Noordelijk Oostergo 
Ferwerderadeel 

DeMonumenten van Geschiedenis en Kunst 



DE NEDERLANDSE 
MONUMENTEN 
VAN GESCHIEDENIS EN KUNST 


De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst 

GEÏLLUSTREERDE BESCHRIJVING 
UITGEGEVEN VANWEGE DE RIJKSCOMMISSIE 
VOOR DE MONUMENTENBESCHRIJVING 

DE PROVINCIE FRIESLAND 
NOORDELIJK OOSTERGO 
DEEL I: DE GEMEENTE FERWERDERADEEL 

RIJKSDIENST VOOR DE MONUMENTENZORG, ZEIST 


kk

Noordelijostergo 
Ferwerderadeel 

DOOR HERMA M. VAN DEN BERG 

Met een inleiding door W. Jappe Alberts, 

G. Elzinga, J. J. Spahr van der Hoek 
en L. Prins 
Afbeeldingen naar tekeningen 
door W. J. Berghuis en T. Brouwer 
Foto's door A. J. van der Wal 
en anderen 
STAATSUITGEVERIJ, 'S-GRAVENHAGE 1981 


Auteursrecht voorbehouden. 
QC Staatsuitgeverij 's-Gravenhage 1981. 
No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm, 
or any other means without written permission of the publisher. 
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel 
van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande 
schriftelijke toestemming van de uitgever. 


ISBN 90 I2 02565 6 


Voorbericht 


Het eerste deel van de Geïllustreerde Beschrijving van de Monumenten van Geschiedenis 
en Kunst van de provincie Friesland behandelt de gemeente Ferwerderadeel, 
gelegen in het noorden van Oostergo. De ontwikkeling van het gebied en 
de rol, die de Grietenij gespeeld heeft in de loop van de geschiedenis, kan niet 
gezien worden los van de omgeving. De inleiding tot dit deel behandelt daarom 
een groter gebied, te weten de noordelijke vijf gemeenten, die ontstaan zijn uit 
drie oudere `delen', die ieder drie afgevaardigden kozen en daarom tezamen de 
noordelijke nyoghen of negen vormden. Wij vonden prof. dr. W. Jappe Alberts 
bereid de historische ontwikkeling van dit gebied in de Middeleeuwen te schetsen. 
Een daaraan voorafgaand kort hoofdstuk over de oudste perioden van het 
gebied is van de hand van G. Elzinga, provinciaal archeoloog van Friesland; dat 
over de latere ontwikkelingen van de hand van dr. J. J. Spahr van der Hoek, 
hoofd van de afdeling streekonderzoek van de Fryske Akademy. Het historisch 
geografisch gedeelte, inbegrepen de teksten van nederzettingsvormen van de dorpen, 
bewerkte drs. L. Prins, verbonden aan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. 
Een samenvatting van de ontwikkeling van de kunsthistorische verschijnselen 
van noordelijk Oostergo van de hand van de auteur van dit deel is 
voorzien voor het deel, waarin Dantumadeel en Kollumerland behandeld zullen 
worden. Ook over de Friese molens is een hoofdstuk voorzien door G. van Wezel, 
verbonden aan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, die in dit deel de 
teksten over de molens samenstelde. Een nauwkeurig onderzoek van alle molens 
lag ten grondslag aan de gedetailleerde beschrijvingen. 
Daar de bescherming van de dorpskernen en individuele monumenten afhankelijk 
is van talrijke wisselende factoren, wordt in dit werk, dat de toestand weergeeft 
van het moment van opname (de jaren 1971—'79) en daarvoor, het al of niet 
beschermd zijn van panden en situaties niet vermeld. Een uitzondering is gemaakt 
ten aanzien van de terpen, daar de lijst van beschermde terpen als een 
bron van kennis is te beschouwen naast de terpenkaart in H. Halbertsma's Terpen 
tussen Vlie en Eems (1 963). 
Afgezien is voorts van de voorheen gebruikelijke opsomming van Romeinse en 
voorhistorische vondsten ten gunste van een overzicht van het bewonings


patroon. Voor zover er enige locatie of afbeelding bekend is, worden niet meer bestaande 
bouwwerken van historisch belang wel vermeld. De opeenvolgende eigenaren 
van de states zijn niet steeds volledig nagespeurd, daar dit te veel onderzoek 
zou vergen. Naast boerderijen die behandeld zijn omdat zij op historische 
grond staan, is voor de keuze van afbeeldingen en de beschrijvingen daarvan, de 
vorm, of het feit dat zij gedateerd zijn, doorslaggevend geweest. In volgorde worden 
behandeld de dorpsplattegrond, de kerk, de openbare gebouwen, de states in 
het dorp, overige panden en eventuele industriële gebouwen in het dorp, vervolgens 
de terpen binnen het dorpsgebied met de eventuele daarop staande gebouwen 
of verdwenen gebouwen, zoals kloosters, states; daarna niet op terpen 
staande gehuchten, states, boerderijen, ten slotte poldermolens en overige andere 
monumenten binnen een dorpsgebied. 


VI VOORBERICHT 

De spelling van de aardrijkskundige namen is gevolgd naar de Lijst van Neder


landse Gemeenten, uitgegeven door Vuga, 's-Gravenhage, 1978. 

De bouwkundige tekeningen zijn van de hand van W. J. Berghuis, werkzaam bij 

de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, die in voortdurende dialoog met de 

auteur tevens deel had aan de totstandkoming van de bouwhistorische teksten. 

Voor de maatzuiverheid van de tekeningen wordt ingestaan. Zij zijn getekend op 

schaal I : 5o en in principe zesmaal verkleind. Daar voor boerderijen over het 

algemeen geen behoefte bestaat aan veel details zijn deze tekeningen dubbel ver


kleind. Voor de detailtekeningen van profielen en profielstenen zijn andere ver


kleiningen toegepast. Ook de gehele tekening van Harsta State te Hogebeintum 

werd minder verkleind dan de overige. De tekeningen zijn voor serieuze onder


zoekers in het archief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg te raadple


gen. De tekeningen zijn grotendeels gebaseerd op opmetingen, die in de jaren 

1943—'45 verricht zijn door H. van der Wal, eveneens bij de Rijksdienst voor de 

Monumentenzorg werkzaam, aangevuld met eigen waarnemingen en metingen 

gedurende de laatste jaren. Ten aanzien van de datering van gebouwen en onder


delen is de gebruikelijke cijfercode toegepast, waarbij het Romeinse cijfer de 

eeuw aanduidt en een hoofdletter A of B de eerste dan wel tweede helft van die 

eeuw, terwijl met kleine letters kwarteeuwen worden aangeduid. 

Van de opgravingen, die onder leiding van de Rijksdienst voor het Oudheidkun


dig Bodemonderzoek geschiedden, werden de gegevens naar de veldtekeningen 

verwerkt. Een woord van dank aan de medewerkers van die Dienst voor bericht


geving en het ter beschikking stellen van de veldtekeningen, is hier zeker op zijn 

plaats. Ook G. Elzinga stelde veldtekeningen ter beschikking van opgravingen, 

die onder zijn leiding namens het Biologisch-Archaeologisch Instituut van de 

Rijksuniversiteit te Groningen verricht werden. 

De dorpsplattegronden zijn getekend door T. Brouwer, verbonden aan de Rijks


dienst voor de Monumentenzorg, naar de kadastrale minuteplans, schaal 

1 : 250o, die te Leeuwarden bewaard worden. De tekeningen zijn driemaal verkleind. 
De tegenwoordige toestand kan afgelezen worden van de luchtfoto's naar negatieven 
van de Dienst van het Kadaster en de Openbare Registers te Apeldoorn ; 
zij resulteren uit loodrechte opnamen schaal 1: 6500 die in 1973 gemaakt werden. 
Het merendeel van de foto's is gemaakt door A. van der Wal, fotograaf bij de 
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, die geen moeite spaarde om tot het gewenste 
resultaat te komen. Tekst en inhoud van dit boek zijn tot stand gekomen 
mede dank zij de hulpvaardigheid van talrijke geïnteresseerden in Leeuwarden, 
ter plaatse en elders in den lande. Wij willen daarvoor gaarne onze dank betuigen 
en denken daarbij in de eerste plaats aan dr. M. P. van Buijtenen, kenner bij 
uitstek van de Friese Middeleeuwen. Niet alleen zijn geschriften zijn van veel 
belang geweest, ook als discussiepartner was hij voor de auteur een grote steun. 
Ook drs. J. Visser, chartermeester bij het Rijksarchief in Friesland, zijn wij veel 
dank verschuldigd voor zijn minutieuze aanvullingen op de.genealogische gegevens. 
Ten aanzien van de genealogische gegevens van de diverse states was ook 
D. J. van der Meer te Roordahuizum behulpzaam. Bij de beschrijving van grafzerken, 
rouwborden e.d. is mede gebruik gemaakt van de verzameling gegevens, 
die op het Rijksarchief in Friesland bewaard wordt als voorbereiding tot de uitgave 
van volgende delen van de `Grafschriften tussen Flie en Lauwers'. Slechts die 
grafzerken zijn overigens vermeld, die kunsthistorische waarde hebben. 
De klokopschriften zijn integraal gevolgd naar de inventarisatie, in en kort na de 
oorlog gemaakt onder leiding van rijksarchivaris dr. A. L. Heerma van Voss. 
Een zeer tijdrovende bezigheid bleek het verzamelen van gegevens over de verdwenen 
kloosters te zijn. Het materiaal dat bij terpafgravingen vergaard was, 
bleek zeer verspreid bewaard te worden, deels bij particulieren, en nimmer onder 
de noemer van de individuele kloosters bestudeerd te zijn. 
Alle medewerkers van bibliotheken, archieven, van de Dienst van het Kadaster 
en de Openbare Registers, van het Fries Museum te Leeuwarden, ambtenaren 


VOORBERICHT 

van de gemeente Ferwerderadeel en particulieren, die gedurende de jaren van 
onderzoek de samenstellers behulpzaam waren, willen wij hier gaarne danken 
voor hun bereidwilligheid. Ook denken de samenstellers met genoegen aan zovele 
beheerders van kerkelijke eigendommen, kerkvoogden, kosters, en ook aan 
bewoners van huizen en boerderijen, die hen over het algemeen met grote welwillendheid 
bejegenden bij dikwijls herhaalde en meestal onaangekondige bezoeken. 

De Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving 

H. G. J. BARON VAN TUYLL VAN SEROOSKERKEN, voorzitter 
J. J E S S U R U N, secretaris 

Inhoud 


A. INLEIDING TOT NOORDELIJK OOSTERGO, blz. I 

DE PRAE- EN PROTOHISTORIE, G. Elzinga, blz. 2 
DE MIDDELEEUWEN, W. Jappe Alberts, blz. 7 
NA DE MIDDELEEUWEN, J. J. Spahr van der Hoek, blz. 20 
DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS, L. Prins, blz. 28 

B. DE GEMEENTE FERWERDERADEEL, blz. 41 

OVERZICHTSKAART, blz. 42 
KORTE INLEIDING TOT FERWERDERADEEL, blz. 43 
DE MONUMENTEN, blz. 47 

Lijst van afkortingen in de litteratuuropgaven gebruikt en enige veel 
voorkomende afkortingen en begrippen, blz. 48 
Birdaard (v.h. Wanswerd aan de Streek), blz. 51 

Blijs, 

Dorp, blz. 59 
Buitengebied, blz. 68 

Ferwerd, 

Dorp, blz. 85 
Buitengebied, blz. 101 
Voormalig klooster Foswerd, blz. 102 

Genum, 

Dorp, blz. 1 33 

Hallum, 

Dorp, blz. 1 45 
Buitengebied, blz. 162 
Voormalig klooster Mariëngaarde, blz. 163 
Oude Leije, blz. 170 
Voormalig klooster Genezareth, blz. 170 
Voormalige states buiten het dorp, blz. 171 
Overig buitengebied, blz. 175 

Hogebeintum, 

Dorp, blz. 219 
Buitengebied, blz. 227 

Jislum, 

Dorp, blz. 247 
Buitengebied, blz. 248 

Lichtaard, 

Dorp, blz. 253 
Buitengebied, blz. 257 

Marrum, 

Dorp, blz. 263 
(Wester)Nijkerk, blz. 271 


X INHOUD 

Buitengebied, blz. 275 

Reitsum, 

Dorp, blz. 297 
Buitengebied, blz. 299 

Wanswerd, 

Dorp, blz. 307 

Buitengebied, blz. 310 

Tergracht, blz. 31 I 

ADDENDA, blz. 318 

BRONVERMELDING FOTO'S, blz. 319 

REGISTERS, blz. 321 

BIJLAGEN (lo S in achtervak) 

Grietenijkaart van Schotanus 1718 (afb. 395) 

Grietenijkaart van Eekhof 1853 (afb. 396) 

Landschapsplan (afb. 397) 

Eerste Militair Topografische Kaart (afb. 398) 


 a Inleiding tot Noordelijk 
Oostergo 


De prae- en protohistorie 


Het aanzien van noordelijk Oostergo wordt niet alleen bepaald door de gebouwde 
monumenten, maar in eerste instantie door het landschap. De zware zeedijken 
in het noorden en oosten, de ten dele beboste zandruggen in het zuiden en de 
daartussen gelegen bijkans van horizon tot horizon reikende akker- en weidegronden 
vormen een groots, door de natuur geschapen, maar wel door de mens 
sterk beïnvloed monument. Het ontstaan daarvan laat zich niet denken zonder 
het besef dat zich hier enige tienduizenden jaren geleden uit Skandinavië afkomstige 
ijsmassa's bevonden, die de onder de zandgronden gelegen keileemlagen 
hielpen afzetten. Na het terugtrekken van het landijs werden deze keileemlagen 
op hun beurt afgedekt door soms metersdikke lagen dekzand, dat in Dantumadeel 
veelal aan de oppervlakte komt en door zware, bitterkoude stormen uit het 
eens droogstaande bekken dat thans de Noordzee in zich bergt, werd aangevoerd. 
Bij het allengs afsmelten en verder terugtrekken van de ijskap vulden 
enorme watermassa's dit bekken, waarna de kustlijn hier tientallen meters landinwaarts 
werd verplaatst en aanzienlijke strandvlakten ontstonden. Hierop werden 
zware kleilagen afgezet, die dicht onder de kust vaak tot boven de normale 
zeespiegel reikten en daar soms aaneengesloten banken vormden. Deze grendelden 
het zoute water af van de hoger gelegen zandgronden en er ontstonden tussen 
deze banken en de hoge gronden zoetwaterbekkens, waarin zich een zwaar 
veenpakket ontwikkelde. 
Ten gevolge van de zeespiegelrijzing t.o.v. het droge land werden vervolgens de 
banken vaak doorbroken, het zoute water overspoelde het veen, doodde het en 
overdekte het met nieuwe kleilagen, niet zelden nadat er eerst grote stukken veen 
waren weggeslagen. Tijdens de vele ruilverkavelingswerkzaamheden van de laatste 
jaren is dit proces op diverse plaatsen in noordelijk Oostergo goed waarneembaar 
geweest. 
De kleiafzetting was echter niet een ononderbroken proces, maar geschiedde in 
bepaalde perioden, de z.g. transgressieperioden en in de toen afgezette kleilagen 
herkent de geoloog in noordelijk Oostergo de z.g. Calais iv en de Duinkerke i 
t/m 111 a en b-afzettingen, in datering uiteenlopend van circa 2700 vóór tot 1200 
na Chr. De gesedimenteerde lagen zijn overigens moeilijk te koppelen aan het 
optreden van duidelijk op grond van schriftelijke bronnen af te bakenen transgressieperioden. 
Hiervoor komen ons echter vaak gegevens van geologische, botanische 
en archeologische aard te hulp. De veenvorming in de bekkens begon 
reeds circa 5000 voor Chr. en duurde plaatselijk tot circa het begin van de jaartelling. 
In het huidige kleilandschap van noordelijk Oostergo, waarvan dus sedert 
circa 1200 na Christus het tegenwoordig reliëf vrijwel niet veranderde, kan 
men, zij het sterk afgezwakt door de bovenste, soepel vloeiend afdekkende kleilaag, 
toch nog wel iets van het oorspronkelijke, veel genuanceerder reliëf van de 
zandondergrond herkennen, vooral daar waar het zand zeer dicht aan de opper


vlakte komt, zoals b.v. bij Bornwird en Lichtaard, of waar het veen door de 
zware kleimassa's ineen is geperst, o.m. in de lage gebieden tussen het Dokkumer 
Grootdiep en de terpenrij van Aalsum tot Metslawier en tussen de Dokkumer Ee 
en de Vlieterpen. 


DE PRAE-EN PROTOHISTORIE 

Tijdens, maar vooral tussen de diverse transgressieperioden in, ontstonden in 
noordelijk Oostergo de terpen: veelal als een gewone, vaak enkelvoudige nederzetting 
op een hoger opgeslijkt gedeelte begonnen, groeiden zij met opzet, maar 
ook door de toevallige opeenhoping van mest en ander afval uit tot hoge woonheuvels, 
die een goede bescherming boden tegen de hoge waterstanden, die bij 
uitzonderlijke vloeden of tijdens transgressiefasen ontstonden. Na de bedijkingen 
werd de opbouw gestaakt, al zijn hier en daar, vooral in eerst nog buitendijkse 
gebieden, nog wel z.g. verhoogde woonplaatsen ontstaan. Anders dan het woord 
aangeeft, dienden zij niet alleen voor een woning of stal, maar ook om vee bij 
plotseling opkomend hoog water veiligheid te bieden, of voor het aanleggen van 
zoetwaterbekkens, zoals wij ze nu b.v. buiten de dijken in Ferwerderadeel nog zo 
mooi kunnen waarnemen. 
In het gehele noorden van Oostergo zijn nog monumentale terpen herkenbaar, 
zowel hoge (de hoogste is circa i o meter en is in Hogebeintum te vinden), als 
nauwelijks één meter boven het omringende maaiveld uitrijzende. Over het algemeen 
zijn de oudste in het zuidelijk en westelijk deel van noordelijk Oostergo 
gelegen, de jongste vooral in het noordoosten. `Vel moet men bedenken dat de 
oudste niet altijd de hoogste behoeven te zijn: een aantal terpen is tijdens bepaalde 
transgressies soms verlaten en werd nadien niet opnieuw bewoond, waardoor 
ophoging achterwege bleef. Ook de grootte in oppervlakte loopt sterk uiteen, ten 
dele hangt dit samen met het vroegtijdig verlaten, ten dele met het feit dat de betreffende 
terp voor één boerderij of woning bestemd bleef en er zich dus géén 
aaneensluitende kern van meer woningen op ontwikkelde. 

Het hoeft geen betoog dat deze terpen dus ook als monumenten, door mensenhand 
geschapen, moeten worden beschouwd. Volgens de bepalingen van de 
monumentenwet 1961 zijn er een groot aantal in de behandelde gemeenten voor 
verder afgraven of aantasting behoed. Vele zijn echter in de 19de en de toste 
eeuw aan winstbejag ten offer gevallen, toen ontdekt was dat de klei en de mest 
van de ophogingen een puike meststof vormden. Per schip (`skutsje') werd de 
`terpmodder' weggevoerd, soms naar verre streken; de aldus ontstane gaten werden 
niet opgevuld, terwijl sommige terpen zelfs geheel of nagenoeg geheel verdwenen 
zoals b.v. de Foswerder Kloosterterp, die van Vaardeburen en Oosterbeintum 
etc., alle in de gemeente Ferwerderadeel. Andere bleven zwaar gehavend 
achter (Aalsum, Bornwird, Foudgum, Hantum, Wetzens etc.), maar vormen 
door hun oude kerkjes en de soms nog op de verhoogde terpranden liggende grote 
boerderijen een specifiek onderdeel van het landschap. Pas in de laatste decennia 
is een enkele terp in zijn oude vorm hersteld (Foudgum) of belangrijk aangevuld 
(Hantum, Raard). 
Naarmate de kleine terpen zich tot grote ontwikkelden, vaak door het `aanééngroeien' 
van de afzonderlijke, dicht bij elkaar gelegen huisterpjes, oefenden zij 
ook steeds meer invloed op het omringende landschap uit. Bestaat de terp zelf 
veelal uit een ronde, zwak, maar gelijkmatig oplopende heuvel (er zijn ook wel 
andere veelal langwerpige vormen te herkennen zoals b.v. te Holwerd, dat als 
een z.g. `wijk'-(handelsterp) beschouwd kan worden), het omringende land is 
vaak als een soort spinneweb verdeeld in een van de terp uitgaande straalsgewijsopgebouwd 
patroon, de z.g. radiair-structuur. Deze structuur ontstond ten gevolge 
van de verdeling van het rond de terp gelegen land tussen de op de terp of 
terprand gevestigde boerderijen, die op hun beurt aan de rond of op de terp aanwezige 
ringweg waren gelegen. Een dergelijke structuur is o.m. bij Hogebeintum 
nog goed te herkennen; en verder op oude kadastrale kaarten. 

Naast dit verschijnsel moet ook dat van de meestal ronde drinkwaterdobben 
worden vermeld. Behalve voor het vee, zoals hiervoor al is opgemerkt, zijn er 
ook een aantal voor de mens aangelegd. Veelal reikten zij tot het dekzand, waaruit 
natuurlijk, zoet water opwelde. Vaak waren ze ongeveer in het midden van de 
terp aanwezig en groeide hun diepte naarmate de terp hoger werd; vaak ook 
lagen zij juist buiten de terp, maar dan wel op een hoog opgeslijkt gedeelte. Noordelijk 
Oostergo heeft er tientallen gehad, maar helaas zijn er zeer vele verdwe



6 DE PRAE-EN PROTOHISTORIE 

W. A. van Es, Friesland in Roman Times, Berichten Rijksdienst voor het Oudheidkundig 
Bodemonderzoek, 15-16, 1965—'66, 37-68. 
—, Friezen en Romeinen, in: Geschiedenis van Friesland, Drachten 1968, 1-35. 
M. K. E. Gottschalk, Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland, 1. De periode 
v•ór 140o. Assen 1971. 
J. W. Griede, Het ontstaan van de Friese Noordhoek; een fysisch geografisch onderzoek 
naar de holocene ontwikkeling van een zeekleigebied, Amsterdam 1978 (diss. v.u.). 
H. Halbertsma, Terpen tussen Vlie en Eems, en II, Groningen 1963. 
—, The Frisian Kingdom in: Berichten Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 
15-16, 1965-1966, 69-108. 
—, Het Friese Koninkrijk in: Geschiedenis van Friesland, Drachten 1968, 95-143. 
H. T. Waterbolk, The occupation of Friesland in the Prehistoric Period, Berichten Rijksdienst 
voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 15-16, 1965—'66, 13-35. 
—, Van rendierjagers tot terpbewoners in: Geschiedenis van Friesland, Drachten 1968, 
1-35. 
—, Oude bewoning in het Waddengebied in: Waddenzee, Harlingen/'s-Graveland 1976, 
2I1-221. 



De Middeleeuwen 


FRIESLAND EN HET WATER De natuurlijke gesteldheid van het land is in Friesland voor de publiekrechtelijke 
en bestuursrechtelijke ontwikkeling een factor van zeer grote betekenis geweest. 
Daarom dienen aan de behandeling van deze facetten van de historie van Friesland 
enkele opmerkingen over de natuurlijke gesteldheid vooraf te gaan. 
Uitgangspunt daarbij is, dat de bodem van Westerlauwers Friesland, ongeveer de 
tegenwoordige provincie Friesland, voor verreweg het grootste gedeelte beneden 

N.A.P. (Fries zomerpeil + 66 cm) ligt. Dientengevolge speelden in de geschiedenis 
van Friesland en met name in de bestuursgeschiedenis van dit gewest, de problemen, 
die verband hielden met de strijd tegen het water, een belangrijke, zelfs een 
overheersende rol'. Waterstaatszorg in de ruimste zin des woords was voor de 
bewoners van Friesland een aangelegenheid van de eerste orde. De Friezen, aan 
hun land gehecht en daarmede sterk verbonden, verdedigden het erf hunner 
vaderen met de spade, de greep en de kruiwagen, zoals het in het oude Friese recht 
is uitgedrukt en zoals het ook vermeld is in de levensbeschrijving van Siardus, 
abt van Mariëngaarde. Diens levensbeschrijving, weliswaar in mindere mate een 
biografie dan een religieus tractaat over het kloosterleven, blijft niettemin van 
betekenis als historische bron. Daarin wordt ondermeer verhaald hoe de monniken 
van Mariëngaarde op zekere tijd `op de wijze van de boeren' de dijk herstelden 
ter kering van de zee en met veel arbeid grond verplaatsten met behulp van 
twee aan twee gedragen berries 2 . 
De strijd tegen het water was een strijd op twee fronten: tegen de zee, die de 
Friese kusten voortdurend bedreigde en op verscheidene plaatsen het land 
binnendrong, enerzijds, en een strijd tegen het regen- en grondwater, dat zich 
verzamelde, wat moerasvorming, verzuring van de grond en schade voor de 
landbouw tengevolge had. Dit overtollige binnenwater moest naar buiten worden 
gevoerd. Aanvankelijk vond dit plaats door gebruik te maken van de getijdeverschillen 
door middel van eenvoudige keersluizen, later ook door het in werking 
stellen van windmolens. Deze ontwateringsmethode in de kuststreken ver.. 


schilde van die in de veengebieden, waar aanvankelijk met het graven en uitdie


pen van veenweteringen en het leggen van lage dijkjes en dammen kon worden 

volstaan3 . Tot de strijd tegen het water moet ook gerekend worden de herwin


ning van land dat door het binnendringen van de zee verloren was gegaan, zoals 

bijvoorbeeld geschiedde in het gebied van de vroegere Middelzee, of zoals die 

zeeboezem in de Middeleeuwen werd genoemd, de Bordine, (of: Boorne) naar 

het daarin uitstromende riviertje. Met de bestrijding van het water en met de 

inrichting van de waterhuishouding had in een bij uitstek agrarisch gebied als 

Friesland vrijwel iedere inwoner direct of indirect te maken. Zo is het ook te ver


klaren, dat uit deze beide elementen, waterkering en waterbeheersing, bijzonder 

belangrijke taken voor de inwoners voortvloeiden en dat die elementen de 

belangrijkste grondslag vormden voor de bestuurs- en rechtsinstellingen. 

 

DE FRIESE VRIJHEID Het vervullen van deze taken was in Friesland een zaak, die door de inwoners 
zelf behartigd moest worden, en — zoals mede uit de reeds aangehaalde tekst uit 
de `Vita Siardi', de abt van Mariëngaarde, blijkt — ook behartigd werd. In Fries



8 DE MIDDELEEUWEN 

land was geen vorst die zich met de interne aangelegenheden bezig hield. De 

enige soeverein, die in Friesland werd erkend, was de Duitse koning, die hier als 

opvolger van Karel de Grote werd beschouwd. Leenstelsel en landsheerlijkheid 

hadden in Friesland — afgezien van korte, en voor de verdere ontwikkeling van 

de Friese bestuurs- en rechtsinstellingen, onbelangrijke perioden — geen ingang 

gevonden. Slechts de nominale soevereiniteit van de Duitse koning werd erkend; 

verder beriepen de Friezen zich op het zogenaamde `Vrijheidsprivilege', dat Ka


rel de Grote hun verleend zou hebben, en waarvan de Hollandse kroniekschrijver 

Melis Stoke spotte, dat het met boter gezegeld was4. De pogingen van vreemde 

landsheren, met name van de graven van Holland, en van de graven en hertogen 

van Gelre, zich in Friesland, waar niet-Friezen `Hollanders en andere kwade lie-

den' werden genoemd 5, gezag te verwerven, stuitte steeds op heftige, zij het niet 

altijd eensgezinde, tegenstand en mislukten totdat de heerschappij van hertog 

Albrecht van Saksen een einde maakte aan het tijdperk van de Friese Vrijheid. 

De dijkaanleg en de waterbeheersing waren aangelegenheden van de gezamenlij


ke inwoners, waartoe ook de bewoners van de kloosters moeten worden gere


kend. In overeenstemming met het karakter van land en volk en met het daarin 

besloten streven naar vrijheid en onafhankelijkheid ontwikkelden zich in Fries


land de publiekrechtelijke instellingen. Friesland werd een republiek van vrije 

boeren, een situatie waaraan het reeds in de oude Friese rechtsbronnen naar vo


ren komende denkbeeld van de `Friese Vrijheid' ten grondslag lag. Die `Vrijheid' 

werd in sterke mate bepaald door de geografische, ethnische en culturele afgeslo


tenheid, waartoe met name eigen taal en eigen recht te rekenen zijn. De afgeslo


tenheid heeft voor het verwerven van inzicht omtrent de rechtsinstellingen haar 

eigenaardige moeilijkheden, te meer omdat de bronnen schaars zijn en de ver


gelijkingsmogelijkheden zich beperken tot enkele streken, waarvan het Zwitserse 

Alpengebied en de Dithmarschen ten noorden van de Elbe, aan de Noordzee, de 

belangrijkste voorbeelden zijn. 

PERIODISERING VAN DE STRIJD 
TEGEN HET WATER 

OVERZICHT VAN HET 
TE BEHANDELEN GEBIED 

De strijd tegen het water heeft een aanvang genomen in de terpenperiode 6. Die 
strijd bestond toen allereerst uit het beveiligen van huis en hof, waar mensen en 
dieren beschutting konden vinden tegen de watervloeden door de aanleg van niet 
zelden omvangrijke terpen, zoals bijvoorbeeld de terp te Hoogebeintum (Ferwerderadeel). 
Deze door mensenhand opgeworpen terpen werden in de loop der eeuwen 
hoger zowel als gevolg van langdurige en ononderbroken bewoning als door 
kunstmatige ophoging, nodig geworden omdat de zeespiegel rees. Een voorbeeld 
van een doorlopende verhoging tot in de 'ode eeuw levert de terp te Leens (Groningen). 
De 'ode eeuw is ongeveer de tijdgrens van de periode waarin de terpen 
aanvankelijk de enige, later verreweg de belangrijkste bescherming tegen het water 
boden. In het laatste gedeelte van dit tijdvak kan dan een begin gemaakt zijn 
met het aanleggen van verhoogde dijkwegen, die terpen met elkaar verbonden. 
Hiermede hangt samen, dat de tweede betekenis van het Friese woord `dik'weg, 
landweg is. Met de I 'de eeuw breekt een periode aan waarin grotere bedrijvigheid 
met betrekking tot de waterkering ontwikkeld wordt, onder meer door dijkaanleg'. 
Maar deze dijkaanleg werd niet aangevangen op initiatief van de Brunonen, die in 
de 'de eeuw als graven in Westergo en Oostergo optraden, hetgeen onder meer 
blijkt uit het feit, dat zij er munten sloegen 8 . Ifun optreden was geen succes en 
leidde evenmin tot het ontstaan van een landsheerlijkheid; zij werden in Friesland 
maar nauwelijks erkend en waren bovendien nog verwikkeld in de troonstrijd in 
het Duitse Rijk, waardoor de Brunonen in conflict geraakten met de Duitse 
koning. 

Alvorens nader te spreken over de Friese bestuurs- en rechtsinstellingen is het 
nodig een overzicht te geven van het gebied, waarvan in het volgende sprake zal 
zijn. Friesland tussen Vlie en Lauwers, meestal aangeduid als Westerlauwers 
Friesland' was oorspronkelijk door de `Bordine', ook Middelzee genoemd, in 
twee helften gesplitst. De `Bordine' was een verwijding van de benedenloop van 
de Boorne, een veenriviertje, dat zijn loop begon in de venen ten noorden van 
Bakkeveen. Iets ten zuiden van Irnsum verbreedde de Boorne zich tot een door 


BETEKENIS VAN HET WOORD `GO' 

 

BESTUURLIJKE INDELING 

DE MIDDELEEUWEN 

de binnendringende zee gevormde zeearm, die langs Leeuwarden noordwaarts 
liep en in de Waddenzee uitmondde. Westelijk van Irnsum had deze `Bordine-
Middelzee' een grote inham, die tot ongeveer Nijland (oostelijk van Bolsward) 
reikte. Deze inham stond aanvankelijk in open verbinding met het Vlie, waardoor 
Wonseradeel in verschillende eilanden verdeeld werd. In het laatst van de 
12de eeuw begonnen deze verbindingen met het Vlie dicht te slibben, zodat niet 
alleen in Wonseradeel, maar ook in de inham ten oosten van Nijland de indijkingen 
konden beginnen9. De streken ten westen van de 'Bordine-Middelzee' werden 
van ouds met de naam `Westergo', de streken ten oosten van deze zeearm 
werden met de naam `oostergo' aangeduid, terwijl voor het zuidelijk gedeelte 
van `Oostergo' de naam `Bornego' voorkomt. Na de indijking die in enkele van 
de hier genoemde regionen in de loop van de 13de eeuw begon, en nadat de 
opslibbing en indijking van de `Bordine-Middelzee' zich doorzette, bleef deze 
indeling in grote trekken bestaan, met dien verstande, dat de ingedijkte gronden 
onder toepassing van het beginsel van aanwas bij de onderscheiden landsdelen 
gevoegd werden, waarbij tenslotte de Zwette de grens tussen Westergo en 
Oostergo vormde. 

Over de betekenis van het woord `Go' lopen de meningen uiteen. Vroeger nam 
men veelal aan, dat `Go' eenvoudig `Gouw', graafschapsgebied, betekende. Deze 
mening is onjuist. Daartegenover heeft zich de mening ontwikkeld, dat `Go' een 
geografische betekenis had, namelijk: landstreek zonder vaste grenzen, deze mening 
wordt ondersteund door de betekenis van het Friese woord `Gea', waarmede 
een of meer dorpen met hun omstreken aangeduid worden. De historicus 
Gosses nam aan, dat `Go' naast de betekenis van `Gea' nog een specifieke betekenis 
gehad heeft, namelijk `kerspel', of eigenlijk `grootkerspel', een kerkelijk 
district, dat een reeks kerkdorpen omvatte en dat het gebied van een hoofdkerk 
of moederkerk geweest zou kunnen zijn". Die moederkerk zou dan tevens de 
zetel van de kerkelijke rechtspraak, de `seend' geweest zijn. De `Go'-indeling zou 
dan via de moederkerk en de `seend' samenhangen met de latere dekenaatsindeling. 
Omstreeks 123o worden in de 'Quedam narracio' drie Friese dekenaten 
vermeld: `Stauria', `Ostergo' en Westergo'. Van het dekenaat `Ostergo' splitste 
zich later, mogelijk nog in de 13de eeuw, het dekenaat `Bornego' af, waarvan 
Oldeboorn het kerkelijk centrum was. In het overige gedeelte van het gesplitste 
dekenaat `Ostergo' vervulde Dokkum deze functie. Met betrekking tot deze 
samenvatting dient wèl te worden aangetekend, dat zij min of meer schematisch 
is, of — als men wil — slechts uitgangspunt is voor een nadere, door details aan te 
vullen beschouwing. Speciale, uit nader onderzoek blijkende regelingen, ook met 
betrekking tot de seendrechtspraak, waarvan plaatsbepaling en chronologie nogal 
moeilijkheden en onzekerheden opleveren, kunnen in het beeld nog aanmerkelijke 
wijzigingen brengen. Zo is dit bijvoorbeeld het geval met de positie van de 
St. Vituskerk te Leeuwarden en die van de kerk te Bergum (Tietjerksteradeel), 
welke laatste aanvankelijk aan de seendstoel van St. Vitus te Leeuwarden onderworpen 
was, totdat Bergum in het begin van de 15de eeuw een seendstoel verkreeg 
en de deken van Leeuwarden daar als seendrechter fungeerde 11 . Deze 
situatie staat niet op zichzelf. Overeenkomstige situaties komen meer voor, wat 
tot de conclusie leidt, dat de kerkelijke indeling in Oostergo niet geheel in overeenstemming 
was met de bestuurlijke indeling. Met betrekking tot het tijdstip waarop 
vcior het zuidelijke gedeelte van Oostergo de naam `Bornego' in gebruik geno


• men is, bestaat onzekerheid, evenals omtrent de omvang van het met deze naam 
aangeduid gebied. Mogelijk hangt deze afsplitsing samen met een vroegere kerkelijke 
indeling, die een dekenaatsindeling geweest kan zijn. 
In het begin van de 13de eeuw komt er enig licht in de bestuurlijke indeling van 
Oostergo. Het gebied kent dan een indeling in twee groepen van `deelen', waaruit 
later `Grietenijen' ontstonden, namelijk de `noordelijke nyoghen' bestaande uit 
Ferwerderadeel, Dongeradeel en Dantumadeel, en de `zuidelijke nyoghen', ook 
`Legpa' genoemd, gevormd door Tietjerksteradeel, Leeuwarderadeel en Idaarderadeel12. 
Deze groepen werden `nyoghen' genoemd omdat rechtspraak en be



IO DE MIDDELEEUWEN 

stuur in elk `deel' werden uitgeoefend door één rechter en twee bijzitters, dus 

negen (Fries: nyoghen) personen voor de gezamenlijke `deelen', die in elk van de 

`nyoghen' verenigd waren (de `eeheren in de nyoghen'). De rechterlijke indeling 

tevens bestuursindeling, was tot circa T 400 betrekkelijk eenvoudig, in zo verre, 

dat er nog geen geëximeerde stedelijke gebieden, noch immuniteiten, heerlijkheden 

met hoog- en laaggericht, noch andere geëximeerde gebieden bestonden, hoog


stens misschien enkele kloosterlijke immuniteiten, waar de wereldlijke rechter 

geen gezag kon uitoefenen. De Friese steden, in juridische zin, zijn laat ontstaan, 

dat wil zeggen, dat zij in het algemeen eerst omstreeks 1400 een van het platte


land afgescheiden zelfstandig rechtsgebied vormden. Het i 3de eeuwse Friese 

`merkedriucht' (marktrecht), dat een algemeen karakter droeg, was een aanvul


ling op het gemenerecht in Westerlauwers Friesland; het was dus geen doorbre


king van de hiervóór geschetste situatie. Het `merkedriucht' was slechts de juridi


sche grondslag voor de latere locale marktrechten. Kenmerkend voor dit algeme


ne marktrecht, evenals voor de latere locale marktbrieven en stedelijke rechten, 

is dat er geen landsheer aan te pas komt. In de 13de en de 14de eeuw heeft dit 

algemene `merkedriucht' toepassing gevonden in diverse plaatsen in Oostergo, 

o.a. in Dokkum en Holwerd13 . 
De betrekkelijke eenvoud van de bestuursindeling, zoëven vermeld, betekent niet, 
dat wij die indeling ook precies kennen, en dat daaromtrent geen onzekerheden 
bestaan. Het tijdstip waarop de hiervóór bedoelde indeling van Oostergo haar 
beslag verkregen heeft, althans daarmede een aanvang gemaakt is, kan aan de 
hand van een onderzoek van Van Buijtenen mogelijk iets nader bepaald worden, 
en wèl op grondslag van een in dat onderzoek aan de orde gestelde oorkonde uit 
het jaar 1242. Deze oorkonde is slechts in afschrift overgeleverd in de Codex 
Junius, en bevat `thi wilker thes nya londis' (verordening betreffende het nieuwe 
land). Zij is opgesteld om regelingen te treffen in verband met de gedeeltelijke 
indijking van de `Bordine-Middelzee', waarmede in het begin van de 13de eeuw 
een aanvang was gemaakt, zoals niet alleen kan worden afgeleid uit de term 
`nya londis', maar ook uit de aanduiding `nova terra', die in de `Narracio' gebruikt 
wordt omstreeks I230 met betrekking tot deze streek. 
In de genoemde oorkonde van 1242 worden een aantal Grietmannen, bestuursambtenaren, 
genoemd, die later als hoofden van de `deelen' optreden. Daarmede 
zou ook een chronologische aanwijzing voor het ontstaan van de `deelen' verkregen 
zijn. Deze conclusie wordt — niettegenstaande het betoog van Halbertsma, 
dat de in voornoemde oorkonde vermelde ambtenaren alleen te beschouwen zijn 
als beambten van het ten tijde van de oorkonde nog ongedeelde Oostergo — aannemelijk 
door het met betrekking tot het begin van de 13de eeuw aangetoonde 
bestaan van de `achtteenda' (de 18 mannen), de voor geheel Oostergo optredende 
`coetus Winenze' (vergadering van Wij ns)". 
Met betrekking tot de wording van de bestuursindeling van Westergo en Oostergo, 
tot welke gebieden wij ons hier beperken, zou men twee tendenties naast elkander 
kunnen onderscheiden, namelijk een decentraliserende en een centraliserende. 
De decentraliserende leidt van onderscheidenlijk Westergo en Oostergo 
naar de in die gebieden liggende `deelen' en de geëximeerde stedelijke gebieden, 
terwijl in verscheidene `deelen' een voortgaande decentralisatie kan worden vastgesteld, 
namelijk de onderverdeling in `trimdeelen' en `fearndeelen' (d.w.z. driedelen 
en vierdelen). Deze ontwikkeling loopt ten dele parallel met de vorming 
van dekenaten. De centralisatie voert, als gevolg van het met elkander in verband 
treden en samenwerken van de oudste bevolkingskernen, tot `deelen', die 
elk een reeks dorpen en bewoningskernen omvatten. Men zou kunnen zeggen, 
dat de `deelen' ontstaan zijn op de plaats en op het tijdstip, waarop deze beide 
tendenties en de realisatie daarvan elkander ontmoetten. Ook de centraliserende 
tendèntie heeft zich over de `deelen' heen voortgezet. Reeds in de loop van de 
13de eeuw openbaarde zich — zoals wij hiervóór zagen — een neiging tot in een 
zeker verband georganiseerde samenwerking tussen bepaalde `deelen', waarvan 
de vorming van de beide `nyoghen' en van de `achtteenda' in Oostergo voorbeelden 
zijn. De noordelijke `nyoghen' werden begrensd door de Waddenzee in het 
Noorden, door de brede zeearmmond van de Bordine-Middelzee in het Westen, 


DE MIDDELEEUWEN I I 

door de zuidelijke `nyoghen', dat wil zeggen de `Legpa' in het zuiden, en de Lauwerszee 
in het oosten. Aan de oostgrens van Dantumadeel lag het Kollumerland, 
dat tot circa 1400 bij Dantumadeel behoorde, maar daarna werd het grootste 
gedeelte van Kollumerland een zelfstandig `deel'. In latere tijd werd Dongeradeel 
gesplitst in Oost- en West-Dongeradeel. De grens tussen deze beide `deelen' liep 
van Dokkum, dat uit Dongeradeel geëximeerd was, langs de Paesens in noordoostelijke 
richting naar de Waddenzee. 

AANVANG VAN DE DIJKAANLEG 

DE KLOOSTERS 16 

De noordelijke `nyoghen' werden tegen de zee beschermd door de aanleg van 
dijken langs de Waddenkust. Wanneer met deze dijkaanleg is begonnen, is niet 
met zekerheid bekend, maar aangenomen mag worden, dat in de eerste helft van 
de 13de eeuw met deze arbeid een aanvang gemaakt is. Niet uitgesloten moet 
geacht worden, dat toen, althans met betrekking tot sommige vakken van de latere 
noordelijke ringdijk, een eerder aangevangen bedijking is voortgezet, verbeterd 
of uitgebreid, zoals de hiervóór aangehaalde tekst van de `Vita Siardi' waarschijnlijk 
maakt. Een vroegere datering van de bedijking in noordelijk Oostergo 
behoort daarom tot de mogelijkheden. De oudste dijken van Ferwerdadeel, de 
Hoge Herenweg en de Godijk, kunnen uit de I2de eeuw stammen, terwijl de 
daarmede samenhangende inpolderingen vermoedelijk in de 13de eeuw en de 
14de eeuw tot stand gebracht zijn. Over deze bedijkingen is veel minder bekend 
dan over de dijkaanleg, die in zuidelijk Oostergo plaatsvond. Daar zijn bijvoorbeeld 
gegevens beschikbaar over de aanleg van de Leppedijk, en over de daarmede 
samenhangende waterstaatswerken i 5 . Ook over de waterbeheersingsgeschiedenis 
van Westergo is meer bekend dan over die van noordelijk Oostergo. 
Zeker in de eerste helft van de 13de eeuw is — zoals gezegd — gewerkt aan de 
bedijking van de kwelders van Ferwerderadeel. Omstreeks die tijd heeft waarschijnlijk 
ook dijkaanleg of dijkverbetering plaatsgevonden aan de kust van 
Dongeradeel. Daarbij is rekening te houden met de mogelijkheid, dat de oudste 
waterkering daar iets noordelijker heeft gelegen dan later het geval was, zoals 
blijkt bij Wierum, waar de oost-west lopende dijk dwars over een kerkhof ligt, 
zodat aangenomen mag worden, dat een oudere dijk iets noordelijker gelegen 
heeft. Bij de dijkaanleg in Dongeradeel werden ook dijken aangelegd over de 
dichtgeslibde stroomgeulen bij Ezumazijl, Paesens en Holwerd, zodat een doorlopend 
dijkvak ontstond. De datering van deze werken is moeilijk en blijft 
globaal. In de volgende eeuwen worden deze activiteiten voortgezet; bedijkingswerkzaamheden 
en inpolderingen werden ook uitgevoerd langs het Dokkumer 
Diep, dat in de Lauwerszee uitmondde. Het Dokkumer Diep kon niet afgesloten 

worden zodat het in open verbinding bleef met de Lauwerszee en deze dus ver in 
het land kon doordringen. Dit maakte het aanleggen van dijken aan de noorden 
zuidzijde van het Dokkumer Diep noodzakelijk. Deze dijken omringden een 
zich van Dokkum tot aan de Lauwerszee uitstrekkende zeeboezem, die 
mogelijk in de I Ide eeuw haar grootste uitbreiding had en daarna langzamerhand 
werd ingepolderd. Aan de inpolderingen hier en ook elders namen de 
kloosters deel, evenals aan de bedijkingen en aan de waterlozing. 

In de 'ode eeuw, en ook reeds eerder, waren het vooral de kloosters Werden, aan 
de Ruhr, en Fulda, aan de Werra, die in Friesland belangrijke complexen van 
landerijen bezaten. Dat het juist deze kloosters waren, was niet toevallig; de 
stichters van deze beide kloosters, Liudger en Bonifacius, hadden relaties met 
Friesland gehad. Genoemde kloosters hadden deze landerijen verkregen door 
schenkingen van aanzienlijke leken, die over omvangrijk landbezit beschikten, 
een omstandigheid, die voor een inzicht in de hier niet te behandelen sociale verhoudingen 
in het vroeg-middeleeuwse Friesland niet zonder belang is. Een gedeelte 
van het bezit van Fulda was geconcentreerd in Ferwerderadeel en in Dongeradeel. 
De bezittingen van Werden, het door de eerste bisschop van Munster, de 
heilige Liudger, die van Friese afkomst was, gestichte klooster aan de Ruhr, 
lagen ten dele in Westergo, waar Fulda, de Bonifaciusabdij aan de Werra, ook 
als grondbezitster voorkomt. Kloosters als Echternach, Prum (in de Eifel) en St. 
Amand (in Henegouwen) hadden ook grondbezit in Friesland, zij het in mindere 


I2 DE MIDDELEEUWEN 

mate dan Werden en Fulda. Echternach had bezittingen op Ameland, die — toen 
dit klooster zijn bezit in Friesland afstootte -- aan Foswerd, het Benedictijnenklooster 
aldaar kwamen. De kerk te Holwerd, die met het daarbij gelegen grondbezit 
ook aan Echternach behoorde, kwam in het bezit van het klooster te Dokkum. 
Tot in de 1 ede eeuw waren het in hoofdzaak buiten F riesland gelegen kloosters, 
die aldaar bezittingen hadden, en er een rol speelden in de strijd tegen het water. 
Vóór de 1 ede eeuw waren er slechts enkele kloosters in Friesland gevestigd, te 
weten: de kloosters te Dokkum en te Staveren en mogelijk Foswerd op Ameland, 
dat later overgebracht zou zijn naar Ferwerd, in Ferwerderadeel, (circa 
10oo) waar het nieuwe klooster op een terp werd gebouwd. Aan de vroegere aanwezigheid 
van dit in 158o verwoeste klooster herinnert nog de van Ferwerd in 
zuidelijke richting lopende `Kloosterdijk'. De meeste Friese kloosters zijn in de 
1 ede eeuw gesticht. 
De invloed, die de kloosters als grootgrondbezitters op de ontwikkeling van de 
waterstaatkundige toestanden en in het algemeen op de economie van het land, 
onder meer op de in de 1 ede eeuw weer opgekomen baksteenbereiding, gehad 
hebben, is moeilijk vast te stellen bij gebrek aan voldoende gegevens, doch vaststaat 
wèl, dat die invloed belangrijk was. 
Voor de kloosters had het grondbezit dezelfde betekenis als voor de lekenbezitters, 
namelijk: bron van inkomsten en grondslag voor invloed op het bestuur van 
het land. Zij waren daarom bedacht op instandhouding en eventueel uitbreiding 
van hun bezit en reageerden op dezelfde wijze als de leken op de gevaren, die 
stormvloeden mede brachten, waarbij uiteraard de reactie van de in Friesland 
gevestigde kloosters, die op directe wijze met deze gevaren en de schade geconfronteerd 
werden, het duidelijkste naar voren komt. De bewoners van deze 
kloosters, monniken en lekenbroeders (conversen) werkten mede aan de aanleg, 
aan het herstel en de versterking van dijken en andere waterkeringen, en eventueel 
ook aan indijkingen, wat uitbreiding van grondbezit medebracht. 
In noordelijk Oostergo werden in de i ede eeuw verscheidene kloosters gesticht. 
De Norbertijnen of Praemonstratensers stichtten in 1163 het klooster Mariëngaarde, 
bij Hallum (Ferwerderadeel). Deze stichting was een initiatief van Frederik, 
pastoor te Hallum, die met goedkeuring van de abt van de moederabdij 
Steinfeld, in de Eifel, dit waagstuk ondernam. Van Mariëngaarde uit werd nog in 
de 1 ede eeuw gesticht het Norbertinessenklooster Bethlehem (Bartlehiem) bij 
Tergracht (Tietjerksteradeel); een latere stichting was de Norbertinessenpriorij 
Weerd, bij Morra (Oost-Dongeradeel). Een eveneens later gesticht 
Norbertinessenklooster was Galilea, bij Veenklooster (Kollumerland). De Cisterciënser 
orde stichtte in 1165 het klooster Klaarkamp, onder Rinsumageest (Dantumadeel) 
van welk klooster uit gesticht werden de Cisterciënser zusterkloosters 
Genezareth (Nazareth), onder Hallum (Ferwerderadeel), gesticht in 1191 en 
Sion, onder Niawier, (Oost-Dongeradeel); een latere Cisterciënser stichting was 
het nonnenklooster Burum (Kollumerland). De Praemonstratenser orde stichtte 
het klooster Sionsberg, bij Dokkum. Klaarkamp, het belangrijkste klooster in 
noordelijk Oostergo, was in 1165 gesticht van Citeaux uit, het klooster had relaties 
met het klooster Heisterbach in het Zevengebergte, aan de Rijn. De abt van 
Heisterbach was belast met de visitatie van Klaarkamp. Zo is het te verklaren, 
dat in de `Dialogus Miraculorum' van Caesarius van Heisterbach verscheidene 
verhalen voorkomen, die op Friesland betrekking hebben, bijvoorbeeld een bericht 
over de overstromingen in 1219 en in 1221 1 '7 . Caesarius was novicenmeester 
in Heisterbach en vergezelde de abt op diens reizen naar het Noorden. Hij 
schreef de `Dialogus' omdat hij zijn leerlingen voorbeelden (exempla) wilde geven 
bij het onderwijs, een methode, die ook gevolgd werd door de Zuid-Nederlandse 
dominicaan Thomas van Chantimpré, een tijdgenoot van Caesarius. De 
voorbeelden uit de `Dialogus' voeren ons ook naar het leven van de `gewone 
man'18 

. 

De meeste van de hier genoemde kloosters hadden door schenkingen en door 
aankoop, mogelijk ten dele ook als gevolg van aanwas en participatie in 
inpolderingswerkzaamheden grote complexen van landerijen in bezit verworven. 


DE MIDDELEEUWEN I 3 

De goederen van de kloosters lagen mede als gevolg van deze verschillende wijzen 
van verkrijging nogal verspreid. De bezwaren van die spreiding voor de exploitatie 
en voor het beheer werden in verschillende gevallen ondervangen door 
cie stichting van `uithoven', die allereerst een beheersfunctie hadden. Zo had bijvoorbeeld 
het klooster Klaarkamp `uithoven' in Veenwouden en in Janum. De 
`uithoven' lagen veelal op grote afstand van de kloosters, soms zelfs in andere 
streken. Dit hield mede verband met de penetratie in streken waar bepaalde produkten 
verkregen werden, die moesten voorzien in de behoefte aan goederen, die 
men in de directe omgeving van het klooster niet of slechts in onvoldoende mate 
kon verkrijgen. Zo had bijvoorbeeld Mariëngaarde een `uithor, Mariënhof, in 
Bakkeveen. Deze `uithof, gesticht in de Iade eeuw, leverde turf, de onmisbare 
brandstof in het houtarme Friesland, aan Mariëngaarde. 
Omtrent de omvang van het kloosterbezit zijn er eigenlijk geen betrouwbare en 
bruikbare cijfers beschikbaar uit de tijd v•ór de 16de eeuw. Deze cijfers zijn vermeld 
in het `Register van den Aanbreng' (151 I en 1512) en in het `Register van 
Geestelijke Opkomsten' 0550-80' 9 . De omvang van het landbezit van Klaarkamp 
bedroeg in de i6de eeuw ongeveer 1400 ha; het klooster Sion bezat toen 
circa zoo ha. Het bezit van de overige kloosters zal eveneens aanzienlijk geweest 
zijn. Daarbij kwam nog een bepaald niet onbelangrijk landbezit van de afzonderlijke 
kerken. Mede op grond van dit landbezit speelden de abten en prioren 
een belangrijke rol in het landsbestuur. Dit blijkt onder meer uit de aanhef en de 
inhoud van door Sipma gepubliceerde oud-friese oorkonden 20 . Westerlauwers 
Friesland kende in de 15de eeuw naast en boven de van oudsher gevestigde instellingen 
van locale en regionale aard een bescheiden begin van landsbestuur, 
als men bij gebreke van een landsheer en landsheerlijke organen, de landsvergadering 
van Oostergo, Westergo en de Zevenwouden zo noemen mag. Deze 
vergadering werd gevormd door `prelaten, proosten, dekenen, grietmannen, 
hoofdelingen, rechters, burgermeesters, aldermannen, schepenen, raden en gemeenten 
der landen van Oostergo, Westergo en de Zevenwouden', een omschrijving, 
die in verscheidene oorkonden voorkomt. 
Ook omtrent het aantal bewoners van de kloosters en van de daarbij behorende 
`uithoven' zijn slechts latere en globale cijfers bekend. Zeker is het, dat in de 
middeleeuwen dat aantal in verschillende kloosters in de honderden liep, waarbij 
de lekebroeders (conversen), die een groot deel van de agrarische werkzaamheden 
verrichtten, en tevens dienst deden in de herhaaldelijk actief optredende 
strijdmacht van de kloosters, het grootste aantal uitmaakten. Een telling uit het 
einde van de 13de eeuw, gehouden na de stormvloed van 1287, waarbij tussen 
Staveren en de Lauwerszee ongeveer 30.000 mensen zouden zijn verdronken, 
vermeldt, dat na deze storm in Mariëngaarde nog 400 bewoners overgebleven 
waren21 . 

INTELLECTUELE ACTIVITEITEN 
IN DE KLOOSTERS 

Over de culturele activiteiten van de kloosters in noordelijk Oostergo is betrekkelijk 
weinig bekend. Het gaat daarbij allereerst om de drie geschriften, die handelen 
over het leven van een vijftal abten van Mariëngaarde, namelijk: `Vita Fretherici'
22, `Vita Siardi', en `Vitae Sibrandi, Jarici et Ethelgeri'. Deze geschriften 
zijn in het klooster Mariëngaarde geschreven in de eerste helft van de Iade eeuw. 
De auteur van de `Vita Fretherici' is abt Sibrandus (123o-1238); de auteurs van 
de overige `Vitae' zijn niet bekend. De `Vita Siardi' is geen eigenlijke biografie; 
veeleer is deze `Vita' te beschouwen als een geschrift in de geest van de `Dialogus 
Miraculorum' van Caesarius van Heisterbach, als een exempelboek voor kloosterlingen23. 
Men zou zelfs in de verleiding kunnen komen aan beïnvloeding door 
de `Dialogus' te denken. Zonder te zeggen, dat het geschrift een soort commentaar 
is op de regel van St. Augustinus, zou men het wél kunnen beschouwen als 
een persoonlijk religieus tractaat over het kloosterleven zoals dat behoort te 
zijn24. Wat overige auteurswerkzaamheden betreft, kan worden medegedeeld, 
dat de mogelijkheid is geopperd, dat de `Gesta Frisiorum' ten dele teruggaan op 
een verloren gegaan, in Klaarkamp geschreven kroniekje 2 5 . Van de overige 
kloosters in noordelijk Oostergo zijn overeenkomstige activiteiten niet bekend. 
In Mariëngaarde is reeds in de tweede helft van de I2de eeuw sprake van een 


 1 4 

STORMVLOEDEN 

DE MIDDELEEUWEN 

school, die door de stichter van het klooster werd opgericht. Men zal deze school 
als een kloosterschool moeten beschouwen, evenals de school, die Mariëngaarde 
aanvankelijk op het eiland Griend had en die omstreeks 123o naar Mariëngaarde 
werd overgebracht26. Niet uitgesloten is het, dat de kloosterschool van Mariëngaarde 
oorspronkelijk — namelijk in de tijd, waarin Frederik van Hallum, de 
stichter van Mariëngaarde, aldaar nog pastoor was — parochieschool was. In 
beide scholen, die van Mariëngaarde en die van Griend, werden hoogstwaarschijnlijk 
jongelieden opgeleid, die later in het klooster zouden treden. Al 
was daar sprake van oefening en karaktervorming in kloosterstijl, dit belette 
geenszins aandacht te schenken aan het eigenlijk onderwijs. Daarbij was Latijn 
het hoofdvak. Men las er aanvankelijk klassieke schrijvers,-later de oude christelijke 
auteurs. In zekere zin bood de kloosterschool ook een vooropleiding voor 
de universiteit. Strikt genomen was het geven van onderwijs een zaak van de parochies, 
maar het is waarschijnlijk, dat de meeste parochiegeestelijken in de hier 
bedoelde streken niet aan het geven van onderwijs, althans redelijk onderwijs, 
toekwamen, of daartoe niet in staat waren. Een parochieschool, waar wel 
behoorlijk onderwijs gegeven werd, was de reeds genoemde school op het in de 
eerste helft van de i 3de eeuw nog bewoonde eiland Griend, een parochie van 
Mariëngaarde; Griend werd tegen het einde van de i 3de eeuw door stormvloeden 
geteisterd en grotendeels verwoest 2 7 . In de 14de en 15de eeuw zijn er in verschillende 
parochies wél scholen geweest, maar zij waren van geringe betekenis; veelal 
werden zij geleid door de koster van de parochiekerk, die zelf nauwelijks enige 
ontwikkeling had. 

In wereldlijke aangelegenheden was de hoofdactiviteit van de kloosters gericht 
op agrarische werkzaamheden, alsmede op landaanwinning en ontginning. Deze 
omstandigheid maakt het nodig enkele opmerkingen te maken over stormvloeden 
en overstromingen waaronder het gehele land bij voortduring te lijden 
had en waarbij ook de kloosters grote schade leden, niet alleen aan hun gebouwen, 
maar ook aan de hun toebehorende levende have. Ook verscheidene 
kloosterbewoners verloren bij stormvloeden het leven, zoals bijvoorbeeld het geval 
was in 128728. Het permanente overstromingsgevaar als gevolg van dijkbreuken 
bepaalde in belangrijke mate het leven van de bewoners en het karakter van 
het landschap. 
Bij de tamelijk primitieve constructie van de dijken konden doorbraken en overstromingen 
niet uitblijven; zij hadden niet zelden een aanzienlijke omvang. In de 
historische bronnen vinden wij herhaaldelijk mededelingen, die betrekking hebben 
op stormvloeden in Friesland vóór circa 1200, met name in de kroniek van 
Ocko Scarlensis. Maar ten opzichte van deze bron past vanwege de onbetrouwbaarheid 
van de auteur, tenminste voorzover het de vroege Middeleeuwen betreft, 
zeer grote voorzichtigheid. Veelal is zijn berichtgeving tamelijk vaag en zijn 
de dateringen onzeker. Niettemin is een deel van zijn mededelingen in de látere 
geschiedschrijving doorgedrongen 29 . 
Berichten over stormvloeden in Friesland zijn er uit de eeuwen na 1200 zeer vele, 
maar zij zijn vaak algemeen gesteld, zodat in vele gevallen locale bijzonderheden 
en met name iets :nauwkeuriger plaatsbepalingen onvermeld gebleven zijn. Daardoor 
wordt het verkrijgen van inzicht in de situatie ter plaatse bemoeilijkt. Herhaaldelijk 
is het bericht over de dijkdoorbraken op heel Friesland betrokken: `da 
ghengh thet wetter heegh ur al freslán', zoals de `Vriessche Aenteyckeninghe' het 
omschreef30. Ook in de `Cronicke ende warachtige Beschrijvinghe van Vriesland' 
van Ocko Scarlensis, zoals die door Andreas Cornelius in 1597 is uitgegeven, 
komen mededelingen van overeenkomstige aard voor: `anno 1388 is Vrieslandt 
doort overloopen des zees weder grootelijcx beschadigt' 31 . De kroniek van 
Wittewierum, een veel betrouwbaarder bron, bevat ook ettelijke berichten over 

watersnoden in de 13de eeuw. 
Zo bijvoorbeeld over 1287 toen het water over de dijken sloeg en grote delen van 
Friesland onder water kwamen te staan 32 . Aangenomen mag wel worden, dat de 
hier bedoelde berichten, waarin onder meer sprake is van doorbraken van de 
Lauwerszeedijken, ook betrekking hebben op de noordelijke `deelen' van Ooster



VERSCHILLEN TUSSEN WESTERGO 
EN OOSTERGO 

DE MIDDELEEUWEN 15 

go. Er wordt ook een doorbraak bij Ezumazijl vermeld. De Waddenzeedijk brak 

— naar wij mogen aannemen — eveneens op verschillende plaatsen door, zodat het 
water ver het land indrong. Te meer omdat binnendijken veelal ontbraken of 
onvoldoende bescherming boden. 
Er zijn verschillen in de waterstaatkundige situatie vast te stellen tussen Wester-
go en noordelijk Oostergo. In Westergo werd de waterkering, mede ten gevolge 
van de omstandigheid dat het land door kreken en binnendringende zeeboezems 
verdeeld was, aanvankelijk, dat wil zeggen alvorens tot een samenhangende afsluiting 
aan de kust kon worden overgegaan, in zekere zin lokaal bedreven. Het 
locale accent zal er althans sterker geweest zijn dan in noordelijk Oostergo. Dat 
kan ook mede gebracht hebben, dat over de waterkeringsactiviteiten in Westergo 
iets meer bekend is dan over die in het noordelijk gedeelte van Oostergo. Daar 
was de waterstaatkundige situatie anders omdat de aldaar aanvankelijk bestaande 
stroomgeulen, die de kustlijn van de Waddenzee bij Holwerd, Peasens en Ezumazij 
1 doorbraken, al vroeg dichtslibden zodat de kust niet meer onderbroken 
werd door inhammen. Het ziet er naar uit, dat die kust daarom al in een vrij 
vroege fase van de zeeweringshistorie, en eerder dan in Westergo, beschermd kon 
worden door een doorgaande dijk, die van de `Bordine-Middelzee' tot de Lauwers 
liep. De fasen, waarin deze situatie tot stand kwam, zijn echter niet duidelijk. 
Mogelijk is het, dat — anders dan in het noorden van Westergo, namelijk 
in Barradeel, waar de zeewering geleidelijk naar voren is geschoven — juist in 
noordelijk Oostergo de oudste situatie is geweest, dat de kustlijn oorspronkelijk 
ten dele meer zeewaarts heeft gelopen. Deze veronderstelling wordt gesteund 
door de reeds vermelde situatie bij Wierum 33 . In Barradeel zijn de andere dijken 
nog vrij goed te herkennen, wat in Ferwerderadeel en Dongeradeel in mindere 
mate het geval is. De zeewerende ringdijk van noordelijk Oostergo — zo mag de 
conclusie te dezen wel zijn — is hoogstwaarschijnlijk ouder dan de buitendijk van 
Westergo. 
Deze situatie heeft mogelijk ook tot gevolg gehad, dat — voor zover de berichten 
uit de bronnen daarover een oordeel toelaten — de verwoestingen door de overstromingen 
teweeggebracht in Westergo, waar het sluiten van de buitendijk 

— naar mag worden aangenomen — later plaatsvond dan in Oostergo, ernstiger 
waren dan in laatstgenoemd gebied. Verschillende factoren kunnen bij dit latere 
tijdstip van sluiting een rol gespeeld hebben. De aandacht valt hierbij op de terpen, 
die een zekere bescherming gaven en — mede omdat een doorgaande dijk 
ontbrak — in vele gevallen een woonfunctie bleven vervullen en zelfs, ook nadat 
de buitendijk gesloten was, uitbreiding en ophoging ondergingen. Maar in Westergo 
was, zoals hierna nog zal blijken, het aantal terpen veel groter dan in Oostergo. 
Het kan deze omstandigheid geweest zijn, die de drang tot aanleg van een 
buitendijk en tot versterking van aanwezige dijken verzwakt heeft, omdat men 
zich op de terpen veilig voelde, en mogelijk ook wel was. Doch, daargelaten de 
remmende werking van de terpbescherining, leidde ook in Westergo, evenals in 
Oostergo, het dicht slibben van kreken en stroomgeulen tot de situatie, dat men 
aandacht ging schenken aan een zeewering voor het gehele westelijke kustgebied. 
Volgens de door Halbertsma opgestelde lijst van terpen lagen in Ferwerderadeel 
39, in Oost-Dongeradeel 52, in West-Dongeradeel 35, en in Dantumadeel 12 terpen, 
totaal i 38 terpen34. Dit aantal is gering in vergelijking tot de aantallen terpen 
in de Grietenijen van Westergo. In Barradeel lagen 4o, in Franekeradeel i 24, 
in Wonseradeel 17o, in Baarderadeel 6o, en in Hennaarderadeel 73 terpen, totaal 
467 terpen. De door de getallen 138 en 467 tot uitdrukking komende verhouding 
stemt ongeveer overeen met het beeld, dat de aan Boeles' `Friesland tot de elfde 
eeuw' (ede druk) toegevoegde kaarten geven3 5 . 
Houdt men rekening met de hedendaagse oppervlakten van de genoemde Grietenijen 
van noordelijk Oostergo (329 km2) en van die van Westergo (44o km 2), 
dan blijkt, dat in noordelijk Oostergo I terp per 2,4 km 2 en in Westergo i terp 
per 0,94 km2 lag. Neemt men aan, dat deze terpen vrijwel alle uit de tijd van 
vóór de dijkaanleg dateren, dan komt de gedachte op, dat dit grote verschil tussen 
Westergo en Oostergo iets te maken heeft met het tijdstip waarop in Wester

16 

TOEZICHT OP AANLEG EN 
ONDERHOUD VAN DIJKEN 


DE DORPEN36 

DE MIDDELEEUWEN 

go een aanvang gemaakt is met de aanleg van een zeewering. Opgemerkt dient 
ook nog, dat de relatief geringe aanwezigheid van terpen in noordelijk Oostergo 
vermoedelijk invloed gehad heeft op het vestigings- en bewoningspatroon aldaar. 

De dijkaanleg en het onderhoud van de dijken was zowel in Westergo als in Oostergo 
allereerst een aangelegenheid van de bezitters van de te beschermen landerijen. 
Maar de overheid, dat wil zeggen de door de daartoe bevoegde bewoners 
gekozen Grietmannen, en eeheren (bijzitters), oefende toezicht uit, trad op bij 
geschillen en legde de in de rechtsbepalingen vastgestelde straffen op in geval van 
overtreding daarvan. De praktijk is geweest, dat de grootgrondbezitters de lei-
ding van de waterstaatsaangelegenheden in handen hadden. Daarbij namen de 
kloosters een belangrijke plaats in. 

In de voormalige grietenij Ferwerderadeel liggen, behalve de hoofdplaats Ferwerd, 
de dorpen en een aantal kleine woongemeenschappen op terpen, alleen 
jongere nederzettingen als Oude Leije en de bebouwing aan de noordzijde van de 

Ee bij Birdaard zijn niet op een terp ontstaan. Wel lagen de kloosters Foswerd, 

Mariëngaarde en Genezareth op terpen. In West-Dongeradeel liggen, behalve de 

hoofdplaats Ternaard, de dorpen alle op terpen; van een aantal kleine woon


gemeenschappen liggen sommige op terpen. In Oost-Dongeradeel liggen behalve 

de hoofdplaats Metslawier, de dorpen met uitzondering van (Ooster)Nijkerk, 

alle op terpen. Van een aantal gehuchten liggen enkele op terpen. Voorts zijn 

nog te vermelden de op een terp gelegen in 1580 opgeheven kloosters Sion bij 

Niawier en Weerd bij Morra. In Dantumadeel daarentegen liggen alleen de dor


pen Birdaard en Janum, alsmede enkele kleine woongemeenschappen op terpen, 

evenals het klooster Klaarkamp ten noordwesten van Rinsumageest. In Kollum


merland zijn eveneens alleen Burum en het voormalig klooster Galilea op een 

terp gebouwd. Het gering aantal terpen in Dantumadeel en Kollumerland 

wordt verklaard door de aanwezigheid van twee omvangrijke zandruggen, die 

een groot gedeelte van deze grietenij op natuurlijke wijze tegen overstroming beschermen. 
Alleen het noordelijke gedeelte van Dantumadeel en van Kollumerland 
liggen beneden N.A.P., zodat men in die gemeenten ook weinig terpen aantreft 
(zie verder hierover het hoofdstuk nederzettingsgeschiedenis). 

In de historie van Friesland nemen — als wij afzien van de hiervóór behandelde 
waterstaatsgeschiedenis en de kloostergeschiedenis alsmede van de met deze 
beide facetten verbonden rechts- en cultuurgeschiedenis — de noordelijke `deelen' 
van Oostergo een bescheiden plaats in. Niettemin treden deze streken incidenteel 
op de voorgrond van het historisch gebeuren. 
In de prehistorische tijden is ook in het noordelijke gedeelte van Oostergo reeds 
sprake van bewoning. 
Omstreeks het begin van de Christelijke jaartelling ving ook voor Friesland de 
Romeinse Tijd aan, in die zin, dat het Romeinse imperium in nauw contact met 
Friesland kwam in politiek en economisch opzicht. Het was naast de in hoofdzaak 
van de zuidelijke Friese gebieden uitgaande expansiedrang in zuidelijke 
richting, ook de knellende band van economische afhankelijkheid, die tot de Opstand 
van 28 na Chr. leidde. In de tweede helft van de eerste eeuw na Chr. en 
daarna, werden die contacten weliswaar minder nauw, maar zij bleven, zoals uit 
verscheidene vondsten blijkt, bestaan, ook met het noordelijke gedeelte van Oostergo, 
gelijk o.m. kan worden afgeleid uit de muntvondsten te Driesum in Dantumadeel3 
7 . 
Het einde van de Romeinse Tijd, de Angelsaksische invasie en de vermoedelijk 
daarmede verband houdende emigratie hebben sedert het midden van de 5de 
eeuw in Friesland veranderingen teweeggebracht, die in de verschillende bronnen 
maar nauwelijks kunnen worden aangetoond, en zeker niet met betrekking tot 
noordelijk Oostergo. Voor dit gebied viel eigenlijk voor het eerst weer enig licht 
op het historisch gebeuren, toen met de evangelieprediking een aanvang gemaakt 
werd, want de krijgstocht, die de Frankische hofmeier Karel Martel in 734 tegen 
Friesland ondernam en die tot aanhechting van Midden-Friesland aan het Fran



DE MIDDELEEUWEN I7 

kische Rijk leidde, strekte zich niet verder uit dan tot de oevers van de Boorne. 
Anders werd dit in 754, toen de heilige Bonifacius in deze streken kwam om het 
Evangelie te prediken: `Transmensus est flumen, quod nuncupatur Almere et ad 
pagos Fresonum pervenit, qui appellatur Ostroche et Westroche', zoals in de 
`Vita tertia' van Bonifacius vermeld is 38 . De missionarissen trokken in noordelijke 
richting en kwamen in de nabijheid van Dokkum. Ook in de noordelijke `deelen' 
van Oostergo moeten zij dus geëvangeliseerd hebben, alvorens zij in Dokkum de 
martelaarsdood vonden (5 juni 7S4). Tot de geschiedenis van deze streken behoort 
het verhaal uit een Middelnederlandse levensbeschrijving van Bonifacius, 
dat luidt: `Ende si sijn voert getogen in een dorpken bi Dockum, doe badt die 
heilige man Bonifacius broet van een vrou voer sine gesellen. Die vrouwe antwoerde 
ende seide si en had geen broet. Doe seide Bonifacius, wat is in den oven, 
doe seide si, daer sijn steen in. Doe sprac die heilige man, steen moetent bliven, 
ende ter stont warent steen ... '. En in hetzelfde verhaal staat dan, hoe Bonifacius 
en zijn metgezellen naar Dokkum togen en daar vermoord werden 39 . 
Deze moord was de inleiding op de verdere christianisering van Dongeradeel en 
Dantumadeel alsmede van de kuststreken tussen Lauwers en Eems, waaraan 

o.m. de namen van Willehad, de latere bisschop van Bremen, en Liudger, de 
latere bisschop van Munster, zijn verbonden. 
Een andere episode, die niet ongemerkt aan noordelijk Oostergo voorbijgegaan 
is, de Noormannentijd, brak in de eerste helft van de 9de eeuw aan. Voor zover 
de berichten over de invallen van de Noormannen in de gebieden ten noorden 
van de Rijndelta met enige zekerheid gelocaliseerd kunnen worden, hebben zij 
vooral betrekking op gebeurtenissen in streken ten zuiden van het eigenlijke 
Friesland. Slechts enkele berichten uit de op deze periode betrekking hebbende 
kronieken, zoals b.v. de `Annales Xantenses'40, spreken over Oostergo, zonder 
nadere localisatie. Mogelijk, maar niet zeker is, dat de strijd van de Friezen tegen 
de Noorman Rudolf in de omgeving van Dokkum plaats vond. 
Ook verschillende teksten uit de `Zeventien Keuren' en de `Vierentwintig Landrechten' 
wijzen op de door de invallen van de Noormannen in Westerlauwers 
Friesland teweeggebrachte ellende, maar localisatie in noordelijk Oostergo is 
daaraan niet te ontlenen. 
In het op de achtergrond blijven van deze streken brengt de i ide eeuw nauwelijks 
verandering. Van de Brunonen, die met de grafelijke waardigheid in Oostergo 
en Westergo beleend waren, staat alléén — voor zover het noordelijk Oostergo 
betreft — vast, dat zij te Dokkum munten hebben laten slaan. 
Tegen het einde van de i 1 de eeuw vond de eerste Kruistocht plaats. Het staat 
wel vast, dat aan deze Kruistocht, evenals aan verschillende latere Kruistochten, 
Friese aanzienlijken hebben deelgenomen, ook uit Noord-Oostergo. Dit wordt 
mede aangetoond door berichten over de Kruistochtprediking van Olivier van. 
Keulen. Deze prediking heeft o.m. geleid tot de deelname aan de Kruistocht in 
1217, waarbij zich een vloot uit Dokkum aansloot. In verband met de strijd in 
het Heilige Land worden verschillende Friese geslachten genoemd, waarbij er 
waren, die uit Noord-Oostergo afkomstig waren, b.v. het in Marrum (Ferwerderadeel) 
gevestigde geslacht Botnia en het in Genum (Ferwerderadeel) wonende 
geslacht Roorda. Aangezien deze aanzienlijken zich zeker hebben laten vergezellen 
door wapenknechten uit hun omgeving, zullen de Kruistochten in de noordelijke 
`deelen' van Oostergo — afgezien van de prediking daarvan — een zekere 
repercussie gehad hebben. 
Het zijn ook deze aanzienlijken en vele andere met hen, die deel hebben aan de 
twisten der Schieringers en Vetkopers, vechtpartijen en vetes, die het Friese land 
in de 14de en de 15de eeuw teisteren, onderbroken door korte perioden van vrede 
en door pogingen van de Hollandse graven hun gezag in Friesland te vestigen. 
Deze twisten kenmerkten zich o.m. door de neiging om — bij gebreke aan een 
krachtig centraal gezag — individuele of groepsgrieven en -belangen gewapenderhand 
uit te vechten, en daarbij de grens van de rechtsorde te overschrijden en 
chaotische toestanden te veroorzaken, die bevorderd werden door de tegenstellingen 
tussen rijk en arm, tussen geestelijken en leken, tussen steden en platteland, 
en tussen verschillende door rijkdom aanzienlijk geworden geslachten, 

i8 DE MIDDELEEUWEN 

waarvan een aantal leden zich de informele positie van `hoofdeling' usurperen 41 . 
Deze ontwikkeling doet zich met name in de 15de eeuw voor, waarbij men o.m. 
kan vaststellen, dat de hoofdeling veelal het ambt van Grietman vervult en zich 
daarmede gelegaliseerd heeft. Zodanige geslachten treffen wij ook in noordelijk 
Oostergo aan, b.v..Holdinga (Anjum, Dongeradeel), Aebinga (Blija, Dongeradeel), 
Roorda (Genum, Ferwerderadeel), Ropta (Metslawier, Dongeradeel), 
Cammingha (Ferwerd, Ferwerderadeel), Aylva (Dongeradeel) en Heemstra 
(Dongeradeel). In toenemende mate verwerven zij politieke invloed. Zij vechten 
vetes uit met hun tegenstanders, ook met de steden, en sluiten vrede, zoals b.v. in 
1481 `dae haedlinghen des foerbandes van Dongheradeel, Ferwerderadeel, Dantumadeel 
ende Lyoedwerderadeel the noorda Lyowerd' dat doen met de stad 
Leeuwarden42. Maar een vaste organisatie vormen `dae mena haedlinghen'43 
nog niet; daartoe zijn zij nog te verdeeld in hun belangen. Deze verdeeldheid 
doet zich in de gehele 15de eeuw voor; zij komt o.m. tot uiting in hun houding 
tegenover de Hollandse graven, die naar heerschappij in Friesland streven. Sommige 
hoofdelingen steunen de graven, andere bestrijden hen zo veel als mogelijk 
is. Behalve de Hollandse graaf was er nog de stad Groningen, die haar invloed in 
Westerlauwers Friesland wilde vestigen; zij deed dit met hulp van de Vetkopers, 
waaronder er waren uit noordelijk Oostergo. Alsof dit alles nog niet genoeg was, 
werden er ook nog geschillen tussen kloosters met de wapenen in de hand uitgevochten, 
zo b.v. tussen de monniken van Klaarkamp, die de Schieringers toegedaan 
waren, en die van Foswerd, die de zijde van de Vetkopers hielden. 
Het einde van de `Friese Vrijheid', die helaas ook wanorde en strijd van allen 
tegen allen medebracht, kwam, toen hertog Albrecht van Saksen, de stadhoudergeneraal 
der Nederlanden, in 1498 Friesland binnentrok en het land bezette. De 
rust keerde terug; een opstand in 1500 mislukte en ook een Gelderse poging om 
Friesland uit de greep van de Habsburgers te verlossen werd niet met succes bekroond. 
Sinds 1523 was Friesland onderdeel van de Habsburgse Nederlanden en 

— als gevolg van de Opstand tegen Spanje — een der gewesten van de Republiek 
der Verenigde Nederlanden. 
W. JAPPE ALBERTS 
NOTEN 1 J. P. Winsemius, De historische ontwikkeling van het waterstaatsrecht in Friesland; Franeker, 
1949; Encyclopedie van Friesland, Amsterdam 1958,

72 e.v. ; W. Jappe Alberts, Beitrag 
zur Entwicklung der Landgemeinde in Westerlauwers Friesland, Vortrdge and Forschungen, 
Bd. vu, Konstanz, 1964, 423 e.v., zie ook: W. Jappe Alberts, Friesland and die Friesen 
im ersten Jahrtausend, in: Das Erste Jahrtausend, Textband II, S. 634 e.v., Düsseldorf, 
1964. 
2 Gesta Abbatum orti sancte Marie, ed. W. Wybrands, Leeuwarden 1879, 102, Vita Siardi 
cap. Ix: `Quemadmodum iste bonus pater instabat operi aggresti cum patribus, ita eciam in 
operibus gravioribus non defuit. Accidit itaque quodam tempore ut patres more rusticorum 
aggerem contra fluctus maris magno labore deferendo terram et massas sursum cum gerulis 
bini et bini studiose reparent'. 
3 G. J. Borger, De ontwatering van het veen: een hoofdlijn in de historische nederzettingsgeografie 
van Nederland, Geografisch Tijdschrift N.R. XI, 1977, 5, 381. 
4 M. P. van Buijtenen, De grondslag van de Friese Vrijheid, Assen 1953, 12. 
5 P. Sipma, Oud Friesche Oorkonden II, 's-Gravenhage, 1933, nr. 12. 
6 P. C.J.A. Bodes, Friesland tot de Ile eeuw, 2e druk 's-Gravenhage 1951; H. Halbertsma, 
Terpen tussen Vlie en Eems, Groningen 1963; G. Elzinga, Het verschfinsel van de terpen, 
Publikaties van de Stichting `Aide Fryske Tsjerken'. u , 1978, 89. 

R.A. Rienks, De dijken in Friesland, Tijdschr. voor Econ. en Soc. Geografie, 49, 1958, 
231 ; K.A. Rienks en G. L. Walther, Binnendiken en Slieperdiken yn Fryslán, Bolswert 1 954 
J. F. Niermeijer, Dammen en deken in Frankisch Nederland, Weerklank op het werk van Jan 
Romein, Amsterdam 1953; M.P. van Buijtenen, De Leppa, Dokkum 1943. 
s W. Jappe Alberts, Frysk en Fri, Geschiedenis van Friesland, hdst. Iv, Leeuwarden, 2e druk 
1968, 152; I. H. Gosses, Staatkundige geschiedenis van Nederland, 's-Gravenhage 1927, 
55/56• 


DE MIDDELEEUWEN 

9 J.P. Winsemius, It untstean fen Westergo in striid op true fronten, Assen 1917; Baerdera


diel in Geakunde, Drachten, 1957, 120. 

10 I. H. Gosses, De organisatie van bestuur en rechtspraak in de landschap Drente, Gronin


gen 1941, II e.v.; (Liter K u i le, Bestuur en rechtspraak in Drente, Assen, 1945. 

11 M.P.van Buijtenen, S. Vitus van Oldehove, Utrecht 195o; dez. en A. Baart, Bergum's 
kerk en klooster en omgeving, De Vrije Fries, 43, 1 957. 
12 M.P.van Buijtenen, De Leppa, Dokkum 1943; W.Jappe Alberts, Beitrag zur Entwicklung 
der Landgemeinde, 1964, zie noot I. 
13 M.P.van Buijtenen, Frieslands Middeleeuwse marktrechten, Leeuwarden 1965. 
14 M.P.van Buijtenen, De Leppa, zie noot 7; H. Halbertsma, in Bijdragen Gesch. der 
Nederlanden, I, 1946, 310 e.v.; W.Jappe Alberts, Landgemeinde, zie noot 1, 428. 
15 M.P.van Buijtenen, De Leppa, 1 943. 
16 A. K. de Meijer 0.E.S.A. Frisia Catholica, Geschiedenis van Friesland, Leeuwarden 1 973, 
229; Herma M. van den Berg, Het voormalige klooster Mariëngaarde bij Hallum in Publica-
ties Stichting Aide Fryske Tsjerken, II, 69, 1978; Foeke Sjoerds, Algemene Beschrijving van 
Oud en Nieuw Friesland, deel I, 2e druk Leeuwarden 1766, 717. 
17 Die Wundergeschichten des Caesarius von Heisterbach, Publikationen der Gesellschaft 
fur Rheinische Geschichtskunde, 43, 1 937. 
18 W.Jappe Alberts, Overzicht van de Geschiedenis van de Nederrijnse territoria tussen Maas 
en Rijn, I, 800-1288, Assen 1 979, 1 75. 
19 Registers van den Aanbreng van 1511, I, Leeuwarden 1879; Register van geestelijke opkomsten, 
uitgeg. door J. Reitsma, Leeuwarden 1888. 
20 P. Sipma, Oud Friesche Oorkonden, zie noot 5. 
21 Zie over deze stormvloed M.K. E. Gottschalk, Stormvloeden en overstromingen in Nederland, 
I, Assen, 1971, 248. 
22 Gesta Abbatum Orti S. Mariae, zie noot 2; zie ook J. Romein, Geschiedenis van de Noord 

ving, Haarlem 1932, 66 e.v. ; zie ook E. H. Waterbolk, De histo--nederlandsche Geschiedschrij 
rische vormgeving in Geschiedenis van Friesland, Leeuwarden 1973, my, 639; R. R. Post, 
Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, I, Utrecht 1 977, 339 e.v. 
23 Zie noot 17 en 18. 
24 Schriftelijke mededeling van dr. A.K. de Meijer 0.E.S.A., zie ook R. R. Post, Kerkgeschiedenis 
I, 242. 
25 H. Bruch, Supplement bij de `Geschiedenis van de Noord-nederlandsche Geschiedschrijving 
in de Middeleeuwen', Haarlem 1956, 58/59. 
26 R. R. Post, Scholen en Onderwijs in Nederland gedurende de Middeleeuwen, Utrecht, 

1954, 157/158. 
27 M. K. E. Gottschalk, Stormvloeden, I, 255/6 en 258/6o. 
28 Zie over de stormvloeden van 1287 M. K. E. Gottschalk a.b., 258; Foeke Sjoerds, Histo


rische Jaarboeken van Oud en Nieuw Friesland, Dl. III Leeuwarden 1770, 138; Ocko Schar 

Leeuwarden 1597, fol 33 v. -lensis Cronicke en waerachtige Beschrijvinghe van Vrieslant, 
29 E.H. Waterbolk, Twee eeuwen friese geschiedschrijving, Groningen, 1952. 
30 `Oude Vriesche Aenteyckeninghe' uitgegeven door De Haan Hettema in de Vrije Fries, II, 
117-129. 
31 Ocko Scharlensis, 1597, fol 39. 
32 Kronieken van Emo en Menko, uitgave H. O. Feith en G. Acker Stratingh 1866. 
33 Zie hiervoor blz. 1 I. 
34 H. Halbertsma, Terpen II, 266. 
35 P. C. J. A. Boeles, Friesland tot de He eeuw. 
36 Encyclopedie van Friesland, 288/9, 684/5, 502/3, 245/6. 
37 P. C.J.A. Boeles, De terpencultuur tot omstreeks 400 in Algemene Geschiedenis der 
Nederlanden, I, 1949, 207. 
38 Vitae Sancti Bonifacii archiepiscopi Mogentini, recogn. W. Levison Script. rerum Germ. 
1905. 
39 W.Jappe Alberts, Een middelnederlands leven van Sint Bonifatius, Arch. van de Gesch. 
van de Kath. Kerk in Nederland 1, 1959, 361-382. 

40 Annales Xantenses M.G.H. SS. 2, 1829. 
41 I. H. Gosses, De Friesche hoofdeling, Verspreide Geschriften, Groningen 1946, 402/450. 
42 P. Sipma, Oud Friesche Oorkonden, zie noot 5. 
43 I.H. Gosses, De Friesche hoofdeling, 433, zie noot 41. 



Na de Middeleeuwen 


Er wordt in geschrifte meermalen met overdreven droefenis opgesomd wat er 

sinds de Middeleeuwen teloor is gegaan. Toegegeven: dat is heel veel. Maar te


gelijk dient men te bedenken, dat er zeer belangrijke dingen in hoofdlijnen be


waard zijn gebleven. Hierbij kan in de eerste plaats worden gedacht aan de grond 

(hoewel die in Dantumadeel en in het westen van Kollumerland ter wille van de 

turfwinning is vergraven), aan de globale indeling van het veld (hoewel die door 

recente ruilverkavelingen lichtelijk wordt aangetast) en aan de oude bewonings


orde. Voorts is een niet gering tal middeleeuwse kerkgebouwen met of zonder 

toren overgeleverd — deels tamelijk gaaf, deels helaas evenzeer door veranderin


gen aangevreten als de terpen, waarop ze staan. Zelfs is er in de Friese Noord


oosthoek nog een echte stins naast enkele buitenhuizen en een statepoort over


gebleven. 

Voor het overige echter zijn er slechts nog indirecter herinneringen aan de monu


menten van vóór 1500 voorhanden — in de vorm namelijk van Latijnse en Oud


friese oorkonden zoals ook verhalen van kroniekschrijvers of i 8de-eeuwse pren


ten, die oude stijlelementen tonen of doen vermoeden aan afgebeelde gebouwen 

van die tijd. Daarnaast schuilen er belangrijke aanwijzingen betreffende continuï


teit van middeleeuwse cultuurelementen in de overgeleverde benamingen. Niet 

alleen de nederzettingsnamen van eeuwen her hebben zich, naast talloze veld- en 

waternamen, tot nu toe gehandhaafd, ook familienamen van middeleeuwers kan 

men nog onder ogen krijgen: namen uit de destijds heersende bevolkingslaag. 

Buiten de oorkonden en de kronieken zijn die namen vooral te zien in, aan of 

rondom de hervormde kerken, en wel op grafzerken, 1 fide- tot 19de-eeuwse he


ren- of familiebanken, uit dezelfde tijd stammende rouw- of wapenborden en hier 

en daar een gedenksteen naar aanleiding van verbouw of herbouw van kerk of 

toren, waartoe de opvolgers van de middeleeuwse adel dikwijls een niet onbe


langrijk steentje hebben bijgedragen. 

De geestelijke bovenlaag uit de Middeleeuwen — de kloosterlingen, dekens en 

pastoors — mochten in de i6de eeuw nog slechts tachtig jaar mee-functioneren, 

maar de opvolgers van de hoofdelingen kregen, ondanks staatkundige hervor


mingen, de kans om veel langer leidende posities in te nemen. Voor de goede 

orde zullen we eerst de veranderingen in bestuur en rechtspraak na de middel


eeuwen schetsen tegen de achtergrond van wat algemener geschiedenis. 

HOF EN STATEN Toen de behoudende Schieringer partij — als uiterste redmiddel tegen de welhaast 
volkomen overheersing van Friesland door de stad Groningen, sinds jaren begunstigd 
door de Vetkopers — in 1498 de hertog van Saksen als landsheer (potestaat 
van Friesland) had binnengehaald, kwam er een begin van centraal gezag na 
alle particularisme, dat de gedeeltelijke democratie al enkele eeuwen had doorkruist. 
In 1499 riep Albrecht van Saksen als belangrijkste regeringscollege het Hof van 
Friesland in het leven, dat (samen met de landsheer of diens stadhouder) zowel 
het bestuur als de rechtspraak moest uitoefenen. De leden van het Hof, de raadsheren, 
werden door de landsheer benoemd. Weliswaar was er ook een soort 


GRIETMANNEN EN HUN FAMILIE 

NA DE MIDDELEEUWEN 

gezinde raadsheren in 1576 waren vervangen) moest een grote stap terug: het 

mocht zich sinds 1581 uitsluitend met de rechtspraak bezighouden. De Staten 

daarentegen werden de dragers van de soevereiniteit en als zodanig het hoogste 

gezag. Zij benoemden dan ook sinds T 584 de Stadhouder en deze benoemde 
samen met Gedeputeerde Staten, de grietmannen—echter met invloed van de 

stemgerechtigden in de betrokken grietenij. 

Uit bovenstaande vereenvoudigde weergave zou men de indruk kunnen krijgen 
van een rustige ontwikkeling. Daarvan kan in de i6de eeuw eigenlijk alleen wor


den gesproken met betrekking tot de kwart eeuw nadat Karel v zijn gezag had 

doorgevoerd — d.w.z. na 1525 — want weldra begon de onrust in verband met de 

godsdienstplakkaten, culminerend in 1567, toen vele hervormingsgezinden moes


ten uitwijken. 

Felle tegenstellingen, zoals die toen heersten, waren er ook vóór 1525 geweest. 

De bevoorrechting van belangrijke Schieringers door de achtereenvolgende Sak


sische hertogen prikkelde de Vetkopers : zij riepen in 1514—'15 de hertog van Gel-

re te hulp om Friesland van de Saksers te bevrijden. Welnu, Karel van Gelre was 
gaarne van de partij en gewapenderhand hielp hij Friesland aan een tweede 
landsheer en zo konden van 1515 tot 1523 alle vijf grietenijen in de Noordoosthoek 
zich beroemen op twee grietmannen — een Bourgondische en een Gelderse .. . 
Deze situatie mocht noch een gericht bestuur, noch ook de rechtszekerheid ten 
goede komen, de heren waren niettemin aan beide kanten dragers van in de 
Middeleeuwen reeds roemruchte namen en bovendien — hetzij door afstamming, 
hetzij door verzwagering — dikwijls familie van elkaar; een Gelderse edelman op 
de grietmanszetel van die kant in Kollumerland vormde een uitzondering. Ook 
buiten die onverkwikkelijke periode hielden de oude families in principe de 
touwtjes in handen, al schoven later Karel v en Philips II wel eens een vreemdeling, 
die meer op de landsheerlijke lijn zat, tussen de streekeigen grietmannen. 
Vooral toen de verhouding tussen de Friezen en de Koning ernstig leed door de 
tegenstelling tussen het verlangen naar tolerantie in godsdienstzaken ener- en 
fanatieke onverdraagzaamheid in dezen anderzijds, kwam het herhaaldelijk de 
koningsgezinde regering wenselijk voor om `spaansgezinde' grietmannen te benoemen 
— en vaak waren dat dan nog eer Friese heerschappen uit de sfeer van 
het Hof dan echte vreemdelingen — zoals trouwens de Staten, na de breuk met 
Philips II, van hun kant onverdacht anti-spaanse en vooral ook niet-roomse 
grietmannen verkozen, desnoods van buiten de te bemannen streek. 
Maar in grote lijn werd het ambt zoveel mogelijk binnen enkele, meestal onderling 
verwante families gehouden. We hebben Ferwerderadeel als voorbeeld gekozen 
om de opvolging van de grietmannen aan te geven en wel van 147o tot 167o. 
In die tweehonderd jaar werd de zetel bezet door achtereenvolgens: 

1. Oene Syds Sythiema te Hallum; 
2. Oentse Ernsts Unema te Blija — verre neef van 1; 
3. Syds Oenes Sythiema te Hallum — zoon van I ; 
4. Worp Juckema te Hallum — zwager van 3; 
5. Tjalling Syds Botnia te Westernijkerk — neef van i; 
6. Jemme Herjuwsma te Ferwerd — relatie niet duidelijk; 
7. Juw Feikes Botnia te Marrum — neef van 5; met tegenover of althans naast 
zich als 'Geldersen': 
7a. Tjepke Goslinga te Hallum — oomzegger van 2; 
7b. Jancke Unema te Blija — neef van 7a en zoon van 2; 
7c. Abe Sjuxma te Waaksens/Ferwerd — wat onduidelijk; 
8. Douwe Burmania te Ferwerd — getrouwd met weduwe van 6; 
9. Haring Sythiema te Hallum — zwager van 8 en zoon van 3; 
1o. Anthonis Colibrant — gestuurd door de stadhouder; 
I I. Pilgrom ten Indyck — idem; 
12. Allert Siercksma — idem; 
13. Aleph Aylva — idem; 
14. Doecke Aysma — vermoedelijk eveneens; 

24 

STEMRECHT 

NA DE MIDDELEEUWEN 

15. Taco Aylva te Blija — zoon van i3; 
16. Rienick Burmania te Ferwerd — kleinzoon van 8; 
17. Epe Douma te Hallum — familie van 2, 8 en 16; 
18. Bartold Douma te Hallum — zoon van 17; enz. 
De relatie tussen de nummers 13 en 15 wekt de indruk, dat de familie Aylva hier 
geïntegreerd is. Wat niet zo verwonderlijk is, want — Aleph mocht dan uit de 
Witmarsumer tak stammen — de oorsprong van de Aylva's ligt in de Noordoosthoek 
en wel te Bornwerd onder de rook van Dokkum. Na een bloeiperiode in 
Westergo kwam de familie als een niet te stuiten vloedgolf terug over de vijf grietenijen 
. hier. 
Aleph Aylva werd in 1577 als duidelijk Spaansgezinde grietman benoemd in Ferwerderadeel, 
een jaar vóór Ernst Aylva in gelijke functie in Westdongeradeel 
aantrad (hij ging in 1586 over naar Oostdongeradeel) en beide heren hebben in 
deze streek een dynastie gevestigd, welke alles omvatte. In de 290 jaren van 1500 
tot 1790 — in de vijf grietenijen tezamen zijn dat 145o zittingsjaren — zaten de 
Aylva's 412 jaren op een grietmanszetel, hetgeen 28,4% van de tijd betekent. De 
families Schwartzenbergh en Burmania (beide op den duur met de Aylva's verwant) 
komen daar het dichtst bij met resp. 6,4 en 6,3% . van de tijd, gevolgd door 
de Tjaerda's (afgezien van hun langdurige middeleeuwse rol als grietman) en de 
Saeckma's met resp. 3,1 en 3,0%. 
Douwe Burmania nam, naar reeds is aangeduid, mèt de weduwe van zijn tegenstander 
Jemme Juwsma tevens diens stins en rechten over en de Schwartzenberghs 
zijn hier ingevoerd geraakt door huwelijken met dochters uit de families 
Meckema, Holdinga en Aylva. 
In de Middeleeuwen had in de Noordoosthoek elk dorp minstens één hoofdelingenhuis 
— een tiental kleine dorpen daargelaten. Maar het beeld van diverse dorpen 
werd verlevendigd door verscheidene adellijke huizen. In dit opzicht spanden 
Hallum, Holwerd, Ee, Kollum en Rinsumageest de kroon, zodat daar meestal de 
grietman woonde, met het gevolg, dat daar in de meeste gevallen ook het grietenijgerecht 
resideerde. 
Zo zijn, om een voorbeeld te geven, voor en na alle adellijke huizen in Rinsumageest 
herhaaldelijk grietmanswoning geweest — zowel de al vroeg verdwenen 
Juwsma State als Eysinga State (de residentie van de Schwartzenberghs), Melckema 
State (de woning van de Aylva's) en natuurlijk het al genoemde huis van 
`Sits opper gheest' : Tjaerda State, hoewel dat huis op den duur wat minder als 
verblijf voor gezagsdragers diende doordat de na de Hervorming rooms gebleven 
Juckema's en Camstra's daar bij de Tjaerda's introuwden. De onverdraagzaamheid, 
welke Philips II was verweten, was ook de tot macht gekomen Staten tot op 
zekere hoogte eigen: roomsen kwamen niet meer in aanmerking voor ambten 
noch voor het gebruiken van het aloude stemrecht. 
Dat van oudsher aan grondbezit verbonden stemrecht ging zwaarder wegen 
naarmate de Staten van Friesland in belangrijkheid toenamen — zodat het kiezen 
van volmachten belangrijker werd — en voorts naarmate andere ambten in de 
provincie en in de republiek ruimer voorhanden waren. Het uitvallen van de 
stemmen der roomse eigenaren (aangeduid als `papist') maakte het de zittende 
grietman gemakkelijker om de zaken, als het op stemmen aankwam, naar zijn 
hand te zetten. 
Het was voor een grietman, die zichzelf wilde doen gelden, zaak om veel stemdragende 
boerderijen in handen te krijgen. Dat kon bereikt worden door zoveel 
mogelijk van die `stemplaatsen' op te kopen, maar de praktijk was deze, dat de 
grietman — die gewoonlijk door erven en trouwen al een springplank naar het 
gezag had — door zorgvuldig kopen en ruilen voor een krappe meerderheid zorgde. 
Anders dan in de middeleeuwen had elk dorp — hoeveel stemplaatsen het ook 
mocht omvatten — in grietenijzaken één stem. Had de grietman in één meer dan de 
helft der dorpen zijner grietenij één meer dan de helft der stemgerechtigde boerderijen 
in handen, dan was hij al iedereen de baas: hij kon dan b.v. zonder 
moeilijkheden zijn voorkeuren doen gelden en zich staande houden in de kring 
van naburige collega's. 


VERANDERINGE N 

NA DE MIDDELEEUWEN 

ti 

Als voorbeeld moge dienen de uitgekiende claim, welke Tjaerd van Aylva, grietman 
van Dantumadeel, wonend op Melckema State te Rinsumageest, in 1698 
had op de basisstemmen in de dorpen zijner grietenij : 

Aantal stemmen per dorp Aantal stemmen voor de 
grietman 

to- pa-gel-ei-fa- vrientaal 
pist dig gen mi-den 
lie 

Driesum 36 — 2 = 34 9 + 2 + I = 12 
Wouterswoude 29 = 29 3 + 10 = 13 
Dantumawoude 26 — 2 = 24 7 + 3 = 10 
Murmerwoude 16 = 16 4 + 6 + 1 = I 1 
Akkerwoude 28 = 28 4 + 14 = 18 
Rinsumageest 40 — 9 = 31 152 + I = 162 
Sibrandahuis 14 — I = 13 2 + 2 = 4 
Janum 9 = 9 2 + I= 3 
Birdaard 13 — 2 = I I 6 + I = 7 
Roodkerk 22 -12 = 202 2 + 6= 8 
Veenwouden 33 — 2 = 31 6+ 1 + 3= 10 
Zwaagwesteinde 13 = 13 8 = 8 

279 26121202

 45 

Op 't eerste gezicht lijkt het hoogst onwaarschijnlijk, dat Aylva met zijn 45 
(slechts 16% van alle) stemmen de grietenij in handen zou hebben gehad. Uit eigen 
bezit had hij alleen de meerderheid in Zwaagwesteinde -- waar de grond 
goedkoop was. Voor het overige moest hij grotendeels bouwen op de stemmen in 
het bezit van zijn nabije verwanten en van zijn vrienden. 
Onder de laatstgenoemde categorie vielen de door hemzelf benoemde bijzitters 
en dorpsrechters (in dezen van gewicht als zij eigenaar waren van een stemplaats) 
en voorts de grietmannen in de omgeving met wie hij afspraken had, dat ze 
elkaar niet zouden dwarsbomen. Zulke akkoorden regelden diverse benoemingen 
en opvolgingen voor een aantal jaren. In de 16de eeuw kwam zoiets al incidenteel 
voor — zo sloot in 156o Johan Bonga een akkoord over het grietmanschap 
van Westdongeradeel — in de 17de eeuw werden soortgelijke afspraken algemener 
en in de I8de eeuw waren ze regel: buitenstaanders kregen geen voet aan de 
grond. 
Om terug te keren naar onze Aylva: in vijf van de twaalf dorpen kon hij rekenen 
op een uit de stemkohieren duidelijk blijkende meerderheid. Wellicht zal hij ook 
nog ons verborgen gebleven relaties hebben gehad en in elk geval kon hij door 
geringe manipulaties nog kerkelijke stemmen tot zijn supporters rekenen, zodat, 
mocht het spannend worden, Wouterswoude en Dantumawoude mede rond zijn 
hemelbed stonden. En dat betekent volgzaamheid van tenminste zeven van de 
twaalf dorpen! 
Een vakkundig verworven meerderheid op basis van 45 eigen stemmen — en die 
omvatten dan nog niet eens allemaal de complete stemdragende boerderijen : in 
zeventien gevallen bezat hij alleen maar het hornleger (huisstede en erf), waaraan 
men langzamerhand het stemrecht was gaan verbinden. Merkwaardig was de 
situatie in Rinsumageest, het dorp waar Aylva woonde. Hij had daar zelf geen 
enkele stem, maar hij kon, door op anderen te steunen, op de meerderheid rekenen 
doordat de stemmen in roomse handen werden afgetrokken. 

Al met al was Friesland in enkele eeuwen tijds wel ver afgedwaald van de min of 
meer democratische patronen van weleer. Behalve onmogelijke praktijken in de 
belastingheffing verdrietten ook de wijze van stemmen, de onderlinge afspraken 


26 

AFBRAAK 

NA DE MIDDELEEUWEN 

tussen de heren en andere oligarchische toestanden juist die bevolkingslagen, die 
voor invloedrijke baantjes niet aan bod kwamen. In 1748 is er een algemene 
volksbeweging geweest — gekenmerkt door relletjes in grotere plaatsen, maar 
zelfs voortgezet op het platteland in de Dongeradelen — als inleiding van een poging 
om langs de op intimidatie volgende weg van onderhandeling de oligarchie 
wat in te tomen. 
Er werd niets belangrijks bereikt, maar de afvaardiging der grietenijen naar de 
vergaderingen in Leeuwarden (om hervormingsvoorstellen te maken en die aan 
de Staten en de stadhouder voor te leggen) leert ons iets over de herkomst van 
het verzet. Uit de vijf grietenijen van de Noordoosthoek praatten daar mee: een 
zestal boeren (van wie één bijzitter was), een jeneverstoker, een oud-ontvanger, 
een predikant en een notaris — mensen van het slag, dat later met de Patriotten 
meedeed, al hadden die dan tevens ontevreden aristocraten in hun midden. Tot 
de meest opvallende Patriotten mogen gerekend worden Coert Lambertus van 
Beyma (die als grietenijsecretaris deftig woonde in Ternaard), zijn grietman, 
Sicco Douwe van Aylva op Hania State te Holwerd, en Horatius Hiddema van 
Knijff op Cammingha State te Ferwerd. 
Deze dissidente heren moesten in 1787 de wijk nemen naar Frankrijk, maar ze 
kwamen in de winter van 1794—'95 samen met Franse troepen zegevierend terug. 
En een van de eerste maatregelen na de Bataafse revolutie was de afschaffing van 
het aloude stemrecht. Misschien zijn zij het minder eens geweest met het bevel 
van de provinciale overheid, dat de adellijke wapens en titels op herebanken, 
grafzerken en dergelijke onverwijld uit de kerken verwijderd moesten worden — 
een verlate beeldenstorm ... Blijkbaar zijn toen vele rouw- en wapenborden 
tijdelijk in veiligheid gebracht, want het vernielen van wapens en het wegkappen 
van titels valt achteraf in hoofdzaak op onverwrikbare grafzerken te zien. 
Het zogenaamde Kollumer Oproer, een poging om een te Kollum gevangen gehouden 
prinsgezinde te bevrijden, een actie die uitgroeide tot een amateuristische 
aanval op Dokkum, heeft in i 797 noch de ene noch de andere kant goed gedaan. 
Het volk miste op den duur de kijk op de ontwikkelingen. Zo was het bijzonder 
verwarrend, dat men de ten tijde van de revolutie afgezette regenten de een na de 
ander in hoge functies zag terugkeren in het bezette gebied. 
Men schenke ons de achtereenvolgende stromingen en staatsregelingen, het Koninkrijk 
Holland, de inlijving bij Frankrijk en de tijdelijke verdeling van de grietenijen 
in mairieën. De restauratie herstelde de grietenijen — zonder het stemrecht 
in de oude vorm en ook zonder de rechtspraak door het grietenijbestuur: men 
was onder het koninkrijk van de weer geïnstalleerde Friese Nassaus op weg naar 
de gemeentewet van 1851, die, met behoud van de grenzen, de grietenijen tot gemeenten 
maakte en het college van grietman en bijzitters tot burgemeester en 
wethouders. 
Enkele potentaten van oude naam bleven tot omstreeks die verandering hun 
grietenij besturen — een Heemstra, een Feytsma en een Sythiema, al werd zijn 
naam langzamerhand als Sytzama gespeld; de laatstgenoemde heeft zelfs nog de 
burgemeestershamer van Dantumadeel gehanteerd van 1851 tot 1876. 

Die burgemeester Van Sytzama woonde op Rinsma State te Driesum, een buitenhuis 
dat nog bestaat en dat sinds 197o gemeentehuis van Dantumadeel is. 
Vóór de t 9de eeuw was er in deze hoek met uitzondering van het aloude Fer


werd nauwelijks een raadhuis te bekennen. De taken van de grietenijbestuurders 
waren weinig omvattend, zodat het recht werd gehouden in de herberg en de gerechtelijke 
afkondigingen plaatsvonden in de kerk. Behoudens Ferwerd had alleen 
Kollum een rechthuis, maar dat dorp had dan ook deels het karakter van 

een vlek (een minder agrarisch georiënteerd dorp) zodat het niet al te zeer kon 

achterblijven bij de oude stad Dokkum met zijn fraaie stadhuis. 

Als het over allure gaat, moet hier even worden vastgesteld, dat Dokkum reeds 

in de i 5de eeuw de voorsprong had, dat plattelands-edelen uit de omgeving daar 

's winters in royale woningen verbleven. De trek van de `buitenlui' naar de stad 

is trouwens op den duur meer gericht op Leeuwarden sinds daar een stadhou


derlijk hof voor de bovenlaag de toon aangaf. Weliswaar bleven naast de griet



NA DE MIDDELEEUWEN 

mannen en grietenijsecretarissen lange tijd raadsheren, gedeputeerden, afgevaar


digden bij de Staten-Generaal, hoge provinciale ambtenaren en vooral ook hoge 

militairen in de bekende buitenhuizen wonen (dikwijls alleen in de zomer), maar 

toch zien we cie voorname huizen voor verweg het grootste deel reeds vervan


gers van de oude stinsachtige gebouwen — vrij snel in aantal afnemen. 

Van vele vermaarde huizen is niet bekend wanneer ze zijn afgebroken. Voorzover 

we, zonder speciaal onderzoek, in dezen iets weten, wil het ons voorkomen, dat 

er in de i 8de eeuw minstens zoveel `states' zijn verdwenen als in de 19de, die er 

toch maar de naam van heeft bij uitstek de slopershamer vrij spel te hebben gege


ven. Het vertrek van de Friese stadhouder naar Den Haag, waar hij — als stad


houder Willem iv — gaarne Friezen als adviseurs en functionarissen aan zijn hof 

verbond, heeft de belangstelling voor de Friese buitenhuizen als woning doen 

afnemen en de `Franse tijd' was niet de geschikte periode om die weer op peil te 

brengen. Integendeel: er zijn toen in de Noordoosthoek minstens zeven states 

gesloopt. 

Een en ander heeft de meeste dorpen niet alleen van meer of minder indruk


wekkende gebouwen beroofd, maar ze tevens een stuk kaler gemaakt. De singels, 

tuinen en parken — gewoonlijk voorzien van zwaar geboomte en dan ook wel 

plaatselijk aangeduid als `het Bosch' — zijn met de huizen verdwenen. De echte of 

vermeende grandeur, stoelend op traditionele voorrechten, tot uitdrukking 

komend in de bestuurlijke rol, ging samen met een landschappelijke beschutting, 

die romantiek bood aan weinigen, doch voortleeft in de herinnering van velen — 

zij het ook in de meeste gevallen louter uit overlevering. 

Wat er rest, moge uit de beschrijving per gemeente blijken. 

J. J. SPAHR VAN DER HOEK 
LITTERATUUR A. J. Andreae, Kollumerland en Nieuw Kruisland geschiedkundig beschreven, Kollum 1883; 
dez., Oudheidkundige plaatsbeschrijving van Kollumerland en Nieuw Kruisland, Kollum 
1885. Herdruk met inleiding door J. J. Spahr van der Hoek, Leeuwarden 1 975• 

A. J. Andreae, Nalezing op de nieuwe naamlijst van Grietmannen van jhr. mr. H. Baerdt van 
Sminia, Leeuwarden 1893. 
Beneficiaalboeken van Friesland, uitgave Provinc. Bestuur van Friesland 1850 met inleiding 
door J. van Leeuwen. 
J. Botke, De gritenij Dantumadiel, Dokkum 1932. 
J. A. Faber, Drie eeuwen Friesland, Leeuwarden 1972. 
Geschiedenis van Friesland, Drachten 1968. 
Kohieren der stemmen van Oostergo van 1640 en 1698, gedrukt 1698. 
Register van den Aanbreng van 1511 en verdere stukken tot de floreenbelasting betrekkelijk, 
uitg. door I. Telting, Leeuwarden 1879. 

P. Sipma, Oudfriesche Oorkonden, 4 dln., 's-Gravenhage 1927—'77. 
J. J. Spahr van der Hoek, Samenleven in Friesland, Drachten 1 979. 
Stamboek van den Frieschen vroegeren en lateren adel door M. de Haan Hettema en 
A. van Halmael, Leeuwarden 1846. 
G. A. Wumkes, Stads-en dorpskroniek van Friesland, 2 dln., Leeuwarden 1930—'34. 

De nederzettingsgeschiedenis 

NEDERZETTINGSGESCHIEDENI.S 
VAN HET TERPENGEBIED 

Het gebied van de vijf gemeenten rond Dokkum maakt deel uit van twee landschappelijke 
eenheden, enerzijds het terpengebied en anderzijds de Wouden. 
Het verspreidingsgebied van de terpen strekt zich uit over een brede strook langs 
de kusten van het zuidelijk deel van de Noordzee; de Wouden vormen de relatief 
hoog gelegen zandgronden afgewisseld met enkele laagten die zich over het oostelijk 
en zuidoostelijk deel van Friesland uitstrekken, aansluitend op de Drentse 
zandgronden. De grens tussen de twee eenheden ligt even ten zuiden van de Dokkumer 
Ee en het Grootdiep. Ferwerderadeel, Oost- en Westdongeradeel liggen 
daarmee in het terpengebied, terwijl Dantumadeel, Kollumerland en Nieuw-
Kruisland grotendeels vallen onder de Wouden. 
De oudste continue bewoning heeft zich in het terpengebied ontwikkeld. De aanduiding 
`terpengebied' houdt overigens niet in dat zich hier uitsluitend terpnederzettingen 
hebben ontwikkeld. De variatie in het type nederzetting geldt tevens 
voor de Wouden. 

Bewoningspatroon in het algemeen. Over de fysische aspecten van terpen, het terpengebied 
en over de oudste bewoning is hiervoor al het een en ander meegedeeld. 
Door middel van bodem- en archeologisch onderzoek is voor een aantal 
terpen de ouderdom komen vast te staan, waarbij tevens een continue bewoning 
tot deze tijd is aangetoond. 
Voor de interpretatie van het hedendaagse cultuurlandschap met als voornaamste 
aspect de ontwikkeling van het bewoningspatroon op de terpen is de. tijd na 
de laatste ophogingsfase van de terpen het interessantst. Oudere bewoningssporen 
zijn meestal verdwenen aan de oppervlakte en leveren niet (meer) direct 
zichtbare relicten in het hedendaagse cultuurlandschap op. 
De dorpsterpen blijken te zijn ontstaan door het aaneengroeien van oorspronkelijk 
afzonderlijk opgeworpen z.g. huisterpen (Boersma, p. 7). Deze huisterpen, 
met plaats voor één boerderij zijn ook als zelfstandige categorie blijven bestaan 
en vormen zelfs een grote numerieke meerderheid. Het totaal aantal terpen in de 
vijf gemeenten bedraagt 159 (Halbertsma, p. 266, 267). Het aantal dorpen dat 
ontstaan is uit bewoning op een terp bedraagt 37. Het hier gehanteerde kriterium 
voor het terpdorp is de ligging van kerk, woon- en bedrijfsbebouwing op het 
terpterrein; dit geheel moet tevens onder een eigen naam bekend staan. 
De oudste schriftelijke bronnen waarin iets meegedeeld wordt over terpdorpen in 
het onderhavige gebied vormen de goederenlijsten van het klooster Fulda. Naar 
algemeen wordt aangenomen kunnen twee tijdstippen voor de ouderdom van de 
daarin genoemde en identificeerbare plaatsnamen worden onderscheiden, te we-
ten de tweede helft van de achtste eeuw en het jaartal 945 (Dronke, c.7, c.37). In 
de oudste lijst worden vermeld: Marrum, Reitsum en Hogebeintum in Ferwerderadeel, 
Tibma in Oostdongeradeel en Ternaard en Waaksens in Westdongeradeel. 
Bij het tweede tijdstip worden genoemd: Jislum, Lichtaard en Oosterbeintum 
in Ferwerderadeel, Aalsum en Anjum in Oostdongeradeel en Bornwerd en 
Hantum in Westdongeradeel (Gysseling, zie index op gemeentenamen). Opmerkelijk 
is de situatie in Ferwerderadeel: zes van de elf dorpsnamen in deze 


DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

grietenij zijn in de tweede helft van de 'ode eeuw bekend. Zonder hiervoor over 
feiten te beschikken, kan voorlopig worden aangenomen dat onder identieke 
bewoningscondities ook elders in het terpengebied de later bekende terpdorpen 
in beginsel rond die tijd als bewoningspunt voor een groep mensen bestaan. 
Slechts in enkele gevallen lijkt het mogelijk dit algemeen geschetste beeld wat 
meer te nuanceren. Een aantal plaatsnamen in het terpengebied geven iets aan 
omtrent de verspreiding van de bevolking over bewoonbare kernen. 
De naam Hantumhuizen duidt door de uitgang `huizen' mogelijk op een relatief 
late vestiging vanuit Hantum. Iets dergelijks doet de naam Bornwerderhuizen 
vermoeden. In tegenstelling tot Hantumhuizen is hier echter nooit een volwaardig 
dorp tot stand gekomen. Oorspronkelijk heeft dit gehucht wellicht meer betekenis 
gehad; vóór 1542 vormt het samen met Betterwird nog een zelfstandige 
parochie, . doch daarna niet meer (Muller, p. 54 0, 54 1 ). Ook de namen van Ooster-, 
Westernijkerk en Niawier geven door de bepaling `nij' (= nieuw) aan dat 
het hier om relatief late vestigingen gaat. De `nij kerken' dateren waarschijnlijk 
uit de tijd na de terpenbouw: er komen daar namelijk geen terpen voor. Dit laatste 
geldt eveneens voor de nederzettingen die pas rond 1600 of nog later tot 
stand komen; de aaneengegroeide vissersdorpen Paesens/Moddergat; Dokkumer 
Nieuwe Zijlen, als buurtje ontstaan bij uitwateringssluizen en de door de verkeersfunctie 
ontstane bebouwing van Birdaard aan weerszijden van de Dokkumer 
Ee. 
Als de ontwikkeling van de dijkenaanleg zover is gevorderd, dat er sprake kan 
zijn van een enigszins gesloten kustlijn, circa 1200, komt aan de terpenbouw een 
einde. Hoewel de eerste dijken lang niet de tegenwoordige hoogte en staat van 
onderhoud kenden, ontstaat voor de boeren de mogelijkheid zich dichter bij of 
tussen hun landerijen te vestigen. 
De feitelijke nieuwe plaats van vestiging ligt echter wel nog zoveel mogelijk op 
de bestaande natuurlijke verhogingen. Grote aaneengesloten laaggelegen terreinen 
zoals bijvoorbeeld de Anjumer Kolken zijn lange tijd onbewoonbaar geweest 
en pas onlangs in het kader van ruilverkavelingen voor het eerst goed ontsloten 
voor bewoning. 
Er bestaan weinig gegevens die iets duidelijks zeggen omtrent de snelheid waarmee 
het proces van migratie naar het buitengebied plaatsvindt. Op basis van belastinggegevens 
van 1511 vermoedt Spahr van der Hoek dat dit proces in Wester-
go toen al vrij ver gevorderd moet zijn geweest (Spahr van der Hoek, Samenleven, 

p. 46). De gegevens uit het `Register van den Aanbreng' doen vermoeden dat dit 
proces voor Oostergo in ieder geval in gang was; de enkele keren dat van de belastingplichtige 
de woonplaats wordt genoemd (up den fen = weiland) wekt de 
indruk dat deze lieden, wellicht juist door de extra plaatsaanduiding veelal niet 
meer op een terp woonachtig zijn (R.v.A. I, b.v. : p. 96, 104, I17). 
De in de loop der eeuwen nieuw gevormde boerenbedrijven hebben zich in het 
algemeen direct bij hun landerijen gevestigd. De agrarische bewoning is in de 
loop der eeuwen meer verspreid geraakt. 
Daarbij moet echter worden aangetekend dat de eerder genoemde huisterpen nu 
niet altijd meer bewoond zijn. Van de circa 120 huisterpen zijn er enkele tientallen 
onbewoond. 
De bevolkingsontwikkeling in cijfers kan vanaf ongeveer 1800 worden gevolgd. 
Globaal gezien tekent zich een lichte groei af tot 1850. Daarna blijft de situatie 
ongeveer een eeuw stabiel. Na de tweede wereldoorlog treedt een daling op die 
zich relatief het sterkst voordoet bij de kleinste dorpen (Spahr van der Hoek, 
Undersyk, p. 103, 104). Opmerkelijk bij dit geheel is, dat in de afgelopen anderhalve 
eeuw de onderlinge rangschikking van de dorpen naar grootte binnen de 
grietenijen betrekkelijk konstant lijkt te zijn gebleven. Beschrijving van de kernen 
in termen als `groot, klein of middelmatig dorp' in de Tegenwoordige Staat 
komen veelal overeen met de tegenwoordige situatie (Tegenwoordige Staat, II, 
p. 191-220). 
Kenmerken van de dorpsplattegrond. In de ruimtelijke structuur van het dorp vallen 
twee onderdelen te onderscheiden, te . weten de dorpskern en het dorps



30 DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

toebehoren in de zin van veldgebruik en -indeling en de infrastructuur. 
`Het Terpdorp' is tot op zekere hoogte een verzamelbegrip voor een type nederzetting 
dat zich in een aantal gedaantes voordoet waarbij onderling zowel verschillen 
als overeenkomsten worden geconstateerd. 
Op basis van overeenkomsten in de ruimtelijke structuur kan het `ideaaltype' van 
het terpdorp worden beschreven (Spahr van der Hoek ; Undersyk, p. 76-78). De 
kenmerken die Spahr van der Hoek daaraan geeft zijn: 

a. hoogte van 4 à 5 meter 
b. terpzool met oppervlakte van 15.000 m 2 
c. rond de terp moet een terrein van minimaal 150.000 m2 in het wegen-, padenen 
slotenbeloop beïnvloed zijn door de terp 
d. de vorm van de terp is als plattegrond rond 
e. het wegen- en padenbeloop op de terp is niet willekeurig maar staat beschreven 
in oude Friese wetten. In de z.g. oude en nieuwe Schouten-rechten (circa 
1200) vindt men n.l. de ringweg aan de voet van de terp en de ringweg rond het 
kerkhof vermeld. Tussen beide ringwegen lopen straalsgewijs (radiaal) enkele 
wegen of paden 
f. de bewoning ligt in principe aan de ringweg onderaan de terp. 
Voor de volledigheid moet worden vermeld, dat de kerk en het kerkhof op de 
kruin van de terp zijn gelegen. 
Bij deze constructie voor het `ideaaltype' terpdorp moet een enkele opmerking 
worden geplaatst. De verschillende elementen waaruit de ruimtelijke structuur is 
opgebouwd hebben elk een eigen achtergrond en ouderdom; als voorbeeld mag 
de radiale structuur worden genoemd, een principe dat mogelijk alleen in de eerste 
stadia van de terpenbouw bewust is toegepast (Boersma, p. i 3). Daar tegenover 
staan elementen als kerk en kerkhof die pas vele eeuwen later een onderdeel 
van het terpdorp uitmaken. Het terpdorp is als type een geheel, waarvan de 
onderdelen een verschillende ouderdom kennen. Het ideaaltype kan dan ook pas 
gelden na de tijd dat jongere elementen (kerk) op de terp aanwezig zijn en de 
woonheuvels na de dijkenaanleg `met rust worden gelaten'. 
Of elk afzonderlijk dorp ooit aan het geschetste type heeft voldaan, is onduidelijk. 
Zeker is echter dat de overeenkomst met het ideaaltype in het verleden 
groter is geweest dan tegenwoordig. Er kan een aantal oorzaken worden genoemd 
waardoor die overeenkomst verminderd is: 
I. Door de hiervoor genoemde migratie van boerenbedrijven van de dorpsterp is 
in mindere of meerdere mate de agrarische bebouwing vervangen door een nietagrarische, 
die andere inrichtingseisen ten aanzien van het ruimtegebruik op de 
terp verlangt. Ook door de aanleg van staten met vaak rechthoekig gevormde 
bijbehorende terreinen kan de radiale structuur op de terp gedeeltelijk verdwijnen 
(b.v. Genum en Hallum). 
2. Met de verharding van het wegenstelsel (voornamelijk tweede helft vorige 
eeuw) zijn de tracés in sommige gevallen veranderd. Vaak wordt een nieuwe weg 
dwars over de terp geleid. 
3. Rond de eeuwwisseling hebben de terpafgravingen het beeld verder verzwakt. 
4. Een recente vorm van invloed zijn cultuurtechnische maatregelen die bijvoorbeeld 
in het kader van ruilverkavelingen plaatsvinden, waarbij oude elementen 
en patronen verloren gaan. 
Ondanks de hier genoemde veranderingen zijn bij vele terpdorpen nog elementen 
uit het `ideaaltype' in de huidige ruimtelijke structuur aanwezig. 
Voor de woonheuvel zelf geldt, dat de niet bebouwde delen veelal zijn afgegraven 
tot maaiveldniveau van het omringende gebied. Extreme voorbeelden van afgravingen 
vormen de terprestanten van Aalsum en Bornwird. Deze terpen zijn van 
de ringweg aan de voet tot aan het kerkhofterrein geheel afgegraven afgezien van 
de toegangsweg tot de kerk. Het kerkterrein is hiermee op een onnatuurlijk steil 
heuveltje komen te liggen, een fenomeen dat overigens wel opvalt in het landschap. 
De (woon)bebouwing van deze dorpen was en is gelegen op de voet van 
de voormalige terp. De overige dorpsterpen zijn voor wat betreft het onbebouwde 
deel in meerdere of mindere mate afgegraven. Een voorbeeld van een dorpsterp 
die in het geheel niet afgegraven is, maar dan ook vrijwel over de volledige 

DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

3 1 

oppervlakte bewoond is, vormt de terp van Marrum. Door de afgravingen kan 
niet meer goed worden vastgesteld wat de precieze omvang van de terp is geweest. 
Uit het verticale beloop van de toegangsweg tot het kerkterrein en, aan de 
hand van de ligging van perceelscheidingen, eventuele ringwegen en de hoogte 
van de buitenste ringweg kan de omvang min of meer worden afgeleid. Ook de 
bestaande literatuur en het kaartmateriaal geven wat dit betreft geen uitsluitsel. 
De daarin gegeven informatie is helaas niet zo gedetailleerd dat op de bij de dorpen 
weergegeven kadastrale kaarten de ligging van de terp kan worden ingetekend. 
Van het oude wegen- en padenpatroon op de terp is in veel gevallen nog iets 
waar te nemen. De ringweg direct buiten het kerkhofterrein is nog aanwezig op 
de wat grotere terpen van Hallum, Marrum, Blija en Ee. 
Bij de eerste twee genoemde is tevens de tweede ringweg even boven de voet van 
de terp in de plattegrond te volgen; soms bestaat deze ring inderdaad nog gedeeltelijk 
als (land)weg, vaak ook valt het beloop alleen te herkennen in de perceelscheiding. 
Dorpen waar het beloop van deze weg in zijn geheel op een of andere 
wijze als gave cirkelvorm aanwezig en herkenbaar is zijn Hogebeintum, Foudgum, 
Aalsum. 
In veel andere dorpen valt nog voor een deel de ring te herkennen: Genum, 
Jislum, Lichtaard, Oostrum, Bornwird, Brantgum, Raard, Wetsens, Anjum. 
Een radiale verkaveling op de terp is alleen daar nog te constateren waar geen 
afgravingen hebben plaatsgevonden. Het stervormig beloop vanuit het centrum 
(het kerkterrein) naar de ringweg is in beperkte mate terug te vinden in het be-
loop van een aantal straatjes en steegjes te Ferwerd, Hallum en Metslawier. In 
sterkere mate is dit het geval bij Marrum, Brantgum, Foudgum en Ee. 
In een aantal gevallen zet dit patroon zich voort buiten de terp over een zekere 
afstand. Dit is het geval bij Hogebeintum, Brantgum, Foudgum en Aalsum. 
De bebouwing vormt het meest in het oog springende onderdeel uit de ruimtelijke 
structuur van het dorp. Het oudste element daarin met een continuïteit qua 
ligging vormt de kerk plus het bijbehorende kerkhof, oorspronkelijk op de kruin 
van de dorpsterp gelegen. De tegenwoordige ligging geeft soms de indruk daarvan 
af te wijken. Wanneer de terp slechts aan één zijde bebouwd is en de niet be


bouwde zijde is afgegraven, lijkt de kerk excentrisch in dit geheel te liggen. 
Duidelijk valt dit waar te nemen bij Ferwerd en Hantum. De excentrische ligging 
van de kerk te Holwerd kent een andere oorzaak. Kerk en dorpskom liggen hier 
elk op een eigen terp, waarbij de kerk aanvankelijk buitendijks lag (Halbertsma, 

p. 237). In de oorspronkelijke toestand zijn de bewoners wellicht landinwaarts 
gaan migreren o.i.v. de dreiging van de zee. Een dergelijk principe lijkt ook ten 
grondslag te liggen bij Wierum. De kustlijn heeft hier aanvankelijk meer zeewaarts 
gelegen (Rienks en Walther, p. 104). Bij een daaropvolgende verschuiving 
landinwaarts is ten tijde van de dijkaanleg de kerk vrijwel tegen de dijk aan 
komen te liggen, de bewoning ten zuiden daarvan. 
Hiervoor is de migratie van boerenbedrijven vanuit het dorp naar de landerijen 
al ter sprake gekomen. Veel terpdorpen dragen dan nu ook niet meer een duidelijk 
agrarisch stempel; grotere dorpen als Hallum en Anjum hebben waarschijnlijk 
al enkele eeuwen een niet-agrarische bebouwing op de terp staan. Be-
halve door de verplaatsing van de agrarische bedrijfstak kan worden gewezen op 
het feit dat van het begin af bepaalde dorpen een afwijkend karakter hebben gekend. 
In de eerste plaats komen daarvoor in aanmerking de hoofdplaatsen van 
de grietenijen, als administratief en juridisch centrum. 
Daarnaast zijn er enkele dorpen waarbij de handel een wat grotere plaats heeft 
ingenomen. Zo is bekend dat Holwerd in de i 5de eeuw marktrechten heeft bezeten 
(Van Buijtenen, Marktrechten, p. 34 -36). 
Bij slechts twee van de grotere dorpen treft men nog boerderijen op de dorpsterp 
aan, te weten Marrum en Ee. Bij de kleinere dorpen is deze bebouwing soms nog 
op de voet van de terp aan de ringweg aanwezig. 
In enkele gevallen heeft de niet agrarische bebouwing zich op één zijde van de 
terp geconcentreerd (Ferwerd, Hantum, Anjum). Voor zover de Schotanuskaarten 
van de grietenijen op dit gedetailleerde punt kunnen worden vertrouwd, lijkt 

32 DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

deze vorm van vestiging in beginsel rond 1700 al te bestaan. Soms is hierbij een 

van de wegen naar het kerkterrein uitgegroeid tot de belangrijkste as in de platte


grond, bijvoorbeeld in Hallum, Anjum. Door het verdwenen agrarisch karakter 

en de aanwezigheid van een buurtje met handels- en ambachtslieden worden deze 

dorpen in de literatuur soms aangeduid met het begrip `handelsterp' (Klok, 

P-147). 

Bij een aantal dorpen zijn de kenmerken van het ideaaltype terpdorp zwak ont


wikkeld of zelfs helemaal afwezig. Hiervoor komen een aantal dorpen, voorna


melijk in Oostdongeradeel, in aanmerking waarvan al eerder is opgemerkt dat ze 

niet tot de oudste nederzettingen behoren. Opvallend is de geringe concentratie 

aan wier-namen. Het begrip wier komt in verschillende betekenissen voor; als 

opgeworpen hoogte tegen wateroverlast maar ook een algemene betekenis als 

`hoogte' is mogelijk. Een andere meer specifieke betekenis van een hoogte, klei


ner en steiler dan een terp lijkt in het geval van de wier-dorpen niet op te gaan 

(Moerman, p. 269, 270). 

De meest algemene betekenis lijkt nog het beste van toepassing. De hoogte


verschillen zijn nogal subtiel en voor zover aanwezig doen ze denken aan na


tuurlijke hooggelegen ruggen in het landschap, een situatie die in Bollingwier 

nog goed herkenbaar is. 

Verschillende auteurs menen voor dit deel van het gebied te kunnen wijzen op 

restanten van dijktracés, hetgeen een langdurige zee-invloed landinwaarts doet 

vermoeden (Griede, p. 97). Bij een relatief late bewoning ontwikkelt de dorps


plattegrond zich minder op basis van een (bestaande) terp; Metslawier, Niawier, 

Morra en Lioessens doen dan ook weinig denken aan een terpdorp, de bebou


wing heeft zich in de lengte ontwikkeld, langs of tussen bestaande landwegen. 

Tot slot moeten de al genoemde bewoningskernen worden vermeld die in hun 

ruimtelijke structuur geen enkele binding hebben met terpen: het dubbeldorp 

Paesens/Moddergat, een langs de voet van de zeedijk gelegen voormalig vissers


dorp, het buurtje dat is ontstaan bij de in 1729 gereedgekomen Dokkumer Nieu


we Zijlen, en de bewoning langs de Dokkumer Ee tussen Birdaard en Wanswerd, 

die uit de 17de eeuw dateert. 

Bodemgebruik en infrastructuur. Nederzettingsgeschiedenis van een gebied beperkt 
zich niet alleen tot de ontwikkeling van de dorpskern zelf, de occupatie heeft ook 
een stempel gedrukt op de omringende, agrarisch benutte gronden. Derhalve 
mogen onderwerpen als grondgebruik, verkavelingsvorm, patroon van wegen en 
waterwegen binnen het kader van die geschiedenis worden gerekend. 
Uit vondsten bij terpafgravingen is duidelijk geworden dat vroegere bewoners 
zowel akkerbouw als veeteeltprodukten hebben gekend. Vóór de bedijkingen aan 
de kust is akkerbouw op de terp of hoger liggende kweldergronden door het zilte 
karakter van de bodem slechts in beperkte mate mogelijk geweest. 
Na de bedijking heeft het akkerbouwareaal zich waarschijnlijk iets uitgebreid 
(Boersma, p. 33). 
Akkerbouw is door de eis van een relatief lage grondwaterstand gebonden aan de 
van nature hoger liggende gronden. Op (oudere) topografische kaarten is dan 
ook vaak duidelijk te constateren aan de vorm van grondgebruik waar de hogere 
terreinen zijn gelegen (vgl. zg. Huguenin kaart). Globaal gezien neemt de hoeveelheid 
akkerland toe van zuid naar noord, langs de Ee vindt men vrijwel uitsluitend 
weide, langs de Waddenkust overheerst het akkerbedrijf. Met name in 
de Dongeradelen werden de akkers met het begrip Tellingen' of `valgen' aangeduid, 
nog voortlevend in veldnamen, maar ook bijvoorbeeld in de Fellingsweg te 
Tibma. 
Het grasland kan historisch gezien worden onderverdeeld in weidegrond en hooiland, 
vanouds met respectievelijk fennen (finnen) en meden (mieden) aangeduid. 
De laatste categorie betreft de laag gelegen vochtige gronden, die lange tijd onverdeeld 
en gemeenschappelijk gebruikt zijn geweest. In deze situatie is vaak pas 
na de middeleeuwen verandering gekomen. Deze laag gelegen landen komen in 
de Dongeradelen wel voor onder de naam `kolken' (Spahr van der Hoek, Undersyk 
p. 73). Tegenwoordig hoeft de onderscheiding in weiden en hooilanden niet 


DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

meer gemaakt te worden: door de verbeterde ontwatering en afwatering kunnen 
ook de laagst gelegen gronden intensiever worden gebruikt. 
Zowel de bouwlanden als de weilanden zijn in het algemeen blokvormig verkaveld. 
Deze vorm van verkaveling wordt gezien als het produkt van een spontane 
ontginning van het gebied waaraan geen van tevoren opgesteld plan tot uitgifte 
ten grondslag lag (Edelman-Vlam, p. 147). De blokvormige verkaveling kan onderscheiden 
worden in een onregelmatige en een regelmatige. Bij de onregelmatige 
blokvorm krijgen de percelen door het bochtige beloop van de perceelscheiding 
hun wat grillige vorm; de perceelscheiding is hier vaak een natuurlijke grens 
in de vorm van een geul of andere laagte die na de bedijking in het voormalig 
kweldergebied is blijven liggen. 
De regelmatige blokvorm wordt aangetroffen op de hoger gelegen gronden, veelal 
dus samenvallend met de bouwlanden. De natuurlijke grenzen ontbreken hier 
grotendeels waardoor een doelmatiger, rechtlijniger patroon is ontstaan. Soms 
wordt een rechtlijniger verkaveling aangetroffen in de hiervoor besproken hooilanden; 
het betreft hier een late opdeling van de vaak gemeenschappelijk gebruikte 
gronden in grote rechthoekige percelen. 
Op verschillende plaatsen aan de kust is gestreefd naar het uitbreiden van het 
landbouwareaal door middel van inpolderingen. De oudste betreft een strook 
grond, direkt grenzend aan Blija, Ferwerd en Westernijkerk die in de I2de eeuw 
werd bedijkt. Aan het einde van de 16de eeuw is deze aktiviteit het grootst; bij 
Holwerd, Ternaard en ten noorden van Anjum worden dan stukken kwelderland 
ingepolderd. In 1752 vindt ten oosten van Engwierum nog een aanzienlijke landwinst 
plaats (Rienks en Walther, p. 37-42). De tegenwoordig buitendijks liggende 
gronden staan voor de drinkwatervoorziening niet in kontakt met het oude 
land. Ten behoeve van het vee zijn hier drinkwaterkuilen gegraven waarin het 
regenwater zich verzamelt, de z.g. dobben; vooral ten noorden van Ferwerd komen 
veel van deze dobben voor. De nieuw verworven landbouwgronden hebben 
geen aanleiding gegeven tot dorpsvorming, alleen tot een verspreide agrarische 
bewoning. Een laatste ingreep wat dit betreft vormt de afsluiting van de Lauwerszee 
in 1969. 
Het oorspronkelijk beloop van de wegen is in het algemeen kronkelig; ze zullen 
in het verleden zo veel mogelijk op perceelsgrenzen zijn aangelegd. Met de verharding 
van het wegenstelsel, in de tweede helft van de vorige eeuw, blijkt dat in 
sommige gevallen de bestaande wegen niet meer in het stelsel worden opgenomen, 
maar dat nieuwe tracés worden ontworpen, die vaak een wat rechter beloop 
kennen. De weg van Bornwerd via Raard, Lichtaard en Reitsum naar Genum is 
hiervan een duidelijk vdorbeeld. Soms wordt bij de nieuwe aanleg de weg over de 
terp geleid. Vanouds liepen de interlokale wegen meestal om de terp heen. De 
nieuwe verharde tracés vormen vaak aanknopingspunten voor nieuwe bewoning. 
Vóór de verharding van de landwegen speelden waterwegen een veel grotere rol 
in het verkeer. Bijna elk dorp kent een eigen vaart dan wel opvaart. De ouderdom 
van deze vaarten staat bijna nooit vast. Alleen van de Hallumertrekvaart is 
de ontstaansdatum bekend: 1648 (Charterboek, 111, p. 5i o). De meeste andere 
vaarten zijn niet meer dan verbrede reeds bestaande sloten. 
Alle vaarten staan uiteindelijk in verbinding met de twee grootste wateren : de 
Dokkumer Ee en Grootdiep. Uit het patroon van wegen en waterwegen blijkt 
overigens de gerichtheid op Dokkum, als knooppunt van deze transportlijnen. 
De vaarten spelen tevens een belangrijke rol bij de afwatering van het gebied. Na 
de bedijking vindt deze niet meer rechtstreeks op de zee plaats maar via de Zuider 
Ee, Dokkumer Ee en het Grootdiép. 
Laatste twee genoemde wateren spelen overigens ook een grote rol bij de afwatering 
van het centrale deel van Oostergo. 

'In het begin. van de 14de eeuw blijken het Grootdiep en de Ee tot even ten westen 
van Dokkum ter hoogte van Raard met de zee in open verbinding te staan. 
Door een aantal zijlen lossen de noordelijk en zuidelijk van de zeearm gelegen 
landerijen hun overtollig water. Na een tweetal verplaatsingen in oostelijke richting 
belandt de Zijl in 1583 te Dokkum. Van 1725—'29 worden de Dokkumer 
Nieuwe Zijlen in de monding van het Grootdiep aangelegd (Rienks en Walther, 


DE WOUDEN 

DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

p. 75, 76). In het algemeen is eerst in de loop van de vorige eeuw sprake van het 
ontstaan van afzonderlijke afwateringseenheden, de polders, waar de waterbeheersing 
door windmolens in stand werd gehouden. Pas recentelijk zijn in het 
kader van ruilverkavelingen de afzonderlijke polders opgeheven en daarna een 
deel van de windmolens verdwenen. 
Visueel bezien vertoont het terpenlandschap een betrekkelijk grote openheid. De 
landerijen zijn vrijwel boomloos, de bewoningspunten, vooral de verspreid liggende 
boerderijen, zijn vaak nog omgeven met hoog opgaand geboomte. Vergeleken 
met enkele eeuwen terug zal het landschap nu wel minder boomrijk zijn: 
toen waren ook de states omringd door geboomte, soms van een dermate uitgestrektheid 
dat het als bos werd aangeduid. 
Occupatie van het gebied. De gemeenten Dantumadeel en Kollumerland en 
Nieuw Kruisland liggen met hun grondgebied voornamelijk in de Friese Wouden. 
De Friese Wouden bestaan uit wat hoger gelegen zandgronden, afgewisseld met 
een aantal laaggelegen vochtige terreinen, en strekken zich uit over het oostelijk 
en zuidoostelijk deel van de provincie, aansluitend op de Drentse zandgronden. 
De hoger gelegen gronden, waar ook de bewoningsgeschiedenis zich voor het 
grootste deel afspeelt, vallen in Dantumadeel ruwweg samen met het gebied binnen 
de driehoek gevormd door Rinsumageest, Driesum, Valom. In het westen 
van de gemeente ligt het dorp Roodkerk, te zamen met Oenkerk en Giekerk gelegen 
op een soortgelijke verheffing in het landschap. In het zuiden, bij Veenwouden 
vindt de aansluiting plaats met het zuidelijk deel van de Wouden. 
In Kollumerland vormen Westergeest, Oudwoude en Kollum de noordelijke uitlopers 
van een brede strook hoger gelegen gronden. Ongeveer ter hoogte van de 
laatstgenoemde plaats ligt tevens de oostelijke begrenzing. De westelijke grens 
van dit gebied ligt nog in Dantumadeel, bij Zwaagwesteinde. De noordelijke delen 
van beide gemeenten behoren landschappelijk tot het terpengebied; het oostelijk 
deel van de gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland is opgebouwd uit 
een reeks achter elkaar gelegen inpolderingen op de voormalige Lauwerszee, die 
eertijds diep landinwaarts drong. In de oudste polders liggen nog enkele eenhuizige 
terpen en het terpdorp Burum. In de jongere polders hebben zich geen dorpen 
ontwikkeld, maar alleen een verspreide agrarische bewoning. 
De oudste gegevens betreffende de continue bewoning stammen uit later tijd dan 
bij het terpengebied: bewoning op de kleigronden is blijkbaar eeuwenlang favorieter 
geweest dan bewoning in een gebied bestaande uit veen- en zandgronden. 
Er bestaat evenwel een opvatting dat de noordelijke terpbewoners in een vroeg 
stadium de woudgronden hebben gebruikt voor het aanleggen van akkers waarvoor 
de mogelijkheden rond sommige terpdorpen beperkt waren, zonder zich 
hier direct permanent te vestigen (Edelman, p. 53). 
De bij de terpen genoemde schriftelijke bron, de `Fuldalijsten', leverde voor dat 
gebied een reeks dorpsnamen op. Het aantal dorpen uit de Wouden dat in de 
lijsten wordt genoemd is beduidend geringer. 
Vergeleken met de kleistreek worden er nauwelijks schenkingen gedaan van 
grond uit de Wouden, mogelijk een indicatie voor het feit dat de ontginning van 
het gebied nog geen grote vlucht genomen had. 
Genoemd worden in de Fuldalij st : Ringesheim, dat geïdentificeerd mag worden 
met Rinsumageest, Collenheim (Kollum) en Waltheim (Dronke, c.7, c.37). De 
lokatie van deze laatste plaatsnaam is onduidelijk: Wouterswoude maar ook 
Oudwoude worden ervoor gehouden, beide overigens op niet overtuigende gronden 
(Boeles, p. 415; Halbertsma, p. 117). Wel meent men in het algemeen de 
naam in de noordelijke Woudstreek te moeten lokaliseren. Alle drie namen kunnen 
bogen op een hoge ouderdom: tweede helft 8ste eeuw. 
Opvallend is dat de hiergenoemde dorpen Rinsumageest en Kollum gelegen zijn 
op de rand van het woudgebied, waar dit overgaat in het kleigebied, en waar mogelijk 
de meest toegankelijke plekken van de Wouden zijn geweest. Voor nog 
twee andere bewoningspunten lijkt een hoge ouderdom mogelijk op basis van 
overeenkomstige natuurlijke omstandigheden. Westergeest en de Wijgeest onder 
Oudwoude vormen uitlopers van de hogere gronden in de aangrenzende klei en 


DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

worden evenals Rinsumageest, als `geest' aangeduid. In zijn algemeenheid duidt 
het begrip `geest' op zandgrond, tegenover en veelal grenzend aan of omringd 
door, klei- of veengrond (Moerman, p. 7o). Veel `geest'-namen worden aangetroffen 
in West-Nederland achter de duinenrij, waar de naam voorkomt op de 
zandige voormalige strandwallen die zich als lichte verheffingen in het landschap 
manifesteren. Het zijn de oudst bewoonbare punten, de geesten vormen er de 
complexen akkerland temidden van vochtiger klei- en veengronden (De Cock, 

p. 88-92). 
Een dergelijke omschrijving lijkt ook voor de noordelijke geesten op te gaan. 
De verschillende achtergrond van deze dorpen ten opzichte van de later ontstane 
wouddorpen komt tot uiting in de afwijkende ruimtelijke structuur. Wijgeest en 
Westergeest zijn agrarisch gebleven nederzettingen, waarbij de bebouwing dicht 
bijeen ligt op het hoogste punt van de uitloper. 
Rinsumageest heeft als voormalige hoofdplaats van de grietenij dit agrarisch karakter 
veel minder sterk. De ligging van de bebouwing lijkt vooral bepaald te zijn 
geweest door de samenkomst van een aantal wegen en een vaart. Kollum heeft als 
hoofdplaats van de grietenij al vroeg een verzorgende positie ten opzichte van het 
omringende platteland. Het is ook nu nog het grootste dorp van geheel Noordoost 
Friesland, aan de kruising van een landweg met een waterweg. 
Een algehele occupatie van het gebied buiten Ringesheim en Collenheim is niet 
waarschijnlijk ten tijde van de eerste vermelding van deze namen. De veelvuldig 
voorkomende uitgang op `-woud' in toponiemen geeft aan dat hier sprake is (geweest) 
van een woudengebied in de zin van moerassige, moeilijk toegankelijke 
bossen (Edelman, p. 43). Grote delen van de woudgebieden in Friesland en overeenkomstige 
Woldgebieden in Groningen zijn eerst ontgonnen nadat de techniek 
van ontwatering en waterbeheersing van de veel vocht bevattende veengrond een 
zekere graad van ontwikkeling had bereikt. Elders is hiervan op z'n vroegst in de 
I 'de eeuw sprake geweest (Edelman — Vlam, p. i6o). De ontginning en inbezitneming 
van het gebied moet men zich mogelijk als volgt voorstellen: een strook 
grond grenzend aan het noordelijk gelegen kleigebied wordt door een groep kolonisten 
van boombegroeiing ontdaan. Wil de vrijgekomen grond voor landbouw 
en met name akkerbouw in aanmerking komen dan is een eerste vereiste dat er 
een zekere vorm van ontwatering plaatsvindt aangezien veen in natuurlijke toe-
stand volgezogen, verzadigd met water is. Een kenmerk voor dit type van ontginning 
is het feit dat het op veengrond plaatsvindt, een bodemsoort die nu in de 
dorpen niet of nauwelijks meer wordt aangetroffen. Van de zuidelijke delen van 
beide gemeenten is bekend dat de bodem eertijds wel uit veen bestond. Door de 
turfgraverij die vooral sedert de i 5de en 16de eeuw op grote schaal door met 
name de kloosters is bedreven zijn grote gedeelten verdwenen (Van der Molen, 
p. 27, 28, 32). Op kaarten van Schotanus, circa 170o, zijn tegen de gemeenten 
Tietjerksteradeel en Achtkarspelen nog enkele restanten onvergraven veen aangegeven. 
De noordelijker gelegen gronden hebben tegenwoordig een zandiger karakter; uit 
de hierboven genoemde kaarten blijkt niet dat ook hier een veenbedekking is geweest. 
Er zijn evenwel redenen om aan te nemen dat hiervan wel sprake is geweest. 
Verdwijning van het veen kan ook hier onder invloed van turfwinning tot 
stand zijn gekomen. Een andere oorzaak voor de verdwijning van het veen is de 
z.g. oxidatie. Dit verschijnsel treedt op als ten gevolge van ontwatering het veen 
wordt bloot gesteld aan inwerking van lucht, daarna als substantie uiteenvalt en 
tenslotte helemaal verdwijnt. De hier zeer beknopt geschetste gang van zaken is 
een bekend verschijnsel in laag Nederland; overal waar oorspronkelijk akkerbouw 
op het veen werd bedreven, waarbij een diepe ontwatering van het veen 
noodzakelijk is, heeft dit proces zich voorgedaan, soms zonder nu nog een spoor 
van de oorspronkelijke bodembedekking achter te laten (Borger, p. 219-223). 
De mogelijkheid bestaat dat de gronden van de tegenwoordige wouddorpen oorspronkelijk 
(grotendeels) een veenbedekking hebben gehad. Er is één gegeven 
waaruit afgeleid mag worden dat er veen heeft gelegen op een plek waar oudere 
bronnen het al niet meer vermelden: de dorpskerk van Dantumawoude is 
gebouwd op een veenlaag; (KNOB, Bulletin 1963, Kol. 85). Ten tijde van 

36 DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

de bouw van de kerk in de zede eeuw lag hier blijkbaar nog een veenpakket. 
Afgesloten van de buitenlucht is het veen onder de kerk niet geoxideerd in tegenstelling 
tot het omringende veen. In hoeverre het gehele gebied een veenbedekking 
heeft gekend is onduidelijk. Door het ontbreken van een gedetailleerd 
bodemonderzoek kan dit niet nader worden aangegeven. Het is evenwel goed 
mogelijk dat plaatselijk het zand aan de oppervlakte door het veen opduikt. Een 
naam als Zandbulten bij Zwaagwesteinde doet iets dergelijks vermoeden. De 
ontwatering van het veenpakket geschiedt door een groot aantal naast elkaar 
gegraven sloten die van hoog naar laag lopen. De dichtheid van het slotennet en 
de breedte van de kavels hangt behalve met de ontwatering ook samen met de 
toenmalige techniek van grondbewerking. 
In het' geval van Dantumadeel en Kollumerland/Nieuw-Kruisland vindt dé afwatering 
plaats in noordelijke richting op de Dokkumer Ee en het Grootdiep. 
Volgt men de hoogtelijn en de grens tussen de twee verkavelingsvormen van klei 
en veen, dan blijkt dat de woudverkaveling zoveel mogelijk loodrecht op de lagere 
gronden ligt, waardoor de waterlossing het snelst gerealiseerd wordt. 
Door de ligging en de vorm van het veenpakket krijgt deze verkaveling in Dantumadeel 
de uitgewaaierde vorm. Het graven van de sloten en andere werkzaamheden 
ten behoeve van de toekomstige landbouw worden van een bepaalde lijn 
af uitgevoerd, de z.g. ontginningsbasis, die veelal de eerste vestigingsplaats van 
de bewoners vormt. 

De dorpsvorming. De ontginning van de woudgronden in Dantumadeel is wellicht 
in verschillende fasen geschied. De weg lopend van Rinsumageest door de 
wouddorpen naar Driesum is in dat licht niet op te vatten als de oudste ontginningsbasis. 
Een meer noordelijk gelegen ontginningsbasis kan hieraan vooraf 
gegaan zijn. De weg waaraan de bebouwing van Wouterswoude ligt kan als het 
oostelijke relict hiervan geïnterpreteerd worden. De westelijke pendant hiervan is 
dan de doodlopende weg vanuit Rinsumageest in noordoostelijke richting. Op 
oudere edities van de topografische kaart liggen deze twee wegen ongeveer in 
elkaars verlengde, rekening houdend met de verandering van de verkavelingsrichting. 
Het ontbrekende deel wordt gemarkeerd door een bijna continue aaneenschakeling 
van dwarsslootjes in de percelen, die hiermee een zekere grens 
kunnen markeren. 
Een mogelijk relict van deze oudere nederzetting is het ten noorden van Akkerwoude 
aangegeven oud kerkhof op de plattegrond van Eekhoff. Merkwaardig is 
evenwel dat dit kerkhof op enige afstand (noordelijk) van de hierboven aangegeven 
ontginningsbasis is gelegen. Een ander opvallend verschijnsel is dat een bijbehorende 
oude kerk in dezelfde opstrekkende kavel kan hebben gelegen als de 
tegenwoordige kerk van Akkerwoude, een vorm van verplaatsing die wel meer is 
geconstateerd bij dit soort ontginning (Edelman, p. 54). Overigens is de vermelding 
op de kaart van Eekhoff de enige bron voor dit kerkhof. Vermoedelijk zijn 
de bewoners vrij snel daarna de zuidelijker gelegen gronden op identieke wijze 
gaan ontginnen. Dit opschuiven van ontginning en de bewoning is een veel voorkomend 
verschijnsel bij woudontginningen. Het heeft te maken met het feit, dat 
het maaiveldniveau van een veenpakket na ontwatering langzaam maar zeker 
lager wordt. Deze verlaging is o.a. een gevolg van de al eerder ter sprake gekomen 
oxidatie van het veen. Een tweede oorzaak is het inklinken van het veenpakket: 
door het onttrekken van water wordt de veenlaag onder invloed van volumevermindering 
samengeperst. Tenslotte kan ook de turfwinning bijdragen aan de 
verlaging van het niveau. Deze daling levert op een gegeven moment de situatie 
op dat het noodzakelijk lage grondwaterpeil niet meer gehandhaafd kan worden. 
De vochtiger geworden omstandigheden nopen tot het opgeven van de akkerbouw 
en tot het omzetten van deze gronden in grasland, waarvoor een hogere 
grondwaterstand minder bezwaar oplevert. Nieuwe akkergronden worden vervolgens 
gevonden door een nieuw stuk `woest' veenland op hiervoor omschreven 
wijze te gaan ontginnen. In het geval van Dantumadeel is het grootste deel van 
de bewoning eveneens in zuidelijke richting verplaatst, waarbij een nieuwe bewoningsas 
is gevormd. 


DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

De oude ontginningsas werd daarbij grotendeels verlaten; alleen Wouterswoude 
is als `volwaardig' dorp blijven bestaan. 
De nieuwe as wordt gevormd door de nu nog bestaande weg lopende vanaf Rinsumageest 
door de wouddorpen tot Driesum. Het tijdstip van de totstandkoming 
hiervan zal rond het begin van de rede eeuw gelegen hebben (Spahr van der 
Hoek, Geschiedenis, P. 74, 75). 
Mogelijk is echter nog van een tussenfase sprake geweest: de tegenwoordige 
Achterweg te Akkerwoude representeert wellicht die situatie. 
Bij elke opschuiving van de bewoning in zuidelijke richting worden de noordelijk 
gelegen sloten doorgetrokken. Door de richting van de oudste verkaveling ontstaat 
uiteindelijk in Dantumadeel het waaiervormige patroon, met Kuikhorne op 
de grens van Achtkarspelen als eindgrens. Door de wijze van totstandkoming 
wordt dit wel een opstrekkende strokenverkaveling genoemd, waarbij rechtlijnige 
kavelgrenzen behorend bij lange en betrekkelijk smalle kavels samenhangen met 
het oorspronkelijk gebruik: de ontginning van veenland tot akkerland (Edelman, 

p. 54). Dit type verkaveling wordt op veel plaatsen elders in Nederland aangetroffen, 
bijvoorbeeld in het Hollandse en Utrechtse veengebied. Het nederzettingspatroon 
geeft daar vaak een regelmatiger beeld: ook de (voormalige) ontginningsbasis 
vormt daar een rechte lijn. In de noordelijke Wouden is hiervan 
veel minder sprake. Het onregelmatige beloop van de nederzettingsassen kan 
misschien hieruit verklaard worden, dat het in Friesland in tegenstelling tot Holland 
en Utrecht, heeft ontbroken aan een sterk overheidsgezag waaronder de 
ontginningen plaatsvonden. De vestiging van bewoners is derhalve een meer individuele 
aangelegenheid geweest, waarbij niet of nauwelijks regels zullen hebben 
bestaan voor de feitelijke plaats van vestiging en snelheid in ontginningsactiviteiten, 
met als gevolg het onregelmatig beloop van de latere hoofdassen der dorpen. 
Het proces van opschuiving van de ontginning heeft ook na de vorming van de 
tegenwoordige Wouddorpen in zuidelijke richting plaatsgevonden, vooral in 
Dantumadeel. Ze verschillen echter wat van karakter van de vorige dorpen. Van 
de i 8de eeuw af wordt ten zuiden van de Wouddorpen op grote schaal turf gewonnen, 
waarbij binnen een eeuw het grootste deel vergraven is. Rond i 830 
werd echter nog steeds verveend in Dantumadeel, zij het op kleine schaal (Lammers, 
p. 121). Direct met deze verveningsactiviteiten verbonden nederzettingen 
zijn Valom en Veenwoudsterwal, gelegen aan vaartjes, destijds gegraven ten behoeve 
van de turfafvoer (Spahr van der Hoek, Samenleven, p. i17). 
In de 19de eeuw komt een aanzienlijke uitbreiding van Zwaagwesteinde en de 
buurten Broek en Vrijstad ten zuiden van Akkerwoude en Murmerwoude tot 
stand. 
Onder slechte sociaal-economische omstandigheden vestigt zich hier een arbeidersbevolking 
op de minst waardevolle, nog niet tot ontginning gebrachte gronden 
(Spahr van der Hoek, Samenleven, p. 1 44, 1 45) . 
Aan de rand van de gemeente liggen twee dorpen die onder soortgelijke omstandigheden 
tot stand zijn gekomen, deel uitmakend van twee andere complexen 
woudontginningen: Veenwouden in het zuiden en Roodkerk in het westen. In 
beide gevallen lijkt eveneens sprake te zijn van een opschuiving in de bewoning. 
Eveneens kan voor beide gewezen worden op het bestaan van een oud kerkhof; 
te Veenwouden ten noorden van Veenwoudsterwal aangegeven (Eekho, bij 
Roodkerk alleen nog in een veldnaam aanwezig (Wijnterp, p. 69). Daarnaast is in 
laatstgenoemd dorp de ligging van de zeer oude kerk (I I de/ I ede eeuw) opvallend: 
op de meest oostelijke uitloper van de zandgronden aldaar. Op de kaart van 
Schotanus ligt het zwaartepunt van de bebouwing nog aan dezelfde weg als de 
kerk. Op latere kaarten blijkt dat van een opschuiving van de bewoning in 
westelijke richting naar de hogere delen sprake is. 
De wijze van ontginning zoals die hier is geschetst voor Dantumadeel geldt ook 
voor Kollumerland. Ook hier vindt men een noord-zuid lopende verkaveling en 
mogelijk moeten ook hier enkele nederzettingsassen opgevat worden als achter 
elkaar gelegen ontginningsbases. 
Eerder is vermeld dat de noordelijke uitlopers in de vorm van Westergeest, Wijgeest 
(Oudwoude) en Kollum vermoedelijk de oudste bewoning hebben gekend. 

38 DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

De occupatie van het zuidelijk daarvan gelegen woudgebied heeft als oudste bewoningsas 
de nog bestaande weg lopende van zuidelijk Westergeest, Oudwoude 
naar Kollum gekend. Deze oudste is hier in tegenstelling tot Dantumadeel in z'n 
geheel blijven bestaan, wellicht door de verkeersfunctie voor de eraan gelegen 
oudere bewoningskernen. Een tweede as is de eveneens oost-west lopende verbinding 
Zwaagwesteinde-Kollumerzwaag-Veenklooster. Er lijkt hier eveneens sprake 
van een tussenfase, ter plaatse van de Triemen, waarvan alleen het westelijk 
deel tot ontwikkeling is gekomen. Het merkwaardige beloop lijkt veroorzaakt te 
worden door een laagte in het terrein. 
Met het aangeven van de ontwikkeling van de nederzetting is tevens een groot 
deel van de in opzet eenvoudige interne structuur van de dorpen aangegeven: de 
ontginningsbasis waaraan de bebouwing, oorspronkelijk boerderijen, elk op de 
eigen kavel gelegen is. De dorpen bestaan in beginsel uit één lange straat. 
Op de kaarten van Schotanus valt waar te nemen dat onder invloed van een geringere 
bevolkingsomvang er nog geen sprake is van een aaneengesloten bebouwing. 
Op kaarten van later datum is te constateren dat er een verdichting is opgetreden 
en dat de dorpen door de uitbreiding van de bebouwing aan elkaar 
groeien. 
Vanaf de tweede helft van de vorige eeuw beginnen de dorpen geleidelijk de groei 
door de aanleg van nieuwe straten op te vangen. Recentelijk zijn vooral Murmerwoude, 
Zwaagwesteinde en Veenwouden sterk gegroeid. Met name in deze 
dorpen is het agrarisch element geheel op de achtergrond geraakt. Het aaneengroeien 
van de dorpen heeft overigens niet alleen in morfologische zin plaatsgevonden: 
de dorpen Akkerwoude, Murmerwoude en Dantumawoude zijn sinds 
1971 samengevoegd tot één administratieve eenheid: Damwoude. 
Van de oorspronkelijke bewoning op de kavel is ondanks de verdichting in de 
bebouwing de specifieke ligging vaak nog wel zichtbaar. De lengterichting van 
het pand valt veelal samen met de lengterichting van de opstrekkende kavel. 
Wanneer de ontginningsas de kavels onder een schuine hoek snijdt, zoals bijvoorbeeld 
in Akkerwoude het geval is, ligt de bebouwing niet precies met de 
voorgevel aan de weg, waardoor een verspringende rooilijn ontstaat. 

Bodemgebruik en infrastructuur. Het bodemgebruik is gedeeltelijk al ter sprake 
gekomen. Gewezen is op het feit dat de ontginningen in eerste instantie tot doel 
hadden bouwland op te leveren. Op de laagste plekken, aan de randen van de 
ontginningen is na het verdwijnen van de veenlaag daarvoor grasland in de 
plaats gekomen. Op de hoogste punten in het landschap, grenzend aan de bebouwing, 
liggen de akkers, daarachter de weilanden en het verst verwijderd liggen de 
hooilanden, de mieden. In de loop van deze eeuw verdwijnt het akkerland om te 
worden omgezet in grasland. Vermoedelijk zijn de afzonderlijke akkers en de 
bedrijfseenheden te klein geworden voor een lonende exploitatie. Nog herinnerend 
aan de vroege akkerbouw zijn de houtwallen, die dienen als perceelscheiding 
en als windkering. De hooilanden hebben vooral gelegen in de uitgestrekte 
lage gronden ten zuiden van Rinsumageest en Driesum. Op oude kaarten worden 
deze gronden aangeduid als lage venen of hooi- en rietlanden, waaruit het 
vochtige, onbewoonbare karakter mag blijken. 
Deze laaggelegen terreinen kunnen misschien worden opgevat als de meest noordelijke 
uitloper van het z.g. `lage Midden'. Deze aanduiding typeert voor Midden-
Friesland het gebied grenzend aan de Wouden, dat in de I ede/ i 3de eeuw onbewoonbaar 
wordt door de toenemende wateroverlast. De ontginning van de 
woudgronden in Midden-Friesland is een ontwikkeling die verband houdt met 
deze wateroverlast in het aangrenzende gebied (Cnossen, p. 4 2-45). 
Deze visie lijkt slechts gedeeltelijk op te gaan voor de noordelijke wouden, vooral 
in de gemeente Kollumerland ontbreken de hier geschetste voorwaarden voor 
migratie naar de Wouden grotendeels. De noordelijk gelegen terpdorpen komen 
wellicht eerder in aanmerking als herkomstgebied van de migranten. 
Niettemin bestaan voor de laaggelegen gronden, met name in de omgeving van 
Rinsumageest aanwijzingen voor een oude bewoning. Halbertsma geeft in de terpenatlas 
hier een aantal terpen aan. Voorts kan worden gewezen op de naam van 


DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

een waterloop, de Geawei, wat zoveel betekent als `dorpsweg' (Spahr van der 

Hoek, Walden, p. 3o). Onduidelijk is of de al genoemde vermeldingen van oude 

kerkhoven bij Akkerwoude, Veenwouden en Roodkerk behalve met de woudont


ginningen Ook nog iets te maken hebben met oudere bewoning in de lagere delen. 

Tussen Rinsumageest en Veenwouden zal eveneens veen tot turf zijn omgezet. 

Het Klaarkamperklooster heeft hier waarschijnlijk een aanzienlijk aandeel in 

gehad. Oorkonden uit de tweede helft van de t 5de eeuw geven aan dat het kloos


ter verschillende malen veenland van particulieren koopt of ruilt tegen ander 

land (Sipma 1, no. 49, 121, 190, 347, 353)-

Deze verveningen zullen het drassige karakter in de hand hebben gewerkt en 

hebben geleid tot het ontstaan van de talloze meertjes die een eeuw geleden nog ten 

noorden van Veenwouden en ten zuiden van Driesum lagen. In de loop van 

deze eeuw is de ontwatering van deze gronden verbeterd en is het gebied ontslo


ten voor landbouwbedrijven. 

De dorpen binnen een complex woudgronden gelegen, zijn onderling via de ont


ginningsbasis en een aantal dwarsverbindingen goed bereikbaar geweest. De 

dwarsverbindingen en de landwegen zijn op de perceelscheidingen aangelegd en 

accentueren daarmee de verkavelingsrichting. Naar buiten toe moesten in het 

verleden altijd laaggelegen gronden gepasseerd worden, waardoor wellicht deze 

verbindingen gering in aantal en laat tot stand gekomen zijn. De omstandigheid 

dat de wouddorpen onderling over land goed bereikbaar zijn is mogelijk verant


woordelijk voor het feit dat het waterwegennet hier minder tot ontwikkeling is 

gekomen dan in het terpengebied. 

De visuele kenmerken van het tegenwoordige cultuurlandschap van de wouden 

bestaan enerzijds uit de zeer sterke openheid van de voormalige hooilanden, ver


oorzaakt door het vrijwel ontbreken van bebouwing en geboomte. Anderzijds, in 

scherp contrast met de lager gelegen gronden, is er de sterke beslotenheid direct 

rond de bebouwing van de dorpen, die wordt bereikt door de nog gedeeltelijk 

aanwezige houtwallen. 

Een ander kenmerk, vergeleken met de terpdorpen, vormt de ligging van oudste 

bebouwing, niet in een kom bijeen maar over de gehele lengte langs een weg, als 

een lint in het landschap gelegen. 

L. PRINS 
LITTERATUUR P. C. J. A. Bodes, Friesland tot de He eeuw, 2e druk 's-Gravenhage, 1951. 

J. W. Boersma (samenstelling), Terpen, mens en milieu, Haren, 197o. 
G. J. Borger, De Veenhoop, Amsterdam, 1975. 
M. P. van Buijtenen, Frieslands Middeleeuwse Marktrechten, Leeuwarden, 1965. 
Charterboek, G. F. Schwartzenberg thoe Hohenlansberg, Groot Placaat- en Charterboek 
van Vriesland, 6 dln., Leeuwarden, 1768—(1795) . 
J. Cnossen, De bodem van Friesland, Stiboka, Wageningen, 1965. 
J. K. de Cock, Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland in de Middeleeuwen 
op fysisch-geografische grondslag, Groningen, 1965. 
E. F. J. Dronke, Traditiones et antiquitates Fuldenses, ed., Fulda, 1844. 
T. Edelman, Bidrage tot de historische geografie van de Nederlandse kuststrook, 
's-Gravenhage,1974. 
A. W. Edelman-Vlam, De ontwikkeling van de perceelsvorm in Nederland, Landbouwgeschiedenis, 
p. 139-167. 
J. W. Griede, Het ontstaan van de Friese Noordhoek, Amsterdam, 1978. 
M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-
Frankr*en West-Duitsland (vóór 1266), 2 dln., z. pl., 196o. 
H. Halbertsma, Terpen tussen Vlie en Eems, Groningen, 1963. 
R. H. J. Klok, Terpen zullen ons een zorg zijn, Groninger Volksalmanak 1 974—'75 
p. 129-167. 
KNOB Bulletin, jrg. 1963, kol. 85. 
G. W. Lammers, De Dokkumer Wouden omstreeks 1830, It Beaken, xxvwnn, 1966, 99-167. 
H. J. Moerman, Nederlandse plaatsnamen, Brussel, 1956. 

40 DE NEDERZETTINGSGESCHIEDENIS 

S. J. van der Molen, Turf uit de Wouden, Leeuwarden, 1978. 
S. Muller Hzn., De Kerkelijke indeling omstreeks 1550, I Het Bisdom Utrecht, Geschiedkundige 
Atlas van Nederland, ix, 's-Gravenhage, 1921. 
R.V.A: Register van Aanbreng (I. Telting) en verdere stukken tot de floreenbelasting betrek 
uitgeg. door het Friesch Genootschap van geschied-, oudheid-en taalkunde, -kelijk, 
Leeuwarden 1880. 

K. A. Rienks en G. L. Walther, Binnendiken en Slieperdiken yn Fryslan, Bolswert 1954. 
P. Sipma, Oudfriese oorkonden, deel I, 's-Gravenhage, 1927. 
J. J. Spahr van der Hoek, Geschiedenis van de Friese Landbouw, Drachten, 1952. 
J. J. Spahr van der Hoek, Terp en Fjild, It Beaken, jrg. xxvII, 1965, p. 26-36. 
J. J. Spahr van der Hoek, Samenleven in Friesland, Drachten, 1969. 
J. J. Spahr van der Hoek, Wádzje yn de Walden, It Beaken, jrg. xxxi, 1969, p. 20-37. 
J. J. Spahr van der Hoek, Undersyk yn de Noardeasthoeke, It Beaken, jrg. xxxn, 1970, 
p. 61-118. 
Tegenwoordige Staat der Verenigde Nederlanden, 14de deel, II, Amsterdam, 1785. 
T. Wijnterp, Toponymen van de Trynwalden en omkriten, Fryske Plaknammen, deel xlv, 
P. 65-75. 
KAARTMATERIAAL 

W. Eekhoff, Nieuwe atlas van de provincie Friesland, Leeuwarden, 1849-1859. 
B. Schotanus à Sterringa, Uitbeelding der heerlijkheid Friesland, Leeuwarden, 1718. 

B De gemeente Ferwerderadeel 



Korte inleiding tot 
Ferwerderadeel 

De tweede plaats in de latere kaartboeken van Friesland toebedeeld aan de Grietenij 
Ferwerderadeel doet geen recht aan het feit, dat in de Middeleeuwen het 
noordelijk rechtsgebied van Oostergo werd gevormd door Ferwerderadeel, de 
Dongeradelen en Dantumadeel. De later eerste Grietenij Leeuwarderadeel behoorde 
in de tijd, dat de opsplitsing in delen plaatsvond, tot zuidelijk Oostergo. 
Al vroeg moet de zetelplaats van het deels-, straks grietenijgerecht niet bepalend 
zijn geweest voor de woonplaats van de Grietman. De oudst bekend geworden 
functionaris van Ferwerderadeel uit 1242 wordt in Blija gesitueerd. In 
tegenstelling tot andere Delen — Grietenijen, waar de zetel van het gerecht voorgoed 
naar een ander dorp verhuisde, is deze in Ferwerd, waar nog het Raadhuis 
staat, gebleven. 
Van zuid naar noord, op een lichte verhoging evenwijdig met de zeedijk liggen de 
voornaamste plaatsen: Hallum, Marrum, Ferwerd en Blija. De huidige zeedijk 
ligt enige kilometers verder zeewaarts ongeveer parallel met de vroegere. Laagbedijkt 
liggen daarbuiten kweldergronden. De zuidelijke grens van Ferwerderadeel 
loopt langs de Dokkumer Ee, behoudens een gedeelte waarin het terpdorp 
Janum ligt. Dit behoorde van ouds tot Dantumadeel. Tussen de lichte rug waarop 
de voornaamste dorpen liggen en de Ee zijn vier dorpen gesitueerd, Genum, 
Jislum, Lichtaard en Reitsum, die de Flieterpen genoemd worden en in de 
Middeleeuwen blijkens een stuk uit i 550 kerkelijk een band hadden met Hallum. 
De gemeente omvat tien kerkdorpen en heeft drie kloosters op haar grondgebied 
gekend: het Benedictijnerklooster Foswerd bij Ferwerd, het klooster Mariëngaarde 
van de Praemonstratenserorde ten zuiden van Hallum en de Cisterciënserpriorij 
Genezareth in de uiterste zuidoostelijke hoek van-de gemeente. De 
begrenzing van de kerkdorpen wordt op enkele latere wijzigingen na nog aangehouden 
door de gemeente. De recente wijzigingen betreffen de samenvoeging van 
Marrum en (Wester)Nijkerk en de benaming Birdaard voor de bewoning langs 
de noordelijke oever van de Ee, die voorheen Wanswerd aan de Streek heette en 
onder Wanswerd behoorde. 
Van ouds behoorde Ameland tot Ferwerderadeel; in 1405 wordt een uitspraak 
gedaan over de zelfstandigheid van dit gebied. Kerkelijk bleven er nauwe banden 
bestaan en het klooster Foswerd had er uitgebreide bezittingen. Tot op 19e-eeuwse 
kaarten ziet men een Amelands veer aangegeven aan de kust van Ferwerderadeel 
ten noorden van Ferwerd. 
De vruchtbare bodem heeft al vroeg landbouw en veeteelt begunstigd. De boerderijen 
staan deels nog op de oudst bewoonde terreinen, de terpen. Soms zijn zij 
het enig overblijfsel van een van de vele states, waarop de talrijke invloedrijke 
families, die deze Grietenij rijk was, gevestigd waren. De aanblik van het landschap 
wordt behalve door dijken en terpen bepaald door een belangrijk aantal 
monumenten, waarvan het oudste, een gedeelte van de kerk van Hallum nog uit 
de I le eeuw kan stammen. Ook de tufstenen kerk van Hogebeintum kan ons inziens 
op hoge ouderdom bogen. Tufsteen is voorts toegepast aan de I2e-eeuwse 
noordmuur van de kerk van Genum en in tweede toepassing aan de muren van 
de kerk van Marrum. Deze is, evenals de verwante kerk van Nijkerk, in de vroe



KORTE INLEIDING 

ge baksteenperiode ontstaan, begin 13e eeuw. Beide vertonen langs de hoeken 
van de koorsluiting `kralen'. De overige kerken in deze gemeente dateren uit de 
gotische periode, behoudens het in 1 738 voor de protestante eredienst gebouwde 
kerkje van Reitsum, dat een middeleeuws gebouw vervangt en de kerk van 
Jislum uit 1886. Van het einde van de i 3e eeuw dateert de kerk van Hallum, uit 
blonde baksteen opgemetseld en rijk gedetailleerd aan de van de grond al opgaande 
nissen, waarin de spitsbogige vensters staan. De bouwactiviteit van het 
nabije klooster Mariëngaarde zal hieraan niet vreemd geweest zijn. In de i 3e 
eeuw moet ook de toren van Blija ontstaan zijn. De kerk van dat dorp is in de 
16e eeuw herbouwd, evenals het koor van de kerk van Ferwerd. Hier markeert 
de zware gotische toren de centrale functie van het dorp in de late middeleeuwen. 
Rond de kerk stonden er de pastorie, de woning van een tweede priester, de prebendarius 
en de kosterij, later schoolmeesterswoning. De eerste twee aan een 
pleintje, dat door de naam Vrijhof aan de oude situatie van rechtsplein herinnert, 
een kerkelijk gebied, uitgezonderd uit het wereldlijk recht. Later werd het wereldlijk 
rechthuis als huurder van de woning van de prebendarius aan hetzelfde 
plein gevestigd. De middeleeuwse pastorie, de oudst nog bestaande op het platteland 
van Friesland, werd in de i8e eeuw grietenijhuis. 
Het landelijke kerkje van Lichtaard zal uit de 16e eeuw dateren, evenals de zware 
toren van Wanswerd en de kerk aldaar; latere ommetselingen verbergen mogelijk 
nog een ouder koor. Uit de i Se eeuw vinden we, behoudens de benedenste twee 
geledingen van de toren van Ferwerd, weinig gave gedeelten van gebouwen 
bewaard; tijdens de hevige Schieringer en Vetkoperse strijdtonelen zal er weinig 
bouwactiviteit geweest zijn naast de hoognodige reparaties. 
Aan de kloosters is volgens de kronieken in de 13e eeuw veel gebouwd en opnieuw 
in de 16e eeuw. Over de tussenliggende eeuwen weten we zo goed als niets. 
Een enkele afbeelding uit de i 8e eeuw geeft weinig uitsluitsel. De grondvesten 
zijn bij de terpafgravingen verdwenen en hebben destijds geen belangstelling 
gehad. Slechts uit wat bodemvondsten als vloertegels en profielstenen moet het 
beeld opgeroepen worden van wat geweest is. Van de overige bebouwing kunnen 
we ons door 18e- en 19e-eeuwse tekeningen enige voorstelling vormen. In Hallum 
stond de Offingaburg genoemde kasteelachtige state bij de kerk; twee andere 
states lagen aan de rand van het dorp. Ook Cammingha State te Ferwerd lag 
dicht bij het dorpscentrum; het was in de 18e eeuw de zetel van de Grietman. 
Een soortgelijke situatie bestond er te Blija, waar Unema State directe verbinding 
met het dorp had. Nog merkwaardiger is de situatie te Westernijkerk, 
waar de kerk op een gedeelte van het stateterrein lijkt te staan. Ook te Genum 
bestonden in de 16e eeuw nauwe banden tussen de Roorda's en de kerk. Naar de 
grondvesten van de states zijn nimmer onderzoekingen gedaan. Naar de oude 
afbeeldingen te oordelen, lijkt in een aantal states de middeleeuwse toren, de 
`stins' te zijn ingebouwd geweest. Het stateterrein was omgracht, soms zelfs met 
een dubbele gracht en veelal toegankelijk door een poortgebouw, dat ofwel over 
het water was gebouwd, zoals bij Sythiema te Hallum of óp de singel stond. Na 
de 16e eeuw zullen de omgrachting en de toegangspoort meer op een zekere 
`staat' wijzen dan op een defensieve functie van het poortgebouw. En een grote 
`staat' is er op een aantal states stellig gevoerd, zoals uit de archivalische gegevens 
blijkt. Op dit gebied kan door voortgezet onderzoek op den duur nog meer 
in beeld gebracht worden. 
In de kerken getuigen de hier en daar mooi gebeeldhouwde banken, zerken en 
rouwborden van de opdrachten aan kunsthandwerkers door statebewoners gegeven. 
Door dezelfde houtsnijders werden ook de preekstoelen gesneden. Naast 
lokale meesters wordt daarbij veelal een beroep gedaan op `hardhouwers' en 
houtsnijders uit Leeuwarden. Door de maatregelen tijdens de Franse tijd, toen 
wapens en kronen verwijderd dienden te worden, is veel van de pracht in de kerken 
verloren gegaan. De meeste states waren toen reeds vervallen of afgebroken, 
andere volgden in de loop van de 19e eeuw. Alleen van Harsta State te Hogebeintum 
is een gedeelte over. Aan bouwactiviteiten tijdens het begin van de 19e 
eeuw is in Ferwerderadeel alleen de herbouw van de ingestorte toren van Hallum 
te vermelden, naar een algemeen in die tijd toegepast schema van nauwelijks ver



KORTE INLEIDING 

snijdende geledingen en bekroond door een hoge naaldspits. Volgens i 8e- en 

19e-eeuwse beschrijvingen had alleen de toren van Jislum destijds een naaldspits. 
Veel activiteiten werden ten plattelande ontwikkeld in de verbetering van de 
landbouwmethoden en ontginningen. Sedert het einde van de 18e eeuw ging het 
de boeren kennelijk goed en werden veel boerderijen herbouwd met ruimere 
voorhuizen, waarin een pronkvertrek met betimmerde wanden en schouw. 
Na omstreeks honderd jaar in de voormalige pastorie gevestigd te zijn geweest 
kreeg het grietenijbestuur in 1840 een nieuwe behuizing te Ferwerd. Talloze 
korenmolens voor levensmiddelen, maar ook zwaardere industriemolens zoals de 
houtzagers te Birdaard werden in de loop van de 19e eeuw gevestigd of herbouwd. 
Wegen werden verhard, waarlangs tolhuizen ontstonden; schoolgebouwen 
kwamen tot stand. Een aantal dorpen had een bloeiende herberg, waarvan 
slechts povere resten over zijn. De welvaart bracht vernieuwingen van het woningbestand 
in de dorpen mede. Uitzonderlijk wegens de omvang is het notarishuis 
te Marrum dat omstreeks 1830 ontstaan moet zijn. Tot na de tweede wereldoorlog 
bleef de omvang van de dorpen vrijwel constant. Eerst in de tweede helft 
van deze eeuw is het woningbestand enorm toegenomen en zijn de meer dan één 
verdieping hoge gebouwen ontstaan, die het karakter van de dorpen dreigen te 
verhullen. Wegenaanleg en ruilverkaveling hebben de historisch gegroeide 
samenhang van het landschap gewijzigd. De geschiedenis daarvan valt buiten de 
hierna volgende `Beschrijving' van de `monumenten'. 


De monumenten 



Lijst van afkortingen in de 
litteratuuropgaven gebruikt 

A.A.U. Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom 
Utrecht, Utrecht 1875-1957. 
van der Aa A. J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der 
Nederlanden, 13 dln. in 14 banden, Gorinchem 
1839-1851. 

Algra A. Algra, De historie gaat door eigen dorp, 6 delen, 
Leeuwarden 1955—'60 (gebundelde courantenartikelen). 

Benef. Beneficiaalboeken van Friesland opgemaakt te Brussel 25 
augustus 1542, uitgevaardigd te Leeuwarden 3 november 
1542... uitgave Provinciaal Bestuur van Friesland 1850 
met inleiding van J. van Leeuwen. 

v. Buijtenen, Dorp M. P. van Buijtenen, Het Friese dorp in de middeleeuwen 
rechtshistorisch verkend, Drachten 1961. 
v. Buijtenen, Leppa —, De Leppa, een rechtshistorische-waterstaatkundige 
bijdrage, Dokkum 1 944. 
v. Buijtenen, S. Vitus —, Sint Vitus van Oldehove, episoden uit de st rijd om 
Leeuwardens kerk, 1146-158o, Utrecht 1950. 
Bulletin K.N.O.B. Bulletin uitgegeven door de (Kon.) Nederl. 
Oudheidkundige Bond, Amsterdam 1899— ; Vierde 
Serie getiteld Oudheidkundig Jaarboek 1932-1946; Zesde 
serie met Nieuwsbulletin 1948— . 

Charterboek G. F. Schwartzenberg thoe Hohenlansberg, Groot Placaaten 
Charterboek van Vriesland, 6 dln., Leeuwarden 
1768—( 1795). 

Dronke E. F. J. Dronke, Traditiones et antiquitates Fuldenses, 
Fulda 1844. 

Dolk, Zerkhouwers W. Dolk, Zestiende-eeuwse zerkhouwers in F riesland, De 
Vrije Fries, XLVI, 1964, 205-213. 

Een kwart eeuw Een kwart eeuw Oudheidkundig Bodemonderzoek, 
Gedenkboek A. E. van Giffen, Meppel 1 947. 

Faber, Inventaris F. Faber, Inventaris van het Oud Archief der Gemeente 
Ferwerderadeel, Ferwerd 1 955. 

Fehrmann C. N. Fehrmann, De Kamper klokgieters, hun naaste 
verwanten en leerlingen, Kampen 1967. 

Friesche Oudheden Friesche Oudheden, afbeeldingen van merkwaardige 
voorwerpen van wetenschap en kunst gevonden in de 
archieven, kerken, kastelen, terpen enz. van F riesland in 
32 platen met historische toelichting benevens eene 
geschiedenis van het opgerigte kabinet van oudheden 
door W. Eekhoff, Leeuwarden 1875. 

F.V.A. Friesche Volksalmanak, Leeuwarden 1836-1847, en 
1853-1866; als Nieuwe Friesche Volksalmanak 
1833-1899. 

 

LIJST VAN AFKORTINGEN 

Gesta Abbatum Orti S. Marie Aem. Wybrands, Gesta Abbatum Orti Sancte Marie, 
Gedenkschriften van de Abdij Mariëngaarde in 
Friesland, Leeuwarden 1879. 

F^ albcrtsma, Terpen H. Halbertsma, Terpen tussen Vlie en Eems, een 
geografisch-historische benadering, uitgegeven in 
opdracht van de Vereniging voor terpenonderzoek, 
Groningen 1963. 

Van Leeuwen J. van Leeuwen, Register van openbare werken getrokken 
uit de resoluties der Staten van Friesland 1571-1803, 
Leeuwarden 186o. 

Ligtenberg, Grafzerken R. Ligtenberg, Grafzerken der xvie eeuw in Friesland; 
een bijdrage tot de geschiedenis der Renaissance in dat 
gewest. De Vrije Fries xxi1I, 1915, 156. 

Molens in Friesland Samengesteld in opdracht van Gedep. Staten van 
Friesland in samenwerking met de Fryske Akademy in 
Leeuwarden en de Vereniging de Hollandse Molen te 
Amsterdam, Leeuwarden 1971. 

Mon Bat. M. Schoengen, Monasticon Batavum, 3 dln. en 
Supplement, Amsterdam 1941--'42. 
Ned. Kloosterzegels Nederlandsche Kloosterzegels voor 1600 uitgegeven door 
wijlen jhr. dr. W. A. Beelaerts van Blokland, jhr. mr. 

D. P. Graswinckel, mr. E. C. M. Prins e.a. 's-Gravenhage 
I 935— 
Nieuwsbulletin K.N.O.B. Zie Bulletin K.N.O.B. 
Occo Scarlensis Ocko Scharlensis, Chronyk en waaragtige beschrijvinge 
van Friesland, verbeterd door J. Vlietarp en door 

A. Corn. Staurensis, Leeuwarden 1742. 
Oudh. Jrbk. Zie Bulletin K.N.O.B. 
Publicatieband A.T.F. Stichting Alde Fryske Tsjerken, Publicatiebanden I, 
1-234, 197o-1975; II, 1976 e.v. 

R.V.A. (I. Telting) Register van den Aanbreng van 15I I en 
verdere stukken tot de floreenbelasting betrekkelijk uitgegeven 
door het Friesch Genootschap ter beoefening van 
Geschied-, Oudheid-en taalkunde, Leeuwarden (1879). 
R.V.G.O. J. Reitsma, Register van Geestelijke Opkomsten van 
Oostergo, uitgegeven door het Friesch Genootschap ter 
beoefening van Geschied-, Oudheid-en taalkunde, 
Leeuwarden 1888. 
Sibr. Leo's Abtenlevens D. A. Wumkes, Sibrandus Leo's Abtenlevens der 
Friesche kloosters Mariëngaard en Lidlum, Bolsward 
1929. 

Stamboek M. de Haan Hettema en A. van Halmael, Stamboek van 
den Frieschen vroegeren en lateren Adel, Leeuwarden 
1846. 

Tegenw. Staat Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, 
Veertiende deel I, II en III, Amsterdam 1785-1788. 
Sipma P. Sipma, Oudfriesche oorkonden, 4 dln. 's-Gravenhage 
1 927-1 977. 

Van der Veen W. K. van der Veen, Uit de geschiedenis van de Grietenij 
Ferwerderadeel, Leeuwarden 1958 (gebundelde co u ran-
ten artikelen Friesch Dagblad). 

Voet E. Voet, Merken van Friesche goud-en zilversmeden. 
2e herz. en vermeerderde druk door A. Wassenbergh en 

E. J. Penning m.m.v. C. Boschma, 's-Gravenhage 1 974. 
Vrije Fries De Vrije Fries, Mengelingen uitgegeven door het 
Provinciaal Friesch Genootschap ter beoefening der 
Friesche Geschied-, Oudheid-en taalkunde, Leeuwarden 
1839— 
Sedert 1906 getiteld Tijdschrift uitgegeven enz. 


50 LIJST VAN AFKORTINGEN 

Wumkes G. A. Wumkes, Stads- en dorpskroniek van Friesland, 
dl. I 1700-1800; dl. II 1800-1900, Leeuwarden 1930-1034. 

Wijnja, Windmolens G. D. Wijnja, Langs oude Friese windmolens, Oosterend 
1977 (geen bladzijdenummering). 

Overige afkortingen A.R.A. Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage. 

R.A. Rijksarchief in Friesland, Leeuwarden. 
R.D.M.Z. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist. 
P.B. Provinciale Bibliotheek, Leeuwarden. 
Enige in Friesland gebruikelijke begrippen Beitelingen Vlechtingen, ter afwerking van een schuine kant van 
muurwerk. 
Benekouw Knekelhuis 
Floreenkohieren Sedert 1700 op last van de Staten om de tien jaar 
opgemaakte registers van floreenrenten, d.w.z. een 
grondbelasting in 151 I door de Saksische hertogen 
ingevoerd. R.A. Leeuwarden. 
Hornleger Huisstede, waarop een stemdragende plaats staat of 
stond. 
Pondemaat Landmaat van 240 vierkante roeden, in 1813 vastgesteld 
en omstreeks 36,7 are beslaand. 
Stemkohieren Registers van huizen (en hun eigenaren) waarop belasting 
en stemrecht rustte, in 164o opgemaakt door de Staten en 
in 1698 herzien en in 6 dln. gedrukt; daarna om de tien 
jaren herzien. R.A. Leeuwarden. 

Voor de namen van onderdelen van molens zij verwezen naar A. Sipman, Molenbouw, 

Zutphen 1975, voor bouwkundige termen naar E. J. Haslinghuis, Bouwkundige termen, 

Utrecht 1 953, 1970. 


Birdaard 


De noordelijke bebouwing langs de Dokkumer Ee was tot 1972 bekend onder de 
naam Wanswerd aan de Streek. De naam Birdaard gold voordien alleen voor de 
bebouwing aan de zuidzijde van de Ee en voor het nabijgelegen terpdorp, dat al 
in de oudste Fuldalijst wordt genoemd (Dronke c. 17). De Dokkumer Ee vormt 
daar de grens tussen de gemeenten Ferwerderadeel en Dantumadeel. 
Het deel van Birdaard dat in Ferwerderadeel is gelegen vormt als type nederzetting 
een uitzondering in de gemeente. Er is aan de noordzijde van de Ee geen 
sprake van een oorspronkelijke bewoning op een terp waaruit de Streek ontstaan 
is (afb. I en 2). 
De ontwikkeling van het dorp hangt nauw samen met de functie van de Dokkumer 
Ee als vaarweg. Het belang daarvan zal sterk zijn toegenomen na de aanleg 
van een trekweg langs de Ee in 1647. Schotanus geeft op zijn kaart van de Grietenij 
uit 1664 nog geen bebouwing aan de noordzijde van het water. Op de kaart 
van 1682 staat echter al een rijtje naast elkaar gelegen huizen langs het water ingetekend 
(afb. 395). 
De lintbebouwing aan de kaden van de Ee heeft uiteindelijk een lengte van enkele 
honderden meters gekregen. Pas geruime tijd na de totstandkoming van de 
bebouwing is hier een kerk gebouwd, n.l. de Chr. Gereformeerde Kerk in 1892 
(Van der Veen, 240). De aanleg van een brug over de Ee, die Schotanus reeds 
tekent, zal de verkeersfunctie van het dorp versterkt hebben. In 1777 wordt er 
een `flapbrug' gebouwd waaraan tolheffing verbonden was (van Leeuwen) 
(afb. 3). In 1903 werd deze vervangen door een draaibrug (afb. 4). De opvolger 
daarvan doet tegenwoordig nog slechts dienst voor het lokale verkeer. De doorgaande 
routes gaan buiten het dorp om, via een nieuwe brug ten noorden van 
het dorp. 
Op het hoogtepunt van de economische ontwikkeling in de vorige eeuw maken 

o.a. twee molens en enkele scheepshellingen deel uit van de industriële activiteiten 
(afb. 6—I o). 
In de loop van deze eeuw nam het vervoer te water langzaam af door de opkomst 
van het wegtransport. Daarmee was tevens een eind gekomen aan een verdere 
ontwikkeling van de industriële activiteiten van het dorp. 
Van de twee molens is alleen van de noordelijke nog een restant over plus bijbehorende 
zaagloods, als voorheen nog aan het einde van de bebouwing gelegen. 
De bebouwing aan het pad langs de Ee bestaat uit landelijke meest 19e-eeuwse 
woningen met een klein erf voor de huizen. Alleen op de hoeken bij de brug 
staan panden met een verdieping waarvan het oostelijke oorspronkelijk als her-
berg gefunctioneerd zal hebben. 
De ijzeren draaibrug was draaibaar op een gemetselde voeting aan de noordelijke 
oever. 

Industriemolen Mounewei 17 

Litteratuur 

Geschiedenis 

Het staande werk 

Het gaande werk 

De zagerij 

De sleephelling 

Zaagmolen de Phoenix 

Terpen 

BIRDAARD 

Bij Mounewei 17 staat de gemetselde hoge voet van de op I I november 1972 afgebr ande 
achtkante stellingmolen `de Zwaluw'. Bij de brand bleef de vrij van de molen staande 
houtzagerij gespaard. De molen is eigendom van Mw. B. de Groot te Birdaard (afb. 
7—I0). 
Molens van Friesland, 144; A. Sipman, Molenbouw, het staande werk van de bovenkruiers, 
Zutphen 1975, 139 en 39o, tekeningen 25:4c en 42; Wijnja, Windmolens, i.v. 
Wanswerd. 
De molen werd in 1875 gebouwd als opvolger van een in 1826 gebouwde molen, die kort 
te voren verbrand was. Op de kadastrale minutekaart komt de molen echter niet voor op 
de plaats waar deze thans staat. De molen diende als koren- en pelmolen. De zagerij in de 
belendende loods is volgens Wijnja eerst in 1916 toegevoegd; volgens een aantekening van 
Sipman echter is deze niet veel jonger dan de herbouw van de molen. Restauraties vonden 
plaats in 1947 en 195o-'52. 
De gemetselde voet is uitwendig achthoekig met op de hoeken pilasters en inwendig zestienhoekig; 
de hoeken van de binnenkant behouden van onder af aan hun breedte; de 
veldmuren lopen naar boven taps toe. In deze hoge voet zijn de stiepen (`klippen') en 
veldmuren in gezamenlijk verband gemetseld. In de voet bevinden zich vier zolders, de 
stellingzolder inbegrepen. Onder de stellingzolder ligt nog een tussenzolder voor de pelstenen. 
Om het andere veld bevat enige boven elkaar geplaatste cirkelvormige gietijzeren 
tuimelramen. 
Het achtkant was van grenehout en gebouwd volgens het algemeen in ons land toegepaste 
systeem. Volgens de noordelijke bouwwijze voor de grote en industriemolens werd het 
achtkant van drie bintlagen voorzien. De kap was kruibaar op slepers; de staart had een 
kruilier. De lange spruit was op noordelijke wijze middelbalk en bevond zich boven de 
ijzerbalk. De molen had in de kap het uitzonderlijk aantal van d rie steunders: normaal 
bevat de kap slechts een steunder. 
Wieksysteem: zelfzwichting met oud-hollandse voorzoom, vlucht 23,90 m. Roeden van 
staal. Een doorboorde gietijzeren bovenas voor deze molen is in 1875 door de firma 
De Prins van Oranje te 's-Gravenhage gegoten. In de molen waren twee koren- en twee 
pelstenen. 
De houtzagerij bestaat uit een rechthoekige schuur met terugvallende wanden en een zadeldak; 
het geheel staat op gemetselde stiepen. In het midden wordt de kap onderbroken 
door een piramidaal boven de schuur uitstekend gedeelte, eveneens gedekt door een 
zadeldak, dat haaks op dat van de schuur staat; daarin bevindt zich op de bovenste zolder 
de krukas, die de zagerij in beweging bracht. De zaagramen, een schulpraam (aan de zijde 
van de molen) en twee gewone ramen, werden aangedreven via een horizontale as van de 
molen uit overgebracht op de krukas. Ieder raam bezit een eigen slede. 
De sleephelling bevindt zich aan de noordwestzijde van de schuur. De te zagen stammen 
werden aangevoerd via een sloot, waar ze tevens konden uitwateren. De sloot liep parallel 
aan de Ee en mondde uit in een kom bij de sleephelling. 
Ten zuiden van het dorp stond langs de Dokkumer Ee een achtkante houtzaagmolen, de 
Phoenix of Oberman's molen genaamd (afb. 6). De molen was in 1865 gebouwd als houtzaagmolen, 
d.w.z. dat de houtzaagloods tegen de voet van de molen stond. Daardoor valt 
het molenachtkant niet op het kadastrale plan aan 'te wijzen. 
De molen verbrandde in 1918 en werd vervangen door een elekt rische zagerij die eveneens 
afbrandde (Wijnja, Windmolens i.v. Wanswerd). 
Onder Birdaard ten oosten van de weg naar Wanswerd ligt een als archeologisch monument 
beschermd terprestant uit de voor-Romeinse ijzertijd, Doniaterp geheten (afb. I). 
Terp Hikkaard, zie onder Jislum. 
Ten noordoosten van Birdaard, tegen de grens met Dantumadeel, geeft Halbertsma een 
terp aan (Halbertsma, Terpen kaart 6 west). 


Blija 


De oudst bekende benaming van het dorp is die van `Blytha' in de i 3e-eeuwse 
Vita Fretherici (overl. 1 173) (Gesta Abbatum Orti S. Marie 21 en 34). De oudst 
bekende Grietman van Ferwerderadeel van 1242 heette Tjaard van Blija (Van 
Buijtenen, Leppa 13). 
Opvallend in de plattegrond is de kruising van een viertal wegen, die evenwel 
niet als een radiale structuur van de dorpsterp opgevat mogen worden (afb. i i — 

13). Zij vormen de verbindingen met Ferwerd, met Holwerd, naar enkele ver


spreidliggende states en naar het gehucht Vaardeburen. Bij dit kruispunt lag tevens 
de inmiddels gedempte haven van de Blijaer Vaart. De oude naam `Op de 
wal' duidt op de functie van loswal. 

De kerk en het kerkhof, op een terp van zeer geringe hoogte, liggen enigszins 
terzijde van deze wegen. Gezien de situatie van de bebouwing rond de kerk lijkt 
een bovenste ringweg aanwezig te zijn. Voor het overige bezit het dorp weinig 
kenmerken van het ideaaltype terpdorp. 
De oudere bebouwing is, behoudens een deel aan de ringweg, niet rondom de 
kerk gelegen, maar meer op het wegenstelsel georiënteerd. Latere bebouwing 
heeft zich in eerste instantie eveneens langs deze wegen ontwikkeld. 
Even ten zuidoosten van het dorp ligt enige bebouwing bijeen op een deels afgegraven 
terp aan de Blijaer Vaart. Op de kaart van Schotanus uit 1684 komt deze 
bebouwing onder de naam Vaardeburen reeds voor (vgl. afb. 44). 
Op deze kaart wordt noordoostelijk van de dorpskom de naam Tjissebuorren 
aangegeven. Deze naam staat bij één boerderij vermeld. Latere kaarten geven de 
naam aan een groepje van drie à vier op terpen gelegen huizen of boerderijen. Op 
de jongste editie van de topografische kaart komt de naam niet meer voor. 


62 BLIJA 

HET KERKGEBOUW 

Hervormde Kerk De Hervormde kerk is op een omheind kerkhof gelegen; langs de rondweg om het kerkhof 
is de lage bebouwing aan de noordzijde nog aanwezig. De kerk en toren zijn eigendom 
van de Hervormde Gemeente (afb. 14-25). 

Litteratuur R.V.A. I, 97, III, 81, Benef. 141; R.V.G.O., 78; Wumkes 11, 120; Faber, Inventaris nrs. 1667,6. 
Afbeeldingen Tekening door J. Stellingwerf, 1722 in coll. Fries Museum (afb. 15). 
Bronnen Rekeningen kerkvoogdij 1718 —1763, R.A. Leeuwarden. 


Geschiedenis Naast de pastoriegoederen bestond er te Blija een vicarie. Beide groepen inkomsten worden 
in 158o een corpus genoemd. De naamheilige zou volgens Schotanus S. Nicolaas zijn. 
In 1580 verklaart men dat de kerk zwaar beschadigd is. 
Uit de 18e-eeuwse kerkvoogdijrekeningen valt onder meer te lezen dat in 1726 een `kaeckhuis' 
achter de kerk gebouwd is. In 1749 wordt de benekouw weer afgebroken en zijn de 
beenderen begraven. In 1741 is de toren gerepareerd bij besteding en worden hardstenen 
dekplaten besteld bij `Jacob Bruinsma mr. steenhouwer tot Leeuwarden'. Ruurd Hopkes 
neemt het werk aan. Er komen blauwe pannen op de toren. Het uurwerk wordt enige malen 
naar Holwerd gebracht voor reparatie; in 1729 is de uurwerkmaker daar Johan Hessels. 
In 1763 wordt de vloer met vijfduizend klinkers ve rnieuwd. In 1823 is de kerk gerepareerd 
(Wumkes II, 120). In 1852 besluit de gèmeente tot het stichten van besloten kerken 
armvoogdenbanken, in 1862 tot het vertimmeren van de kerk. Het gewelf is blijkens 
een opschrift in 1858 door aannemer H. J. Wallendal hersteld. De toren is in de jaren 

Restauratie 1949—'52 gerestaureerd onder leiding van architect A. Baart jr. te Leeuwarden. Grote gedeelten 
van de buitenhuid van de toren, die in kleine steen vervangen waren, werden in 
bijpassende grote steen hersteld. Het interieur van de kerk is in 1959 gewijzigd onder lei-
ding van architect P.L. de Vrieze te Groningen. 

Beschrijving Het zes traveeën diepe kerkgebouw is vijfzijdig gesloten aan de oostzijde en grijpt aan de 
westzijde tegen de oudere toren aan. Vensters, ingangen en steunberen zijn regelmatig 
over beide gevels verdeeld. 
Materiaal De toren bestaat uit vrijwel louter gele baksteen van 31 — 32 x 8,5 — 9 cm, 10 lagen 104 
cm in verband van over het algemeen twee strekken afgewisseld door een kop, waarbij 
aan de hoeken klezoren zijn toegepast (afb. 17 en 21). Schip en koor zijn samengesteld uit 
opnieuw gebruikte rode baksteen van 31 — 32 x 9 cm, 1 o lagen I o 1 cm in onregelmatig 
verband. Bovenaan zijn de muren vooral van het schip hersteld in kleinere baksteen, 
waarmede de steunberen hier en daar zijn opgelapt en boven de gebruikelijke afdekking 
verhoogd tot aan de gootlijst. Ook zijn de schipvensters van dit materiaal benedenaan 
gedicht. 
Toren De toren gaat tot aan de galmgaten onversneden op en is gesloten behoudens kleine lichtopeningen 
in de westgevel en een spitsbogig groter venster in de begane grond. De vorm 
van de lichtspleten in de westgevel is ontstaan in 1951 naar analogie van in gedichte vorm 
aangetroffen spleten in de noord- en zuidgevel beganegronds. Zij vervangen grotere rondbogige 
openingen, die bij de bemetseling ontstaan waren. De galmgaten staan in de bovenste 
geleding, die door een minimale versnijding wordt aangeduid. De smalle rondbogig 
gesloten galmgaten staan gekoppeld binnen eén rondbogig gesloten nis. De bogen van de 
galmgaten gaan op van impostlijsten. De toren is gedekt door een zadeldak tussen twee 
topgevels van grote steen met vlechtingen van kleine steen. 
Inwendig zijn de torenmuren viermaal versneden. Over de begane grond is een koepelgewelf 
gemetseld uit grote baksteen. De oostmuur is daar uitgebroken tot een grote rondboog. 
Lichtspleten in noord- en zuidmuur zijn in 1951 geopend; de getrapte afzaat van 
het westelijke venster is ook bij die gelegenheid ontstaan, evenals de getrapte doorgang 
naar het orgelbalkon; voordien was daar een ruw ingekapte doorgang. Een oudere 
balklaag tekent zich af ongeveer een halve meter boven de thans aanwezige. Daarboven 
rust op een versnijding de hoge eiken klokkestoel, die uit drie evenwijdige jukken bestaat 
en voor de klokken uit 1704 gemaakt zal zijn. Enige onderdelen zijn in 1951 vernieuwd. 
Ook boven de tweede balklaag zijn balkgaten te zien. Ruim een meter daarboven is een 
doorgang naar de vroegere schipkap dichtgezet. Op de oostmuur tekent zich a an de buitenzijde 
de moet af van een kap met de nok ongeveer 3,5o m lager dan de huidige en met 
een helling van 53°. Ten behoeve van de tegenwoordige kap zijn de oostelijke galmgaten 
ingekort. 


64 BLIJA 
Schip en koor De muren zijn versneden met een plint en opnieuw bij de waterlijst, die onder de vensters 
loopt en over de beren omgaat (afb. 16 en I 8). De beren zijn tweemaal versneden en bovenaan 
niet afgedekt maar bij een reparatie doorgetrokken tot aan de gootlijst. Aan de 
westzijde van de eerste koorsteunbeer is aan beide zijden van de kerk een bouwnaad te 
zien; inwendig is daar scheurvorming in de pleister waargenomen. De vensters hebben 
eenvoudige afgeschuinde dagkanten en steensrollagen langs de kop. De zijmontant is over 
het algemeen bewaard. De vensters zijn deels ingekort en bezet met houten kozijnen. In de 
koorsluiting staan drie smallere vensters, waarvan het middelste alleen bovenaan beglaasd 
is geweest en de beide andere ingekort zijn. Aan de noordwestzijde is geen venster doch 
een nis; daar kan een sacramentshuis gestaan hebben. Er tegenover aan de zuidzijde is het 
venster met kleine steen gedicht. Aan het koor is de plint aan de drie middelste zijden 
onderbroken door thans gedichte rechthoekige en met een korfboog gesloten licht- of 
luchttoevoeren, die een luiksponning hebben aan de buitenzijde. De ingang aan de noordzijde 
is korfbogig gedekt en omlijst door een hoge geprofileerde spitsboognis, die in een 
rechthoekig veld staat, ontstaan door het omvoeren van de waterlijst. Het gehele veld is 
gepleisterd. In het boogveld een beeldnisje. De ingang aan de zuidzijde is eveneens korfbogig 
gedekt en alleen omlijst door de rechthoekig omgevoerde waterlijst. Er staat een opgeklampte 
deur in met gesmede slotplaat en ring. 
Inwendig De muren zijn verbonden door trekbalken, waarvan alleen die in de koorsluiting nog gotische 
sleutelstukken hebben, eindigend in een peerkraalprofiel (afb. 23). De overige dragen 
hier en daar nog op korte gedeelten sleutelstuk met het gotische profiel. Het tongewelf 
draagt op een verbrede voorlijst en heeft geen ribben in het zicht. 
De eiken kap is opgebouwd uit schaargebinten waarop een geschoorde stijl die een langsbalk 
ondersteunt, waarop de haanhouten rusten. Ter halverhoogte van het spantbeen loopt 
een gording. 
In de nis van de middelste koorsluitingszijde is een rechthoekige piscina-nis uitgespaard 
met zandstenen bodem waarin een afvoer. Onder de vensters staan smalle segmentbogig 
gedekte openingen met rechte dagkanten; zij steken nog slechts gedeeltelijk boven het 
vloerniveau uit. Zij zijn slechts te verklaren wanneer men een oorspronkelijk hoger vloerniveau 
aanneemt, waarbij de piscina-nis ook beter bereikbaar is. Onder het koor kunnen 
grafkelders geweest zijn (afb. 14). 
Bouwgeschiedenis Bij de ongelede ingewelfde toren, die in de 13e eeuw ontstaan kan zijn en later (1741) van 
nieuwe topgevels is voorzien, is in laatgotische tijd de kerk geheel herbouwd, in twee fasen 
met een scheiding bij de aanzet van het koor. In de westgevel van de toren was mogelijk in 
de 14e eeuw reeds een spitsboogvenster gehakt. 
Waarschijnlijk zijn direct bij de bouw onder het koor grafkelders aangelegd. De aanwezigheid 
van de portretzerk voor Janke van Unema, die 1540 gestorven is, zou een aanwijzing 
kunnen zijn voor een bouwdatum, d.w.z. eerste helft 16e eeuw. Janke van Unema woonde 
op Unema State vlak ten noorden van de kerk en streed met succes tegen de Saksers in 
1516. Het lijkt mogelijk dat hij als dank daarvoor de kerk die in de nabijheid van zijn 
stins stond liet herbouwen. 
Inventaris De kerk bezit: 
Preekstoel Een eiken preekstoel met portaal, achterschot en klankbord, alles versierd met gesneden 
motieven in Lodewijk xiv-vormen, aan het achterschot rococomotieven; voor 1718, achterschot 
jonger (niet in kerkvoogdijrekeningen die van 1718 tot 1763 lopen) (afb. 22) (vgl. 
preekstoel van Hogebeintum). Thans is de preekstoel blank, doch voorheen zwart geverfd 
met goud en daaronder wit met goud. 
Doophek Het doophek x V I I I B -x I x is gewijzigd in een hek ter afsluiting van het koor. 
Lezenaar Aan de kansel een koperen lezenaar x i x. 
Orgel Orgel, volgens Wumkes uit 187o, in kas met gesneden lofwerk, op balustrade (afb. 24). 
Schotwerk van paneelwerk onder orgeltribune, xviii (afb. 24). 
Banken Twee overhuifde herenbanken, waarvan een met spijltjesfriezen; beide met knoppen op de 
hoeken, xix (afb. 23). 
Restanten van een viervoudige bank met achterschot zijn thans tegen de koorafscheiding 
opgesteld (afb. 23). 
Langs de noordzijde drie rijen banken van paneelwerk met knoppen op de hoeken, waarschijnlijk 
1725 blijkens een post in de rekeningboeken voor `knoppen tot de nieuwe ban-
ken' en een groot bedrag aan Lieuwe Sjoerds, meester timmerman, voor houtwaren en 
arbeidsloon. Mogelijk echter heeft dit laatste betrekking op de preekstoel. 


BLIJA 65 

Tekstborden Vier tekstborden met gesneden bekroning, X V inI B. 

Zerken Grote zerk bovenaan gemerkt Vincent Lucas 1552 (afb. 19). In een fantasiearchitectuur 
staat de geharnaste figuur van de overledene; voor hem zijn wapenschild en boven zijn 
!word het alliantiewapen Unema-Wyboltsma. In de hoeken vierpassen met alliantiewapens. 
Randschrift: `Int iaer ons Hera /AN/cm, den x I I I Novëbris sterf den Edela Eerentveste 
Herschap Janke van Wnema ende Tet ... sijn wijf sterf int jaer MV°XXXII den II Octobris 
hier begravë'. Op een cartouche aan de voet van de zerk: `Non intres in iudiciu ca servo 
tuo, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens Psalm : 142'. Tekening door A. 
Martin in coll. Fries Museum en gedrukt in Friesche Oudheden. Vgl. Ligtenberg, Grafzer


ken, i68; Dolk, Zerkhouwers. 
Rechthoekige kinderzerk met gotisch randschrift (afb. 2o). 
Randschrift Ao xVLVI dë vi octobris(?) sterf Douwo Abinga en sy olderdu was man 
dage ende genau(?) ... In het midden beschadigd doch nog wel herkenbaar alliantiewapen: 
manlijk schild met halve friese adelaar en drie tekens paalsgewijs (Goffe Aebinga `van 
Hijum') vrouwelijk schild met springend dier op maansikkel, terzijde sterren, (Tjemck 
Aebinga `van Blija') eronder: Tempus nascëdi et tëpus moriëdi. In de hoeken wapens Aebinga, 
Aebinga, van Offenhuizen, IJdsma (Handschrift Grafschriften, R.A. Leeuwarden). 
Grote zerk met in de hoeken en in een cartouche in het midden uitgehakte alliantiewapens. 
Randschrift Ao 1615 dë 28 July sterf D DL Eerenfes J Taecko vá Aylva Grietmá. -va 
Ferwerderdeel. Hier leit begraven de edele Juffrou Kinsck va Mockama sterf A°1588 dë 
I I Mai. Binnenrandschrift A° 1638 dë 15 decembr sterf de Edele Deuchdrycke Juffrou 
Barbaer van Douma Weduwe vá. de Grietman Ior Taecko vá Aylva out 76 Jaren. In het 
midden onderaan nog: Ao 1604 de 26 septr sterf de edeTJonghe Juffer Kinsck vá Aylva 
de dr va J Taecko va Aylva en de edeTdeuchricke Juffrouw Berber va Douma out 6 jaer en 
is alhier begrava.' 
Zerk met in de hoeken bovenaan twee manlijke wapenschilden, beneden twee vrouwelijke 
schilden; meubelen uitgehakt (afb. 25). In het midden tussen bazuinende putti en vazen 
met symbolen van leven en dood een wapenschild met helmteken en dekkleden en onderaan 
liefdesknoop. Meubelen uitgehakt. Onder het schild gevleugelde zandloper. Randschrift 
`Anno 1637 den 9 Marty is gesturven den Edelen Erentvesten Joncker Barthel 
Tyaerda van Starckenburgh ou(t) 74 jaer. En is hier begraven.' Onder de vazen en de 
zandloper van het middenveld is een lambrequin met Latijns vers waarvan de voorste 
helft der regels sterk is uitgesleten. 
Zerk met in de hoeken deels versleten doch rechts onderaan nog goed bewaarde alliantiewapens. 
In het midden in een cartouche alliantiewapens met helm en dekkleden. Randschrift 
A° 1649 Den 29 Novembr sterf de Weledelë Erentphesten Jor Willem vá. Haren 
Meede Staat Generael Wegen Frieslant int 68ste jaer zyns ouderdoms. 

Klokken De twee klokken uit 1704 zijn in de Tweede Wereldoorlog omgesmolten: 
diam. 89 cm. Opschrift `Erigite manus ad sanctimonium et laudate Deum. Claes Noorden 
et Jan Albert de Grave me fecerunt Amstelodami Ao 1704/' In een door koorden omlijst 
veld stond de tekst: `Het klokgeluid verbeeld de klank van 's Heeren stem, die elk sal 
hooren:/In 's weerelds grooten ondergank/Dan word die siele uitverkooren/die heilig leeft 
en 't boose stuit,/God regt na geen noodlotsbesluit.' 
diam. 99 cm. Opschrift Offerte Deo gratias et altissimo promissa vestra Claes Noorden et 
Jan Albert de Grave me fecerunt Amstelodami Ao 1704. In een door koorden omlijst veld 
stond de tekst: `Jan Formers Kerkvooght/Anne Piers Kerkvooght/ Als ick getrocken 
wort/soo roep ick overluyt/'t is droefheyt oft vreucht/komt hoort hier Godts besluyt/ 

W.A. Schotsijn/v. D. M. /predicant tot Blia/ en Hogebintum/ 17o4.' 
VOORMALIG DOOPSGEZIND KERKGEBOUW 

Doopsgezinde kerk Achter een modern pand aan de oostzijde van de Hoofdstraat bevindt zich in vervallen 
staat, de voormalige Doopsgezinde Vermaning (afb. 28). Het zaalvormige gebouw is aan 
de oostzijde driezijdig gesloten. De ingang is aan de lange gevel in de steeg. Naast de in-
gang een stichtingssteen met opschrift `Gesticht in den jare 1807 onder opzicht van Lieu-
we Goffes en (uitgehakt) diaken der D.G. Gemeente Eerste steen gelegd door Lieuwe Jans 
en Tjitske Sakes.' Inwendig is voor de sluitingszijden een kraak getimmerd op ionische 
kolommen. Het voorgebouw, eens waarschijnlijk de kosterij, is vernieuwd. De kadastrale 
minute geeft geen voorgebouw. De ingang was volgens Van der Veen (blz. 110) oorspronkelijk 
aan de korte zijde, waar ook de stichtingssteen gestaan moet hebben. Van der Veen 


66 BLIJA 
vermeldt voorts dat op de preekstoel een koperen lezenaar stond, waar ook de naam van 
de tweede diaken was verwijderd. De naam Lieuwe Goffes komt volgens dezelfde bron 
voor aan de boerderij Dijkslobbe, waaraan hij in 1822 de eerste steen legde. De preekstoel 
uit de kerk is in 1951 verkocht aan de Hervormde Gemeente van Minnertsga, om geplaatst 
te worden in de na de brand herstelde kerk aldaar. 
In het tot schuur gedegradeerde kerkgebouw is de kraak op de ionische kolommen nog 
aanwezig evenals een gedeelte van een spijlenfries, waarschijnlijk van het doophek 
(afb. 27). 
BEBOUWING LANGS DE BELANGRIJKSTE STRATEN 
Hoofdstraat Aan de Hoofdstraat staat het forse pand nr. 3 met verdieping en schilddak. Het was volgens 
de kadastrale minutekaart destijds verbonden met het eerste pand aan de noordzijde 
van de Voorstraat. Het hoekpand waarin een bakkerij gevestigd was, stond vrij in de 
overblijvende hoek en heeft een zadeldak tussen topgevels met vlechtingen X V I I I B (afb. 34 
en II). Het grote pand aan de Hoofdstraat, dat een logement met stal geweest kan zijn, 
heeft in alle vensters zes ruiten; de gevel is afgesloten door een gootlijst. De ingang is omlijst 
met pilasters en hoofdgestel XIXA. 
Hoofdstraat hoek Farrewei Het pand hoek Farrewei is een langgerekt pand onder zadeldak met topgevel met heitelingen 
aan de Hoofdstraat (afb. 26). Aan de voet van de top zijn twee gebeeldhouwde fragmenten 
toegepast, die kennelijk van een andere gevel afkomstig zijn. Oorspronkelijk zal 
de gevel aan de Hoofdstraat de voorgevel geweest zijn; thans zijn er een aantal woningen 
in het pand ondergebracht met ingangen aan de Farrewei. 
Voorstraat zuidzijde Eenvoudige bebouwing met lage dorpshuizen, die deels ruggelings tegen de huisjes aan het 
pad rond de kerk stain (afb. 29 en 3o). Ten westen van het kerkhof loopt de Kerksteeg, 
Nr. 17 die in de Voorstraat uitmondt. Op de hoek daarvan, thans nr. 17, stond het bakkershuis, 
dat Ids Wiersma weergeeft voordat de topgevel afgebroken werd en op de verdieping in 
het midden een drielichtkozijn werd geplaatst (afb. 29). Ook de begane grond werd van 
grote vensters voorzien; de ankers zijn grotendeels nog aanwezig. 
Het brede pand had in de topgevel drie waterlijsten en langs de zijden vlechtingen. Op de 
verdiepingen stonden smalle kozijnen, die beneden door een luik gesloten werden en in 
het bovenlicht vier ruiten tussen roeden hadden. De benedenvensters waren voor 
de wijziging met kleine ruitjes bezet, behoudens het winkelvenster waar zes ruiten in stonden. 
Inwendig was er volgens Wiersma een betimmering (`yn e gong as yn ien fen e keamers' 
d.w.z. in de gang evenals in een van de kamers) die laat 18e-eeuws geweest kan zijn 
(afb. 31). De gevel kan in de gehele 18e eeuw nog zo gebouwd zijn. 
Noordzijde De bebouwing aan de noordzijde bestaat uit iets grotere panden. In het R.A. Leeuwarden 
Tekening berust een tekening door W. v. d. Werf, `geadmitteerd landmeter en wijnroejer', behorende 
bij de civiele sententies, inv. van de Pol nr. 54 d.d. 19 mei 18o1, die de situatie weergeeft 
van zeven panden. Twee ervan liggen oostelijk van een steeg, die ongeveer in het 
verlengde loopt van de Kerksteeg; westelijk van die steeg staan drie panden waarnaast de 
`Herbergsteeg' volgt. Voor de panden lijken tuintjes te bestaan, daarvoor loopt de `algemene 
straat', vervolgens een rij bomen, waartussen goten, waarover het proces blijkbaar 
ging. De goten monden uit naar de `Rijdweg door het dorp Blija'. 
Nr. 4 Nr. 4 heeft het zadeldak evenwijdig aan de straat met een zg. Vlaamse gevel (stenen dakkapel) 
in het midden (afb. 33). Boven de zijgevels forse schoorstenen met borden, alles 
blijk gevend van een zekere welstand van de eerste bewoner. Aanvankelijk heeft het huis 
een strookje grond ervoor gehad; blijkens bovenvermelde tekening moet het van voor 
18o1 dateren. 
Nr. 8 Ook nummer 8 had een strookje grond voor de gevel (afb. 32). Het pand heeft een topgevel 
aan de straat en is thans door de zijgevel toegankelijk. Daar de voorgevel gepleisterd 
is, is het niet na te gaan of dit een gewijzigde toestand is. 
Nr. io Nr. to staat eveneens vrij en in de rooilijn met de overige vermelde panden (afb. 32). Het 
is een breed pand onder zadeldak haaks op de straat als de bakkerij aan de overzijde, 
doch met een schilddak boven de door een kroonlijst afgesloten voorgevel. 
Nr. 12 Dit pand heeft een dwars voor een achterhuis gebouwd voorhuis tussen topgevels (afb. 32). 
Voor het schilddak een grote getimmerde dakkapel uit de zestiger jaren van de 19e eeuw. 
Nr. 14 Voordat dit grote pand tot winkel werd verbouwd met grote spiegelruiten moet het een 
deftig vijf traveeën breed woonhuis geweest zijn met volledige verdieping en schilddak. De 
gevel staat in de latere rooilijn, ong. 1,5 m naar voren springend (afb. 32). De twee hoek



Cichorei-eest 

 

Molen

Unema State 

Litteratuur 
Bronnen 

Geschiedenis 

Aebinga State 

Litteratuur 
Bronnen 

Geschiedenis 

BLIJA 67 

schoorstenen met borden zijn nog aanwezig, evenals de brede kroonlijst en de zesruitsven


sters op de verdieping, met genoemde details kenmerken van een vroeg 19e-eeuws pand 

van aanzien. 

Ten oosten vair dr kerk achter het eerste pand van de Voorstraat stond de cichorei-eest, in 

1927 door Ids Wiersma weergegeven als een lange schuur met aan de noordzijde een verhoogd 
gedeelte met twee rookafvoeren voor de droogovens (afb. 35). 

DE VOORMALIGE KORENMOLEN 

Aan de Zwarteweg oostelijk van het dorp stond tot 1913 een achtkante stellingmolen genaamd 
`Het Lam'. De molen was in 1841 gebouwd ter plaatse van een voorgaande, die op 
de kaart van Schotanus wordt weergegeven (afb. 36 en 395). (W. Wijnja, Windmolens). 
Ds. Potter vermeldt in zijn Wandelingen en kleine reizen (18o8) een uitzicht bij de molen 
van Blija. 
Volgens de lijst van havencherchers en molenopzichters van 1795-1813 (Inventaris archieven 
Lands- en gewestelijke Besturen, 1795-1813, nr. 628) was er in 1784 een molenopzichter 
te Blija. Volgens de catalogus in `Ids Wiersma tekenje foar Fryslán' door J. J. Kalma, 

H. Kingmans en J. J. Spahr van der Hoek, Leeuwarden 1978 bestaat er een tekening door 
Wiersma, voorstellende Molen te Blija. Deze is echter niet in de collectie van het Admiraliteitshuis 
te Dokkum, zoals daar is opgegeven. Mogelijk geeft deze tekening de molen 
Het Lam weer. 
DE STATES 

Unema State lag ten noordwesten van de kerk op een omgracht terrein. Het verhoogde 
terrein aan de Unemaweg, dat beschermd is als verhoogde woonplaats uit de vroege 
middeleeuwen, lag buiten de gracht en kan het oudste stinsterrein zijn (afb. 12 en 397). 

R.V.A. I, 98, III, 83; Wumkes H, 590; Algra I, 28. 
Genealogische gegevens bewerkt door drs. J. Visser. 
In het Register van den Aanbreng komt Jancke Unema als landheer voor en hij gebruikt 
deze landen nog in r540; hij stierf in november van dat jaar volgens zijn zerk in de kerk 
van Blija en was gehuwd met Tet Wyboltsma. Begin 17e eeuw woonde de Grietman Taco 
van Aylva op Unema; hij wordt opgevolgd door Hobbe aan wie de stem in 1640 toekomt 
(stemkohier); in 1698 is dat de Grietman Ernst van Aylva nomine uxoris. (Elisabeth van 
Aylva, dr. van Hans Willem en Froucke van Aylva). Zijn zoon is Hessel Douwe Ernst 
(f 1774) wiens zoon Ernst Frans Grietman van Baarderadeel werd en in 1756 huizinge, 
schuur enz. op het hornleger verkoopt. 
Volgens Aigra zou de `stins' in 1787 reeds lang zijn afgebroken. Mogelijk is er een boerderij 
op de plaats gebouwd door de meier Jan Janse Postma, die het hornleger kocht. Het op 
de kadastrale minute weergegeven gebouw lijkt het meest op een kop-hals-rompboerderij. 
In 1895 wordt melding gemaakt van afbraak waarbij een wapensteen met afgekapt wapen 
en datum 1587 gevonden zou zijn; ook zou onder de vloer een steen met beeldhouwwerk 
gevonden zijn (Wumkes). 

Ten noordoosten van het dorp aan de oude weg naar Holwerd lag Aebinga State, later 
Humalda geheten (afb. I 1, 12 en 395). 

R.V.A. I, 98, III, 83; Tegenw. Staat II, 195. 
Genealogische gegevens bewerkt door drs. J. Visser. 
In 1511 bezit Saepck Aebingen ruim I34 pondemaat land dat zij zelf gebruikt; in 1540 
wordt dit land aangegeven op naam van Adzaert wiens naam gespeld wordt als Aebbinga. 
Volgens de Tegenwoordige Staat is het huis overgegaan op de naam van Humalda, maar 
bleef het wapen Aebinga behouden. De alliantie zou reeds in 1510 hebben plaatsgevonden. 
Thans is slechts te vinden dat Saepck Werpsdr. van IJdsma gehuwd was met Taecke 
Douwes van Aebinga van Hijum, die een achterneef was van Adzert Aebinga. Saepck 
stierf in 1570 en zou dus bij haar leven de landerijen verkocht moeten hebben aan Adzaert. 
In 1640 behoort de stem van Aebinga State aan de ritmeester van Haren, in 1698 
aan dr. Abelus Siccama nomine uxoris, voor de helft met de secretaris Bruinsma voor de 
andere helft. (Stemkohier). Hoe Willem van Haren aan de state kwam is niet na te gaan, 


Situatie 

Monsma State 

Litteratuur 
Bronnen 
Afbeeldingen 

Geschiedenis 

Gebouw 

Zg. Stins Roula 

.Ljouwerterdijk t 

Unemaweg 3 

Tjesseburen 

BLIJA 

mogelijk via zijn vrouw die een kleindochter was van Trijn Beyma, wier oom Jan in 1540 
landeigenaar was te Blija. 
De kadastrale minute geeft reeds een boerderij van het kop-hals-romptype weer. 
Op de plaats waar op de oude kaarten Aebinga wordt aangegeven ligt op een verhoogd 
terrein een vrij sterk ve rnieuwde boerderij van het kop-hals-romptype. Van de Aebingalaan 
leidt een beboomde toegangsweg, mogelijk het restant van een oprijlaan (afb. 12 en 


38). 
Monsma State lag juist ten zuiden van de kerk van Blija (afb. I I, 13 en 395). 


R.V.A. I, 98, III, 86; Tegenw. Staat II,195. 
Genealogische gegevens bewerkt door drs. J. Visser. 
Tekening door J. Stellingwerf in coll. Fries Museum met onderschrift `Monsma te Blija 
behoort Jonker Hessel Douwe Ernst van Aylva en staat boven de poort te lezen : in het 
jaar duizent vijf hondert en tachtigh en acht is gemaakt deze poort en gracht' (afb. 37). 
In 1511 wordt Take Montiema vermeld als eigenaar van 6o pondemaat land, in 1540 is 
daarvan eigenaar en gebruiker Popke Taecke Monthiema en zijn zuster. De Tegenw. Staat 
weet te melden dat Popke Monthiema in 1539 huwde met Rinz van Aylva en dat beiden 
in 1547 stierven. In 1640 staat de stem (Stemkohier) op naam van `die Monsma tot 
Utrecht' en in 1698 van Jan Hendrik en Tjerk Abes ieder voor de helft. In 17oo komt 
Tjerk Abes met Jan Hendricks voor in het floreenkohier, in 1708 is Tjerk Abes curator 
over de kinderen van Jan Hendriks, waarvan in 1718 Hendrik Jans cum sorore in het 
stemkohier genoemd worden. In 1731 verkoopt Hendrik Jans van der Mei uit Nes het 
hornleger aan Gozewijn van Coehoorn, secretaris en ontvanger generaal van Ferwerderadeel; 
in 1738 staat deze dan ook vermeld in het floreenkohier voor het hornleger en Tjerk 
Abes en de kinderen van der Mei voor de plaats. Het huis moet dus voor 1728 afgebroken 
zijn en Stellingwerf vergist zich inzake het eigendom van Hessel Douwe Ernst van Aylva. 
Het onderschrift onder de tekening van Stellingwerf geeft enige opmerkelijke informatie 
over het afgebeelde huis. In de eerste plaats dat de over de gracht gebouwde poort 1588 
was gedateerd, een der vroegste ons bekende dateringen van dergelijke poortgebouwen. In 
de tweede plaats deelt het opschrift mede dat de gracht toen verbreed of verdiept zou zijn. 
Wij nemen aan dat het om verbreden of verdiepen gaat, want de familie komt in het begin 
van de 16e eeuw al voor en zal wel een verdedigbaar huis bezeten hebben door een gracht 
omgeven. Mogelijk houdt de wijziging dus een omwalling in waar het poortgebouw in 
gevat was. Het afgebeelde eenvoudige huis kan in 1588 gebouwd zijn, doch zou ook een 
steenhuis geweest kunnen zijn dat van een ingangsgedeelte is voorzien en zoals gebruikelijk 
later verlaagd en van een zadeldak voorzien tussen topgevels. 
Op de kaart van Eekhof (1853) komt aan de Leeuwarderdijk voor een vermelding `Stins 
Roula'. De kadastrale minute geeft daar inderdaad een omgracht terrein met een haakvormige 
bebouwing. Het terrein is thans door de weg oversneden en onbebouwd (afb. I I). 

DE BOERDERIJEN BIJ HET DORP 

De boerderij Tania State is naar het model van de kop-hals-rompboerderij gebouwd (afb. 

39). Het woonhuis van de boerderij is aanvankelijk langer geweest en omstreeks 1923 in


gekort en van een nieuwe voorgevel in de oude vorm voorzien. Daardoor is nu slechts een 

kleine kelder tegen de voorgevel aanwezig. In do achtergevel van de grotendeels met riet 

gedekte schuur staat een toegang met smalle zijvensters zg. melkmeisje, die echter blijkens 

de kantstenen later aangebracht moet zijn, benevens een gevelsteen met het jaartal 1 794 

(afb. 4o en 41). 

De oorspronkelijke lange vorm van het voorhuis met kelder in het midden kan overigens 

in 1794 gebouwd zijn. 

Boerderij van het kop-hals-romptype met kort voorhuis gesticht blijkens steen in 1852 

door Jansma (afb. 47 en 48). Op de kadastrale minute komt dan ook een geheel ander 

bouwwerk voor met haakvormige plattegrond. Het binhus heeft een gesloten voorgevel 

behoudens kleine vensters in de top; de binnengevel heeft een gedicht keldervenster. 

DE OVERIGE TERPEN EN DE BEBOUWING DAAROP 

Als archeologisch monument beschermd terrein waarin vier verhoogde woonplaatsen uit 

de xlie—xme eeuw (afb. 397). 


BLIJA 69 

Vaardeburen 

Kienstralaan I 

Oosterbeintum 

Ten zuidwesten van Blija ligt het als archeologisch monument beschermde restant van de 
terp Vaardeburen uit de voor-Romeinse ijzertijd (afb. 44 en 397). Daarop staat de boerderij 
Wynia State nr. 24, van het kop-hals-romptype met deels onderkelderd voorhuis. De 
boerderij staat in deze vorm reeds op de kadastrale minute. Het `binhus' moet midden 19e 
eeuw vernieuwd zijn (afb. 45 en 46). 
Ten noordoosten van de terp Alma State met geheel onderkelderd voorhuis, XIXB (afb. 42 
en 43). 

Ten westen van de terp een boerderij, waarvan het voorhuis in de achterste helft een kleine 
kelder heeft. In de achtergevel stichtingssteen R. H. Banga en D. A. Wynia 1856. 
Ten noordoosten van de terp van Unema State ligt een beschermde terp uit de late 
middeleeuwen (afb. 397), waarheen de Kienstralaan leidt. Op de kadastrale minutekaart 
ligt het terrein met het aangrenzende terrein ten oosten daarvan geïsoleerd te midden van 
de lange rechthoekige kavels en toegankelijk langs de daar reeds getekende thans Kienstralaan 
geheten oprit, die verbinding heeft enerzijds met de Unemalaan in het dorp, anderzijds 
oostwaarts richting Aebinga loopt en voor Aebinga haaks ombuigt naar de zeedijk 
(afb. I I en 12). 
Op de terp ligt een boerderij van het kop-hals-romptype met gesloten noord- en oostgevel. 
Het halsgedeelte is zeer lang; in het schuurgedeelte komen herbruikte kloosterstenen voor. 
Het terrein ten oosten is slecht te bewerken wegens de vele stenen die er gevonden worden. 
Schotanus geeft op beide terreinen opstal en tekent ze door een singel omsloten (afb. 
395) als stemdragende plaats. 
Ten oosten van Hoogebeintum liggen de restanten van de terp Oosterbeintum, een als 
archeologisch monument beschermd terrein daterend uit de voor-Romeinse ijzertijd 
(afb. 397). 

Onder Blija geeft Halbertsma voorts nog een terp aan ten oosten van Vaardeburen (Sytsma 
State) en een ten westen van het dorp bij Boteburen (Halbertsma, Terpen kaart 6 west). 


verwerd 


Hoofdplaats van en naamgever aan de Grietenij. Het dorp komt onder de naam 

Fatruwerde in de oudste Fuldalijst voor uit de tweede helft van de 8e eeuw 
(Dronken c. 7). 

Blijkens oude kaarten is de bebouwing vanouds op de zuidoostelijke zijde van de 
hoge dorpsterp gelegen en daarop aansluitend, langs de doorgaande weg naar 
Marrum en Blija. Deze weg moet vermoedelijk opgevat worden als de oudste 
waterkering. (K. A. Rienks, G. L. Walter, Binnendiken en slieperdiken yn 
Fryslan, 13olswert, 1954, I 19). Een dijkachtig karakter is hier evenwel niet meer 
te onderscheiden. 
Tussen deze weg en de kruin van de terp is de radiale structuur nog in het beloop 
van enkele straatjes te herkennen. Het meest oostelijke hiervan werd verlengd als 
pad naar de kerk voor de bewoners van Cammingha State (afb. 49 en 5o). 
De radiale structuur is eveneens terug te vinden in de oostelijke en westelijke begrenzing 
van het Vrijhof. Dit plein ten zuiden van het kerkhof is te beschouwen 
als overblijfsel van het terrein dat met kerk, kerkhof en pastorie binnen het 
rechtsgebied van de kerk viel en `gevrijd' was, d.w.z. buiten gesloten was van het 
wereldlijk recht (Van Buijtenen, Dorp, 29, 55, 58, 104). Aan dit plein stonden de 
pastorie en het vicariehuis, dat in 158o aan `het recht van Ferwerderadeel' was 
verhuurd. In r723 wordt het laatste verplaatst naar de pastorie, die door bemiddeling 
van de Grietman de functie van grietenijhuis krijgt. In 1840 wordt een 
zelfstandig grietenijhuis gebouwd ten westen van de terp. 
Het zwaartepunt in de bebouwing aan de zuidoostelijke zijde van het dorp is me-
de veroorzaakt door de aanwezigheid van een haven, die overigens in 1950 werd 
gedempt. Recente uitbreidingen van het dorp hebben ook steeds in zuidoostelijke 
richting plaatsgevonden. 


FERWERD 

HET KERKGEBOUW 

Hervormde kerk De Hervormde kerk ligt op een ruim omheind kerkhof aan de noordzijde van het dorp. 
Het kerkhof was van ouds toegankelijk door een overbouwde poort in de noordelijke bebouwing 
van het Vrijhof geheten rechthoekig plein, dat ten zuiden van de kerk ligt. Kerk 
en toren zijn eigendom van de Hervormde gemeente (afb. 51, 52 en 54 73).

-

Litteratuur R.V.A. I, 91, III, 49; Benef. 139; R.V.G.O. 79; Wumkes I, 246, 38o; berichten en discussie 
over de restauratie, Maandblad voor Beeldende Kunst xm, 149, 28o; Oudh. Jrbk., 
1930/3 1, 177, 1932, 70, 1933, 113; Van Buijtenen, S. Vitus, 43. 

Afbeeldingen Tekening van J. Stellingwerf 1723 in coll. Fries Museum (afb. 58). 
Bronnen Kerkvoogdijrekeningen 1654-1828 R.A. Leeuwarden; H. G. Ehrentraut Friesisches Archiv 
II, Oldenburg, 1849, 375. 

Geschiedenis Blijkens stukken in het archief van de stad Oldenburg verzette Sibrand Heslinga, een leek, 
zich in 1296 ertegen dat het recht op het patronaat van de kerk van Ferwerd hem ontzegd 
werd en aan de abt van Bethanië werd verleend. Het recht zou blijkens een conjectuur in 
de tekst van ouds tot de bisschoppelijke tafelgoederen behoord hebben. Daarmede strookt 

o.i. als patroonheilige S. Martinus, zoals wij zulks lezen uit het opschrift van de grote 
klok van 1457. Reitsma gebruikte dit opschrift waarschijnlijk eveneens als bron voor zijn 
opgave dat S. Vincentius de patroon zou zijn. Ook de kleine klok van 1426 draagt de 
naam van S. Martinus. In 1511 wordt eenmaal van S. Antonius gesproken, mogelijk 
vereerd op een ander dan het hoofdaltaar. Muller noemt Ferwerd een seendkerk onder 
Stiens. In de 16e eeuw blijkt dat Sibrand Heslinga het proces verloren heeft; het Register 
van Aanbreng van 1511 kent een pastoor Monnik Johannes, waarna in 1540 namens het 
convent van Foswert bij de opgave van het landbezit optreedt Heer Johannes toe Ferwert 
van Foswert, mogelijk dezelfde Johannes uit de opgave van 1511. Volgens Schoengen, 
Mon. Bat. bezat Foswerd een uithof te Ferwerd. 
De kerk was rijk met goederen bedeeld; in 1511 en 1540 zijn er in ieder geval d rie priesters, 
Heer Johannes, een heer die het sacristieleen bediende en een vica ris. Zelfs wordt er 
in 1540 gesproken van vier heren die inkomsten uit een `heem' hadden (R.v.A. III, 70); het 
geld bleek echter geschonken om een sacramentshuis te timmeren. 
De kerkvoogdijrekeningen leveren niet veel duidelijke gegevens op. In 1667 krijgt Riemer 
Claesse mr. Kistemaker bedongen loon `van de Costeriebanck te maken'. In 1669 is het 
dak van de toren bij besteding vernieuwd; in 1676 wordt Petrus Overney betaald voor 
`klokspannen en wijsen', in 1679 W. Henriks voor steen en kalk aan de `kerkepylaars gebruyckt' 
(steunberen). In 1689 wordt een `gebroken arm aende koperen kroon hangende 
in de kerk tot Ferwert' gerepareerd. In 1704 vinden we een post van 21 gld. aan Rudolff 
B. `wegens 't maken van de pey in de kerk'. In 1705 wordt geld ontvangen uit Marrum 
wegens `vercochte so duyve als andere steen' en `van 15 tonnen kalck int repareren v an de 
toorn en kerk overgebleven'. Onder de uitgaven komen in dat jaar 22000 stenen voor aan 
de kerk en toren gebruikt, 13 tonnen kalk en een bedrag aan de timmerman dat zo groot 
is dat het in termijnen betaald wordt. Wyben Wytses tenslotte komt het werk opnemen. 
Jan Tomas levert twee `cantels' en vermaakt een oud stuk rode steen aan de kerktoren. In 
1706 wordt nog eens voor 279 gld. hout gekocht. In 1716 krijgt Sjoerd Idses te Leeuwarden 
1 o gld. voor vier `palmboomen borden in de kercke gelevert' en mr. Jan Douwes tot 
Leeuwarden `ter. saecke het maken en vergulden van de vier psalmborden in de kercke 
hangende' ook 1 o gld. Van opmaken en repareren van het orgel wordt pas geregeld boeking 
gedaan sedert mr. Johannes Radker uit Groningen in 1717 daartoe betaald wordt. In 
1718 moet Ede Jacobs schooldienaar op Ameland zich bemoeien met enige `caviren' van 
het orgel `die stom waren, soo geseyt wierde'. Ook Jan Harmens `orgelmaker tot Belcum' 
verbetert dat jaar het orgel. In 1723 wordt een nieuwe pastorie gekocht. In 1725 worden 
250o estrikken gekocht `tot de kerkefloeringe'. Vanaf 1726 onderhoudt F. J. Formsma te 
Zweins het orgel; sedert 1729 treedt Michael Swartsberg daarvoor op tot 1748 wanneer 
`A. Anthonie Hing' hem opvolgt. In 1730 wordt het gestoelte van Allard van Burum 
(t1729) verplaatst. In 1737 wordt 7 roeden en 75 voet leidak vernieuwd, in 1738 een 
folio Bijbel gekocht. De `textborden' worden in 1740 verguld. De vrouw van ds. de 
Schiffart wordt in 1742 begraven `benoorden naast de Burmaniakelder'. De timmerman 
verkoopt in 1745 weer een rest duivesteen en verdient in vier posten samen 410 gld. In 
1747 worden er weer oud hout en oude stenen verkocht evenals oude leien; vervolgens in 

Restauratie 

Beschrijving 

Materiaal 

Toren 

FERWERD 

1761 bijna 14 ton en later nog ruim I ton `duivesteen van de toren' voor 8o gld. waarna 
men veel steen en cement koopt en er gesteigerd is. I. Hardenberg levert een steen om op 
de noordwesthoek van de toren te leggen. Ook het orgel krijgt een grote beurt door A. A. 
`H insz'. Aan de preekstoel komt een doopbekken in een ring. In 1763 koopt men een balk 
lang 33 voet. In 1768 wordt een stuk dakbeschot en leiwerk vernieuwd; het orgel wordt 
afgedekt met kleden. In 177o lijkt de balk eerst verwerkt te zijn, waarbij nog een aantal 
voeten hout verwerkt worden `tot de pylaer onder 't orgel'. Er wordt arbeidsloon geboekt 
`aan de graven van Bucquoy' (Thomas de Bucquoy komt in 1662 voor als organist en 
notaris). In 1774 verkoopt men weer een ton `duivesteen'. Nieuwe knoppen, 37 stuks, en 
spijltjes aan het vierkant komen in 1775 op de rekening, wanneer ook Taeke Pluimker 
koperwerk betaald krijgt aan de nieuwe lessenaar op de preekstoel. In dat jaar ook is het 
peischut en de predikstoel `glad hout geverfd' en betalen de kerkvoogden voor verf en 
`glans'. Er worden acht kaarsblakers gekocht. In die jaren ook wordt A. A. 'Hinz' als 
orgelmaker opgevolgd door `A. Snitger'. In 1778 wordt er opnieuw bijna 6 ton duivesteen 
verkocht van de toren, en komt er een uitgavepost voor opperen aan de toren en kosten 
voor bouwmaterialen, steigers en arbeidsloon ter grootte van ong. 1250 gld. Lieuwe 
Geerts uurwerkmaker te Dokkum levert onderdelen voor het uurwerk in de toren en 
brengt de wijzers in orde. Sedert 178o komt voor orgelonderhoud G. Heineman voor die 
in 1787 opgevolgd wordt door A. Gruisen. In 1790 koopt men een nieuw deksel op het 
doopbekken. In 1792 krijgt de kerk een grote beurt. Er worden bestekken en tekeningen 
gemaakt en aanbesteding gedaan voor het verwulft, vier halve binten in het koor en het 
bekleden der balken. Voorts wordt er geverfd en verguld. Oene Pieters levert vaste banken 
in het koor, het portaal en buitendeur en een kozijn in de kerk. Dirk Emdervelt krijgt 18 
gld. voor snijwerk in de kerk en hardstenen neuten en drempels. De snijstukken worden 
per schip naar Ferwerd gebracht. De armvoogden krijgen T000 gld. voor een nieuw armhuis 
in de Boterhoek. Hendrik Botes levert nieuwe mannebanken voor 800 gld. en vrouwebanken 
voor 45 gld. Op de Vrijhofspomp komt een vaas. In 1798 worden er nog 65 
nieuwe stoelen gekocht. 
De kerk is in 1926—'27 gerestaureerd o.l.v. arch. H. Kramer te Leeuwarden met grote 
inbreng van arch. de Hoogh van het toenmalige `Rijksbureau' voor de Monumentenzorg; 
de toren in 1934 o.l.v. architect Wielenga te Ferwerd naar aanwijzingen van arch. H. Onnes 
van het bureau voor de Monumentenzorg. Voor het interieur gaf J. Por kleur-aanwijzingen. 
De beschieting en leien zijn in 1 974 — '75 vernieuwd, twee wijzerplaten toegevoegd 
in 1961. Over de afdekking van de toren is in 1936 een polemiek gevoerd, waarbij de directeur 
van het Rijksbureau zegt dat uit financiële overwegingen voor deze vorm gekozen is. 
Van de bestaande topgevels zou op deze wijze het metselwerk behouden kunnen worden. 
De kerk bestaat uit een schipgedeelte en een koorgedeelte verbonden door een bouwnaad 
ten oosten van de zesde steunbeer en tezamen acht traveeën diep met een vijfzijdige koorsluiting. 
Het schip is nagenoeg even breed als de zware bakstenen westtoren, zodat er geen 
westelijke vleugelmuren zijn. 
De eerste twee geledingen van de toren bestaan uit afbraaksteen van 29,5-31,5 x 8,5-9 
cm, 10 lagen 102 cm. Inwendig is op de verdieping tot 3,5 m hoogte tufsteen toegepast met 

bakstenen omlijsting van de nissen, een en ander in verband met elkaar verwerkt. Op de 
tweede verdieping meet de baksteen 3o-32 x 8,5-9,5 cm, Jo lagen 104 cm, op de klokkeverdieping 
zijn de maten kleiner : 29-31 x 8-9 cm, io lagen 98 cm. • 
De westelijke topgevel bestaat uit kleine steen van io lagen 52 cm. 
Aan koor en schip is eveneens afbraaksteen gebruikt van 3o-32 x 8-9 cm, 10 lagen 93 -95 
cm. In de westelijke traveeën noordzijde is wat tufsteen verwerkt. De steunberen zijn van 
kleine steen 20,5 x 4,3 cm, Jo lagen 47 cm. 
De toren bestaat uit drie door kleine versnijdingen met roodzandstenen waterslagen gescheiden 
geledingen, waarvan de benedenste vlak is. De tweede en derde geleding zijn 
door telkens drie nissen aan de vrije zijden geleed. De toren is gedekt door een zadeldak, 
dat aanvankelijk tussen de topgevels aangebracht was (afb. 57) doch in 1934 overkappend 
is gemaakt, waarbij de schouderstukken en de middenpinakel vervielen. 
De ingang van de toren bevindt zich aan de westzijde in een hoge geprofileerde flauw 
spitsbogige nis over bijna de gehele hoogte van de benedenste geleding. De dagkant is 
geleed door een samengesteld profiel van twee hollen en een afschuining. De doorgang is 
korfbogig gesloten en het bovenlicht is in 1 934 weer geopend en bovenaan gevuld met een 
vorktracering (afb. 59 en 6o). 


92 

Toren, inwendig 

Schip en koor 

Inwendig 

FERWERD 

lisenen. Inwendig versnijdt de toren daarboven sterk en vangt een jongere bouwperiode 
aan. 
De begane grond is met een hoge spitsbogige doorgang geopend naar de kerk en bevat 
aan de westzijde een dergelijke nis waarin de ingang is gevat. De noord- en zuidwand zijn 
ongeleed. In de noordwand is een kleine toegang naar de gemetselde spiltrap, die in de 
noordoostelijke hoekmassa van de toren opgaat en via een onregelmatig begrensde koker 
uitmondt op de verdieping in een diepe nis in de oostwand. De torenwanden zijn daar 
geleed door hoge spitsboognissen, die met baksteen omlijst zijn in het met tufsteen beklede 
muurwerk. De oostwand vormt een evenhoge veel diepere nis, die zich aan de buitenzijde 
(onder de kap) door een afschuining aftekent en kennelijk uit een later gedichte boog 
bestaat. De trap stijgt aan de zuidzijde wederom in een kromme koker op en gaat in de 
zuidoosthoek als spiltrap omhoog, waarna hij zich in een rechte koker in de zuidwand 
voortzet. Op twee plaatsen is door een poort in de zijwand verbinding gemaakt naar de 
binnenruimte; de tweede doorgang wordt oversneden door de balklaag; de trapkoker is 
daarboven afgedicht. Hier zal een planwijziging zijn uitgevoerd, waarbij een verzakking is 
gecorrigeerd. De beide benedenste geledingen van de toren blijken namelijk volgens de 
opmeting vrij sterk naar het westen te hellen. In de derde geleding is uitwendig een correctie 
aangebracht, inwendig loopt de muur door in de oude lijn tot een sterke versnijding bij 
de derde geleding in de zeer zware oostmuur waarin de trapkokers lopen. De klokkestoel 
rust op de tweede balklaag. Aan de buitenzijde van de oostmuur is de moet van een vroegere 
overkapping van het schip waar te nemen, waarvan de nok tot juist onder de water-
slag reikte en die nauwkeurig boven de opening in de oostmuur gestaan heeft. De tegenwoordige 
nok staat iets ten zuiden daarvan. 
De gehele noordwand van het schip is gesloten (afb. 61), behoudens een kleine ingang in 
de tweede travee. Het koorgedeelte heeft in de laatste travee een later gedicht venster. Het 
muurwerk heeft een ongeveer i m hoge plint met roodzandstenen lijst, die in het rechte 
koorgedeelte aan de zuidzijde het ingehakte jaartal Anno 1525 vertoont. Aan de zuidzijde 
staat in elke travee met uitzondering van de tweede waarin de ingang is, een breed spitsbogig 
gesloten venster, waarin bij de restauratie bakstenen vorktraceringen zijn aangebracht. 
Voor de restauratie waren de vensters voor het benedengedeelte gedicht en daarboven van 
houten kozijnen voorzien met kleine ruiten tussen houten roeden (afb. 57). Aanzetten v an 
montants waren aanwezig. In de koorsluiting zijn de vensters wat hoger en smaller zodat 
slechts een enkele vorktracering is toegepast. Alle dagkanten zijn afgeschuind. De steunberen 
die later van kleine steen zijn ve rnieuwd, zijn eenmaal versneden boven het hoge 
omlopende plint. 
De ingang in de tweede travee zuidzijde lijkt eens zijn bekroning verloren te hebben en 
heeft een classicistische omlijsting van natuursteen met ionische kapitelen (1 792). In de 
ingang een oude opgeklampte deur. Ook aan de oostzijde is een ingang aangebracht met 
soortgelijke omlijsting. In de zevende travee is in het muurwerk een bouwnaad te onderscheiden 
ten westen van het venster. 
De muren van het schip zijn bovenaan versneden t.w. aan de zuidzijde boven de toppen 
van de vensters en aan de noordzijde ongeveer een meter lager (afb. 62). Aan deze zijde 
zet de versnijding zich voort over de eerste travee van het koor. De muren zijn verankerd 
door trekbalken, die blijkens de opmetingstekeningen van H. Kramer uit 1926 a an de 
noordzijde korte muurstijlen hadden, die op de versnijding rustten en door een korbeel 
met de trekbalk verbonden waren. In de koortravee was voor de twee korte stijlen die op 
de versnijding stonden eeniets langere stijl aangebracht, terwijl moeten van stijlen van 
normale lengte te zien waren. Deze leken ooit verbonden te zijn geweest door een dwarsbalk 
of raveling (tekening archief R.D.M.z.). Aan de zuidzijde steunden de trekbalken op 
een sleutelstuk in de versnijding. Alle sleutelstukken waren kwartrond geprofileerd. Th ans 
zijn onder de trekbalken aan beide zijden lange sleutelstukken en muurstijlen met korbeels 
aangebracht, die tegen een vulstuk van metselwerk in de versnijding staan. De korbeels 
zijn alle aan de voorzijde flauw uitgehold naar voorbeeld van de aangetroffenen. 
Het tongewelf komt neer op een verbrede voorlijst en is verbonden met de spanten v an de 
kapconstructie. In het schip bestaan deze uit twee schaargebinten boven- elkaar, waarop 
een rij standvinken onder de haanhouten; tegen het onderste spant is een spant getimmerd 
waarin ribben voor een tongewelf. In het koor gaat het onderste schaargebint veel hoger 
op en is daarin een rib voor een tongewelf gevat, waaronder het tongewelf in het verlengde 
van dat over het schip is voortgezet uit grenenhout (afb. 51). In het koor is de neuslijst 


FERWERD 

van de ribben rood geschilderd geweest. De koningsstijl is aan de onderzijde pijnappelvormig 
afgewerkt; daarboven is een wapenschild gesneden met als wapenfiguur een kruis met 
gelijke armen, mogelijk het wapen van het Bisdom Utrecht verbeeldend. Boven het tongewelf 
een klein gebint met een nokgording. De overgang van de twee kapgedeeltes loopt 
iets westelijk van de bouwnaad in het muurwerk. De afstand tussen het hogere tongewelf 
over het koor en het lagere over het schip is een tijdlang door een schot gedicht geweest. 

Bouwgeschiedenis Toren, schip en koor zijn in vier fasen tot stand gekomen, waarvan de eerste de beide benedenste 
geledingen van de toren behelst van afkomend materiaal waaronder vrij veel 
tufsteen, dat blijkens de kerkrekeningen in de i8e eeuw uitwendig door baksteen werd 
vervangen. Zij vertonen blijkens de opmeting een vrij aanzienlijke verzakking naar het 
westen, die in de bovenste geleding gecor rigeerd is, uitwendig reeds van de aanvang van 
de derde geleding af, inwendig aanvangend bij de derde balklaag. Tegen de toren werd een 
nieuw schip gebouwd, eveneens van afkomend materiaal, waaronder wat tufsteen dat aan 
de noordzijde verwerkt werd. Gezien de grote boog in de oostwand van de torenverdieping, 
moet het schip aanvankelijk met een ziende kap overdekt geweest zijn, waarvan de 
nok boven het hart van de boog stond volgens de moet daarvan op de oostelijke torengevel. 
Ook de nog aanwezige kap, die een andere helling heeft en de nok niet geheel in het 
hart van de boog heeft, zal aanvankelijk ziend geweest zijn; het meest westelijke spant, 
noch de gordingen zijn met het muurwerk van de toren verbonden. Ook van de vorige 
kap zijn geen aanhechtingen aanwezig in het torenmuurwerk, zodat het niet onmogelijk is 
dat de moet op de torenwand toch de kap van een vorig schip betreft. 
Onder de aanwezige kap is een eiken tongewelf gemaakt, dat op een verbrede voorlijst 
neerkomt. Ten behoeve daarvan zal de boog in de torenverdieping gedicht zijn. Het koor 
is in de waterlijst 1525 gedateerd, hetgeen goed te rijmen valt met de kapconstructie met 
nokgording en de fraaie ribben voor een tongewelf met de gesneden koningsstijl. Het voor 
dit gewelf staande gedeelte van de schipkap is door een schot gedicht geweest. Eerst daarna 
zal de toren voltooid zijn met het lichter geconstrueerde bovengedeelte, waarin de 
boogvelden korfbogig gesloten werden, xvib. De onderbouw van de toren en het schip 
zullen in de loop van de i 5e eeuw ontstaan zijn. Tenslotte is waarschijnlijk eerst in 1 792 
het tongewelf over het schip uit grenehout doorgetrokken over het koor onder de 
gotische kap. 

Inventaris De kerk bezit: 

Preekstoel Een eiken preekstoel met achterschot en klankbord, xviib (vergelijk die te Marrum). De 
kuip met bordes heeft op de hoeken gecanneleerde en voor een derde geornamenteerde 
korintische zuiltjes, waartussen de gecorniste panelen zijn gevat; gebombeerde kroonlijst. 
Aan het achterschot zijn de kolommetjes alleen gecanneleerd (alb. 7o). In het klankbord 
het alliantiewapen van Vierssen-van Geersma duidend op het huwelijk van Assuerus van 
Vierssen met Jisca van Geersma, te Harlingen gesloten in 1637 (Stamboek Friese Adel) 
(afb. 71). 
Doophek van paneelwerk met spij ltj eszone en bollen boven de stijlen x v i i — x v I I I (bollen 
en spijlen 1775 vernieuwd) . 
Op de kansel twee koperen kandelaars, x v I I I of x 1 x. 
Op de lezenaar een kanselbijbel gedrukt bij Keur 1756 in band met koperen hoeken. 

Orgel Aan de westzijde staat op een groot balkon dat in de voorkerk op drie kolommen rust het 
orgel (afb. 68). 
Blijkens een brief van orgelbouwer Verbeek (nr. 1 o8o coll. Handschriften Provinciale Bibliotheek) 
herstelde deze in 1635 een orgel, dat door Willem Meinerts gebouwd kan zijn 
geweest. In 1 704 werd dit instrument naar Irnsum verkocht en een nieuw gemaakt door 
Arp Schnitger, dat in 1 711 gereed kwam en waarschijnlijk geschonken was door Idzard 
van Burmania en Dodonea van Schwartzenberg. Dit orgel is in 1872 ingrijpend ve rnieuwd 
door Adema (een tekening van het front berust in het Fries Museum) en nogmaals in 
1927. In 1931 is het in een kas en front geplaatst dat Adema in 1866 voor de Dominicanenkerk 
te Leeuwarden had gemaakt, die toen afgebroken werd. Dispositie bij M. Seybel, 
Orgels in Friesland, Baarn 197o. In de torenhal staat een houten beeld van de Wijsheid, 
waarschijnlijk van het Schnitgerorgel afkomstig. Op de kas van het orgel plaat met `In 
memoriam Age Jan Looxma, B. van Welderen Rengers'. 

Banken Tegenover de preekstoel overhuifde herenbank met vazen op de hoeken van de voorbank; 
de overhuiving rust op gegroefde korintische zuiltjes met manchetten xvina. Voorzijde 
met kussenpanelen (afb. 72). Daar de kussenpanelen grote gelijkenis vertonen met die van 


Portaal 

Zerken 

Kronen 

Klokken 

Zonnewijzer 

FERWERD 

de bank Westerhuis te Marrum door J. Bruinsma en het bekend is dat Bruinsma voor 
Allard van Burum gewerkt heeft, is ook deze bank mogelijk door J. Bruinsma gemaakt en 
zou dit de bank van Allard van Burum kunnen zijn. 
Twee niet overhuifde dubbele banken met knoppen op de hoeken x v I I i (afb. 62). 
"Tegen de koorafscheiding twee overhuifde banken waarvan de zuidelijke met wapens op 
de bovenrand, heraldisch rechts met dubbele friese adelaar en uitkomend twee handen, 
links klimmende leeuw naar links, uitkomend eveneens een leeuw (afb. 66). De noordelijke 
met kolommetjes als aan de preekstoel, x v I I. 
Een aantal mansbanken van 1794 (Wumkes I, 380). 
Voor de oostelijke toegang een eiken portaal bekroond door een gebombeerde kroonlijst 
waarboven driehoekig fronton waarin gekruiste palmtakken, volgens de kerkrekeningen 
in 1792 gemaakt en van snijwerk door D. Emdervelt voorzien (afb. 69). 
In de voorkerk staat tegen de muur opgesteld een dubbele Gerbrandazerk, in 1936 opgehakt. 
Randschrift Anno 1677 den 14 Xbris sterf de eersame Gerryt Deirks van Gerbranda 
geboren Anno 1609 op St. Stephanusdag oud int 68 jaar ende leid alhier begraven. Anno 
1644 den 8 Augusti sterf de eerbare Hiske Folkerts dor huisfrou van Gerryt Dirks oud 33 
jaar. Voorts opschriften 1724 Pier Foppes Tania, Sjouckie Gerryts Gerbranda out 62, 
1746 Bauke Piers Tania. In de processtukken van J. S. Bruinsma komt een zerk voor 
Gryttie Gerbranda te Ferwerd voor, die hij in 1725 leverde (S. ten Hoeve in Vrije Fries 
1976). 
Voorts de zerk voor ds. Joh. de Schiffart en zijn vrouw Cath. Varinga, uit 1774 met een 
afbeelding van een schip (afb. 67). 
Volgens de schoolmeester (Hs 1858, P.B. Leeuwarden) lag er een zerk met opschrift `Int 
jaar ons Heren MDXVII Dollert Heemmert Pastor to Ferwert op St. Joh dach onthoet ... '. 
Op Harsta State te Hogebeintum staat in de tuin een zerk voor Fokko van Aysma en 
Ympk van Jeltinga, die uit de kerk van Ferwerd afkomstig is (zie aldaar). 
Een grote koperen bolkroon met twee maal acht armen (afb. 73). De stam is bekroond 
door een dubbele gekroonde adelaar. Tegen de stam staan een aantal losse figuren. De 
armen bestaan uit twee gedeelten, verbonden door een dolfijnfiguur en eindigen tegen de 
stam in gehelmde en gebaarde kopjes. Tussen de armaanhechtingen zijn tegen de stam 
voluten aangebracht. Al deze details komen voor aan 16e-eeuwse kronen uit Mechelen 

(G. van Doorslaer, l'Ancienne Industrie du Cuivre à Malines, Malines 1922 dl. iv. pl. 
xxix). Op de bol is gegraveerd: `1682 den 13 Augustus is Vrouw Hillegonda van Vierssen 
getrout binnen Middelborgh met de Heer Johan Honingh die hebben deze croon aan de 
kerk van Ferwerd vereert'. 
Klok diam. 113 cm, de beugels versierd met touwornament; bovenrandopschrift `A.D. 
M CC C L xxx in fudit me Seghebodo o re(x) glorei véi cri pace Ulbodus curatus tuc. 
Klok diam. 96 cm, aan de beugels touwornament. Bovenrandopschrift `A D M C C C C x X V I 
Jhg Maria Johés S. Martinus eps'. 
Klok diam. 137 cm, de beugels versierd met touwornament; bovenrandopschrift `Maria 
bin ick gheheten dat Kerspel to Ferverd let mi gheten Anno dni M C C C C L v I I' . Dit opschrift 
wordt afgewisseld met halve figuren van de twaalf apostelen wier naam rond hun 
hoofd te lezen valt: `S. Johann, S. Andrea, S. Bartolom, Jacobus, Mateus, S. Tomas, Matias, 
Jacobus, Philipp, Simonius, S. Petrus, Paulus'. Boven het randschrift en tussen de 
genoemde namen staan nog de namen van de Heiligen `S. Maria Salome, Kateria, Margareta, 
Ghertrut, S. Lucia, Barbera, Doreta (sic), Cecilia, S. Maria Magdalena, S. Maria 
Iacobe'. 
Op de mantel voorstellingen van de kruisiging, met boven de hoofden `Inri, Ave Maria, 
Iohannus' (sic); van Catherina met opschrift `S. Katerina Virgo'; van Maria met opschrift 
`Ave Maria Gr.' en `S. Martinus, van een Heilige met opschrift `S. Vencencius'. (afb. 6365). 
Langs de keel staat bovendien : 'Henricus Kokenbacker mi ghegoten heat Got gheve 
sinen sele raet; men sal mi in de ere des hillighen crusses liuden dat sal uns de pasctie(?) beduden 
dat Cristus heft ghelleden vor uns den dot des help uns Got ut not defunctos plan-
go vivos voco fulgura frango vox mea vox vite voco vos ad sacra venite o rex glorie veni 
cum pace Dominus Dowo Gama'. 
Op de zuidmuur van de toren is een zonnewijzer van zandsteen aangebracht opschrift: 
`Rienck van Burmania Anno 1640' en `Anno 1704 is dese bovenstaende Sonnewijszer vernieuwt 
door de ... geboore Idzard van Burmania vrij en erfheer van Ameland Grietman 
over Ferwerderadeel en de Raad ter Admiraliteit op de Mase tot Rotterdam ontvanger 

Windvaan 

Vrijhof 5 

Litteratuur 
Bronnen 

Geschiedenis 

Beschrijving 

FERWERD 

.

generaal van Rauwederhem En de Hoog Edel geb. Vrouwe Anna Doedenea geboren .. 

Schwartzenberg vrij en erfvrouwe van Ameland' (afb. 54). 
Op de kap van de toren staat een windvaan met de gekroonde wapens Burmania-Schwartzenberg 
en Cammingha, duidend op Idzard van Burmania overleden 1632 en zijn twee 
echtgenotes Susanna van Schwartzenberg overleden 1624 en Jel van Cammingha overleden 
1632. Hij woonde op Cammingha State (Friese Volksalm. 1884). Op de windvaan 
staat bovendien `S en KW als Kvoogd 1786'. 

PASTORIE, PREBENDARISHUIS EN POMP AAN HET VRIJHOF 

Voormalige pastorie en later grietenijhuis, in de noordwestelijke hoek van het Vrijhof 
gelegen en sedert 1973 eigendom van de gemeente (afb. 53 — 75 — 7 6 — 79 — 8o). 

R.V.G.O. 82. 
Reëelkohieren van Ferwerderadeel 1741-1805 ; Proclamatie en recesboeken, c 1 o, 161, c7, 
c8; Floreenkohieren 1700 e.v. alle in R.A. Leeuwarden (bronnenonderzoek door B. H. de 
Vries); Processtukken wed. Lauerman-Tania in gem. archief Ferwerderadeel, (Faber, Inventaris 
nrs. 32-9 t/m 24), 1790-I 8 I o. 
Het pand wordt wel vicarie- of prebendehuis genoemd. Dit berust waarschijnlijk op de 
vermelding in het register van Geestelijke opkomsten 1580, waar het prebendehuis voorkomt 
dat dan verhuurd is aan het `recht van Ferwerderadeel'. Deze plaats betreft echter 
een verdwenen oud rechthuis aan de oostzijde van het Vrijhof (zie hierna). Het centrale 
archiefstuk over Vrijhof 5 is de koopacte uit 1723 (Procl. en Recesboek C7) waaruit blijkt 
dat Grietman Allard van Burum het pand kocht, dat voordien pastorie was en als zodanig 
voorkomt sedert het ons bekende begin van de floreenkohieren. Nog in 1741 en volgende 
jaren komt het pand als grietenijhuis voor onder de van floreen vrijgestelde 'pastorielanden'. 
Uit de kerkvoogdijrekeningen weten we dat er in 1723 een andere pastorie gekocht 
is, nl. 'Aysmahuisinge'. 
De erfgenamen van Allard van Burum verkopen in 1730 een gedeelte van het pand aan 

J. Stickersma, die in 1771 als ontvanger Stickersma buurman genoemd wordt bij de verkoop 
van het pand, dat tegenwoordig Vrijhof 5 genummerd is. De eigendom gaat in 1771 
over van Vrouwe Titia Hillegonda van Burum, wed. van Mr. Horatius Hiddema van 
Knijff te Leeuwarden aan Imilius Josinus de Schepper, Grietman van Ferwerderadeel als 
gelastigde van de stemdragende ingezetenen. Speciaal wordt bedongen dat de gevel staande 
tot een scheiding tussen dit pand en Stickersma-huisinge nooit mag worden afgebroken, 
geen openingen daarin gebroken of enige `uitsigt' daardoor gemaakt mag worden, 
maar deze ten eeuwige dage op zijn of haar kosten moet onderhouden worden en dat het 
huis geen vrijheid heeft in de hof van Stickersma dan alleen aan de zuidkant (Uit de koopacte 
blijkt dat men het kerkhof ten westen rekent). In 1772 wordt de Grietenij dan ook 
als eigenaar aangemerkt in het Reëelkohier. Het pand wordt daar van 1741-1749 als een 
geheel geboekt als rechthuis gecombineerd met woning van J. Stickersma. In 1749 wordt 
het in twee nummers gesplitst. 
In een langdurig voor de overheid smadelijk proces over een lening uit 1781 wordt in 1 795 
beslag gelegd op het rechthuis, dat dan het Vrijhof ten oosten heeft en Hooghiemstra aan 
de drie andere zijden. Het beslag wordt als onwettig opgeheven en de schuld ten slotte in 
i8io voldaan. 
De Grietenij heeft het huis in 1840 met aangrenzende percelen, tuin en schuur verkocht 
aan G. F. Ypey, gardenier. In dat jaar wordt een nieuw grietenijhuis gebouwd. Verscheidene 
particuliere eigenaars waaronder de secretaris Heymans van 1869-72 volgen elkaar 
op tot de gemeente het eigendom verwerft en in 1973 het pand restaureert. 
Het huis is blijkens de zware in topgevels eindigende noord- en zuidmuur in oorsprong 
een middeleeuws pand. De muren bestaan uit secundair toegepaste kloostersteen van 
28-29 x 7,5-8,5 cm, 10 lagen 94 cm. De noordelijke top is in de kleine steen vernieuwd 
met vlechtingen langs de zijden. De zuidelijke top is alleen bovenaan ve rnieuwd en heeft 
daar vlechtingen langs de zijden. Het benedendeel is echter origineel en vangt aan boven 
een uitgekraagde bloklijst, die om het gehele gebouw gelopen kan hebben en mogelijk 
pinakels op de hoeken had. De oostgevel is eens vernieuwd van geringere dikte. De achtergevel 
is nog wel origineel, doch inwendig deels afgekloofd. In de zuidgevel zijn bij de 
restauratie twee doorgangen gevonden, een beganegronds en een, door een sluitboom ver

FERWERD 

noordelijke gevel en het bovenste gedeelte van de zuidelijke top. 

De ingang over de volle hoogte zal begin 19e eeuw zijn aangebracht, waarbij een tweede 

venster aan de zijde van het Vrijhof werd ingehakt en het kelderraam. Inwendig werd 

daartoe een gedeelte van de vloer verhoogd. Uit die verbouwing dateren ook de schouw in 

de grote kamer op de verdieping en de rozet van het plafond waarin het wapen van Fer


werderadeel is gesneden en die in de verzameling oudheden van de gemeente berust (afb. 

79). In 1840 zullen eerst de bedsteden in het vertrek op de verdieping toegevoegd zijn en 

de woonkeuken in de begane grond. Thans zijn ook aan de westzijde vensters ingebroken. 

 

Oude Rechthuis of prebendehuisBehalve het in de 18e eeuw als zodanig bekende rechthuis dat tot 1723 pastorie was (thans 
Vrijhof 5), moet er een ouder rechthuis bestaan hebben, dat ook aan het Vrijhof gelegen 
was. 

Litteratuur R.V.G.O. 82. 

Bronnen Rekeningen kerkvoogdij 1654-1828 en floreenkohieren, R.A. Leeuwarden. 
Afbeelding Tekening door J. Stellingwerf 1723 (afb. 74). Coll. Fries Museum, Leeuwarden. 

Geschiedenis Het door Stellingwerf getekende rechthuis zal het oude rechthuis voorstellen. Het komt 
regelmatig voor in de kerkerekeningen van de 17e eeuw als rechthuis, weerhuis of weercamer; 
het wordt schoongemaakt en er wordt herhaaldelijk turf voor gebracht; ook wordt 
het b.v. in 1665 gerepareerd gelijk met de `pastoorshuizinge'. In 1682 komen er 600 nieuwe 
pannen op. In 172o worden b.v. nog turf en andere `waren' verantwoord voor het rechthuis. 
In 1726 heet het `oud weerhuis'. In 1730 wordt huur van 't rechthuis verantwoord. 
In de tweede helft van de 18e eeuw vinden we geen posten meer voor het rechthuis nadat 
in 1747 nogal wat oude steen en ander oud bouwmateriaal verkocht zijn. Mogelijk is het 
huis toen afgebroken. Dat het oude rechthuis eveneens aan het Vrijhof stond blijkt uit het 
floreenkohier van 1718, waar het pand nr. 243 dat aan de oostzijde van het Vrijhof stond, 
als naastligger het rechthuis opgeeft. Dit oude rechthuis zal dan identiek zijn met het middeleeuwse 
prebendehuis dat in 1580 aan `trecht van Ferwerderadeel en den executeur tsamen' 
verhuurd was. 
Gebouw Naar de tekening van Stellingwerf te oordelen bestond het prebendehuis uit een 16e-eeuws 
gebouw gedekt door een zadeldak tussen twee topgevels, waarvan de ene pinakels bewaard 
had. In de andere gevel zien we een klein venster in de top. De ingang die ongeveer 
in het midden van de voorgevel staat lijkt via een brug toegankelijk. Mogelijk is dit de 
vrijhofsgoot, die in 1765 door de kerkvoogdij hersteld wordt. Boven de deur lijken wapens 
aangebracht te zijn. Boven de ingang een festoen of een tijdelijke versiering. De stijl 
van de vensters wijst namelijk eerder op de 16e eeuw dan op het midden van de 17e eeuw, 
toen gebeeldhouwde festoenen in zwang waren. Ter linkerzijde zijn drie kruiskozijnen 
getekend, ter rechterzijde slechts smalle tweelichtskozijnen. Het belangrijkste vertrek zal 
zich dus aan de linkerzijde van het pand bevonden hebben. 

Pomp De pomp op het Vrijhof werd in 1740 door de kerkvoogdij vernieuwd. In 1765 ontvangt 

D. Emderveld beloning voor `enig snijdwerk aan de pomp'. Er is in dat jaar `een nieuwe 
pomp gehaald' en de Vrijhofsgoot wordt hersteld. Verderop wordt de nieuwe kraan aan 
de pomp verantwoord en een huis om de pomp, dat meester timmerman Schaap te Leeuwarden 
levert (Kerkvoogdijrekeningen). 
Het middengedeelte van het Vrijhof, dat beplant was, is tot ongeveer 196o eigendom van 
de Hervormde Kerk geweest en eerst toen door de gemeente overgenomen. 
Schoolmeestershuis vm. `costerif KOSTERIJ - SCHOOLMEESTERSHUIS, GASTHUIS EN ARMHUIS 

Kerkpad 4 Het pand Kerkpad 4 is in de 19e eeuw schoolmeestershuis geweest. De ligging aan het 
Kerkpad pleit ervoor dat hier steeds de woning heeft gestaan van de functionaris die gecombineerd 
koster, voorzanger en schoolmeester was. 
In 1695 woont de schooldienaar `achter het kerkhof', d.w.z. de buurt, die later als Boterhoek 
bekend staat (lidmaatregister 1695). Waarschijnlijk hebben dus de posten in de kerkvoogdijrekeningen 
voor Costerij betrekking op het pand dat hier gestaan heeft. In zijn 
tegenwoordige vorm moet het pand eind 18e- begin r9e eeuw ontstaan zijn; mogelijk 
betreffen grote bedragen in de kerkerekeningen, verantwoord aan de timmerman in 1 799, 
het vernieuwen van dit pand (afb. 82-83). 


Gebouw 

Schoolgebouw 

Gasthuis aan de Havenstraat 

Armhuis aan de Boterhoek 

Raadhuis, Hogebeintumerweg 2 
Bronnen 

Geschiedenis 

FERWERD 

Het brede ondiepe pand is gemetseld van kleine rode steen tegen een achterbouw van gele 
steen die een topgevel heeft waarin twee kleine halfrond gesloten openingen zijn uitgespaard 
voor lichttoevoer en ontluchting van de zolderruimte; langs de zijden van de topgevel 
beitelingen. Het hoofdgebouwtje had een smalle ingang en smalle doorlopende 
gang. Ter rechterzijde was een breed vertrek met vensters in de voorgevel en twee in de 
zijgevel, waarvan het achterste een hooggeplaatst venster was. Daaruit kan men opmaken 
dat er aanvankelijk achterin dit vertrek een bedsteden-kastenwand was. Links van de gang 
was een steektrap naar boven met ernaast een kastenwand in het linkervertrek, dat aan de 
voorgevel slechts één venster heeft. De ingang was sober omlijst. In een ruit van een venster 
in de linkerzijgevel is de naam van schoolmeester Klewits (i 8 I 0-189o) gegrift. Tegen

. 

de linkerzijgevel is op oude kadastrale plans een uitgemetselde schoorsteen getekend; de 
achterbouw die uit de 18e eeuw zal dateren, was mogelijk een `vuurhut' (ook voor de 
kerkstoven?). 
In 1829 is een nieuw schoolgebouw aanbesteed (Faber, inv.nr. 909.3); dit betreft waarschijnlijk 
het pand dat nog aan de Reinderslaan staat. Volgens een aantekening uit 1 944 
(schetsen R.D.M.z.) en verklaring van een latere bezitter was er in dit gebouw een gewelfde 
houten zoldering aanwezig. Ook de school te Hallum had deze blijkens een daarvan aanwezige 
tekening in het gemeentearchief (inv. Faber nr. 96.8) te Ferwerd. 
Het bestek van 1829 noemt `vijf balken waar het gewelf op komt'. Het schoolmeestersboekje 
(P.B. Leeuwarden) tekent ook aan dat de school uit 1829 dateerde en dat deze in 

1859 gewijzigd was. Wat later komt de school naast het raadhuis te staan en wordt er 
voor het hoofd een woning gebouwd aan de Marrumerweg noordzijde. 

Aan het einde van de oude bebouwing langs de voormalige Haven staat het gasthuis van 
de Hervormde Kerk, in 1966 verbouwd tot drie bejaardenwoningen. Het gasthuis te Ferwerd 
komt in het register van Aanbreng van 1511 voor als landheer onder Wanswerd 
(R.v.A., I, i oo) : in 1540 is het niet vermeld. De hoofdvleugel aan de Haven had voor de 
verbouwing een smalle ingang in het midden en twee smalle zesruitsvensters ter weerszijden 
en kan vroeg 19e-eeuws zijn (afb. 85). Het pand is gedekt door een hoog schilddak, waartegen 
aan de achterzijde een lager schilddak van de haaks op de hoofdvleugel staande 
achterbouw aansluit. De zij- en achtergevels waren blijkens de venstervormen omstreeks 
I86o vernieuwd (afb. 84). De achterbouw had kennelijk een bedstede boven een keldertje. 
In de hoofdvleugel zijn de bedsteden tegen de dwarswanden opgesteld; waarschijnlijk was 
er aanvankelijk ook in het midden van het gebouw nog een eenkamerwoning of een gemeenschappelijke 
keuken. De trap stond tegen de rechter bedstedewand. 
Volgens de kerkerekeningen is in 1794 een armhuis gebouwd in de Boterhoek. 

GEMEENTELIJKE OPENBARE GEBOUWEN 

Het Raadhuis is in 1840 als grietenijhuis gebouwd (afb. 86). 

Bestek van de bouw in gem. archief Ferwerderadeel, inv. Faber nr. 910.2 Cao januari 1840) 
en 96.14 inzake reparaties in 1842-43. Koopacte terrein 1838, id. nr. 910.1. 

In 1838 wordt een terrein gekocht aan de westzijde van de weg van Marrum langs Ferwerd 
naar Hogebeintum. Het bestek is niet gesigneerd, aannemer was R. W. F. Stoett, timmerman 
te Leeuwarden. Kort daarop komen in het archief zeer uitvoerige rapporten voor 
getekend J. Kingma; mogelijk was hij de architect van het grietenijhuis. In het archief v an 
gemeentewerken zijn opmetingstekeningen aanwezig van de gemeentehuizen van Wolvega 
en St. Annaparochie, die kennelijk ter vergelijking vertoond zijn. Het gebouw heeft echter 
geen punten van overeenkomst. Een ontwerptekening is niet gevonden. In het grietenijhuis 
werd een woonvertrek aangebracht. Merkwaardig is het bestek van het verfwerk uit 
1841, waaruit blijkt dat de vloeren donkerblauw waren, in de zaal de kasten zwart moesten 
worden, overigens `alles chinees geel met loodwit. Vestibule en bovengang licht chromaat 
geel, de secretarie licht Amerikaans groen, de secreet donker appelbloesem'. Uitwendig 
moesten de pilasters naast de toegang blauwe steenkleur geverfd worden met zwarte 
cannelering; de kozijnen en lijsten wit, de glasramen donker `Amerikaans en Fries groen', 
alle ijzerwerk zwart over een blauwe grondkleur. 
Voor het pand lagen een stukje tuin en een sloot waarover een brug voerde; de sloot werd 
in 1866 gedempt. In 1916 is een achterbouw aangebracht. 


Gebouw 

Marrumerweg3 

Tolgaarderswoning 

Havenstraat I 

Hoofdstraat 
Hoofdstraat 29 

Hoofdstraat 33-35 

FERWERD 

Het sobere gebouw bevat een beletage boven een vrij hoge kelderverdieping waarin de 
woning en mogelijk de gevangenis gesitueerd waren. Het is gedekt door een vierzijdig 
schilddak met op de hoeken schoorstenen met borden. De ingang in het midden is bereikbaar 
langs een dubbele stoep en is omlijst door gegroefde pilasters met ionische kapitelen, 
die aansluiten op de brede kroonlijst met bloklijst onder de fors overstekende goot. Boven 
de ingang een kleine halfronde dakkapel. In de hoge vensters acht ruiten. 
Landelijk pand uit omstreeks 1870, in 1892 verbouwd tot dokterswoning met apotheek. 
Het pand is thans gemeente-eigendom en huisvest de dienst gemeentewerken (afb, 97). 
In de rechtervoorkamer zijn een betimmering en tegeltableaus aangebracht afkomstig uit 
de voormalige boerderij Mounebuorren 7 te Marrum, die in 1961 is afgebroken (afb, 87 en 
88). In een van de kasten is een plankje gevonden met inscriptie: 'Klaas Blom gemaakt 
1790 in de ouderdom van ruim 40 jaar baas te Hallum geweest sedert 1770'. Het was een 
boerderij van het kop-hals-romptype met lang voorhuis en ingang in het midden van de 
buitengevel. 
De betimmering is wat ouderwets voor 1790. Het tegeltableau is thans in de schouw geplaatst, 
waarvan de schoorsteenmantel in stijl is met de betimmering. In de schouw is een 
schildering gevat voorstellende Jezus bij de put in Samaria, afkomstig van een particulier. 

In 1853 is door de gemeente een tolgaarderswoning aanbesteed 'aan de grindweg bij Ferwerd'. 
Op de kaart van Eekhoff staat het gebouwtje getekend aan de oostzijde van de weg 
naar Blija, die daar tevens heet 'begrind in 1852-1853'. Het archiefvan de gemeente bewaart 
bestek en voorwaarden en de tekening (inv. 914) (afb, 95 en 96). 

OVERIGE BELANGRIJKSTE HISTORISCHE BEBOUWING IN HET DORP 
Breed pand met verdieping en schilddak met twee hoekschoorstenen staande aan het gedeelte 
Havenstraat tussen Voorstraat en de kop van de voormalige haven (afb, 89--91). 
Het pand wordt in 1833 in de eerste kadastrale legger genoemd als bewoond door een 
bakker; dit blijft zo in ieder geval tot 1891 en opnieuw in het midden van de 20e eeuw. De 
grote opzet doet vermoeden dat de oorspronkelijke funetie een andere was, mogelijk een 
herberg. Het pand is in 1975 gerestaureerd. 
De ingang staat in een middengedeelte dat een steenbreedte uitspringt en voor de restauratie 
boven de ingang gesloten was. Mogelijk heeft daar een opsehriftbord gehangen. Ter 
weerszijden van het middengedeelte staan op de begane grond en op de verdieping telkens 
twee vensters, beneden met een hanekamrollaag, boven met een eenvoudige kopse rollaag, 
direct onder de sobere gootlijst. Vo<?r de kap staat een eenvoudige dakkapel. De ingang 
met smalle zijlichten is blijkens de rollaag en het metselwerk emaast niet de oorspronkelijke. 
De zij-en achtergevel waren blind met uitzondering van een dubbele deur midden achter 
beganegronds en een luik in de linkerzijgevel, dat toegang gaf tot de ruimte op de verdieping, 
die als zolder gebezigd werd en ook het middengedeelte besloeg. De steektrap 
beyond zich achter het rechter vertrek beganegronds, Rond deze toegang en gespiegeld 
tegen de andere wand en rond de achteruitgang is een gezwenkte zwaar geprofileerde omlijsting 
aangebracht, van midden of laat rSe-eeuws karakter. In beide vertrekken beganegronds 
waren tegen de achtergevel overigens bergruimtes aangebraeht. 
Aan de Hoofdstraat staan enige lage brede woningen uit het begin van de 1ge eeuw met 
kroonlijst en dakkapel (afb, 98). 
Oorspronkelijk voorhuis van een boerderij, volgens het kadaster in het begin van de 1ge 
eeuw behorend bij een boomgaard (afb. 89 en 90). In 1856 hebben er wijzigingen plaats 
waarbij de boomgaard grotendeels bebouwd wordt. In 1952 in gebruik genomen bij een 
verffabriek en sterk gewijzigd. In 1978 gerehabiliteerd als woonhuis. 
Volgens een aantekening uit 1944 (R.D.M.z.-schetsen) en bewonersverklaring waren er in 
de linkerkamer betimmeringen. Voor de gevel stonden blijkens een oude foto stoeppalen 
verbonden door ijzeren kettingen; ook ziet men dat het pand inderdaad het voorhuis was 
van een boerderij. De vensters in de zijgevel stonden excentrisch zodat ook in de rechterkamer 
bedsteden verondersteld mogen worden. De voorgevel was gepleisterd, de zijgevel 
bemetseld, mogelijk in 1856. In zijn tegenwoordige vorm kan het pand uit het begin van 
de 1ge eeuw dateren behoudens de details die van de restauratie stammen, zoals vensters 
en ingang en inwendige indeling. 
Dit pand bestaat uit een aan de straat gebouwd woongedeelte onder zadeldak evenwijdig 
aan de straat gevat tussen topgevels met beitelingen, XVIII. Waarschijnlijk later is het 


I00 

Marrumerweg 3 
Marrumerweg 53 


Vrijhof 

Vrijhof 4 
Vrijhof 7, 8, 9 

Molen 

Cichoreimolen 

Korenmolen 

Molenlaan I 

Cammingha State 
Litteratuur 

FERWERD 

pand vergroot met een boerderijschuur onder hoog zadeldak eveneens evenwijdig aan de 
straat. Het geheel komt reeds voor op de kadastrale minute van 1832. 
Zie blz. 99 na Gemeentehuis. 
Grote boerderij even buiten de dorpskom gelegen en omstreeks 186o ontstaan blijkens het 
type met dwarsgebouwd en onderkelderd voorhuis, waarvan de vensters ronde hoeken 
hebben. 
Dit plein dat in de middeleeuwen tot het rechtsgebied van de kerk behoorde en tot in de 
zestiger jaren van deze eeuw nog gedeeltelijk in eigendom toebehoorde aan de kerkvoogdij, 
is aan drie zijden door bebouwing omgeven. In de noordwesthoek staat de voormalige 
pastorie, zie blz. 95. Aan de oostzijde stond een gebouw dat sedert de Hervorming als 
rechthuis dienst deed, zie blz. 97. 
Blijkens jaartalsteentje een in 1710 gebouwd of vernieuwd pandje onder zadeldak tegen 
een gepleisterde klokgevel met gebeeldhouwde aanzetkrullen en bekroning. 
De noordzijde van het Vrijhof is bebouwd met lage woningen aansluitend aan de overbouwde 
poort die toegang geeft tot de ringweg om het kerkhof. De huisjes benevens de 
poort zijn in 1973 gerestaureerd, wat neerkwam op herbouw met gebruikmaking van oude 
balken (afb. 75,77 en 78). 
De poort met gebeeldhouwde sluitstenen kan in aanleg nog 17e-eeuws zijn geweest; in 
ieder geval grijpt de bemetseling van de pastoriegevel, Vrijhof 5 over de aangrenzende 
poort heen (afb. 76). Aan de achtergevel stonden vrij hoge vensters met zes ruiten. Ook de 
achtergevel van het huisje nr. 7 had deze vensters. Thans is de kap doorgetrokken over de 
keukenaanbouw. Dit pandje heeft een eenvoudige bedstedewand tegen de achterwand 
(afb. 81). Het pandje nr. 8 had boven de vensters van de begane grond in de voorgevel 
luiken naar de zolder. De gootlijst is daarom weggelaten. 

DE VOORMALIGE INDUSTRIEMOLENS EN HET MOLENAARSHUIS 

In het register van den Aanbreng van 1511 (R.v.A. I, 92) komt een Rummert Moller voor, 
waaruit men kan afleiden dat er te Ferwerd een molen was in dat jaar. Schotanus geeft 
een windmolen aan met bijschrift `Ferwerder molen' op de kruising van de wegen van 
Cammingha State naar Albada State en van Ferwerd naar Hogebeintum. Ook op latere 
kaarten heet deze plaats `Oude molen'. Op de lijst van havencherchers en molenopzichters 
1796-'97 (Inventaris archief Lands- en gewestelijke besturen 1795-1813 nr. 628) komt in 
175o een molenchercher voor te Ferwerd. Waarschijnlijk ging het om deze molen. 
Volgens het zg. Schoolmeestersboekje (P. B. Leeuwarden) zouden er te Ferwerd in 1863 
twee cichoreifabrieken gestaan hebben, waarvan er één door windkracht en één door 
paardekracht aangedreven werd. De windmolen stond volgens de topogr. kaa rt van 185o 
langs de Ferwerdervaart aan de noordzijde. 
Ten westen van het dorp stond tot 1927 aan de Molenlaan de rogge- en pelmolen het 
Bruine Paard uit 1832. Volgens oude afbeeldingen was het een achtkante stellingmolen 
met gepotdekselde voet op een lage gemetselde onderbouw (Wijnja, Windmolens) (afb. 93 

en 94) . 
Het molenaarshuis is thans genummerd Molenlaan I en is ouder dan de molen van 1832. 
Het pand heeft een dwars zadeldak tussen topgevels en boven de ingang in het midden een 
zg. Vlaamse topgevel met natuurstenen lijstwerk. Op de neuten onder de aanzetkrullen 
staat Anno 1764. Rond de toegang Is bij de restauratie een omlijsting aangebracht daar 

sporen aanwezig waren dat deze er geweest was en een foto de details weergaf (archief 
gemeente Ferwerderadeel); de twee maal twee vensters zijn opnieuw aangebracht ter vervanging 
van toe-eeuwse brede drielichtskozijnen (afb. 92). Beide vertrekken ter weerszijden 
van de brede middengang hebben een onderkelderde bedstedenkastenwand gehad. 
Voor de laatste wijzigingen liep een steektrap evenwijdig aan de linkergangwand, wat 
evenmin origineel lijkt als de gezwenkte trap vlak achter de deur, die aan de moderne eisen 
voldoet. 

DE STATES 

De in de 15e eeuw reeds vermelde Cammingha State, sedert het einde van de zestiende eeuw 
door `plantages' en tuinen omgeven, lag ten noorden van het dorp (afb. 49 en 99). 

R.V.A. I. 95; HI, 51 ; Charterb. I, 297; D. Cannegieter in F.V.A. 1888, 74; Versl. 's Rijks 
Oude Archieven 1907, 481. 

Bronnen 
Afbeeldingen 

Geschiedenis 

Beschrijving 

Herjuwsma State (Burmania) 
Litteratuur 

Afbeeldingen 

FERWERD 101 

Verslag landmeting in 1645, archief Beyma thoe Kingma. R.A. Leeuwarden. 

Genealogische gegevens bewerkt door drs. J. Visser. 
Tekening door J. Stellingwerf 1721 in coll. Fries Museum (afb. 99) en daarnaar door 


D. Cannegieter in F.V.A. 1888. 
In 1399 wordt Gerrolt van Cammingha door Albrecht van Beyeren beleend met Leeuwarden, 
Wirdum, Stiens en Ferwerd (Charterb. I, 297 en 298). Een Wybrand Cammingha van 
Blija wordt vermeld in het leven van de Z. Frederik van Hallum, (zie onder Mariëngaarde 
te Hallum). Cannegieter vond een vermelding van Gerbrand van Cammingha op Cammingha 
State in 1427; hij was gehuwd met Doedt Bottedr. Helbada. In 1511 wordt in de 
Aanbreng Gerbet van Mockema als eigenaar van de state vermeld. Na zijn dood kwam 
Cammingha-goed waarschijnlijk aan zijn zuster Rints van Mockema, die gehuwd was met 
Syds van Sjuxma. Haar zoon Abe wordt in 1540 als eigenaar vermeld en was van 
1520-1528 grietman van Ferwerderadeel. Zijn achternicht Womck van Mockema (plm. 
1600) zou de state geërfd hebben; zij was gehuwd met Roeland van Achelen, sedert plm. 
1572 grietman van Dantumadeel, die op het einde van zijn leven er een plantage liet aanleggen. 
In 1640 is Womck van Unia eigenaresse, kleindochter van Roeland van Achelen. 
Zij verkocht driekwart van de state aan Hendrik van Marssum, burgemeester van Leeuwarden, 
van wie het goed voor een deel vererfde op een dochter gehuwd met Jurjen van 
Vierssen. In die periode (1645) valt een meting waarvan het verslag bewaard is. De meting 
wordt gedaan wegens een acte tussen Oene Andries van Albada requestrant tegen Jac. 
Marssum c.s. gedaagde. `Het hornleger is met de graft, singel ende coy samt uytreed tesamen 
ruim 23 pondemaat groot bevonden'. Ten noorden van de oprit lag een kooltuin, van 
het hornleger gescheiden door een bouwland van twee pondemaat. 
De broeder van Jurjen van Vierssen, Assuerus was de nu volgende eigenaar, die zich in 
tweede huwelijk bond aan Jisca van Geersema. Zijn dochter Titia werd de echtgenote van 
Fr. Azn. van Burum op wiens naam `nomine uxoris' de stem staat in 1698 (stemkohier). 
Hun zoon Allard van Burum was in 1721 eigenaar (Stellingwerf). Hij was sedert 1722 
Grietman en stierf in 1729. In 1730 werd de state verkocht aan Assuerus Vegelin van 
Claerbergen met wie de weduwe van Allard van Burum in 1731 huwde. Omstreeks 1740 
werd de state weer verkocht aan Tj. Homme van Haersolte, die het goed naliet aan drie 
nichten waarvan er een gehuwd was met A. A. Hiddema van Knijff (1762-1806) die de 
laatste bewoner van het Huis geweest is. Na zijn dood en die van zijn weduwe twee jaar 
later, werd het goed verkocht aan D. J. Folkertsma, die de state omstreeks 1818 liet afbreken. 
De tuinen waren blijkens die verkoop verdeeld in een `haantje hof' en een `ka'tuin, 
een Vijvertuin, de Noordercingel, de Wildernis. 
De afbeelding van Stellingwerf toont een langgerekt huis uit drie delen bestaande, achter 
het middelste waarvan een haaks erop gebouwde vleugel stond waarvan men alleen de 
trapgevel ziet. Het lijkt een vrij eenvoudig huis samengesteld uit enige onderdelen die uit 
de i6e- 17e eeuw dateren. Fraai is de toegangspoort over de gracht, die terzijde zelfs een 
traptoren met bol op de spits heeft, vergelijkbaar met de toegangspoort van Heringa State 
te Marssum van 1631 en van Epema State te Ysbrechtum uit 1652. De gevel met gekrulde 
contouren lijkt vroeger: x v Id-x vim. Waar de twee leeuwen gestaan hebben, die thans op 
het boerderijterrein Groot Sminia de toegang versieren, en van Cammingha afkomstig 
zouden zijn, is niet duidelijk. Mogelijk stonden zij aan de oprijlaan, die het terrein verbond 
met de weg ten oosten van het dorp. In het beloop van de terreinen valt voorts een 
verbindingsweg te herkennen van de Reindersweg in de richting van het terrein van Cammingha 
State. Deze weg zal van de state naar de kerk gevoerd hebben. Volgens de Tegenwoordige 
Staat zouden de tuinen onder Allard van Burum opnieuw zijn aangelegd. 
Jacob Sydses Bruinsma maakte in 1723 beeldhouwwerk aan het `slot van Burum' te Ferwerd, 
waarmede Cammingha State bedoeld is, waar toen Allard van Burum eigenaar was. 

(S. ten Hoeve in Vrije Fries, 1976). 
Herjuwsma State lag aan de Burmaniavaart die ten zuidwesten van Ferwerd liep. 
R.V.A. I, 96, II, 77; D. Cannegieter in F.V.A. 1884, I, 1889, III; Wumkes II, 83; Vrije Fries, 
xxi, 477. 
Tekening van J. Stellingwerf in coll. Fries Museum (afb. zoo); daarnaar door D. Cannegieter 
ib. en F.V.A. 1884. 


IO2 

Geschiedenis 

Gebouw 

Klooster Bethanië of Foswerd 

Litteratuur 

Bronnen 

Geschiedenis 

FERWERD 

In 1511 staat Herjuwsma State ten name van Gemme en is I oo pondemaat groot. Door 
het Saksische garnizoen zou Herjuwsma State verbrand zijn tijdens de afwezigheid in ballingschap 
van Gemme. In 1505 zou hij teruggekeerd zijn doch verzette zich tegen nieuwe 
belastingen en werd namens de keizer gevangen genomen en ter dood gebracht wegens 
vermeend heulen met Edzard van Oost-Friesland. Zijn weduwe Saepke van Ydsma werd 
in 1525 weer in bezit gesteld van Herjuwsma State (Vrije Fries m, 15o) en hertrouwde in 
derde echt Douwe Rienks van Burmania, een broeder van Tjaerd van Burmania, die na de 
dood van Gemme zijn geconfiskeerde goederen had toebedeeld gekregen. Door dit huwelijk 
kwam Herjuwsma State aan de Burmania's in welke familie het tot de afbraak van het 
Huis in 1815 is gebleven. Uit het huwelijk van Saepke van Ydsma met Douwe Rienks van 
Burmania sproot Gemme van Burmania, wegens zijn houding bij de eed van Philips II, 
standfries genoemd. Hij werd dan ook door Alva verbannen en leefde enige tijd te Keulen. 
Hij stierf op Herjuwsma State in 1602. Zijn testament was het, dat bepaalde dat het 
Huis steeds aan de oudst in leven zijnde zoon moest vererven. Toch kwam het Huis aan 
zijn tweede zoon Rienk, gehuwd met Ulbe van Aylva van Rinsumageest. Rienk stierf in 

1645 kinderloos en liet Herjuwsma State na aan zijn neef Edzard die gehuwd was met 
Susanna van Schwartzenberg uit Beetgum, dochter van Georg Wolfgang en Doedt van 
Holdinga. Hun zoon Jarich wordt daarna Heer van Herjuwsma; hij overleed in 1661 en 
werd tot 1722 overleefd door zijn echtgenote. Zijn opvolger was zijn zoon Idzerd die in 
tweede echt in 1690 Anna Dodonea van Schwartzenberg huwde. Uit dat huwelijk sproot 
Idzart Hobbe die in 1727 Johanna Wilhelmina van Schratenbach huwde. Hun zoon Willem 
Frederik Schratenbach Burmania, ontvanger Generaal der florenen en schrijver van 
een juridisch werk, kreeg de bijnaam zwarte Burmanje en was de laatste bezitter van het 
erfgoed. Nog voor het overlijden van zijn tweede vrouw moest het huis in 1816 verkocht 
en gesloopt worden. 
De afbeelding van Stellingwerf laat een groot samengesteld huis zien met volledige verdieping 
boven de begane grond, opgetrokken langs een vierkant gedeelte onder een zelfstandig 
tentdak. Mogelijk was dit laatste een middeleeuws stinsgedeelte, waaromheen jongere 
vleugels werden opgetrokken. De linkertopgevel met zijn getorste pinakels kan uit het 
einde van de 16e eeuw dateren en zou door Gemme van Burmania gebouwd kunnen zijn 
met de zeshoekige traptoren aan de lange gevel. Ook de trapgevelvleugel ter rechterzijde 
vertoont nog de smalle vensters, waarvan het benedengedeelte door een luik gesloten kan 
worden. Het lage gedeelte nog verder rechts op de tekening zou een 17e-eeuwse aanbouw 
kunnen zijn. Het middeleeuwse gedeelte had kennelijk in 1722 een vrij recente ingang. De 
uitbouw aan de voorzijde van het oudste deel dat met een leien dak gedekt lijkt zou de 
oorspronkelijke traptoren geweest kunnen zijn. Blijkens een bericht in de N.R.C. van 12 
juni 1912, afgedrukt in de Vrije Fries xxi, 477 waren bij de afgraving van de Burmaniaterp 
de grondvesten van Burmania State te zien. In de gepubliceerde verslagen van het 

Fries Genootschap zijn echter geen nadere gegevens hierover te vinden. De archeologica 
uit de terp hebben alle belangstelling opgeëist. 

HET VOORMALIG KLOOSTER FOSWERD OF BETHANIË 

Ten zuiden van Ferwerd, halverwege Wanswerd, lag de terp, waarop het Benedictijner 

klooster Foswerd of Bethanië gestaan heeft (afb. IOI-114). Het klooster was aan Johan


nes de Doper gewijd, waaruit de naam Bethanië te verklaren valt. De terp is grotendeels 

afgegraven in de jaren 1913 e.v. en zou voor de afgraving binnen de grachten elf ponde


maat groot geweest zijn. De singel is nog te herkennen en bij de onlangs plaatsgevonden 

ruilverkaveling deels weer hersteld evenals de omringende gracht. Op het terprestant 

staan twee boerderijen. De terp is beschermd en wordt gedateerd in de I te eeuw. 

R.V.A. I, I I3; A. Miraeus, Origines Benedictinae, 1614, 204; Occo Scarlensis III, 1 49 
D. Cannegieter, Het Klooster Foswerd, F.V.A. 1846, 44; Mon. Bat. II, 43; Nederl. 
Kloosterzegels I, 33; N. Ottema, Friesche Kloosterterpen, in Een kwart eeuw, 1 947, 446 ; 
D. P. Blok, De Hollandse en Friese kerken van Echternach, Naamkunde 1974, 167. 
Sipma I326.
, 

Volgens Miraeus zou Hugo van Cammingha, heer van Ameland in 866 een klooster op 

Ameland hebben gesticht dat met Benedictijner monniken werd bevolkt, volgens Occo 

Scarlensis door de Utrechtse bisschop Adelbold. Wegens herhaalde aanvallen van rovers 


Zegels 

Overblijfselen 

Zg. Doopvont 

Tegels e.a. bouwfragmenten 

FERWERD I03 

zou het klooster in 1109 overgeplaatst zijn naar het vasteland, waarbij een Vrouwe van 
Cammingha een rol gespeeld zou hebben. Het klooster kreeg de naam Bethanië. Volgens 
een I I e-eeuwse oorkonde door Blok aan het licht gebracht, bezat Echternach toen een 
kerk op Ameland. Blok vermoedt dat de legende over de oorspronkelijke zetel van Foswerd 
op Ameland teruggaat op dit oude Echternachse bezit, dat later aan Foswerd gekomen 
kan zijn. Dat Foswerd uitgebreide bezittingen op Ameland had blijkt uit Sipma I, 326 
uit 1483. • 
Volgens het Register van den Aanbreng bezat het klooster in i5I 142o pd. Volgens 
Schoengen had het klooster uithoven te Ferwerd, Blija, Coldehol, Hardegarijp, Hogebeintum 
en een refugiehuis te Leeuwarden. 
Het klooster is blijkens het zegel aan Johannes de Doper gewijd geweest. Het was mogelijk 
van den beginne af aan een dubbelklooster; in de 16e eeuw was dit in ieder geval zo. 
In die tijd voegde het klooster zich onder de Bursfelder Congregatie, een Benedictijner 
Hervormingsbeweging. Occo Scarlensis wijdt uit over de weelde van de i4e eeuwse-kerk, 
die in hout overwelfd zou zijn geweest, waarop schilderingen waren aangebracht. In het 
koor stonden koorbanken voor twee maal 24 monniken. De kerk had een zeer hoge toren, 
die met lood bekleed was. Deze zou in concurrentie met die van Klaarkamp zijn aangebracht. 
Klaarkamp had evenwel, noch volgens de bouwvoorschriften, noch volgens de 
opgegraven fundamenten een toren, hoogstens een vieringstoren midden op de kerk. 
In 1369 zou de kerk verbrand zijn, volgens Occo door toedoen van de conversen van 
Klaarkamp. Na de brand werd het muurwerk ondergraven zodat het instortte waarna 
men een nieuwe kerk bouwde, die korter, smaller en lager was en met stenen gewelven 
overdekt, zodat ze niet weer verbranden kon. 
Nederlandse kloosterzegels voor 160o, I , nrs 51,52 (afb. 103 en 104). 
Het conventszegel geeft een voorstelling van Johannes de Doper en twee kleine figuren 
aan zijn voeten. Randschrift : [S(igillum c(on)v]entus monasteri(i) S(an)c(t)i Joh(ann)is 
Baptiste in Bethan[ia]. Ovaal, hoog c. 4,3 cm, breed c. 3,6 cm. Oudste bekende exemplaar 
van 1465. Op het abtszegel is de H. Maagd afgebeeld met twee heiligen waarvan een een 
kromstaf draagt. Randschrift: Sigill(um) ab[bat(is)] monast(er)ii S(an)c(t)i Joh(ann)is 
Bapt(ist)e in Beth(an)ia. Ovaal, hoog c. 6 cm, breed c. 4,3 cm. Het oudste exemplaar dateert 
van 1297. 
Bij de terpafgraving in 1913 en volgende jaren zijn een aantal fragmenten naar Musea 
overgebracht of anderszins gered. 
In het Fries Museum berusten: 
Een houten bakvormig voorwerp hg. 62 cm inv. nr. x x v I I (86e jaarverslag 1914) met een 
komdiepte van 25 cm (vgl. R. Steensma, Doopvonten in N. Nederland in Jaarbk. voor de 
eredienst 1963/4, 146). Het is gevonden in een put (afb. 113). Het is onwaarschijnlijk dat 
men ooit doopvonten van hout gehad heeft, laat staan in een Benedictijnerklooster. Wij 
nemen een andere bestemming aan voor dit voorwerp, bij voorbeeld een vijzel. 
Twee tegels met ornament, inv. 7433, groot 17 x 17,5 x 7 en 6,5 cm. (afb. Io6), xm—xiv. 
Een aantal bakstenen fragmenten en tegels, inv. nrs. 145, 18, 193-202, 281, 337-352, een 
baksteen met een ramskop, inv. 145, 63 (87e verslag Friesch Genootschap 1915). Deze waren 
wegens verbouwing van het Museum tijdens de voorbereiding van deze tekst niet voor bestudering 
beschikbaar. 
Bij K. D. Miedema, Marrumerweg 4 te Ferwerd, voorheen landbouwer op het terrein van 
Foswerd, berust een aantal fries- en gewelfstenen, waaruit een aantal details te reconstrueren 
valt: (afb. 107) dagkantprofielen met een kraal aan de binnenzijde zowel als aan de 
buitenzijde, geprofileerde muurpilasters en gewelfribben. Daar er niets nader over de vindplaatsen 
bekend is, is het niet duidelijk of de profielstenen van de kerk dan wel van de 
kloostergebouwen afkomstig zijn. Als datering komt de i3e eeuw in aanmerking en niet 
tweede helft 14e eeuw, wanneer volgens Occo de kerk herbouwd zou zijn met stenen gewelven. 
De fragmenten zullen dus indien de datering van Occo juist zou zijn, niet van de 
kerk afkomstig zijn doch van overwelfde bijgebouwen, zoals de kapittelzaal of een refectorium. 
Er waren namelijk blijkens fragment nr. 9 vensters die door luiken gesloten konden 
worden. Overigens behoeven de fragmenten niet van eenzelfde onderdeel van het gebouwencomplex 
afkomstig te zijn, wel van onderdelen, die uit eenzelfde periode stamden. 
Tenslotte een baksteen met geschroefde beëindiging, xvi? (afb. 114). 
Geschonken door de familie Timmermans uit Ferwerd bewaart het Museum Admiraliteitshuis 
te Dokkum een vloertegel dik 6,5 cm in stroken geornamenteerd, xiv (afb. 105). 


I04 FERWERD 

In het museum Princessehof te Leeuwarden berust een aantal tegels en tegelfragmenten, 

die volgens de inventarisatielijsten mogelijk uit Foswerd afkomstig zijn. In de eerste plaats 

lineair geornamenteerde tegels, waarover Ottema (Een kwart eeuw) schrijft, dat ze uit Fos


werd afkomstig zijn (afb. i I o- I I I). In de tweede plaats een aantal tegels met slibornament 

van franse lelies in verschillende variatie, waaronder de tot ongeveer 8,5 x 8,5 te breken 

grotere tegels met vier Franse lelies per blokje, (afb. 108 en I o9), waarvan er de laatste 

decennia vooral rond Utrecht gevonden zijn en die uit een Utrechts atelier afkomstig kun


nen zijn. Zij zijn ook bekend uit Rinsumageest en Klaarkamp. Ook het Museum te Dok


kum bezit er een, waarvan de herkomst als Foswerd wordt vermeld, xiv. 

Ten slotte zijn er twee bouwfragmenten over, een in het Museum Princessehof en een in 
1 944 bij Timmermans te Ferwerd, die mogelijk ook van Foswerd afkomstig zijn en een 

kraalsteen met ringvormige profiellijst vormen. Die uit het Museum Princessehof heeft 

een scherp profiel, de andere heeft een afgeplatte lijst. Omringde kralen komen in de ro


mano-gotiek voor, xiII (afb. 112). 

De archeologische afdeling van het Fries museum bevat voorts een groot aantal scherven 

en fragmenten van gebruiksvoorwerpen afkomstig van de terp van Foswerd. 

Funderingsresten Op het weinig afgegraven gedeelte voor de westelijke boerderij zijn volgens de Heer Miedema 
funderingen gevonden van ongeveer 6 m vierkant. 

Boerderijen Aan de noordoostzijde staan op het terprestant twee grote boerderijen van het kop-hals-

Zuidelijke boerderij romptype (afb. 115-119). De zuidelijke draagt in de achtergevel de jaartalankers 1817 en 
heeft een lang halsgedeelte en in de voorgevel een stichtingssteen met opschrift Rienck 
Alberda den eersten steen geleidt den 7 May I8o6. 

Noordelijke boerderij De noordelijke heeft eveneens een lang halsgedeelte en is minder door modernisering aangetast. 
In de i 8e eeuw was volgens het floreenkohier eigenaar Douwe Romkes, die later met de 
naam Roula wordt aangeduid. Eind 18e eeuw zou het goed eigendom van een Wijmstra 
zijn geweest en later vererfd zijn aan de Van der Mey's (Fries Landbouwblad 5 april 1959). 

Gebouw In de achtergevel van de schuur staan de jaartalankers 1789. De schuur heeft in de zijgevels 
kleine houten vensters; in het niet onderkelderde binhus zijn zesruitsvensters herplaatst. 


OVERIGE TERPEN EN DE BEBOUWING DAAROP 

Albada State In de Ferwerderkloosterpolder ligt een omgracht terrein waarop een vernieuwde boerderij 
Albada geheten. Het verhoogde terrein is als archeologisch monument beschermd en kan 
een laat middeleeuws stinsterrein zijn (afb. 397). 

Litteratuur R.V.A. I, 94, III, 49, 7o; Benef. 139; R.V.G.O. 8i; N. Dokk. Crt. 9 mei 1961. 
Bronnen Genealogische gegevens bewerkt door drs. J. Visser. 

Geschiedenis Helbadagoed wordt in de Registers van den Aanbreng reeds genoemd, evenals in het Beneficiaalboek 
van 1543. In 151 I is Jan Alboeden pachter en er zijn vier eigenaars onder 
wie Jancke van Unema en Tjepke Goslinga. In 1543 behoort een rente uit dit goed tot de 
pastoralia, waar echter een proces over loopt. In i58i trekt de pastorie huur uit mied bij 
Helbada. In 1761 koopt de weduwe van Lieuwe Taekles het goed. De verkopers hadden 
het bekomen bij legaat van Philippus van Vierssen, gekocht van Assuerus en Johan Vegelin 
van Claerbergen en de kinderen van J. A. Schorer. Philippus was de zoon van Gijsbert 
van Vierssen wiens weduwe en erven eigenaren waren volgens het stemkohier van 1698. In 
1761 was het goed verhuurd aan de `bijsitter' F. J. Wijmstra, die met de dochter van de 
weduwe Taekles trouwt. Dit echtpaar woonde op de state tot zijn dood in 1774. Door 
huwelijk van hun dochter kwam het goed in handen van de familie Looxma, die de boerderij 
in de 19e eeuw verpachtte. 
Overige terpen Ten westen van Ferwerd komt op oude kaarten het gehucht Tersted voor. Ten noorden 
van de tegenwoordige autoweg ligt een beschermd perceel dat een verhoogde woonplaats 
uit de xne-xiue eeuw vormt (afb. 397). In 19e-eeuwse stukken wordt nog een ruïne 
Tersted op de terp vermeld. De boerderij aan de zuidzijde van de autoweg bewaart de naam nog 
(afb. 125). Het is een grote boerderij van het kop-hals-romptype; de grotendeels met riet 
gedekte schuur had in 1966 nog jaartalankers 1817 in de achtergevel. Het lange voorhuis 
heeft een kelder in het midden. 
Molenlaan Aan de Molenlaan bij de Terstedslaan ligt een archeologisch beschermde verhoogde 


FERWERD I05 

woonplaats uit de late middeleeuwen. Iets verder westelijk aan de oude zeedijk een dergelijk 
terrein (afb. 397). 

De Smidterij In de Blijaerpolder aan het eind van het kavel waar aan de zeedijk de boerderij Groot 
Sminia staat, ligt een archeologisch beschermd terrein de Smidterij geheten, een laat middeleeuwse 
verhoogde woonplaats (afb. 397). 
Halbertsma geeft bovendien nog een terp aan ten noorden van de Foswerder kloosterterp 
(Halbertsma, Terpen, kaart 6 west). 

Boerderijen BELANGRIJKSTE BOERDERIJEN NIET OP TERPEN GEBOUWD 

Kahoolsterlaan 2 Boerderij Groot Kahool van het kop-hals-romptype met lang voorhuis (afb. 120-124). In 
de achtergevel van de schuur staan jaartalankers 1783. Het lange voorhuis heeft de ingang 
in het midden van de buitengevel; aan het andere uiteinde van de gang waartoe deze deur 
toegang geeft, staat een venster. Ingang en bovenlicht zijn omlijst door pilasters en een 
kroonlijst. De voorkamer heeft een kasten-bedsteden-wand tegen de oostgevel boven een 
keldertje; de vensters in de voorgevel staan daardoor niet in de middenas van de gevel. De 
wand is door pilasters met gesneden kapitelen in drieën gedeeld; in het midden de kast 
waarvan de deuren binnen een rondbogig gesloten kozijn staan. Tussen de vensters staat 
de omtimmerde schouw. De achterkamer heeft de schouw tegen de achtergevel; erboven is 
een spekhok aangebracht. 

Zeedijk 25 De boerderij Groot Sminia is gebouwd volgens het kop-hals-rompplan met een lang voorhuis 
(afb. 126 en 127). De noordgevel is geheel gesloten daar er aanvankelijk bedsteden 
tegen gebouwd waren boven een huishoudkelder. De ingang bevindt zich aan de zuidzijde 
van het voorhuis. Daar staan thans twee zandstenen leeuwen opgesteld, die, naar in 1 944 
vermeld werd, van Cammingha State afkomstig zouden zijn. Volgens de tekeningen van 
Stellingwerf stonden dergelijke leeuwen op de hekpalen van Jeppema State te Westernijkerk. 


Bouwmalaan 2 Aan de Bouwmalaan bij de Kooilaan staat een boerderij van het kop-hals-romptype, op 
de topografische kaart Feitsma State geheten (áfb. 129 en 130). Het voorhuis heeft aan de 
buitenzijde een omlijste ingang tussen telkens twee vensters met zes ruiten. Boven de in-
gang halfrond gesloten dakkapel, midden 19e eeuw. De `binnengevel' is op een mogelijk 
jonger venster na gesloten; daar tegen stond vanouds de bedsteden-kastenwand. 

MOLEN 

Poldermolen Kloosterweg 27 Ten zuidoosten van Ferwerd staat in de Ferwerder Kloosterpolder een achtkante grondzeiler 
gedateerd 1846, jaar waarin de polder bedijkt werd. Thans eigendom van de stichting 
`de Fryske Mole' (afb. 128). 

Litteratuur Molens van Friesland, blz. 1 35. 

Geschiedenis Restauraties en reparaties werden verricht in 1 955, 1 959, 1966 en 1978-1979. In 1 959 
werd een nieuwe stalen vijzel aangebracht. Tijdens een storm in 1973 liep de molen grote 
schade op. Hierbij werd de bovenas uit de pensteen gelicht en brak de kop van de as af die 
daarna met de overgebleven buitenroe neerstortte. Een nieuwe bovenas (afkomstig uit de 
in 1973 verbrande molen aan de Zuidhoekstermiddelweg 23 te Het Bildt) en stalen roeden 
werden tijdens de restauratie van 1978-1979 aangebracht. Ook werd o.a. een deel van de 
staart vernieuwd en het gewelf van de achterwaterloop opnieuw opgemetseld. 

Het staande werk De stiepen waarop de molen gefundeerd is lopen in het onderachtkant door en zijn op de 
hoeken als pilasters in het opgaande werk te zien. Hiertussen bevinden zich de veldmuren, 
min of meer met de stiepen (`klippen') in het verband gemetseld. 
Het achtkant is met riet gedekt en geheel in grenehout uitgevoerd. Gebouwd volgens het 
algemeen in ons land toegepaste systeem. De veldkruisen zijn echter op de middenschreven 
aangebracht. In het achtkant bevinden zich slechts twee bintlagen, niettegenstaande 
de vrij grote afmetingen van de molen met een vlucht van 18 m. De kapspanten, de lange 
en de korte spruit en het achterkeuvelens zijn van grenen, verder is de kap van eiken. De 
lange spruit is volgens de gewoonte van deze streek middelbalk en tevens als ijzerbalk 
gebruikt. De kap is kruibaar op slepers, de staart heeft een kruilier. Op de baard staat 
geschilderd : `Kloosterpolder, 1846'. 

Het gaande werk Wieksysteem: binnenroe oud-Hollands, buitenroe fokwieksysteem van Ir. Fauël. De roe-
den zijn van staal, de vlucht bedraagt ca. 18 m. Een kleine gietijzeren bovenas in 1871 
gegoten door de firma `De Prins van Oranje' te 's-Gravenhage. Stalen vijzel (`schroef) in 
een betonnen vijzelkom (`schroefbak'). 


 1 3 

Genum 


Zowel de Schotanus-kaarten als het kadastrale minuteplan geven aan dat het 
dorp uit een kerk en slechts enkele boerderijen en woonhuizen heeft bestaan (afb. 
395, I32 en 133). Door de schaars aanwezige bebouwing is de dorpsterp rond de 
eeuwwisseling dan ook voor een groot deel afgegraven. Een deel van de ringweg 
is ten noorden en ten oosten van de kerk nog aanwezig, terwijl de daarop aangesloten 
landweg en aangrenzende verkaveling nog iets van de radiale structuur 
laten zien. Met de aanleg van de Roorda State, aan de westzijde, is daar wellicht 
die structuur verloren gegaan. 
Omstreeks 1856 is de van Ferwerd komende weg verhard; ongeveer elf jaar later de 
van Reitsum komende weg (Faber, Inventaris, 945)• 
Met de verharding van het wegenstelsel is het tracé hier en daar verlegd. Bovengenoemde 
ringweg verloor toen de verkeersfunctie en bleef als landweg bestaan. 
In het nieuwe beloop zijn de wegen dwars over de terp komen te liggen, de 
noord-zuid lopende route vlak voor de kerk langs. 
De verspreide ligging over het dorp en de soort bebouwing geven het geheel nog 
een duidelijk agrarisch karakter. 


 1 34 GENUM 

HET KERKGEBOUW 

 

Kerk De kerk ligt op een terprest aan de noordoostzijde van de kleine dorpskom. Kerk en toren 
zijn eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Het terprestant is beschermd als 
archeologisch monument uit de voor-Romeinse ijzertijd (afb. 131, 134-145, 147). 

Litteratuur R.V.A. I, 104; III, 93; R.V.G.O. 64; van der Aa Iv, 358; Algra v, 149; van Buijtenen, Dorp 
I o6; Herma M. van den Berg, De kerken van Genum en Lichtaard in Publicatieband 
A.F.T., 87, 1972; Nieuwsbulletin K. N. O. B. 1973, I O I ; J. D. van der Molen, De restauratie 
van de kerken te Genum en Lichtaard en Herma M. van den Berg, Nadere gegevens over 
de bouwgeschiedenis van Genum en Lichtaard, beide in Publicatieband A.F. T. II, resp. 96 
en 84. 

Bronnen Rekeningen kerkvoogdij 1717-1842 bij kerkvoogdij te Reitsum. 

Afbeeldingen Tekeningen door J. Stellingwerf 1721 (afb. 137), tekening Jac. Eekhoff, 1862 naar A. Cannegieter 
(afb. 138), tekening door Ids Wiersma, 1910 (afb. 147), alle in collectié Fries Museum. 


Geschiedenis Blijkens een acte van 155o over het uitgraven van de kerkhofgracht te Hallum waren parochianen 
van de Flieterpen Genum, Reitsum, Lichtaard en Jislum verplicht daaraan mee 
te werken. Deze kerken zullen dus dochterkerken van die van Hallum geweest zijn. 
In de 16e eeuw komen slechts patroons- en pastoriegoederen voor te Genum; in 1580 vermeldt 
men dat er ruim tweeduizend kerkpannen en zevenduizend estrikken betaald zijn: 
`En van altaarstenen omtrent acht tonnen dufsteen is overgebleven', die met enige andere 
friese steen door Wybrand Aylva gekocht zouden worden. Algra weet te melden dat de 

Restauratie kerk in 1687 vernieuwd zou zijn. In 1877 is het interieur gewijzigd (zie doopbekken). De 
kerk is in 1973 hersteld door de Stichting Alde Fryske Tsjerken onder leiding van architecten 
Van der Molen en Van der Zweep te Sneek en heeft geen functie meer als kerk. 
Het meubilair is ten dele opgeslagen. De ruimte onder de toren is met de kerkruimte in 
verbinding gebracht. Tijdens de restauratie is door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig 
Bodemonderzoek een bodemonderzoek ingesteld waarbij de westelijke beëindiging van 
de tufstenen kerk gevonden is en de doorgaande fundering van de noordmuur en het koor 
in zicht is geweest. Ter hoogte van de gedichte bogen in de noordgevel zijn geen grondsporen 
van aanbouwen aangetroffen. 

Beschrijving De kerk bestaat uit een aan de noordzijde grotendeels tufstenen schip, aan de oostzijde 
door een driezijdige sluiting van baksteen beëindigd en aan de westzijde in baksteen verlengd, 
aansluitend tegen de eveneens bakstenen toren. 

Materiaal Het tufsteenmateriaal dat aan de noordzijde uitwendig is toegepast, vertoont hier en daar 
zeer grote blokken (tot ruim 5o cm lang), maar nergens staande platen. De koorsluiting 
en een groot gedeelte van de zuidermuur bleken inwendig ook uit tufsteen te bestaan. De 
baksteen van de westelijke verlenging aan de noordzijde is grauw rood van kleur en meet 
30--32 x 9-9,5 cm, 10 lagen I o I cm. Het materiaal is verwerkt in verband van twee strekken 
afgewisseld door een kop. De koorsluiting en de zuidergevel bestaan uitwendig uit 
afbraak kloostersteen. Aan het koor beloopt de I o-lagenmaat I oo cm aan de zuidergevel 
daarentegen slechts 88 cm. 
Toren De toren bestaat uit secundair toegepaste mopsteen van 29 x 3o dikte, verwerkt met een 
tien-lagenmaat van I oo cm. 
De toren gaat onversneden en gesloten op met uitzondering van een spitsbogig venster in 
de westgevel beganegronds en heeft bovenaan aan elke zijde twee gekoppelde galmgaten 
binnen een segmentbogig gedekte nis. De slechts flauw hellende topgevels zijn in de late 
18e- of 19e-eeuw ontstaan. Inwendig is het muurwerk tweemaal versneden, eenmaal bij de 
eerste vloer en de tweede maal bij de galmgaten. De noord- en zuidmuur van de begane 
grond zijn voorzien van hoge rondbogig gesloten nissen, waarboven een gewelf loopt 
waarvan de kruin ontbreekt. In de oostwand is een hoge rondbogig gesloten doorgang 
naar de kerk, waarvan de noordkant verbreed was en een uitgekapte lampnis bevatte. Op 
de verdieping is in noorder- en zuiderwand een nis aangebracht, die geen sluiting heeft en 
waarvan de rechtstanden een balk dragen. Aan de oostzijde is een segmentbogig gedekte 
doorgang ter hoogte van de trekbalken van het schip. 
Schip en koor De tufstenen noordmuur is geleed door tweemaal een trits van ondiepe, door lisenen gescheiden 
en door rondboogjes gedekte spaarvelden. De westelijke groep bevat in het midden 
een bij de restauratie in 1973 met tufsteen gedicht rondbogig venster. De oostelijke 


136 

Inwendig 

GENUM 

groep heeft het venster in het meest westelijke veld gehad, dat bij een reparatie in baksteen 
aan het bovendeel der muren de afsluitende rondboogjes verloren heeft. Dit venster is in 
1973 gedicht. Het middelste veld van de oostelijke groep is vijf boogjes breed en omsluit 
een grote rondboog, die blijkens de naar beneden doorlopende loodvoegen een doorgang 
gevormd heeft. Van een aanbouw zijn langs de fundering geen sporen gevonden, mogelijk 
daar deze met baksteen verbeterd was. Ook een kapmoet ontbreekt overigens. De vulling 
van de doorgang bestaat geheel uit tufsteen en vormt in het midden van het boogveld een 
uitgemetselde liseen vanaf de versnijding van het spaarveld. De westelijke tooggeboorte is 
verstoord door een later daar ingehakt en weer gedicht venster of hagioscoop, die inwendig 
met grote baksteen en uitwendig met tuf is dichtgezet. Het oostelijke van de trits 
spaarvelden eindigt aan de oostzijde onregelmatig wegens de bakstenen bemetseling van 
de koorsluiting. In de brede dam tussen beide groepen spaarnissen kan zich een ingang 
bevonden hebben, waarvan uitwendig in het muurwerk flauwe aanduidingen te zien zijn. 
De tegenwoordige ingang staat in de westelijke bakstenen verlenging van het schip en is 
segmentbogig gedekt. Nog verder westelijk was een latere ingang gebroken, die thans gedicht 
is. Het zuidoostelijke venster in de koorsluiting is gotisch; het heeft een flauw hol 
geprofileerde zijmontant. Het middenvenster heeft dagkanten van kleine steen en is later 
ingebroken. 
Aan de uitwendig bakstenen zuidgevel staan vier spitsboogvensters waarvan de beide oostelijke 
breder zijn dan het tweede. Het westelijke venster heeft in de kop tufsteenblokken. 
Plm. 3o cm westelijk van het tweede venster loopt een bouwnaad. In de verlenging is de 
toegang in 1973 weer geopend. 
Het inwendige bleek bij de restauratie duidelijk aanwijzingen te geven voor de bouwfasen 
van het kerkgebouw. In de eerste plaats zag men daar, waar uitwendig de bakstenen verlenging 
westwaarts aanvangt, inwendig de moet van de oude tufstenen westmuur waarvan 
de grondverbetering voor de fundering uit lagen schelpen en klei, op het middengedeelte 
na, aantoonbaar was. Aan de noordwestelijke hoek van de tufstenen westmuur bleek een 
smalle liseen gelopen te hebben. 
Voorts zag men ter plaatse van de gedichte doorgang ook inwendig de moet van een zorgvuldig 
dichtgezette doorgang. Het lage venster in de westelijke rechtstand is zichtbaar 
gelaten, de boog zelf is weggepleisterd. Het venster had een neggesteen voor glasdichting. 
Meer westelijk ter plaatse waar uitwendig slechts vaag de aanduiding van een eventuele 
ingang te zien was, was inwendig een brede rondbogige nis waarvan de boog op een later 
ingebrachte houten latei rustte. De boog is dan ook veel groter dan een romaanse ingang 
geweest kan zijn. 
De zuidermuur bleek inwendig van tufsteen te zijn in oud verband als de noordermuur. 
Aan de zuidkant was tegenover de gedichte grote rondbogige doorgang van de noordermuur 
een evengrote dichtgezette boog te zien. Verder westelijk, niet in het hart van de 
vermoede noordelijke ingang, was de dichting van de zuidelijke romaanse ingang te zien 
onder het tweede venster. 
De koorsluiting bleek inwendig ook uit tufsteen te bestaan. De fundering was gelijk aan 
die van het schip: lagen schelpen en klei. Onder het zuidoostelijke venster was een piscinanis 
met een dorpel van roodzandsteen uitgespaard. In de oostelijke sluitingszijde staan 
nog twee vierkante nissen, rond het 17-eeuwse sluitingsvenster een grote rechthoekige uitsparing, 
mogelijk voor een altaarretabel en in de noordelijke zijde een rechthoekige uitsparing, 
mogelijk om een vleugel van een altaar te kunnen inlaten. Op de muur was daar een 
eeuwwigheidssymbool geschilderd. 
Aan de noordzijde zijn voorts de duidelijke sporen aan het licht gekomen van een overwelvingssysteem 
op lage rondbogige muralen ter breedte van de volledige westelijke verlenging 
(afb. 144). Ten westen loopt de boog thans te niet tegen de westelijke vleugelmuur, 
waaruit blijkt dat deze jonger is. Onder de muraal was de muur bovendien geleed door 
twee gekoppelde spaarbogen, die van een bakstenen console opgaan. Het spoor van een 
tweede gewelfschelp tekende zich af ontspringende in de afgekloofde tufstenen westmuur 
boven het westelijke romaanse venster tot aan de brede ingangsboog. Van een derde 
schelp was de aftekening te zien tegen de zuidmuur ten westen van het derde venster. 
Aan de zuidzijde tekende zich de eerste gewelfschelp niet af, waaruit aangenomen moet 
worden dat dit gedeelte na verwijdering van de overwelving is opgetrokken. 
Beide weer geopende ingangen hebben gelijke details en beide een grendelbalk. 
De grenen kap bestaat uit een vrij zware spantconstructie waaronder een gedrukt tonge



GENUM 1 3 
welf is aangebracht dat geen rekening houdt met de spanten en de trekbalken en niet 
doorloopt onder de drie westelijke spanten, x v I I I? 
Bouwgeschiedenis Van een 12e-eeuws tufstenen kerkgebouw is de noordelijke muur grotendeels behouden en 
de zuidelijke uitwendig beklampt. De westelijke sluitmuur had op de hoek een liseen en 
was dus mogelijk ook met spaarvelden gedetailleerd. De oostelijke sluiting is later (xv i) 
bemetseld met afbraakbaksteen doch vertoonde inwendig geen verschil met de tufstenen 
noord- en zuidmuur. Hoewel ongebruikelijk in Friesland moet hier in de I2e eeuw een 
driezijdige koorsluiting gebouwd zijn. De wijde later gedichte bogen in de noorder- en 
zuidermuur wijzen op doorgangen naar aanbouwen, zoals in noord-oost Friesland meermalen 
voorkomen. Een aangetroffen strook puinspoor haaks op de fundering van de tufstenen 
westmuur kan op een toren wijzen. 
In de 13e eeuw is de kerk westwaarts verlengd en met koepelgewelven overkluisd, waarvan 
het oostelijke de doorgangen naar aanbouwen mogelijk houdt. Men moet daarbij 
kleinere vensters ter plaatse van de bestaande aannemen. Van deze romanogotische bouwfase 
zijn enige fragmenten gevonden van profileringen, (zie tekening afb. 131). De bemetseling 
van de koorsluiting en van de zuidelijke buitenmuur zijn laatgotisch xv-xvi, waarna 
de zuidwestelijke hoek nog eens vernieuwd is, mogelijk na het instorten van een westtoren. 
De bestaande toren kan 16e-eeuws zijn; wegens de plaats van de doorgang op de verdieping 
aan de oostzijde moet men een vlakke zoldering in het schip aannemen. 
Inventaris Er bevinden zich in de kerk nog slechts enige zerken: 
Zerk met hoekmedaillons waarin alliantiewapens Roorda-Weistra en Hania-(?), Scheltema-
Rimmersma en Hanckema(?)-Reiders. In het midden alliantiewapen Roorda-Scheltema 
en ... 23 jaren Gode wijl zijn siel bewaren. Randschrift: Hier leyt begraven da erentfeste 
Sybe van Roorda en is gebleven tot Boxu op Sinte Anthonisdach den 17 januarij Ao 
1586. Bovenaan 1587. 
Zerk voor Syds Roerda overl. 1540 en Esck Donie overl. 1552, hoekwapens weggekapt. 
Zerk gemerkt L. c. 1605 voor Feye Roorda den 29 oct. 1605 en Doede va Oeningha I nov. 
1602. 
Doopvont Sedert 1878 berust in de verzameling van het Fries Genootschap (Fries Museum) als geschenk 
van de Heer Looxma Ypey een doopvont met gebeeldhouwde kuip op een voetstuk 
versierd met pilasters en ornament (afb. 140-142). 
Afbeeldingen Tekeningen door D. Cannegieter 1861, J. Eeckhoff 1862, A. Martin en Cannegieter 1876 
in collectie Fries Museum. 
Geschiedenis Het stuk was door de Heer Looxma Ypey van de kerkvoogdij gekocht bij een wijziging 
van het interieur van de kerk in 1877. Van der Aa vermeldt het als `in de muur gehecht' 
en staand op een voetstuk. Eyck van Zuylichem zag het in 185i ter plaatse en schrijft: 
`onder de toren staat nog op de oorspronkelijke plaats een zandstenen wijwatervat (voor 
een doopvont schijnt het te klein)' (Kroniek Historisch Genootschap 1851). 
Cannegieter tekent als achtergrond schoon muurwerk, wat ook op plaatsing onder de 
toren kan wijzen. Mogelijk is ten behoeve van de vont de doorgang in de oostelijke torenmuur 
verbreed en van een kaarsennis voorzien. 
Het geheel is 102 cm hoog. De halfronde kuip heeft aan de achterzijde een staartstuk om 
deze in een muur te bevestigen. Langs de bovenzijde van de kuip staat in gotische letters 
het opschrift F. I. s. Fei. Roird. Rict ... ije sijn wijf; de letters na Rict zullen blijkens de 
grafzerk van Sijbe Roorda als Hanije gelezen moeten worden. De betekenis van de letters 
F.I.S. is niet duidelijk. Feije van Roorda komt als grondeigenaar voor in het register 
van Aanbreng van 1511 en 1540. Op de voorzijde van het voetstuk staat tussen ornament 
een huismerk. Op de kuip zijn ranken gebeeldhouwd waartussen in het midden een groot 
schild wordt gehouden door twee in ornament overgaande figuren waarvan de rechtse 
vroeg 16e-eeuwse details aan de kleding vertoont. Op het schild de vijf wonden van Christus. 
Het stuk is rond 1540 te dateren. 
Preekstoel De preekstoel van paneelwerk x v i i, waaraan in 1877 terracotta kapitelen werden toegevoegd, 
is opgeslagen evenals het doophek, waarop een lezenaar stond rustend op een pauwenfiguur. 
De kansel stond tegen de zuidermuur. 
Bank Aan de oostzijde boven het graf van Sybe van Roorda stond een herenbank met spijlenfries, 
waarschijnlijk de Roordabank. Ook deze is in 1973 niet herplaatst. 
Klokken In de toren hangen twee klokken, de kleinste diam. 61 cm met opschrift Anno Dni M c cc 
x L I I I I Stephanus me fecit Sb Domno Dodoni plebano Sippa foghet. 


138 

Uurwerk 

Roorda State 
Litteratuur 
Bronnen 
Geschiedenis 

Boerderij 

Aylva State 

GENUM 

De grootste klok meet 72 cm en draagt het opschrift Anno Dni M c c c c x c dnó Dirico 
Eeckama Wibrando Roerda et uxore eius Auck et Hesselo Advocato. 
In de toren staat een smeedijzeren uurwerk gedateerd 1564 (afb. 139) en in 1977 gerestaureerd, 
zie H. van de Kamp. De torenklokken van Genum en Lichtaard in Publicatieband 

A.F.T. n, 99 e.v. De oorspronkelijke constructie bestaande uit een gaande loop en een 
slagwerk die beide rechtstreeks door middel van een handwiel werden opgewonden, is 
gewijzigd tot slingeruurwerk, later voorzien van een zg. Grahamgang. 
DE STATES 
Ten westen van de kerk ligt het omgrachte terrein van Roorda State (afb. 132 en 1 33). 


R.V.A. I, 104, III, 98; R.V.G.O. 64; Tegenw. Staat II, 95; Wumkes I , 26; Ons Friese Platte-
land 16 juni 196o. 
Genealogische gegevens bewerkt door drs. J. Visser. 
De Tegenw. Staat weet te melden dat Syds Roorda in 1481 bewoner was van Roorda State. 
Volgens de torenklok van 1490 was in dat jaar Wybrand van Roorda medestichter van 
de klok. In het Register van Aanbreng van 1511 en van 1540 komt een Syds Roorda voor 
als landheer;in 158o is dat Wybrand. De doopvont uit de kerk die omstreeks 1540 gedateerd 
kan worden, is gesticht door Feye en zijn vrouw Rixt, die volgens de grafzerk van 

Sybe uit 1586 Hania heette. Volgens Wumkes (1, 26) woonde er omstreeks 1607 te Genum 
Wick Roorda en haar zusters en in 1656 Wybrand van Roorda. Het stemkohier van 1640 
noemt erfgenamen van Bocke van Burmania; deze was in tweede echt in 1622 gehuwd met 
Ursel Feyedr. Roorda van Genum. Haar vader Feye was een kleinzoon van bovengenoemde 
Feye. In 1698 staat de stem op naam van burgemeester Recalf voor de helft en 
van Pijtje Luytjens weduwe van Tjepke Taekes voor de andere helft; in 1718 is Pijtje Luitjens 
volledig eigenaresse en in 1738 haar dochter Rinske Tjepkes gehuwd met Otto Lambergen. 
Hun zonen Prof. Tiberius en dr. Sybrandus Lambergen zijn tot 1778 eigenaars, 
wanneer J. Stikkersma als zodanig optreedt met Botte Claes voor een vierde deel. In 1790 
is een Roorda gebruiker, in 1818 is Jacob Bottes Roorda eigenaar met P. J. Goslinga. Het 
goed blijft in de familie Roorda tot 185o wanneer de familie Tilma eigenaar wordt. In 

1858 wordt de plaats verdeeld en komt het huis aan Pier Jans Tilma. 
Mogelijk is het huis voor 1723 afgebroken daar er geen tekening van Stellingwerf bekend 
is. Op de kadastrale minute van omstreeks 183o komt een kop-hals-rompboerderij voor, 
die kennelijk nadien vervangen is door de tegenwoordige. 
Op het omgrachte terrein staat een boerderij met een gaaf dwars gebouwd voorhuis, dat 
door middel van een halsgedeelte verbinding heeft met de schuur (afb. 146). De ingang is 
in het midden van de voorgevel, ter weerszijden zesruitsvensters, midden 19e eeuw. 
Volgens M. S. E. Visser in 196o zou er een toegangspoort geweest zijn tegenover de plaats 
waar de stookhut van de boerderij stond; onder de karnhoek zou een kelder zijn. 
Ten zuidoosten van de kerk stond Aylva State op een omgracht terrein (afb. 132 en 133 en 
395). Volgens Wumkes (1,15) zou er in 1602 Wibrand van Aylva gewoond hebben met 
zijn zoon Thonis, waarschijnlijk dezelfde die in 1580 afbraaksteen van de kerk koopt (zie 
aldaar). Op het omgrachte terrein staat een 20e-eeuwse boerderij. 


Hallum 


De dorpsnaam komt niet voor in de Fuldalijst, maar wordt voor het eerst vermeld 
in de i 3e-eeuwse Vita Fretherici (Gesta Abbatum Orti S. Marie). Fragmenten 
van de kerk, uit het eind van de i i e eeuw behoren evenwel tot de oudste in 
noordoost Friesland. 
Een aantal typerende kenmerken van het terpdorp zijn in de ruimtelijke structuur 
van dit dorp aanwezig (afb. 148 en 149). Dit is in de eerste plaats een ringweg 
rond het kerkhofterrein. Ook de lager gelegen ringweg is hier aanwezig; het 
beloop daarvan is echter wat hoekig. Dat is wellicht veroorzaakt door de ligging 
van de Offingaburg, waarvan het terrein, voor zover dat aan de hand van het 
kadastrale minuutplan kan worden bepaald, gedeeltelijk op de dorpsterp heeft 
gelegen. De ligging van deze burg binnen de ringweg en die van de staten Goslinga 
en Sythiema daar buiten, wekt de indruk dat de twee laatst genoemde in oorsprong 
van jonger datum zijn, aangelegd nadat het terpterrein al grotendeels volgebouwd 
was. 
Voorts kunnen resten van een radiale structuur worden teruggevonden in het 
beloop van een aantal straatjes en steegjes. 
Het zwaartepunt van de bebouwing ligt op en tegen het zuidwestelijke deel van 
de terp, welke situatie veroorzaakt is door de aanleg van de trekvaart en de haven 
(ca. 1650), waarvan nu overigens ook het laatste deel gedempt is. 
De vorming van een havenbuurtje is op de kaart van Schotanus (1682) reeds 
waar te nemen. In het midden van de 18e eeuw wordt Hallum dan ook een 
`groot en volkrijk' dorp genoemd (W. A. Bachiene, Vaderl. Geographie, A'dam 
1791, 1286). Het zal in die tijd een groot deel van het agrarisch karakter verloren 
hebben. 
Door de ligging op korte afstand van Leeuwarden zijn in de afgelopen decennia 
in dit dorp als ook in Marrum en Ferwerd enkele nieuwe woonwijken tegen de 
oude kern tot stand gekomen. 
In het uiterste zuidwesten van de gemeente en deels in Leeuwarderadeel ligt de 
buurt De Leije; een lintbebouwing aan de kruising van een vaart en een weg. 
Op de Schotanuskaart van 1682 staat hier reeds bebouwing aangegeven. 


148 

Hervormde kerk 

Litteratuur 

Bronnen 
Afbeeldingen 

Geschiedenis 

Orgel 

HALLUM 

HET KERKGEBOUW 

De Hervormde kerk en toren staan aan de noordzijde van het dorp op een ruim omheind 
kerkhof. De kerk is eigendom van de Hervormde gemeente, de toren sedert 1877 eveneens 
(afb. 15o, 151 en 154-188). 

R.V.A. I, 105, III, I; Benef. 144; R.v.G.o. 85; Van der Aa V, 102; Wumkes II, 22, 191, 406; 
Gesta Abbatum Orti S. Marie, 174; Register op de Openbare Werken in de provincie 
Friesland 1803-1813, door C. B. Menalda, Leeuwarden 1969, 33; Bull. K.N.O.B. 1978, 104. 
Kerkvoogdijrekeningen 1674-1878, R.A. Leeuwarden; H.s. Cannegieter, P.B. Leeuwarden. 
Tekening door J. Stellingwerf 1723; tekening van P. I. Portier eind xviiie eeuw, Waterput 
bij Hallum, met op de achtergrond de toren van Hallum zonder spits, beide in coll. Fries 
Museum (afb. 155 en 228). 
Volgens het handschrift Burmania zou de patroonheilige van de kerk S. Maarten zijn. In 

158o wordt eenmaal S. Anna tot Hallum vermeld (R.v.G.o. 85), volgens Reitsma een prebende 
altaar. In het leven van de Z. Frederik van Hallum, eerste abt van Mariëngaarde, 
komt het verhaal voor, dat de ingezetenen van Hallum in onderlinge strijd verwikkeld, 
zich in de kerk terugtrokken, waarbij een van de strijdende groepen vuur op de kerk 
wierp, zodat deze in vlammen opging. De kerk werd daarop herbouwd. Dit vond plaats 
voordat Frederik Mariëngaarde stichtte in 1163. 
In 1511 en 1540 zijn er drie geestelijken te Hallum, de pastoor, de prebendarius en de 
sacristijn; in 1580 worden bovendien nog kosterijgoederen vermeld. In 1550 waren de bewoners 
van de `Flieterpen en Eesitteren' verplicht mede te werken aan het graven van de 
kerkhofsgracht te Hallum (van Buijtenen, Dorp io6). 
Van der Aa meldt, dat de toren van Hallum stomp was, d.w.z. een zadeldak had, zoals 
Stellingwerf hem ook afbeeldt. Blijkens een tekening van P. I. Portier (afb. 228) miste de 
toren echter een dak. In 1804 wordt er veel tufsteen van de ingestorte toren verkocht 
(Wumkes). Blijkens de goedkeuring door de Staten d.d. 9 mei 1805 is de tekening van de 
nieuwe toren gemaakt door Yge Simons, timmerman te Grouw. 
De kerkerekeningen bevatten een schat aan gegevens en namen. Eind 17e eeuw is Douwe 
Jansz Wartena, leidekker en schepen van Leeuwarden, bezig met het onderhoud van het 
leien dak; in 168o werd de 'cleyne toren' aanbesteed. Daam Ritscher en zijn compagnon 
zijn aannemers van de toren, waarvan de kosten over vijf jaren worden verdeeld. In 1681 
wordt het leiwerk aan het kleine torentje betaald aan Jan Douwes Wartena. Als leidekker 
werkt sedert 1732 P. Simons Mellema te Leeuwarden. In 1757 gaat er meer dan 300 gld. 
aan arbeidsloon in de toren zitten; de steen betrekt men van het tichelwerk te Wijns. Ook 
krijgt het uurwerk nieuwe wijzers. In 1787 wordt er opnieuw veel materiaal aan de toren 
verwerkt. Na het instorten, waarover de rekeningen zwijgen, vinden we in 1805 voor reparatie 
van de kerk 4790 gld. betaald aan Wybe Annes, mr. timmerman te Anna Parochie. 
In 1863 wordt een buitengewone reparatie van kerk en pastorie verantwoord volgens bestek 
van architect B. Gelders. Aan de gemeente geeft de kerkvoogdij in 1865 een subsidie 
voor herstel van de dorpstoren waarvan het eigendom in 1877 aan de kerkvoogdij komt. 
In 1876 tenslotte is een ijzeren hek rond de begraafplaats gemaakt volgens tekeningen van 

J. Douma (zie ook Wumkes II, 406). 
Eind 17e eeuw komt de naam van Harmen Jansz. te Berlicum voor inzake reparatie aan 
het orgel. In 1738 is dat M. Swartsburg, waarna in 175o A. Hintz optreedt als zodanig. 
Hoewel F. C. Schnitger in 1762 het orgel stemt, krijgt A. Hintz in 1766 opdracht een 
nieuw orgel te bouwen. Klaas de Jong te Leeuwarden maakt het snijwerk `voor de pijpen 
in het nieuw orgel', C. van den Berg daarentegen te Leeuwarden ontvangt 91 gld. voor het 
maken van de wapens en snijwerk aan het orgel, terwijl A. Swalve drie snijstukken boven 
op het orgel maakt en voor de harp van David koperdraad gekocht moet worden; de 
schilder wordt betaald voor het verven en vergulden van de drie stukken op het orgel. In 
1771 komt F. C. Schnitger het orgel weer stemmen, sedert 1779 afwisselend met A. Hintz. 
In 1801 stemt L. van Dam, waarna in 1805 aan A. van Gruisen een nieuw orgel in eerste 
termijn wordt betaald. Vervolgens vraagt men afwisselend van Dam en van Gruisen voor 
de jaarlijkse beurt van het orgel waarna in 1845 Hardorff daarvoor betaald wordt, die in 
1870 een nieuw pedaal en twee nieuwe handklavieren levert. 
Aan belangrijke posten inzake het interieur zijn de volgende zaken te vermelden. In ,1732 
aan P. Faber ijzerkramer te Leeuwarden 256 gld. voor een kerkekroon wegende 214 pd. 

Beschrijving 

Materiaal 

Toren 

Schip 

HALLUM 

In 1743 nieuwe blakers tegen inlevering van oude. De nieuwe preekstoel is in i 773 ver


. 
meld; de panelen zijn gesneden door Dirk Emderveld, evenals de engel op de kap. Voorts 
sneed hij 29 vaasjes op de vrouwe- en mannebanken en nog eens 18 vaasjes. 
Twee koperen armen en 8 blakers vinden we in 1774 verantwoord, wanneer er tevens 
boelgoed gehouden wordt van de oude banken. 
In 1781 levert T. Pluimker te Leeuwarden `een koperen draaiarm en stander met twee 
koperen blakers en pijpen op het hek in de kerk bij de lessenaar'. 
Na de ramp van 1804 zien we dat G. van der Wielen te Leeuwarden twee `blauwe basementen 
levert onder de pilare in het peischut van de voorkerk' en S. Feddema, beeldsnijder 
te Leeuwarden, twee kapiteelstukken aan de pilaren van het peischut. De gewone ban-
ken en de lambrizering worden in 1817 geverfd en geglansd waarna in 1858 kerk, orgel en 
voorkerk nog een beurt krijgen. In 1825 tenslotte vinden we een nieuw doopbekken verantwoord. 
Volgens Wumkes is de toren in 1843 hersteld. In 1972 heeft de toren een restauratie ondergaan. 
Volgens Cannegieter zou in 1785 de consistorie als `corps de garde' zijn benut, 
een benaming die nog in zwang is. 
Een nieuwe pastorie wordt verantwoord in 1774 en opnieuw in 1825. 
De kerk bestaat uit een rijk gedetailleerd bakstenen schip met een vijfzijdig gesloten koor, 
waarvan de sluiting uit machinale steen vernieuwd is. Schip en koor worden door afgeschuinde 
steunberen van kleine steen in traveeën gedeeld; aan de koorsluiting staan zware 
lisenen. Ter weerszijden van het schip staan bij het begin van het koor aanbouwen, waarvan 
die aan de noordzijde door een tentdak gedekt is, dat in een naaldspits eindigt; de 
zuidelijke aanbouw sluit met een zadeldak tegen de kap van het schip. Aan de westzijde 
verrijst de in 1805 herbouwde toren (afb. i 54). 
De schipmuren bestaan tot de tooggeboorte der vensters uit geelrode baksteen formaat 
28-30 x 9-10 cm, 10 lagen 105 cm in verband van twee strekken een kop. Hogerop is secundair 
tufsteen gebruikt waarin tamelijk grote stukken voorkomen. De muren zijn afgesloten 
door een bakstenen rondboogfries, waarboven enige lagen kleine steen. 
De twee koortraveeën bestaan uit secundair toegepaste gele baksteen, formaat 30-31 x 
9-10 cm, 10 lagen 99 cm. Aan de noordzijde is de oostelijke helft van de laatste travee 
nogmaals uit afbraak herbouwd, aan de zuidzijde is het venster in de tweede travee geheel 
ommetseld met machinale paarsrode steen, waaruit ook de koorsluiting bestaat. 
De noordelijke uitbouw bestaat gedeeltelijk uit tufsteen dat aan de basis van de noordgevel 
in grote staande platen verwerkt is (59-70 x 33-36 x I I cm). Daarboven aan de 
noord- en westgevel een strook van vier lagen baksteen in kettingverband; hogerop is de 
baksteen secundair verwerkt. Aan de zuidelijke aanbouw is volgens een aantekening uit 
1946 aan de oostzijde tufsteen verwerkt; door begroeiing is thans niet meer te zien dan 
hier en daar tussen het secundair verwerkte grote baksteenwerk kleine stukken tufsteen. 
De muren zijn verhoogd in rode baksteen die ook secundair is toegepast. 
De toren, gemetseld uit kleine bruinrode steen 20 x 4,3 cm, 10 lagen 5o cm, bestaat uit 
drie weinig versneden geledingen, in de bovenste waarvan aan elke zijde twee door een 
brede dam gescheiden en segmentbogig gedekte galmgaten staan. Hij is bekroond door 
een hoge van vier naar achtzijdig overgaande naaldspits. Aan de westzijde is een rondbogige 
geprofileerde ingang waarboven een cartouche met opschrift omtrent de functie van 
de toren als tijdaanwijzer en ingang van de kerk; het zou volgens Van der Veen gemaakt 
zijn door de schoolmeester Einke Sytses de Vries. 
Tijdens een bodemkundig proefonderzoek in 1978 door de Rijksdienst voor het oudheidkundig 
Bodemonderzoek is gebleken dat de toren op een fundering rust, die uitwendig uit 
kloostermoppen bestaat. In de toren staat een eikehouten klokkestoel van drie hoge jukken, 
vermoedelijk nog 17e-eeuws. 
Schip en koor zijn verdeeld in zes gelijke traveeën (afb. i5o-i5i). Ten westen van de 
meest westelijke steunbeer zet het muurwerk zich aan de noordzijde nog een meter voort, 
voordat de nieuwere westelijke vleugelmuur daar tegenaan is gewerkt. Daar is een liseen 
te zien die door de jongere steunbeer grotendeels wordt afgedekt (afb. i56). Aan de zuidzijde 
is dit gedeelte met jongere steen bemetseld na de ramp met de toren. Het ziet ernaar 
uit dat het schip zich verder westwaarts heeft uitgestrekt. Bij een vluchtig bodemonderzoek 
was ten westen van de toren een bedding van tufsteenpuin te zien breder dan de toren 
en volgestort met grond vermengd met baksteenpuin. 
De plaatsing van de vensters is zeer regelmatig en houdt geen rekening met de aanbou



152 

Noordelijke aanbouw 

Zuidelijke aanbouw 

HALLUM 

wen. Ze staan in van de grond af opgaande nissen die geprofileerd zijn met een hol en een 
kraal. Blijkens het eerste venster noordzijde liep er oorspronkelijk langs de glassponning 
nog een zijmontant met kraal. Het derde venster aan de noordzijde is in de 16e eeuw verbreed 
en van een afgeschuinde dagkant voorzien, opgemetseld uit afwisselend een laag 
rode en twee lagen gele steen. De overige schipvensters hebben langs de boog nog een 
kwartholprofiel. Het eerste koorvenster heeft deze versiering niet, doch vertoont binnen 
de kraal een extra samengesteld holprofiel ook alleen aan de kop. Het tweede koorvenster 
is slechts aan de noordzijde middeleeuws en heeft behoudens de profilering als het eerste 
koorvenster, aan de buitenzijde een peerkraalmotief dat omgaat langs de gehele vensterhoogte. 
Of de nis hier aanvankelijk ook van het maaiveld af opging is niet geheel duidelijk 

op de foto te zien. Thans staat er een aanbouw voor en is de muur afgepleisterd. 
Het muurwerk is afgesloten door een boogfries bestaande uit twee in vorm gebakken stenen 
per rondboogje; de boogjes rusten op bolgeprofileerde consolestenen. Het fries loopt 
achter de bekapping van de aanbouwen fragmentarisch door. Ten oosten van het 16eeeuwse 
venster ontbreekt een gedeelte fries. 
De ingangen staan in de eerste schiptravee; aan de noordzijde loopt langs de doorgang 
een holprofiel dat de kraal van de nis vervangt. In de tweede travee zijn sporen te zien van 
een vroegere ingangsboog. Aan de zuidzijde is de ingang rondbogig en gevat in het metselwerk 
van 1805. 
De noordelijke aanbouw is in aanleg uit tufsteen opgebouwd en daarna herhaaldelijk verhoogd 
en gewijzigd (afb. 156-158). Het tufwerk bestaat uit kistwerk tussen staande platen 
tufsteen, afgewisseld met een tot drie ankerlagen en is aan de noordgevel nog te zien tot 
ongeveer 3,5 m hoogte. Daarboven loopt een strook regelmatig tufwerk waarboven een 
sterker verweerde geveltop. Aan de westgevel is het tufwerk onderaan bemetseld met kleine 
baksteen; onder het maaiveld zet het zich als kistwerk voort tot aan de fundering, die 
uit drie lagen tufsteen bestaat. Boven de reparatie is het muurwerk regelmatig en bevat het 
de moet van een rondboogvenster en de met baksteen gedichte moeten van twee muurankers 
(vgl. blz. 154 grafmonument). 
Het tufstenen werk staat aan de schipzijde tegen een restant van een tufstenen oost-westlopende 
muur, waarvan het breukvlak dichtgezet is met platen tufsteen, die kennelijk bij 
afbraak vrijkwamen. Bodemonderzoek bracht de grondverbetering in zicht van de voortzetting 
van deze muur in westwaartse richting tot de meest westelijke steunbeer. Het regelmatige 
tufsteenwerk van de westmuur vertoont bij de hoek een liseen, die naar het ons 
voorkomt ontstaan kan zijn bij verbetering van het tufwerk van de aangrenzende noordgevel. 
Aan de oostgevel loopt het oudste tufwerk om tot een verticale bouwnaad, die de 
aanzet betekent van een voormalige absis. De muurdikte tekent zich nog af in het bestaande 
muurwerk. In de bodem was het puinspoor aantoonbaar. Na afbraak van de absis is het 
muurwerk bemetseld met herbruikte grote baksteen; men kan daar dan ook niet meer zien 
of het evenals aan de westzijde tegen een ouder muurfragment is opgetrokken. De bodem 
is daar verstoord door een hemelwaterreservoir. Wel blijkt inwendig een brok muurwerk 
bewaard te zijn van gelijke afmeting als in de westelijke hoek, waar het zich inwendig 
door scheurvorming aftekent. 
Het tufsteenwerk van de aanbouw is aan de westgevel verhoogd door vier lagen rode baksteen 
van groot formaat en in verband van twee strekken afgewisseld door een kop. Dit 
baksteenwerk loopt evenals het tufsteenwerk met een loodvoeg tegen de voormalige tufstenen 
noordmuur. Ook aan de noordgevel zien we een verhoging van baksteen, die hier 
lichter van kleur is en afgesloten wordt door een klimmend boogfries van gelijke boogjes 
als waarmede de bakstenen noordmuur is afgesloten. Het boogfries begeleidde eens een 
trapgevel blijkens loodvoegen van telkens vijf lagen. Daarboven is het muurwerk verhoogd 
uit afbraak baksteen, evenals aan de west- en oostgevel, waar de verhoging `koud' 
aansluit op het bakstenen werk van de tegenwoordige noordgevel van het schip. In de 
noordgevel van de kapel staat een groot spitsboogvenster, dat het klimmende boogfries 

. 

doorbreekt. Eronder is ooit een ingang geweest, die met tufsteen is dichtgezet. Het venster 
kan blijkens de afwisselende lagen rode en gele baksteen in de dagkant 16e-eeuws zijn, en 
later verhoogd onder verstoring van het boogfries. Het heeft een bakstenen tracering gehad 
tot in de top. 
Ook aan de zuidzijde staat tegen de vierde travee een aanbouw, die bij ongeveer gelijke 
breedte de helft dieper is en waarvan de muren slechts 63 cm dik zijn (afb. 159 en 16o). 
Voor zover waar te nemen achter de zware klimopbegroeiing bestaat het muurwerk a an 


HALLUM 

de oostzijde tot ongeveer 2,5 m uit afbraakmopsteen waartussen tufsteen is toegepast. 

Daarboven lopen vier lagen regelmatig baksteenwerk waartussen enkele stukjes tuf. Deze 

strook loopt bij de zuiderkoormuur tegen een loodvoeg, i m uit de hoek, en aan de zuid


zijde tegen een onregelmatige verdikking van het muurwerk op ruim 2 m uit de hoek. 

Daar het niet toegestaan was bodemonderzoek te doen aan deze zijde van de kerk, kun


nen we slechts veronderstellen dat de muurverdikking met een afgebroken absis te maken 

heeft, die dan verder zuidwaarts zou gestaan hebben dan aan de noordelijke aanbouw. In 

de zuidgevel tekent zich vaag een topgevel af aansluitend bij een muurhoogte, waarin zich 

de verdikking bevindt. De zuid- en westgevel bestaan uit afbraak mopsteen; de oostgevel 

is met afbraak rode baksteen verhoogd. In de zuidgevel is een hoog spitsboogvenster als 

aan de noordzijde. Tegen de westgevel staat een late aanbouw. De balklaag onder de kap 

rust op stijlen en korbeels met sleutelstukken met peerkraalprofiel. Later is daaronder een 

grenen tongewelf aangebracht. 

Schip en koor, inwendig De muren zijn verankerd door trekbalken, waarop een verbrede voorlijst, vanwaar het 
korfbogige tongewelf opgaat (afb. 161). In de noord- en zuidmuur zijn brede flauwe spitsbogen 
als doorgang naar de aanbouwen. Zij zijn met houten schotwerk gedicht. De kap 
bestaat uit twee gedeelten, die apart gemerkt zijn. Beide delen bestaan uit een normaal 
stapelspant met een geschoorde makelaar ter ondersteuning van de haanhouten. De nokgording 
is later aangebracht. De jukken over het koor zijn gemerkt van i t/m 4, waarbij 
nr. één ter plaatse van de oostmuur van de aanbouwen staat. Het vijfde spant is vernieuwd. 
Over het schip zijn de spanten gemerkt van i t/m 6, van oost naar west tellend. 
De laatste twee spanten aan de westzijde zijn vernieuwd bij de vernieuwing van de toren. 
De kap van de zuidelijke aanbouw vertoont gelijke merken als de kap over het koor. De 
kap over de noordelijke aanbouw is 17e-eeuws. 

Bouwgeschiedenis Het oudste gedeelte van de kerk van Hallum is de noordelijke aanbouw. Deze had aan de 
oostzijde een absis en was, zoals we zagen, opgetrokken tegen een noordelijke schipmuur, 
waarvan twee fragmenten ingemetseld over zijn en waarvan het beloop in de grond was 
waar te nemen tot de meest westelijke steunbeer. Ook de verhoging van het muurwerk van 
de aanbouw bestaande uit vier lagen baksteen, sloot nog aan op de oude tufstenen noordmuur. 
Binnen deze noordmuur werd een bakstenen kerk gebouwd, blijkens de detaillering 
van de nissen in de tweede helft van de 13e eeuw. 
Toen men boven het aanwezige muurwerk uit was gekomen, gebruikte men de afbraak 
tufsteen van de oude kerk en sloot het muurwerk af met een rondboogfries. De topgevel 
van de noordelijke aanbouw werd met een gelijk boogfries afgesloten en kreeg een trapvormig 
beloop. Vragen wij ons af waartoe de verhoging of verbetering met vier lagen baksteen 
gediend kan hebben, dan komt de brand van omstreeks 1155 in aanmerking. Na een 
brand kan het muurwerk verbeterd zijn met enkele lagen om opnieuw overkapt te worden. 
Voor de noordelijke aanbouw komt dan een bouwdatum in aanmerking in de eerste 
helft van de 12e eeuw bij een bestaande tufstenen kerk van omstreeks I I oo. 
De laat 13e-eeuwse kerk was blijkens de regelmatige plaatsing van de traveeën en vage 
moeten waarschijnlijk in steen overwelfd. Evenals aan de abdijkerk van Mariëngaarde zal 
het gewelf in de 16e eeuw vervangen zijn door een hogere houten dekking. De eiken kap kan 
uit die periode dateren; onder de kap is een grenen tongewelf aangebracht. Het meest oostelijke 
venster aan de noordzijde van het koor heeft een afwijkend profiel en staat in afwijkend 
muurwerk. Waarschijnlijk is het een restant van een 14e-eeuwse vernieuwing van de 
koorsluiting. Mogelijk had de kerk een atrium of voorhal, als de abdijkerk van Mariëngaarde; 
een schip dat zich tot voorbij de tegenwoordige toren uitstrekte lijkt namelijk erg 
lang. De aanbouw aan de zuidzijde lijkt jonger dan die aan de noordzijde, een absis is dan 
minder waarschijnlijk. De kap over de noorderkapel is volgens de rekeningen rond 168o 
vernieuwd. Tegen de westmuur bleef het grafmonument van Aebinga staan dat Cannegieter 
nog beschrijft en waarop de sporen van ankers in de buitenmuur kunnen wijzen. De 
koorsluiting is omstreeks 1865 vernieuwd, toen de kerk ook een houten vloer kreeg. 

Inventaris De kerk bezit: 

Preekstoel Preekstoel met zeszijdige kuip waarvan de hoeken gevormd worden door voluutpilasters, 
waarop aan de voorzijde de evangelisten zijn gebeeldhouwd met de hen symboliserende 
engel en dieren aan hun voeten (afb. 166). Op de panelen gekruiste takken. Bijbehorende 
trap met spijlen in de vorm van twee flauwe C-voluten; achterschot met dergelijke voluten 
aan de klauwstukken, klankbord waarop gebeeldhouwde engelfiguur met banderolle in de 
hand; terzijde twee gevleugelde puttokopjes. Blijkens de rekeningen zijn de panelen en de 


HALLUM

1 54 

engel op de kap in 1773 gesneden door D. Emderveld. Men kan aannemen dat ook de 
figuren van de evangelisten van zijn hand zijn. 
Doophek met spijlen als aan de trap van de preekstoel en opengewerkt gedeelte aan het 
hekje en vaasjes boven de stijlen x v I I Ic. 
Aan de preekstoel een koperen ring (1773) met doopschaal, in 1815 vernieuwd volgens 
rekening. 


Orgel Tegen de westzijde op een galerij groot orgel met rugpositief (afb. 161 en 162). Onder het 
rugpositief lambrequin waarin putti zweven; op het rugpositief in het midden koning David 
en terzijde telkens twee musicerende putti. Op de kast van het hoofdwerk gesneden 
figuren van Geloof, Hoop en Liefde. Het orgel is blijkens de rekeningen in 18o6 gebouwd 
door A. van Gruisen nadat het Hinsch-orgel uit 1766 door het instorten van de toren vernield 
was. Dispositie bij J. Jongepier, Frieslands orgelpracht 1 , Sneek 197o. 

Orgelgalerij De afsluiting van de orgelgalerij, het zg. peischut, werd blijkens de rekeningen tevens in 
I 8o6 vernieuwd. Het is versierd met vier ionische kolommen, waarvan er twee blijkens de 
rekeningen zijn gesneden door S. Feddema. 

Banken Tegenover de preekstoel overhuifde familiebank van paneelwerk met spij lenfries, xvII-xIx 
(afb. 167). De overhuiving steunt op gecanneleerde ionische zuilen met manchet, die ook 
voorkomen aan de aedicula op de overhuiving, waarin eens kennelijk de familiewapens 
stonden. 
Ten oosten daarvan overhuifde familiebank met gladde kolommen met fantasiekapitelen, 

XIX. 
Westelijk eenvoudige niet overhuifde bank. 
Ten westen van de aanbouw overhuifde familiebank waarvan de kolommetjes van de 
overhuiving omrankt zijn, xIx? 
In het westelijk gedeelte banken met versierde wangstukken, waarschijnlijk degene die in 
de rekeningen in 1774 vermeld worden, wanneer er boelgoed gehouden wordt van oude 
banken. 
Avondmaalstafel en banken Uit dezelfde tijd kunnen afkomstig zijn de Avondmaalstafel met twee lange banken met 
versierde rugleuningen (afb. 162). 
Portaal Rond de toegang naar de kerkeraadskamer in de zuidelijke aanbouw is een classicistisch 
portaal gemaakt, x i x A. 

V.m. Grafmonument In de noordelijke aanbouw is volgens D. Cannegieter (F. v. A. I 850) een monument geweest 
voor een bewoner van Offingaburg, bestaande uit een wit marmeren epitaaf met 
`frontispice rustend op zwart marmeren pilaren, op welk frontispice zich een wit marmeren 
beeld bevond' ... Op de witte ondergrond waren de onderscheiden kwartieren in 
zwart marmer uitgehouwen (zie ook Offingaburg). 
Collectezakkenborden Naast de preekstoel twee gesneden collectezakkenborden, xIx. 
Psalmborden Vier psalmborden met de afbeelding van een opengeslagen boek in de bekroning, x I x. 
Zerken Onder de houten vloer ligt een groot aantal zerken waarvan er in 1871 drie gepubliceerd 

zijn in `Friesche Oudheden' naar tekeningen door A. Martin. Zie ook Ned. Leeuw 1885, 
18 e.v. Tekeningen in coll. Fries museum, Leeuwarden. 

I. Zerk voor Gabbe van Scheltema, bovenaan gemerkt P. 63 D. Randschrift `Ao 1558 de 
3 I Maii sterf dë Edele Erntvesté Gabbo va Scheltema Ao 1561 dé 3! Julii sterf die Eerbare 
Iuffrouw Ythima siin Huisfrow'. In een fantasie-architectuur zijn bovenaan een allegorische 
figuur van Caritas en beneden de alliantiewapens voorgesteld. Aan de voet een 
latijns vers. In de hoeken alliantiewapens, (afb. 174). Ligtenberg, Grafzerken 172. 
2. Zerk voor Ernst van Goslinga, (afb. 173). Randschrift `Anno 1558 de 2 Maij sterf de 
Edele Erntvesté Ernst va Goslinga Ao 1571 de 2 Januarij stierf Juffrow Sitz Donie E rnst 
vá Goslinga zijn wijf'. In fantasie-architectuur bovenaan een figuur met honden (de 
Trouw?) eronder alliantiewapens en aan de voet een latijns gedicht. In de hoeken alliantiewapens. 
-

3. Zerk voor Ernst van Goslinga (afb. 176). Randschrift `Ao 1614 den 2 febrevary sterf 
den edele Erentvesten Jonheer Ernst va Goslinga 1627 de 15 Jul. sterf die Edele Eerbare 
Jufvrouw Siuck va Kamminga sijn wijf'. In fantasie-architectuur figuur met gedoofde fakkel, 
eronder alliantiewapens en latijns vers. In de hoeken alliantiewapens met namen. 
Van de volgende zerken bezit het Fries Museum voorts aftekeningen door A. Ma rtin. 

4. Zerk (volgens Ned. Leeuw 1885 van Bentheimersteen) met randschrift. `Int jaer ons 
Heren MDXVI op sente eufemie daech staerf selijghe Woerp Juckama de Got ghenadich sit 
biddet voer de sile ein pater'. Op het vlak een wapenschild hangend aan een tak, (afb. 168). 

HALLUM 

1 5 

5. Zerk met in de hoeken vierpassen waarin wapenschilden, (afb. 169). In het veld binnen 
het randschrift staan ter weerszijden halve renaissance-kolommen waartussen een driepas 
gespannen is. Het veld is gevuld met dun acanthusornament waartussen in de bovenhoeken 
twee figuurtjes en aan de voet een mans- en een vrouwefiguur olie blanke wapenschilden 
presenteren. Tussen hen een kleine vierpas met monogram en B.G. Bovenaan onder de 
driepas een cartouche waarin P.A.. Randschrift `Int Jaer ons Here MD en x x x i x op sinte 
Willebrordis dach sterf de eerbare Heerschip Pieter va Ailva Anno x v° en X L I I I dd x x 
dach april sterf Rixt Aebinghe sy wyf'. Onderaan cartouche met: `Quis precor est cui 
nó/Praecidant stamina percae (lees Parcae)/Quem nó corripiat/Mortis avara manus'. In 
de bovenrand 1541. Ligtenberg, Grafzerken 163; Dolk, Zerkhouwers. 
6. Zerk in de bovenrand gemerkt B 1552 G (afb. 170). Binnen een smalle groteskachtige 
rand is de zerk in vier velden gedeeld. In elk veld staan alliantiewapens, die in de beide 
bovenste velden onder beslagwerk-omramingen zijn gevat. Opschriften : `Haring va Sythiema 
gtman vá, Ferwerderadeel sterf MDL VII den xxii martij Juffrouw Fey Sickiga sterf 
MD en LI de ix de decdbris. Mortis victor erit quisqs despexerit n1á, ast timidu rapida tollit 
avara manu. Ao 1598 den 5 juny sterf die edele Eerbare juffrouw Syt van Emenga weduwe 
van wijlen Haring Sythiema. Ano My et v obit vir nobilis Sixtus de Sythiema Grietmannus de 
Fervorderadeel Ano 1522 de 22 October sterf Womck Juckema sijn Huisvrouw'. Ligtenberg, 
Grafzerken 165; Dolk, Zerkhouwers. 
7. Portretzerk. In de hoeken cirkels met uitgekapte alliantiewapens (afb. 172). Onder een 
renaissance architectuur waarvan het hoofdgestel gedragen wordt door twee karyatiden 
staat een geharnaste figuur met in de rechterhand de riem waaraan zijn wapenschild is bevestigd 
waarop een dubbele adelaar. In zijn rechterhand een zwaard; achter zijn linkerschouder 
houdt een duiveltje een slip van zijn mantel op. In de bovenhoeken vrouwefiguurtjes 
die op een satyr rijden, vergezeld van pauwen en staande figuren die de handschoenen 
presenteren. Randschrift `Int Jaer ons Herd M vc en Luc dd x v I I May sterf de 
erntpheste Heerschap Rjoerdt van Ebbinghe ende sijn wijf int Jaer ...'. Onder de rechter 
karyatide gemerkt Lucas. Ligtenberg, Grafzerken, 168; Dolk, Zerkhouwers. 
8. Zerk met cirkels in de hoeken waarin deels blanke deels getekende alliantiewapens (afb. 
I 7 I ). Het bovenste gedeelte van het veld is gevuld met een luchtige renaissance architectuur 
waaronder een alliantiewapen en een afhangend vrouwelijk wapenschild die door 
twee leeuwtjes gepresenteerd worden. Manlijk wapen met een omhoog staande degen, 
vrouwelijk schild gedeeld. Rechts halve Friese adelaar links drie lelies paalsgewijs. In het 
benedenste gedeelte een rolwerk cartouche zonder inschrift. Randschrift. ` ... Sterf den 
Edele Eerendfeste Epe Douma'. 
9. Zerk met cirkels in de hoeken waarin alliantiewapens (afb. 175). In het veld een renaissance-
architectuur waarin tussen gecanneleerde zuilen twee alliantiewapens hangen links 
beide gedeeld met in de rechterhelft de halve Friese adelaar en in de linkerhelft resp. een 
geheven degen en drie lelies paalsgewijs. In de rechterhelft is het manlijk wapen gelijk aan 
het vorige vrouwelijke en vertoont het vrouwelijke de dubbele Friese adelaar met een banderolle 
tussen de klauwen. Helmteken een pauw. In de basis van de architectonische opbouw 
zijn twee overwelfde grafkelders voorgesteld. Randschrift `Ao 1564 den xiiIi Octobr. 
sterf die eerzame juffrow Saepke Feitsma sijn wijf . 
1o. Zerk waarvan veld is gevuld met een schijnarchitectuur een triomfboog vormend 
waarbinnen boven een aantal schedels stamwapens Douma hangen met blanke wapenschilden: 
links Douma, Kamstra, Sterkenburg en Kater, rechts Douma, Burmania en 
Stinstra (afb. 178). Op de boog vazen; midden erboven een alliantiewapen. Geheel bovenaan 
een blank cartouche met afhangend kleed. Randschrift : `Anno 1615 dd ... stierf die 
edele erentphesten Jonker Bartolt van Douma out 48 Anno 165 . da ... Novemb? stierf 
die edele Dughdentrijke Vrouw Saepck van Douma syn wijf out ... jaer hier begraven'. 
I I. Zerk met in de hoeken cirkels met alliantiewapens waarbij de namen Sythiema, Auckama, 
Em-minga, Haarma, Camminga, Jaerla en Rooda, Galma (afb. 179). In het veld 
bovenaan tussen beslagwerk gekroonde wapens links Sythiema, Emingha, Rooda, Kaminga 
en rechts Ringia, Goslinga, Donia, Lieukema met onderschrift `Ao 1668 den July 
sterf den edelen Eerentphesten Jonker Haring van Sythiema op Sythiema oudt 57 jaren 
Ao 1673 den 22 Febr. Sterft den Eerbaere Edele Jufvrouw Perck van Ringia zijn huisvrouw 
oudt 4o jaren ende leggen alhier in de kelder begraven'. Eronder: `Den 18 July 
1675 Is in den Heeren Gerust den Eerbare Eedelen Jufvrouw Frouck Sussanna van Sythiema 
D'Huisvrou van De hoog Edelen welgb. Heer Frans van Emminga oud i8 jaeren. 

156 

Rouwkassen 

HALLUM 

Randschrift Ao 1636 den 7 Junii sterf de edele Etntveste Herschap Syds va Sythiema Ao 
1625 den x1 Juiy sterf die edele eerbar Juffro Frouck va Kammincha syn wijf'. 

12. Zerk waarvan het veld gevuld is met een groot en eronder twee kleine afhangende kleden, 
waartegen bovenaan twee reeksen stamwapens gehouden door zwevende putti ter 
weerszijden van het alliantiewapen Douma (afb. 182 en in andere versie 18o). Van de 
stamwapens zijn verschillende blank. De kleinere afhangende kleden hangen achter de 
gekroonde en van helmteken en helmkleden voorziene wapens Douma en van Hiddema. 
Onderschriften: `Anno 1673 den 27 Martij is in den Heere gerust de Edelen Hoog gestrenge 
ende Eerzame Barthold van Douma, in leven Grietman ende ontvanger Generaal van 
Ferwerderadeel ende Gecommitteerde in de Reekenkamer van Friesland. En: Anno 1683 
den 26 Februaij is in den Heer gerust de Edele deughtrijken Vrouw Dorothea Crack in 
leven huisvrou van de Hoog Edelgestrenge Heer R ... R. Barthold van Douma Grietman. 
Etc. oud 43 jaar. Randschrift 165o den ... is in den Heere gerust den Weledele 
Erentpheste Epe van Douma in leve Grietman va Ferwerderdeel 1644 den 22 Novembris 
is in de Heere ontslaepé de Edele ende Deughdentrijke Juffrow Siouck van Hiddema'. 
Cannegieter vermeldt een kwitantie voor de grafzerk van Epo van Douma aan Sjoerd 
Ates Haakma; deze wordt in 1640 als hardhouwer te Leeuwarden vermeld, is sedert 1653 
achtereenvolgens landschapssteenhouwer, landmeter, stadssteenhouwer, schepen en lid 
van de Vroedschap en sterft in 1678 (mededeling W. Dolk, gemeentearchief Leeuwarden). 
13. Zerk met opschriften ` Den 1 o september 1663 is in den Heere gerust D Edele Hoochgeboren 
Heere Ior Andris van Douma Capitein van een compagnie te voet out 31 Jaer en 
leit alhier begraven' (afb. 183). Eronder tegen een afhangend kleed het wapen Douma met 
helmteken en kroon. 
14. Zerk waarop gebeeldhouwd het door leeuwen gehouden alliantiewapen Burmania-
Burmania met helmteken, dekkleden en uitkomende pluimen (afb. 184). De leeuwen sta an 
op haakvoluten. Eronder een cartouche met opsch rift `Den Hoogwelgeboren Heer Duco 
Gerold Jukkema Martena van Burmania in leven op Kammingaburg is Godsaliglijk in 
den Heere ontslapen den 22 November 1700 oud 25 Jaren I Maand' en `de H. E. Duconia 
Dorothea Martena Burmania in leven Gemalinne van de Welgenoemde Heer Burmania is 
Godzaliglijk in den Heere gerust den 15 november 1700 oud 15 jaren 9 maanden in wiens 
armen ligt haar Ed geb. vr. dochtertje Titia Barbara van Burmania den 12 deszelven 
maands ontslapen oud 6 dagen zijnde alhier gezamenlijk op een dag begraven welkens 
ligchamen alhier de salige en sekere opstanding verwachten'. 
Uit grafkelders in de noorderkapel zijn grafplaatjes te voorschijn gekomen met opschrift: 
`Schelte van Aebinga gest. 1666', `Andrea L van Bronkhorst gest. 1666', `Gerlandt v an 
Liauckema weduwe van Schelte van Aebinga out 84 jaer obiit den 28 octobr. Anno 1652'; 
`Fetje van Aebinga, Schelte van Aebinga, Riverdt van Aebinga'. 
Op de orgelgalerij hangen twee rouwkassen, afkomstig uit de kerk van Marrum, voor de 
respectieve echtgenoten van Wilhelmina Eduarda van Burmania van Ponga State (afb. 
177 en 184). Een voor Gysbert Arendsma van Idsinga gestorven 176o. De kas is blijkens 
opschrift vernieuwd in 186o. Epitaaf geflankeerd door omrankte kolommen met Ionische 
kapitelen waarboven nog een bladdecoratie en bladrand boven het Romeinse jaartal. Boven 
de lijst een obelisk met doodshoofd en zeisen; erachter vlaggen. Zware vleugelstukken 
samengesteld uit gebeeldhouwde trommels, vlaggen, kanonmonden en andere oorlogsattributen. 
Onderaan het bord rococo-ornament. Onder het door leeuwtjes gehouden en door 
het helmteken bekroonde wapenschild van tdsinga, ca rtouche met opschrift: `Den Hoogwelgeboren 
Heer de Heer Gysbert Arentsma van Idsinga in leven ordinaris Capitein ter Zee 
in dienst van den Staat der Vereenigde Nederlanden onder het ressort van het Edel Mogende 
Collegie ter Admiraliteit te Amsterdam aet. suae 55 jaar'. Terzijde vier wapens links: 
Idsinga, Hottinga en rechts: Coenders, Walta. 
Een voor Duco Martena van Burmania. Gezwenkte omlijsting bekroond door helm en 
twee harnassen; onderaan kanonmonden en trommels, terzijde vlaggen. Op het epitaaf 
boven het naamcartouche en wapen twee handschoenen, een degen, een stijgbeugel en een 
wapenrok. Boven het naamcartouche het wapen met hartschild gehouden door twee leeuwen 
en gedekt door helm met struisveren als helmteken. Inschrift `Den Hoog Wel Geboren 
Heer Jr. Duco Martena van Burmania in leven Generaal Majoor bij de Infanterij van 
den Staat der Vereenigde Nederlanden. Colonel van een regiment te voet mitsgaders 
Commandeur van het Hooge en Laage Sas van Gendt met de onderhorige steden van 
dien. Overleden den 8 september 1 775 in het 63 jaar zijn ouderdoms'. 

HALLUM 

Rouwborden Boven de doorgang naar de zuidelijke aanbouw hangt een ruitvormig wapenbord voor 
Andriese Lucia van Bronchorst met opschrift ` De Hooch Edele Gebooren Vrouw Andrise 
Lucia van Bronchorst out 62 Jaer Sterf den 14 October Ano 1666' (afb. 165). 
Het Fries Museum bezit voorts twee ruitvormige wapenborden een voor Schelte van Aebinga 
en een voor Gerlandt van Liauckema, die uit de kerk van Hallum afkomstig moeten 
zijn (afb. 163 en 164). Het Museum kent de herkomst niet. Opschrift: `De Hoogh Ed. Gebooren 
Heer Schelte van Aebbinga out 78 jaer storf den 117ber Ao 1666'; en `Juffv. Gerlant 
van Lauckema obiit den x x 111 october M D c L 1 I' . Het wapenschild van Schelte van 
Aebinga wordt gedekt door helmkleden en een parelkroon met uitkomend een adelaarshals; 
het schild van Gerlandt van Liauckema is gedekt door helmkleden en een kroon met 
drie fleurons, uitkomend twee struisveren en een adelaarshals. 

Familiegraf Volgens een testament uit 1792 liggen de graven Oldersma op het koor van de kerk te 
Hallum (F. V. A 1850, 165). 
Zilver Beker op standring hg. 16,2 diam. i1,7 cm (alb. 186). Langs bovenrand opschrift: `Wilt 
hong'rig tot het brood van Jesus Liefde koomen. Maar wilt niet onbereidt aan 's Heeren 
dis genaake. En dursten na de dranck van leewend waater stroomen Gij souwt sijn grimmigheit 
U tot een oordeel smaaken. De Gemeente beeker tot Hallum bestelt door de 
Kercke raad Ao 1718'. Twee cartouches in de stijl van Marot bevatten de opschriften : 
'Dominus Peetrus Acronius V.D.M. Frans Aanes Pybe Pybes ouderlingen en Namme Claasen 
Durck Wjaerda Diatonen'. Merken: Friesland, Leeuwarden, C. van 1718, meesterteken 
van Ande Andeles. Voet 452. 
Beker gelijk aan die van 1718. Inscriptie: Liefde milde bron van weldoen Waar uit Gods 
liefde zondaars drenk / Gaf dezen beker ten geschenk / Die zien op Jezus kruisrantsoen. 
De gemeente beker tot Hallum besteld door de kerkenraad Anno 18'6'. In de cartouches: 
`Predikant A. v. Velden S. P. v. Noord T. T. Boersma ouderlingen', en, `A. B. Hiemstra 

A. H. Gelders Diakenen'. 
Wit aardewerk kannetje hg. 24 cm. Zilveren deksel met duimrust (afb. 187 en 188). Op het 
deksel zijn alliantiewapens gegraveerd en P. A. A. B. 1 653. Mannewapen gedeeld, rechts halve 
Friese adelaar en links doorsneden boven drie klavers een en twee, beneden drie schelpen 
twee en een; vrouwewapen gedeeld, rechts halve Friese adelaar, links doorsneden, 
boven passer en roskam, beneden drie klavers twee en een. Geen merken meer. 
Wit aardewerk kannetje als boven, inscriptie 1816. 
Vierzijdige schotel met aan twee zijden geschulpte rand diam. 38 x 28,5 cm (afb. 185). 
Inscriptie : `Drie zilvere Schotels zijn door de E. Kerkenraad van Hallum gekogt tot gebruik 
bij het H. Avontmaal MDCCLXXXVII d. 27 febr'. Merken: Friesland, Leeuwarden, 
k van 1787, meesterteken van Nic. Swalve. Voet 519. 
Twee ronde schalen diam. 29,8 cm met geschulpte rand (afb. 185). In cartouche gegraveerd 
: `Engel Meinardi v. D. M. Gerk Gerloft Marinus Doedes Ouderlingen. Hendr Stelwagen 
Freerk Jans Diaken'. Merken als boven. 
Tin Twee tinnen schotels diam. 24 cm. merk roos en J. en F. R. 

Klokken In de toren hangen twee klokken: 
diam. 141 cm. Opschrift `Salvator is mijn name om de gemente toe ropen bin ick bequame 
Geert van Wou en Joh ter Stege goten mij anno x V° X L II'. In het randschrift medaillons 
met mythologische (?) voorstellingen en op de mantel Madonna in stralenkrans en Christus 
Salvator, Fehrmann, 308. 
diam. 120 cm. Opschrift `Int jaer onses Heeren M D C X L V I I I heeft mij Jacob Noteman 
gegoten voor Hallum / Ior Epo van Douma Grietman ouver Ferwerderadeell/ende Jffr 
Siouck van Hiddema sijn Huijsfrou//Ior. Sijdts van Sythijma op Sythijma ende/Juffr. 
Frouck van Kamminga sijn huijsfrou //WelEdele geborene Ior Schelte van Abbinga 
ende/Jffr Andriese Lucia van Bronchorst sijn huijsfrou// Allardt Pieter van Jongstal raed 
ordinaris in den Hove /van Frieslandt ende Jffr. Margareta van Haren sijn huijsfrou//Ior. 

H. van Renssen ende Jffr.Doed van Roorda sijn huysfrou//Ior. Ruirt van Feijtzma cappitein 
over een companie/te voet ende Jffr. Maechtelt van Roorda sijn huijsfrou'. Alliantiewapens 
Douma-Hiddema, Sithiema-Cammingha, Aebinga-Bronkhorst, Jongestall-van 
Haren, van Renssen-Roorda, Feytsma-Roorda. Een derde kleine klok is in 1804 verkocht 
naar Mantgum (Wumkes II, 2o). In 1943 daar niet aanwezig. 

158 HALLUM 

DOOPSGEZINDE KERK 

Doopsgezinde kerk Op het terrein van de voormalige Offingaburg staat een Doopsgezind kerkgebouw van na 
1910 en een wat oudere pastorie. Volgens Blaupot ten Cate, Gesch. van de Doopsgezinden 
in Friesland, 1839 en W. K. van der Veen, 149, zouden er reeds in de 16e eeuw te Hallum 
Doperse groepen geweest zijn. De kerk zou eerst in 1780 te Hallum gebouwd zijn en 
bleef tot 1910 in gebruik. Het tegenwoordige kerkgebouw kan uit die tijd dateren. Voor de 
pastorie kwam in 1831 grond beschikbaar (zie Offingaburg). De tegenwoordige pastorie is 
in 1861 herbouwd naar een plan van B. Gelders (Rekeningenboeken Doopsgez. gemeente, 

R.A. Leeuwarden). 
DE STATES 
Offingaburg Offinga lag binnen het dorpsgebied van Hallum ten noordwesten van de kerk. 

Litteratuur R.V.A. I, 108, III, I e.v; D. Cannegieter in F.V.A. 1850, 153; 1897, 1-37. 

Afbeeldingen `Caert van 't Hoff van Aebingahuys tot Hallum binnen de poort' door J. J. Ockinga, den 
31 october 1672; tekening door J. Stellingwerf met onderschrift 't Slot van Grietman 

T. H. van Camstra onder Hallum in Ferwerderadeel 1722. beide in coll. Fries Museum 
Leeuwarden (afb. 189 en 190). 
Geschiedenis De ligging van Offingaburg binnen het dorpsgebied is uitzonderlijk. Cannegieter wijst 
erop dat bovendien bekend is, dat Offingaburg tot in de 19e eeuw grondpachten trok uit 
huizen in de Lange en Hoge Buurt. 
Volgens Occo Scharlensis en Winsemius komt de naam Offinga reeds voor onder de edelen 
die keizer Hendrik in geholpen zouden hebben. In de 13e eeuw neemt Jucke H ans van 
Offingahuizen deel aan twee kruistochten. Volgens het Stamboek van de Friese Adel zou 
Feycke van Aebinga in de 15e eeuw Offinga gekocht hebben. Zijn zoon Schelte had een 
dochter Rixt, die gehuwd was met Pieter van Aylva en op Offinga gewoond zou hebben. 
Zij zijn beiden begraven in de kerk van Hallum onder een zerk van Benedictus Gerbrandts 
gedateerd 1541. Haar broeder Ruurd van Aebinga zou na haar dood de state bewoond 
hebben `om dichter bij de kerk te zijn'. Hij woonde aanvankelijk als eigenaar op Donia 
State (zie aldaar). Hij komt in de Aanbreng van 1511 voor als landheer evenals zijn oom 
Bennert en is begraven in 1559 onder een portretzerk gemerkt `Lucas'. De uitdrukkelijke 
vermelding (bij Cannegieter naar onbekende bron) dat Ruurd bij de kerk wilde wonen, 
gevoegd bij het feit dat Offinga pachten trok uit het dorp, wekt vermoedens dat 
Offingaburg en de kerk nauwe banden hadden. 
In 1540 worden in de aanbreng Bennert Aebinga en Rixt, Pieter Aylva's weduwe genoemd. 
Volgens Cannegieter zou Ruurd een kamer met het voorhuis en de toren van de 
burcht gebouwd hebben. In zijn testament van 1557 wenst hij bijgezet te worden `in mijn 
sepulture toe Hallum in der kercke' en vermaakt Offinga State aan zijn zoon Hette. Deze 
zou `de blauwe keuken en nog een andere keuken' hebben laten bouwen en huwde in 1556 
Sjoucke van Cammingha. Hij was het die zich in 1556-1568 herhaaldelijk voor de Koning 
van Spanje uitsprak. Hette verloor een proces over het bezit van de Heerlijkheid Ameland, 
die hem via de Donia's toekwam, tegen P. van Cammingha zijn voogd. 
Hette stierf in 1575 en is later te Hallum bijgezet. Zijn zoon Schelte van Aebinga huwde 
Gerland van Liauckema. Ook van Schelte weet Cannegieter te vertellen dat hij aan het 
Huis gebouwd zou hebben, te weten in de negentiger jaren de poort, alsmede het langhuis' 
een zaal en twee kamers. Nadat een oud gebouw wegens gemaakte fouten bij een 
verbouwing, dreigde in te zakken liet hij in 1617 een zaal en twee kamers bouwen waaronder 
een kelder met een middenpijler. Schelte stierf in 1618 en werd te Hallum bijgezet in 
een nieuwe grafkelder. 
Blijkens de gevonden grafplaatjes moet dit in de noorderkapel geweest zijn. Volgens Cannegieter 
zou er een grafmonument in de noorderkapel geweest zijn van de familie van Aebinga. 
Het zou een wit marmeren epitaaf geweest zijn `met een frontispice en rustend op 
zwart marmeren kolommen'. Op het frontispice zou een hoog beeld gestaan hebben 

(F.v.A. 185(, 169). Waarschijnlijk was dit monument voor Schelte van Aebinga jr. een 
bereisd man, die niettegenstaande zijn vasthouden aan het oude geloof, zo in aanzien 
stond, dat hij bij de begrafenis van Willem Lodewijk 162o met Tjalling van Camstra het 
eerste paard leidde. Schelte jr. kreeg bij boedelscheiding in 1635 Offingaburg benevens 
Donia State. Zijn moeder kreeg Minnemahuis te Leeuwarden, waar zij lange tijd woonde. 

Gebouw 

Aebinga State 

Goslinga State 

Litteratuur 
Afbeeldingen 

HALLUM 159 

Gerlandt stierf op 84-jarige leeftijd in 16'52 en legateerde aan de armen van Hallum 'een 
kamer'. Ook zij werd te Hallum bijgezet; haar wapenbord berust in het Fries Museum. 
Scheltejr. huwde in 1615 Hylck van Cammingha, die op Goslinga State was opgevoed. 
Zij sticrf cchter reeds in 1622 en Schelte hertrouwde in 1632 op Liaukema State Andriese 
Lucia van Bronkhorst. 
Na te Leeuwarden en Kornjum gewoond te hebben, worden zij in 1648 te Hallum vermeld 
op de klok. In 1666 wenst Schelte in zijn testament, dat een altaarkleed gemaakt zal worden 
ter ere van de 'heiligen Vader Siardus' (van Mariengaarde) te weten een 'casuffel met 
sijn toebehoor antependium alsmede een nieuwe kelck ende voort watter toebehoort'. Aan 
de priesters te Leeuwarden werden voorts uitkeringen gedaan. Zijn weduwe laat bij haar 
dood enige maanden later een legaat na aan de Hervormde gemeente van Hallum voor 
brood en wijn voor het Avondmaal. Dit wordt in de kerkerekeningen herhaaldelijk vermeld. 
Haar wapenbord hangt in de kerk boven de doorgang naar de zuidelijke aanbouw. 
Het wapenbord van Schelte jr. is in het Fries Museum. Het is kennelijk tegelijk met dat 
van zijn Moeder in een onverdraagzame tijd uit de kerk verwijderd. 
De erfgename van Schelte II was Lucia van Aebinga gehuwd met Tjalling van Camstra. 
Zij sterven als hun zoon Tjalling Homme nog slechts zesjaar oud is; als voogd treedt dan 
Jarich van Ockinga op, die volgens Cannegieter werkzaamheden aan het slot liet uitvoeren. 
In de colI. van het Fries Museum bestaat een opmetingstekening uit 1672 door hem 
gesigneerd. Tjalling Homme is volgens Stellingwerf in 1722 eigenaar van de state; in 1698 
staat het huis op zijn naam in het stemkohier. Hij was gehuwd met een dochter van Hans 
Willem van Aylva en was Grietman van Idaarderadeel en woonde op Orxma State te Menaldum. 
Zijn dochter Lucia gehuwd met W. Aem. van Unia liet tenslotte het voor hen 
veraf gelegen slot in 1738 afbreken. De poort bleef nog enige tijd staan. 
In 1831 (aanbesteding oud archief Ferwerderadeel nr. 909.5) werd op een gedeelte van de 
grond het Armhuis gesticht. Een ander gedeelte kwam aan de Doopsgezinde gemeente 
voor de pastorie. 
Volgens de opmeting van 1672 stond het Huis op een omgracht terrein ter zijde van het 
'Hiem', waarop het 'brouhuys' tegen de schuur aangebouwd stond. Het hiem was toegankelijk 
door de poort die door een andere hand aan de rand van de tekening wordt aangegeven. 
Bij vergelijking met de kadasterminute vinden we dezelfde schuine begrenzing op 
de zuidelijke hoek van het omgrachte terrein. Merkwaardigerwijs geeft de opmeting van 
1672 het Huis dan als buiten dit terrein gelegen, terwijl de gracht om het Huis loopt en 
aan de noordoostzijde van het terrein ontbreekt. De tekening van Stellingwerf geeft links 
een onderkelderd gedeelte, waartegen twee vleugels zijn gebouwd met een traptoren in de 
hoek. De trapgevels lijken beeindigd te zijn door veelhoekige pinakels, hetgeen tot een 
datering in de 16e eeuw zou leiden. Het gehele complex dat Stellingwerf tekent, lijkt te 
groot voor het terrein tussen de gracht en de rondweg van de kadasterminute. 

Cannegieter vermeldt aan het einde van zijn artikel over Oflinga State (F. V.A. 1897) dat er 
een Aebinga State gestaan zou hebben aan de Hoge Buurt met uitrit en stallingen aan de 
Lange Buren. Het zou in 1783 nog bestaan hebben in eigendom van Vrouwe W. E. van 
Aylva douairiere van Sixma. Zij stierf in dat jaar. In de stemkohieren vinden we geen van 
beide namen. WeI bezaten de zuster en broeders Sixma als erfgenamen van hun moeder 
verschillende stemdragende plaatsen en hornlegers in Hallum. 
Op de kadastrale minute is een open rechthoekig terrein te herkennen dat de plaats van 
dit huis geweest kan zijn. Aebinga zou identiek zijn met het Hoge Huis. Dit komt in de 
Aanbreng van 151I voor op naam van Sypke to Haghehuus. 


Goslinga State lag direct ten zuiden van de dorpskom op een omgracht terrein met fraaie 
plantages omringd. 
Het terrein is deels nog onbebouwd en als vogelpark in gebruik; het toegangshek, dat op 
de tekeningen van 1861 voorkomt, is nog aanwezig. 


R. V.A. I, 106, III, 8; D. Cannegieter, Goslinga State te Hallum en haar bewoners, F. V.A. 
1896; Wumkes II, 104. 
Tekening door J. Stellingwerf met onderschrift: 'Goslinga te Hallum behoort den Heere 
Tjaert van Burmania raet ordv's Hofs van Friesland 1722'; drie pentekeningen door D. 
Cannegieter 186I, waarvan een met copie van een landmeting in 171I met opschrift: 

160 HALLUM 

`Goslinga State te Hallum even voor het werd afgebroken in 1861' en `copie van eene 

schetsteekening en plattegrond van Goslinga State te Hallum vervaardigd op last van den 

HoogEdel Geb. Heer Sierk van Burmania Raad Ordinaris in den Hove van Friesland in 

de maand mei van het jaar 1711 door H. v.d. Larive, geadmitteerd landmeter bij den Ho


ve van Friesland' (afb. 196-198). Volgens genoemde landmeting was de state toen groot 5 

pondem. 3 eins I I pen. 74 vierk. v. Soo d. Coll. Fries Museum. 

Geschiedenis Reeds in de 12e eeuw worden Goslinga's vermeld, nl. in het leven van Frederik van Hallum, 
waar Gosling Goslinga uit berouw over zijn doodslag bij een familievete have en 
huis verlaat om zich in het klooster te begeven. Ook onder de deelnemers aan kruistochten 
worden Goslinga's vermeld. 
In de I Se eeuw komt een Goslinga voor bij onderhandelingen met de Hollandse Graaf. 
Wegens Vetkoperse gezindheid moest Gosling Goslinga naar Holland uitwijken doch na 
een bestand kon hij terugkeren. Hij zou omgekomen zijn in de strijd tegen de monniken 
van Mariëngaarde in een met het zwaard beslecht geschil over een landeigendom. Eind 
I Se eeuw is een Feye van Goslinga bekend op Goslinga State te Hallum gehuwd met een 
dochter van Syds Tjaerda. Hun zoon Tjepke Goslinga, in de aanbreng van 1511 voor 67 
ponden aangeslagen, ondertekende de Renversaelbrief met den Hertog van Saksen. Met 
Gabbe van Scheltema zou hij op Goslinga State overrompeld zijn door Tjaard van Bur-
mania, die de state daarna uitbrandde. In 1540 worden de goederen aangegeven door 
Ernst van Goslinga, zoon van Tjepke. Deze stierf in 1558 door een val van zijn paard, 
zoals vermeld wordt op zijn grafzerk in de kerk van Hallum. Hij was gehuwd met Syth 
Keimpes van Donia. Hun zoon Ernst II volgde op en Goslinga State werd herbouwd. 
Cannegieter weet te melden dat er verschillende stenen met jaartal 1563 gevonden zijn 
waarop het wapen Goslinga en een vrouwelijk wapen, dat eer dat van Donia dan dat van 
de echtgenote van Ernst II Sjuck van Cammingha zou zijn. Zijn moeder Syth stierf eerst in 
1S71 en kan ook de state herbouwd hebben. Volgens de grafzerk van Ernst en Sjuck van 
Cammingha bleef hij het `Roomse' geloof trouw. Zijn erfgenamen waren Ernst van Donia, 
zoon van zijn zuster Frouck gehuwd met Keimpe van Donia. Deze huwde Doedt van 
Roorda van Genum en was lid van de Staten van Friesland en woonde als volmacht van 
Oostergo de begrafenis bij van Willem Lodewijk. 
Na zijn dood hertrouwde Doedt Harmen van Rinssen. Zij worden vermeld op de torenklok 
van Hallum uit 1648. Haar zoon wordt nog te Hallum vermeld. De state behoorde 
echter in 1670 aan Zeyno Joachim van Welvelde te Assen, die te Leeuwarden in tweede 
echt gehuwd was met Aaltje van Douma, dochter van Epo en Sjuck van Hiddema (Nieuwe 
Drentsche Volksalmanak 1902). Een wapensteen van Zeyno en Aaltje van Douma met 
het jaartal 1656 staat in Huis Vredeveld te Assen. Hun zoon huwde een Burmania, die 
haar echtgenoot en zoon overleefde, waardoor Goslinga State aan de Burmania's kwam, 
te weten een broeder van Sjuck, Gerrold. 
Deze liet het goed veilen in 1711 en het kwam in handen van Sjuck van Burmania, zoon 
van Laas en gehuwd met Jeepke van Douma. Het goed bestaat uit een 'huisinge' waarin 
een grote zaal en vier kamers, `soo boven alsbeneden', een keuken, drie kelders, een 
schuur, heem en een stenen poort benevens twee hovingen, een binnen en een oostwaa rts 
buiten de gracht gelegen. De door Cannegieter gecopieerde tekening heeft kennelijk be-
trekking op deze verkoop. 
Na de dood van Sjuck van Burmania woonde zijn weduwe nog tot 1 736 op Goslinga, in 
welk jaar de drie zoons het huis erfden. Stellingwerf noemt echter in 1 723 reeds Tjaard 
van Burmania als eigenaar. Na de dood van twee broeders bleef Duco Martena bewoner. 
Hij liet Goslinga State moderniseren door het afbreken van de poort, die vervangen werd 
door een ijzeren hek met hardstenen palen. Een trapgevel werd vervangen door een wolfdak 
en er werd een jachthondenhuis gebouwd. 
Duco Martena was gehuwd met Wilhelmina Eduarda van Burmania, die weduwe was van 
Gijsbert Arendma van Idsinga. De rouwborden van haar beide echtgenoten h angen thans 
op de orgelgalerij van de Hallumerkerk. Vrouwe Burmania-Burmania leefde nog tot 1824 
en testeerde met nadruk, dat de plantage van Goslinga State behouden moest worden. 
Het goed werd toegewezen aan haar dochter gehuwd met Thomas Francois Martin. Deze 
stierf twee jaar later en liet Goslinga na aan haar zoon Isaak Gijsbers Arentsma Martin. 
Zijn dochters lieten de plantage rooien en de state werd op afbraak verkocht in 186o, nadat 
er boelgoed gehouden was (Wumkes II , 304). Er kwamen 42000 oude Friese stenen af 


Gebouw 

Tuinvaas 

Overblijfselen hek 
Sythiema State 

Litteratuur 
Afbeeldingen 

Geschiedenis 

HALLUM 161 

en 25 deuren en 23 vensterkozijnen. De woonkamer zou goudleren behang gehad hebben; 
er was een galerij met portretten. Bij het dakvenster was een kamertje beschilderd met 
`sterren, halve manen en andere figuren'. 
De opmeting van Larive komt goed overeen met de tekening van Stellingwerf. Wij zien 
een haakvormig gebouw zonder verdieping gevat tussen trapgevels waartegen de schoorstenen 
zijn gemetseld. In de gevels staan vensters waarvan de benedenste helft met luiken 
kon worden gesloten. Dit gedeelte kan nog uit 1563 stammen. Voor het dak van de zuidervleugel 
een waarschijnlijk stenen dakkapel. 
De keukens waarover in 1711 wordt gesproken bevonden zich waarschijnlijk in de lagere 
zuidelijke vleugel, die de verbinding vormde met de grote schuur, die volgens Cannegieter 
in 1861 nog aanwezig was. Hoewel Stellingwerf de schuur niet afbeeldt, moet deze er volgens 
de opmeting van 1711 wel geweest zijn. We zien hier een duidelijk geval van herenwoning 
direct verbonden met het landbouwbedrijf. De stenen poort over de gracht werd 
in 1773 vervangen door een ijzeren hek tussen hardstenen palen. 
Blijkens de tekeningen van Cannegieter werd toen tevens de westgevel gedicht, waarbij de 
trapgevel gewijzigd werd in een wolfdak. Ook de overige vensters, de ingang en de kapellen 
op de kap werden gemoderniseerd. De ingang in de dienstvleugel verdween of werd 
verplaatst naar de buitenzijde. 
Waarschijnlijk uit de voormalige tuinen van Goslinga State afkomstig is een natuurstenen 
tuinvaas x V I I IA, die op het erf van de boerderij op het terrein staat. Voet en deksel vertonen 
ornament in de trant van Lodewijk xiv. De bekronende Januskop lijkt niet tot de 
vaas te behoren (afb. 1 99). 
Het ijzeren hek, dat uit 1773 zal dateren, staat in vervallen staat nog ter plaatse (afb. 200). 

Ten oosten van de kerk lag Sythiema State op een rechthoekig omgracht terrein, dat op 
de kadastrale minute nog duidelijk herkenbaar is. Blijkens een proces in 1730 liep er een 
Sythiematrans tot aan het ringpad om het kerkhof. 

R.V.A. I, 105 e.v. ; III e.v.; Tegenw. Staat II, 192; D. Cannegieter in F.V.A. 1893; Nieuwsbulletin 
K. N. O. B. 1971, 136. 
Tekening door J. Stellingwerf; id. door J. B(ulthuis) zelfde situatie; sepiatekening door D. 
Cannegieter 1861 van het poortgebouw, alle in collectie Fries Museum (afb. 191 en 192). 
Volgens de Tegenw. Staat woonde in 1307 een Oene Sythiema Grietman van Ferwerderadeel 
op Sythiema State. Het Stamboek kent Oene echter als Grietman in 1397; hij ondertekent 
mede een oorkonde in 1408 (Sipma I 16). Occo Scharlensis noemt in de 15e eeuw

, 

Tjalling Sythiema, die van partij verwisselde en tot de Schieringers overging; hij was in 
1448 Grietman (Sipma I, I I o). In 1462 kwam hij om in een treffen met een tegenstander 
uit een andere state te Hallum Donia geheten, die op zijn beurt door een tegenstander in 
de toren van Hallum verbrand zou zijn. 
Eind 15e eeuw kennen we een Oene Sythiema als Grietman in 1472. Zijn zoon Syds stelde 
in 1498 zijn huis open voor Leeuwarders in de strijd tegen de Saksers (Sipma I, 435). In 
1504 tekent Syds echter mede een brief aan de Hertog van Saksen, waarin een 2 I e penning 
aanvaard wordt. In het register van den Aanbreng van 15I I komt een Womck Sythiema 
voor als landheer, in 1540 wordt Sythiema State genoemd en Haring Sythiema als landheer. 
De rentmeestersrekening van 1516 vermeldt Oene Sythiema zoon van Syds als `Ballingh 
des Coninx partije behoudende'. Zijn broeder Haring was in 1549 gedeputeerde en 
mede gecommitteerde tot het regelen van een geschenk aan de Prins van Spanje, de latere 
Philips II (Charterboek I I I , '60. Hij is tweemaal gehuwd geweest en ligt begraven in de 
Hallumer kerk onder een zerk door Benedictus Gerbrands uit 1552. Zijn zoon Haringh, 
ridder van Jeruzalem, was gehuwd met His van Eminga en hen kennen we van portretten 
uit 1603 afkomstig van Wiarda State en thans in het Fries Museum. Van een andere zoon 
Syds is bekend dat hij op Sythiema State woonde; hij was gehuwd met Frouck van Cammingha. 
Ook hun portretten uit 16o8 zijn in het Fries Museum. Volgens de aftekening 
van hun grafzerk stierf Syds in 1636 en Frouck reeds in 1625. Niettemin komen hun namen 
voor op de torenklok van 1648 en is Syds in 1640 volgens het stemkohier eigenaar. 
Hun zoon Haringh erfde van zijn tante His van Eminga in 1657, doch ondertekent reeds 
het octrooi op de trekweg van 1648. Het wapen van Haring en zijn vrouw Perk van Ringia 
kwam voor op de poort van Wiarda State te Goutum; wellicht woonde het paar daar. 


HALLUM 

Zij zijn te Hallum begraven onder de zerk van hun ouders. Hun dochter, laatste van 

Sythiema, huwde Frans Hessels van Eminga en stierf jong in 1675. Hij hertrouwde een 

naamgenote en benoemde tot zijn erfgenaam zijn zoon Syds Hessels. Deze komt volgens 

Cannegieter voor in het floreenkohier van 1698 en sterft in 1708. In het stemkohier van 

1698 is Arent van Bolten curator over Syds Hessels. In 1728 vererft Sythiema State aan 

Ruurd van Burmania gehuwd met Elisabeth van Eminga en zo komt de state in handen 

van Minno Frans van Burmania, die tevens eigenaar was van Walta State te Bozum, dat 

hij liet slopen. Daar Walta echter belast was met een fidei commis daterend van 1538, 

maakte de weduwe Ewsum, vrouwe van Lulema daartegen bezwaar en de erfgenaam van 

Minno Frans, Sixma van Andela was niet zo goed of hij moest Walta State herbouwen. 

Daartoe liet hij op zijn beurt Sythiema State te Hallum slopen. In 1796 worden het ho rn


leger en de terreinen verkocht waaronder de `poortfenne', het appelhof en `de trans over 

het geheel'. D. Cannegieter vermeldt dat er `enige jaren geleden' een paar kelders gevon


den zijn en dat het `fraaie bosch binnen de grachten de laatste jaren' geheel is uitgeroeid. 

Stateterrein De kadasterkaarten geven het terrein duidelijk aan. Het was rechthoekig en omgeven 
door een gracht, waarbinnen nog een omgracht eiland was gelegen. Naar de Heer Regnerus 
te Hallum, die het terrein jaren bewerkte, ons meldde, zou daar veel puin gevonden 
zijn en een stins gestaan kunnen hebben. In het overige terrein zag men zich kronkelpaden 
aftekenen, kennelijk resten van het door Cannegieter vermelde bos. In 1977 is het terrein 
bouwrijp gemaakt en zijn in de lijn van het nog bestaande Poortepad fundamenten gevonden 
van een poortgebouw over een gracht (afb. 1 93-1 95). 
Het poortje, dat in 1899 afgebroken is, was volgens de tekening van D. Cannegieter en 
Bulthuis/Stellingwerf 1671 gedateerd. 

Poortgebouw Volgens gegevens van het Biol. Archeologisch Instituut, dat de opgraving uitvoerde, bestond 
het opgaande metselwerk van het poortgebouw benedenaan uit rode baksteen van 
26 x 6,5 cm, hogerop uit gele steen van 2o,3 x 4,5 cm met een buitenzijde van paarsrode 
steen van 18,5-19 x 4,5 cm. De overspanning onder de brug was krap 2 m tussen twee 
landhoofden, die aan de landzijden twee oudere funderingen bevatten met steunbeerachtige 
blokken metselwerk, waarin de aanzet van gemetselde bogen te zien was. De 17e-eeuwse 
poort verving dus een gemetselde boogbrug, waarvan ons inziens het middendeel beweegbaar 
geweest moet zijn. De voor- en achtergevel van de 17e-eeuwse poort zullen ter 
plaatse van de oudere pijlers gestaan hebben. Zij waren gefundeerd op een bed van balken. 
De wangen van de landhoofden waren gekoppeld door vier lange trekbalken met 
ankers, twee op oudere boogaanzetten en twee in de onderbouw van de voor- en achtergevel 
van de poort. 

Stategebouw De tekening van Stellingwerf toont een samengesteld gebouw, waarvan het ingangsgedeelte 
en de haaks daarop staande vleugel onderkelderd waren. Mogelijk stamde het ingangsgedeelte 
nog uit de Middeleeuwen en werd daar in de 16e eeuw een woonvleugel aangebouwd. 
De kruiskozijnen staan daar immer s nog in nissen en de topgevels hebben kleine 
pinakels. Later zou dat gedeelte uitgebreid kunnen zijn en van een haaks erop staande 
aanbouw voorzien en van een lager gedeelte aan het oudste bouwblok. Dateringsmogelijkheden 
zijn van deze tekening overigens niet af te lezen. 

DE VOORMALIGE INDUSTRIEMOLENS 

Molenopzichtershuis De lijst van havencherchers en molenopzichters van 1796-'97 (Inventaris van het archief 
van Lands- en gewestelijke besturen 1795-1813 nr. 628) vermeldt een molenopzichter 
in 1750 te Hallum. In de kerkvoogdijrekeningen wordt in 1750 het bouwen van het opzichtershuis 
bij de Hallumermolen vermeld, volgens een bestek dat ter secretarie ter inzage 
lag; de armvoogden betaalden mee aan de kosten. De vermelding 1750 in de lijst van opzichters 
van 1796, wijst dus op een bouwjaar. Mogelijk hebben we hier te maken met de 
Industriemolens Bartlehiemster molen, die als enige molen te Hallum op de kaart van Schotanus staat 
aangegeven, hoewel hij in 1638 genoemd was bij de onrendabele molens (Molens van Friesland, 
3 I). 
Zuidwestelijk van Hallum, langs de Hallumer trekvaart stond een korenmolen genaamd 
`Minister Thorbecke' (afb. 20I). Deze achtkante stellingmolen met gepotdekselde voet 
werd in 1856 gebouwd, en in de jaren 1940—'45 gesloopt. 
Volgens Wijnja stond de koren- en pelmolen genaamd `Sytsma's Molen' 1 km ten noordwesten 
van het dorp (afb. 202). Wanneer deze achtkante stellingmolen, eveneens met een 
gepotdekselde voet, gebouwd werd, is ons niet bekend. Omstreeks 1927 werd de molen gesloopt. 



Praemonstratenser klooster Mariëngaarde 

Litteratuur 

Bronnen 

Afbeeldingen 

Zegels 

Geschiedenis 

HALLUM, MARIËNGAARDE r63 

Mogelijk zijn de door S. J. van der Molen in `Molens van Friesland' 1971 genoemde in


dustriemolens `De Roos', 1838 en `de Vlugge' dezelfde als de hiervoor genoemde 

`Sytsma's molen' en `Minister Thorbecke' ; of waren het hun voorgangers? 

HET VOORMALIG KLOOSTER MARIËNGAARDE 

Ten zuidwesten van het dorp Hallum ligt het nog immer omgrachte terrein waarop in de 
12e eeuw het klooster Mariëngaarde is gesticht (alb. 152, 153, 203-217, 219). Slechts een 
gedeelte van de terp waarop de kloostergebouwen stonden, is sedert de laatste afgravingen 
in de jaren 1916/192o bewaard. Het terrein is als archeologisch monument uit de 12e eeuw 
beschermd. Daarop staat een boerderij genummerd Mariëngaarderweg 45. Bij de oprit is 
in 1963 ter gelegenheid van de herdenking van de Stichting van Mariëngaarde een monumentje 
opgericht samengesteld uit zwerfkeien en stenen die op het terrein gevonden zijn. 

R.V.A., I, I 15 III, 24; J. Diest Lorgion, Het klooster Mariëngaarde F.V.A. 1842; Wumkes 
II, 21; Mon. Bat. II, 83; N. Ottema, Friese kloosterterpen in Een kwart eeuw ... 1 947 
445-458; P. Glazema, De abdij Mariëngaarde in Historia 1948, 217; P. Elp. Bruna, De 
kloosterkaart van Friesland z.pl. 1 945 ; Van Buijtenen, S. Vitus, 43; N. Backmund, Monasticon 
Praemonstratense, Ii, Straubing 1952, 210; A. K. de Meyer, Frisia Catholica, in 
Geschiedenis van Friesland, Drachten 1968; Herma M. van den Berg, Het klooster Mariëngaarde 
in Publicatieband A.F.T 1978. 
Gesta Abbatum Orti S. Marie, uitg. Aem. W. Wybrands, Leeuwarden 1879, waarin tevens 
gedeelten uit de Brevis Historia Orti S. Marie betreffende de gebouwen; Sibrandus Leo, 
Abbates in Mariëngaarde, uitgave D.A. Wumkes, Bolsward 1929; Kronieken van Emo en 
Menko uitg. H. O. Feith en G. Acker Strating, Utrecht 1866 (Hist. Genootschap Nieuwe 
reeks nr. 4). 
Vertaling uit Gesta Abbatum: Het leven van de Z. Frederik van Hallum door P. Elp Bruna, 
Frisia Catholica, Leeuwarden 1947; Leven en verering van de H. Siardus, Tongerloo 
1913; vertaling van Brevis Historia door D. Cannegieter in F.V.A. 1894. Gedeelten uit Sibrandus 
Leo door H. Halbertsma in Berichten Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek 
1954, 94-136; vertaling van Emo en Menko's kroniek door W. Zuidema en J. Douma, 
Utrecht z.j. (194o). 
Kaart van de Bildtlanden, A.R.A., inv. kaarten 1871, II, 3043/4, (afb. 205), zie J. G. Avis, 
Het auteurschap van de 16e-eeuwse kaarten van het Friesche Bildt, Tijdschr. voor Geschiedenis 
1934, 403; A. Rademaker, Ruïne van de abdij Mariëngaarde, plm. 1725, coll. 
Fries Museum (afb. 219). 

Nederl. Kloosterzegels, afl. XXIII, 1952, 42. 
.Het oudst bekende conventszegel dateert van 1422 en geeft de Kruisiging weer; rand


schrift: Sigill(um) conventus et [ec]cl(esi)e de Orto S(an)c(t)e Marie (afb. 206). Het oudst 
bekende abtszegel is van 1297 en stelt de H. Maagd voor, en een knielende abt; rand


schrift: Sigill(um) abbat[is] Orti S(an)c(t)e Marie (alb. 208). Op het groot zegel zijn de H. 
Maagd en twee figuren, Tetard en Frederik voorgesteld. Randschrift: [S(igillum)] abbatis 
Orti S(an)c(t)e Marie maius (afb. 207). 
De voornaamste bron voor de geschiedenis van Mariëngaarde zijn de Gesta Abbatum Or-
ti Sancte Marie. Daar lezen we in het leven van de Z. Frederik dat hij na de dood van zijn 
moeder naar de Utrechtse bisschop ging om het kanunnikenkleed te vragen en goedkeuring 
kreeg voor de oprichting van een klooster. Vandaar ging hij naar Mariënweerd, een 
Praemonstratenserklooster bij Beesd, waar hij de `sanctos mores et observantias honestas' 
in zich opnam en een Ordinarium liet afschrijven. Teruggekeerd gaf hij eerst aan enkelen 
die bij hem gebiecht hadden, de raad zich aan te sluiten bij een gemeenschap van grijze 
monniken `die een nieuwe nederzetting in Friesland gesticht hadden'. In 1163 bouwde hij 
vervolgens een kapel, gewijd aan `God, de H. Maagd en de H. Johannes de Evangelist', 
op een terrein dat beschreven wordt als een vlak gebied, dicht bij de zee, `een plaats niet 
alleen vruchtbaar maar ook zeer geschikt voor veehouderij'. Hij noemde de plaats, waaromheen 
hij een gracht liet graven, Ortus S. Mariae. Frederik was te Hallum geboren en 
was voor studie naar Munster in Westfalen geweest; teruggekeerd was hij pastoor te Hallum 
geworden. 
Door zijn optreden gingen verschillende leden van bekende families als Goslicus Goslinga 
en Wybrand Cammingha van Blija tot het kloosterleven over, evenals vrouwe Sju uit 



Gebouwen, gegevens bouwgeschiedenis 

HALLUM, MARIËNGAARDE 

Markela bij Hallum en vrouwe Gertrudis van Driesum, die met haar zwager Aesgo een 
reis naar het H. Land had ondernomen. Aesgo was onderweg gestorven en Gertrudis 
werd na terugkeer priorin van Bethlehem. Een andere volgeling Taco richtte zelf een 
kloostergemeenschap op die weldra gesplitst werd; een groep vestigde zich te Dokkum `ad 

S. Bonifatium', de andere in de Marne in Groningen. Wegens de grote toeloop van volgelingen, 
besloot Frederik de vrouwen onder te brengen in een apart klooster en hij verwierf 
een terrein waar hij het klooster Bethlehem bouwde. 
Volgens de kroniek ging Frederik, nadat alles in zijn klooster geregeld was, op reis om bij 
bestaande kloosters ervaring uit te wisselen en de paterniteit te verwerven van een reeds 
langer bestaand klooster. Daar hij te Munster gestudeerd had dacht hij aan Cappenberg, 
maar, vertelt de kroniek, te Munster ried men dit af daar dit klooster zeer afhankelijk was 
van wereldse vorsten en hij kreeg de raad naar Steinfeld te gaan. Hij werd daar zeer goed 
ontvangen en kreeg boeken en zelfs de persoon van Herman Jozef mee, een ervaren wetenschapper 
en deskundig in zaken de Praemonstratenser Orde aangaande. Via de Rijn en 
Utrecht reisden zij terug en de uitwisseling van geleerden bleef ook daarna bestaan. Herman 
Jozef was een tijdlang prior van Mariëngaarde. 
In 1175 stierf Frederik en hij werd begraven in de kapel die hij zelf gesticht had. Onder de 
tweede abt, Into, besloot men de gebouwen uit te breiden. De abt reisde naar Deventer om 
tufsteen te kopen. De kerk werd herbouwd nadat het gewelf over het graf van abt Frederik 
was ingestort. Sibrandus Leo weet te vertellen dat men van de fundamenten af bouwde 
en dat de nieuwe kerk die een rechthoekige vorm had, dezelfde was als die hij nog kende. 
Door schenking verwierf het klooster allerlei eigendommen : onder abt Siardus een turfgraverij 
in Bakkeveen waar een uithof gebouwd werd, deze wordt later verwisseld voor 
land in de nieuwe Bildtpolder. Van Siardus wordt ook verteld dat hij meehielp dijken aan 
te leggen, `om overstromingen van het zoute zeewater te voorkomen'. Onder abt Sibrand 
II werd het eiland Marken verworven, deels uit schenking, deels door aankoop. Tot de 
aanleg van de Bildtlanden in de 16e-eeuw droeg het klooster bij door het maken van een 
kanaal (Charterboek I, 284, II, 8,35,67, 214,386). 
In 1618 bleek Mariëngaarde pacht te trekken uit goederen te Hallum, Marrum, Hijum, 
Westernijkerk, Finkum, Jelsum, Stiens, Raard bij Dokkum, Oosternijkerk, Oudkerk, 
Rijperkerk, Vrouweparochie, Nieuwe Bildtzijl en van 48 huizen in de stad Leeuwarden. 
Ook het patronaatsrecht van de Leeuwarder Oldehove kwam eind 13e eeuw aan Mariëngaarde. 
Via het onderwijs had Mariëngaarde grote invloed; er ontstond een bloeiende 
kloosterschool met een nevenstichting op het eiland Griend. De kloosterstichting Lidlum 
in noordelijk Westergo stelde zich onder Mariëngaarde. 
Over de gebouwen worden wij ingelicht door de beide genoemde kronieken en de Brevis 
Historia. Wij zagen reeds dat Sibrandus Leo in het midden van de 16e eeuw schrijft dat de 
kerk door de tweede abt- gebouwd, rechthoekig was en dezelfde, die hij nog kende. Blijkens 
de anecdote over het verlies van de beurs met geld in Deventer, weten wij dat aan deze 
kerk tufsteen toegepast was. De kaart, aan van Deventer toegeschreven en uit de veertiger 
jaren van die eeuw daterend, geeft een schets van de abdijkerk. Men ziet daar een gebouw 
met een dwarspand en een hoge naaldspits op een vieringstoren. Wat Sibrandus met 
`rechthoekig' bedoelt is niet terstond duidelijk. Wij komen daarop terug. De schets laat de 
mogelijkheid open dat het koor rechthoekig gesloten was. 
Onder abt Sibrandus (f 1240) wordt het westelijke gedeelte van de kerk, dat nog onvoltooid 
gebleven was in baksteen opgetrokken. De kloostergebouwen worden uitgebreid 
met een kamer voor de abt, verblijven voor belangrijke gasten, een eetzaal voor de kanunniken 
en een keuken voor de kloosterlingen. Tot zover de bronnen over Mariëngaarde. 
Uit de kroniek van het dochterklooster Wittewierum vernemen wij vervolgens dat abt 
Paulus naar Mariëngaarde kwam om raad te vragen aan abt Sibrand en door diens bemiddeling 
bouwmeester Everhard uit Keulen meenam om zijn kloosterkerk te bouwen. 
Op het jaar 1259 lezen wij daar vervolgens dat de kerk van Wittewierum met zijn `vensters, 
gewelven, daken en andere noodzakelijkheden' gewijd is. 
Wij mogen dus aannemen dat meester Everhard een plan gemaakt heeft voor een gewelfde 
kerk en daaruit afleiden dat ook de kerk van Mariëngaarde, mogelijk onder zijn lei-
ding, in het midden van de 13e eeuw in steen overwelfd geweest zal zijn, evenals die van 
het nabijgelegen klooster Klaarkamp, waarvan de plattegrond bekend is. 
Na beschadiging en slijtage in de loop der jaren legde abt Taco (t 1512) zich toe op herstel 
van de gebouwen en abt Paulus, zijn opvolger, zette dit voort. Onder Taco werd een nieu

Conclusie bouwgeschiedenis 

HALLUM, MARIËNGAARDE 165 

we poort gebouwd aan de zuidzijde; vervolgens herbouwde hij een vervallen vleugel, die 
van de `deur' van het convent tot de abtskamer reikte en liet hij de kamers in het dormitorium 
met stenen muren bouwen. Hij kocht diverse paramenten en liet vier altaren oprichten 
: het grootste ter ere van `God en zijn Moeder Maria, S. Johannes de Evangelist en 

S. Cecilia', een `achter in de kerk in het zuidelijk gedeelte gewijd aan `God, S. Johannes 
Baptista, S. Augustinus en S. Anna', het derde aan `God, S. Mattheus de Evangelist, S. Antonius 
en S. Barbara', het vierde ter ere van `God, S. Bonifatius, S. Martinus en Maria 
Magdalena'. Onder abt Paulus zijn drie dezer altaren verplaatst evenals dat voor S. Katherina. 
Tenslotte liet abt Taco de molen buiten het convent ve rnieuwen. 
Abt Paulus (I-1533) zette de restauratie en verbeteringen van de gebouwen voort en de 
Brevis Historia is zo uitvoerig over deze werkzaamheden, dat wij daaruit duidelijk informatie 
lezen kunnen over de gang van zaken. De eerste aanschaf betrof een klein koororgel, 
gekocht van Abt Paulus van Klaarkamp. Dan wordt verhaald dat een Ordinarium 
wordt geschreven `dat in het linker koor ligt' en een Collectaneum voor de ouderen, dat 
`in het rechter koor ligt'. Diverse andere werken werden geschreven en `hij stelde een wereldlijke 
schrijver aan, die de broeders in deze kunst moest onderwijzen'. Vele oude boeken 
die op de zolder van de sacristie lagen, werden onder abt Paulus opnieuw ingebonden 
en hij liet iemand komen uit de Reguliere abdij van Bergum om hierin te onderwijzen. Op 
de verdieping van het kapittelhuis liet hij ruimten bouwen, door leien daken gedekt, om 
deze codices te bergen. Ten behoeve van de restauratie van de gebouwen begaf ook abt 
Paulus zich, als zijn voorganger Ento in de i 3e eeuw, naar Deventer, ditmaal echter om 
hout te kopen. Vervolgens ging hij naar Amsterdam om `wagenschot, raffters en sparren' 
te kopen. Thuisgekomen huurde hij timmerlieden die `de oude grote en hoge toren moesten 
afbreken, waarin vier klokken hingen'. Van de omringende muren moesten zij dertien 
lagen afbreken en een nieuwe toren veel kleiner dan deze werd `aan een kant van de kerk 
niet in het midden' herbouwd en zij hingen weer vier klokken erin, de grote en drie nieuwe 
kleinere. 
Na enige jaren ging men verder en werd de kerk van die toren af tot het westen van gebakken 
daktegels, hout en balken ontdaan en ook van dat muurwerk werden dertien lagen 
afgebroken. En abt Paulus liet dat gedeelte van de kerk `met nieuwe balken dekken en 
met een leien dak'. 
Na opnieuw enige jaren werd het koor vernieuwd en, vervolgt de kroniek `in het jaar 14 is 
de overdekking van hout tot stand gekomen, die beschilderd werd en in het jaar 20 zijn de 
banken voor de kanunniken gemaakt door meester Johannes van Schuilenburgh uit Westfalen. 
De vloer werd vervolgens met gebakken tegels belegd, `te weten gele en groene' ; op het altaar 
liet hij een retabel maken vol figuren en drie zetels voor de priester, de diaken en de 
subdiaken om tijdens de mis plaats te nemen; er boven kwam schilderwerk. 
Tenslotte richtte hij zich weer op de gehele kerk en liet daar de `stenen dekking, die zeer 
laag was, omdat zij op zoveel ribben rustte neerhalen', en nadat de altaren van hun plaats 
gehaald waren liet abt Paulus door de broeders op de altaren retabels plaatsen met beeldhouwwerk 
versierd, deels verguld en deels niet. Voorts liet hij banken voor mannen en 
vrouwen aanbrengen achter in de kerk (dus westelijk) en een ruim portaal bouwen van 
steen met leien gedekt. Van de deur van het koor tot aan de westelijke deur liet de abt 
voorts een vloer leggen van harde natuursteen. Ook zorgde hij voor grote vensters met 
glas en liet hij voorstellingen van de Passie des Heren aanbrengen aan de voet van het 
dak. Ook bestelde hij een groot orgel bij Johannes van Zutphen en herbouwde van de fundamenten 
af `transitum ecclesie ex parte aquilonari' en liet het rondom bevloeren. Wij menen 
dat hier bedoeld wordt dat de noordelijke arm van het pandhof herbouwd werd en de 
gehele pandhof bevloerd werd. De muren werden rondom gewit, `evenals in de kerk'. Ook 
het kapittelhuis werd nieuw gedekt en abt Paulus richtte de bibliotheek in op de verdieping. 
Het dak werd met een nieuw soort dakpannen gedekt, tuimelaars geheten. Voorts 
wordt nog uitgeweid over de nieuwe kamers voor personeel en gasten die gebouwd werden, 
evenals nieuwe stallen, de molen en de brug. 
Een aanvulling vermeldt nog dat abt Paulus het brouwhuis en het armenhospitaal liet herbouwen 
en twee altaren liet plaatsen `in sollario ante chorum' het verlichte gedeelte van 
de kerk voor het koor, dus onder de vieringstoren. 
Uit hetgeen wij uit de tekst aangehaald hebben, menen wij op te maken dat de kerk, die in 
het derde kwart van de dertiende eeuw in baksteen voltooid werd, toen tevens insteen ge. 



Bouwfragmenten 

HALLUM, MARIËNGAARDE 

welfd zal zijn. Over de vorm van de koorsluiting hebben wij geen zekerheid, wel waren er 
blijkbaar in de 16e eeuw `drie koren'. De plattegrond van het moederklooster Steinfeld 
had een absidiaal gesloten hoofdkoor en aan beide dwarspanden telkens twee kapellen. 
Het schip was daar driebeukig. Uit de tekst over de werkzaamheden in de 16e eeuw lezen 
wij dat de gewelven afgebroken werden omdat ze te laag waren en op veel ribben rustten. 
In een driebeukige kerk zoals te Steinfeld en Klaarkamp grijpen de gewelven niet zo laag 
aan dat ze hinderlijk kunnen zijn voor de ruimte. Wij menen daarom dat de kerk van Mariëngaarde 
eenbeukig was, zoals ook uit de afbeeldingen op de kaart van de Bildtlanden te 
zien is. Het dwarspand zal dan ook niet zo breed geweest zijn als te Steinfeld en mogelijk 
slechts van drie absiden voorzien zijn geweest, zoals gebruikelijk in Friesland. Ook de tufstenen 
kerken van Dokkum en Leeuwarden hadden blijkens de gevonden plattegronden 
dwarspanden of aanbouwen met een absidiale sluiting aan de oostzijde. De uitdrukking 
rechthoekig bij Sibrandus Leo zal dan betrekking hebben op de vorm van het opgaande 
werk van het kerkschip en niet op de plattegrond. 
In de 16e eeuw werd de kerk inwendig ruimer door de doorgaande houten overwelving en 
kwamen er hogere en grotere vensters in, die naar alle waarschijnlijkheid met gekleurd of 
gebrandschilderd glas bezet waren. Met de kleurige vloer in het koor, de deels vergulde altaarretabels 
en de voorstelling van de Passie onder de voet van het dak, dus waarschijnlijk 
als wandschildering, kreeg de kerk in de i6e eeuw een rijk versierd interieur in tegenstelling 
tot de strakkere vormen van het romaanse gebouw. 
In het Fries Museum berusten: 
Sedert 1908 (8oe jaarverslag Friesch Genootschap) een geel/bruin geglazuurde, enigszins 
wigvormige vloertegel met de voorstelling van een olifant met gevechtstoren op de rug, 
inv. 1332; afm. 16,5 x Ii,8, dik 3 cm van roodbakkende klei, XIII (afb. 211). Een tweede 
exemplaar bezit liet museum Princessehof te Leeuwarden. 
Een geel/bruin geglazuurde tegel met de voorstelling van twee fabeldieren, wier staarten 
elkaar omstrengelen, 18,5 x 15 x 3,5 cm. inv. 1408a (83e jaarverslag Friesch Genootschap 
1912) XIII (afb. 210). 
Een baksteen met glazuur waarin gegrift `de cilva' inv. 1408 b. 
Twee schijfvormige geglazuurde bakstenen hg. 19, diam. 14 cm, inv. 1408c (83e Jaarverslag 
Friesch Genootschap 1912, N. Ottema in Vrije Fries 1932, 59). 
Sedert 1917 (88é en 89e Jaarverslag Friesch Genootschap tevens in Vrije Fries 1917, 210 en 

I9I8,i79): een vloertegel met rank- en bloemornament in relief, i3,5 cm vierkant, xiv, 
inv. nr. 1951 (afb. 212). 
Een fragment van een vloertegel met sterornament in relief, i5,5 cm vierkant, inv. nr. 
1952, decoratie als afb. i io-i I I nr. 4 doch diagonaal op de tegel geplaatst. 
Fragment van polychrome muurtegel, inv. nr. 1953. 
21 profielstenen inv. nr. 1957. Profielsteen met rode, witte en grijsblauwe strepen beschilderd 
inv. nr. 1955. Deze waren ten tijde van de bestudering van de stof niet beschikbaar. 
Uit de collectie Ottema-Kingma berust in het Fries Museum : een baksteen met geboetseerde 
gemijterde figuur, 28 x i 1,4 x 7,5 cm (afb. 209). De bovenzijde van de steen is 
ongeveer 2,5 cm uitgediept met uitsparing van de schrijdende figuur. Rond de uitsparing 
is als omlijsting een dubbele lijn gegrift. De figuur draagt een lange kromstaf die diagonaal 
door het reliëf loopt en eindigt in een binnenwaartse krul; de linkerhand steunt hem. 
De rechterhand is in zegenend gebaar geheven. Het hoofd dat door een verdiept aureool 
omgeven is, is gedekt door een mijter van lage driehoekige vorm, zoals eind 12e-13e eeuw 
gebruikelijk was; de fasciae hangen van de slaap af. Het gelaat dat de beschouwer aanziet 
is geschonden. De albe heeft smalle manchetten; de kazuifel wordt door de armen opgenomen; 
over de schouders hangt het pallium. De dracht doet ons concluderen dat het om 
een heilige bisschop gaat; in dit klooster zal de steen dan de H. Norbertus voorstellen. 
(vgl. Leeuwarden 1435-1935, Gedenkboek, Leeuwarden 1935, blz. 47). De steen 
zal uit het inwendige van het bakstenen gedeelte van de kerk stammen, xmIIA. 
In de collectie Ottema in het Museum Princessehof bleven een aantal bouwfragmenten 
van gebakken klei en enige tegels bewaard, die door Ottema in 1947 in tekening zijn afgebeeld, 
doch zeer ongelijk verkleind (afb. 152). De profielstenen zijn in 1977 overgedragen 
aan het Fries Museum; zij zijn duidelijk met de hand gesneden in de vochtige klei en blijken 
onderdeel uitgemaakt te hebben van traceringen in cirkels van ongeveer 56 cm doorsnede, 
die blijkens de deels tweezijdige profilering open geweest moeten zijn (afb. 153 a-f). 
Zij zijn aan een zijde geglazuurd met een geel-bruine loodglazuur. Aan de fragmenten van 


170 

Mariëngaarder molen 

Latere lotgevallen van het terrein 

Kloosterhospitaal 

Boerderij Mariëngaarderweg 45 

Boerderij Mariëngaarderweg 47 

Oude Leije 

Litteratuur 

Oan e Slinke 2 

Klooster Nazareth of Genezareth 

HALLUM, OUDE LEIJE /GENEZARETH 

De molen, die door abt Taco vernieuwd werd, wordt op de kaart van de Bildtlanden 
(afb. 205) even ten zuiden van de kloosterkerk afgebeeld als standaardmolen. De kaart van 
Schotanus geeft een molen weer aan de Finkummervaart. Op de Topogr. kaart van 186o 
komt de molen niet meer voor. 
Volgens een vermelding bij Wumkes is in 1804 afgebroken een grote huizinge met schuur 
genaamd het `Mariëngaarderklooster'. De kadastrale minute geeft het terrein weer verdeeld 
in twee grote en vier kleine percelen, welke laatste in de noordwesthoek liggen. Op 
twee hiervan wordt een opstal getekend, die gelijk kan zijn aan de door Rademaker weergegeven 
ruïne, met dien verstande dat Rademaker dan de noordmuur te kort tekent en de 
het terrein omringende muur als rond weergeeft (afb. 219). Het lijkt mogelijk dat we hier 
te doen hebben met de oude ingang van het kloosterterrein, waar dichtbij het hospitaal 
`domus pauperum sive hospitale' gestaan kan hebben dat door abt Paulus herbouwd 
werd (Gesta Abbatum, blz. 26o). Het hospitaal wordt in één zin vermeld met de brouwerij. 
Mogelijk was die in het blinde ondergedeelte van het gebouw gevestigd en de armekamers 
erboven. 
De in 1804 afgebroken huizinge met schuur kan op het zuidwestelijke terrein van Mariëngaarde 
gestaan hebben. 
Een tekening van P. I. Portier in de coll. Fries Museum, Waterput bij Mariëngaarde geheten, 
lijkt op geringere afstand van Hallum getekend te zijn en een terp met waterput weer 
te geven die aan de westzijde van een weg was gelegen. Wij menen dat deze niet Mariëngaarde 
voorstelt. Zie verder blz. 172 onder `Schierstins'. 
Thans staat op het terrein een boerderij van het kop-hals-romptype met lang voorhuis, 
dat in het midden een kelder bevat (afb. 218). Hoewel dit type reeds in het begin van de 
19e eeuw en mogelijk reeds eerder voorkomt in deze streek, moet de boerderij van na 
plm. 1832 dateren, daar de kadastrale minute een ander gebouw weergeeft. Het voorhuis 
van de boerderij is deels opgemetseld uit herbruikte moppen. 
Onmiddellijk ten zuiden van het terrein van Mariëngaarde staat een boerderij, die in de 
schuurgevel een stichtingssteen bevat uit 1868, gelegd door Maartje Jans Jeppes. Het binhus 
is jonger. 

OUDE LEIJE 

Aan de uiterste zuidwestzijde van de gemeente behoort een rondom door het gebied van 
andere gemeenten begrensd gebied tot Ferwerderadeel. Deze situatie moet historisch gegroeid 
zijn (afb. 205 en 395). 

R.V.A. I, 106, III, 24. 
Een kapel op de Leije wordt in 1540 genoemd in het Register van den Aanbreng. In de 
voorgaande passages zijn diverse bewoners en de priester `Opper Leije' vermeld onder het 
hoofd `Dit naebeschreven zijn die huijssteden opper Leije die de Abt van Mariëngaarde 
aldaer heeft liggende op Ferwerderadeels zijde'. In 1511 kwam slechts één naam voor 
`Opper Leije' waarvan de `Keller to Mariëngaarde' landheer was. Wij mogen dus aannemen 
dat het een ontginningsgebied van Mariëngaarde betreft. Leije betekent dan ook een 
bij eb water houdende plaats in het wad. (W. Dijkstra, Friesch Woordenboek). 
De kaart van de Bildtlanden beeldt een sobere kapel af zonder toren. Latere afbeeldingen 
zijn niet bekend evenmin als latere vermeldingen. Waarschijnlijk is de kapel bij de Reformatie 
ten onder gegaan. 
Te water was Oude Leije met Finkum verbonden door de Finkummer Vaart en buitendijks 
door de Leijster vaart naar Oude Bildtzijl. De bebouwing is gegroeid langs de vaart 
en langs de dijk. 
Aan het pad langs de Finkummer Vaart staat een boerderij met een 18e-eeuws voorhuis in 

1976 gerestaureerd (afb. 223-225). In de gevel is een gevelsteentje aangebracht met 1769. 
Inwendig betimmering met getoogde deuren tussen ionische pilasters en schoorsteenmantel 
met schilderstukje, XIXA. 

VOORMALIG KLOOSTER GENEZARETH OF NAZARETH 

Klooster Nazareth was een priorij van Klaarkamp (in Dantumadeel bij Rinsumageest) en 
lag volgens een plaats in de kroniek van Mariëngaarde tussen de abdij Mariëngaarde ten 
westen en het cenobium Bethlehem ten oosten. Het terrein is gelegen aan de weg naar 
Bartlehiem (afb. 221 en 222). 


HALLUM, GENEZARETH 

Litteratuur R.V.A. 1, 105, III, 3 e.v.; Gesta Abbatum orti S. Marie, 190 e.v., 201; M. Schoengen in 

A.A.U. 1903, 138; R. Post in A.A.U. 1923, 220; Sibrandus Leo, Abtenlevens 15; Mon. Bat. 
III, 54. 
Geschiedenis Het klooster is kort voor of in 1191 gesticht door de tweede abt van Klaarkamp. In de 
Gesta van Mariëngaarde lezen we in het leven van abt Jelgerus de geschiedenis van een 
twist tussen Mariëngaarde en Klaarkamp in 1240 over een stuk land. Beide kloosters 
brengen bemiddelaars mede, die verwanten zijn van zusters uit het klooster Nazareth. 
Wybrand en Kempo Kempinga zijn tevens zusterskinderen van abt Sidachus van Klaarkamp 
en van Bava priorin van Nazareth. Een oudere generatie Wybrand Kempinga was 
begraven in Nazareth : hij was een oom van abt Jelger van Mariëngaarde. Het lijkt er op 
dat we aldus meer met een familietwist te maken hebben dan met een tegenstelling tussen 
twee kloosters. 
In de 16e eeuw bezat het convent blijkens de Registers van den Aanbreng veel grond. 


Bouwfragmenten Ongeglazuurde tegel 15,8-16,5 x 14-14,5 cm, dik 3,5 cm met de voorstelling van twee 
dieren ter weerszijden van een levensboom, Fries Museum, in 1888 binnengekomen als 
geschenk van A. Cannegieter te Hallum (afb. 22o). 
Een geglazuurde tegel versierd met figuren in het Fries Museum, Inv. 735b was ten tijde 
van ons onderzoek niet beschikbaar. 

Boerderij klooster Genezareth Op het deels omgrachte terrein -staat een boerderij van het kop-hals-romptype, zoals ook 
de kadastrale minute weergeeft. Het voorhuis heeft in de voorgevel de vensters aan een 
zijde staan, zodat aanvankelijk langs de noordelijke muur een kelder met bedsteden erboven 
geweest zal zijn. 

OVERIGE TERPEN EN DE BEBOUWING DAAROP 

Bangma State op terprestant Aan de Wildelandseweg ten zuiden van Marrum ligt een als archeologisch monument 
beschermde terp uit de voor-Romeinse ijzertijd (afb. 397). Op de terp staat de boerderij 
Bangma State van het kop-hals-romptype met lang binhus, dat blijkens de vensterindeling 
oorspronkelijk een kelder in het midden had. Het voorste gedeelte is gemoderniseerd en 
heeft een ingangsdeur tegenover het keldervenster. De boerderij zou uit 1887 stammen. 

Verhoogde woonplaatsen Aan de Hoge Herenweg is ten noorden van Feitsma State in de hoek met de Noorderleegster 
oprit een als archeologisch monument beschermde verhoogde woonplaats uit de 
12e-13e eeuw gelegen (afb. 397). 
In de hoek met de Wijbengaloane is eveneens een als archeologisch monument beschermde 
verhoogde woonplaats gelegen uit de 12e—I 3e eeuw (afb. 397). 
Aan de Noordermiedweg bij de westelijke eendenkooi ligt een als archeologisch monument 
beschermde verhoogde woonplaats uit de Middeleeuwen (afb. 397). 

Overige terpen Halbertsma geeft bovendien nog een terp aan ten oosten van de Mariëngaarderweg tussen 
Zijlsterlaan en Roodschuursterlaan, een ten noorden van Ondersma, een recht ten zuiden 
van Hallum aan de zuidelijke oever van de Hallumer Trekvaart, twee in de Noordermiedpolder 
op gelijke afstand ten westen van beide eendenkooien en twee in de Zuidermiedpolder, 
benevens de terp Jousumburen ten noordoosten van Hallum. (Terpen kaart 5 oost 
en 6 west). Voorts geeft hij nog een derde stinswier Walta geheten ten noorden van de 
stinswier Donia (voor de beide andere zie resp. Donia State en Mariëngaarderweg 2). 

DE STATES 

Donia State Een kwartier gaans ten westen van Hallum lag Donia State aan de nu daarnaar genoemde 
weg. Het stinsterrein is als archeologisch monument beschermd 12e-13e eeuw en is volgens 
Halbertsma een stinswier (Terpen kaart 6 west) (afb. 227). 

Litteratuur R.V.A. I, 106, III, 12; Sipma IV, 104; Wumkes I I, 43. 
Bron Handschrift D. Cannegieter, P.B. Leeuwarden; gegevens verstrekt door drs. J. Visser. 


Geschiedenis In 1511 wordt door Heyna Donie land aangebracht waarvan de landheer Ruurd Donia is. 
In 1540 gebruikt Rewerdt Aebinga die landen `nu als eigen'. Ruurd was een zoon van 
Hilck Donia, die volgens acte van 1494 gehuwd was met Schelte van Aebinga, en een 
dochter was van Romcke Jelmera van Ameland, die in 1463 in de toren van Hallum verbrand 
was (Occo v, 205). 


172 HALLUM 

Romcke zou een zoon zijn geweest van Rixt van Cammingha, die op Donia gewoond zou 

hebben. Het sIot van Ruurd van Aebinga was volgens Cannegieter uit het water opge


trokken; in de kelders zou een rosmolen geweest zijn, mogelijk betreft dit echter 

Offingaburg, zie blz. 158. 

Donia State zou door de Dokkumers in 1522 verbrand zijn. Ruurds zoon Hette stierf in 
1575 en werd opgevolgd door zijn zoon Schelte en gelijknamige kleinzoon. In 1656 zou 

Donia reeds een boerenplaats geweest zijn. Schelte van Aebinga immers woonde op 

Offingaburg, zie aldaar. In 1708 komt Donia dan ook in tegenstelling tot States Goslinga, 

Feitsma, Sythiema als `plaats' voor in het stemkohier. De dochter van Schelte van Aebin


ga huwde Tj. van Camstra; via hun zoon Tj. Homme van Camstra vererfde het goed aan 

diens dochter, die gehuwd was met de generaal van Schwartzenberg. Zijn zoon Wilco 

Holdinga verkocht Donia in 1772 aan Duco Martena van Burmania. In 1781 zou het 

goed op afbraak verkocht zijn, de weduwe Burmania was in 1778 echter volgens het stem


kohier nog eigenares. 

In 1808 vermeldt Wumkes dat het hornleger verkocht wordt met de daarop staande afge


brande huizinge. In 1818 is J. Tj. Miedema eigenaar van het hornleger met het (blijkbaar 

herbouwde) huis. 

`Schierstins' Het Fries Museum bezit een tekening door P. I. Portier voorstellende een ruïne waartegen 
een schuur staat en een klein huis, dat blijkens de stoffering een boerderij was of een her-
berg (afb. 228). Op de voorgrond een man bij een waterput. Op de achtergrond kerk en 
toren van Hallum, een molentje en een grote boerderij. Het huis op de voorgrond staat 
kennelijk op een terp waar een weg langs loopt. In de middengrond ziet men oplopende 
akkers. De ruïne waartegen de schuur is gebouwd heeft slechts een groot venster en vertoont 
bovenaan smalle openingen als van schietgaten. Het ziet ernaar uit dat we te doen 
hebben met het overblijfsel van een stins. De situatie wijst op een terrein in de buurt van 
Ondersma State. Op de kaarten van Schotanus en Eekhoff staat daar aangegeven `Schierstins'. 
Onder het in 1511 aangegeven landbezit te Hallum komt geen eigendom van 
Klaarkamp voor, wel van Genezareth. Wij nemen aan dat Genezareth op die plaats goed 
verworven had, waarop een stins stond. 

Uniapoort Ten noordoosten van `Schierstins' staat op de kaart van Schotanus als stemdragende lege 
plaats Unia aangegeven. Winsemius vermeldt in zijn `Beschrijvinge' die toegevoegd is aan 
zijn `Chronique' uitgegeven te Franeker in 1622 dat de meting voor de grietenijkaart gedaan 
is van de Uniapoort, omdat die zeer hoog was. Het is ook mogelijk dat de door Portier 
afgebeelde ruïne in plaats van een `Schierstins' geheten bouwwerk deze Uniapoort zou 
voorstellen welke naam dan aan een stinsvormig gebouw gegeven zou zijn. 

Feitsma State Aan de Hoge Herenweg ten noordoosten van Hallum lag Feitsma State, thans een boerde-
Hoge Herenweg 35 rij (afb. 227 en 229-233). 

Litteratuur R.V.A. I, 109, III, 7 e.v.; Tegenw. Staat II, 193; Wumkes I, 46. 

Bronnen Handschrift D. Cannegieter, P.B. Leeuwarden. Bewerking genealogische gegevens door. 
drs. J. Visser. 
Afbeeldingen Tekening door J. Stellingwerf 1722 in coll. Fries Museum (afb. 23o). 
Proceskaart van Feitsma State en Oldersma State en de bijbehorende landerijen R.A. 
Leeuwarden, invent. van de Pol nr. 55 (afb. 229). 

Geschiedenis Feitsma goed wordt in de Aanbreng van 1511 genoemd op naam van Wyger v an Feitsma; 
deze zou volgens het Handschrift Burmania gehuwd zijn geweest met Auck Mercla, die 
eerst gehuwd was geweest met Tacke van Mockema; zij was volgens een sententie van 
1527 een dochter van Luts van Feitsma. 
Na 1540 is de eigendom beter te vervolgen : Jelger van Feitsma, die in 1540 in de Aanbreng 
voorkomt met aantekening in de kantlijn `Gerbada', woont in 1556 volgens een acte 
(not. Cleuting) op Feitsma State. Zijn dochter Tieth testeert er in 1576; zij was gehuwd 
met Hajo van Rinia en vervolgens met Minne van Scheltinga. Volgens Cannegieter was er 
op Feitsma State een glasruitje met de namen van haar gestorven kinderen. Door koop 
zou de state gekomen zijn aan Jelger Hessel van Feitsma, die er in 1613 testeerde en de 
state aan zijn zoon Hessel bij diens huwelijk met Frouck van Douma in 1602 reeds geschonken 
had. Volgens Cannegieter zou het goed toen omschreven zijn als 'huys, hiem, 
hoff, gracht en cingel'. De vermelding in de Tegenw. Staat berust kennelijk op de gevel



Gebouw 

Boerderij H. Herenweg 35 

Oldersma State 

Jayma State 

Litteratuur 
Bronnen 
Geschiedenis 

Gerbada of Douma State 

Litteratuur 
Afbeelding 
Bronnen 

Geschiedenis 

 

HALLUM1 73 

steen die nog in de topgevel van de boerderij staat en de initialen van Hessel en Frouck 
draagt benevens hun wapen en het jaartal 1602. Een zuster van Frouck, Saep geheten, 
erfde reeds in 1607; daarna is Ruurd, zoon van Hessels broeder Bocke eigenaar. Mogelijk 
verwierf hij het goed uit de decretale verkoop van 1613 waarbij het huis omschreven 
wordt met `huys, schuur, graft, valbruggen, cingel, homeien en drie schone tuinen'. Ruurd 
was gehuwd met Machteld van Roorda met de baar; zij worden op de torenklok van 1648 
vermeld en wonen in 1650 op de state (Wumkes I, 46). Ruurd geeft volgens het opschrift 
opdracht tot meting van Feitsma- en Oldersma State door Sijds Jans; van deze kaart is 
een copie bewaard uit 1734. Het state-terrein wordt omgracht weergegeven met een toegangspoort 
over de noordelijke gracht. Machteld van Roorda testeert aan Julius van Eysinga, 
een zoon van haar zuster Bauck, waarna de state aan diens zuster komt, die er in 
1691 testeert aan haar zuster Lucia. Zij bezit in 1698 de stem van Feitsma State en sterft 
er in 1718. Een zustersdochter Johanna Beatrix van Sytzama erft; zij huwt B. H. van Voss 
thoe Beesten, aan wie het huis volgens Stellingwerf in 1722 toebehoorde. De weduwe van 
hun zoon woont er in 1764 nog; in 1766 worden oude pannen van Feitsma gebruikt bij de 
bouw van een brug. Daar er verder niets bekend is over het huis, is het mogelijk toen afgebroken. 
De eigendom is in 1768 in handen van Duco Martena van Burmania van Goslinga 
State en vererft verder als dat huis. 
Volgens de afbeelding van Stellingwerf was Feitsma State een enkelvoudig huis, dat men 
eind 16e vroeg 17e eeuw zou dateren. Dit zal dus nog het huis zijn geweest dat Hessel van 
Feitsma bouwde. Het bestond uit een door een zadeldak gedekt huis zonder verdieping, 
waarvan de linkerhelft onderkelderd was. Boven de toegang, die langs een trapje bereikbaar 
was, was een zg. Vlaamse topgevel. De rechterhelft van het huis was niet onderkelderd 
en had daardoor diepere vensters. Van een traptoren is niets te zien. Over de gracht 
stond het gebruikelijke toegangspoortje, hier van een halsgevel voorzien, dus waarschijnlijk 
in de loop van de 17e of zelfs van de 18e eeuw gemoderniseerd. 
Op het omgrachte terrein staat thans een grote boerderij van het kop-hals-romptype (afb. 
231 en 232). Het kopgedeelte heeft tot voor kort in het midden een kelder met opkamer 
gehad. Aan de topgevels zijn aanzetkrullen verwerkt, die waarschijnlijk van het voormalige 
poortgebouwtje afkomstig zijn, evenals de steen met alliantiewapen Feitsma-Douma en 
de initialen H. v. F en F.V.D. en 1602 (afb. 233). 

Ten zuiden van Feitsma State lag aan de Hoge Herenweg Oldersma State. De copie uit 
1734 van een landmeting opgedragen door Riverdt van Feitsma van Feitsma State (zie 
Feitsma State) geeft ook de landerijen van Oldersma State. Het state-terrein wordt daar 
(midden 17e eeuw) reeds niet meer omgracht weergegeven en heet in het bijschrift Oldersma 
Sate. De bijbehorende landerijen omvatten vier percelen die als opstrekkende erven in 
elkaars verlengde liggen tussen de Herenweg en de zeedijk. 

Jayma State lag bij Feytsma aan de Hereweg (alb. 227). 

R.V.A. I. 107, 109, III, 15. 
Handschrift D. Cannegieter in P.B. Leeuwarden. 
In 1511 bezit Gabbe Jayma landerijen en wordt zijn huisstee aangegeven; in 1540 is hij 
meijer van Harmen Quakenbrug's erfgenamen voor dezelfde landen die in 151 i door 
Gabbe zijn aangegeven. Volgens Cannegieter behoorde de state in 1640 aan de erven 
Beyers en A. A. Camp, in 1670 aan Duco Martena van Burmania en in 1698 aan Hessel 
van Eminga; in 1728 aan Vrouwe van Scharrenberg en in de 19e eeuw aan Mevr. I_ooxma 
weduwe Ypey. Op het terrein staat thans een moderne boerderij. 

Gerbada State lag ten zuiden van Hallum bij de Hallumervaart en heet ook Douma State 
naar de bewoners. Op de kadastrale minute is het terrein duidelijk te herkennen (afb. 235). 

R.V.A. I. 106, III, 7; Wumkes i, 373, 403, 405, 4 14• 
Tekening door J. Stellingwerf 1723, coll. Fries Museum (afb. 236). 
Handschrift D. Cannegieter in P.B. Leeuwarden. 
De goederen, die in 1540 van Jelger Feytsma zijn, en volgens een kanttekening in het 
Register van den Aanbreng Gerbada heten, waren in 1511 aangebracht door Ids Emingha 


HALLUM

1 74 

dochter. Jelger was gehuwd met Claer van Eminga, Ids dochter. Hun dochter Saep huwt 

Epo van Douma wiens goederen verbeurd verklaard werden, daar hij naar Emden uitge


weken was. In 1605 woont echter Barthold van Douma op Douma State; hij was gehuwd 

met Saep van Douma, die hem tot 1654 overleefde. Hun zoon Erasmus erfde in 1615 en 

liet Douma State bij zijn dood in 1631 na aan Edzard, zoon van zijn broeder Epo, Griet


man van Ferwerderadeel tot 1659. Epo gehuwd met Sjouk van Hiddema wordt met vijf 

andere statebewoners als Grietman vermeld op de kerkklok van 1648. Het goed omvat dan 

huis, hornleger, bepoting, visserij en zwanenjacht etc. Edzard stierf in 1676 en liet het huis 

na aan zijn broeder Barthold, die in 1649 zijn vader opvolgde als Grietman en in 1659 ge


huwd was met Dorothea Crack. 

Gebouw Een van hun schoonzoons Duco Martena van Burmania huurde de state, doch stierf een 
jaar na Dorothea. In de 18de eeuw behoort Douma dan aan de nazaten van een andere 
schoonzoon, van Sixma geheten. De laatste eigenaar was de kapitein du Tour van Bellinchave, 
die het huis deed afbreken. Hij was in 1792 gehuwd met Ducona van Sixma, 
dochter van A. T. R. van Sixma en Albertina du Tour. In 1792 wordt een fraai hek op 
blauw arduinstenen voetstuk alsmede een houten prieel met zitbanken te koop aangeboden, 
getimmerd in 1791. In 1794 is Douma State op afbraak te koop en in 1796 wordt 
nogmaals afbraak aangeboden waaronder een prieeltje of Turkse tent. 
Volgens Cannegieter zou de state eerst omstreeks 1850 zijn afgebroken. In de tuin van de 
pastorie stond nog lang een_wapenleeuwtje van Douma State. Het beplante terrein heette 
in de volksmond het Sixmabosch. 
De tekening van Stellingwerf geeft een duidelijk herkenbaar gebouw weer: een middeleeuws 
of 16e-eeuws gedeelte, mogelijk een stins, waartegen blijkens de gezwenkte eindgevel 
in de late I 6e of vroege 17e eeuw een lage vleugel is gebouwd, waarvan de vensters in 
nissen stonden. Over de gracht de algemeen toegepaste toegangspoort met familiewapens. 
Waarschijnlijk is in het tweede kwart van de , 7e eeuw de gevel van het huis verfraaid met 
pilasters en een ingangspoort in de trant van Hendrick de Keyser waarop de familiewapens 
waren gehouwen benevens twee topgevels. Als bouwheer zou dan Edzard van Douma 
in aanmerking komen, die het goed immers in 1631 erfde. 
Op het stinsgedeelte kwamen later fraai gesneden bekroningen van de schoorsteenborden. 

Ondersma State Op de grens. van Ferwerderadeel en Leeuwarderadeel ten noorden van Hijum stond Ondersma 
State, naar de bouwheer ook het Huis Jongstal of, naar de gang van zaken, het 
Huis van Berouw genoemd (afb. 237). 

Litteratuur R.V.A. III, 15, Tgw. St. I I, 92; D. Cannegieter in F.V.A. 1887, 120. 

Afbeeldingen Tekening door J. Stellingwerf met onderschrift: Het huis van Berouw van den Heer Jongestal 
onder Hallum in Ferwerderadeel in Oostergo; tekening door J. B(ulthuis) 1786 en 
litho daarnaar door D. Cannegieter uitg. Mulder Leiden, alle in collectie Fries Museum te 
Leeuwarden (afb. 238). 

Geschiedenis Cannegieter vermoedt dat Walter de Underthum, die genoemd wordt in het leven van abt 
Ethelger van Mariëngaarde afkomstig was van een plaats waarnaar ook Ondersma genoemd 
is. In 1540 komt de Ondersmaterp voor in de aanbreng: Jijme Jaijma gebruikt als 
eigenaar onder andere een pondemaat op deze terp. Hoewel deze in 151 I niet aangebracht 
zijn, heeft hij toch altijd reeds ervoor betaald, verklaart hij. Eerst een eeuw later horen wij 
dat Allard Pieter Jongstal daar een huis bouwde, door Schotanus een hofstede genoemd. 

A. P. Jongstal was in 1612 te Stavoren geboren als Pieter Jongstal; door een oom werd hij 
in 1635 geadopteerd onder de naam Allard. Hij studeerde te Franeker en Leiden, werd 
advocaat te Leeuwarden en raadsheer in het Hof van Friesland. Hij huwde Margrieth van 
Haren uit Blija, wier moeder Magdalena van Vierssen was. In 1653 is hij door Willem v an 
Nassau, stadhouder van Friesland, in het gezantschap naar Engeland afgevaardigd; zijn 
stadhouderlijke gezindheid werd hem daar niet in dank afgenomen en hij trok zich tenslotte 
terug. Later werd hij nog afgevaardigd naar de vredesonderhandelingen te Breda. 
Ook in 1672 heeft hij als president van het Hof mede de beslissing genomen Friesland te 
verdedigen. 
Het huis te Hallum moet uit zeer ruime beurs gebouwd zijn geweest. Volgens een niet nader 
gedateerde door Cannegieter genoemde acte zou het huis voorzien geweest zijn v an 
`poorten, gragten, cingels, homeyen, ringmuren, boomen en plantagien, mitsgaders bloe

HALLUM 

I 75 

men-en keukentuinen, schiphuis c.a'. Op het platte met zink beslagen dak vond men een 

bassin met goudvisschen. 

Het huis vererfde op zijn zoon Gellius Wybrandus, gedoopt in 1653 en gehuwd met Ida 

Lezaen van Wissema, dochter van Sape en Frouck van Burmania. Gellius was sedert 1673 
Grietman van Hemelumer Oldephaert doch hij stierf te Hallum in 1668. Het Huis vererfde 

volgens het testament van Allard Pieter wederom op de oudste zoon, Pieter geheten; deze 

was gedoopt in 1676 en overleed voor 1708. In 1698 behoort de stem van het huis aan W. 

van Haren en Bruno van Viersen als curatoren over de kinderen Jongstal (stemkohier). 

Zijn echtgenote Wilhelmina Coenders had hem een zoon Pieter geschonken die erfge


naam werd. Als weduwe hertrouwde zij Gellius Wybrandus van Aytta, bij wie zij nog drie 

kinderen kreeg. De erfgenaam moet vrij jong zijn overleden, want na zijn dood procedeer


de de stiefvader ten behoeve van zijn kinderen en werd in 1741 in het gelijkgesteld ten 

nadele van een neef, aan wie Pieter II de bezitting had nagelaten. Het Huis moet 

omstreeks die tijd reeds zijn afgebroken, want in 1751 wordt Ondersma State bij een ver


koping door de kinderen Aytta reeds een boerenhuizinge genoemd. De Tegenw. Staat uit 

1785 spreekt echter van `onlangs' afgebroken door den Majoor Aytta; deze overleed in 

I 773 
Gebouw Volgens de afbeeldingen was Ondersma State een rijzig vierkant gebouw onder een omgaand 
zadeldak met vier hoekschoorstenen. Het middenrisaliet was gedekt door een tympaan 
en de voorgevel geleed door pilasters van de grote orde. Boven de vensters worden 
afwisselend driehoekige en halfronde tympaans getekend. Het huis lijkt op een lage onderverdieping 
te staan. De smalle vensters en de smalle ingangspartij wijzen met de doorgaande 
pilasters op een bouwtijd omstreeks 164o, zodat het jaartal 1640/8 dat voorkomt 
op het toegangspoortje , dat nog op een dam in de omgrachting staat, juist zou kunnen 
zijn. De tuin was blijkens die afbeelding geheel ommuurd met op gelijkmatige afstanden 
kleine paviljoens. 
Wanneer het Huis de bijnaam Huis van Berouw heeft gekregen is onduidelijk. Gellius 
Wybrandus wiens vrouw niet onbemiddeld was (van haar ouders is de toiletspiegel met 
zilveren wapenschilden op de rand uit 167o bekend, thans in het Fries Museum) heeft er 
althans de laatste jaren van zijn leven tot 1688 gewoond. 
Op het deels nog door grachten omringd terrein staat een grote stelphoeve, mogelijk van 
Boerderij Ondersma kort na 1870. Het in 1843 gebouwde woonhuis van de boerderij zou toen afgebroken zijn 
om naar de stad Leeuwarden overgebracht te worden. De schuur was in 1838 herbouwd, 
nadat de vorige was afgebrand. 

Onbekende State Onbekende state in 1723 behorend aan Titus Sloterdijk. 

Afbeelding Tekening door J. Stellingwerf 1723 in coll. Fries Museum (afb. 234). 

Bron Handschrift Cannegieter P.B. Leeuwarden. 

Geschiedenis Cannegieter weet te melden dat T. Sloterdijk in 1702 huwde met Titia van Idsinga en dat 
hij na haar dood in 1722 een tweede huwelijk aanging met Geertruid van Haersma uit 
Driesum. Bij zijn eerste echtgenote had hij een zoon Harmen Adolf, die in 1742 huwde 
met Adriana van Idsinga. Ter plaatse van het landhuis kwam volgens Cannegieter later 
een boerderij te staan, die afbrandde en niet herbouwd werd. 

Gebouw Het door Stellingwerf afgebeelde huis is een eenvoudig herenhuis, dat tegen een boerderij 
is aangebouwd; achter het lage linkergedeelte ziet men namelijk het schuurdak nog juist 
oprijzen, een situatie vergelijkbaar met Goslinga State. Het herenhuis heeft een vroeg I7eeeuws 
uiterlijk en ligt op een omgracht terrein. Waarschijnlijk hebben we te doen met een 
state, die door vererving of koop rond 1700 aan de raadsheer T. Sloterdijk is gekomen, 
mogelijk een oud Idsinga goed. De Schotanuskaart vermeldt de state niet onder deze 
naam. 

BELANGRIJKSTE OVERIGE BOERDERIJEN EN DE EENDENKOOIEN 

Mariëngaarderweg 2 Grote boerderij van het kop-hals-romptype gelegen op een terrein grenzend aan een omgrachte 
heuvel, die door Halbertsma als stinswier wordt aangeduid (Terpen, kaart nr. 5 
Oost). De kaart van Schotanus geeft twee gebouwen op deze plaats. De boerderij is in 
1975—'77 gerestaureerd met rijksbijdragen (afb. 227 en 239-246). 

Beschrijving Het voorhuis is gevat tussen topgevels bekroond door schoorstenen met kappen. De ingangen 
zijn in de hals en in het midden van het voorhuis aan de westzijde te vinden. De 


176 HALLUM 
grote door pilasters omlijste deur aan de buitenzijde van de boerderij staat voor een kelder 
en opkamer die in het midden van het voorhuis zijn aangebracht. Deze schijntoegang 
wordt als lijkdeur aangemerkt. Erboven staat een grote dakkapel die bij de restauratie 
heraangebracht is, nadat hij korte tijd verwijderd was. Bij die gelegenheid kregen de vensters 
ook de indeling in 5 x 4 ruiten. De indeling van de glaspanelen rond de ingang in 
de hals is origineel. Op de achtergevel zijn ankers 181 o te zien, die voor het gehele gebouw 
kunnen gelden, gezien de detaillering van de deuromlijstingen en het inwendige. In de 
kamer achter de opkamer is een betimmerde kastenwand met opgenomen guirlande als 
decoratie en een schoorsteenpartij met dergelijke spiegellijst (afb. 241 en 242). De gang is 
van ouds belegd met marmeren tegels. In het portaal in de hals tegelwanden met bloemvaastableau, 
een koetje en een paard, alle uit de bouwtijd (afb 243-245). De schuur is met 
riet gedekt en heeft oeleborden met zwanenhalzen. In de tuin een theekoepel met kegelvormig 
rietgedekt dak. 
Miedweg 36 Op een omgracht terrein gelegen boerderij van het kop-hals-romptype met kort voorhuis, 
mogelijk vroeg 19e-eeuws. De top van de voorgevel en de schuurgevel zijn later vernieuwd. 
Wierdsma Sate Aan de Miedweg eveneens op omgracht terrein gelegen boerderij eveneens van het kophals-
romptype en geheel van gele steen opgetrokken xviii?; op het voorterrein bakhuisje. 
Eendenkooien Ten noorden van de Miedweg twee eendenkooien, enig overgebleven van de acht ten 
noorden van de trekvaart getekende kooien bij Schotanus (afb. 395 en 251). 
Vijfhuisterdijk I Boerderij van het kop-hals-romptype met lang voorhuis volgens ankers in de achtergevel 
gedateerd 1769 (afb. 247 en 248). De schuur is deels vernieuwd maar in het voorhuis is een 
betimmerde kasten-bedsteden-wand met paneel- en regelwerk dat uit de bouwtijd kan 
dateren; deuren xix. 
fhuisterweg 19 Boerderij van het kop-hals-romptype met voorhuis dat in het achterste gedeelte onderkelderd 
is; blijkens de vorm van de vensters is de boerderij in de zestiger jaren van de 19e eeuw 
gebouwd. Wagenhuis met cirkelvormige tuimelramen (afb. 25o). 
DE POLDERMOLENS 
Poldermolen Doniaweg 45 Ten zuidwesten van Hallum staat in het waterschap de Hallumerhoeksterpolder een achtkante 
grondzeiler, genaamd `Vijfhuizen' of `Hoekstermolen', gebouwd in 1846, jaar waarin 
deze polder tot stand kwam. De molen is thans eigendom van de stichting `de Fryske 
Mole' (afb. 249). 
Litteratuur Molens van Friesland, 137. 
Geschiedenis In de jaren 1964-1971 vonden diverse herstellingen en vernieuwingen plaats. In 1964 o.a. 
een nieuwe staart met kruilier. In 1971 werden de roeden opnieuw opgehekt. 
Het staande werk De molen is gefundeerd op stiepen, in het opgaande werk van het onderachtkant lopen zij 
door en zijn op de hoeken te zien als buitenwerkse pilasters. Hiertussen bevinden zich, 
koud tegen de stiepen gemetseld, de veldmuren. Het geheel is gemetseld van kleine gele 
baksteen in kruisverband. In het onderachtkant bevinden zich twee toegangen, één boven 
de voorwaterloop en één haaks hierop, voorts een klein ovaal venstertje boven de achterwaterloop. 
Op de binnenbeëindiging van de stiepen rust het ondertafelment, waarbij het onderachtkant 
er buiten langs gaat. Het achtkant is met riet gedekt en geheel in grenehout uitgevoerd. 
Gebouwd volgens het algemeen in ons land toegepaste systeem. Een uitzondering 
hierop vormen echter de veldkruisen, deze zijn op zuiver Friese wijze gelast; dus niet tot 
haakse beëindiging bijgesnoten. Volgens de noordelijke bouwwijze voor de grote molens is 
het achtkant met drie bintlagen uitgerust. 
In de basis van de kap is op normale wijze eike- en grenehout verwerkt (het zware balkwerk 
van eike-, de roosterhouten van grenehout). De spanten en het voor- (later met enkele 
eiken delen vernieuwd) en achterkeuvelens zijn echter van grenen. De kap is kruibaar 
op slepers en is met riet gedekt, op de nok liggen vorstpannen (!). 
De lange spruit is op noordelijke wijze middelbalk en wordt tevens als ijzerbalk gebruikt. 
De staart heeft een kruilier. Op de baard is het jaartal 1846 geschilderd; dit jaartal is ook 
in het riet van één van de velden uitgesneden. Op de windpeluw is eveneens de naam van 
de molen `Vijfhuizen' geschilderd. 
Het gaande werk Wieksysteem: binnenroe fokwieksysteem Fauël, buitenroe stroomlijnneus, beide met zelf



HALLUM 

1 77 

zwichting. Stalen roeden, vlucht 22 m. Doorboorde gietijzeren bovenas, aan het peneind 
verzwaard met een betonnen manchet. 
De molen heeft een conisch gaand werk en een stalen vijzel in een betonnen vijzelkom. 


Poldermolen In de tweede Zuidermiedpolder staat aan de Hallumervaart een achtkante grondzeiler, 
een boerenmolen gebouwd in 1850, jaar waarin de polder bedijkt werd (afb. 226). 
De molen is eigendom van de stichting `De Fryske Mole'. 

Litteratuur Molens van Friesland, 15o. 
Geschiedenis In 1961 werd een nieuwe roede aangebracht. Tijdens de restauratie van 1972-1973 werden 


o.a. vernieuwd: de voeghouten, twee delen van de overring en de wachtdeur (`ebdeur'). 
Tevens werd de vijzel gerepareerd. 
Het staande werk De molen is op stiepen gefundeerd, deze lopen in het opgaande werk door en zijn op de 
hoeken als pilasters zichtbaar. Hiertussen bevinden zich de veldmuren. Op de binnenbeëindiging 
van de stiepen ligt het ondertafelment, met hierop het achtkant; het onderachtkant 
gaat er buiten langs. Boven de voorwaterloop bevindt zich een toegang, een 
tweede bevindt zich haaks hierop. Het ondertafelment is voor deze twee toegangen niet 
onderbroken, wel echter boven de vijzelkom. 
Het achtkant is met riet gedekt en geheel uitgevoerd in grenehout. Gebouwd op de middenschreven 
en voorzien van twee bintlagen. 
Mogelijk is het achtkant eens uit elkaar geweest; de bij de middenschreven behorende 
schuinlopende tanden zijn namelijk later op de algemene wijze haaks afgezaagd. 
De basis van de kap, uitgezonderd de roosterhouten, is van eikehout; de spanten zijn geheel 
vernieuwd. De grenen lange spruit is op noordelijke wijze middelbalk en tevens als 
ijzerbalk gebruikt. De kap is kruibaar op slepers; de staart heeft een kruilier. 
Op de baard is het jaartal van de molen geschilderd: `ANNO 185o'. Dit jaartal is eveneens 
in het riet van een van de velden uitgesneden. 

Het gaande werk Wieksysteem: oud-Hollands, stalen roeden, vlucht 15,90 m. 
Kleine gietijzeren bovenas. Houten vijzel in een betonnen vijzelkom. 


Hogebeintum 

Het dorp wordt door de `Tegenwoordige Staat' (192) al klein genoemd, een con


statering die voor de omvang van de bebouwing nog steeds op gaat. Het dorp is 
overigens bekend vanwege de terp die de hoogste van Friesland is (8,8 meter). De 
afgraving van het grootste gedeelte van de terp werd voor het eerst wetenschappelijk 
begeleid in 1905 (Halbertsma, Terpen, 36). 
Aan de hand van dit onderzoek is aangetoond dat sporen van de oudste bewoning 
in de ophogingslagen van de terp dateren van ca. 600 v. Chr. Daarmee is 
Hogebeintum een van de oudste bewoonde plaatsen in Oostergo (J. W. Griede, 
Het ontstaan van de Friese Noordhoek, Amsterdam, 1978, 94). 
Onder de naam Bintheim wordt het dorp in de oudste Fuldalijst vermeld (tweede 
helft 8e eeuw); in de jongere lijst komt het voor als Westerbintheim ter onderscheiding 
van de nabijgelegen buurtschap op de terp Oosterbeintum dat tot Blija 
gerekend wordt (Dronke c7, c37). 
De ruimtelijke structuur benadert het ideaaltype zeer dicht (afb. 252 en 253). De 
ringweg op de voet van de terp bezit vrijwel de vorm van een cirkel, waarvan de 
zuidelijke helft als verkeersweg dient en de noordelijke helft thans als landweg. 
Door de schaarse bewoning op de terp is deze behoudens een drietal paden van 
de ringweg naar de kerk met de onmiddellijke omgeving afgegraven. De oorspronkelijke 
min of meer radiale indeling leeft dan ook alleen nog voort in het 
beloop van de drie paden. Het oostelijke pad daarvan dient wellicht te worden 
opgevat als de verbinding van de Harsta State met de kerk. 
De bebouwing ligt aan de buitenzijde van de ringweg, terwijl de radiale structuur, 
eveneens volgens het ideaaltype, zich buiten het terpterrein nog over enige 
afstand in de kavelsloten voortzet. 


222 HOGEBEINTUM 

HET KERKGEBOUW 

Hervormde kerk De Hervormde kerk ligt op een hoge terprest in een omheind kerkhof (afb. 254, 255 en 
257-286). De kerk is eigendom van de Hervormde gemeente, de toren sedert 193o eveneens. 
Het terprestant is beschermd als archeologisch monument uit de voor-Romeinse 
ijzertijd. 

Litteratuur R.V.A. I, 96, II, 94; R.V.G.O. 76; van der Aa v, 757; R. Boeke, Hoogebeintum en zijn kerk, 
Drachten 196o. 

Bronnen Kerkvoogdijrekeningen 1796-1835 ter plaatse. 

Afbeeldingen Tekening door J. Stellingwerf 1722 en een door D. Cannegieter 1861 beide in coll. Fries 
Museum (afb. 258 en 261). 

Geschiedenis Volgens Schoengen Mon. Batavum zou Foswerd een uithof te Hogebeintum gehad hebben. 
In 1511 en 1540 behoort inderdaad vrij veel land aan de abt te Foswerd, vooral als 
we mogen aannemen dat met de `abt voorsz' die van Foswerd bedoeld wordt. V•ór Hogebeintum 
wordt namelijk Ferwerd vermeld waar de `abt voorsz' betrekking heeft op de 
vermelding van de abt van Foswerd. Ook `onse Vrouwe Maria tot Foswert' bezit land 
te Hogebeintum.. Daarnaast behoort ook enig goed aan de abt van Mariëngaarde. 
Uit de kerkrekeningen blijkt herstel van de kerk in 1797 en de aanschaf van een nieuwe 
weerhaan in 1815. 
De kerk is in de jaren twintig van deze eeuw van een betonvloer voorzien, bij welke gelegenheid 
de grote gebeeldhouwde zerken rechtop in het koor gezet werden; het bankenplan 
werd gewijzigd en een betimmering langs de muren gemaakt. Een algehele restauratie is in 
1962 ondernomen onder leiding van ir. J. J. M. Vegter naar een in 1956 gemaakt pl an. 
Van vier ingebroken vensters in de zuidzijde van het schip werden er drie gehandhaafd; 
een ouder venster en twee toegangen aan die zijde werden verdiept gedicht. Aan de noordzijde 
werd het meest westelijke ingebroken venster weggewerkt, een oude ingang hersteld 
en een voormalige ingang verdiept gedicht. Er zijn geen onderzoekingen gedaan naar een 
vroegere westtoren of westelijke beëindiging van de tufstenen kerk. De grafzerken zijn 
opnieuw in de vloer gelegd. 
Blijkens procesverbaal van floreenplichtigen is in 1862 besloten een orgel in de kerk te 
plaatsen (Faber, Inventaris, nr. 1677). 

Beschrijving De eenbeukige kerk is aan de oostzijde met een even inspringende absis gesloten. In de 
westgevel is een vierkante toren gevat. 

Materiaal De muren van schip en koor zijn van tufsteen opgemetseld, die bij de restauratie sterk 
vernieuwd is. Bij de kooraanzet aan de noordzijde was voordien te zien dat het inwendige 
van de muur uit gietwerk bestond. In het oude werk beloopt het steenformaat 35 -37 x 
8-9, to lagen zoo cm. Aan de westzijde is het kerkje uitgebreid met baksteen van 31-31,5 
x 8,5-9 cm, 10 lagen zoo cm in verband van twee strekken een kop. De westmuur 
bestond aan de zuidelijke helft voor de restauratie uit kleine steen. Aan de toren is bene-
den grote steen van bovenvermeld formaat opnieuw toegepast in zoveel mogelijk strekse 
en kopse lagen en boven de eerste versnijding kleine paars-rode steen van 21 X 4,3 cm, 10 
lagen 52 cm. . 
Toren De toren die door een breed plint van 1,20 cm hoog omgeven wordt, versnijdt in het benedengedeelte 
nog tweemaal en nog eenmaal bij de klokkeverdieping. In de bovenste geleding 
staan aan de noord- en zuidzijde telkens een en aan de oost- en westzijde telkens 
twee korfbogig gesloten galmgaten. De toren is gedekt door een zadeldak tussen topgevels 
met vlechtingen langs de zijden. In de oostelijke topgevel waren voor de restauratie gedichte 
duivengaten te zien. In ankers is op de westgevel het jaartal 1717 aangegeven. 
De toren is aan de westzijde toegankelijk door een rondbogige ingang; de doorgang naar 
de kerk is korfbogig. In de toren een eiken klokkestoel bestaande uit drie hoge jukken, 
waarschijnlijk 17e-eeuws of 1717. 
Schip en koor Het tufstenen muurwerk van schip en koor is ongeveer 3,5 m boven het maaiveld versneden; 
het koor is daarboven vijfzijdig opgemetseld ten behoeve van de kap. Het koormuurwerk 
versnijdt bovendien op ongeveer 1,5o m boven het maaiveld. In het bovenste gedeelte 
van de schipmuren bleken bij de restauratie aan weerszijden drie zeer kleine vensters 
gestaan te hebben met rechte dagkanten, waarvan er twee aan de zuidzijde en een aan de 
noordzijde in zicht gebracht zijn door ze alleen inwendig dicht te zetten (afb. 26o en 264). 
De meest oostelijke twee zijn grotendeels verstoord door later ingehakte spitsboogven



224 

Inwendig 

Bouwgeschiedenis 

HOGEBEINTUM 

sters. De bijbehorende koorvensters zullen eveneens verdwenen zijn bij het inbreken van 
twee grote spitsboogvensters. 
In het tufstenen gedeelte staan voorts twee gedichte rondbogig gesloten ingangen, waarvan 
die aan de noordzijde, die ver oostelijk staat, een sikkelvormige boog heeft. In de 
staande kanten is een deursponning aangebracht aan de buitenzijde, waaruit blijkt dat het 
een doorgang geweest is naar een aanbouw. Deze blijkt gedekt te zijn geweest door een 
zoldering, waarvan de balkgaten op de foto van voor de restauratie te zien zijn. In de 
dichting van de doorgang is een spleetvormig venster aangebracht, dat als hagioscoop 
aangeduid mag worden (afb. 263). Waarschijnlijk kwam de dichting tot stand toen een 
doorgang direct oostelijk van het laatste venster gemaakt is. De moet daarvan is op de 
oude foto nog waar te nemen; de doorgang was gedekt door een hanekam (afb. 262). De 
aanbouw, die dan de functie van sacristie gehad zal hebben, kan een hogere balklaag gehad 
hebben. Ongeveer drie lagen onder de versnijding kan men zich de moeten van balken 
denken. 
De doorgang aan de zuidzijde was bovenaan verstoord door het ingehakte spitsboogvenster, 
dat bij de restauratie weggewerkt is. In de bakstenen verlenging staat aan de zuidgevel 
het bovenste gedeelte van een rondbogig venster met breed afgeschuinde dagkanten. 
Een dergelijk venster heeft blijkens onderzoek tijdens de restauratie ook aan de noordzijde 
in het tufstenen gedeelte gestaan; het is in het muurvlak gedicht. Aan de zuidzijde is in 
laatgotische periode in het bakstenen gedeelte een segmentvormig gedekte, door een profiel 
omlijste ingang gebroken ten koste van een deel van het oudste venster. Een nieuw 
veel groter venster werd westelijk daarvan gemaakt. Bij de aanvang van de restauratie was 
de middenstijl nog aanwezig; hij is vorkvormig aangevuld. Onder dit venster was een 
smalle dichting te zien, die inwendig als segmentvormige lichtspleet zichtbaar is (afb. 259). 
Een met grote baksteen omlijst vrij smal spitsbogig venster staat voorts aan de zuidoost-
. 
zijde van de koorronding. De sprong bij de aanzet van de absis is daartoe aan deze zijde 
bijgevlakt. Het venster was gedicht en is thans van een vorktracering voorzien. In de 1-7e 
eeuw is de kerk kennelijk van een aantal spitsboogvensters voorzien : drie in de zuidgevel, 
waarvan er thans een gedicht, twee ter weerszijden vlak voor de absisaanzet, en twee in de 
absis. Zij zijn met kleine geprofileerde baksteen omlijst en behielden bij de restauratie de 
houten ramen. Aan de noordzijde was voor de restauratie nog een onzorgvuldig ingehakt 
breed spits boogvenster direct ten oosten van de laatgotische ingang, die vervangen was 
door een meer westelijke. Het venster is thans weggewerkt en de oude toegang hersteld. 
Aan de noordwestzijde van de absis was een klein zeer laag staand venster ingekapt en 
weer gedicht. In de as van de absis was bovendien een rondboogvenster ingekapt en weer 
gedicht; het stond op de benedenste versnijding en is thans weggewerkt. 
De ruimte wordt overdekt door een korfbogig houten tongewelf op een verbrede voorlijst 
en rustend op trekbalken, waaronder lange sleutelstukken met mooi gedetailleerde peerkraalprofielen; 
de korbeels zijn verdwenen; de moeten van de aanhechtingen zijn op de 
sleutelstukken te zien. Op de kruising van nokrib en dwarsribben gesneden rozetten. 
De muren van het tufstenen gedeelte zijn op ongeveer 1,5 m boven de vloer versneden, 
ook in de absis, waar onder de vensters bovendien een versnijding loopt die met de uitwendige 
correspondeert. Aan de noordzijde van het schip zijn meer versnijdingen aangebracht 
waarvan de functie niet duidelijk is en die mogelijk verband houden met vroeger 
daar geplaatste meubelen. 
De noordelijk toegang heeft een koker voor een sluitboom. Aan de zuidzijde zijn de toegangen 
als nissen in zicht gelaten. De kapspanten bestaan uit twee schaargebinten met een 
nokrib; het tongewelf is alleen met de nokrib aan het benedenste spant verbonden. 
Het tufstenen kerkje met zijn steenslengte inspringende absis moet wegens de zeer kleine 
vensters, die in het door een versnijding verkende bovenste muurgedeelte staan vroeg gedateerd 
worden, XI-XIIA. De muren zijn uiteraard oorspronkelijk hoger geweest. Mogelijk 
was de absis bij de inwendige versnijding overwelfd en is deze later verhoogd. De verlenging 
in baksteen is gekarakteriseerd door het gedichte rondbogige venster aan de zuidzijde 
waarvan de kop over is. Het is omgeven door een nis met haakse dagkanten en moet uit 
de vroege baksteenperiode dateren, rond 1200. 
Merkwaardig is het spleetvenster dicht bij de toren in de zuidmuur, dat gelijk met het 
rondboogvenster gemaakt moet zijn. Was er een noord-zuidlopende muur tussen deze 
vensters en stond een smallere toren misschien in de kerk? 
Aan de zuidzijde van de absis is in gotische tijd een venster toegevoegd, toen ook werd de 


HOGEBEINTUM 

absis verhoogd. Ook zijn nieuwe ingangen verder westelijk gemaakt; ten koste van het 
romaanse venster is westelijk daarvan een groot spitsboogvenster ingebroken. De detaillering 
van het spitsboogvenster wijst op de 16e eeuw. Mocht de toren ingebouwd zijn geweest, 
dan zou deze bij die gelegenheid gewijzigd zijn in een voorgebouwde toren. In ieder 
geval is toen de kerk van een nieuwe kap voorzien. De toren is in 1717 blijkens ankers 
herbouwd onder meer van afkomende mopsteen, nadat in de 17e eeuw reeds een aantal 
spitsboogvensters vooral aan de zuidzijde in de muren waren gebroken. 

Inventaris De kerk bezit: 

Preekstoel Een eikehouten preekstoel met achterschot, klankbord en trap; de kuip is opgebouwd uit 
lijstwerk en panelen, elk paneel versierd met een vlakvulling in Lodewijk xiv-stijl. Langs 
de bovenrand bijpassende bladmotieven en lambrequins, XVIIIA (afb. 266). 

Kanselbijbel Op de kansel een in leer gebonden bijbel uit 1760 met zilveren sloten en hoekbeslag. Op de 
sloten is gegrifd Willem Annes Ypey Taekle Swart kerkvoogden tot Hoogebeintum Anno 
1760 en Ds. H. Andreae V.D.M. te Hoogebeintum 1769. Meesterteken Frans Stellingwerf, 
Voet 467. 

Zandloperhouder Aan de kansel een koperen zandloperhouder (alb. 274). 

Doophek Doophek met spijlenfries en bolvormige bekroningen van de stijlen; in de hoek een drie


hoekige geldtafel, xvm--xIx. 
Orgel Eenvoudig orgel in 1862 aangeschaft (Faber, Inventaris nr. 1677-4). 
Wand Onder de orgelgalerij een houten wand van paneelwerk met inlegwerk, xvII, bij de restau


ratie aangekocht. 

Banken Tegen de oostwand een grote overhuifde herenbank xvII met opzetstuk van na 1762 (afb. 
267). In het ruggeschot vier gesneden wapens van links naar rechts Huygh, Verrutius (?), 
Jeltinga en van Nijsten. De voorste panelen zijn kussenpanelen; de kap wordt gedragen 
door gegroefde kolommen met composietkapitelen. In het met rococomotieven versierde 
opzetstuk wordt het alliantiewapen De Schepper-van Coehoorn van Scheltinga gehouden 
door twee leeuwen; uit de kroon uitkomend klimmende leeuw. Het wapen duidt op het 
huwelijk van Imilius Josinus de Schepper en Amalia van Coehoorn van Scheltinga in 
1762. Met zijn initialen I I D s zijn de zerken in het gangpad ook gemerkt. 
Eenvoudige dubbele bank met bollen op de hoeken. De overige banken met hoge zijstukken 
dateren van de restauratie en vervangen eenvoudige banken en een lambrizering. 

Zerken In het koor liggen twee grote gebeeldhouwde zerken voor het echtpaar Van Nijsten-
Huygh (overleden 1696 en 1700) en voor Gideon van Coehoorn, overl. 1724 en R. B. van 
Coehoorn, overleden 1752. De zerken hebben van 1925 tot 1962 rechtop tegen de koormuur 
gestaan. Het beeldhouwwerk van de van Coehoorn-zerk is mogelijk uitgevoerd 
door J. S. Bruijnsma (S. ten Hoeve in Vrije Fries 1976,58). 

Muurschildering Boven de preekstoel is een fragment van een muurschildering bewaard van zeer goede 
kwaliteit, voorstellende scènes waarin Christus met engelen optreedt (afb. 265). Links ziet 
men een Christuskop met crucifere nimbus, in het midden opnieuw de Christus, de handen 
voor zich gestrekt, achter Hem twee engelen, terwijl ook rechts iets lager een engel zal 
zijn voorgesteld geweest; men ziet nog de veren van de vleugels en de ronding van het 
hoofd. Langs de mouwen van het kleed van Christus en langs de randen van het kleed 
van een der engelen zijn geborduurde stroken. Rechts van het hoofd van de Christus de 
letters D en E. Geheel rechts een zittende figuur. De tekening van de koppen en van de 
kleding duidt op een vroege ontstaansperiode, mogelijk I Ie-eeuws en is verwant met vroege 
miniaturen (mededeling dr. Mireille Madou, R.U. Leiden). Mogelijk is de relatie van 
de kerk met het Benedictijnerklooster Foswerd debet aan deze in kwaliteit en datering 
uitzonderlijke muurschildering. 

Kronen Een kleine twaalfarms en twee kleine zesarms koperen kronen xix (afb. 272). 

Rouwborden Langs de wanden zestien rouwborden van de afstammelingen van Bartold van Nijsten en 
Margaretha Huygh : 
drie ruitvormige met opschriften: 
Juff. Louisa Albertina van Nijsten Ao 1689 (afb. 268). 
Vrouw Catharina Imilia van Nijsten Huysvrouw van de Heer Gideon van Coehoorn Majoor 
van een Regiment te voet, gebooren den 4 November 1656 en gestorven den 6 Januarius 
1696 (afb. 269) en ter nagedachtenis aan Vrouwe Amelia Gerardina de Schepper 
Douairiere Jonkheer Tjaard Anne Marius Albert van Andringa de Kempenaer geboren 21 
Juli 1818 Gestorven 1 augustus 1906 dochter van Imilius Josinus de Schepper en Amelia 
Gerardina van Sytzama (afb. 270). 


226 HOGEBEINTUM 

Voorts gebeeldhouwde rouwkassen voor: 

I. Juffr. Wabinia Susanna van Nijsten Aetatis 21 jaar Obiit den I November 1701 (zonder 
lijst) (afb. 273). 
2. De HoogEdelen Vrouwe Ava Sophia van Nijsten Weduwe v. de Heer Matsijs van 
Vierssen in leven Grietman over Haskerland en laatst weduwe v. de Heer Julius van Bey-
ma in leven Colonel van een Regiment te voet en Commandeur der Stad Embden overleden 
den 20 augusti Ao 1714. In zeer sobere omlijsting mogelijk van later datum (afb. 275). 
3. Juffer Margrieta Cornelia van Nijsten oud 59 jaren Obiit den 15 Maert 1718 (zonder 
lijst) (afb. 276). 
4. Wel Edele Geboren Juffer Louisa Albartina van Nijsten Obiit den 14 April 1722 in den 
ouderdom van groot 23 jaaren (afb. 277). Bord gevat tussen getorste kolommen en gedragen 
op een voluut met gevleugelde putto. 
5. Wel Edele Geboren Vrouwe Anna Botma van Aitzema in leven Wed. van de Heere 
Petrus Velsen van Heyxan in leven Mede Gecommitteerde ten Landsdage dezer provintie 
obiit den 18 april 1722 old int 78 jaar; in lijst gelijk aan die van nr. 4 (afb. 278). 
6. De WelEdel Gebooren Heer Gideon van Coehoorn in Leven old Collonel van een Regiment 
te voet en ontfanger Generaal van Ferwerderadeel etc. etc. Aetatis 79 Obiit den 15 
october 1724; in zeer sobere lijst als 2. (afb. 279). 
7. Vrouw Mevrouw Debora Catherina van Nijsten weduwe wijl. de Heer Keimpo van 
Fellenius in leven Majoor van een Regiment infanterie old sijnde xLI jaren. In zeer sobere 
lijst als 2 (afb. 280). 
8. De Weledel Gebooren Heer Barthold Pieter van Nijsten in Leven Mede Gecommitteerde 
ten Landsdage en Monster Commissaris der Provintie van Vriesland Aetatis 39 Jaer 
Obiit den I Maert 1732. Het bord gevat tussen omrankte kolommen op voluten en bekroond 
door drie vlampotten (afb.. 281). 
9. De Welgebooren Juffer Johanna Maria van Nijsten Aetatis 73 jaaren Obiit den 20 april 
1748. Het bord gevat in weelderige ornamentlijst bekroond door een zandloper en terzijde 
twee putti met zeis en doodskop en met flambouw en zandloper (alb. 282). 
Jo. De Welgeboren Juffer Sophia Lucretia van Nijsten Aetatis 91 Jaaren en zes maanden 
sijnde geweest de laatste van negentien volle Broeders en susters en de laaste van het Geslaght 
van de Naam van Nijsten. Obiit den v Augusti MDCCLXI. Bord gevat in rijk geornamenteerde 
lijst bekroond door twee treurende vrouwefiguren met een u rn en een doodskop 
in de handen (afb. 283). 
I I. Den Welgeboren Heer Daniel de Block de Schepper in leven Juri utriusque studiosus 
aan sLands Hoogeschool te Franeker oude xx jaaren xi maanden xvii dagen Obiit den 
x x I I I december M D C C L X X X V; in strakke omlijsting bekroond door doodskop en vlamurn 
(afb. 284). 
12. De Welgebooren Heer Imilius Josinus de Schepper in Leeven Old Grietman over Ferwerderadeel 
en Old Gecommitteerde Staat ten Landsdag en Meesterknaap van 't Jagtgerecht 
in Friesland Gebooren den 27 May 1736 obiit den x augustus MDCCLXXXX. Lijst 
gelijkend op die van nr. I I doch met dubbele zeis in top voor de vlamurn (afb. 285). 
13. Den WelGebooren Heer Barthold Jan de Schepper in Leeven Gecommitteerde Staat 
ten Landsdage Gebooren den 6den April 1768 oud 26 Jaaren 4 maanden en 2 dagen Obiit 
den v I I I Augustus M D C C L X X X X I I I I. Lijst gelijkend op die van nrs. I I en 12 doch minder 
fraai in de verhoudingen (afb. 286). 
Wijzerplaat Achter het orgel wijzerplaat xix. 

Zilver Doopbekken met geschulpte en gedreven rand, diam. 23 diep 18 cm (afb. 289). Inscriptie 
`De Hoog Welgeboren Heer de Heer Imilius Josinus de Schepper Grietman over Ferwerderadeel' 
met wapen de Schepper en : `Petrus Brouwer P. Z. Dienaar des Goddelijke 
Woords te Blija en Hogebeintum' en zijn wapen. `Taekle Sijmens Swart kerkvoogd Tjalle 
Taekes kerkvoogd', beiden met wapenschild gedeeld rechts halve friese adelaar links 3 
pompebladen I en 2. `Behoort aan de kerk van Hoogebeintum 1774'. Merken Friesland, 
Leeuwarden W van 1774 en meesterteken van Wibe Dominicus. Voet 482. 
Kan hg. 29 cm (afb. 290). Op de voet: Geschenk van P. W. Hoogland I. J. W. W. van 
Andringa de Kempenaer R. J. Talsma H. Nieweg G. van der Tuuk F. J. de Roos 

S. L. Tilma G. J. Palma 1875. 
Beker hg. 14,5 cm diam. 10 (afb. 292). In rocococartouche: Kerkvoogden te Hoogebeintum 
Jhr. T. A. M. A. van Andringa de Kempenaer P. W. Hoogland R. J. Talsma Predikant 
J. Sibinga, 1867. 

Klok 

Gemeentelokaal 

Harsta State 

Litteratuur 
Afbeeldingen 
Geschiedenis 

HOGEBEINTUM 

Beker hg. 14,5 diam. 9,8 cm. In rocococartouche: Geschenk van Vrouwe A. G. de Schepper 
Douairière Jhr. T. A. M. A. Andringa de Kempenaer Aan de Herv. Gemeente van 
Hoogebeintum 1876. 
Blad op pootjes 32,5 x 25 cm met geschulpte rand (afb. 292). Onderop gegraveerd: Aan 
de Hervormde Kerk te Hoogebeintum tot aandenken van J. Sibinga en Echtgenoote 
1830-1868. 
Volgens van Borssum Waalkes (Vrije Fries 1886) zou er in de toren een vroeg 14e-eeuwse 
klok gehangen hebben met opschrift: Nicolaus me fecit/o rex glorie veni cum pace/ Anno 
milleno trecenteno undeno nomine pasifica temporibus liudseri plebani. De klok moet in 
1876 nog aanwezig geweest zijn (Boeke). Ook Van der Aa vermeldt een 14e-eeuwse klok. 
Inzake `pasifica' vgl. G. J. M. Bartelink in Versl. en Meded. Overijssels Recht en Geschiedenis 
1 975. 
Nog aanwezig is een klok diam. 81 cm met opschrift Iurien Balthasar heft my ghegooten 
in Leeuwaerden 1652. 
In het Gemeentelokaal van de Hervormde Kerk ten noorden van het kerkgebouw is een 
tegeltableau aangebracht samengesteld uit tegels afkomstig van de boerderij die ter plaatse 
stond xv111(afb. 297). 

HARSTA STATE 

Harsta State, ten oosten van de kerk op een omgracht terrein gelegen, bestaat uit een restant 
van de buitenplaats en een moderne boerderij (afb. 252, 253, 256, 291 en 293 — 295). 

R.V.A. 96; Tegenw. Staat II, 192; Wumkes n, 191 en 193; R. Boeke, Hogebeintum en zijn 
kerk, Drachten 1960, blz. 18-22. 
Tekening door J. Stellingwerf, 1722 in coll. Fries Museum (afb. 288). 
De vermelding van de aanbreng van Hogebeintum van 1511 begint met 32 pondemaat van 
Rummert oppe Harst up Hersma State. In I 64o was Deitzen van Heslinga eigenaar 
(stemkohier); zijn vader was Gale Heslinga, die in 1588 voor het Hof van Friesland verklaarde 
met zijn broeders en zusters erfgenaam te zijn van zijn moeder Jelcke Wingie. Zij 
zal identiek zijn met Jelcke Wynia gehuwd met Yge Heslema, die in 1552 voorkomt (mededeling 
D. J. van der Meer). Daar Deitze geen nakomelingen had, ging de eigendom 
over op een zuster van Ymck, die gehuwd was met Buwe Jeltinga. Hun dochter Ymck 
huwde Focko van Aysma, secretaris en ontvanger van Ferwerderadeel. Volgens hun grafzerk, 
die in de Franse tijd op Harsta in veiligheid zou gebracht zijn, stierf Focko in 1651 
en Ymck in 1653. De zuster van Ymck Aef was gehuwd met Pieter van Nijsten, waardoor 
het huis in die familie kwam. In 1698 is volgens het stemkohier de weduwe van Grietman 
van Nijsten eigenaar en Gideon van Coehoorn pachter. Hun zoon Bartold huwde Margaretha 
Huygh uit welke verbintenis negentien kinderen sproten waarvan er twaalf in leven 
bleven. Een dochter huwde J. A. de Schepper, de oudste dochter Gideon Gosses van Coehoorn, 
die in 170o eigenaar van het huis werd. Hij was een broeder van de vestingbouwer 
Menno en stierf in 1724, het huis nalatend aan zijn zoon Gozewijn, die tot 1762 eigenaar 
bleef, doch geen nakomelingen had. Het huis vererfde daardoor aan de zoon van de volgende 
dochter van Barthold van Nijsten en Margaretha Huygh te weten Imilius Josinus 
de Schepper, die ontslag nam uit Krijgsdienst om de nalatenschap te beheren en Grietman 
van Ferwerderadeel werd. Hij huwde Amelia Coehoorn van Scheltinga en bewoonde het 
huis tot 1790, waarna zijn gelijknamige kleinzoon eigenaar werd. Deze huwde A. G. baronesse 
van Sytzama en hun dochter Amelia Gerardina was gedurende het grootste gedeelte 
van de 19e eeuw eigenaresse; zij was gehuwd met T. A. M. A. van Andringa de Kempenaer, 
grietman van het Bildt, waardoor de familie niet meer te Hogebeintum woonde. In 
1843 vinden we dan ook de vermelding dat in het schoolhuis op afbraak verkocht wordt 
een gedeelte van de heerenhuizinge Harsta onder voorwaarde dat de koper herstellingen 
aan het overblijvend gedeelte zal doen uitvoeren en aan de boerenwoning aldaar. Grietman 
van Andringa liet in het Bildt een nieuw huis bouwen door architect Th. Romein. In 
het najaar vinden we te Sneek de afbraakgoederen van Harsta te koop t.w. 25 schuifkozijnen 
met zonneblinden. 
De tekening van Stellingwerf vergelijkend met de tegenwoordige toestand, komt men 
tot de conclusie dat het linker haakvormig naar voren gebouwde gedeelte geheel is afgebroken 
en van het overige deel een verdieping is gesloopt. In 1917 liet de laatste freule van 


HOGEBEINTUM 

een vertrek van gelijke breedte. De trap zou zich rechts achteraan bevonden hebben, toe


gankelijk van de gang uit die thans nog achter de zaal loopt. Naast het trappenhuis lag de 

keuken. In de vooruitgebouwde linkervleugel was een grote zaal en een kleinere achterka


mer als bibliotheek en herenkamer. Op de verdieping zou boven de bibliotheek een kamer 

met goudleer behang geweest zijn. 

 

GebouwDe muren van het rechthoekige gepleisterde gebouw zijn blijkens de opmeting ong. 4o cm 
dik, met uitzondering van de linker travee, waar ze slechts steensdik zijn (afb. 256). De 
rechtermuur, waar het rookkanaal langs loopt, is ook dunner en kennelijk eens vernieuwd. 
Aan de achtermuur meet de rode baksteen 19,5 X 4,3-4,5 cm, 10 lagen 51,5 cm 
en is in kruisverband verwerkt. Daar zijn twee voormalige doorgangen waar te nemen. De 
vensters zijn openslaand gemaakt. De ingang is omlijst door ionische pilasters, die een 
kroonlijst dragen waarop de naam van het huis in reliëf is aangebracht. De rechter voorkamer 
is geheel betimmerd en heeft een bijbehorend plafond, xviiid (afb. 294 en 295). De 
wanden zijn in telkens drie velden ingedeeld tussen uitgegronde pilasters. In de velden zijn 
kaders aangebracht waarbinnen festoenen afhangen. Boven de rechthoekige spiegel op de 
schoorsteen een geschilderd bloemstukje. Het houtwerk is met steenrode biezen beschilderd. 
De trap naar de kapverdieping ligt verborgen achter in het linkergedeelte. 
Er onderdoor kan men de kelder onder de keuken bereiken. In het rechtergedeelte van de 
kap zijn vier oude spanten opnieuw toegepast na de verlaging van het huis in 1843. 

Hek Aan het einde van de dam voor het huis staat een laag hek tussen twee gesmede hekpijlers, 
samengesteld uit rococokrullen, de hekpijlers bekroond door gesmede vlampotten. 
xvIIIc (af ,. 293).

 

BouwgeschiedenisStellingwerf tekent in het gehele huis kruiskozijnen, terwijl de muren van het linkergedeelte 
geleed zijn met pilasters van de grote orde, zoals eerst sedert het midden vq.n de 1 7e 
eeuw werd toegepast. Het linkergedeelte lijkt daarmee een jongere aanbouw. Mogelijk zijn 
Focke en Ymck van Aysma, wier grafzerk met zoveel moeite in veiligheid werd gebracht 
(zie hieronder) de opdrachtgevers voor de bouw van het huis geweest, en voegde Barthold 
van Nijsten voor zijn uitgebreide gezin de linkervleugel toe, die in 1843 werd afgebroken. 
Indien dit onder Coehoorn gebeurd zou zijn, waren er stellig al schuifkozijnen in het huis 
gezet. 
Het hek met zijn rococo-ornament zal in 1762 zijn neergezet, toen ook het opzetstuk op 
de kerkbank met dergelijke motieven gemaakt werd. Mogelijk liet Imilius Josinus ook het 
gehele huis van de schuifkozijnen voorzien, die in 1843 verkocht werden. De tegenwoordige 
kozijnen zullen bij de bepleistering zijn aangebracht, aangepast aan de kamerbetimmering, 
die wij kort na 1790 dateren, toen kleinzoon Imilius Josinus II het huis erfde. Ook de 
ingangsomlijsting kan uit deze periode zijn. Het gehele uitwendige zal in 1843 gepleisterd 
zijn om het verschil in baksteen te maskeren tussen het restant van het oude huis en de 
nieuw opgetrokken linkervleugel. Het geheel werd door een schilddak gedekt, waarvoor 
enige spanten van het oude huis werden toegepast. 
De tekening van Stellingwerf is niet duidelijk over de situatie van de boerderij. Indien 
deze jonger zou zijn dan 1723, is er geen ruimte voor binnen de omgrachting. Stellingwerf 
tekende echter nooit de boerderij, vgl. Goslinga State te Hallum. 
Het achterste gedeelte van het terrein is beplant met vruchtbomen. Rond het huis enig oud 
hout van een landschappelijke tuinaanleg en zg. stinsenflora, o.a. Haarlems klokkespel.

 

Zerk In de tuin achter het huis staat een grote grafzerk van Bentheimersteen, geheel bewerkt 
met kwabornament, waarin wapens en cartouches gevat zijn (afb. 287). Bovenaan de 
kwartierwapens van Aysma-Jeltinga, in het midden onder een helmteken met uitkomende 
leeuw de alliantiewapens van Aysma-Jeltinga. Onderaan een cartouche met opschrift: 
Ao 1651 den 24 april sterf den Ed. Heer Focko van Aysma I. U. D Secretarius ende 
Ontfanger van Verwaradeel (sic) en leyt alhier begraven Ao 1653 den 25 april sterf den 
Ed. Juffrou Ympck van Ieltinga syn Huysvrou ende leyt alhier begraven. 
De zerk zou afkomstig zijn uit de kerk van Ferwerd en na de Franse revolutie hierheen 
gebracht zijn. 

TERPEN 

 

TerpenAan de uiterste zuidelijke grens van het dorpsgebied van Hogebeintum ligt een terrein 
Kornwerd, door Halbertsma als terp aangemerkt (Terpen, kaart 6 west). Ten zuiden van 
Hogebeintum geeft Halbertsma twee terpen, daar waar de Ferwerdervaart een knik 
maakt. 


230 HOGEBEINTUM 

BOERDERIJEN 

Boerderijen Ten zuidoosten van Harsta State liggen twee boerderijen van het kop-hals-romptype, 
waarvan de oostelijke blijkens een stichtingssteen in 1806 is gesticht door de ouders v an 
Anna Ypey (alb. 296). Het binhus heeft aanzetkrullen aan de voorgevel en een kleine kelder 
in het achterste gedeelte. De westelijke is gelijk van opzet. 

POLDERMOLEN 

Poldermolen In de Hogebeintumerpolder, die in 1822 bedijkt is, staat zuidoostelijk van Hogebeintum, 
aan de Ferwerdervaart een achtkante grondzeiler, een zg. `boerenmolen'. De molen is 
eigendom van de stichting `De Fryske Mole' (alb. 298). 

Litteratuur Molens van Friesland, blz. 136. 
Geschiedenis Volgens een geschilderd beschadigd opschrift op één van de achtkantstijlen waarschijnlijk 
alhier gebouwd door F. J. Sted..da in 1862. Dit is mogelijk met onderdelen van een oude


.ti 

re molen geschied omdat op een andere achtkantstijl en op een kruisschoor eveneens ge


schilderde opschriften voorkomen: G. J. de Vries 183o en P. S. de Vries 183o. 

Tijdens de restauratie van 1977-1978 werden o.a. van de kap het voor- en achterkeuve


lens, de windpeluw en de korte spruit vernieuwd; verder werd een nieuwe stalen binnen


roede aangebracht en het hekwerk vernieuwd. Voor de restauratie van 1977-1978 werd de 

molen aangedreven door een in 1969 gemonteerde elektromotor. Tijdens de restauratie 

werd deze verwijderd en de aandrijving geschiedt thans weer op de oorspronkelijke wijze. 

Een huisje voor de nachtmaler bevindt zich naast de molen. 

Het staande werk Het onderachtkant staat te lood en is gemetseld van kleine gele baksteen. De molen is 
gefundeerd op stiepen. De stijlen staan met peulhouten op de binnenbeëindiging v an deze 
stiepen. De molen heeft dus geen ondertafelment. Op de hoeken lopen de stiepen door en 
zijn buitenwerks te zien als pilasters. In het onderachtkant bevinden zich haaks t.o.v. elkaar 
twee toegangen, waarvan er één boven de rietplank, de op het metselwerk van het 
onderachtkant liggende muurplaat, uitkomt. In één veldmuur bevinden zich twee kleine 
lichtopeningen. 
Het achtkant is met riet gedekt en uitgezonderd de hondsoren (korbeels in de velden tussen 
de stijlen en het boventafelment), die van eiken zijn, geheel van grenehout. De molen 
is op de middenschreef gebouwd, een bouwwijze die uitsluitend in Friesland, met name in 
de Greidhoek, voor de kleine poldermolens is toegepast. De veldkruisen zijn echter volgens 
het algemeen in ons land toegepaste systeem gelast. Het achtk ant werd voorzien van 
twee bintlagen; de bintlagen zijn in latere tijd voorzien van extra korbelen. Ook werden 
op de kapzolder binnen de hondsoren kruisen aangebracht en zijn om de andere stijl extra 
stijlen toegevoegd, die doorlopen tot onder de bovenste bintlaag. 
De basis van de kap en de spanten zijn, met uitzondering van de haanhouten, van eikehout. 
De kap is met riet gedekt en kruibaar op slepers; de staart heeft een kruilier; de lange 
spruit is op noordelijke wijze middelbalk en tevens als ijzerbalk gebruikt. 

Het gaande werk Wieksysteem oud-Hollands, stalen roeden, vlucht 15,27 m. In de molen liggen onderdelen 
van de mogelijk voorheen toegepaste zelfzwichting. Korte gietijzeren bovenas in 1884 gegoten 
door de firma `De Prins van Oranje' te 's-Gravenhage. Om het bovenwiel een 
Vlaamse vang. Stalen vijzel in een betonnen vijzelkom. 


Jislum 


Als Gisleheim komt het dorp in de jongere Fuldalijst voor (Dronke c. 37). In de 
`Tegenwoordige Staat' (195) wordt het als klein dorp aangeduid, een kwalificatie 
die nog steeds opgaat. 
Evenals in het naburige Genum is ook hier met de verharding van het wegenstelsel, 
ca. T 856 een weg gelegd dwars over de terp. De oorspronkelijke route is een 
onderdeel van de ringweg aan de voet van de terp en is nu nog als onverharde 
landweg herkenbaar (afb. 299 en 300). 
Gezien het beloop van een aantal kavelsloten ten westen van de kerk is de ringweg 
wellicht ooit volledig aanwezig geweest, maar al vroeg verdwenen aangezien 
deze weg op de kaart van Schotanus (1682) reeds niet meer wordt aangegeven. 
Buiten de ringweg en het vernieuwde tracé hiervan straalt de verkaveling over 
enige afstand radiaal uit. 
Door schaarse bebouwing op de terp is ook deze in 1910 grotendeels afgegraven. 


248 

Hervormde kerk 

Litteratuur 
Afbeeldingen 

Bronnen 

Geschiedenis 

Zilverwerk 

Klokken 

Uurwerk 

Boerderij nr. 4 

Hikkaard 

Litteratuur 

Bronnen 

Geschiedenis 

JISLUM 

KERKGEBOUW 

De Hervormde kerk staat met de westgevel aan de weg op een klein kerkhof. Kerk en 
toren zijn eigendom van de Hervormde Gemeente (afb. 303). Het terprestant is beschermd 
als archeologiisch monument uit de voor-Romeinse-ijzertijd. 

R.V.A. 103; Benef. 146; R. V. G. O. 72.; Van Buijtenen, Dorp io6. 
Tekeningen door J. Stellingwerf 1723, D. Cannegieter `naar de natuur getekend' 1861 en 
door A. Martin 1886, alle in collectie Fries Museum (afb. 302, 304 en 305). 
Kerkvoogdijrekeningen 1841-1880 in R.A. Leeuwarden; Schetsboekje 43 van arch. Ad. 
Mulder in archief R. D. M. Z. 
Blijkens een acte van 1550 over het uitgraven van de kerkhofgracht te Hallum waren de 
parochianen van de Flieterpen Genum, Reitsum, Lichtaard en Jislum verplicht daara an 
mee te werken. Deze kerken waren dus waarschijnlijk dochterkerken van die van Hallum. 
Volgens Reitsma was de kerk misschien gewijd aan de H. Catherina (zie klok). 
De middeleeuwse kerk is blijkens een aantekening van Ad. Mulder in de 17e eeuw of 
daaromtrent vervangen door een gebouw van kleine baksteen, waarvan hij de resten aantrof 
in 1886. De tekening van Stellingwerf suggereert echter nog een versnijding in het 
muurwerk die boven de ingang in de tweede travee omloopt. Deze gotische kerk zou na 
1 723 vervangen zijn door het kerkje dat Mulder in afbraak zag en dat door Martin afgebeeld 
wordt met een blinde noordgevel. Mogelijk is een 16e-eeuws kerkje met dakruiter in 
de 18e eeuw ommetseld en van een westingang voorzien. 
In 1886 werd op de oude plaats een nieuwe kerk gebouwd met een volledige toren aan de 
westzijde, gedetailleerd met rechthoekige spaarvelden waarin rondbogige nissen en een 
roosvenster boven de ingang. 
Het inwendige is zeer sober; de preekstoel een imitatie van friese 17e-eeuwse preekstoelkuipen 
uit 1928 (van der Veen, 232). 
Avondmaalsbeker hg. 13,2 diam. 1 o, i cm (afb. 301). Op de beker gegraveerd in cartouches 
voorstellingen van Geloof, Hoop en Liefde. Op de voetrand gegraveerd: Meinert 
Yellerts Diaken van Jelsum. Merken Leeuwarden, E van 1699 (?) en meesterteken P. Jilderda. 
Avondmaalsbeker copie van voorgaande. Opschrift op rand: D. S. Roorda J. W. de Jong 
Diakens van Jislum 1853. Jaarletter T meesterteken H. Adema. 
In de toren hangen twee klokken: 
diam. 64 cm. Opschrift: Fusa est campana in honorë beate Katherine virginis per me Iohëm 
sub curato Ub/bone Sifrido et Rinkone advocatis ano Dni mc c c cx I v in nomine 
Ihesu et Marie. Indien deze klok niet ooit verplaatst is, zal de patroonheilige van Jislum 
Catherina zijn geweest. 
diam. 72 cm. Opschrift: Int jaer onses Heeren Mvicxxxvi heeft mij Jacob Noteman in 
Leeuwarden gegoten voor Jeselom. 
Het gesmeed ijzeren uurwerk dat uit de i 8e eeuw zal dateren, is volgens de kerkvoogdijrekeningen 
in 1878 sterk gerepareerd. 

BOERDERIJEN 

Ten noordoosten van de kerk staat op het als archeologisch monument beschermde 
terprestant een gave boerderij van het kop-hals-romptype met kort niet onderkelderd 
voorhuis (afb. 306). Alleen in het achterste gedeelte is een huishoudkeldertje met opkamer. 
In voorhuis en halsgedeelte hebben de vensters de zesruits-indeling. Omgaande houten 
goot; in de topgevel smalle vensters en nokankers, het jaartal 1827 vormend. Op de 
schoorstenen dekplaten. 
De schuurvensters zijn gemoderniseerd en de schuur is van een haaks op de as staande 
aanbouw voorzien. De boerderij komt met grondplan zonder de aanbouw aan de schuur 
voor op de kadastrale minute. 

Tussen Wanswerd en Jislum ligt een omgracht terrein Groot Hikkaard geheten. 

R.V.A. I, I00, III, I I2; Van der Veen 248. 
Genealogische gegevens bewerkt door D. J. van der Meer te Roordahuizum. 
Claes to Hikkaert geeft in 1511 land aan waarvan Syds en Feye Roorda eigenaar zijn; 
ook Willem to Hakkaerd pacht dan land. In de Aanbreng van 1540 komt Sebastiaan Eec

JISLUM 249 
kezoon to Hickaert voor als eigenaar. In de 17e eeuw moet er de familie van Loo gewoond 
hebben en wordt Boudewijn van Loo als eigenaar genoemd (stemkohier 1640). 
Zijn zoon Jan is volgens Burmania's aantekeningen in de kerk van Wanswerd begraven 
onder een zerk met zestien kwartieren. Er zouden ook drie wapenborden van Loo in de 
kerk te Wanswerd gehangen hebben. Via eigendom aan Catherina Aggema, weduwe van 
Johan Eminga van Loo, en N. Bavius, secretaris van Dantumadeel (stemkohier 1698) 
komt het goed aan een familie, die zich naar het huis Hikkaard ging noemen en een predikant 
van Reitsum heeft voortgebracht (van Veen). Tenslotte komt het goed aan de familie 
du Tour de Bellinchave. 
Boerderij Op het terrein ter plaatse waar eerst de appelhof was, staat een boerderij uit 1914. 
Terp Recht ten zuiden van Jislum, thans onder Birdaard, staat op de Topogr. Kaart een terrein 
met de naam Hikkaard aangegeven, dat Halbertsma als terp tekent (Terpen, kaart 6 
west). 
POLDERMOLEN 
Poldermolen In de polder Vries ten zuidwesten van Jislum staat nabij `Groot Hikkaard' een kleine 
achtkante grondzeiler, een zg. boerenmolen, genaamd `De Volharding', uit 1872. De molen 
is eigendom van de stichting `De Fryske Mole' (afb. 307). 
Litteratuur Molens van Friesland, blz. 138. 
Geschiedenis Restauraties vonden in 1959 en 1973—'75 plaats; de laatste was zeer ingrijpend. 
Het staande werk • De gehele molen werd, met uitzondering van enkele onderdelen van het gaande werk, in 
1 973-1 975 vernieuwd. Het huidige achtkant is nagenoeg geheel van eikehout (dit zou bij 
het oorspronkelijke achtkant ook het geval geweest zijn), thans gebouwd volgens het algemeen 
in ons land toegepaste systeem; of dit oorspronkelijk ook zo was is ons niet bekend. 
Het achtkant bezit twee bintlagen, een zolder is niet aanwezig; de korbelen zijn zowel boven 
als onder gespijkerd. Over het beschot is rubberoid aangebracht. Het onderachtkant is 
gemetseld van gele baksteen in halfsteensverband en bezit één toegang. Op de binnenbeëindiging 
van de penanten rust het ondertafelment. De stijlen zijn met ankers hieraan 
bevestigd. 
De kap is thans geheel van eikehout en gepotdekseld. De lange spruit is op noordelijke 
wijze middelbalk en tevens als ijzerbalk gebruikt. De kap is kruibaar op een kruiring, een 
in het noorden sedert de 19e eeuw toegepast systeem. De staart heeft een kruirad. Op de 
baard is het bouwjaar `Anno 1872' geschilderd. Voorheen stond dit jaartal met het jaartal 
1 959 boven de toegang. De deur was geschilderd in de kleuren van het wapen van de familie 
van Weede, aan wie de molen toebehoorde. 
Het gaande werk Van het originele gaande werk is het bovenwiel met een stalen hoepelvang, de bonkelaar 
en het vijzelwiel nog aanwezig. Houten bovenas en roeden; oud-Hollands opgehekt, 
vlucht 9,16 m. Houten vijzel in een betonnen vijzelkom. 


Lichtaard 


Het dorp, dat een geringe omvang heeft en nog een sterk agrarisch karakter be-
zit, wordt geïdentificeerd met Lihdanfurt uit de Fuldalijst van 945 (Dronke 

c. 37). 
Onbebouwde delen van de terp zijn ook hier rond de eeuwwisseling afgegraven, 
waardoor het noordelijk gelegen kerkpad als een `dam' door de afgegraven terreinen 
de kerk bereikt (afb. 309 en 3i o). 
Een deel van de wat onregelmatig lopende ringweg aan de voet van de terp is 
aan de noordzijde als landweg te herkennen. Voor het overige maakt deze weg, 
rechtgetrokken, verhard en verbreed rond i 867 (Faber nr. 945) onderdeel uit van 
de doorgaande verbinding met de dorpen in West-Dongeradeel. De bebouwing 
is deels aan deze weg gelegen. 



Kerkgebouw 

Litteratuur 

Bronnen en afbeeldingen 

Geschiedenis 

Beschrijving 

Materiaal 

Schip en koor 

LICHTAARD 

KERKGEBOUW 

Het kerkgebouw, oorspronkelijk waarschijnlijk aan S. Petrus gewijd, staat geïsoleerd op 
een hoge terprest, een in de serie Genum, Reitsum, Lichtaard, Raard. Het terprestant is 
beschermd als archeologisch monument uit de voor-Romeinse ijzertijd. De kerk met de 
ingebouwde toren is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken, die er een tentoonstelling 
over de kloosters heeft ingericht (afb. 308 en 311-318). 

R.V.A. I, 103, III, 107; Benef. 148; R. V. G. O. 74; Van Buijtenen, Dorp 106; Herma M. van 
den Berg, De kerken van Genum en Lichtaard in Publicatieband A.F.T. I, 87 (1972); 
Nieuwsbulletin K. N. O. B. 1973, 102-103; J. D. van der Molen, De restauratie van de kerken 
te Genum en Lichtaard en Herma M. van den Berg, Nadere gegevens over de bouwgeschiedenis 
van Genum en Lichtaard, beide in Publicatieband A.F.T. H, resp. 96 en 94. 
Kerkvoogdijrekeningen 1717-1842 bij kerkvoogdij te Reitsum. 
Tekening J. Stellingwerf 1722 en door P. Idserdts Portier 1754 in coll. Fries Museum (afb. 
3" en 313). 
Blijkens een acte van 155o over het uitgraven van de kerkhofgracht te Hallum waren de 
parochianen van de Flieterpen van Genum, Reitsum, Lichtaard en Jislum verplicht daaraan 
mee te werken. Deze kerken waren dus waarschijnlijk dochterkerken van die van Hallum 
(van Buijtenen). In 158o verklaart men dat het grootste gedeelte van de inkomsten 
van de kerk besteed is aan reparatie. In de kerkvoogdijrekeningen zijn posten te vinden 
over verbouwingen in 1785 o.m. 154 gld. voor houtwaren; in 1851 vinden we een buitengewone 
reparatie aan kerk en toren vermeld onder toezicht van architect J. G. Rolsma, 
waarbij aangetekend wordt, dat het inwendige van de toren zo slecht was dat het rampen 
had kunnen veroorzaken. De doopschaal te Reitsum heeft een inscriptie herinnerend a an 
herstel van de kerk van Lichtaard in 1859. In 1861 worden nieuwe pannen op het dak 
gelegd. Tot 1820 komen posten voor voor onderhoud van een leidak. 
In 1944 is ten zuiden van de kerk gegraven op een terrein dat in de volksmond de priesterhof 
heette. Volgens H. van der Wal (archief R. D. M. z.) zouden er toen kloostermoppen, 
tufsteen en een gebakken wijwatervat gevonden zijn. Nasporingen naar materiaal of rapport 
zijn zonder resultaat gebleven. 
De vermelding van de patroonheilige Geertruida in 19e-eeuwse litteratuur berust op een 
verwisseling met Lutkewierum. Van der Aa vermeldt een stompe toren aan de westzijde 
die evenals de kerk met lei gedekt was, aan de noordzijde was een lage ingang, a an de 
zuidzijde een zonnewijzer. In 1973 is de kerk hersteld o.l.v. architectenbureau van der 
Molen en van der Zweep te Sneek. Aan de westzijde werd door de Rijksdienst voor het 
oudheidkundig Bodemonderzoek een oppervlakkig bodemonderzoek uitgevoerd, waarbij 
geen duidelijke sporen van een toren aan het licht gebracht konden worden. 
De kerk bestaat uit een eenbeukige ruimte die aan de oostzijde onregelmatig vijfhoekig 
gesloten is. Ruim twee meter van de westmuur staat koud tussen de noord- en zuidmuur 
een dwarsmuur, die bovendaks zijn voortzetting vindt als oostmuur van de toren. De 
noord- en zuidzijde van de toren bestaan uit een beplanking op houten regelwerk (alb. 
308, 312 en 314). 
De kerk is opgebouwd uit baksteen van 30,5-31 x 8,5-9,5 cm, Io lagen 104 cm in afwisselende 
kopse en strekse lagen in een verband dat boven de plint kruisverband benadert. 
Voor de buitenzijde is gave steen toegepast, inwendig veel brokken en puin als vulling 
zonder dat van kistwerk gesproken kan worden. Aan de zuidoostzijde van het koor zijn 
op bakstenen inscripties gekrast: 1620 en enige huismerken, 1627, 1641. In de bakstenen 
zijn hier en daar voegen gekapt, die wijzen op een bepleistering met andere voegverdeling 
dan die van het baksteenwerk. Blijkbaar werd in de 17e eeuw de pleister verwijderd. 
De westgevel is bemetseld met kleine paars-rode steen van 20-21 X 4,3 cm, I0 lagen 51,5 
cm met uitzondering van kleine gedeeltes ongeveer ter breedte van de muurdiktes der zijmuren. 
Dit werk gaat op tot boven aan de torenvormige verhoging van de westgevel. 
De oostgevel van de toren bestaat uit kleine gele steen van de nok van het schip af, daaronder 
bestaat de scheidingsmuur uit opnieuw gebruikte kloostersteen. 
Het muurwerk van schip en koor is van gelijke zwaarte en bleek bij de restauratie homogeen 
te zijn. Het heeft een hoge opgaande plint afgedekt door een profiellijst, behalve 
langs de zware westgevel, die niettemin, naar inwendig te zien valt, in verband met de zijgevels 
is opgetrokken. 


256 LICHTAARD 

dat men vermoedt dat het ooit licht gegeven heeft op een ingebouwde (orgel?)tribune. 

De dwarsmuur staat deels voor dit venster. Het meest oostelijke venster a an de noordzijde 

is gedicht (afb. 314). 

In de koorsluiting is aan de zuidzijde een piscina-nis te voorschijn gekomen, waarvan de 

voorzijde door een accoladeboog met afgeschuinde kant gevormd wordt. De nis was om


geven door een 15 cm brede geschilderde rode band met witte schijnvoegen. 

De ruimte is overdekt door een tongewelf met vlakke ribben, die geen relatie hebben met 

de spanten van de kap. Het gewelfje komt neer op een verbrede voorlijst, die op de trek


balken rust. De tweede tot en met vierde trekbalk ontbreken. Onder de trekbalken om de 

andere de gepeerkraalde uiteinden van sleutelstukken; alleen de meest westelijke nog aan


wezige trekbalk heeft aan de zuidzijde een volledig sleutelstuk van een muurstijl-korbeel


constructie. De kap bestaat uit vijf eiken spanten ten oosten en twee ten westen van de 

scheidingsmuur, beide groepen zijn apart genummerd. 

Bouwgeschiedenis Het muurwerk van het gehele kerkje is in één periode tot stand gekomen blijkens details 
van ingangen en piscina-nis een eindweegs in de 16e eeuw en waarschijnlijk kort voor 
1580 verlaagd. Hoewel men aanvankelijk het plan gehad moet hebben een toren op te 
trekken tegen de westgevel en de ingang daarop berekend is, moet men aannemen dat er 
van dit plan niets gekomen is en men de westelijke ingang voorzien heeft van een portaal, 
waarvan de aanzetten naast de ingang onder het maaiveld te zien waren. De 14e- en 15eeeuwse 
klokken kunnen in een klokhuis gehangen hebben, waarvan de toren een imitatie 
lijkt. In reformatorische tijd is een westelijk gedeelte afgescheiden door een muur met een 
kleine doorgang naar de kerkruimte. In het voorgedeelte lag een balklaag met vloer; de 
bovenruimte was verlicht door het verkleinde venster naast de zuidelijke toegang. De 
scheidingsmuur werd vrij zwaar aangelegd omdat de opbouw van de toren daarop kwam 
te rusten. Mogelijk bevat de zeer zware westmuur nog resten van een voorgaande kerk, 
waarlangs de binnenmuur in verband is doorgetrokken. Het feit dat de oostelijke torenmuur 
uit kleine 18e-eeuwse steen is opgetrokken, geeft een dateringsmogelijkheid. (1748?, 
zie windvaan). 
De niet steeds betrouwbare Stellingwerf en de tekenaar van 1754 moeten door het silhouet 
van de kerk verleid zijn tot het tekenen van een toren. Tenslotte is de westgevel in de 19e 
eeuw gedicht door een beklamping (1851?). Heeft men mogelijk in het westelijk gedeelte 
eens school gehouden tot 1829 toen er nieuwe scholen gebouwd zijn in de Grietenij? 
(Faber Inv., nr. 909.31). 
Waarom de twee spanten in het torengedeelte, die weinig verschil vertonen met die van de 
overige kap apart genummerd zijn, is niet duidelijk. Inwendig heeft men een tongewelf 
aangebracht over de kerk en tegen de scheidingsmuur een imitatie van de oostelijke sluiting 
geschilderd (1785). 
Inventaris De kerk bezit: 
Preekstoel Een eikehouten preekstoel met achtzijdige kuip, achterschot en klankbord. De kuip is op , 
de hoeken versierd met gegroefde kolommen met een manchet en heeft Friese getoogde 
panelen. In de velden zijn gietijzeren ornamenten toegevoegd. De preekstoelkuip is verwant 
aan die te Reitsum doch van andere verhoudingen en is van latere details voorzien, grotendeels 
xix (afb. 316). 
De kerk had tot de restauratie een eenvoudige lambrizering van paneelwerk xix. 

Doophek Doophek met balusters xviii, waarin hekje met gietijzeren vulling (1851?). 
Op de oostzijde van de scheidingsmuur is een blauwe schildering met gebogen lijnen te 
onderscheiden, die een beëindiging van het gewelf als aan de oostzijde moet suggereren, 
xvIII (1785?). 
In de as van het schip is tijdens de restauratie in 1974 een gemetseld graf gevonden uit 
grote baksteen bestaand (vermelding Vrije Fries 1975, 165). 
Windvaan Op de nok gesmede windvaan s. A. 1748 (en niet 1642!). 

Klokken In de toren hangen twee klokken: 
diam. 73 cm met bovenrandopschrift tussen touwbanden Sanctus Petrus xiv. 
diam. 71 cm met bovenrandopschrift A.D.M. C C C C I I I I 0 Rex Glorie Criste veni cum 
pace. 
Uurwerk Op de torenvloer staat een smeedijzeren uurwerk gemerkt 1713 H I en in 1977 gerestaureerd, 
zie H. van de Kamp in Publicatieband A.F.K. II, 99 e.v. (afb. 315 en 318). Het uurwerk 
werd aangedreven dooreen slinger met verticale lepelspil en werd opgewonden door 
middel van een knik. Het schakelrad met lepelspil was later vervangen door een zg. 


LICHTAARD 257 
Amentgang. Het uurwerk is na de restauratie uit overwegingen van toegankelijkheid lager 
geplaatst dan oorspronkelijk. H.I. staat mogelijk voor Hessel Johannes, zie blz. 62. 
flOIR I) ER IJ EN 
Bennerhus Aan de Dokkumer Ee ligt de boerderij Bennerhus (afb. 319). 
Litteratuur R.V.A. I, 102, 103, III, 102; Benef. 142, 143 en 1 49. 
Geschiedenis Het register van den Aanbreng van 15I I vangt aan met de gronden van Juke tot Bennerhuus, 
waarvan de Keller van Klaarkamp eigenaar was. Ook Ancka to Bennerhuus geeft 
land aan waarvan dezelfde Heer landheer is. Verderop wordt Juke als landheer genoemd 
gemeenschappelijk met Focke Ropta. Ook onder Reitsum komt Juke to Bennerhuus 
voor. In 1540 worden deze laatste landerijen aangegeven door Feye Roorda. De landen 
onder Lichtaard geeft Jan Juckes dan aan, waarnaast Tjepke to Bennerhuus ook landeigendom 
heeft. Het Beneficiaalboek kent Douw to Bennerhuus op veengronden van Klaarkamp. 
Boerderij Op een omgracht en door een boomsingel omzoomd terrein staat een zeer grote boerderij 
van het kop-hals-romptype met onderkelderd voorhuis uit het derde kwart van de 19e 
eeuw. 
Boerderij Ten noordwesten van de kerk staat een boerderij van het kop-hals-romptype met kort 
voorhuis, die waarschijnlijk overeenkomt met de op de kadastrale minute voorkomende 
boerderij en in aanleg daarmede van voor 1832 dateert (afb. 32o). De laatste jaren zijn 
enige wijzigingen aangebracht aan de `binnenzijde' van het halsgedeelte en is een aanbouw 
aan de schuur wederom verwijderd. De melkkelder bevond zich in het voorste gedeelte 
van de schuur. 


263 

Marrum 


De naam van het dorp Marrum komt als Mereheim voor in de oudste Fuldalijst 

(Dronke c. 7). 

Op de wegens bebouwing niet afgegraven dorpsterp zijn beide ringwegen aanwezig 
(afb. 321 en 322). De radiale structuur valt op de kruin van de terp in het be-

loop van enkele straatjes te herkennen. Het dorp dat in 1786 groot en aanzienlijk 
wordt genoemd (Tegenwoordige Staat 193) heeft momenteel het agrarisch karakter 
nog niet geheel verloren door de aanwezigheid van een boerderij op de terp, 
de geringe bebouwingsdichtheid en een aantal (moes)tuinen. 
Het betrekkelijk onaangetaste karakter is mogelijk in de hand gewerkt door de 
wat afzijdige ligging van de doorgaande weg. Ruimtelijke ontwikkelingen langs 
deze weg, waaronder een opvaart en een haventje zijn daardoor buiten het terrein 
van de dorpsterp tot stand gekomen. 
Westernijkerk kan nauwelijks als zelfstandig dorp worden beschouwd, maar 
moet meer gezien worden als een buurt bij Marrum (afb. 345). Op de terpenkaart 
(Halbertsma, Terpenkaart 6 west) wordt Nijkerk niet als terp aangegeven. 
Aan de naam is te zien dat het hier om een relatief jonge (`nij) vestiging gaat. De 
`nieuwe' kerk is nieuw ten opzichte van die van Marrum. De kerk plus het aangrenzende 
terrein van de voormalige Jeppema State liggen niet centraal ten opzichte 
van de bebouwing. Op de plattegrond van Schotanus (1682) ligt de bebouwing 
nog wel in de nabijheid van de kerk, maar daar is nu nauwelijks sprake 
meer van (afb. 395). 


Hervormde kerk 

Litteratuur 

Bronnen 
Afbeeldingen 

Geschiedenis 

Beschrijving 

MARRUM 

KERKGEBOUW 

De Hervormde kerk staat op een zeer ruim door een boomsingel omgeven kerkhof in het 
midden van het dorp. De kerk is met de ingebouwde toren eigendom van de Hervormde 
Gemeente (afb. 323 en 325-337). 

R.V.A. I, I II, III, 39; Benef. 143; R. V. G.O. 70; Van der Aa vii, 698; Wumkes II, 284; Van 
der Veen, 210. 
Kerkvoogdijrekeningen 1619-1825, R.A. Leeuwarden; Notulen floreenplichtigen, gemeentearchief 
Ferwerd (Faber, Inv.1671, I en 2). 
Tekening door J. Stellingwerf 1723; tekening door D. Cannegieter 1861 beide in coll. 
Fries Museum (afb. 326 en 327). 
Volgens Reitsma is de patroonheilige van Marrum S. Godehardus. Naast pastoriegoederen 
bezat Marrum in 1580 een prebende, in 151 i een vicarie genoemd. 
Daar de kerkvoogdijrekeningen vrijwel compleet aanwezig zijn tot 1825 noteren wij de 
belangrijkste uitgaven daaruit met betrekking tot het gebouw en zijn inventaris: 
In 1627 komt een post voor van 37 gld. aan de klokkegieter Hans Falck te Leeuwarden en 
in 1632 `noch aan de Francoisen het laatste termijn van de klokken betaelt 142 gld 24 st.' 
In 1636 worden nieuwe banken in de kerk gemaakt door Sjoerd Jansen. Ook vermaakt hij 
de `glaslichten'. Diverse reparaties aan kerk en toren worden tevens in die jaren verantwoord. 
In 1637 betaalt men voor verven van een bank in het oosten van de kerk. Het jaar 
daarop wordt een benekouw (knekelhuis) gemaakt. Johan Aysma en Juffrouw Bauck v an 
Wijckel kopen in 1644 een legerstede met kelder `voor haer stoel' en Sjoerd van Albaerda 
een grafkelder `met het voeteneynde schietende aan de ingangck van de Aysma Kelder'. 
Het leien dak wordt in 1646 ingrijpend hersteld. In 1655 worden er planken geschaafd `tot 
het dak der kerck'. Dit hangt samen met het opnieuw leidekken van de `noordkant van de 
toom ar. In 1657 wordt nog hout verantwoord van de `consistoriebanken ende 't gewulff 
der kercke'. Het jaar daarop komt de toren weer in herstel: Sjoerd Ales Harthouwer te 
Leeuwarden levert steen `wegens twee cantelen en een clapmuts op de toren gelevert' en er 
komen nieuwe wijzers op de wijzerplaat. 
In datzelfde jaar krijgt Dirk Sydtses `sijn bedongen loon voor de geleverde predikstoel en 
consistorie bank in de kerke. 300 gld'. Er worden vier ritten met de kistemaker verantwoord. 
In 1660 tenslotte wordt de verfraaiing van de kerk bekroond doordat de Staten der 
provincie een glasraam vereren en dat van de `Ed hove voor dese gegeven' vergroot wordt. 
Omstreeks 1700 was rond het kerkhof een ringmuur. Het dak van de kerk kreeg een nieuwe 
leibedekking in 1718 en opnieuw in 177o. De toren en het uurwerk vroegen in de 18e 
eeuw veel reparaties. De toren werd in 1724 volgens bestek hersteld, in 1766 wordt hij 
geverfd en in hetzelfde jaar is er veel hout gekocht; in 1777 moet er weer een reparatie aan 
de toren aanbesteed worden, waarna men in 1786 bij de afbraak van Ponga State 13 plan-
ken koopt voor de toren. Het uurwerk wordt achtereenvolgens hersteld door de uurwerkmakers 
Sybe Johannes te Dokkum in 1672, Isbrand van Statom te Leeuwarden in 1723, 
Gosse Johannes te Holwerd in 1769. Er is dan sprake van het groot uurwerk. In 1783 
worden het uurwerk en de zonnewijzer, waarvan in 1766 en eerder in 1629 reeds sprake is, 
naar Bartlehiem gebracht naar Gosse Johannes. In 1790 komt er een nieuwe wijzerplaat 
met bladgoud en bladzilver bewerkt. Van Ponga State koopt men in 1786 ook Friese steen 
voor de `ringmuur bij de homei' aan het kerkhof. In het inwendige van de kerk brengt 
men in 1798 een kraak aan, waarna in 1802 een grote som aan de schilder wordt betaald 
voor verf aan de nieuwe ramen. 
In 1809 wordt de benekouw afgebroken. In 181 i komt er een kandelaar op de preekstoel. 
De pastorie wordt in 1815 verfraaid; in de voorkamer komt een schilderstukje op de 
schoorsteen en G. van der Wielen te Leeuwarden levert een gesneden raam boven de 
voordeur. Jan Rienks van der Wielen krijgt betalingen voor arbeidsloon en materialen 
aan pastorie, kerk en toren. In 1816 valt de kerkvoogdij een legaat toe tot onderhoud van 
de graven van de familie van Idsinga; in 1787 blijkt men reeds een legaat gekregen te hebben 
om hun `wapens hangende in de kerk' te onderhouden. 
Over een orgel zwijgen de rekeningen geheel. 
Van der Aa noemt de toren klein en stomp en vermeldt het jaartal 1597 aan de binnenzijde 
van de toren als 1595. De nieuwe toren is in 1858 aanbesteed. 
De binnenwerks ruim 8 m brede kerk is aan de koorzijde inwendig onregelmatig halfrond, 


268 MARRUM 
uitwendig vijfzijdig gesloten. In de westelijke travee is in 1858 een nieuwe toren gebouwd 
met aansluitende westgevels (afb. 323). 
Materiaal Het muurwerk van het schip bestaat aan de noordzijde beneden uit baksteenwerk formaat 
32-33 x 99,5 
cm, io lagen 103 cm in een verband met veel strekken. Daarboven is tufsteen 
toegepast, kennelijk opnieuw gebruikt, doch waarin wel platen op hun kant zijn 
toegepast in twee stroken en een strook van twee lagen baksteen. Het westelijke 
gedeelte is dunner en opgetrokken van bovenvermeld baksteenmateriaal, doch in tweede 
toepassing. Ten oosten van het eerste volledige venster is een zg. staande tand te zien, 
waartegen het oostelijker muurwerk is aangewerkt. Ongeveer 15 m uit de westmuur gemeten 
is een afwijkend gedeelte in het muurwerk waar te nemen, ontstaan door de dichting 
met tuf- en baksteen van een doorgang naar een afgebroken aanbouw. Het koor bestaat 
uit baksteen van iets geringere dikte, t o lagenmaat 101 cm waarbij veel strekken zijn toegepast; 
het baksteenwerk wordt afgewisseld door twee stroken tufsteen, waarin soms platen 
op hun kant zijn verwerkt. 
De zuidmuur bestaat grotendeels uit baksteen en vertoont van west naar oost eenzelfde 
opeenvolging van materiaal als de noordmuur: een gedeelte herbruikte baksteen, een gedeelte 
in grote baksteen, in de oostelijke helft waarvan veel strekken zijn toegepast, een 
gedeelte uit afwijkend materiaal, ontstaan door dichting van de boog naar een verdwenen 
aanbouw en een gedeelte aansluitend aan de koorsluiting. Tussen dit laatste gedeelte en 
de dichting is een klein stuk geheel tufstenen muuroppervlak bewaard, waarin drie stroken 
platen op hun kant zijn verwerkt. 
Schip De koppen van de vensters bestaan uit een dunne lichtrode baksteen. Boven langs de gehele 
muur loopt een strook jonger muurwerk waar de goot op rust. 
Tegenover elkaar staan, ongeveer 6 m uit de westgevel gemeten gedichte rondbogige ingangen; 
de boog bestaat uit een kopse rollaag, de dagkant is geheel van baksteen en met 
kopse sprongen geleed. Iets naar het oosten verschoven staan boven deze ingangen kleine 
rondbogige vensters met soortgelijke rollagen. De overige rondboogvensters, aan elke 
zijde drie, zijn ingebroken en hebben een steens rollaag van 18e- vroeg 19e-eeuwse makelij. 
Zij zijn gevuld met houten ramen met kleine roedeverdeling (afb. 329 en 330). De twee 
westelijke aan de noordzijde zijn 20 cm smaller dan de overige. Boven de twee oostelijke 
vensters aan de noordzijde en het meest oostelijke aan de zuidzijde is een groot gedicht 
spitsboogvenster te zien met een steens rollaag. 
Koor Langs de hoeken van het koor gaan bakstenen kralen op, aanvangende op een plint (afb. 
328). Het muurwerk van de koorsluiting is beneden de verhoging in machinale steen ten 
behoeve van de goot, eerder eens verhoogd ten behoeve van een nieuwe kap. De hoeken 
daarvan staan niet boven de hoeken van de plattegrond. In de sluitingszijden staan dichtgemetselde 
rondboogvensters, gedekt door een kopse rollaag. Alleen aan het middelste 
venster is de aanzet te zien van een strekse laag, die boven de rollaag gelopen heeft en 
waarvan de stenen gebogen waren. Dat venster is echter later aanzienlijk vergroot en 
daarna gedicht. Het zuid-zuidoostelijke venster is vervangen in spitsboogvorm; een spoor 
van de rondboog is nog zichtbaar. 
Stichtingssteen In de westgevel van de toren staat een slecht leesbare steen met opschrift: Aan deze toren 
in den jaren 18(58) herbouwd, is de eerste steen gelegd door Marten Jelles Miedema zoon 
van J. H. Miedema die destijds met K. K. Osinga en J. L. Olivier kerkvoogden waren. 
Indien gij desen toren siet/Niet langer meer als voorheen/Misken dan Uwe roeping 
niet/En zoek God door gebeen/Zijn huis o mensch dan trouw bezocht/De Heiland ging U 
voor/En wat gij dan nog missen mocht/Gij zijt op 't regte spoor J.C.Z. 
Inwendig De ingebouwde toreb van 1858 rust op balken die de voorgevel verankeren aan twee blok-
Toren ken muurwerk, die oostelijk van de toren opgetrokken zijn en even hoog opgaan als de 
zijmuren. Zij zijn onderling verbonden door een muur, die achter het orgel een verdiept 
rechtgesloten veld vormt, waar het jaartal 1597 in baksteen is aangegeven. De bovenzijde 
van de blokken muurwerk vertoont baksteen van 20,5 x 5 cm. De ruimten naast de toren 
zijn afgedicht door dunner muurwerk. Op de verdieping zijn grote cirkelvormige openingen 
uitgespaard. Het eerste spant van de kap loopt door de toren. 
Schip Verder oostwaarts is inwendig alleen aan de zuidzijde de afgebroken aanbouw waar te 
nemen in de vorm van een brede segmentbogige nis rond het tweede venster en een sprong 
in het muurwerk (afb. 331). Aan de noordzijde waren in 1944 in de bepleistering de aanhechtingen 
waar te nemen ter plaatse waar de doorgang naar een aanbouw geweest is. 
De muren zijn verankerd door vernieuwde trekbalken zonder sleutelstukken met uitzon



Bouwgeschiedenis 

Inventaris 
Preekstoel 

Orgel 

MARRUM 269 

dering van één balk achter het orgel en de meest oostelijke. Onder de eerstgenoemde is 
een fragment van een sleutelstuk bewaard aan de zuidzijde (afb. 333)• 
De meest oostelijke trekbalk steunt op een korbeel met achter de pleister een muurstijl. 
Ook de steunbalken in de koorsluiting die deels vervangen zijn door ijzeren trekstangen, 
rusten op korbeels en weggepleisterde muurstijlen. Het vrij jonge tongewelf gaat op van 
een verbrede voorlijst op korte sleutelstukken. 
De kap bestaat uit twee gedeelten, een over de koorsluiting en koortravee, het andere gedeelte 
loopt van daar tot de westgevel en wordt boven de laatste trekbalk door de toren 
van 1858 doorbroken. Van beide gedeelten zijn de spanten van west naar oost genummerd, 
in het westelijke gedeelte in twee series. De kap over het koor bevat een tongewelfconstructie 
met geprofileerde gewelfribben; de koningsstijl is aan de onderzijde als geprofileerde 
beëindiging afgewerkt. De beschieting is nimmer tot stand gekomen. Wel vindt 
men in de ribben de groeven daartoe. De kap over het schip heeft, zoals gebruikelijk, twee 
spanten benevens een nokgording. De verbinding is zodanig dat de kap over het koor jonger 
moet zijn dan die over het schip. 
Het muurwerk van het schip moet gezien het baksteenverband met veel strekken in het 
begin van de i 3e eeuw gedateerd worden. Bovenaan paste men tufsteen toe afkomstig van 
afbraak van een voorgaand gebouw. Het inwendig rond gesloten koor met kralen langs de 
buitenhoeken moet ongeveer gelijktijdig zijn gebouwd. De gehele kerk kreeg kleine rondbogig 
gesloten vensters, waarvan er aan de westzijde telkens een over is bij de voormalige 
ingangen, die ook nog uit die periode stammen; het koor bezit nog sporen van de romaanse 
vensters. Aan de westzijde was de kerk korter dan thans. Mogelijk werd een 
nieuw schip opgetrokken tegen een bestaand westwerkje dat nog enige eeuwen stand hield 
totdat het door een westtoren vervangen werd, die voor de tegenwoordige kerk gestaan 
moet hebben, daar de gotische kap tot de gevel doorloopt. 
Van het eerste tufstenen kerkje rest een fragment muurwerk aan de zuidzijde en wel ten 
oosten van de dichtgemetselde doorgang naar de voormalige aanbouw. Deze moet dan 
ook tegen het tufstenen kerkje gebouwd zijn geweest als te Hallum. In het tufsteengedeelte 
is een schuine lijn te zien van de afdekking van de absis die dus deels in de muur gewerkt 
is geweest. 
Mogelijk is de kerk ooit van stenen ribgewelven voorzien geweest; een steen daarvan is op 
het kerkhof gevonden. Het koor is midden i 6e eeuw van een nieuwe kap voorzien, waarvan 
de balken op muurstijlen gerust moeten hebben, waarvan de ankers nog te zien zijn 
aan de buitenzijde van de muren. In de oostelijke helft van de kerk werden (in 1597?) grote 
spitsboogvensters gebroken waarbij aan de zuidzijde een gedeelte muurwerk werd aangeheeld 
tegen het oudste tufstenen fragment. De doorgang naar de aanbouw aan deze 
zijde is geheel gedicht; mogelijk stond daar de kansel. Het venster in de vulmuur dateert 
van 1802, toen ook de grote gotische vensters weer vervangen werden door kleinere. Het 
meest westelijke van deze serie kan aan beide zijden ter plaatse van een romaans venster 
staan. De nieuwe vensters vervangen de grote gotische nadat deze in 1796 van hun geschilderde 
wapens ontdaan waren. 
De blokken opgaand muurwerk waartegen in 1858 de toren is gebouwd, zijn blijkens het 
materiaal en een jaartal in 1597 opgericht en vormen een soort afscheiding van een voorkerk 
westelijk van de ingangen; het tongewelf, dat thans koor en schip overdekt en het 
17e-eeuwse vervangt, reikt ook niet verder dan daar. Mogelijk was men ooit van plan 
daar een dakruiter te bouwen in de trant van die te Lichtaard, maar heeft men toch de 
toren weer hersteld en van nieuwe klokken voorzien. 
De kerk bezit: 
Een eiken preekstoel met achterschot en klankbord, blijkens kerkvoogdijrekeningen in 
1658 geleverd door Dirk Sydtses en thans tegen de oostelijke sluitmuur opgesteld (afb. 
332). Blijkens de rekening is de kistemaker van buiten Marrum gekomen. De kuip met 
bordes heeft op de hoeken gecanneleerde en voor een derde geornamenteerde korintische 
zuiltjes, waartussen de gejjorniste panelen zijn gevat. Aan het achterschot zijn de zuiltjes 
alleen gecanneleerd en zijn de kapiteeltjes vernieuwd. Vergelijk preekstoel te Ferwerd. 
De orgelkas bestaat deels uit 17e-eeuwse onderdelen; het pijpwerk zou volgens van der 
Veen in 1831 door J. A. Hillebrand geleverd zijn, doch zo gebrekkig dat het door N. A. 
Looman te Groningen onder toezicht van W. van Gruisen in 1833 weer vernieuwd moest 
worden. Volgens Wumkes is het in 1841 weer ingewijd. Van der Aa vermeldt dat het in 
1833 geschonken was door freule Collot d'Escury. 


270 

Herenbank 

Banken 

Zilver 

Klokken 

Hegebuorren 
Lage Herenweg II 

Langebuorren 7 

Langebuorren 9 
Langebuorren 8 

MARRUM 

Een herenbank van paneelwerk met kussenpanelen (afb. 331). De overhuiving rust op 
omrankte kolommen met korintische kapitelen en is versierd met mooi gesneden lofwerk. 
Het opzetstuk, dat geflankeerd wordt door twee vazen, is geheel ajour gesneden en bestaat 
uit acanthusbladeren die een voetstuk omranken, dat in de trant van Marot met een losbladige 
palmet is versierd. Het draagt het gekroonde alliantiewapen Wielinga-Westerhuis 
duidend op het huwelijk van Johannes Wielinga en Dieuke Westerhuis, dat in 1697 te 
Marsum werd gesloten. Het echtpaar woonde op Westerhuis State. 
De bank werd in 1723 besteld door Mevrouw Wielinga bij Jacob Sydses Bruinsma te 
Leeuwarden blijkens processtukken (civ. Sententies R.A. Leeuwarden) vermeld door S. ten 
Hoeve, Jacob Sydses Bruinsma in Vrije Fries 1976, 49 e.v. 
Een eenvoudige overhuifde herenbank met spijltjesfries en overhuiving rustend op gecanneleerde 
kolommen met manchet aan de voet is bij de laatste wijziging van het interieur in 
1966 verwijderd en ligt in stukken op de orgelzolder met de resten van een 19e-eeuws 
doophek, dat blijkens een foto uit 1944 toen reeds aan de oostzijde stond. 
Achter het doophek stonden twee met de koorronding deels meegebogen overhuifde 
banken. 
Beker op hoge voet, hg. 20,2 diam. Io,6 cm (afb. 359). Inscriptie in rolwerkcartouches: 
`Ao 1677 den 3 November Hebben de Ho Edl. Geb. Hr. Johan v. Coenders Capt. van 

S. F. Doorlucht. L. Garde Prins Hendrick Casemier van Nassau etc. Eerf Stadtholder en 
Capt. Generael van Vriesl. etc. en de H. E. Geb. Vrou Walta Echt. desen Beeker vereert 
aen de kerke tot Marrum ter bedieninge van 's Heeren Heylige Avontmael'. Merken Leeuwarden 
E van 1677 meesterteken Arjen Algers Mensma, Frederiks I11, 294, Voet 428. 
Broodschaal diam. 39 cm met gedreven rand waarin allegorische voorstellingen van de 
vier jaargetijden tussen kraakbeenornament en bloemen (afb. 334-337). Ingegraveerde 
wapens Coenders-Walta (vgl. Ponga-State). Inscriptie `Anno 1719 den 15 januari Heeft de 
Hoogh. Wel Gebooren. juffr. Mejuffer Aurelia Margareta Van Coenders dese schotel gelegateerdt 
Aan De Diaconi Van Den Dorpe Marrum tot het Gebruik van 't Broodt in 
's Heeren Heilig Avontmaal'. Merken: Leeuw, Vuurkorf, H in cirkelen twee maal een S 
of krakeling. Door Frederiks I, 23o als J. A. Ketel van Leeuwarden en 1702 gedateerd, 
doch de merken kloppen niet geheel. Eer jaarletter S van 169o. 
In de toren hangen twee klokken: 
diam. Ho cm. Opschrift: Jr. Douwe van Walta Johan van Aisma Wicke Gerribberts Willem 
Gerbens van Marrum 163o. Op de mantel wapens Walta en Aisma en huismerken 
Gerribberts en Gerbens. Dit moet de klok zijn waarvoor Hans Falck in 163o betaald is. 
diam. 96 cm. Opschrift: D. Viglius Cornelii Pastor Sioucke Sjouckes Hilcke Liuwes kerckvoochden 
van Marrum 163o. Op de mantel wapens Co rnelius, Siouckes en huismerk Liuwes. 
Bij de klokkeregistratie aan Obertin toegeschreven en volgens de kerkerekening van 
1632 door de `Francoisen' gegoten. 
BEBOUWING IN HET DORP 

De Hegebuorren was tot kort na 1966 bebouwd met een homogene serie lage brede dorpshuizen 
onder dwars zadeldak tussen topgevels, 18e-19e eeuw (afb. 343). 
Dwarshuis onder zadeldak tussen topgevels met beitelingen 18e-19e eeuw (afb. 341). Omlijste 
ingang in het midden. Blijkens het laag geplaatst venster in de zijgevel was er oorspronkelijk 
een bedsteden-kastenwand tegen de achtergevel. 
Dwarshuis onder schilddak met hoekschoorstenen midden 19e eeuw (afb. 340-342). Ter 
linkerzijde van de ingang onderkelderde opkamer, rechts grote kamer met twee zesruitsvensters. 
De ingang is omlijst met ionische pilasters, onder de goot uitvoerig gedetailleerde 
terra cotta (?) consoles. Na 1966 van twee kapellen op het dak voorzien. 
Iets bescheidener dwarshuis onder een zadeldak tussen topgevels I9e eeuw. Na 1966 zijn 
de zesruitsvensters vervangen door een groot lichtkozijn en is de dakkapel gemoderniseerd. 
Deftig dubbel herenhuis met verdieping en mansardekap met vier hoekschoorstenen, volgens 
de kadastrale legger in 1832 gebouwd voor Grietman, notaris en secretaris Jan Albarda 
(afb. 338 en 339). Het pand komt nog niet voor op de kadastrale minutekaart. Albarda 
bezat tevens de naastgelegen tuinen en huis en erf. In 1865 werd het pand verkocht 
en in 1866 hermeten en gesplitst in huis en erf en plaisiertuin ten name van K. S. Heep. 
Daar het terrein over de Lage Herenweg in de as van het Heephuis lange tijd Engelse 
Tuin heette, veronderstellen wij dat het huis een landschappelijk aangelegde overtuin 


Langebuorren ro 

Ringweg 96-96a 

( Wester) Nakerk, Hervormde kerk 

Litteratuur 
Afbeeldingen 

Geschiedenis 

Beschrijving 
Materiaal 

MARRUM, (WESTER)NIJKERK 

bezat, die waarschijnlijk in 1866 door notaris Heep werd aangelegd. In 1914 zijn huis en 
bijbehorende tuin als bejaardenhuis geschonken aan de gemeente en in 1976 gemoderniseerd 
als Groene-Kruis-centrum. 
Daar het pand op de helling van de terp is gebouwd, staat het aan de Langebuorren op 
straatniveau en heeft het een kelder onder het achterste gedeelte. Alle vensters in de voorgevel 
hebben een zesruitsindeling; de deur is omlijst. Voor de kap staat boven de kroonlijst 
in het midden een halfrond gesloten dakkapel; de kap is gedekt met leipannen. In de 
linkerhelft zijn de vertrekken gesitueerd met vensters op het zuiden; de noordmuur is gesloten. 
Aan de rechterzijde stond tegen de achterste helft van het huis een stalgebouw dat 
bereikbaar was door een langs het gehele huis lopende gang. De achtergevel aan de grote 
tuin met oude beukenbomen is gepleisterd. Behalve in de voorgevel zijn later alle vensters 
openslaand gemaakt. 
Blokvormig pand met verdieping, vijf traveeën breed en gedekt door een schilddak met 
hoekschoorstenen, X I X A. Het pand is na verval in 1979 hersteld. 
De vijf vensters in de voorgevel waren, ook voor het herstel verdeeld in zes ruiten : in de 
achtergevel waren op de verdieping, deels gedicht, drie vensters te zien. De ingang was 
voor het herstel rechts in de voorgevel. 
Het zuidelijke hoekpand met de Lytsebuorren is eveneens een deftig huis geweest met 
verdieping onder schilddak met hoekschoorstenen. De winkelramen in de beganegrond 
maken het echter moeilijk als zodanig herkenbaar. 
Aan de zuidelijke rand van de terp gelegen boerderij van het kop-romptype (afb. 344). In 
de voorgevel van het schuurgedeelte staan zesruitsvensters, terwijl het binhus vensters 
heeft met gebogen bovendorpel; in de topgevel, die door een uitgemetselde rollaag is gedekt, 
staan twee smalle lichtkozijnen met gebogen bovendorpel. Aan de oostzijde van het 
voorhuis is een smalle kelder, waarboven zich de bedsteden zullen bevonden hebben. In de 
achtergevel van de schuur stichtingssteen met 1868 en de naam Klaas Helder; overigens 
onleesbaar. 
Op de kadastrale minute wordt geen voorhuis aangegeven, wel het wagenhuis aan de 
westzijde van de schuur. Hoewel de vensters in de voorgevel van het schuurgedeelte ouder 
zijn dan de overige, is er in het metselwerk geen verschil te onderscheiden en moeten we 
aannemen dat de gehele buitenzijde van de boerderij herbouwd is in 1868, met gebruikmaking 
van oudere vensters voor het keukengedeelte. 

KERKGEBOUW (WESTER)NIJKERK 

Op de kadasterminute ziet men nog hoe de kerk in de zuidoostelijke hoek van het stinsterrein 
ligt. Zij is omgeven door een ruim kerkhof en is met de toren eigendom van de Hervormde 
gemeente (afb. 32I, 324 en 347357).

-

R.V.A. I, 109, III, 31; Benef. 143; R. V. G.O. 68; Tegenw. Staat II, 1 94; 
Tekening door J. Stellingwerf 1722 en id. door D. Cannegieter 1861 beide in collectie 
Fries Museum (afb. 347 en 349). 
De Tegenwoordige Staat weet te melden dat de kerk waarschijnlijk uit de goederen van 
Jeppema State is gebouwd en dat er in de 16e eeuw een geschil ontstond over het eigendomsrecht 
van de state, op welk terrein de kerk stond; het geschil zou in 1570 door bisschop 
Cunerus Petri beslecht zijn. De stukken zijn niet gevonden op het R.A. te 
Leeuwarden. 
De kerk bestaat uit een eenbeukig schip en een d riezijdig gesloten koorgedeelte beide uit 
baksteen en een eveneens bakstenen toren. 
De muren van het schip zijn gemetseld van baksteen van 30-31 x 8,5-9 cm, 1 o lagen 99 
cm in verband van twee tot drie strekken afgewisseld door een kop. Er zijn twee kleuren 
steen toegepast; een groengeel materiaal en een harder gebakken rode steen die bij de gedichte 
vensters aan de noordzijde afwisselend in strepen is verwerkt t.w. aan de voet zeven 
lagen rode, dan vier lagen gele, vijf lagen rode juist onder het venster, vervolgens drie lagen 
gele, twaalf lagen meest rood, en tot bovenaan voornamelijk geel gemengd met wat 
rode steen. De bovenste vier lagen zijn uit afbraakmateriaal vernieuwd. Ten oosten van 
dit gave vroege baksteenmuurwerk is een gedeelte uit afbraak hersteld. 
Aan het koor meet de steen 31,5-32 x 9-1 o lagen I o I cm. De toren bestaat met de westelijke 
vleugelmuren van het schip uit afbraaksteen van 29-30 x 8-9 cm, 10 lagen wo cm. 


272 

Toren 

Inwendig 

Schip en koor 

Schip, inwendig 

Bouwperioden 

MARRUM, (WESTER)NIJKERK 

Aan de noordzijde van het schip zijn resten rode pleister te zien. De zuidmuur is voor grotere 
gedeelten beklampt met 18e-eeuwse steen. 
De toren gaat onversneden en vrijwel gesloten op behoudens de galmgaten, waarvan er 
twee aan de zuidzijde en één aan de noordzijde staan. Zij zijn segmentvormig gesloten, 
verder is er een kleine rondbogig gesloten opening direct boven de nok van het schipdak 
en een soortgelijke aan de westzijde. 
Aan de westzijde is een toegang ingekapt, gedekt door een segmentbogige steensrollaag. 
Daarboven is een spitsbogig venster eveneens ingekapt, dat met een kopse laag omlijst is 
en een dagsteen heeft. De smalle dichtingen ter weerszijden zullen voormalige ankers aanduiden. 
Beganegronds is aan de zuidzijde dichtbij het tegenwoordige vloerniveau een lichtspleet te 
zien. De eerste balklaag doorsnijdt de rond gesloten doorgangsboog in de oostwand. Ongeveer 
een meter daarboven is een kragende boog gemetseld, die doorsneden wordt door 
een gedichte doorgang dicht tegen de noordoostelijke hoek. Het benedenste gedeelte van 
de oostwand van de toren helt sterker dan de overige muren. 
De klokkestoel bestaat uit drie grenehouten jukken, X v I I i ? 
Bij de aanhechting van koor en schip, ten oosten van de westgevel en ongeveer halverwege 
daartussen zijn brede schuin toelopende steunberen geplaatst, uitwendig geheel van kleine 
steen. Ook op willekeurige plaatsen tegen de koorsluiting staan drie beren. De middelste 
beer tegen de zuidwand van het schip is verwijderd, waarna een groot gedeelte muurwerk 
is bemetseld met kleine steen in kruisverband. Alle vensters t.w. vier aan de zuidzijde, één 
in de zuidwestelijke zijde van de koorsluiting en één in de noordelijke koortravee zijn geheel, 
of wat de koorvensters betreft alleen aan de kop ommetseld met kleine steen. Het 
oorspronkelijke noordoostelijke koorvenster is met dit materiaal gedicht. Aan de hoeken 
van het koor gaan bakstenen kralen op, eindigend tegen een bakstenen ringkapiteeltje, dat 
ingegroefde ringen vertoont (afb. 353)..In het metselverband van de lagen naast het kapiteeltje 
zijn sporen te zien van de kraagstenen van een voormalig boogfries. Aan de noordoostelijke 
koorzijde is het oorspronkelijk vrij grote rondboogvenster te zien achter de late-
re steunbeer. In het midden is het venster aanzienlijk vergroot en vervolgens met grote 
steen gedicht. In de 19e eeuw is een toegang ingebroken. Een soortgelijk venster heeft in 
de zuidelijke koortravee gestaan blijkens een spoor naast de westzijde van de tegenwoordige 
vensterrollaag. 
Het enige oorspronkelijke schipvenster is aan de noordzijde bewaard tussen de beide 
steunberen, waar twee gedichte vensters staan (afb. 351): het oostelijke heeft gave dagkanten 
en is rondbogig gesloten door middel van een kopse rollaag van grote steen; het andere 
is eens verhoogd en opnieuw gesloten met een slordige kopse laag. Aan de zuidzijde is 
over dit gedeelte de bemetseling aangebracht: inwendig tekent zich aan die zijde het meest 
westelijke venster af als een spitsbogige nis. Boven de gedichte ingang aan de noordzijde 
ziet men voorts nog een gedeelte van een oorspronkelijk venster. De ingang is gevat in een 
eenvoudig geprofileerde spitsbogige nis van kopse steen; het boogveld rust op een water-
slag; de doorgang is korfbogig gedekt geweest. Ongeveer een meter verder naar het oosten 
is de nauwkeurig ingeboete vulmuur van de oorspronkelijke ingang waar te nemen. Aan 
de zuidzijde is de spitsboog rond de voormalige ingang in een uitmetseling gevat en omlijst 
door een strekse rollaag; het holprofiel loopt te niet op een teenstukje ongeveer tien 
lagen boven het maaiveld. 
In de zuidwestelijke vleugelmuur is een smal spitsboogvenster ingehakt met gelijke details 
als dat in de toren. 
De muren zijn zwaar gepleisterd en onderaan verborgen achter een houten betimmering. 
Alleen aan de noord- en noordoostzijde van het koor loopt hoog in het muurwerk een 
versnijding, die verband zal houden met het aanbrengen van de kap. De ruimte is overdekt 
door een laag houten tongewelf op een verbrede voorlijst, die op de trekbalken rust. 
Op het orgelbalkon zijn sporen van muurstijlen achter de pleister waar te nemen; er zijn 
geen sleutelstukken meer behouden. Over het gehele gebouw loopt een doorgaande laatgotische 
eiken kap. 
Het koor met de gemetselde kralen aan de hoeken van de sluiting en sporen van rondbogige 
vensters is laatromaans, XIIIA. Ook de muren van het schip zijn blijkens de aan de 
noordzijde zichtbare sporen van vensters nog romaans, maar door materiaaltoepassing 
iets afwijkend; de zuidmuur is in de 19e eeuw bemetseld. De twee rondboogvensters aan 
de noordzijde, benevens de voormalige ingang en het voormalige rondboogvenster daar



274 MARRUM, (WESTER)NIJKERK 

Merken Leeuwarden C van 1675 en onduidelijk meesterteken. Voet nr. 573 (arm. 359). 

Klokken In de toren twee klokken, een diam. 8o cm met gotische bovenrandopschrift: Te colo vir-
go pia vocor posteaergo Maria A. D. mc c c L x x x v. De beugels zijn als touw versierd. 
Een klok diam. 71 cm met gotisch bovenrandopschrift: A.D. iet C C C C 5(1405?) dum trahor 
audite voco vos ad gaudia vite. De beugels zijn als touw versierd. 
Uurwerk In de toren staat een uurwerk in gespied ijzeren geraamte, x v 1 of x v I i; de slinger is later 
toegevoegd. 

DE STATES 

Jeppema State Het terrein van Jeppema State ligt onmiddellijk ten noorden en ten westen van het kerkhof 
van Westernijkerk, dat daarvan een deel lijkt uit te maken. Het kerkhof en het aangrenzende 
terrein benevens een klein terrein ten noordwesten daarvan, waar mogelijk de oudste 
stins gestaan heeft, zijn als archeologisch monument uit de late middeleeuwen beschermd. 
Op het terrein staat een woning, mogelijk een restant van een tuinmanswoning. In de verkaveling 
van het terrein ten noordoosten zijn oude tuinpercelen te herkennen, die thans ten 
dele door de weg doorsneden worden (afb. 321, 345, 346). 

Litteratuur R.V.A. I, IO, III, 33; Tegenw. Staat u, Wumkes I, 203, 232, 378,n, 305. 
Afbeelding Tekening door J. Stellingwerf in coll. Fries Museum (afb. 350). 
Bronnen Genealogische gegevens bewerkt dbor D. J. van der Meer te Roordahuizum (zie addenda). 


Geschiedenis In het Register van Aanbreng van 151 I komt Rints Jeppema voor als landeigenaar, in 
1540 is Romcke Jeppema als zodanig vermeld. Volgens het Stamboek was hij een Unema 
en neef van Ernst van Unema, wiens gelijknamige grootvader in de 15e eeuw eigenaar was 
van Jeppema State. De 15e-eeuwse Ernst van Unema is gehuwd geweest met de weduwe 
van Jeppe Jeppes Jeppema en hij noemde zich Ernst van Jeppema. Hun zoon Feye huwde 
Sybrecht van Jellinga, die weduwe geworden, haar huis in 1495 openstelde voor de stad 
Groningen. Belangrijk voor de relatie Huis-Kerk is de vondst van D. J. van der Meer, dat 
in 1431 Kempa Jeppema turf betaalde voor de kerk `tho Nyatzerka'. Rints Jeppema van 
1511 is volgens van der Meer Rints Hesseldr. Foppinga, weduwè van Sipts Feyesz. Unema; 
hun zoon Romcke huwde een niet adellijke vrouw en verhuurde de state in 1540 aan 
Johan van Roorda. In 158o bij de opgave van het beneficiale bezit werd dit te Westernijkerk 
door een aantal boeren gedaan en ook bij de Personele Impositie van 1578 was er 
geen edelman te Westernijkerk. De Tegenwoordige Staat vermeldt, dat door Cunerus Petri, 
enige bisschop van Leeuwarden van 1568-1578, een geschil beslecht zou zijn over het 
eigendom van de state, dat door de geestelijkheid als haar eigendom werd beschouwd. In 
het Rijksarchief te Leeuwarden zijn geen stukken aan het licht gekomen, die deze mededeling 
kunnen staven. Zeker is alleen, dat in die tijd de state niet bewoond werd, en zoals 
bovenvermeld, dat in de 15e eeuw de state-eigenaar de turf voor de kerk betaalde. Volgens 
de Tegenwoordige Staat woonden er in 1640 de kinderen van Ruurd Roorda. Dit blijkt 
op een onjuiste uitleg van het stemkohier te berusten, waar als eigenaar v an de stem staat 
aangemerkt Dries Waltinga in qualiteit van Ruurd Roorda's kinderen. De bewoner was 
Tial Jacobs. Andries was gehuwd met Rixt Binnertsdr. van Heringa. 
In 1664 wordt Frederik van Grovestins als residerende te Westernijkerk genoemd. Het 
stemkohier van 1698 vermeldt Grietman Binnert Heringa van Grovestins. Frederik was 
gehuwd met Rixt Ruurdsdr. Roorda, waaruit Binnert Heringa van Grovestins sproot. 
Frederik overleed in 1669 en werd in de kerk van Westernijkerk begraven. De avondmaalsbeker 
van de Herv. gemeente is in 1675 geschonken door Binnert Heringa van Grovestins 
en Vrouwe Titia van Burmania. In de 18e eeuw bleef het huis in handen van de 
familie van Grovestins tot 1764 wanneer er boelgoed gehouden wordt `achter het bosch 
van freule van Grovestins'. In 1767 en 1793 komt er veel houtopstand onder de hamer. Bij 
de verkoop in 186o van het `voormalig buitengoed Jepma State' worden nog 13 percelen 
onderscheiden w.o. de zuidercingel, het `ekkelbosch', de mispelsingel, de appelhof, de lage 
hoek, de wildernis, de wilde singel, de kershof, de beide voorsingels, de kruissingels en de 
lange singel, een aantal van welke namen thans nog bekend is. 

Gebouw Stellingwerf tekent een uit verscheidene onderdelen samengesteld huis (afb. 350). Links op 
de tekening zien we het waarschijnlijk oudste gedeelte met een trapgevel beëindigd. Beganegronds 
is er slechts een eenvoudige deur, die doet denken aan een stinskelder-toegang. 
Het overige woonhuis is door schilddaken gedekt en heeft een middengedeelte met nog 


Ponga State 

Litteratuur 
Bron 
Afbeelding 
Geschiedenis 

Gebouw 

MARRUM 275 

vroeg I7e-eeuwse vensters. Het rechtergedeelte lijkt jonger, waarbij men zou kunnen veronderstellen, 
dat het meest linkse paviljoen uit overwegingen van symmetrie is toegevoegd. 
Het poortgebouw over de gracht is dan reeds verdwenen en vervangen door een 
ijzeren hek op welks palen twee liggende leeuwen te zien zijn. Mogelijk zijn dit de leeuwen, 
die thans nog op de boerderij Groot Sminia bewaard worden. Als bouwheer van het 
woongebouw zou Binnert van Heringa in aanmerking komen. De aanleg van de bijbehorende 
tuinen is in de kadastrale opmeting thans nog te herkennen; van een aantal onderdelen 
zijn ter plaatse nog namen bekend, als op afb. 345 aangegeven is. 


Ten oosten van Marrum ligt aan de Miedweg op een omgracht terrein Ponga State. Het 
terrein is beschermd als middeleeuws stinsterrein (afb. 321 en 322). 


R.V.A. I, I I2, III, 44; Tegenw. Staat II,193; D. Cannegieter in F.V.A. 1885, 25; Wumkes I, 
147, 176, 193, 221, 236, 259, 355. 
Kerkvoogdijarchief Hallum, inv. nr. 19, R.A. Leeuwarden. 
Genealogische gegevens verstrekt door D. J. van der Meer te Roordahuizum. 
Tekening door J. Stellingwerf in coll. Fries Museum (afb. 358). 
In 1511 komt Tjalling Ponga als landheer voor, in 1540 wordt dit land aangegeven door 
Kympe Wynia als Pouwinga huis. In de voorgevel van de boerderij die thans op het terrein 
is gebouwd staat de stichtingssteen met opschrift: Kempa Wynia en Katerina Sijarda 
hebbe dit werck late make Ao 1548. In 1572 wordt Jell van Wijnia als erfgenaam genoemd; 
in 1606 wordt het goed bewoond door Frouck van Wijnia. In 163o zouden Douwe 
van Walta en Tiets van Holdinga hier gewoond hebben. Volgens het stemkohier van 
1640 was Teth van Walta toen eigenaresse; in 1655 en 1668 was Helena van Walta eigenaresse 
en bewoonster; zij was gehuwd met Lodewijk Douwes Harinxma thoe Heeg. De 
Tegenw. Staat vermeldt hen dan ook als bewoners in 1664. In 1698 staat de stem op naam 
van Margaretha Walta, weduwe Coenders. Zij was een broedersdochter van Helena en 
gehuwd met Johan Coenders. Zij ook schenken de Avondmaalsbekers aan de kerk. Hij 
testeerde in 1694. Hun dochter Allegonda huwde Johan van Idsinga. In 1752 werd hun 
zoon Gysbert Arentsma eigenaar, wiens zoon Johan van Idsinga, gehuwd met Wilhelmina 
van Burmania, het huis ingrijpend liet verbouwen. 
Het bestek voor `den Heer Capt. van Idsinga' berust in het kerkvoogdijarchief van Hallum. 
Als metselaar treedt op Klaas Volkerts van Harlingen. Een bijgevoegd briefje is ondertekend 
J (?) Balk. De steen die aan deze verbouwing herinnert staat in de gevel van de 
tegenwoordige boerderij en draagt het opschrift: `Ponga State, Herboudt door den heer 
Gijsbert Arensma van Idsinga, ordinaris Capiteyn ter zee; En Vrouwe Willemijna Eduarda 
van Burmania; en door desselfs soon Johan van Idsinga den Eersten steen gelegt den 
20 April 1757'. Van Idsinga overleed in 1760 reeds op een oorlogsbodem; zijn rouwbord 
hangt in de kerk van Hallum. Bij de verhuur in 1761 bevat het huis `zeven kamers, een 
keuken, twee bodenkamers, grote kelders, een grote hovinge en keukentuin binnen de 
gracht en singels benevens een hovinge buiten de gracht met vruchtbomen en aangename 
wandelingen'. In 1763 wordt de buitenplaats opnieuw te huur aangeboden, nu door D. M. 
van Burmania. In 1766 wordt het huis, dat dan nog `nieuw getimmerd' heet te koop aangeboden. 
In 1768 wordt het huis wederom te huur aangeboden en in 1771 verhuurd. In 
1788 is het echter voorbij en worden materialen van Ponga State te koop aangeboden. In 
1786 wordt in de kerkvoogdijrekeningen reeds steen van Ponga State gekocht, verantwoord. 
Van het 1757 verbouwde huis kennen we geen afbeelding. 
Voordien stond er het gebouw dat Stellingwerf afbeeldt. Het bestond uit een conglomeraat 
van bouwlichamen, waarschijnlijk tegen een laat-middeleeuwse stinstoren gebouwd, 
rechts op de afbeelding. In het bestek van 1757 wordt gesproken van de oude zaal, waar 
een muur doorheengetrokken moet worden. Er achter zal wegens de lange helling van het 
dak op de tekening, een schuur zijn voorgesteld, waarover het bestek ook spreekt. Het 
woongedeelte had slechts een woonlaag met een uitgebouwde zijkamer, die in 1757 afgebroken 
zal zijn. Mogelijk was dit gedeelte in aanleg in 1548 ontstaan, bij welke gelegenheid 
de stinstoren tevens bewoonbaar gemaakt zal zijn. 
Het omgrachte terrein was toegankelijk door een poortgebouw. Aan de andere zijde 
tegenover de ingang van de woning was kennelijk later een vlakke brug gemaakt, die ver



276 MARRUM 

binding gegeven zal hebben naar de tuinen. De ringmuur moet in 1757 hersteld worden en 

de ruimte voor de schuur opnieuw bevloerd. Het woongedeelte wordt dan hoger opge


trokken, van nieuwe kozijnen voorzien en van `Engelse' en `Italiaanse' schoorsteenman


tels. Een kelder moet gedicht worden en een andere gemaakt. Waarschijnlijk is het voor


ste stuk van het rechter bouwlichaam gesloopt en zijn verschillende onderdelen tot een 

blok verenigd. 

Boerderij Thans staat op het omgrachte terrein een grote boerderij van het kop-hals-romptype met 
niet onderkelderd kort voorhuis (afb. 362). De melkkelder was aanvankelijk in het voorste 
gedeelte van de schuur. In de voorste kamer waren bedsteden boven een huishoudkelder. 
Naast het voorhuis was een bakhuis. De boerderij kan tegen het eind van de 18e eeuw 
opgetrokken zijn na de sloop van de state. In de voorgevel zijn twee stichtingsstenen van 
de afgebroken state ingemetseld (zie Geschiedenis). 

OVERIGE TERPEN 

Botnia State Aan de Hoge Herenweg, waar de Kerkweg op deze weg aansluit ligt een verhoogde middeleeuwse 
woonplaats, die archeologisch beschermd is (afb. 397). Dit zou de plaats zijn 
waar Botnia State gestaan heeft, in de middeleeuwen bewoond door het geslacht Botnia 
of Bottinga. 

Litteratuur • R.V.A. I, I I I, I 12, III, 39 e.v; Tegenw. Staat II, 193; H. G. Cannegieter in F.V.A. 1848, 6o; 
Wumkes I, 13I; Friesch Landbouwland 27 juni 1956. 
Afbeelding Tekening door D. Cannegieter naar een zilveren lepel, in coll. Fries Museum (afb. 363). 

Geschiedenis Volgens de Tegenw. Staat woonde in 1405 op Botnia State Odo Botnia, voorman in de 
strijd tegen de Hollandse graaf. Later zouden er Kamminga's gewoond hebben. In 151 I 
geeft Sappa to Bottingen 6o pondemaat land aan, waarvan Juw landheer is; voorts is Juw 
eigenaar van drie woonsteden en van `Haye's goed' en landerijen. Deze worden in 1540 
aangegeven door M. Tammes als meijer van de jonge Juw Botnia, zoals de naam dan 
luidt. Douwe Botnia heeft dan landerijen in bezit, die in 151 I aan de abt van Foswerd 
behoorden. In 1640 is de eigenaar van Botnia State kloostermeier. 
In de 18e eeuw behoorde het goed aan de Gen. van Idsinga en diens erven; zij bieden het 
goed als zathe te huur aan in 1733. Eind 18e eeuw zouden er reeds geen overblijfselen van 
de state meer zijn. In 1818 komt het goed in bezit van de familie Olivier, die in 1956 nog 
eigenaar was van de boerderij op het terrein. Het woonhuis van de boerderij is in 1913 
herbouwd. 
Uit de afbeelding die Cannegieter geeft is weinig af te leiden omtrent het huis, te meer 
daar de datum van de lepel niet vermeld is. 

Terp Ten oosten van Marrum aan de Marrumervaart geeft Halbertsma een terp genaamd de 
Beer weer (Halbertsma, Terpen kaart 6 west). 

OVERIGE STATES EN BELANGRIJKSTE BOERDERIJEN 

Sybaeda State De boerderij Sybaeda State heeft aan de achtergevel van de schuur een stichtingssteen 
`Gesticht door Douwe Klases Ozinga 1844'. Het woonhuis is 20e-eeuws. De plaats Sybaeda 
komt in een wonderverhaal van O.L. Vrouwe van 's-Hertogenbosch voor (Mirakelen 
van Onze Lieve Vrouw te 's-Hertogenbosch, Tilburg 1978, 189). Het wonder geschiedde in 
1382 `in een dorpe geheyten Zibadehusen in die prochi geheyten Meerhem'. Het is ons 
inziens duidelijk dat Sibaeda wordt bedoeld in de parochie Marrum en niet Sybrandahuis, 
dat een eigen kerk had. 
Westerhuis Aan de Hoge Hereweg, ten noordoosten van de Westerhuislaan lag het buiten Westerhuis, 
ter plaatste van twee kloosterboerderijen. In 1644 verkochten de Staten de boerderij, die 
in 1698 eigendom was van Sjoerd Westerhuis. Hij komt in 1699 voor als burgemeester van 
Leeuwarden. Zijn dochter huwde in 1697 Johannes Wielinga die in 1709 stierf. Zij 
liet als weduwe in 1723 een bank snijden in de kerk (zie aldaar) en bestelde in 1724 een 
hek voor de buitenplaats, beide bij Jacob Sydses Bruinsma (S. ten Hoeve in Vrije Fries 
1976). 
Lelia State Lelia State. Boerderij van het kop-hals-romptype met lang voorhuis. De ingang staat in 
het midden van het voorhuis als bij Groot Sminia te Ferwerd, Kahool enz. Tot een wijziging 
in 1968 was de `binnengevel' van het voorhuis gesloten in verband met de bedstede



Poldermolen, Leeuwarderdijk 

Litteratuur 

Geschiedenis 

Het staande werk 

Het gaande werk 

Poldermolen, Hoge Herenweg 14 

Litteratuur 

Geschiedenis 

Het staande werk 

Het gaande werk 

MARRUM 277 

wanden in de achterste kamer en in het midden van het voorhuis. De voortopgevel is in 
1968 vernieuwd; voordien stonden er ankers in die het jaartal 1715 vormden, een vroeg 
bouwjaar voor dit type voorhuis. 


POLDERMOLENS 

In de Marrumer polder staat aan de Leeuwarderdijk, ten zuiden van Marrum, een achtkante 
grondzeiler. De molen behoort tot dezelfde polder als de Kleilandsmolen en is 
eigendom van de Stichting `De Fryske Mole' (afb. 366). 
Molens van Friesland, blz. 1 33. 
Volgens het jaartal op de baard en volgens een jaartal op een op zijn kant gemetselde 
steen in het onderachtkant gebouwd in 1845. In 1957-1958 (o.a. een nieuwe vijzel), 1965 
en 1968 vonden restauraties plaats. Door recentelijk uitgevoerde ruilverkaveling heeft de 
molen zijn oorspronkelijke functie verloren. 
De molen is gefundeerd op stiepen die op de hoeken in het opgaande werk doorlopen. In 
het onderachtkant bevinden zich twee toegangen en drie lichtopeningen, waarvan er één 
ovaal van vorm is; deze bevindt zich boven de vijzelkom. Het grenen met riet gedekte 
achtkant is gebouwd volgens het algemeen in ons land toegepaste systeem, maar is voorzien 
van drie bintlagen wat volgens de noordelijke bouwwijze voor de grote molens normaal 
is. Het ondertafelment is ter plaatse van de toegang onderbroken en rust op peulhouten 
die op hun beurt weer op de binnenbeëindiging van de stiepen liggen. 
De basis van de kap is van eikehout, de spanten zijn echter van grenen. De lange spruit, 
hier een ijzeren balk met een I profiel, wordt als middelbalk en tevens, op een vreemde 
manier als ijzerbalk gebruikt. De kap is kruibaar op slepers; de staart heeft een kruilier. 
Wieksysteem: fokwiekensysteem Fauël, stalen roeden, vlucht ca. 23 m. Gietijzeren bovenas, 
gegoten in 1868 te 's-Gravenhage door de firma `De Prins van Oranje', aan het peneind 
verzwaard met een enorme betonnen manchet. Het bovenwiel heeft een buiten het 
wiel uitstekende voering en daaromheen een even brede stalen hoepelvang. Verder een 
normale overbrenging en een stalen vijzel in een betonnen vijzelkom. In de voet bevindt 
zich een 4o pk elektromotor waardoor zg. gecombineerde bemaling mogelijk is. 
Ten westen van Marrum staat in de Nijkerkerpolder, in het Waterschap Marrum Westernijkerk 
een kleine achtkante grondzeiler, een zg. boerenmolen, genaamd `De Kleilandsmolen'. 
De molen is gebouwd in 1865 met als taak het op peil houden van de waterstand 
in de polder gedurende droge perioden; de molen maalde dus uit de boezem water naar 
hoger gelegen delen van de polder. De molen is in eigendom van de heer H. Olivier te 
Marrum (afb. 364). 
Molens van Friesland, blz. 132. 
In 1947 vond een verbouwing plaats; kennelijk werd toen het gaande werk verwijderd en 
de schroefpomp aangebracht. De molen werd in 1972 gerestaureerd waarbij o.a. de gehele 

basis en de opbouw van de kap, de staart met kruihaspel en de roeden ve rnieuwd werden. 
Het vrij hoge te lood staande onderachtkantje is gemetseld van rode baksteen. De molen 
is gefundeerd op stiepen, die als pilasters op de hoeken in het opgaande werk doorlopen. 
In het onderachtkant bevindt zich een naar binnen hellende toegang (omdat de bovendorpel 
in het terugwijkende rietdek steekt) en een kleine, door een luik afsluitbare 
lichtopening. 
Het ondertafelment is onderbroken voor de toegang en ligt ongeveer halverwege de hoogte 
van de voet op een versnijding van het metselwerk en op de stiepen. Het achtk ant is 
met riet gedekt en geheel in grenehout uitgevoerd. Gebouwd volgens de algemeen in ons 
land toegepaste bouwwijze. Bij een dergelijke kleine molen zou men eerder de bouwwijze 
`op de middenschreven' verwachten. Het achtkant werd voorzien van twee bintlagen. 
De velden zijn tussen de tafelmenten door twee regels in drie vakken verdeeld. In het bovenste 
de hondsoren en in de twee velden daarbeneden een enkel kruis. De basis van de 
eveneens met riet gedekte kap en de spantbenen zijn van eiken, de haanhouten echter van 
grenen. De kap is kruibaar op slepers; de staart heeft een kruihaspel. Op de baard staat 
het jaartal 1865. De lange spruit is middelbalk en werd kennelijk voorheen ook als ijzerbalk 
gebruikt. 
Houten roeden oud-Hollands opgehekt, vlucht ± 12,76 m. Zeer kleine gietijzeren bovenas, 
in 1908 gegoten door de firma H. J. Koning te Foxham. Bovenwiel met een Vlaamse 
vang. Het verdere gaande werk is niet meer aanwezig. In de voet bevindt zich thans een 
schroefpomp aangedreven door een elektromotor. 


278 MARRUM 
Poldermolen, Nieuweweg 3 In de Ferwerderpolder, die in de jaren 1845—'46 bedijkt is, staat ten oosten van Marrum 
een achtkante grondzeiler genaamd `De Phoenix' (afb. 365). 
De molen is eigendom van de Stichting `De Fryske Mole'. 
Litteratuur Molens van Friesland, blz. 1 34. 
Geschiedenis Oorspronkelijk in 1848 gebouwd, is de molen na brand door blikseminslag in 1 9 16-1 9 1 7 
herbouwd met onderdelen van de meest westelijke houtzaagmolen aan de Vliet te Leeuwarden. 
Tijdens de restauratie van 1976-1977 werd de zelfzwichting vervangen door het 
oud-Hollandse systeem en werden de roeden vernieuwd. 
Door de recentelijk uitgevoerde ruilverkaveling heeft de molen zijn oorspronkelijke functie 
verloren. 
Het staande werk Het te lood staande onderachtkant is gefundeerd op stiepen, die op de hoeken in het opgaande 
werk als pilasters doorlopen. Ook dit onderachtkant is kennelijk na de brand van 
augustus 1916 vernieuwd. Er bevinden zich twee toegangen in, waarvan één boven de 
voorwaterloop (`uitschoot) en twee lichtopeningen. 
Het achtkant is geheel in grenehout uitgevoerd en gebouwd volgens het algemeen in ons 
land toegepaste systeem. Het is met riet gedekt. In het achtkant bevinden zich slechts twee 
bintlagen, wat voor een molen met een vlucht van ca. 22 m in het noorden uitzonderlijk 
is. Het achtkant heeft geen ondertafelment: de stijlen staan op peulhouten die op hun 
beurt weer op stiepen liggen. 
De basis en de spantbenen van de met riet gedekte kap zijn van eiken, de haanhouten van 
grenen. De lange spruit is middelbalk en tevens als ijzerbalk gebruikt. De kap is kruibaar 
op slepers; de staart heeft een kruilier. Op de baard staan de jaartallen 1845 en 1917. Op 
een houten bord, bevestigd op het riet van een van de velden, is de naam van de molen 
geschilderd. 
Het gaande werk Wieksysteem: oud-Hollandse voorzoom met zelfzwichting, stalen roeden, vlucht ca. 22 m. 
Gietijzeren, voor de zelfzwichting doorboorde, bovenas, in 1888 gegoten door de ijzergieterij 
`De Prins van Oranje' te 's-Gravenhage. Bovenwiel met grenen armen en een Vlaamse 
vang. Stalen vijzel in een betonnen vijzelkom. In de voet bevindt zich een 36 pk diesel-
motor waardoor zg. gecombineerde bemaling mogelijk is. 


Reitsum 


Reitsum dat in verleden en heden steeds klein gebleven is, heeft vermoedelijk een 
hoge ouderdom. Wellicht moet het Richeim uit de oudste Fuldalijst geïdentificeerd 
worden met Reitsum. (Dronke c7 en 37). Blijkens de kaart van het dorp en 
omgeving in het kaartboek van Ruurd van Juckema uit 1626 in het Tjaardaarchief 
(R.A. Leeuwarden), bestaat het dorp slechts uit een kerk, twee huizen of 
boerderijen en ten noorden van het ronde kerkhofterrein een state (afb. 37o). 
Op de Schotanuskaart van 1682 staan vier bouwwerken rond de kerk ingetekend. 
Het kadastrale minuutplan laat een situatie zien waaraan nauwelijks de typische 
kenmerken van een terpdorp zijn af te lezen. De schaarse bebouwing is min of 
meer rond de kerk gelegen, maar verder ogenschijnlijk niet onder invloed van 
een bepaald principe (afb. 368 en 369). 
Ook hier is met de verharding van het wegenstelsel, ca. 1867, een nieuw tracé 
dwars over de terp komen te liggen (Faber nr. 945). Rond de eeuwwisseling zijn 
de onbebouwde terpgronden afgegraven. 


298 REITSUM 
KERKGEBOUW 
Hervormde kerk De Hervormde kerk ligt op een terprest, een in de rij van Genum, Lichtaard en Raard. 
Het terprestant is beschermd als archeologisch monument uit de voor-Romeinse ijzertijd. 
De kerk is met de dakruiter eigendom van de Hervormde gemeente (afb. 367 en 37 1-373). 
Litteratuur R.V.A. I, 102, III, I00; Benef, 142; R.V.G.O. 66; van der Aa xi, 41 I ; Wumkes II, 394; Van 
Buijtenen, Dorp, 106. 
Bronnen Rekeningen kerkvoogdij 1717-1842 ter plaatse. 
Afbeeldingen Tekening door J. Stellingwerf 1722 in coll. Fries Museum (afb. 372); tekening Piter 
Idserdts, coll. onbekend, afgebeeld bij van der Veen blz. I 1 o. 
Kaart van Reitsum in kaartboek van Ruurd van Juckema, Tjaarda archief R.A. Leeuwarden 
(afb. 370). 
Geschiedenis Blijkens een acte van 1550 over het uitgraven van de kerkhofgracht te Hallum waren de 
parochianen van de Flieterpen Genum, Reitsum, Lichtaard en Jislum verplicht daaraan 
mee te werken. Deze kerken waren dus waarschijnlijk dochterkerken van die van Hallum. 
In de 16e eeuw worden patroons- en pastoriegoederen vermeld. Van der Aa weet te melden 
dat de kerk in 1738 gebouwd is als langwerpig vierkant gebouw met op het midden 
een koepeltje; de preekstoel stond aan de oostzijde, de ingang was aan de westzijde en er 
was een kleine hangzolder. Stellingwerf geeft omstreeks 1723 de voorgaande kerk nog 
weer met ingang dicht tegen de westgevel en forse westtoren door een zadeldak gedekt. 
De toren wordt ook weergegeven op de kaart in het kaartboek Juckema van 1626. De 
kerk lijkt daar halfrond gesloten te zijn geweest. 
Uit de kerkvoogdijrekeningen valt te lezen dat de toren in 1735 is afgebroken waarna in 
1736 posten geboekt worden voor het aanvoeren van steen, hout en kalk voor de nieuwe 
kerk. Pytter Sipkes en Cornelis Cornelis krijgen 398 gld. aan arbeidsloon, Seekle Pars 
voor het opzicht 5o gld. 
De kadastrale minuut van 1832 geeft een plattegrond met meerzijdige sluiting aan de 
west- zowel als aan de oostzijde. In 1874 is aanbesteed het vergroten en het bouwen van 
een spitsje of toren op de kerk. Het kerkelijk leven was in die jaren zeer bloeiend onder 
leiding van ds. Ploos van Amstel. In 1886 ontstond een afscheiding en bleef slechts een 
deel van de gemeente trouw aan de bestaande kerk. Volgens Algra zou de kerk daarna 
weer verkleind zijn, waarvoor o.i. geen aanwijzingen zijn, tenzij alleen het inwendige bedoeld 
wordt. 
Beschrijving De eenbeukige kerk is aan de oost- en westzijde verlengd en aan de oostzijde driezijdig 
gesloten; aan de noordzijde is een vleugel toegevoegd. Boven de westgevel een houten 
dakruiter (afb. 371 en 373). 
Materiaal De muren zijn samengesteld uit baksteen van 20,5-21 x 4,5 cm 10 lagen 50,5 cm; aan het 
koorgedeelte is een dikkere voeg toegepast, zodat 10 lagen 52,5 cm meten. Ook aan de 
westgevel is de steen herbruikt. De noordelijke aanbouw bestaat uit machinale steen. 
Beschrijving De muren van het schip zijn 56 cm dik en aan de nog gave zuidzijde geleed door pilasters, 
zodat er van het westen uit gerekend, twee brede traveeën, een smalle en opnieuw een brede 
travee zijn. De pilastergeleding is voortgezet aan het oostelijke jongere gedeelte, en 
eveneens aan de noordervleugel. De westgevel is onversierd behoudens een brede rollaag 
langs de top. De vensters zijn spitsbogig en gevuld met een roedenverdeling in houten 
ramen; aan het schip hebben de vensters afgeschuinde dagkanten, aan het koor ondiepere 
en rechte dagkanten, evenals aan de westzijde en aan de noordvleugel, waar zij met 
gevorkte roeden in de kop zijn gevuld. De dakruiter is in zijn tegenwoordige vorm 2oeeeuws. 
Op de nok windvaan met het wapen van Dokkum. 
Inwendig De eerste travee is afgeschoten van de overige kerkruimte; de oostelijke travee en de sluiting 
zijn door een schot van de kerkruimte gescheiden en dienen als consistorie. Op de 
scheiding van het oude werk en de oostelijke verlenging ziet men op een oude foto dat de 
muur naar binnen toe afgeschuind was, waarschijnlijk een aanduiding dat het schip oorspronkelijk 
van daar af driezijdig gesloten was. De ruimte is overdekt door een houten 
gewelf op een verbrede voorlijst, die door consoles gedragen wordt. De kap geeft geen 
aanwijzing meer over de voormalige dakruiter in het midden. De gedeelten boven het 
koor en de westelijke travee zijn aangehecht, de spanten zijn opnieuw opgesteld. 
Bouwgeschiedenis Het kerkje van 1738 had waarschijnlijk een dakruiter, door van der Aa als klapmuts gekenschetst, 
midden op de nok staan, overeenkomend met de smalle travee in het muur



300 

 

Boerderij

 

De Spijker

Boerderij, Dokkummerweg 19 

REITSUM 

Onder Niawier komt echter in de Aanbreng van i 5II voor Gerck Stanie kinderen als 
landheer. Gerck Stanie was een van de edelen die in 1491 een verbond met Groningen 
sloten (Pax Groningana nr. 47 en 48). Jeppe bovengenoemd was zijn zoon; deze was 
Bourgondisch gezind en gehuwd met een Heemstra te Oenkerk, waar de naam Stania nog 
bekend is. Zijn grafzerk uit 1533 is in 1976 in de kerk aldaar gevonden. In 1552 moesten 
Tjepke Stania en Rijnnert Andries er voor zorgen dat een harnas, spies en degen voor 
handen waren te Reitsum. Dit zal gelezen moeten worden als Tjepke op Stania als meijer. 
Ook in 1578 komt er geen edelman voor te Reitsum (Reg. v. d. Pers. Imp., R. A. Leeuwarden). 
De stins Stania zou in 15I I dan reeds niet meer door de familie bewoond zijn. 
De boerderij ligt thans ten zuiden van de terprest en dateert dus van na de afgraving. Het 
is een boerderij van het kop-hals-romptype waarvan het voorhuis vernieuwd is. 
Op de kaart van Schotanus wordt de Spijker nog aangegeven ten zuiden van Lichtaard. 
Ook Eekhoff geeft het terrein aan. In 1511 brengt Tjaard up den Spijker land aan als 
meijer van Klaarkamp; in 1540 is dat Ritske Claes `nu meijer van Klaarkamp'. Het Beneficiaalboek 
spreekt van Ritske op het Spiker (p. 143). Het terrein is thans niet meer bebouwd 
en wordt niet meer met de naam Spiker vermeld. 

OVERIGE BOERDERIJEN 

Ten zuidwesten van de kerk ligt een boerderij van het kop-hals-romptype met kelder in 
het achterste deel van het binhus (afb. 377). Ook op de kadastrale minutekaart is de plattegrond 
van de boerderij aldus aangegeven, zodat de boerderij van vóór 1832 kan dateren. 
De zijmuren van de schuur zijn van moderne vensters voorzien. De voorgevel is midden 


19 eeuw gewijzigd. 
Ten oosten van de kerk op een omgracht terrein grote boerderij van het kop-hals-romptype 
met onderkelderd voorhuis, blijkens details als de gietijzeren ankers omstreeks 187o 
ontstaan (afb. 378-38o). 



Wanswerd 


Wanswerd wordt door de Tegenwoordige Staat (194) als klein omschreven. In de 
plattegrond is weinig systeem te bespeuren, er is weinig wat aan het ideaaltype 
terpdorp doet denken. De bebouwing ligt bijeen aan de noordzijde van de kerk 
en aan de doorgaande weg (afb. 382 en 383). 
De terp is ook hier rond de eeuwwisseling grotendeels afgegraven. Dat ook de 
kleine dorpen in het verleden over het water bereikbaar zijn geweest, valt af te 
leiden uit de opvaart, een element dat in de ruimtelijke structuur van het dorp 
nog altijd duidelijk aanwezig is ten noordwesten van de kerk. 
Ten zuiden van het dorp is in de i 7e eeuw aan de Ee bebouwing langs het water 
ontstaan, oorspronkelijk Wanswerd aan de Streek geheten. Sedert 1973 wordt 
het Birdaard genoemd gelijk het dorp aan de zuidzijde van de Ee, dat onder de 
gemeente Dantumadeel valt. Onder die naam wordt de nederzetting hier behandeld. 



308 WANSWERD 

KERKGEBOUW 

Hervormde kerk De Hervormde kerk ligt op een hoge terprest in een ommuurd kerkhof. De kerk is eigendom 
van de Hervormde Gemeente, de toren van de burgerlijke gemeente. De terprest is 
beschermd als archeologisch monument uit de voor-Romeinse ijzertijd (alb. 381 en 

3 84-39o). 

Litteratuur R.V.A. I, 100, 102, III, I 10; Benef. 15o; R.V.G.O. 6i; Gesta abbatum orti sancte Marie, blz. 137 
en 172; S. Muller Fzn. De registers en rekeningen van het Bisdom Utrecht 1325-1336, 
's-Gravenhage, 1889—'91, Werken Hist. Genootschap, Nieuwe serie 53-54, I, 519; 
Wumkes I, 379; Van der Veen 234. 

Afbeeldingen Tekening door J. Stellingwerf 1723 in collectie Fries Museum (afb. 385). 
Bronnen Acten en rekeningen wegens het beheer van de kerkegoederen van Wanswerd, 1647-1679, 
Handschrift 1 o8o, P. B. Friesland te Leeuwarden; zg. Schoolmeestersboekje 1858, ib. 

Geschiedenis De oudste vermeldingen van de parochie en de pastoor van Wanswerd zijn die in de levensbeschrijvingen 
van Abt Siardus en abt Sibrandus in de gedenkschriften van Mariëngaarde; 
deze abten leefden respectievelijk xiid en x11Ib. Het Register van Aanbreng van 
I5I I spreekt van `den Pater to Wiswert' als landheer (blz. 102) onder Jislum. Volgens een 
rekening van het Utrechtse Bisdom is het koor te Wanswerd in 1335 door een wijbisschop 
gewijd. Blijkens de registers van 1511, 1540 en I 58 waren er te Wanswerd naast patroonsgoederen 
tevens vicariegoederen, in 1580 praebendegoederen genaamd, doch in de 
17e eeuw weer vicarie geheten. Volgens Reitsma was de praebende gebonden aan een altaar 
voor S. Julianus en zou de kerk misschien aan S. Petrus gewijd zijn geweest. Volgens 
van der Veen is het uitwendige in 1778 bemetseld, mogelijk gemaakt door de schenking 
van twee vermogende dames. In 1794 wordt aanbesteed het afbreken van de oude 
kap met verwulft en het herbouwen daarvan. 

Beschrijving De kerk die een versmald en vijfzijdig gesloten koorgedeelte heeft, is aansluitend tegen de 
zware westtoren gebouwd en ongeveer even breed als de toren, zodat geen westelijke vleugelmuren 
aanwezig zijn. 

Materiaal De toren bestaat tot ong. 2,5 m beneden de klokkezolder uit rode afbraaksteen van 29-30 
x 7,5-8 cm, 10 lagen 87 cm; daar boven bestaat hij uit groter materiaal 30-32 x 8,5-9 cm, 
10 lagen 95-96 cm in kleur overeenkomend met de kleinere steen. 
Het schip bestaat eveneens uitwendig uit afbraakmateriaal waarin meer gele steen voorkomt 
en groen gesinterde steen van 29,5-30,5 x 8,5 cm, Io lagen 98-10o cm. 
Het koor, een gedeelte van de noordmuur en de zuidermuur onder de vensterdorpels zijn 
bemetseld met kleine steen van 19-20,5 x 4 cm, 10 lagen 5o cm. Inwendig is in het koormuurwerk 
tufsteen waargenomen. 
Toren De toren bestaat uit vier geledingen van verschillende hoogte en nauwelijks versneden; de 
geledingen zijn gescheiden door tweemaal een smalle en thans gecemente waterslag en 
bovenaan door een zaagtandlijst. Aan de westzijde heeft de toren een bescheiden later 
ingebroken ingang, waarboven een breed grotendeels gedicht spitsboogvenster, dat door 
de tweede geleding heengrijpt. Het is oorspronkelijk naar beneden iets langer geweest en 
heeft in het niet gedichte bovenste gedeelte een gaffeltracering van hol geprofileerde bakstenen 
bewaard. In de derde geleding staan aan de west- en oostzijde drie, aan de zuid- en 
noordzijde twee segmentbogig gesloten galmgaten, waarvan de sluitende boog met een 
uitgemetselde kopse lijst is versierd. De westelijke topgevel heeft vlechtingen langs de zijden 
en een flauw spitsbogig gesloten nis in de top; de oostelijke is door rollagen gedekt en 
heeft een hoge smalle opening en een cirkelvormige boven elkaar in de top. Aan de oostzijde 
is beganegronds een brede rondgesloten doorgang naar de kerk, die thans deels gedicht 
is met licht materiaal. 
Inwendig Inwendig zijn aan de west-, zuid- en noordmuren gedeelten van nissen aanwezig. De muren 
zijn bepleisterd tot de eerste balklaag, die op gotisch geprofileerde sleutelstukken rust. 
Onder de pleister zijn sporen van bogen voor een gewelf waar te nemen. De westelijke 
ingang is ingebroken en verstoort de onderdorpel van het venster. Boven de kleine door-
gang naar de schipkap is in de oostwand een brede boog gemetseld. 
Boven de tweede geleding is het muurwerk aan de noord-, zuid- en westzijde aanzienlijk 
dunner. De galmgaten zijn inwendig gevat in nissen, waarvan het benedenste deel is dichtgezet 
ten behoeve van een vloer. Onder de eerste balklaag is een uurwerkkamer getimmerd 
waarin een gesmeed uurwerk x i x. 


310 WANSWERD 
op een bouwperiode, wellicht na afbraak van een ouder schip, waarvan mogelijk een aftekening 
zich vertoont in de verticale sprong op de oostmuur. De herbouw van het schip 
lijkt ons de afsluitende middeleeuwse bouwperiode te vormen xvi. 
Inventaris De kerk bezit: 
Preekstoel Preekstoel uit de tweede helft van de 19e eeuw mogelijk aangeschaft bij een verbetering 
aan het gebouw waaraan een windvaan met 1882 herinnert; achterschot mogelijk nog van 
'794. 
Doophek van paneelwerk; de gebruikelijke spijlenzone is vervangen door 19e-eeuws ornament. 
Zes tekstborden, 1 794? 
Orgel Uit het bewaard gebleven gedeelte van de kerkvoogdijrekeningen blijkt dat er in 1667 een 
nieuw orgel is besteld bij Harmen Jansz. Philip Sjoerds timmerman en houtkoper te Ferwerd 
leverde hout. Mr. Harmen kistemaker te Hallum kreeg eveneens termijnbetalingen. 
Hij zal de kas gemaakt hebben. De Schoolmeester meldt dat het orgel drie rijen klavieren 
had met aanhangend pedaal en negentien registers. 
In 1877 is een nieuw orgel ingewijd gemaakt door Hardorff te Leeuwarden (Wumkes II, 
414); het is in 1947 verbouwd door Spanjaard te Amsterdam. 
Banken Een aantal eenvoudige banken van paneelwerk x v I I I—x i x. 
Zerken Voor de preekstoel grote zerk gemerkt in de bovenrand P.D. aan de voet 1562 (afb. 39o). 
In de hoeken afgesleten alliantiewapens, waartussen randschrift Ano ... de 7 junii sterf dé 
... en erentvesté Sipt va Goslingha en opté selfdé dach is ock gesturwé die erbare .. . 
Paerck Zyaerda sijn wijf. Op het veld schijnarchitectuur rond het door een helm met uitkomende 
struisveren gedekte alliantiewapen (thans blind). Aan weerszijden de schikgodinnen 
Lachesis en Atropos als caryatiden. Bovenaan nis waarin de spinnende Klotho. 
Over P.D. zie Ligtenberg, Grafzerken, 171. 
Een zerk met Lodewijk xiv wapencartouche met afgehakte wapens. Opschrift: 1737 den 
25 Decemb. stierf Anna Sibille Bessingh huisfrouw van de ontvr. Matthijs Wiersma Oud 
32 jaar en is hier begraven met haar zoon Nicolaas Wiersma oud 32 week (afb. 387a). 
Dergelijke zerk opschrift: den 8 Februari 1793 stierf de Eerwaarde D° 3 Stephanus de Lespierre 
in leven praedicant te Wanswerd en Jeslum en leit alhier begraven (afb. 387b). 
Klok Tot 1953 heeft in de toren een klok gehangen uit 1402 diam. 93 cm. Bovenrandopschrift: 
A.D. M C C C C II téporibus dni Taekonis du trahor audite vos ad (?) vite. Touwversiering op de 
beugels (afb. 389). De klok is vergoten door van Bergen Midwolda. 
De Schoolmeester weet te melden dat in 1813 bij de bevrijding een klok stuk geluid werd 
en vervangen. Tot de klokkenvordering hing er een klok uit 1928 door J. Taylor te Long-
borough. 
Uurwerk In de toren een oud uurwerk in gesmeed raamwerk x i x. 
STATE; 
Goslinga State Ten zuidoosten van de kerk ligt op een omgracht terrein Goslinga State. 
Litteratuur R.V.A. I, 100, III, III; Benef. 152; Van der Veen, 243. 
Geschiedenis In 151 I is Tjepke Goslinga `landheer' te Wanswerd, in 1540 brengt Sypt Goslinga dezelfde 
landen aan, ook Jornsma geheten. Sypt stierf omstreeks 1561 volgens de zerk in de 
kerk te Wanswerd en was gehuwd met Perk Tjaerda. Van der Veen weet de erfopvolging 
te melden via Feye Sipts zoon, Hoyte zoon van Feye en diens dochter Tieth, die Lazarus 
Foppes van Grovestins huwde. Zij komt herhaaldelijk voor in de kerkvoogdijrekeningen 
en naar haar is een brug langs de Dokkumer Ee genoemd. In 1679 woont zij nog op de 
state. Kort na 1700 zou deze zijn afgebroken en vervangen door een boerderij, die in 1728 
eigendom is van G. Wolfgang van Schwartzenberg. In 1731 wordt de boerderij verkocht 
aan Rixt Romkes weduwe Dirk Abes. Met de state worden verkocht het zwanenecht en 
het gestoelte in de kerk te Wanswerd. Later is de boerderij eigendom van J. Baukes Talsma 
(I 8 I i). Van der Veen vermeldt alle eigenaren en gebruikers. 
In 1913 is de oude boerderij afgebroken en vervangen door de tegenwoordige grote stelphoeve. 
Een terrein tegenover de opstal heet nog poortfenne. 
TERP 
Wilsterterp Ten noordwesten van Wanswerd ligt de Wirdsterterp, een als archeologisch monument 
beschermd terprestant uit de voor-Romeinse ijzertijd (afb. 397). 
Boerderij Op de terp een grote boerderij van het kop-hals-romptype met onderkelderd voorhuis, 
volgens stichtingssteen Wilsterterp' uit 1871 (afb. 394). 


Boerderij Eastein, Tergracht 

Poldermolen 

Litteratuur 

Geschiedenis 

Het staande werk 

Het gaande werk 

WANSWERD 3 1 1 

BOERDERIJ 

Ten oosten van de Dokkumer Ee ligt de boerderij Eastein (Oosteinde) van het kop-halsromptype 
met onderkelderd binhus (afb. 391 en 392). Alle vensters van het binhus hebben 
zesruitsindeling en blinden; ingangspartij en inwendig enigszins gewijzigd in 1 947. 
De kelder is nog intact. In de hals driedelige bedsteewand met paneeldeuren boven huishoudkelder 
en schoorsteenbetimmering. In de keuken, die zich in de schuur bevindt, een 
schouw uit de bouwtijd. De schuur is wat betreft zij- en achtergevel eens herbouwd. De 
inrit aan de achterzijde springt in om een hogere deur mogelijk te maken. Deze plattegrond 
komt reeds voor op de kadastrale minutekaart. De boerderij dateert dus van voor 
1832. 

POLDERMOLEN 

In de ten zuiden van het dorp gelegen Wanswerderpolder, bedijkt in 1867, staat een achtkante 
grondzeiler, genaamd `Victor'. De molen is eigendom van de Stichting `De Fryske 
Mole' (afb. 393). 
Molens van Friesland, blz. 1 43. 
De molen is in 1867 gebouwd ter vervanging van zes kleine molentjes en drie tjaskers, die 
aangegeven worden op de topografische kaart van 1862. 
In de jaren zestig werd een 24 pk dieselmotor aangebracht en werd de vijzel vernieuwd. 
De molen is in 1972-1973 gerestaureerd, bij welke gelegenheid o.a. de gehele staart vernieuwd 
werd en de bestaande plaatstalen roeden aangebracht werden. 
Het wieksysteem onderging wijziging. 
Het nachtmaalhuisje naast de molen werd eveneens gerestaureerd. 
De molen is gefundeerd op stiepen; deze lopen in het te lood staande onderachtkant door 
en zijn op de hoeken te zien als pilasters. Hiertussen bevinden zich de veldmuren. Het 
onderachtkant is gemetseld van kleine gele baksteen in koppen- en strekkenlagen. In het 
onderachtkant bevinden zich boven de waterlopen ronde vensteropeningen omlijst met 
een rollaag van rode baksteen met hierin gietijzeren ramen. Het ondertafelment is onderbroken 
voor de twee toegangen. 
Het achtkant is met riet gedekt en geheel in grenehout uitgevoerd. Gebouwd volgens het 
algemeen in ons land toegepaste systeem dat ook in het noorden bij grote en industriemolens 
is toegepast. In plaats van het in het noorden gebruikelijke aantal van drie bintlagen 
werden er hier echter slechts twee aangebracht. 
De basis van de kap is van eiken, de spanten zijn van grenen. De lange spruit is op noordelijke 
wijze middelbalk en tevens als ijzerbalk gebruikt. Het kruisysteem met gietijzeren 
rollen is uitzonderlijk : elk van deze rollen draait in aparte klossen vrij van de kruivloer. 
De staart heeft een kruilier. 
Wieksysteem: voorheen zelfzwichting met oud-Hollandse voorzoom, thans geheel oud-
Hollands; vlucht 19,60 m. De roeden zijn van staal. Doorboorde gietijzeren bovenas, 
gegoten door de firma H. J. Koning te Foxham. Om het bovenwiel een Vlaamse vang. 
Houten vijzel in een betonnen vijzelkom. 


Addenda 


Blz. 157 Het gemeentelijk Museum `Het Princessehof' te Leeuwarden bezit het rouwbord 
van Pieter Jongestall, overleden 1770, afkomstig uit de kerk van Hallum. Pieter was 
een zoon van Duco en Geertruyt Lautenbach en een kleinzoon van Gellius Wybrandus 

(F.v.A. 1887, 12o), zie ook Ondersma State te Hallum. 
Blz. 161 Waarschijnlijk van Goslinga State afkomstig is ook een blokvormige zonnewijzer 
op 18e-eeuws stenen voetstuk, afb. 197a, thans op het erf van de boerderij ten noorden 
van het stateterrein. J. C. van Cittert-Eymers en anderen, Zonnewijzers in Nederland, 
typescript, Beekbergen 1 979. 

Blz. 166 Over de tegels met olifant en fabeldier en met opschrift `de Cilva' vgl. N. Ottema, 
Vreemde cultuurinvloeden in Friesland gedurende de Kloostertijd, Vrije Fries 1932, 
59


Blz. 172 Unia State wordt door Eekhoff iets oostelijker dan de Schierstins weergegeven. 

Blz. 274 In Andreae's Nalezing der Lijst van Grietmannen wordt verwezen naar processtukken 
uit 1504 over Jeppema State met de copie van een testament van Jeppe Jeppema 
uit 1483. De stukken berusten in Dresden en zijn in handschriftcopieën aanwezig op het 

R.A. te Leeuwarden (nr. 168). Jeppe Jeppema laat daarin aan Feye (zijn halfbroer) na Jeppema 
Huis met het hornleger; daartegenover zal deze twee aandelen aan de kerk leveren 
`voor eeuwig' en aansprakelijk zijn voor alle eisen die ingesteld worden wegens gewelddaden, 
waaraan hij, Jeppe, zich schuldig gemaakt mocht hebben ... Voorts wordt vastgelegd 
dat Luthje, zijn vrouw, Markagoed zal krijgen en roerende goederen `voor de bouw, kosten, 
moeite en werk, die zij gedaan heeft aan Jeppema-huis'. De kerk krijgt landerijen, die 
eeuwig bij de kerk moeten blijven en Jeppe verlangt begraven te worden te Ferwerd en 
daarvoor zal het klooster voor een eeuwige memorie vaste goederen krijgen. De abt moet 
een blauwe steen kopen op het graf van Jeppe. Behalve diverse kloosters krijgen de vier 
priesters te Ferwerd renten. Ook wordt nog de `kerk van S. Antonius' aldaar als erfgenaam 
genoemd (Vertaling drs. J. Visser). 

Bronvermelding foto's 


Dienst van het kadaster en de openbare 
registers, Apeldoorn 2, 12, 13, 50, 102, 133, 
149, 204, 222, 253, 300, 322, 346, 369, 383 

Naar foto gemeente-archief Ferwerderadeel te 
Ferwerd 4, 5, 90, blz. 301 bovenaan, blz. 139 
bovenaan 

Fotodienst Fries Museum, Leeuwarden 15, 35, 
58, 74, 155, 163, 164, 168-176, 178-180, 
182-184, 190, 192, 194, 197, 198, 219, 228, 
258, 261, 294, 302, 304, 305, 326, 327, 347, 
349, 358, 363, 372, 385, blz. 231 

Universiteitsbibliotheek Leiden blz. 21 

Alg. Rijksarchief 's-Gravenhage 205 

Rijksarchief in Friesland, Leeuwarden 104 

Rijksarchief in Groningen, Groningen 103 

Centr. Fotodienst R.U. Groningen 265, 311, 
313 

Gemeente-archief Groningen 206, 207, (coll. 
Kramer) 262 

Gemeente-archief Leeuwarden (coll. Gombault) 
blz. 22 

Archief R.D.M.Z. Zeist 

W. J. Berghuis 114, 333 
G. Th. Delemarre 135 
H. Th. Dijkstra 9 
H. A. Heydra 128, 297 
A. Sipma 7, 8 
C. M. Tangel 41, 42943 
H. van der Wal 318 
Onbekend 10, 579599 639 649 65, 352, 389 
Topografische dienst, Delft 398 

M. J. Hagen, Beekbergen I97a 
A. Hidding, Leeuwarden 139, 315, 318 
J. N. Meinsma, Hallum 201 
P. Timmermans, Heerenveen 93, 202 
Bureau Vegter, Leeuwarden 263 
G. D. Wijnja, Joure 6, 36, 94 

32 1 

* Waar de Friese y als i(e) of j 
wordt uitgesproken, wordt deze als zodanig 
gealfabetiseerd. 
Registers 


Register van persoonsnamen* 

Aanes, Frans 1S7 
Abes, Dirk 310 
Abes, Jan Hendrik 68 
Abes, Tjerk 68 
Achelen, Roeland van ror 
Adelbold, bisschop van Utrecht 102 
Aebinga, geslacht 18 
Aebinga, wapen van 65, 67, 157 
Aebinga, van 
-grafkelder 156, 158 
-Adzaert 67 
-Bennert 158 
-D. 65 
-Feicke i58 

-Fetje 156 
-Goffe 65 
-Hette i58, 172 
-Lucia r59 
-Riverdt 156 
-Rixt 155, 158 
-Roerdt /55, r58, 171, 172 
-Saepk 67 
-Schelte (xv-xvi) r58, 171 
-Schelte Hettezn 158, 172 
-Schelte (xvii) 156, 157, 158, 159, 172 
-Taecke Douwes 67 
Tjemck 65 
Aesgo 164 
Aggema, Catherina 249 
Aylva, familie 18, 24 
Aylva, van, Aleph 23, 24 
-Elisabeth 67 
-Ernst 24, 67 
-Ernst Frans 67 
-Frouck 65 
-H.D.E. 67, 68 
-H.W. 67, 159 
-Hobbe 67 
-Kinsck 65 
-Lucia 159 
-Pieter 155, 158 
-Sicco Douwe 26 
-Taecko 23, 65, 67 
-Thonisz 138 
-Tjaerd 25 
-Ulbe 102 
-W.E. 159 
-Wijbrand 134, 138 
Aysma, Doeke 23 
-Fokko van 94, 227, 229 
-Johan van 226, 270 
Aytta, Gell. Wijbr. van 175 

Acronius, P., v.d.m. 157 
Albada, Oene Andries van rol 
Albaerda, Sjoerd van 266 
Albarda, Jan 270 
Alberda, Rienck 104 
Alboeden, Jan 104 
Albrecht, van Beieren rot 
Albrecht, van Saksen 8, 18, 20 
Andela, M. F. Sixma van 162 
Andreae, H., v.d.m. 225 
Andries, Rinnert 300 
Andringa de Kempenaer, I. J. W. H. 226 
-T. A. M. A. 225, 226, 227, 229 
Auck, echtg. van W. Roorda 138 
Auckama, wapen 155 
Banga, R. H. 69 
Bava, priorin . 171 
Bavius, M. 249 
Beyers, erven 173 
Beyma, Jan 68 
Bennerhuus, Anck to 257 
-Douw to 257 
-Jan Juckes (to) 257 
-Juke to 257 
Bessingh, Anna Sibilla 310 
-Julius van 226 
-Coert Lambertus van 26 
-Trijn 68 
Block de Schepper, Daniel de 226 
Boersma, T. T. 157 
Bolten, Arend van 16i 
Bonga, Johan 25 
Bonifatius, aartsbisschop van Mainz t r, 17 
Botma van Aitzema, Anna 226 
Botnia, geslacht 17 
-Douwe 276 
-Juke 276 
-Juw Feikes 23 
-Odo 276 
-Sappo to 276 
-Tjalling Sijds 23 
Bottingen, Sappo to; zie Botnia 
Bronkhorst, wapen 157 
-Andrea L. van i56, 157, 159 
Brouwer, P., v.d.m. 226 
Bruinsma, secr. 67 
Brunonen 17 

Bucquoy, Th. de 89 
Burmania 23, 155 
-kelder 88 

-

wapen 95, 156 
-Bocke van 138 
-Douwe Rienks 23, 24, 102 
-Duco Martena van 156, i6o, 172, 173, 2 75 


322 REGISTERS 

-Duco Martena (n) van 174 
-Ducona Dorothea Martena van 156 
-D. G. Juckema Martena van 156 
-Edzard van; zie Idzard 
-Frouck van 175 
-Gemme van 102 
-Gerrold van 160 
--Idzard van 95, 102 
-Idzard (n) van 93,94, 102 
-Idzard Hobbe van 102 
-Jarich van 102 
-Laas van 160 
-Menno Frans van 162 
-Rienck van 24,94, '102 
-Ruurd van 162 
-Sierck van 160 
-Sjuck van 160 
-Titia van 272, 274 
-Titia Barbara van 156 
-Tjaard van' 102, 159, 160 
-Willi. E. van 156, 160,275 
-W. Fr. Schratenbach van 102 
Burum, Allard van 88, 94, 95, 101 
-Fr. A. van 101 
-Titia Hillegonda van 95 
C zieK 
Dodo, pastoor 137 
Doedes, Marinus 157 
Donia, wapen 155 
-Ernst van 160 
-Esch 137 
-Heyna 171 
-Hilck 171 
-Keimpe van 160 
-Ruurd 171 
-Sieds 154, 160 
Douma, wapen 155,156,157 
-Aaltje van 160 
-Andries van 156 
-Barbaer van 65 
-Barthold van 156, 174 
-Bartolt 24, 155, 174 
-Edzard van 174 
-Epe 24, 155, 174 
-Epo van 156, 157, 174 
-Erasmus van 174 
-Frouck van 172, 173 
-Jeepke van 160 
-Saep van 155, 173, 174 
Ebbinghe; zie Aebinga 
Edzard, graaf'van Oost Fr. 102 
Eeckema, Dirik, pastoor 138 
Eysinga, Julius van 173 
-Lucia van 173 
E(m)minga, wapen 155 
-Elisabeth van 162 
-Frans Hessels van 155, 162 
-Hessel van 173 
-His van 161 
-Ids van 173 
-Claer van 174 
-Syds Hessel van 162 
-Syt van 155 
Ewsum van Lulema, vrouwe van 162 
Faber, P., ijzerkramer 148 
Fauel, ir.;'zie fokwieksysteem 
Feitsma, 26 
-wapen 107 
-Boeke van 173 
-Hessel van 172, 173 
-Jelger van 172, 173, 174 
-Jelger Hessel van 172 

-Luts van 172 
-Ruirt van 157, 173 
-Saepke 155, 174 
-Tieth van 172 
-Wyger van 172 
Fellenius, Keimpo van 226 
Folkertsma, D. J. 101 
Foppinga, Rints Hesselsdr. 274 
Formers, Jan 65 
Frederik, van Hallum 12, 13, 14, 101, 164 
Galma, wapen 155 
Gama, Dowo 94 
Geersma, wapen 93 
-Jisca van 93, 101 
Gelders, A. H. 157 
Gerbens, W. 270 
Gerbranda, Gryttie 94 
-G. D. van 94 
-Sjouckje Dirks 94 
Gerloft, Gerk 157 
Gerribberts, Wicke 270 
Gertrudis, van Driesum 164 
Goffes, Lieuwe 65, 66 
Goslinga, wapen 155 
-Ernst van (XVI) 154, 160 
-Ernst van (xvr-xvn) ,154, 160 

-Feye van . 160 
-Feye Sipts 310 
-Frouck van 160 
-Gosling (xm) 160, 163 
-Gosling (xv) 160 
-Hoyte 310 
-P.J. 138 
-Sipt van 310 
-Tieth 310 
Goslings, Tjepke 23, 104, 160, 310 
Grovestins, Jkvr. van 274 
-Binnert Heringa van 273, 274 
-Frederik 274 
-Lazarus Foppe van 310 
Haarma, wapen 155 
Haersma, Geertruid van 175 
Haersolte, Tj. Homme van 101 
Hakkaerd; zie Hikkaert 
Hania, wapen van? 137 
-Rixt 137, 138 
Hanckema, wapen van? 137 
Haren, wapen van 157 
-Margriet van 157, 174 
-Willem van (XVIIA) 65, 67 
-Willem van (XVIIB) 175 
Harinxma thoe Heeg, 
-Lodewijk Douwes van 275 
Heemmert, Dolle, pastoor 94 
Heemstra 26,300 
Heep, K. S. 270 
Heymans, seer. 95 
Helbada, Doedt Bottesdr. 101 
Helder, Klaas 271 
Hendriks, Jan 68 
Henriks, Van 299 
Heringa, Binnert van; zie Grovestins 
-Rixt Binnertsdr. van 274 
Herjuwsma, Gemme van 23, 24, 102 
Heslema, Yge 227 
Heslinga, Deitze van 227 
-Gale 227 
-Ymck van 227 
-Sibrand 88 
Hessel; zie Roorda 
Hiddema, wapen vail 156, 157 
-Sjouck van 156,157, 174 

,Hiddema van Knijff, A. A. 95, 101 
-Horatius 26 
Hiemstra, A. B. 157 
Hikkaert, Claes to 248 
-Seb. Eekezn to 249 
-Willem to 249 
Hiske, Folkertsdr. 94 
Holdinga, familie 18, 24 
Holdinga, Doedt van 102 
-Tiets van 275 
Honingh, Johan 94 
Hooghiemstra 95 
Hoogland, P. W. 226 
Hottinga, wapen 156· 
Humalda 67 
Huygh, wapen 225 
-Margaretha 225, 227 
Idsinga, fame van 266 
-wapen van 156 
-Adriana van 175 
-Gijsbert Arendsma van 156, 160,275 
-Johan van, generaal 275, 276 
-Johan van, capt. 275 
-Titia van 175 
Ydsma, wapen 65 
-Saepck Worpsdr. van 67 
-Saepke 102 
Indyck, Pilgrom ten 23 
Into, abt 164 
Ypeij,Anna 230 
-G.F. 95 
-Willem Annes 223 
-zie ook Looxma 
Ithiema,juffr. 154 
Jaerla, wapen 155 
Jayma, Gabbe 173 
-Jyme 174 
Jacobs, Ede, schoolmr. 88 
-Tjal 274 
Jans, Freerk 157 
-Hendrik 68 
-Lieuwe 65 
Jansma 68 
Jelger, abt 17I 

Yellerts, Meinert 248 
Jellinga, Sybrecht van 274 
Jelmera, Romcke 171 
Jeltinga, wapen 225, 229 
-Aafvan 227 
-Buwe 227 
-Ymck van 94, 227, 229 
Jeppema, Ernst van 274 
-Feye van 274 
-Jeppe Jeppes 274 
-Kempa 274 
-Rints 274 
-Romcke 275 
Jeppema-Unema, familie 273 
Jeppes, Maartje Jans 17Q 
Johannes, pastoor 86 
Jong,J. W.de 248 
-M.Y. de 299 
Jong(e)stal, wapen 157 
-Allard Pieter van 157, 174 
-Gell. Wybrandus 175 
-Pieter 175. 
-Pieter (II) 175 
Juckema, familie 24 
Juckema; zie Burmania 
-Ruurd van 297 
.; Woerp 23, 154 
-Womck 155 


 

REGISTERS 323 

Juckes, Jan; zie Bennerhuus 
Camming(h)a, geslacht 18 
-wapen 155,157 
-Froucke van 156, 157, 161 
-Gerbrand van rol 
-Gerrolt van Io1 
-Hylck van 159 
-Hugo van 102 
-Jel van 95 
-Pieter van r58 
-Rixt van 172 
-Sjuck van(xvi) . 158 
-Sjuck van (xvi-xvu) 154, 16o 
-Vrouwe van 103 
-Wybrand lol, 163 
Camp, A. A. 173 
Camstra, familie 24 
-wapen 155 
-Lucia van 159 
-T. H. van 158, 159 
-Tj. van 158, 159, 173 
Cannegieter, A. 171 
Karel van Gelre 23 
-de Grote 8 
-Martel 16 
-V 22,23 
Kater 155 
Kempinga, Kempo 171 
-Wybrand 171 
Kingma, M. E., v.d.m. 299 
Claesen, Namme 157 
Claesson, Tsipke 299 
Claesz, Botte 138 
-Ritske 300 
Klazinga, B. J. 299 
Klewits, schoolmr. 98 
Coehoorn, Gideon van 225, 226, 227 
-Gozewijn 68, 227 
-Menno 227 
-R. B. van 225 
-zie ook van Scheltinga 
Coenders, wapen 156, 270 
-Allegonda 275 
-Aurelia Marg. van 270 
-Johan van 270 
-Wilhelmina 1 75 
Collot d'Escury, Jkvr. 269 
Koning, firma; zie ijzergieterij 
Cornelii, Viglius, pastoor 270 
Cornelius, wapen 270 
Crack, Dorothea 156, 1 74 
Cunerus Petri, bisschop 271, 274 
Lambergen, Otto 138 
-Sibrandus 138 
-Tiberius 138 
Lauermann-Tania 95 
Lespierre, Steph. de, v.d.m. 310 
Lezaan van Wissema, Ida 175 
-Sape 175 
Liauckema, Gerlandt van 156, 158, 1S9 
Lieukema, wapen 155, 157 
Liudger, bisschop van Munster II, 17 
Liuwes, Hilck 270 
Loo, Boudewijn van 249 
-Jan van 249 
-Jan Eminga van 249 
Looxma, fam. 104 
-Age Jan 93 . 
Looxma Ypeij 137, 173 
Luytens, Pytje 138 
Marssum, H. van ror 
-Jac. 101 

Martin, Isaak Gijsbers Arendsma 16o 
-Th. Fr. 16o 
Meij, familie van der ro4 
Meij, H. J. van der 68 
Meinardi, Engel, v.d.m. 157 
Meckema 24 
Mercla, Auck 172 
Miedema, J. H. 268 
-Marten Jelles 268 
-K. D. 103 
-Tj. 172 
Mockema, Gerbet van Io1 
-Kinsck van 65 
-Rints van ioi 
-Tacke van 172 
-Womck van lor 
Monsma; zie Montiema 
Montiema, Popke Taeckes 68 
-Take 68 
Nassau's Friese 26 
Nieweg, H. 226 
Noord, S. P. van 157 
Nijsten, van, wapen 225 
-Ava Sophia van 225 
-Barthold Pieter van 226 
-Bartold van 225, 227, 229 
-Debora Catherina van 226 
-Johanna Maria van 226 
Catherina Imilia van 225 
-Louisa Albertina van 225, 226 
-Margaretha Cornelia van 226 
-Pieter van 227 
-Sophia Lucretia van 226 
-Wabina Susanna van 225 
Oberman 54 
Obreen, H. T: 228 
Oeningha, Doede van 137 
Offenhuizen, van, wapen 65 
Offingahuizen, Jucke Hans van 158 
Ockinga, Jarich van 159 
Oldersma, graven van 1S7 
Olivier, fam. 276 
-H. 277 
-J. L. 268 
Osinga, K. K. 268 
Ozinga, D. Klasesz 276 
Palma, G. J. 226 
Paulus, abt 164, 165, 170 
Paulus abt van Wittewierum 164 
Peter, meijer 249 
Piers, Anne 65 
Pybes, Pybe 157 
Ploos van Amstel, v.d.m. 298 
Ponga, Tjalling 275 
Postma, J. J. 67 
Quakenbrug, Harmen 173 
Reiders, wapen 137 
Recalf 138 
Rengers, B. van Welderen 93 
Renssen, van, wapen 157, 16o 
Rimmersma, wapen 137 
Ringia, wapen 155 
Ringia, Perck van 155, 161 
Rinia, Hajo van 172 
Rinko 248 
Rinssen, van; zie Renssen 
Romkes, Douwe 104 
-Rixt 310 
Rooda, wapen 155 
Roorda, geslacht 17, 18 
Roorda, wapen 137, 157 
-Bauck van 173 

-Doedt van 157, 160. 
-D. S. 248 
-Feye (xviA) 137, 138, 248, 257 
-Feye (xvi-xvu) 137 
-Hessel 138 

-Jac. Bottes 138 
-Johan van 274 
-Maechteld van 157, 1 73 
-Rixt 274 
Ruurd 274 
-Sybe van 137 

-Syds 137, 138, 248 
-Ursel 138 
-Wibrand (xv) 138 
-Wibrand (xvu) 138 
-Wick 138 
Roos, F. J. de 226 
Ropta geslacht 18 
Ropta, Focke 257 
Roula; zie D. Romkes 
Rudolf, hoofdman der Noormannen I 7 
Rummert moiler loo 
Rummert oppe Harst 227 
Saeckma, familie 24 
Sakes, Tjitske 65 
Scharrenberg, Vrouwe van 173 
Scheltema, wapen 137 
-Gabbe van 154, 160 
Scheltinga, Minne van 172 
-Coehoorn van, wapen 225 
-Amalia 225, 227 
Schepper, wapen 225 
Schepper, A. G. de 225, 227 
-B. J. de 226 
-I. J. de 95, 225, 226, 227, 229 
-I. J. de (ii) 227, 229 
-J. A. de 227 
Schiffart, de v.d.m. 88, 94 
Schorer, J. A. 104 
Schotsijn, W. A. v.d.m. 65 
Schratenbach, J. W. van IO2 
Schwartzenberg, van 24, 172 
-Anna Dodonea van 93, 95, 102 
-Georg, W. van IO2, 310 
-Susanna van 95, IO2 
-Wilco Holdinga van 172 
Syaerda, Katerina 275 
Siardus, abt 164 
Sibinga, J. v.d.m. 226, 227 
Sibrand, abt 308 
Sibrand (ii), abt 164 
Sidachus, abt 171 
Sierksma, Alert 23 
Sifridus 248 
Siccama, A. 67 
Sickinga, Fey . 155 
Sypke (to haghehuus) 159 
Sippa 137 
Sippe 137 
Sipts, Feye; zie Goslinga 
Sythiema 26 
Sythiema, wapen 155, 157 
-Frouck S. van 155 
-Haring van (xvi) 23, 155, 161 
-Haring van (xvi-xvu) 161 
-Haring (xvu) 1 55, 161 
-Oene van (xiv) 161 
-Oene van (xv) 23, 161 
-Oene van (xvi) 161 
-Syds van (xv-xvi) 155, 161 
-Syds van (xvi) 23, 156, 157 
-Sixtus; zie Syds 


 

-Tjalling 161 
-Womck 161 
Sytsma 162, 163 
Sytzama 26 
-A. G. van 227 
-J. B. van 1 73 
Sixma, van 159, 1 74 
-Ducona van 174 
-A. T. R. van 174 
Sjouckes, wapen 270 
-Sioucke 270 
Sju, vrouwe 163 
Sjuxma, Abe van 23, IOI 
-Syds van rol 
Sloterdijk, H. A. 1 75 
-T. 175 
Stanie, Gerck 299, 300 
-Jeppe 299, 300 
-Claes Jansz 229 
-Clard 299 
-Lutke 299 
-Tjepke 300 
Starkenborg, B. T. van 65 
Steenhuizen, fam. 57 
Stelwagen, Hendr. 157 
Sterkenburg 155 
Stickersma, J. 95, 138 
Stinstra 155 
Swart, T. 255, 226 
Taekes, Tjalle 226 
-Tjepke 138 
Taekles, Lieuwe 104 
Taeko, pastoor 310 
Taeko, abt 164, 170 
Talsma, J. B. 310 
-R. J. 226 
Tammes, M. 276 
Tania B. P. 94 
-P. F. 94 
Tetard 163 
Thijs, J. 299 
Tilma, fam. 138 
-P. J. 138 
-S. L. 226 
Timmermans, fam. 103, 104 
Tjaard, (van Blija) 59 
Tjaard, up den Spiker 300 
Tjaarda, Paerck 310 
Tjaerda, familie 24 
-zie ook Starkenborg 
-Syds 16o 
Tjepkes, Rinske 138 
Tour, Albertina du 173 
Tour de Bellinchave, du 174, 249 
Tuuk, G. van der 226 
Ulbo, curator 94, 248 
Underthum, Walter de 174 
Unema, wapen 65 
-Ernst van 2 74 
-Janke van 23, 64, 65, 67, 104 
-Oentse Ernsts van 23 
-Sipt Feyes 274 
-Romck van 274 
Unia W. Aem. van 159 
-Womck van Io1 
Varinga, Cath. 94 
Vegelin van Claerbergen, 
-Assuerus 101, 104 
-Johan 104 
Velden, A. van v.d.m. 1S7 
Velsen van Heyxan, P. 226 
Verrutius, wapen? 225 

REGISTERS 

Vierssen, van, wapen 93 
-Assuerus 93, lol 
-Bruno 1 75 
-Gijsbert 104 
-Hillegonda 94 
-Jurjen lol 
-Magdalena 174 
-Matsijs 226 

-Philipp 104 
-Titia 101 
Voss thoe Beesten, B. H. van 174 
Vries, E. S. de, schoolmr. 149 
Walfa, wapen 156, 270 
-Douwe van 270, 2 75 
-Helena van 275 
-Margaretha 270, 2 75 
-Teth van 275 
Waltinga, D. 274 
Weede, van, familie 249 
Weistra, wapen 137 
Welvelde, Z. J. van 16o 
Westerhuis, D. 270 
-S. 276 
Wiaerda, D. 157 
Wielinga, J. E. 270, 276 
Wiersma, M. 310 
-N. 310 
Willehad, bisschop van Bremen 17 
Willem Iv 27 
Wyboltsma, wapen 65 
-T. 65, 67 

Wyckel, B. van 266 
Wymstra 104 
-F. J. 104 
Wingie, Jelck; zie Wynia 
Wynia, D. A. 69 
-Frouck van 275 
-Jelck 227 
-Jell van 275 
-Keimpe 275 
Y zie I 
Zyaerda; zie Tjaarda 

Register van handswerkslieden 

BEELDHOUWERS, HOUTSNIJDERS, 
`HARDHOUWERS' 

Sjoers Ates; zie Haakma 

C. van den Berg 148 
J. S. Bruinsma 62, 94, loi, 225, 270, 276 
P. D. 154 
D. Emderveld 89, 94, 97, 149, 154 
S. Feddema 149, 154 
B(ened.) G(ebr.) 155 
Sjoerd Ates Haakma 156, 266 
I. Hardenberg 89 
Sjoerd Idses 88 
Klaas de Jong 148 
L. C. 137 
V. Lucas 65, 155 
Joh. van Schuilenburgh 165 
A. Swalve 148 
Jan Tomas 88 
BOUWKUNDIGEN, TIMMERLIEDEN, 

AANNEMERS, ARCHITECTEN 

Wyne Annes 148 
Rudolf B. 88 

A. Baart jr 62 
J. Balk 2 75 
Klaas Blom 99 
J. Douma 148 
Everhard (van Keulen) 164 
B. Gelders 148, 158 
G. de Hoogh 89 
R. Hopkes 62 
H. de Keyser(trant van) 174 
J. Kingma 98 
H. Kramer 89, 92 
Van der Molen 134, 254 
Ad. Mulder 248 
H. Onnes 89 
S. Pars 298 
J. G. Rolsma 2S4 
Th. Romein 227 
Schaap 97 
Yge Simons 148 
Lieuwe Sjoerds 64 
Philip Sjoerds 310 
R. W. F. Stoett 98 
J. J. M. Vegter 222 
P. L. de Vrieze 62 
H. J. Wallendal 62 
G. van der Wielen 149, 266 
Jan Rienks van der Wielen 266 
Wielenga 89 
Wyben Wytses 88 
Van der Zweep 134, 254 
DRUKKER 

Keur 93 

KLOKGIETERS 

Jurjen Balthasar 227 
van Bergen, Midwolda 310 
Hans Falck 266 

J. A. de Grave 65 
Johan 248 
H. Kockenbacker 94 

 

 

REGISTERS325

REGISTERS325 

Nicolaus 227

Nicolaus 227 

Claes Norden 65

Claes Norden 65 

J. Noteman 157
J. Noteman 157
Obertin 270

Obertin 270 

P. Overney 
P. OverneyP. Overney 88
88 

Seghebodo 
SeghebodoSeghebodo 94

94

J. ter Stege 157
J. ter Stege 157
Stephanus 137 
Stephanus 137Stephanus 137

J. Taylor 
J. TaylorJ. Taylor 310
310 

H. Wegewart 
H. WegewartH. Wegewart 299
299

G. van Wou 157
G. van Wou 157 
KOPERGIETER

KOPERGIETER 

Taeke Pluimker 89, 148

Taeke Pluimker 89, 148 

LANDMETERS

LANDMETERS 

J. van Deventer 164
J. van Deventer 164 
Syds Jans 173

Syds Jans 173 

H. v. d. Larive 16o
H. v. d. Larive 16o 
J. J. Ockinga 158 
J. J. Ockinga 158J. J. Ockinga 158
W. van der Werf 66
W. van der Werf 66 
LEIDEKKERS

LEIDEKKERS 

P. Simons Mellema 148
P. Simons Mellema 148 
Daam Ritscher 146

Daam Ritscher 146 

Douwe J. Wartena 148

Douwe J. Wartena 148 

Jan Douwes Wartena 148

Jan Douwes Wartena 148 

METSELAARS

METSELAARS 

W. Hendriks 88
W. Hendriks 88 
Corn. Cornelis 298

Corn. Cornelis 298 

Pytter Sipkes 
Pytter SipkesPytter Sipkes 298

298 

Klaas Volkerts van Harlingen 
Volkerts van HarlingenVolkerts van Harlingen 275

Klaas 2 75 

MOLENMAKERS

MOLENMAKERS 

F. J. Sted . . . da 23o
F. J. Sted . . . da 23o 
G. de Vries 230
G. de Vries 230 
P. S. de Vries 230
P. S. de Vries 230 
ORGELBOUWERS EN -HERSTELLERS

ORGELBOUWERS EN -HERSTELLERS 

Adema 93

Adema 93

L. van Dam 148
L. van Dam 148 
F. J. Formsma 88
F. J. Formsma 88 
A. Gruisen 89, 148, 154
A. Gruisen 89, 148, 154
W. van Gruisen 269
W. van Gruisen 269 
Jan Harmens 88

Jan Harmens 88 

Hardorff 148, 310

Hardorff 148, 310

G. Heineman 89
G. Heineman 89
J. A. Hillebrand 269
J. A. Hillebrand 269 
A. A. Hinsch 88, 89, 148
A. A. Hinsch 88, 89, 148
Harmen Jans 68, 148, 310

Harmen Jans 68, 148, 310

N. A. Looman 269
N. A. Looman 269 
W. Meinerts 93
W. Meinerts 93
Joh. Radker 88

Joh. Radker 88

A. Schnitger 
A. SchnitgerA. Schnitger 89, 93
89, 93

F. C. Schnitger 
F. C. SchnitgerF. C. Schnitger 148
148 

Spanjaard 
SpanjaardSpanjaard 310

310 

M. Swartsberg 88, 
M. Swartsberg 88,M. Swartsberg 88, 148
148

Verbeek 93

Verbeek 93

Joh. van Zutfen 165

Joh. van Zutfen 165 

POTTEBAKKER

POTTEBAKKER 

F. Trac 167
F. Trac 167 
SCHILDER

SCHILDER 

J. Por 89
J. Por 89 
SCHRIJNWERKERS, KISTEMAKERS

SCHRIJNWERKERS, KISTEMAKERS 

Hendrik Botes 89

Hendrik Botes 89 

mr. Harmen 310

mr. Harmen 310 

Sjoerd Jansen 266

Sjoerd Jansen 266 

Riemer Claesse 88

Riemer Claesse 88 

Oene Pieters 89

Oene Pieters 89 

Dirk Sydtses 
Dirk SydtsesDirk Sydtses 266

266 

TEKENAARS

TEKENAARS 

K. F. Bendorp 57 
F. Bendorp 57F. Bendorp 57
K. 
J. Bulthuis S7, 
J. Bulthuis S7,J. Bulthuis S7, 161, 174
161, 174

J. Eekhoff 134, 137
J. Eekhoff 134, 137
Piter Idserdts, 
Piter Idserdts,Piter Idserdts, zie Portier

zie Portier

A. Cannegieter 
A. CannegieterA. Cannegieter 134 
D. Cannegieter 
D. CannegieterD. Cannegieter 
113437, 159, i61, 174, 222, 248,
137, 159, i61, 174, 222, 248, 

266, 271, 276

266, 271, 276

A. Martin 65, 137, 154, 248
A. Martin 65, 137, 154, 248
P. I. Portier 148, 170, 172, 254, 298
P. I. Portier 148, 170, 172, 254, 298
A. Rademaker 163, 17o
A. Rademaker 163, 17o
J. Stellingwerf 
J. StellingwerfJ. Stellingwerf 62, 68, 97, 101, 134, 148, 158,
62, 68, 97, 101, 134, 148, 158, 

159, i61, 172, 173, 174, 175, 222, 227, 228,

159, i61, 172, 173, 174, 175, 222, 227, 228, 

248, 254, 266, 271, 2 74, 275, 298, 308

248, 254, 266, 271, 2 74, 275, 298, 308

I. Wiersma 66, 67, 135, 218
I. Wiersma 66, 67, 135, 218 
UURWERKMAKERS

UURWERKMAKERS 

L. Geerts 89
L. Geerts 89 
J. Hessels 62
J. Hessels 62 
H. I. 256
H. I. 256 
Gosse Johannes 266

Gosse Johannes 266 

Sybe Johannes 
Sybe JohannesSybe Johannes 266

266 

Isbrand van Statom 266

Isbrand van Statom 266 

VERGULDER

VERGULDER 

Jan Douwes 68

Jan Douwes 68 

ZILVERSMEDEN

ZILVERSMEDEN 

H. Adama 248
H. Adama 248 
Ande Andeles 1S7

Ande Andeles 1S7 

Wijntje Berends van Asten 
Wijntje Berends van AstenWijntje Berends van Asten 299

299

Wibe Dominicus 226

Wibe Dominicus 226 

Joh. Foppes 
Joh. FoppesJoh. Foppes 167

167 

P. Jilderda 248
P. Jilderda 248 
J. A. Ketel 270
J. A. Ketel 270 
A. A. Mensma 270
A. A. Mensma 270 
Frans Stellingwerf 
Frans StellingwerfFrans Stellingwerf 225

225 

N. Swalve 157
N. Swalve 157 
Register van zaaknamen 
Register van zaaknamenRegister van zaaknamen en

en

voorstellingen 
voorstellingenvoorstellingen

abdijkerk
abdijkerkabdijkerk 153, /64

153, /64

absis 152,153, 222, 269, 309

absis 152,153, 222, 269, 309

`achteenda' Jo

`achteenda' Jo 

afwatering 32, 35

afwatering 32, 35

Aldermannen 13

Aldermannen 13 

altaarkleed 159

altaarkleed 159

ambten 24

ambten 24 

antependium 
antependiumantependium 159

159

armenhospitaal 
armenhospitaalarmenhospitaal 165

165 

armhuis 89, 159

armhuis 89, 159

avondmaalsbanken 154, X83

avondmaalsbanken 154, X83

avondmaalstafel 1S4, 183

avondmaalstafel 1S4, 183

bakkerij 
bakkerijbakkerij 66, 99

66, 99

baksteen, geboetseerde 
baksteen, geboetseerdebaksteen, geboetseerde 166, 167, 199, 201

166, 167, 199, 201 

baksteenbereiding 
baksteenbereidingbaksteenbereiding 12

12 

banken 64, 94, 110, 149, 154, 165, 225, 270,

banken 64, 94, 110, 149, 154, 165, 225, 270, 

310

310 

-heren-93, 112, 137, 154, 185, 225, 236, 270,

-heren-93, 112, 137, 154, 185, 225, 236, 270,

273, 276, 282, 292

273, 276, 282, 292 

-consistorie-266 

-consistorie-266 

-kosters-88

-kosters-88 

bankwagen 
bankwagenbankwagen 273, 291

273, 291

bassin met goudvissen 
bassin met goudvissenbassin met goudvissen 1 75

1 75

bedijking; 
bedijking;bedijking; zie indijking 
indijkingindijking

zie 

beiteling 
beitelingbeiteling 5o

5o 

benekou; zie knekelhuis

benekou; zie knekelhuis 

berrie 7

berrie 7 

bestek(bouw-) 
bestek(bouw-)bestek(bouw-)99

99

bestuur 20

bestuur 20 

betimmering 
betimmeringbetimmering 99, 105, 115, 117, 128, 17o, 176,

99, 105, 115, 11 7, 128, 17o, 176,

206, 215, 216, 229, 244, 245, 311

206, 215, 216, 229, 244, 245, 311

bevolkingsontwikkeling 
bevolkingsontwikkelingbevolkingsontwikkeling 29

29 

bibliotheek 165

bibliotheek 165 

binhus; zie voorhuis

binhus; zie voorhuis 

bodemdaling 
bodemdalingbodemdaling 5

5 

-gebruik 32, 33, 38

-gebruik 32, 33, 38

boerderij 
boerderijboerderij (zie ook stelphoeve) 
stelphoeve)stelphoeve) 68, 84, 99, 100,

(zie ook 68, 84, 99, 100,

104, 118, 126, 127, 138, 163, 170, 172, 175,

104, 118, 126, 127, 138, 163, 170, 172, 175,

176, 206, 214, 216, 217, 228, 229, 230, 245,

176, 206, 214, 216, 217, 228, 229, 230, 245, 

248, 252, 257, 262, 271, 287, 300, 305, 310

248, 252, 257, 262, 271, 287, 300, 305, 310 

-Albada 104

-Albada 104 

-Bangma State 
Bangma StateBangma State 171

-171 

-Bennerhíus 257, 262

-Bennerhíus 257, 262 

-Dijkslobbe 
DijkslobbeDijkslobbe 66

-66 

-Eastein 311, 316

-Eastein 311, 316 

-Feitsma State 105, 132, 172, 173, 210

-Feitsma State 105, 132, 172, 173, 210

-Groot Kahool 105, 128, 129, 276

-Groot Kahool 105, 128, 129, 276 

-Groot Sminia jol, io5, 130, 276

-Groot Sminia jol, io5, 130, 276 

-Helbada, 
Helbada,Helbada, zie Albada 
-zie Albada 
-Hikkaard 249 
-Hikkaard 249 
-Klooster Genezareth 171

-Klooster Genezareth 171 

-Lelia State 276

-Lelia State 276 

-Mariëngaarde 
MariëngaardeMariëngaarde 17o, 203

-17o, 203 

-Ponga State 
Ponga StatePonga State 276, 294

-276, 294 

-Roorda State 138, 144

-Roorda State 138, 144 

-Sytsma State 
Sytsma StateSytsma State 69

-69 

-Tania State 68, 81

-Tania State 68, 81 

-Tersted 104, 129

-Tersted 104, 129 

-Wilsterterp 
WilsterterpWilsterterp 310, 317

-310, 317 

-Wynia State 
Wynia StateWynia State 69, 83

-69, 83 

-stemgerechtigde 
stemgerechtigdestemgerechtigde 24, 25

-24, 25

boerenbedrijf 
boerenbedrijfboerenbedrijf 29, 30, 31

29, 30, 31

boog, sikkelvormige 
boog, sikkelvormigeboog, sikkelvormige 224, 234

224, 234

boogfries, klimmend, 
boogfries, klimmend,boogfries, klimmend, 152

152 

boomsingel 
boomsingelboomsingel 266

266 

bos(ch) 27, 34, 
bos(ch) 27, 34,bos(ch) 27, 34, 35, 162, 1 74

35, 162, 1 74

briefpaneel 
briefpaneelbriefpaneel 273, 291

273, 291

bronstijd 
bronstijdbronstijd 5

5 


 

brouwhuis 159, 165 
brug 51, 55, 57, X65, 173, 310 
-boog 162 
-val 173 
burgemeester 26 
bijzitter 25, 26 
cichorei-eest 67, 79 
cingel, zie singel 
dakruiter 209 
deel(delen) 9, 10, 16 
dekanaat 9,10 
dekzand 2, 3 
dobben 3, 33 
doopbekken 69, 149, 154, 261 
doopbekkenhouder 273 
doophek 64, 93, 111, 154, 225, 235, 256, 270, 
273, 299, 314 
doopvont 103, 137, 138, 142 
dorpsrechter 25 
-- plattegrond 29, 32 
dijken 29, 104 
dijkaanleg; zie ook indijking 32 
eendenkooi WI, 171, 176, 218 
eeheren 10, 16 
eeuwigheidssymbool 136 
fabeldier 166 
`fearndeelen' ro 
fioreenkohieren 5o 
fokwieksysteem ir. Fauel Io5, 176, 177 
gasthuis 98, 116 
`Gen' 9 
geest(grond) 35 
gemeentehuis; zie raadhuis 
gewelf, stenen; zie overwelving 
gewelfbeschildering 165 
glas, gebrandschilderd 166, 167, 266 
go 9 
goudleer 161, 229 
gracht 67, 'or, 172, 173, 174 
-kerkhofs 148, 248, 254, 298 
graf, gemetseld 256 
grafkelder 64,156 
grafmonument 152, 153, 154, 158 
grafplaatjes i58 
grendelbalk 95, 136, 224, 255 
grietenij 9, 15, 21, 24, 26, 31 
--gerecht 24 
--huis 85, 95, 113 
--wapen 114 
grietman io, 13, i6, 18, 21, 23, 24, 26 
hagioscoop 136, 224, 235 
handel 31 
haven 59, 98, 145 
Heiligen 
-Andreas 94 
-Anna 148, i65 
-Antonius 88, 165, 318 
-Augustinus 165 
-Barbara 94, 165 
-Bartolomeus 94 
-Bonifatius 164, i65 
-Cecilia 94, 165 
-Dorotea 94 
-Gertrudis 94 
-Godehardus 266 
-Jacobus 94 
-Johannes 94, 109, 163, 165 
-Johannes de Doper 102, 102, 122, 165 
-Julianus 308 
-Katherina 94, 109, 165, 248 
-Lucia 94 
-Margaretha 94 

REGISTERS 

-Maria 94, 103, 109, 163,165, 248, 274 
Maria Jacobe 94 
Maria Magdalena 94, i65 
Maria Salome 94 
Martinus 88, 94, 109, 148, 165 
Mattheus 94,165 
Mattias 94 
Nicolaas 62 
Norbertus 166 
Paulus 94 
Petrus 94, 256, 308 
-Philippus 94 
-Simon 94 
-Tomas 94 
-Vincencius 88, 94 

- .Vitus 9 
hek 148, 160, 174, 195 
-toegangs- 159, 229, 275, 276, 289 
herberg 26, 99, 172 
hiem 172 
Hof van Friesland 20, 21 
hoff 172 
hofstede 174 
Hogehuis 159 
homey 173, 174, 216 
hoofdelingen 13, 18, 20 
homleger 25, 50, 67, 68, Io1, 172, 164 
hoving, zie tuin 
Huis Jongstal; zie Ondersma State 
huismerk 137, 142 
huizen, adellijke 24 
huizing, Aijsma 95 
immuniteit Io 
indijking 3, 4, 9, Jo, II, 12, 29, 32 
inpoldering 23 
kaakhuis, zie knekelhuis 
kaart 166, 170, 173, 191, 198, 209, 297, 299, 
302 
kandelaar 93, 266 
kanselbijbel 93, 225 
kapel 164, 170 
kapittelhuis 165 
kazuifel 159 
keersluizen 7 
keileemlagen 2 
kelk 159 
kerk xi-xn 224 
-xu-xvI 135, 140-143, 148-153, 178-181 
-xIII-xix 267, 269, 271-273, 280-281, 289 
-xv-xvI 90-91 
-XVI 62-64, 70, 71, 254, 259, 260, 308-310, 
313 
-xviil-xix 298, 303 
-XIX 248, 251 
-Doopsgezinde 65, 76, 158 
-Geref. 57 
kerkhof, ommuurd 308, 313 
kerktoren 16i, 165, 171, 298 
-xm e.v. 62-64, 70, 71, 73, 273, 289 
-xv-xvI 90, 91, 134, 135, 137, 141-143 

XVI-xvm 222, 225, 255, 259, 260 
-XIX 149, 178, 248, 251, 266, 280, 281 
kerspel 19 
keuren 17 
klapmuts 266, 298 
klei-afzetting 2 
klok 65, 88, 94, 137, 157, 16o, 16i, i65, 173, 
227, 248, 256, 270, 274, 290, 299, 310, 314 
klokhuis 256 
klokkestoel 62, 92, 149, 222, 272 
kloosters I I, 35 

-308, 313 

-S. Amand II 
-Bergum 165 
-Bethanië of Foswerd, ook abt van 12, 16, 
18, 88, 102, 167, 222, 225, 276 
-Bethlehem 12, 164, 170 
-Burum 12 
-Citeaux 12 
-Dokkum 12 
-Echternach II, 12, 103 
-Foswerd; zie Bethanië 
-Fulda II, 12 
-Galilea 12 
-Genezareth; zie Nazareth 
-Heisterbach 12 
-Cappenberg 164 
-Klaarkamp 12, 13, 16, 18, 39,165, 166, 170, 
171, 257, 300 
-Mariëngaarde, ook abt van 7, 12, 13, 14, 16, 
148, 159, 160, 163-170, 222, 308 

-Mariënhof 13 
-Marne 164 
-Nazareth 12, 16, 170 
-Prum 11 
-Sion 12 
-Sionsberg 12, 13 
-Staveren 12 
-Steinfeld 12, 164, '166 
-Veenklooster 12, 38 
-Weerd 12, 16 
-Werden II, 12 
-Wittewierum 164 
Kloosterbrouwerij 170 
--gebouwen 103, 164 
--hospitaal 170 
--school 14, 164 
--terrein 102, 122, 170, 197, 205 
knekelhuis 62, 266 
Codex Junius Io 
koepel (dakruiter) 298 
`Coetus Winenze' jo 
Collectaneum 165 
collectezakkenbord 154 
koperwerk 149 
corps de garde 149 
kraak 65, 266 
kraal 268, 272, 280, 281, 290 
kroon 73, 88, 94, 225, 238 
kruistochten 17 
cultuurlandschap 28, 39 
kustlijn 2 
kwelders II 
landmeting 173 
landrechten, xxiv 17 
landsheer 20, 21, 22 
landsheerlijkheid 7 
leenstelsel 8 
leeuwen, stenen 275 
lezenaar 64, 65, 89 
logement 66 
marktrecht (merkedriucht) 10 
moederkerk 9 
molen 172 
-boeren-177, 230, 249, 277 
-industrie 51, 54, 57, 58, 67, 79, 100, 119, 
162, i65, 170, 196 
-polder 105, 137, 176, 177, 207, 217, 230, 
246, 249, 252, 277, 295, 296, 311, 317 
-ros 172 
-standaard 170 
molen, wind-7, 34 
molenaarshuis Ioo,119 
molenopzichtershuis 162 


 

REGISTERS32 7 

muurschildering 166, 225, 235 
mijter 166 
mythologische voorstellingen 
-Januskop 161 
Schikgodinnen (Parcae) 155, 320 
naaldspits 149, 164 
nachtmaler, huisje voor 230, 311 
nederzetting 3 
Nieuw Testamentische voorstellingen 
-Jezus bij de put in Samaria 99 
-Passie 165, 166 
-Kruisiging 167 
-Graflegging 167 
-Vrouwen bij het Graf 167 
-Vijf wonden 137 
-Salvator 157 
-Evangelisten 153 
-Geloof, Hoop en Liefde 154, 248 
`Nyoghen' 9, 10, II 
nokrib(-gording) 93, 153, 224, 269 
nomaden 4 
olifant 166 
oligarchie 26 
ontginning 35, 36, 38 
ontwatering 32, 33 
opkamer 173, 176 
oproer, z.g. Kollumer 26 
opvaart 33, 307 
Ordinarium 165 
orgel 64, 88, 89, 93, 110, 1S4, 165, 182, 183, 
222, 225, 310 
-koor-165 
-rugpositief 154 
--kas 269, 310 
Oud-Testamentische voorstellingen 
-Koning David 148, 154 
overwelving 136, 149, 153, 164, 165, 267, 269, 
276, 308 
pallium 166 
pandhof 165 
pastorie 85, 95, 106, 113, 115, 149, 158, 
159 
patriotten 26 
peij(schot) 64, 88, 89, 149, 154 
piscina-nis 64, 136, 256 
plantage 160, 174 
pleister, rode 272 
polders 34 
pomp 89, 97 
pondemaat 50 
poort ; zie statepoort en Uniapoort 
poortfenne 310 
portaal 94, 11, 165 
portretten; zie ook zerk 161 
praehistorie 2, 4 
prebendarius 148 
preekstoel 64, 65, 66, 69, 93, III, 137, 153, 
184, 225, 235, 248-256, 261, 266, 269, 273, 
282, 292, 298, 299, 304, 310, 314 
prieel 174 
priesterhof 254 
profielstenen 103, 123, 125, 135, 137, 150, 166 
psalmbord; zie tekstbord 
raadhuis 26, 98, 117 
rafters 165 
rechters, mede-21 
-dorps-21, 25 
rechthuis 26, 95, 97, 112 
rechtspraak 20, 23 
retabel 165 
Revolutie, Bataafse 26 
ringmuur 174, 266, 276 

ringweg 3, 29, 30, 31, 59, 145, 219, 247, 253, 
263 
roodzandsteen 89, 92, 136 
rouwbord 26, 157, 159, 160, 183, 225, 236, 266, 

275 
rouwkassen 156, 188, 189, 226, 237-241 
ruilverkavelingen 29, 34 
sacramentshuis-88 
sacristie 165 
sacristijn 148 
Schieringer partij 17, 20, 23 
Schierstins 170 
schildering; zie ook gewelf- en muur-256 
schip no 
schiphuis 175 
school; zie ook kloosterschool 14, 98, 256 
schoolmeestershuis 97 
schoorsteenmantel, Engelse 276 
-Italiaanse 276 
schijntoegang 167, 214 
seend(kerk) 9, 88 
singel; zie ook boomsingel 101, 172, 173, 174 
sleutelstuk 64, 224, 256, 268, 283, 308, 309 
sluitboom; zie grendelbalk 
sparren 165 
spiltrap, gemetselde 92 
-houten 273 
Spijker, Het 300 
stadhouder 21, 23, 26, 27 
state 27, 30, 34, 297, 299 
-Aebinga- 67, 81, 158, 159 
-Albeda loo 

-Aylva 138 
Botnia 276, 294 
Burmania; zie Herjuwsma 
Donia 158, 16i, 172 
-Douma; zie Gerbada 
-Eysinga 24 
-Feitsma 172, 173, 210 
-Gerbada 172, 173, 212 
-Goslinga 145, 159-161, 172, 173, 175, 194, 
195,229 
-Hania 26 
-Harsta 94, 219, 227, 228, 229, 242-245 
-Herjuwsma 24, 101, 107, 121 
-Hikkaard 248 
-Jayma 173 

-Jeppema 105, 263, 271, 274-275, 289 
-Juwsma; zie Herjuwsma 
-Camming(h)a 26, 85, 86, 87, 95, wo, 101, 
105, 111,121,156 
-Liauckema 159 
-Melckema 24, 25 
-Monsma 67, 8o 
-Offinga 145, 154, 158-159, 172, 191 

-Oldersma 172, 173 
-Ondersma 172, 174-175, 213 
-Ponga 156, 216, 270, 275-276, 292, 293 
-Roorda 133, 138 
-Stania 299, 300 
-Sythiema 145, 155, 157, 161, 172, 194, 195 
-Tjaarda 24 
-Unema 64, 67 
Walta 162 
Westerhuis 270, 276 
Westerhuis 270, 276 
Wiarda 161 
Staten van Friesland 21, 22, 23, 24, 26 
Staten, Gedeputeerde 21, 23 
statepoort 67, /0/, 158, 159, 160, 161, 162, 
173, 174, 175, 194, 195, 275 
steenhouwersmerk; zie huismerk 

stelphoeve 175, 310 
stemkohieren 25, 50 
`stemplaatsen' 24, 25 
stemrecht 24, 25, 26 
stenen dekking; zie overkluizing 
Stichting Alde Fryske Tsjerken 134, 254 
Stichting De Fryske Mole 105, 176, 177, 230, 
249, 277, 278 
stins 172, 174, 209, 274, 275, 300 
stins Roula 68 
stinsterrein 67, 162, 271 
stinsvormig huis 97 
stinswier 171, 1 75 
stormvloeden 5, 12, 13, 14 
structuur, radiale 3, 30 
-ruimtelijke 29, 30, 35 
tegel, dak-165 
-muur-166 
-vloer-103, 122, 124, 165, 166, 171, 200, 201, 
204 
tegeltableau 99, 176, 215, 227, 246 
tekst (of psalm-)bord 65, 88, 154, 273 
terp(restant) 3, 8, 12, 15, 16, 54, 59, 61, 68, 69, 
105, 133, 134, 171, 219, 231, 232, 247, 248, 
253, 263, 276, 297, 299, 307, 308, 310 
-dorps-28 
-handels- 3, 32 
-huis- 3, 28, 29 
-ideaal type 30,32 
terpafgraving 30, 31, 32, 231 
terpenbouw 29 
terpenlandschap 34 
terp`modder' 3 
terra cotta 137, 270 
theekoepel 176 
tichelwerk 148 
tin 157 
tjasker 311 
toegangspoort; zie statepoort 
tol 51 
tolgaarderswoning 99, 210 
transgressieperioden 2 
`trimdelen' 10 
tufsteen 88, 89, 134-137, 149, 152, 164, 179, 
180, 222, 230, 268, 269, 280-281, 308, 309 
tufsteenplaten 268, 281 
tuimelaars 165 
tuin 27, 101, 16o, 161, 1 73, 175, 275 
-Engelse 270 
-keuken- en kool rol 
--aanleg 229 
--muur 175 
--percelen 274, 288 
--vaas 161, 195 
turfgraverij 35, 164 
Turkse tent 174 
uithoven 13 
uitwateringssluizen 29 
Uniapoort 172 
uurwerk 62, 138, 248, 256, 260, 262, 266, 274, 
308, 310 
vaart 33 
veenpakket 2 
verfwerk xix 98 
verkaveling 32, 33, 36 
--svorm 32 
vervening 39 
Vetkoperse partij 17, 18, 20, 23 
vieringstoren 164 
vicarie 62 
--huis 85, 95 
vicaris 88 


 

zg. Vlaamse topgevel 66, 78, Ioo, 173 
vloer 166 
volksbeweging 26 
voorhuis, onderkelderd 69, 257, 300, 305, 310, 
3i6, 317 
vrijheidsprivilege 8, 18 
Vrijhof 85, 88, loo, 113 
Vrij hofpoort 88, loo, 113, 114 
wadgeulen 5 
wagenhuis 129, 176, 217, 271 
wagenschot i65 
wapenbord; zie rouwbord 
wapenleeuw 174 
waterbeheersing 34, 35 
waterput 170, 172 
waterstaatszorg 
waterwegen(net) 33, 39 
weerhuis; zie rechthuis 
wegenstelsel 30, 33 
windmolen; zie molen 
windvaan 256, 298 
woonheuvels 3 
wijbisschop 308 
wijnkruik 167, 202 
wijwatervat 254 
wijzerplaat 226, 266, 299 
ijzergieterij Koning 277, 31I 
-de Prins van Oranje S4, 105, 230, 277, 278 
zaagloods 51, 54 
Zaligen 
-Frederik 148 
-Herman Josef 164 
zandloperhouder 225, 238 
zandrug 2 
zeedijken 2 
zeeslenken 5 
zeespiegelrijzing 2 
zegel 103, 122, 163, 198 
zerk 65, 72, 73, 94, 137, 154, 156, 160, 185-189, 
222, 229, 241, 300, 310, 314, 315 
-portret-65, 72, 155, 186 
zetel(sedile) 165 
zilver, beker 157, 190, 226, 227, 243, 248, 250, 
270, 273, 274, 293, 299, 304 
-blad 227, 243 
-deksel 167, 157, 190, 202 
-doopbekken 226, 242, 254, 299 
-kan 157, 226, 242 
-lepel 276 
-schotel 157, 190, 270, 284 
zoetwaterbekkens 2, 3 
zonnewijzer 94, rob, 254, 266, 273 
zoutwinning 5 
zwanejacht 174 
zwanerecht 310 

REGISTERS 

Register van topografische namen 

Aalsum 2, 3, 28, 30, 31 
Achtkarspelen 35, 37 
Akkerwoude 25, 36, 37, 38, 39 
Almere 17 
Ameland 12, 88, 94, 95, 102, 103, 158, 171 
Amsterdam 65, 310 
Anjum 4, 5, 18, 28, 31, 33 
Anjumer Kolken 29 
Anna Parochie, St. 98, 148 
Assen 16o 
Bakkeveen 8, 13, 164 
Barradeel 15 
Beesd 163 
Bergum 9 
Berlicum 88, 148 
Betterwird 29 
Bildt, Het ro5, 227 
Bildtpolder 164 
Bildtzijl, Nieuwe 164 
Birdaard 4, 16, 25, 29, 32, 51-55, 249 
Blija 23, 24, 33, 59-83, 85, 103, 163, 174, 226 
Bollingwier 32 
Bolsward 9 
Boorne; zie Bordine 
Bordine (Boorne) 7, 8, 9, 10, 15, 17 
Bornego 9 
Bornwird 2, 3, 4, 5, 24, 28, 30, 31, 32 
Bornwirderhuizen 29 
Boteburen 69 
Boxum 137 
Brantgum 31 
Breda 174 
Bremen, bisschop van 17 
Broek 37 
Burum 12, 16, 34 
Damwoude 38 
Dantumadeel 9, 10, 12, 15, 16, 17, 20, 22, 25, 
26, 28,34,36,37,51, 101,249 
Dantumawoude 25, 35, 38 
Deventer 164, 165 
Dithmarschen 8 
Dokkum 4, 5, 9, fo, II, 12, 17, 22, 26, 28, 33, 
89, 103, 104, 164, 166, 266, 298 
Dokkum, Museum Admiraliteitshuis 77, 103, 
167, 201, 

Dokkumer Diep II 
Dokkumer Nieuwe Zijlen 29, 32, 33 
Dongeradeel(en) 9, ro, 15, 17, i8, 26 
Drente 28 
Driesum 16, 25, 26, 34, 37, 38, 39, X64, 175 
Düsseldorf 167 
Ee 24, 31 
Ee, Dokkumer 16, 28, 29, 32, 33, 36, 51, 54, 
307, 311 
Eems 17 
Elbe 8 
Emden 174, 226 
Engwierum 4, 33 
Ezumazijl II, 15 
Ferwerd 12, 16, i8, 23, 24, 26, 31, 33, 59, 85132, 
133, 145, i69 
Ferwerderadeel 8, 9, II, I2, 15, 16, 17, 18, 23 
24, 28 
Finkum '164, 170 
Foudgum 3, 31 
Foxham 277, 311 
Franeker 174, 266 
Franekeradeel 15 
Frankrijk 26 
Friesland 7, 8, 1 r, 12, 13, 14, i6, 18, 28, 37 

Gelre 8 
tienurn 17, i8, 30, 31, 33, 133-144, 248, 254, 
298, 299 
Giekerk 34 
Godijk II 
's-Gravenhage S4, 105, 230, 277, 278 
Griend 14, 164 
Groningen 8, 18, 20, 274, 300 
Grootdiep 28, 33, 36 
Grouw 148 
Hallum 12, 13, 24, 30, 31, 98, 99, 134, 145-218, 
248, 254, 269, 275, 298, 310 
Hallumervaart 33 
Hantum 3, 28, 31 
Hantumhuizen 29 
Hardegarijp 
Harlingen 93, 275 
Heilige Land 17 
Hennaarderadeel 15 
's-Hertogenbosch 276 
Hógebeintum I, 8, 28, 31, 69, 94, 100, 103, 
219-245 
Holland 8, 37 
Holwerd 3, 4, 10, II, 12, 15, 24, 26, 31, 33, 59, 
266 
Hijum 164 
Idaarderadeel 159 
Irnsum 8, 9, 93 
Janum 1
1136,416, 25 
Jelsum 164 
Jislum 28, 31, 134, 247-252, 254, 298, 306, 310 
Kahool 103, 105 
Kampen 299 
Keulen 102, 164 
Kloosterdijk 12 
Coldehol; zie Kahool 
Kollum 24, 26, 34, 35, 37, 38 
Kollumerland (en Nieuw Kruisland) Io, 12, 
16, 20, 23, 28, 34, 36, 37, 38 
Kollumerzwaag 38 
Kornjum 159 
Kuikhorne 37 
Lauwers 8, 15, 17 
Leens 8 
Leeuwarden 9, 18, 26, 93, 97, 98, for, 103, 148, 
149, 157, 158, 159, 164, 166, 167, 175, 227, 
248, 266, 270, 274, 276, 310 
Leeuwarden, Burmaniahuis 167 
-Fries Museum 4, 5, 62, 68, 88, 97, 101, 103, 
125, 134, 137, 142, 148, 154,157, 158, 160, 
161, 163, 166, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 
201, 204, 218, 222, 227, 244, 248, 254, 266, 
271, 275, 276, 298, 308 
-Museum Princessehof 104, 124, 125, 166, 
167 
-Provinc. Bibliotheek 100, 171, 172, 173, 308 
-Rijksarchief 55, 62, 66, 88, 95, 97, 158, 172, 
209, 248, 266, 270, 271, 275, 298, 299 
Leeuwarderadeel 9, 18 
Leiden 174 
Leppa 9, I0 
Leppedijk I I 
Leije, de 16, 145, 170 
Lichtaard 2, s, 28, 31, 33, 134, 248, 253-262, 
298, 299 
Lioessens 32 
Longborough 310 
Mantgum157 

Markela 164 
Marken 164 
Marrum 17, 23, 28, 31, 85, 88, 93, 94, 145, 156, 
164, 263-296 


Marsurn 270 
Mechelen 94 
Menaldum 159 
Metslawier 2, 16, 31, 32 
Middelburg 94 
Middelzee 7, 8, 9, Jo, 15 
Midwolda 310 
Minnertsga 66 
Moddergat 29, 32 
Morra 12, 16, 32 
Munster 11, 17, 163, 164 
Murmerwoude 25, 37, 38 
Niawier 12, 16, 29, 32 
Noordzee 8, 28 
Nijkerk; zie ook Ooster- en Wester-9 
Oenkerk 34, 300 
Oldenburg 88 
Oostdongeradeel Io, 12, 15, 16, 24, 28, 32 
Oosterbeintum 3, 28, 219 
Oostergo 8, 9, IO, II, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 29, 

33 

Oosternijkerk 4, 16, 29, 164 

Oostrum 4, 5, 31 

Oude Leije; zie Leije 

Oudkerk 164 

Oudwoude 34, 37, 38 

Paesens (of Peasens) IO, II, 15, 29, 32 

Raard 3, 5, 3 1, 33, X64 
Rauwerderhem 95 
Reitsum 28, 33, 133, 134, 248, 256, 257, 297306 
Rinsumageest 12, 16, 22, 24, 25, 34, 35, 36, 37, 
38, 39, 102, 104, 170 

Roodkerk 25, 34, 37, 39 

Rotterdam 95 

Rijn 12, 13 
Rijndelta 17 
Rijperkerk 164 

Sas van Gendt i56 

Sibrandahuis 25, 2 76 

Sneek 217, 254 

Spanje i8 

Stauria(dekenaat) 9 

Staveren 12, 13 

Steenendam 5 

Stiens IOI, 164 

Tergracht 12, 311 

Ternaard I, i6, 26, 28, 33 

Tersted 104 

Tibma 28, 32 
Tietjerksteradeel 9, 12, 35 
Tjesseburen S9, 68 
Triemen 38 
Utrecht 37, 68, 93, 104, 308 
Vaardeburen 3, 59, 69, 82-83 

Valom 34, 37 

Veenklooster 12, 38 

Veenwouden 13, 25, 34, 37, 38, 39 
Veenwoudsterwal 37 

Vlie 8, 9 

Vrijstad 37 

Vrouweparochie 164 

Waaksens 23, 28 

Waddenkust 32 

Waddenzee 9, lo, II, 15 

Wanswerd 4, 29, 32, 98, 249, 307-317 

Wanswerd aan de Streek 51, 307 

Westdongeradeel Io, 15, 16, 24, 25, 28 

Westerbeintum 219 

Westergeest 34, 35, 37, 38 

Westergo 8, 9, Io, II, 13, 15, 16, 17 

Westerlauwers Friesland 7, 8, 10, 13, 17, 18 

 

REGISTERS

329 

Westernijkerk 23, 29, 33, 105, 164, 263, 271275 
Westfalen 165 
Wetzens 3,4,5, 31 
Wierum II, 15, 31 
Wirdum Jo, 
Wolvega 98 
Wonseradeel 9, 15 
Wouden, de 28, 34, 38 
Wouterswoude 25, 34, 36, 37 
Wijgeest 34, 35 
Wijns Io, 148 
Zandbulten 36 
Zevengebergte 12 
Zevenwouden 13 
Zuider Ee 33 
Zwaagwesteinde 25, 34, 36, 37, 38 
Zweins 88 
Zwette 9 


Colofon 


Basisontwerp: 

Staatsdrukkerij (Ton van Riel), 's-Gravenhage 

Typografische begeleiding, ontwerp band en 
stofomslag: 
Staatsdrukkerij (Karel F. Treebus), 
's-Gravenhage 


Zetwerk: 


Koninklijke Drukkerij Van de Garde, 
Zaltbommel 

Lettertype: 

Times New Roman (Monophoto) 

Litho's: 

Chemez, Haarlem 

Druk: 

Staatsdrukkerij, 's-Gravenhage 

Bindwerk: 

Paardekooper Boekbinders B.v., Amsterdam 

ISBN 90 I2 02565 6 


GRIETENIJKAART VAN EEKHOFF 1853 

Afb. 396. Grietenijkaart naar W. Eekhoff 
.,.

6'J' 
J'4' (}" 

1853. 
.' 

aI' 

.-"r'----·/----~ 
,,_ 
.....~~i 


, ~ 
-~ 
•• ' Gellloeellie-[Griele~ 
:I_aldUsg-_ 

__ I:adubale GflDeent...cheidiDg-, 

~._ 
•• _ Dorpa.aelaeidinr· 

• PUla-I'D Gl'ind.wegen. 
~..__. ~Il.Op..ed....aoorllloo\es".rg-e_m.t 
-~--D.+l.fte"r....rg.g-Wea-eno,... 

• VO,",padItD . 

....... 'faartt'. t'DT,..Il...goe-a. 


__ "·&&rt..n 

----0p"......_ ...WJ"doaRar-. 

--Pulcl.,dyllen -P.ld.raaeMims-. 

.. .it. Kf'R,eq 

.. Buit.npl..tlM'lI, 

•• Bo""'pl_hen. 

• 
llo'oollb"illell . 

..... roe.lol_. BuurteD. 
•• W.t.....l.


• 
"'oormolig-rStol_ t'IIll_t:nlJ. 

.J 
T"?JIt'D. 
"·iereD, 


~BI'\I!,g-. 


_ZItUPIl. 

•• .... PODlpeD en DUIII..r•. 

'" ~':~ 
.;J 8uiteodijh -.ng"'mb.W rolld..., 

Schaal van 5.000 Ellf'n, in 't'erhouding-van 25.000 op 1. 

" 


I.A xI)SCII AI·SI).. A S 

Alb. 397. De gemeente Ferwerdcradecl, 
Landschapsplan 31s bedoeld in 
artikel 34van de ruilverkavelingswet 1954· 
Schaal 1 : 40.000. Tekening Landinrichtingsdienst 
Utrecht 1971. 

/ .~ 


bIokp-en .. 
('D(l.nc 

,cmc.~nlecreth 


.. ,. ... 
reh..ndh.'Irn ho-.... 'CTlhqtL.iDl1n' 
lc h.lr..Jh.nen "1rW~bcpl.ant1R' 


-ie h..ndh....en n.luurplC\J 
.&iIf·ur-=b JChtd mt'1l'ttJJ'o:)ndcr 1.,kh.;~rpchJ"( 
""urdc 
It h..r.odh.l''Cn "u.JhndkUn.JI,e" m...~numC1'Ucn 
te hoa.ndtw''C'n ..... C'I'Ir\KUlUr 
Recreaueve \\'t'lrJicmntKn te h.andh.ucn ..·.u.rlen 

ie 
h.I.nd~,'Cn 
l.nd,d"'rflltbJL clcmC'nt

J\JrkCC'rpl..ah (\(hcmall~h. 


un te bfC"ft&<ft t-.,,)rnhcplAntln'

~J 
J'itrlt.«rpl.aoth + ph:Lnk:L~1 
•scbemauschI 
••••

...." re hfC'nlfn ha""en \l\nh.l(Lcn 

rtk....lcn.. 

''J ... an~rla"'h 
(\{'hcm.ltl~h) 
J 

o ..an Ie lc)lJl(nh,a\'cnl)C4s.:hc-m.ltl'i4:h ~