meesterteken en geen jaarletter.
De klok van 1857 is in 1944 gevorderd en niet teruggekeerd.
Bumawei 23
Tsjerkepaed 5-7
Kalkhûswei 6
Kalkhûswei 8
Kertiersreed 2
Eelke Meinertswei 5
Eelke Meinertswei 7
Eelke Meinertswei 2
Eelke Meinertswei 16-18
Eelke Meinertswei 22
BOERDERIJEN EN WONINGEN
Boerderij van het kop-hals-romptype, die met deze plattegrond reeds voorkomt op de
kadastrale minute en behoudens wijzigingen aan de indeling van de vensters de
i8e-eeuwse bouwmassa behouden heeft. In de geveltop van het vooreind staan smalle
vensters; längs de zijden beitelingen. Omgaande bakgoot en kelder tegen de achtergevel.
De schuur is uit herbruikt materiaal gemetseld en later naar achteren verlengd.
De naam Bumastate is ontleend aan een state van die naam, die in 1632 als Bumaheert
in het Proclamatieboek voorkomt op naam van Wijger Buma, namens wie Hessel van
Smimia proclameert (Q 4, 106). De jonge Wijger woonde waarschijnlijk in 1656 en 1657
met Jeltje van Jeltinga op deze state (Q 5, 109, 113 en 141 ; N.N.O.F. 12 sept. 1975). Een
dochter van hen, Catherina, huwde Willem Maurits van Hanecrooth, die in 1675 de
helft van de state kocht, waarvan de andere helft hem reeds toebehoorde (Q 6, 296).
Zijn gelijknamige kleinzoon verkocht Bumastate in 1748 tegelijk met het huis Bunlatiro
op de Triemen (vriend. mededeling dr. O. Vries) (afb. 383).
Aan het pad längs het kerkhof aan de noordzijde staat een eenvoudige dubbele woning
onder schilddak met hoekschoorstenen. De schoolmeester vermeldt het bouwen van
een schoolmeesterswoning in 1843 en in het gemeente archief Kollumerland, doos
1000, nr. 510a, bevindt zieh de bouwtekening met opschrift: 'Plan of teekning eener
onderwijzerswoning te Westergeest 1842' (vriend. mededeling dr. O. Vries) (afb. 390).
Gaaf woudboerderijtje ten noord-westen van de kerk uit afbraak mopsteen gebouwd en
reeds voorkomend op de kadastrale minute van 1823 (afb. 389).
Ook deze iets grotere boerderij dan de vorige moet voor 1823 gebouwd zijn; zij draagt
inderdaad een, weliswaar verplaatst, anker met jaartal 1766. De achtergevel van de
schuur met de beitelingen längs de schuine kanten kan nog uit die tijd dateren. Het
voorhuis is sterk aangetast door moderniseringen (afb. 388).
Woudboerderijtje van voor 1823, dat de massa behouden heeft niettegenstaande
aantastingen als woonboerderij.
Boerderij van het kop-romptype, die door een stichtingssteen in de achtergevel en een
nokanker in de voorgevel i860 gedateerd is, doch geheel traditionele details heeft als
zeslichtsvensters, kleine lichtopeningen in de topgevel van het voorhuis, beitelingen
längs de zijden van de topgevel, omlopende bakgoot (afb. 382). Het terrein was in 1820
volgens de kadastrale minute onbebouwd. De schuur heeft thans aan de zuidzijde een
houten opbouw die in de jaren '50 van deze eeuw is toegevoegd ten behoeve van de
bewoning van het pand. Aan die zijde Staat ook het bakhuis. De steen in de achtergevel
draagt het inschrift: 'Gebouwd door F. T. en M. J. op den 8 october i860 is aan
dit gebouw den eersten steen gelegd door Jan J. Fokkema.' (F. T. staat voor Fokke
Tjebbes en M. J. voor Maaike Jans).
Kleine boerderij van het kop-romptype, omstreeks 1980 tot woonboerderij verbeterd.
Blijkens een foto uit 1965 (afb. 384) had het voorhuis in de geveltop zeer kleine
ontluchtingsopeningen en Hep ook toen het achterste schild van het zadeldak lager
door dan het voorste en dekte de bedsteden, die daar aangebracht zullen zijn geweest.
De gevel aan de straatzijde had toen reeds het negenruitsvenster en de schuur had nog
een oorspronkelijk klein venster. Luiken horen daar uiteraard niet voor. Ook dit terrein
was in 1820 onbebouwd. Waarschijnlijk is het nog in de eerste helft van de 19e eeuw
bebouwd.
Grote boerderij van het kop-hals-romptype in 1974-1975 verbouwd tot dorpshuis en
toen Fokkema's Pleats genoemd (afb. 386). Deze liet in 1901 de schuur herbouwen. Het
voorhuis met de negenruitsvensters, de steile kaphelling en het huishoudkeldertje tegen
de achtergevel moeten i8e-eeuws zijn. Het huis komt in deze plattegrond reeds voor op
de kadastrale minute van 1823. Aan de zuidzijde jonger bakhuis.
Eenvoudige dubbele woning onder schilddak met nok evenwijdig aan de rooilijn en
hoekschoorstenen met borden; eerste helft 19e eeuw. Nr. 18 was voorheen de smederij.
Kleine boerderij van het kop-romptype met gaaf voorhuis op traditionele wijze
gebouwd met smalle vensters in de topgevel, omgaande bakgoot en zesruitsvensters
(afb. 385). De schuur is door een jaartalsteen 1886 gedateerd; het voorhuis met zijn
W E S T E R G E E S T
traditionele details, waar het keldertje aan de westgevel nog bijkomt, is evenals de
schuur in 1886 herbouwd kennelijk met behoud van bestaande indeling. Aan de
westzijde tevens de vuurhut.
VOORMALIGE INDUSTRIEMOLEN
Korenmolen De korenmolen, die Schotanus aan de zuidzijde van het dorp tekent, oostelijk van de
weg, wordt vermeld op de lijst van niet rendabele molens van 1639. Deze lijst had
kennelijk geen effect, want in 1714 wordt hetzelfde vastgesteld, waarna sloop volgt
(Van der Molen, Gemaal, 96).
Beintemawei 3
Beintemawei 6
Geschiedenis
Afbeelding
Boerderij
Keatlingwier
Voorm. Idemagoed
BOERDERIJEN BUITEN DE DORPSKOM
Boerderij van het kop-hals-romptype (afb. 394), waarschijnlijk uit de eerste helft van de
19e eeuw, blijkens de fraaie dakhelling van het vooreind en de halve kruiskozijnen in
de geveltop. Achter in het voorhuis ziet men de dichting van een kelderluik, waarboven
aanvankelijk de bedsteden getimmerd zijn geweest. In de voorzijde van de schuur, waar
voorheen de kaaskamer geweest zal zijn, is aanvullende woonruimte gemaakt.
Boerderij met dwars voor de grote schuur gebouwd woonhuis (afb. 396).
De terpenkaart van Halbertsma geeft hier een terp aan, waarmede het hogere terrein
bedoeld zal zijn, dat volgens de topografische kaart ten noorden van het bebouwde
perceel ligt. De naam Beintema komt, zij het verschreven, in 1552 voor in het monstercedul
van Westergeest, waar vermeld wordt, dat Eecke Oeinttzyema (lees Beintema) in
het bezit is van een voile rusting. Ook in de rentebrieven (T, f. 101) worden Eecke
Oeinttzyema en Aeltgen genoemd op Beintema. De weesboeken noemen in 1615 (p 5
en 6) Lipcke Hendricx en Balling Egberts 'to Beintemahuys' maar dit betreft
waarschijnlijk een andere boerderij. Het proclamatieboek kent vervolgens in 1620 op
Beintema Douwe Douwesz en Beitske Peima (Q 3, f. 120). Ook het stemkohier van 1640
noemt hen. Zij hadden een zoon Eecke en zullen dus directe afstammelingen geweest
zijn van de i6e-eeuwse Eecke. Kort achter elkaar komt in het midden van de 17e eeuw
Beintemahuis enige malen voor in het Proclamatieboek: In 1657, 1661 en 1662 wordt
Eecke Douwes genoemd, gehuwd met Aukien Hayes (Q 5, ff. 57-58, 124 en 299). Als in
1666 echter Eecke Harmens gehuwd met Jancke Tades op Beintemahuis genoemd
worden (Q 6, f. 90) moeten we concluderen, dat er inderdaad meer huizen op
'Beintema' gestaan hebben. In 1671 komt Eecke Douwes weer op het toneel, die zijn
huis verkoopt aan Anthonius Jennema (Q 6, f. 223), die volgens Andreae burgemeester
van Dokkum was ('85, 11, 44). In 1718 en 1728 was Jan Hayes Eisma eigenaar (floreenkohier
van 1718).
Stellingwerf geeft in 1723 een afbeelding van het 'Slot Beyma of Beintema van burgemeester
Heringa te Westergeest' (afb. 395), dat een dwarshuis vormde met ingang in
het midden, waarboven een Vlaamse topgevel en aan weerszijden drie vensters. Het
huis is gedekt door een schilddak met hoekschoorstenen; de vorm van vensters en
topgevel wettigen een datering eind 17e eeuw. Het onderschrift wekt evenwel twijfel of
het afgebeeld huis wel op Beintema gestaan heeft. Burgemeester Heringa van Dokkum
heeft namelijk in 1728 een plaats verkocht (Q 8, f. 13) te Ketlingwier, die hij in 1706
gekocht had (Q 7, f. 296) (vriend. meded. dr. O. Vries). Anderzijds blijkt Jan Hayes
Eisma of Aisma in 1720 en in 1727 burgemeester van Dokkum te zijn geweest. Of de
vergissing nu zit in de naam van het huis of in de naam van de burgemeester is niet
meer te achterhalen. Wanneer we aannemen dat de naam van de eigenaar onjuist is,
zou het afgebeelde huis ter plaatse van de tegenwoordige boerderij gestaan kunnen
hebben en voorgesteld kunnen zijn op de kadastrale minutekaart.
De schuur van de boerderij is in ankers in de achtergevel gedateerd 1794 en moet dus
dezelfde zijn, die op de kadastrale minute wordt afgebeeld. De daar getekende
aanbouw naar het westen zou dan het landhuis kunnen zijn, dat Stellingwerf afbeeldde.
Het is dan na 1823 vervangen door het nu bestaande woongedeelte. Dit had tot circa
i960 een schilddak en had blijkens het venster in de zijgevel in het linkervertrek tegen
de achterwand het bedschot boven een keldertje.
Een stuk uit 1503 (Sipma 1, 467) gaat over een geschil tussen het klooster Sion en
Douwe Idema, waarbij de laatste als 'zoen' een rente aan het klooster moet betalen uit
'dat gued thoe Katnye wierd'. Of dat goed naar Idema heette blijft open. Wel komt in
het Register van renteverkopingen in 1555 en 1566 een boerderij voor 'Idema heerdt
W E S T E R G E E S T 2 2 9
Afb. 354. Kopie van het kadastrale
minuteplan Beintemahuis en omgeving,
omstreeks 1823. Schaal 1 17500.
toe Cattingwier' geheten en eigendom van Syewerdt Idema (T, f. 77V. en f. 92). Over de
Idema's vergelijk Nederl. Leeuw 1984, 329-344.
Kleine boerderij van het kop-romptype als woonboerderij in gebruik, waartoe enige
wijzigingen zijn aangebracht (afb. 387). Bouwmassa waarschijnlijk vroeg I9e-eeuws
maar na 1823 (kad. minute).
Grote boerderij van het kop-hals-romptype, die als enige aan de zuidzijde van de toen
'Zomerweg naar Dokkum' aangeduide weg op de kadastrale minutekaart is getekend
(afb. 393). Behoudens vernieuwingen van de voorgevel van het vooreind en moderniseringen
in het woongedeelte onder de schuurkap, is de algemene bouwmassa behouden.
Mogelijk i8e-eeuws, en blijkens bodemvondsten in 1978 op een minstens in de 14e
eeuw bewoonde plaats staande (Ut de Smidte 1978, m, 11 en De Vrije Fries 1979, 190).
Op een door Halbertsma aangegeven terp staan drie opstallen: een grote boerderij van
het kop-hals-romptype op een omgracht terrein en westelijk daarvan twee opstallen.
Deze situatie komt overeen met die op de kaart van Schotanus. Deze geeft bij de meest
westelijke stemdragende plaats de naam 't Convent en bij de aangrenzende de naam
Idema. Dit nu komt voorts overeen met de vermelding van Andreae (Lauwerszee 162
naar Proclamatieboek en Tegenw. Staat 1, 415), die spreekt van een in 1570 genoemd
Monnikehuys, dat een uithof van Veenklooster geweest zou zijn. In 1572 geeft het
Proclamatieboek (Q I, 64) een omschrijving van 'het Monckhuys', dat de bezittingen
van Haye Idema als oostelijke naastligger heeft. Wanneer men van het kadaster en het
floreenkohier uitgaat blijken deze gegevens juist te zijn:
Weerdebuorsterwei 10 Het oostelijke van de beide hornlegers, thans Weerdebuorsterwei 10 (afb. 392), was in
voorm. Idema State het floreenkohier nr. 124 en in i860 eigendom van Herman Klugkist Hesse; in 1728
behoorde het aan Vrouwe van Schratenbach en had stemkohier nr. 68. In 1698 blijkt
dit goed te behoren aan Johannes Jennema en in 1640 aan Haye Bauckes. Deze was
een zoon van Baucke Hayes en Auck Romptsdr. (een zuster van Jeldert Rompts
Rosema). Na hun dood in 1607 werd een boedelinventaris opgemaakt, waaruit blijkt,
dat zij verschillende kleine percelen land rond de door hen bewoonde Idemastate
tijdens hun huwelijk gekocht hadden (p 3, 114). Het huis wordt beschreven als een
Keatlingwier //
Keatlingwier 75
Westerburer1
W E S T E R G E E S T
'huys lanck van vooren tot achteren 14 fack met drie opgaende gevels, met dack
gedeckt, ende enige pannen, daertoe een melckencamer van drie fack met een
opgaende gevel; ende een schuyre groot vijf fack alles met dack en pannen gedeckt;
noch een strooen huys\ Baucke Hayes was een zoon van Haeye Idema, die in 1552 te
Westergeest een van de zeven inwoners was, die een 'Harnass, rijngcolier, speets en
degen' bezaten (Monstercedul). In 1572 zat hij in financiële moeilijkheden, want hij
verkocht een rente uit zijn 'heert toe Idemahuis' (Register van renteverkopingen T,
f. 92). Over de Idema's: Nederl. Leeuw 1984, 329-344.
Haye en Syurt komen in 1565 voor in het Protocol Cleuting onder nr. 354. Zij hadden
van Uwe Idema het jus patronatus geërfd en lieten als collators de benoeming van een
nieuwe bénéficiant registreren. Hayes zoon Douwe pretendeert in 1603 nog het jus
patronatus en gebruiksrecht van de vrije prebende te Westergeest te willen uitoefenen
(Hof van Fr. Dantumadeel K I, 139), nadat Haye in 1580 geprotesteerd had 'dat hem
deselve prebendeleen toekompt als jus patronatus, de welke prebende als nu geneetet
ener Fock Bawkes, synde een klerck op de prebende studerende' (R.V.G.O., p. 182). In
1566 en 1555 komt in het Register van rentebrieven (T, f. 92) voor Syurdt Ydema als
eigenaar van 'Idemaheerdt toe Cattingwier'. Dit moet een ander huis zijn dan het
onderhavige op Weerdburen (zie onder Kettingwier).
Portret In bruikleen van het Fries Museum hangt op het raadhuis te Kollum een portret van
Härmen Arends Idema 'geboren in Stadt Doccum heeft gewoont op Wederburen tussen
Doccum en Collum op Idemastate gesturven den 26 juny 1646 en is begraven tot
Westergeest, heeft tweemaal na Romen geweest'. (N.N.O.F. 15 mei 1974)- De vader van
Härmen Arends was Arend Bauckes waardoor aansluiting gevonden kan worden met
de namen van de vroegere eigenaars van dit goed.
De op de kadastrale minute getekende boerderij met kort voorhuis is in de jaren zestig
van de vorige eeuw herbouwd in stelpvorm. Het vrij diepe voorhuis is met pannen
belegd; het schuurdak met riet. Links in het voorhuis is de melkkelder met vier
vensters, die de oude detaillering hebben. Ook de woonvertrekvensters zijn nog
origineel met indeling in zes ruiten. De balken zijn door ankerschotels, die karakteristiek
zijn voor de jaren zestig, aan het muurwerk bevestigd.
Weerdebuorsterwei 8 Bescheiden boerderij van het kop-romptype, die op de kadastrale minute reeds deze
't Convent vorm heeft en in wezen nog uit de 18e eeuw kan dateren, doch waaraan veel is
vernieuwd met behoud van de massa. Het terrein is het erf van floreenkohier nr. 123,
een grote boerderij met 102 pondemaat land in i860 en 1728. In 1640 was Ipe Sybrens
eigenaar, nadat hij in 1638 nog 88 pm. 'vermeerderd met binnen- en buitendycx delten'
van de Staten van Friesland huurde (verkopingen van voormalig kloosterland). Toen in
1618 de kloostermeiers de huur werd opgezegd, was ook Epe Sibrants daarbij als
huurder van 88 pondematen 'ende binnen als buytendycx delten'. Deze gegevens liggen
kennelijk ten grondslag aan de kaart van Schotanus, die deze boerderij 't Convent
noemt. Het gaat om een uithof van Veenklooster (zie aldaar).
Weerdebuorsterwei 16 Op een omgracht terrein staat een grote boerderij van het kop-hals-romptype, die reeds
op de kadastrale minute zo getekend is (afb. 391). Wel is de voorgevel eens vernieuwd
sindsdien, doch ongeveer in gelijke vorm. De bakgoot gaat nog om längs de voorgevel.
Het voorste gedeelte is sindsdien niet meer onderkelderd, wat met het achterste deel
wel het geval is. De massa en de dakhelling met de twee forse schoorstenen geven aan,
dat het hier om een minstens i8e-eeuwse boerderij gaat. Onder de aanbouw ten oosten
van de schuur ter plaatse van een in 1983 afgebroken bijschuur, zijn onlangs door de
eigenaar funderingen van kloosterstenen aangetroffen, mogelijk afkomstig van een
middeleeuws gebouw.
Deze sate moet de nr. 65 van het stemkohier zijn en nrs. 125 en 126 van het floreenkohier.
De sate is na 1640 gesplitst in twee boerderijen, samen groot 119 pm. In 1640
was zij door Haye Bauckes gehuurd van de Staten; de huurder werd in 1640 eigenaar.
Het zal eveneens een kloostersate geweest zijn, waarschijnlijk degene die met 100 pm.
land 'ende de binnen als buytendycx delten 7 pm.' in 1640 door de Staten verkocht
werd. In 1618 werd de huur opgezegd aan Albertus Jacobs.
Wälddyk 6 Op een terprest gelegen grote boerderij van het kop-hals-romptype met een
merkwaardig lang vooreind, dat schuilgaat onder een vernieuwde kap met overstek
over de voorgevel (afb. 398). De 'binnengevel' is verlaagd maar bevat geen enkele lichtopening.
Dit gedeelte kan nog I7e-eeuws zijn.
W E S T E R G E E S T
Archeologisch belangrijke Ten noorden van de Zwemmer op ongeveer 300 m en ongeveer 450 m oostelijk van de
terreinen Gerkesbrug ligt een verhoging in het terrein, waarop in voorhistorische tijden een
woonplaats geweest moet zijn (terrein 33). Recht ten zuiden daarvan precies tussen de
Oude en Nieuwe Zwemmer ligt een groter, deels beschermd terrein, waarop een
terprestant en een terpzool rüsten (terrein 34). Zoals ter plaatse vermeld is, komen op
de kaart van Halbertsma terpen voor van Beintema en Idema. De lijst van archeologische
belangrijke terreinen geeft bovendien bij Wâlddyk 6 een zodanig terrein aan
(nr. 32).
Poldermolen
POLDERMOLEN
In de ten noorden van Westergeest gelegen Beintemapolder staat een in 1870 te Warfstermolen
gebouwde achtkante molen (afb. 397). De molen is eigendom van 'De Fryske
Mole'.
Litteratuur
Het staande werk
Het gaande werk
Restauraties
Molens van Friesland, 142; Fries Molenboek, 137-138.
De z.g. boerenmolen is gefundeerd op stiepen, deze en de ertussen gemetselde
veldmuren lopen tot iets boven het maaiveld door, hierop ligt het ondertafelment. Het
onderachtkant en de kap zijn met staande delen bekleed, de romp is gepotdekseld. Het
grenen achtkant is gebouwd volgens het normale systeem, met twee bintlagen. De basis
van de kap is van eikehout, de spanten zijn van grenen. De lange spruit is als
middenbalk en tevens als ijzerbalk gebruikt. De kap is kruibaar op de rondom lopende
kruiring. De staart heeft een kruihaspel.
Houten roeden volgens het oud-Hollandse systeem opgehekt, vlucht 14,28 m. Houten
bovenas, bovenwiel met grenen armen en Vlaamse vang. Vijzel van hout in een
betonnen vijzelkom.
Tijdens de restauratie van 1968-1969 werden onder andere de vijzel, de windpeluw, de
hondsoren en een gedeelte van het boventafelment vernieuwd. In 1985 vond een
ingrijpende restauratie plaats waarbij een groot deel van het achtkant, een deel van de
kap, de kruiring, de lange en de körte spruit en nagenoeg de gehele staart vernieuwd
werden. De buitenzijde werd opnieuw gepotdekseld.
2 3 2 WESTERGEEST
Aß- 355- De kerk getekend door J.
Bulthuis eind 18e eeuw.
Aß- 356. De noordgevel van de kerk
getekend door mr. J. Bolman in 1854.
Aß- 357- De plattegrond van de kerk met
uitslag van de noord- en westgevel en
profiel doorgang van toren naar kerk,
getekend door mr. J. Bolman in 1854.
Aß- 35$- De Hervormde kerk gezien van
het noordoosten. Opname 1987.
Aß- 359- De Hervormde kerk van het
noordoosten gezien in 1939.
« — «
3 7
W E S T E R G E E S T
W E S T E R G E E S T
ï
3 60
Afb. 360. De Hervormde kerk gezien van
het zuidoosten. Opname 1987.
Afb. 361. De kerk van het zuidoosten
gezien in 1943.
Afb. 362. De noordgevel van de kerk
gezien van het westen. Opname 1987.
Afb. 363. De koorsluiting na de restauratie
met het venster uit de tweede fase.
Opname 1976.
Afb. 364. Het venster boven de ingang
aan de noordgevel. Opname 1987.
Afb. 365. Het jongere venster bij de
ingang aan de zuidzijde en sporen van
vroegere vensters op die plaats. Opname
1987.
Afb. 366. De westgevel van de toren met
de ingang. Opname 1987.
Afb- 367- De oostgevel van de toren met
de doorgang naar het schip. Opname
1977.
W E S T E R G E E S T 2 3 5
W E S T E R G E E S T
W E S T E R G E E S T 2 3 7
Afb. 368. Hervormde kerk, intérieur naar
het oosten. Opname 1966.
Afb. 369. Roodzandstenen i2e-eeuwse
zerk onder de preekstoel. Opname 1977.
Afb. 370. Roodzandstenen i2e-eeuwse
zerk. Opname 1977.
Afb. 371. Roodzandstenen I2e-eeuwse
zerk. Opname 1977.
Afb. 372. Het absisgewelf, bovenste
gedeelte. Opname 1966.
Afb. 373. Schets door Ad. Mulder van de
stroken schildering op het absisgewelf.
Aß- 374- Gedeelte van een der
aftekeningen door Ad. Mulder van de
schildering op het absisgewelf. Opname
I973-
Aß- 375- Fragment muurschildering
noordgevel koor. Waarschijnlijk een
Annunciatie voorstellend. Opname 1966.
Afb. 376. Fragment muurschildering in
absisvester noordzijde. Opname 1987.
IIÄlllliiWiiÄiBl
2 3 8 W E S T E R G E E S T
sùtjtcrff.q, r
377
Afb. 377. Zilveren avondmaalsbeker van
Westergeest. Opname 1987.
Afb. 378. Blond zandstenen portretzerk
uit de 12e eeuw met bovenaan de
voorstelling van engelen die de ziel
begeleiden. Opname 1977.
Afb. 379. De eikenhouten preekstoel van
Westergeest. Opname 1987.
Afb. 380. Roodzandstenen zerkfragment,
12e eeuw. Opname 1977.
Afb. 381. Roodzandstenen zerkfragment,
12e eeuw. Opname 1977.
379
W E S T E R G E E S T 2 3 9
W E S T E R G E E S T
Aft). 386. Grote boerderij Eelke
Meinertswei 2, thans tot dorpshuis
verbouwd. Opname 196$.
Aft. 387. Kleine boerderij tot woning
verbouwd, Keatlingwier 11. Opname
1986.
Aft. 388. Boerderij Kalkhûswei 8 ; achtergevel
waarschijnlijk i8e-eeuws. Opname
1986.
Aft). 389. Woudboerderijtje uit afbraak
mopsteen voor 1823 gebouwd,
Kalkhûswei 6. Opname 1986.
Afb. 390. De in 1843 gebouwde schoolmeesterswoning
Tsjerkepaed 5-7.
Opname 1986.
Afb. 391. Grote boerderij van het kophals-
romptype met onderkelderd
vooreind. Weerdbuorsterwei 16. Opname
1986.
Aß- 392- Weerdbuorsterwei 10. In de
I9e-eeuw in stelpvorm herbouwde
boerderij ter plaatse van Idema State.
Opname 1986.
Aß- 393- 'Binnengevel' van het vooreind
van de grote boerderij, Keatlingwier 15.
Opname 1986.
Afb. 394. Negentiende eeuwse boerderij
Beintemawei 3. Opname 1986.
W E S T E R G E E S T 241
393 394
W E S T E R G E E S T
Aß- 395- "t Slot Beyma/Beintema van
Burgemeester Herijnga te Westergeest'
getekend door J. Stellingwerf 1723.
Aß- 396. Het dwarshuis van de boerderij
Beintemawei 6. Opname 1986.
Aß- 397- De molen van de Beintemapolder
uit 1870. Opname 1969.
Aß- 39^- De läge binnengevel van het
vooreind van de boerderij Walddyk 6.
Opname 1986.
^ t & HéïUrgmt ùi Itdtkmfrib ^ J
2 4 3
Z wagerb osch
Sinds 1940 een zelfstandig dorp, voordien behorend tot Kollumerzwaag. Zwagerbosch
ligt in de uiterste zuidwesthoek van de gemeente en sluit qua ontwikkeling aan bij de
zogenaamde heidedorpen van Achtkarspelen en Dantumadeel, te weten Twijzelerheide
en Zwaagwesteinde. Dit zijn dorpen die pas in de 18e of 19e eeuw tot ontwikkeling
kwamen op de toen nog onontgonnen heidevelden aan de rand van de grietenij. Hier
vestigde zieh een verarmde bevolkingsgroep, ondermeer bestaande uit dagloners en
overtollig geworden veenarbeiders, die zieh toelegden op het ventersbedrijf en verschillende
vormen van handel. De vermelding van Van der Aa (553) in 1845 dat de
inwoners van Kollumerzwaag zieh met de handel in riet, touw, bezems en kaas bezighielden,
zal dan ook vooral betrekking hebben op Zwagerbosch en het oostelijk
daarvan gelegen Zandbulten.
De Schotanuskaart (1718) geeft ter plaatse van de nederzetting nog een onbewoonde
'heyde' aan. De kadastrale minutekaart van 1823 laat een nederzetting van zeer
bescheiden omvang zien. Vergelijking tussen de kadastrale kaart van ca. 1918 en
kaarten uit het midden van de 19e eeuw, laat zien dat in de tussenliggende periode de
bebouwing van 'Het Bosch', zoals de naam aanvankelijk luidde, fors is toegenomen.
Tevens werd in die tijd (i860) de spoorlijn tussen Leeuwarden en Groningen door dit
deel van de gemeente aangelegd. Invloed van de spoorlijn op de ruimtelijke ontwikkeling
van het dorp lijkt nauwelijks aanwezig geweest te zijn, ook al omdat het dorp
nooit halteplaats is geweest.
De oude naam van de nederzetting, Het Bosch, is waarschijnlijk ontstaan door
plaatselijk aanwezig geboomte, dat op de overigens vrij kale heide een markant
landschappelijk element vormde. Uit het naburige Zwaagwesteinde is dezelfde naam
voor een aantal beboste percelen eveneens bekend (Sikkema, 41). Met de opdeling van
de heide, voorafgaand aan de ontginning, die rond het midden van de 19e eeuw
grotendeels was voltooid, werden bestaande perceelsgrenzen in zuidelijke richting
doorgetrokken. Anders dan bij de Wouddorpen met een middeleeuwse oorsprong, ligt
de bebouwing te Zwagerbosch niet als een lint aan een oost-west lopende ontginningas,
maar is deze deels gesitueerd aan enkele haaks daarop staande paden. Voor
een ander deel ligt de bebouwing niet aan de openbare weg, maar verspreid over het
veld. De ruimtelijke struetuur, zoals die op de kaart van ca. 1918 wordt afgebeeld,
verändert nadien niet wezenlijk meer. Van de I9e-eeuwse bebouwing zijn de meest
armelijke voorbeelden begin deze eeuw verdwenen. Een gering aantal zeer kleine
woudboerderijen is nog aanwezig, maar het bebouwingsbeeld wordt tegenwoordig het
sterkst bepaald door 2oe-eeuwse, merendeels vrijstaande woonhuizen.
2 4 4 Z W A G E R B O S C H
Aß- 399. Kopie van het kadastrale
1915- Schaal 1 : 7500.
Z W A G E R B O S C H
Boskwei io
Boskwei 16
Boskwei 18
Boskwei 39
Van de oorspronkelijke landelijke
bebouwing van hoogst eenvoudige aard,
die merendeels in de tweede helft van de
19e eeuw ontstaan zal zijn, is slechts hier
en daar een restant over.
Deels hermetseld, doch als massa goed
voorbeeld van woudkeuterij. Woongedeelte
met volledig muurwerk met
topgevel met twee kleine lichttoevoeren
naar de zolderruimte. Het rietgedekte
zadeldak loopt door over het schuurgedeelte,
dat lager muurwerk heeft, en
daardoor meer arbeids- en stallingsruimte
voor enig vee biedt (afb. 401).
Woudhuisje onder een rietgedekt dak, dat
aan één zijde lager doorloopt over de
kelder-bedstede-wand. Langs de voortopgevel
beitelingen. Middenvenster in de
voorgevel nieuw ten koste van twee
smalle vensters waartussen de vuurplaats
gestaan zal hebben. Ook het venster in de
top is nieuw en vervangt kleine lichttoevoeren,
waarvan een loodvoeg aan elke
zijde spreekt (afb. 402).
Eenvoudige boerderij van het kopromptype,
thans als woonboerderij in
gebruik en daartoe gewijzigd. Het
vooreind heeft in de topgevel nog de
smalle lichtopeningen en ook de vensters
in die gevel staan nog op de oude plaats,
waarnaast een blind gedeelte voor het
bedschot. De kap is later romantisch
aangesloten tegen een veel te brede lijst
over de gevel (afb. 405).
Eenvoudige woning uit het begin van de
20e eeuw naar het traditionele patroon
gebouwd met huishoudkeldertje
waarboven bedsteden gestaan zullen
hebben aan de zijgevel. Minimale lichtopeningen
naar de zolder. Deiails als
steunen onder de gootlijst en de vierlichtsindeling
van het bovenlicht boven de
toegangsdeur in de zijgevel getuigen van
een zekere ambachtelijke zorg (afb. 404).
Ü M M
w ^ H H IB
•HE M
Ê
J H B M L
mÊÈ—BÈF^mÈÊBM
WÊÊÊm
Aft>. 400. Luchtfoto. Schaal i : 6000.
Opname 1980.
2 4 6 Z W A G E R B O S C H
Âjb. 401. Als woning in gebruik zijnd
woudhuisje, Boskwei 10. Opname 1986.
Aß. 402. Woudhuisje Boskwei 16,
waarvan de vensters gemoderniseerd zijn.
Opname 1986.
Aß. 403. Twintigste eeuwse versie van
het woudhuis, Boskwei 20. Opname 1986.
Aß. 404. Traditioneel woudhuisje,
Boskwei 39, waarschijnlijk eerst rond
1920 gebouwd. Opname 1986.
Aß. 405. Als woonboerderij gebruikte
boerderij van het kop-hals-romptype,
Boskwei 18. Opname 1986.
Aß. 406. Boskwei 6. Tot woning
gewijzigd woudhuisje, waarvan de
voorgevel redelijk gaaf gebleven is met
kleine lichtopeningen naar de zolder en
keldervenster. Opname 1986.
4 04
2 4 7
Addenda
Kollum Achter de panden Voorstraat 99 staan stenen schüren
met in de topgevel duivestenen (vriend. meded.
S. Visser, Leeuwarden)
Oudwoude De Hervormde kerk bezit een zilveren avondmaalsbeker
hg. 15.5 cm, diam. 11 cm. Merken: Leeuwarden,
meesterteken J. J. Oosterbaan, Jaarletter U van 1854,
afb. 270
Veenklooster Het op pag. 181 genoemde tegeltableau in eigendom
toebehorend aan het Stads Weeshuis bevindt zieh in
het Museum Princessehof.
2 4 8
Bronvermelding foto's
Topografische Dienst Emmen 2, 20, 60,
62, 64, 179, 196, 198, 200, 231, 252, 291,
297, 341, 347>350, 351y 400
Aerophoto Eelde biz. //
Gemeente archief Leeuwarden, Collectie
Gombault 359
Rijksarchief Groningen 99
Foto G. Th. Delemarre voor K.H.I. der R.U.
Utrecht, thans overgebracht naar R.D.M.Z.
Zeist, 4, 12, 24, 74, 130, 159, 160,161,
162, 163, 203, 205, 292,305,355, 356, 357.
395
A.R.A. den Haag 9 a en b, //, 27, 206,
209
R.A. Leeuwarden 50, 58, 152, 153, 236
K.U. Nijmegen 85, 93, 373, 374
Fries Museum 86, 310, 312
J. van der Zwaag Oudwoude 285
Fotobureau Frigro Kollum 120 en blz. 163
Archief R.D.M.Z.
W. J. Berghuis 363
H. van der Wal 361
H. M. van den Berg 232
2 4 9
Registers
* Waar de Friese y als i(e) of j wordt
uitgesproken, wordt deze als zodanig
gealfabetiseerd. De C is als K gealfabetiseerd.
pr. = priester
v.d.m. = verbi divini minister (predikant).
Register van persoonsnamen*
Aebinga, Schelte van 73
Aesgama, Rienckje 73
Ayckema, wapen 74
Aylva, familie van 73
- Douwe Douwesz van, 10
- D(ouwe) F(eye) van 10, 173
- E(po) v(an) 6, 8, 10, 53, 73
- H. D. E. van 140
- L(ucia) v(an) 6, 8, 10
Aylva-Aylva, wapen 8
Aylva- Unia, wapen 8
Aysma (zie ook Eisma)
- Jelcke 116
- Jeltje van 53
- Josina van 180, 181, 184, 188
Allema, Aebo 755
- Ede 155
- Eesk 755
- Jeldt 755
- Louw 755
- Redmer 755
- Sije 155
- Wijts 755
- wapen 755
Aima 153
Andreae, Arnoldus Johannes, 65
Anhalt Dessau, Henriette (Amalia)
van 184, 188
Ates, Jelke 22
Aukonis, Metsco 53
Baeuma, Anna van 225
Bansema, Nikel 143
Bauckes(dr) Jets(c)ke 20, 25
Bauwema, Anth 75
- Biuck 76
- Sappe 75
- Offcke 75
Bawkes, Fock 230
Beerstra, L. S. 64
Beieren, Albrecht van 76
Beintema, Eecke 228
- zie ook Douwes(z)
Bieruma, Lambertus 72
Bionsma, R. 75
Boelens, Sjoerd 74
Bok, Jan Sytses 143
Bolman, J. J. 158
Bootsma, fam. 53
- Abbe van 116
- Epo 73
- Gabbe van 73
- Hessel 73
Botnia van Broersma, Gajus 114
- Wija Catherina 114
- wapen 53, 54
Bouricius, Willem Livius van 74, 154
- wapen 154
Bouwema, zie Bumana
Boyckama, Syrck 57
Braak, Anthony 73
- , Jan 73
Broersma, Gaius van 46, 52, 53, 54, 55,
76, 153
- Gadie Hessels 225
- wapen 53, 54, 153
Brongersma, Bronger 56
- Petrus
Brongersma-Hoppers, wapen 56
Brunie, Jan Lourens 9
Bruinwold Riedel, v.d.m. 59
Buma, Jacobje 56
- Catherina 227
- Sye 68, 174, 225
- Wieger (van) 2 2 5 , 2 27
- Wytske Jans 174
- wapen 225
Bumana, Sije 174
Burmania, Duco Martena van 77
- E. H. van 74
- Haring van 56, 77
Buwes, Jan
Bijma, Jelte
Doenga zie Jacob Allertsdr.
Deutekom, Dom. Theodoricus 194
Dorna, familie 184
- Jacob Pybes van 25
- Catherina van 116, 184
- Pibo van 46, 54, 55, 77, 113, 116, 153,
156, 180, 181, 184, 185
- zie ook Tadema van Dorna
Donia, Sierck van 9,52
Douwes(z), Douwe 228
- Eecke 228
Dijkstra, P. S. 27
Eekhoff, W. 220
Eernsma, Pybe van 77
Eetes, Gosse 78
Egberts, Balling 228
Eisinge, Jan Rienders 25
Eminga, Anna van 75
Ende, B. van 52
Engelkes, A. 192
Eysinga, Foecke 77
- Lis(c)k van 70, 71
2 5 0 R E G I S T E R S
- Lucia van 57, 7/
- Richard van 53
- Ritscke van 58, 7/
Eysinga, Roorda, wapen 56, 57
Eysma (Eisma), Bennert 156
- Gaycke 115
- Gielt 115
- Hero 25
- Jan Hayes 228
Eskes, fam. 68
- Bote 28, 78, 79
- Fokke Hylckes 26, 53, 63, 70
- Fokke Jansz 775
- H(endrikus) 6ot 79
Feytsma, Bocke van 56, 62, 78
Feytsma-Burmania, wapen 56
Fiersen, Willem Lievius van 8
Fogelsangh, 114, 177
- Dir(c)k (van) 25, 54, 76, 180, 181, 184
- Geertruit van 184
- dr. Hylarius van 53, 153
- Hylcke van 184
- Isabelle Catherina van 72
- Sjouck van 25, 153, 181
- Theodorus 25
- dr. 212
- wapen 20
Fokkema, Jan 227
Foppinga, Wijts van 77
Fruitier, J. A. 114
Fruitier de Talma, S. G. 73
Gaetzedr., Aett 74
Gerbranda, Tyepcke 212
Gerrits, Tjaerd 26
Gerryts, Dirk 74
Gerrit Hoppersdr., Tielke 36
Glinstra, Anna van 184
- Johannes van 184
- Vincent van 114
- Wija Catherina van 54, 60, 154, 184
Grauwerts, Dorotea 54
Groesbeek, vrouwe van 52
- Zeger 52
Grombach, Emerentiana van 54, 71
- Frits van 71
Haer, B. H. van der 74
Haersma, Aylus van 184
Hayes zie Idema
Hanecrooth, Everhard Ulrich van 173
- W(illem) M(aurits) van 227
- wapen 225
Hardenbroek, jonker Jost van 54
- wapen 54
Haren, Willem Anne van 185
Harinxma thoe Slooten, B. Ph. van 186
- wapen 186
Har(c)kema, Balling 9
- Hedde van 9
- Hilcke 9
- Juw 9
- Sicke 9
- Ursel 9
Harmens, Eecke 228
Hedsama, Meint 125
Heemstra, fam. van 53
- A. J. van 192
- Age Tjepke Ruurd Sixma 185, 189
- Cecilia (Johanna) 155, 156, 184, 189
- dr. Feyo Sixma 194
- H. A. A. 192
- Hector Livius 54, 154, 156, 184, 185, 192
- Hermance 185
- Schelte I 184
- V(incent) 54, 154
- Willem Hendrik 53, 60, 154, 755, 184,
189, 192
- familiearchief 180, 194
- wapen 154, 188
Heins, Sytske 55
Hemmema, Sicke 114
Hendrick, waagmeester 63
Hendricks, Lipcke 228
Hendriks, Gerryt 21
Heringa, burgemeester van Dokkum 228
Heringa Cats, mr. 194
Herkama, zie Harkema
Hesse, Geeske 68
- fam. 53
Hettema, W. H. 69
Hiemstra, zie Heemstra
Hoekstra, Jan 70
Holdinga, fam. 775
- Tjits van 775
Hoppersdr. zie Gerrit Hoppersdr.
Hopperus Buma, burgemeester 74, 158
Hora Siccama 180
Idema, Arent Bauckes 76, 230
- Aukien 228
- Baucke 229, 230
- Douwe 228
- Douwe Hayes 230
- Edo 155
- Ennius 755
- Haeye 229, 230
- Haye Bauckes 229, 230
- Jenck 76
- Härmen Arend(t)s 60, 755, 230
- Hermanus 755
- Syewerdt 229
- Syurt 230
- Sjuw 755
- Sije 755
- Uwe 230
Ypes, Jacob 6, 143
- Oege 9
Iwema zie Juma
Jacob Allertsdr. (Doenga), Rittien 20
Jacobs, Albertus 230
- Fopcke 76
- Härmen 180, 181
Jans(z), Heijn 181, 183
- Jacob 75
- Jantie(n) 25, 26, 212
- Maaike 227
- Metzke 20
Jansen, mr. Pytter 195
Janssen, Ypt 143
Jansz, Hein 181, 183
- Jan 74
Jarigs, Pitter 9
Jelckema, Benne 725
Jelcke(n)s(zn), Gerrit 25, 28, 212
Jellema, Gerloff 72
- Hero 72
- Mack 72
- Wyltje 72
Jelles, Pier 53
Jeltinga, fam. 775
- Doecke van 116
- Duco van 775
- Fecco (Fecke) van 53, 116
- Gatze van 53, 116
- Jeltje van 227
- Juliana van 116
- Otto van 775
- Tiedt van 76
- van Aysma, wapen 53
Jennema. Anthonius 228
- Johannes 229
Jeppema, Reydt 74
Johan Willem Friso 184, 188
Johannes, Rinse 53, 116
Jousma, Taeke Minnolts 174
Juma, Auck 68
- Broer 68
Canter, Jan 63
Kiestra, Daniel 27
Klaassen, Claes 143
Klaesses, Jacob 20
Clant, Claes 9
Clasen 775
Cleveringa, Harmens 20
- Pieter Harmens 20
- Trijntje Pietersdr. 20, 72, 113
Klugkist v.d.m. 68
Klugkist Hesse, Herman 68, 229
Coehoorn, Menno van 75
Collenius, Herman v.d.m. 53, 55
Kooi, D. 162
Lammerts, Adje 114
Liewedr. Wytske 153
Lie(u)wes, Haie 153
Limburg Stirum, L. G. A. graaf van 158
- O.E.G. van 158
Lyndulfus pr. 46
Luimstra, B. E. 26
- K.E. 26
Luytjens, Albert 56, 63
Martena, Luts van 77
Meckema, fam. 56, 775
- Broer 775
- Frederich 55
- Hessel van 55, 70, 71
- Pibo zie Pybe
- Pybe van 55, 70, 71
- Scipio zie Sippe
- Sippe van 55, 70, 77, 78
- Sybe van 70
- Taecke van 77
- Tet van 54
- Tieth van 70
- Tjaerd 9
- Wijtz van 54
Meckema-Starkenburg, wapen 54
Meckmans zie Meckema
Nauta, Ynto v.d.m. 21
Oeinttzyema zie Beintema
Pallandt, baron van 158
Peima, Beitske 228
Phaesma, Auck 68
- Ballingh 74
- Hed 75
- Hedtman 74
- Hendrik 74
- Jelck 68
- Loell 74
- Sythe 74
- Tjaerd Mattheus 75
- Ydt 74
- wapen 755
Pieters, Temme 69
Pietersdr. zie Cleveringa
Pieters(z), Jacob 74
R E G I S T E R S
- Pitié 76
- Mattheus 75
Popma, Bocke
- Eesck
Poppe, Arnold 72
- Hero zie Jellema
Proost, Georgius v.d.m. 9
Raala, Johannes 181
Rengers van de Arenshorst 54
Riddersma, Fecke 116
- Gyldt 116
- Hedd 116
- Jelt 116
- Jenne 116
- Sepcke Cornelisdr. 116
Riemersma, D. 62
Rimersma, Feye van 70, 71
Rinia, Haio van 53, 60
Robles, Caspar de 140
Rompts (Rosema)
- Bodie 9
- Jellert (Jillert, Jildert) 20, 114, 116,
229
- Temme 116
Romptsdr., Auck 229
Roorda, Bauck van 58, 71
- Foecke van 71
- Lucia van 58, 71
- Sixtus van 8
- Sydts van 10
- Wybren van 10
Roorda-Herwei, wapen 8
Ropta, Worp van 71
Rosema, zie ook Jellert Rompts
- Aurelia van 55
- Jacob Jilderts 20, 113, 116
- Jacob Jillerts zie Jacob Jilderts
- Jetske 55, 114
- Jacobus van 184
- Petrus van 116, 184
- Rijckje (Rickien) 153, 184
- Tammo Sybema van 55
Ruerds, Tjitske 56
Saksen, Albrecht hertog van 63, 70
Sappema, Binnert 63, 153
Sapma, Doetti 153
Saxseneijse, hertogh van 8
Scheltema, Feio (Feyo) van 9, 10
- Frans van 10
- Ludts van 10
- Otto van 10
- Schelte van 9
Scheltema-Harkema, wapen 8
Scheltinga, familie 10
- Anna van 184
- Anna van, weduwe Aulus van
Haersma 184
- Cecilia (Johanna) van 74
- Cat(he)rina van 8, 54, 77, 114
- Catherina Aurelia 114
- Corneli(u)s van 53, 70, 73, 154
- Geertye van 54
- Jetske van 8
- Johan van 75
- Livius van 52, 60, 114, 154
- Lucia Catherina van 158, 184
- M(artinus) van 9, 63, 73, 76
- Tjeerd van 25
- Trintke van 56
- Vrouwe van 55
Scheltinga-Van Eysinga, wapen 73
Scheltinga van Hiemstra, Cornelis 155 Wortz, Steven van 62
Schenk van Toutenburg 71 Zwaech, Aut up den 9
Schepper, Taetske de 55
- de, wapen 53
Schonenburch, Sebastiaan van 62, 115
Schratenbach, fam. 10
- Juliana Dorothea van 173
- Vrouwe 229
- Schratenbach de Coning, J. F. van 6
Sybama, Harcke 116
Sybema, Rompts Tammes 55
Sibrants, Epe 230
Sybrens, Ipe zie Sibrants
Si(e)gers, Eeuwe 154
- Louw Eeuwe 154
Siccama, Berber Hendriks 154
- Hendrik Jans 154
- Johannes Liewes 116
Sikkema, J(an) T(emmes) 28, 141
- L. J. 141
- Renschje wed P. S. Dijkstra 21
Sytzama, Douwe van 71
- Johanna Beatrix van 71
- Willem Hendrik van 59, 60, 185
Sixma zie Van Heemstra
Sjoorda, Tyepcke 73
Sjordema, Lolck 26
- Ruirtje 26
- Sierck Dircks 26
Sminia, Hessel van 227
Smit, R. med.dr. 21
Stuers V. de 6
Tadema, Benno 116
- Buwe van 77
- Dodonea van 55, 116
- Ke(i)mpo 54, 56
- Office van 77
Tadema van Dorna, Kempo 54, 116
Tadema-Scheltinga, wapen 56
Tades, Jancke 228
Taeckes, Tjeerd 76
Thijssen 63
Tiepken, Hessel 225
Tijmstra, Sybren 70
Tjaerda van Starkenborch, Sjouck 71
Tjebbes, Fokke 227
Tjessens, Lieuck 75
Turck, Lubbert 73
Unia van 60
Viersen zie Fiersen
Vos, van 70
Voss thoe Beesten, Beatrix 71
- Berend Hendrik van 71
Walta, Sybren van 115
Wattema fam. 212
- Bocke 212
Weideren Rengers B.R. 185
Wendt, Eko de 72
- Eyso de 53, S4> 70, 71,
- Leonardt de 72
Wessels, Dirck 174
Wibrandi, fam. 53
Wiersma, secretaris 25
- E. 21
- Johan Doekes 79
- J. E. 141
Willem III 184
Willem V 9
Wytsma, Gerrit van 76
-, Jucke 26
Witteveen, burgemeester 62
2 5 2 R E G I S T E R S
Register van handswerkslieden
BEELDHOUWERS, 'HARDHOUWERS',
HOUTSNIJDERS, KISTEMAKERS
Berkebijl, H. 53,54
Claes, Pieter 54
Cornelisz, Jacob 52
BOUWKUNDIGEN, TIMMERLIEDEN,
AANNEMERS, ARCHITECTEN
Alberts, Bonne 46, 152, 153
Baart jr., A. 125, 152
Bonnema, A. 28,79
Bruns 125
Douma, J. I. 181, 185, 192, 194
Hubscher, J. 6
Ypes, Jacob 6
Keuning, A. J. 70
Kramer, H. H. 181, 185, 187, 188
Kuipers, D. 64
Lokhorst, Van 125
Manen en Zwart, bureau Van 186
Mijnders, Bernt 152
Mulder, Ad. 46, 55, 220, 225, 226
Nicolai, A. J. 141
Noteboom, Sj. 10
Pijnacker, Joh. 6, 220
Reitsma, Egbert 57, 141
Reitsema, W. 142
Schaafsma, P. J. 220
Scheepens, J. 19, 20
Sluis, L. A. van der 58
Stoett, Fr. 65
Vegter, J. J. M. 220
Velding, A. 6, 9
Warnsinck, I, 195
Wielen, Jaane van der 68
Zaag, E. E. van der 21
Zondag, H. A. 141
FOTOGRAAF
Beitschat, E. 62
GLAZEMAKER EN SCHILDER
Nicolai, Alse Roelofs 20
HOUTKOPERS
Alefs, S. 6
Helder, H. J. 220
HOVENIERS
Vlaskamp, G. 185
-,L. 9
KLOKGIETERS
Balthasar, J. 8
Bergen, Van 8
Borchhard, I. 125
Elzinga en zoon 141
Falck, H. 56
Petit en Fritsen 141, 142
Schonenborch, J. 56
Steen en Borchhardt 20
LANDMETERS EN CARTOGRAFEN
Emmius 142
Hoen, Th. 165, 180, 181, 184
Ypey, K. 181
LEIDEKKER
Nauta, Th. 6
METAALVERWERKENDE BEDRIJVEN
Pot, Gebr. 24
Prins van Oranje 24
MOLENMAKERS
Donders, Jan 79
Fauël 143
Kapinga, P. S. 24
Ritsma, Jan 143
Wiertsema 79
ORGELBOUWERS
Bakker en Timmenga 52, 225
Dam, Van 52, 153
Gruisen, Willem van 52
Waelkens, Antonius 53
RESTAURATOREN
Otter, J. 6, 55
Nijendaal, J. 226
SCHILDERS
Heemskerck, Maarten van 212
Martens, George 57
Mijtens, Jan 188
Nason, Pieter 188
Ruwersma, W. P. 6, 53, 220
Volders, Louis, 188
Vries, Hans Vredeman de 56, 71
TEKENAARS, GRAVEURS
Bulthuis J. 220
Jongh, Iske de 52
Jouwersma, B. 108, 113
Lucht, W. van de 55
Martin, A. 158
Stellingwerf, J. 6, 9, 10, 19, 46, 62, 70,
71, 73, 125, 173, 228
Visscher, J. Gardenier 60, 64
Visser, Claes Jansz. 212
TUINARCHITECTEN
Stutman, J. N. 21
Roodbaard, L. P. 65, 185, 189
WATERBOUWKUNDIGEN
Hardenberg, H. 190
Ypey, J. M. 140
Methardus, ir. 140
ZILVERSMEDEN
Andeles, Gieke 56, 227
Elgersma, Richard 56
Giffen, H. L. W. van 21
-, H. W. van 21
Hicht, Thomas 8
Martens, Hylcke 56
Reinalda, Simon Agges 21
Visscher R. G. de 8
R E G I S T E R S
Register van zaaknamen en
voorstellingen
Aardappelmeelfabriek 194
Abt van Aduard 114
- van Bloemkamp 140
- van Dokkum 6, 220
- van Gerkesklooster 140
Admiraliteit 54
Aide Fryske Tsjerken, Stichting 5
armhuis 23, 68, 72
armvoogdij 70
avondmaalsbanken 53
bakhuis 128, 130 zie ook vuurhut
bedschot 76, 158
benecouw 752
berg 72
beurtvaartdienst 156
bibliotheek 188
bijbelse voorstellingen
Oude Testament:
Arke des Verbonds 7
Jonas 50
Judith en Holofernes 212
Mozes en Aäron 7
Tafelen der Wet 7
Uitdrijving uit het paradijs 226
Zondeval 68
Nieuwe Testament:
Annunciatie 226
Avondmaal 226
Geloof, Hoop en Liefde 54
Josef van Arimatea 226
Kruisafneming 226
Tronende Christus 226
Salvator Mundi 56
biljart 188
biljartkamer 188
bisschop van Münster 75
blaeuhuis 10
blokhuis 70, 71, 76, 127
boerderij 227
- met dwars woonhuis 22, 77, 142, 158,
212, 228
- kop, hals, romptype 26, 28, 76, 77, 78,
113, 114, 115, 127, 142, 156, 162, 194,
272, 213, 227, 228, 229, 230
- kop-romptype 76, 77, 78, 79, 128, 158,
194, 227, 229, 230, 245
- met lang voorhuis 79, 162
- Oldamster type 77, 78, 128
- stelpvorm 26, 77, 78, 79, 114, 115, 128,
194, 230
- stelpvorm met ingebouwd
dwarshuis 26, 158
- woudboerderij 128, 129, 174, 194, 227
- Beintema 228
- Bumastate 227
- Clant State 10
- 't Convent 230
- Monnikehuys 229
- Pardeel 116
- Temmebosch 116
- Ter Luine 76
- Tollingahuis 76
boogfries 6, 222
brink 777
brouwerij 140, 213
brug, drieweg- 191
buitenplaats 69, 73, 177
dakruiter 7, 141, 152
diaconiewoningen 58
diepswal 75, 41, 43
dijk 75, 149
dijkfragment 76, 149
dijkshuis 112
dobbe(zoetwater)- 220
doodkist, roodzandstenen 180
doophek 7, 20, 52
duivestenen 114, 247
duiker 109
enterije 181
Fries Genootschap 55
Fryske Akademy 5
Fryske molen 231
gasthuis 57
geest 149, 215
gestoelte 183
gevelsteen 56, 57, 68, 180
gewelfschildering 55, 226
glas, gebrandschilderd 6, 9, 20, 212
grutterij 213
heerd, Bumaheert 227
- Foyinga 113
- Eysma 775
- Harkema 9
- Idema 228, 230
- Lubma 162
- Riddersma 116
heerenstoel 184
heidedorpen 243
Heiligen
- Anna 220
- Christoforus 56
- Maarten zie Martinus
- Martinus 46, 55, 220
- Onze Lieve Vrouwe 220
hek, toegangs- 78
hekwerk 185, 187
herberg 27, 174
herenbanken 20, 53, 153 zie ook
gestoelte
hermitage 74 zie ook kluizenarij
hertenhuis 191
hertenkamp 185, 189, 191
hofje 56, 57
Hoge Hiem 72
Hoge Huis(Huys) 27
Hoog, het 72
Hooghuis 775
Hui(j)s Beintema 228
- Bommelatijer 173
- Bunlatiro 173, 227
- Idema 230
- Terhorne 184
- Ter Noord 162
Hulck de Dwinger 154
ijskelder 185, 189
ijzergieterij 117, 143
jachthonden, bronzen 192
jachthuis 195
kaaskamer 115 zie ook melkkamer
café 192, 194
kalkhuis 70
kalkoven 70, 143, 154
kastelein (van Oostbroeksterland) 755
kerk, Gereformeerde 27, 56, 112, 141
keuterij 26, 78, 128, 130, 158, 162, 192,
194, 245
klok 27, 56, 141, 142, 152, 154, 227
klokhuis 152
klooster Buweklooster 114, 194
- Galilea 18, 25, 140
- Genezareth 6
- Gerkesklooster 3, 6, 75, 27, 22, 775,
116, 137, 138, 140, 142, 209, 212
- Möns Oliveti (Olijfberg) 777, 179, 180
- Sion 228
- Veenklooster 194, 229, 230
- Vrouwenklooster zie Galilea
kloostergang 180
kloostermoppen 66
kloostergoed 25
kluizenarij 191 zie ook hermitage
koepelkamer 188, 189 zie ook tuinkamer
collectezakkenkapstok 20
kraalprofiel 224
kuiperij 194
landgoed 156
landhuis Bouricius 74
- Braak 73
- Nijenburgh 74, 158
- Vaartzicht 64, 73, 158
lantsatehuijs 10, 71
latei 57
latwerk 72
leilinden 775
legersteden 183
leien 6
logement 62, 64
markt, jaar- 39, 140
- week- 39
melkfabriek 75 6
melkkelder 156, 230 zie ook kaaskamer
modderberg 189, 191
molen, cichorei- 70
- houtzaag- 79, 143
- industrie 69, 130, 228
- koren- 24, 140, 142, 162, 192, 195
- olie- 70
- pel- 143
- polder- 79, 116, 231
- ros- 70
- spinnekop- 70
molenaarswoning 117
munten, Karolingische 162
muurschildering 55 zie ook gewelfschildering
noodstal zie travalje
onderwijzerswoning zie schoolmeesterswoning
ontwerptekening zie tekening, bouw
opvaart 75, 192
orgel 46, 52, 53, 125, 153, 225
Oud Kollumerland, Stichting 112
overturn 74
paardenboxen 188
pannen, Enkhuizer 752
panne werck 174
park 189
pastorie 5, 9, 27, 56, 64, 68, 154
- land 70
pauwefiguur 20
paviljoen van latwerk 72
petgaten 171
piscina 224
pomp zie duiker
poort 72, 73
poortgebouw 114
portaal 53
portret(ten) 76, 184, 188, 230
postkantoor 68
2 5 4 R E G I S T E R S
prehistorische woonplaats 130
preekstoel 7, 19, 52, 127, 141, 153, 225
put 174
rechthuis 60
rechtssteen 19, 21
rentenierswoning 66, 68
ringmuur 10, 152
Ritske Boelema Gasthuis 25
rondboogfries 19, 222
rouwborden 8, 54, 153
ruit, gebrandschilderd zie glas
sarcofaagdeksel 47
sat(h)e, Abbema 73
- Riddersma 116
~ Star(c)kenborg 180
- Walta 775
schalen (kistwerk) 47
schans 18, 137, 138, 140
school 22, 23, 109, 141
- lagere 59
- Latijnse 39, 59
schoolgebouw 5, 9, 24, 113, 141, 755,
174
schoolmeesterswoning 9, 24, 113, 141,
174, 227
schoorsteen, Engelse 9
schuiframen 79
sluizen 18, 76
- schut- 137
- spui- 137, 140
sluiswachterswoning 140
sluitbalk 125
Soete Naam Jesusgilde 25
State
- Allema 755
- Au(g)sburg 5
- Bama (Groot en Klein) 75
- Bennema 113
- Beslinga 185
- Bootsma 73
- Broersma 74
- Brongersma 113
~ Buma 68, 227
~ Clant 3
- Eijsinga 25
- Eysma 25, 756, 212
- Fogelsangh 60, 180
- Foyinga 113
- Herwey 10
- Idema 229
- Jellema 72
- Jeltinga 775, 116
- Jeppema 74
- Juma 68
~ Meckema 70
- Obbema 76
- Oud Meckema 77
- Phaesma 71
~ Rosema 20, 25, 28, 113, 184
~ Sjoorda 73
~ Tadema 77, 116
- Tochma 76
- Wattema 212
- Wiarda 76
~ Wijtsma 25
steen, Escauzijnsche 725
- Vaurion 57
zie ook zandsteen en tufsteen
steenhuis 9, 25, 74
~ Jellema 72
stens, het 116
stichtingssteen 111, 142, 154, 755, 227
stins 77, 74, 76, 142
- Eysma- 127, 156
- Meckema- 77
- Phaesma- 77
- Sjoorda- 73
- Tadema- 77, 116
- zaal- 156
stinshiem 127
stoel van de Stadhouder 188
stoeppaal zie stoepsteen
stoepsteen 142, 225
stookhut 77 zie ook vuurhut en bakhuis
stucplafond 26
stucwerk 60
tapijt, Deventer 188
tegeltableau 181
tekening, bouw- 27, 28, 59, 79, 227
- technische 64, 140
terp 75, 46, 75, 117, 130
- de Groene weg 117
- Kollumer- 775, 116, 117
terpdorp 75
terprestant 231
terpzool 231
terra-cotta 68
theehuis 72, 158, 191
theepaviljoen 65, 192
theekoepel 192
ticheloven 72
tichelwerk 174
tolhuis 27, 156
trap 68
traptoren 47
travalje 64
Treckwech 183
Trekvaart 5, 28, 40, 68, 69, 755, 162,
171
tufsteen 47, 52, 224
tuigkast 188
tuin 20, 60, 64, 65, 154
tuinaanleg 77
tuinkamer 188
tuinvazen 73, 192
turf 7
turfwinning 171
uithof 6, 17, 18, 22, 142, 180, 209, 212,
229, 230
uitzichtkoepel 189
vazen, gietijzeren 187
venen 18
verlaat, Kollumer 64, 755
vermaning 56
vijver 73, 189
Vlaamse topgevel 10, 22, 56, 68, 184
Vlek 39
voetstukken 191
voorhistorische woonplaats 10
vuurhut 68, 128, 228
waag 62, 63
wachthuis 27, 140
wapenborden 225
Warf 25, 28, 212
Waterschap
- Fryslân 112
- Zeedijken 112
weeskinderen 6
werkhuis 58
Werff zie Warf
wijzerplaat 47
windroos 112
windvaan 112, 142
woudhuisje 128,244
zaadzolder 129
zaadzoldervenster 78, 79, 775
zandsteen
- grijze of witte 8, 50, 225
- rode 47, 50, 125, 180, 222, 225
zetel 188
zijlbrief 140
zilver 6, 7, 8, 10, 21, 56, 226
zwanenhalsband 76
zwanejacht 25
zoldering 76
zwerfkei 46
zomerhuis 72
R E G I S T E R S
Register van topografische namen
Achtkarspelen 3, 18, 121, 177, 179, 215,
243
Amgadorpe 113
Amsterdam 53
Annyebuiren 39
Annynghedorp 116
Antwerpen 56
Appingedam 53
Augsbuurt 53, 74, 114
Augustinusga 77
Beetgum 71, 185
Bergumermeer 39
Bornwerd 10
Boxum 10
Bozum 226
Bremen 185
Buitenpost 6, 9, 20, 57, 114, 775
Burum 141, 158, 212
China 54, 72
Damwoude 6
Dantumadeel 39, 149, 215, 243
Dokkum 8, 52, 54, 228, 230
- abdijkerk 224
- deken van 6
- streekarchivariaat 5, 152, 220
Dokkumer Diep 149
Drachten 186
Drenthe 184
Drogeham 177
Ee 2/2
- Obbema State 76
Engwierum 180
Enkhuizen (Enchusae) 21, 127
Eskespolder 78
Farmsum 54
Ferwerd 6
Franeker 21
Friens 185
Genum 6, 7
Gerkesbrug 18
Gorredijk 58
's Gravenhage 24, 117, 143
Groeneweg 117
Groningen 15, 18, 21, 52, 57, 70, 152
- Rijksarchief 54
- Rijksgebouwendienst 6
Grootdiep 39
Grouw 143
Hallum 73
- Feitsma State 58, 71
Hardegarijp, pastoor van 6
Harkema Opeinde 114
Harlingen 9, 10, 112
Heerenveen 73
Heiligerlee 8
Hoogezand 79
Jelsum 177
Keatlingwier 228
Clairvaux 18
Kollum 3, 9, 75, 20, 56, 127, 154, 162,
171, 174
Kollumerterp 115, 117
Kollumerzwaag 161, 171, 177, 243
Kollumerzwaagstervaart 129
Colmerstadt 39
Kolonelsdiep 143
't Convent 180, 229
Lauwers 18, 26, 137, 143
Lauwerszee 75, 137
Lauwerzijl 137
Leens 142
Leeuwarden 6, 9, 18, 53, 54, 56, 68, 71,
75, 141, 156, 792, 225
- Fries Museum 6, 9, 18, 46, 53, 72, 125,
181, 220
- Nieuw Stads Weeshuis 181
- Provinciale Bibliotheek 19, 220
- Rijksarchief 8, 26, 55, 59, 70, 79, 140,
180
Lillingwald 3
Loo, het 188
Loppersum 52, 55, 56
Lutjewoude 3, 154
Menaldum 212
Metslawier 77
Midwolde 154
Monken Nijen Zijll 137
Munnekezijl 18, 26
Nieuw Kruisland 109, 209
Nieuwe Zwemmer 76, 215
Nittershoek 137
Nuerenberg 56
Oostdongeradeel 212
Oosterbierum 52
Oost Indië 72
Oranjewoud 792
Oudemirdum 777
Oude Zwemmer 275
Oudkerk 6, 73
Oudwoude 54, 55, 63, 127, 128, 171, 180,
184, 215
Pieterzijl 109, 137, 209
Pomp, de 109
Pompsterried 109
Raecken, de 114
Reitdiep 137
Rinsumageest 6, 39, 149
Rintjehoek 112
Rodenburg 76
Rome (n) 230
Ruigewaard 137
Sandwielsterdijk 76
Schalder 114
Scharnehuizen 26
Schipsloot 75
Steinfurt 185
Stroobos 777
Ter Luine 109, 209
Ternaard 10
Tietjerk 191, 192
Tilburg 79
Triemen 227
Twijzelerheide 121, 143
Uithuizen 55
Utrecht, provincie 26
-, Oudmunster 6
Veendam 79
Veenklooster 154, 171
Visvliet 75, 757
Vlie, het 154
Vlieland 74
Waaxens 187
Warfstermolen 25, 28, 231
Westdongeradeel 54, 72
Westergeest 60, 74, 173, 174, 181, 183
Wirdum 116
Witmarsum 70
Workum 72
Wouden 149
Wijgeest 149, 156, 215
Wijk bij Duurstede 226
't Zand 55, 56
Zandbulten 121, 173
Zandwielen 149
Zandwielsterdijk 149
Zoutkamp 137
Zwaagwesteinde 121, 125, 243
Zwaech 121
Zwagerveen 121, 177
Zijlsterried 39
Colofon
Vormgeving
SDU vormgeving (Karel F. Treebus), 's-Gravenhage
Zetwerk, litho's en druk
SDU drukkerij, 's-Gravenhage
Lettertype
Times (digiset)
Bindwerk
Boekbinderij van Rijmenam bv, 's-Gravenhage
ISBN 90 12 05880 5