DE NEDERLANDSE
EN VL SE
Van middeleeuwen tot heden
DE HAAN
AAM
AUTEURS

DE NEDERLANDSE
EN VLAAMSE
AUTEURS
Met speciale medewerkmg van: F. Dam,
R. Glanotten, P. Kroone, F. van ThlJn en
D Welsmk
BureauredactIe. mevr. L. Bergman-Overpelt
en mevr S. Hafkamp-Jansen
Eindredactie' Mevr. B. Luyken en M.e.
Overpelt
ISBN 90 228 4565 6
r<.' 1985 De Haan, Weesp
Omslagontwerp. Klaus Baumgartner
Gezet biJ Euroset bv, Amsterdam
Gedrukt bij Ten Brmk bv, Meppel
Gebonden biJ Van Wijk, Utrecht
Niets uit deze Uitgave mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt door middel
van druk, fotokopie, microfilm of op
welke andere Wijze dan ook, zonder voorafgaande
schnfteliJke toestemmmg van de
Uitgever
No part of thls book may be reproduced In
any form, by prmt, photoprint, microfilm
or any other means, without wntten permiss
IOn from the publisher
Voor alle kwesties inzake het kopieren van
één of meer pagina's Uit deze uitgave.
StIchtmg Reprorecht, Prof. E.M MeiJerslaan
3, 1183 A V Amstelveen
DE NEDERLANDSE
Van middeleeuwen tot heden
met inbegrip van de Friese auteurs
Onder hoofdredactie van:
Ors. G.J. van Bork
Or. P.J. Verkruijsse
DE HAAN
EN VLAAMSE
AUTEURS

VERANTWOORDING
Toen de uitgever ons benaderde met het verzoek om de redactie op ons te nemen van
dit lexicon van de Nederlandse, Vlaamse en Friese auteurs van middeleeuwen tot
heden, hebben we deze taak met nogal wat aarzelingen op ons genomen. Men stelde
zich voor het materiaal dat in de Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur
(2de druk) lag opgeslagen te benutten door het te herdrukken met slechts hier en daar
enkele kleine wijzigingen en aanvullingen. En daar lag onze belangrijkste aarzeling.
Naar ons oordeel was er tussen het verschijnen van het eerste deel van de encyclopedie
in 1980 en dat van het tiende deel in 1984 teveel nieuwe literatuur verschenen om
die te kunnen negeren. Bovendien wilden we graag de gelegenheid aangrijpen om
enkele jongere auteurs en oudere anonieme teksten toe te voegen. In het milieu van de
wereldliteratuur zouden die wellicht hebben misstaan, maar in een gespecialiseerd
lexicon mochten deze trefwoorden niet ontbreken. En tenslotte wilden we de mogelijkheid
openhouden om eventuele fouten te verbeteren en omissies weg te werken.
Gelukkig had de uitgever begrip voor onze argumenten en kregen we de gelegenheid
een aangevuld en verbeterd lexicon te vervaardigen waarvoor de tekst volledig
opnieuw gezet zou worden.
Aan de teksten van de oorspronkelijke medewerkers werd door ons zo min mogelijk
gewijzigd. Dat is dan ook de reden dat meestal het oorspronkelijk auteurschap kon
worden gehandhaafd. Onze verbeteringen betreffen gewoonlijk kleine inhoudelijke
veranderingen, evidente zetfouten of correcties in data of jaartallen. De belangrijkste
bijstellingen vormen de aanvullingen van werken, uitgaven en literatuuropgaven,
waarmee we de lemmata zoveel mogelijk up-to-date gemaakt hopen te hebben. Voor
wat de literatuuropgaven betreft hebben we geen volledigheid nagestreefd, maar de
gebruikers allereerst dat materiaal willen bieden waarmee zij ander bibliografisch
materiaal kunnen vinden. Uiteraard zijn dat de belangrijkste publikaties, maar vaak
ook de meest recente.
Een andere belangrijke wijziging in de oorspronkelijke teksten is het laten vervallen
van de vaak uitvoerige samenvattingen van afzonderlijke werken. Omdat wij er de
voorkeur aan gaven dat er een typering gegeven wordt van het gehele oeuvre van een
auteur, leken ons deze samenvattingen daaraan niet dienstbaar. Bovendien bleek de
keuze van de op die manier samengevatte werken nogal willekeurig. Alleen wanneer
het gehele oeuvre min of meer verduidelijkt kan worden aan de hand van één bepaalde
tekst hebben wij in een enkel geval een dergelijke uitweiding laten staan.
Omdat in een lexicon nauwelijks gelegenheid bestaat om verbanden tussen de erin
behandelde auteurs of teksten aan te geven, hebben wij een historisch overzicht van
de Nederlandse, Vlaamse en Friese literatuur aan het alfabetische deel vooraf laten
gaan. Wij hebben daarmee twee doelstellingen willen dienen. In de eerste plaats kan
de gebruiker op die manier zelf tot op zekere hoogte vaststellen wat de plaats van een
bepaalde auteur in de literaire geschiedenis is geweest. In de tweede plaats worden in
de lemmata zelf bij herhaling literair-historische aanduidingen gebruikt ter nadere
bepaling van het werk van een auteur of tekst.
5
Die literair-historische terminologie kan de gebruiker nu veelal terugvinden in het
globale overzicht van de Nederlandse, Vlaamse en Friese literatuurgeschiedenis.
Toen wij aan deze taak begonnen, hadden wij de ambitie een lexicon te verzorgen dat
alle andere lexica op dit terrein overbodig zou maken. Maar, hoewel alle teksten
nogmaals zorgvuldig zijn nagelopen op mogelijke tekortkomingen, zijn wij er niet van
overtuigd dat wij erin geslaagd zullen zijn foutloos werk af te leveren. Wij nodigen de
gebruikers van ons lexicon dan ook uit om fouten en omissies aan ons te melden,
opdat wij er bij eventuele herdrukken ons voordeel mee kunnen doen.
Wij stellen er prijs op uitdrukkelijk te vermelden dat de verantwoordelijkheid voor
dergelijke fouten geheel bij ons ligt en niet bij de medewerkers.
De heer F. Dam, verbonden aan het Fries Letterkundig Museum te Leeuwarden,
danken wij voor het onder zijn hoede nemen van de Friestalige auteurs en het schrijven
van het historisch overzicht van de Friese literatuur.
Aan Reintje Gianotten, Peter Kroone, Freddy van Thijn en Dick Welsink, die met
toewijding en onder grote tijdsdruk alle kopij nog eens kritisch hebben doorgenomen
en veel hebben aangevuld en verbeterd, hebben wij eveneens veel te danken.
Amsterdam, oktober 1985
6
G.J. van Bork
P.J. Verkruijsse
LIJST VAN MEDEWERKERS
P. van Aken
P. Altena
H. van Assche
G. Axters St.
H. Bekkering
R. Bloem
J. Bloemers
W.Blok
K de Bock
J. van Bocxstaele
J. Boer
G.J. van Bork
H Bousset
A. Brounts
J.H. Brouwer
W.J.C. Buitendijk
P.J. Buijnsters
J. de Ceulaer
D. Coigneau
D. Cumps
F.Dam
L. Debaene
B. Decorte
G. Degroote
A. Demedts
A. Deprez
J. Deschamps
C.J.E Dinaux
P.H. Dubois
M. Dupms
J. Duytschaever
J. van Dyck
A van Elslander
A.C. Eyffinger
K. Fokkema
JG. Gaarlandt
M. Galle
D de Geest
R Gianotten
W. Gobbers
J. Goedegebuure
S. Govaert
W. de Graer
G.H. 's-Gravesande
J.H. de Groot
P. Hadermann
D. Hartoko
K. Heeroma
C.L. Heesakkers
G. Hendrix
S.S. Hoogerhuis
S. Hubregtse
G.W. Huygens
J. Huijnink
F.A. Janssen
G.W.F. Janssens
J.D. Janssens
H.F. Jespers
M.J.G. de Jong
KH.R Josselin de Jong
G.W. Kasteleijn-Ekels
M. Kemper
P. de Keijser
J.W.K Klein
M. Kröjer
P.M.M. Kroone
C. Kruyskamp
G. Kuiper
F. van Lamoen
P.Lebeau
Fr. Leclair
H.H.J. de Leeuwe
J. Lemmens
S.J. Lenselink
R Lievens
F. Ligtvoet
RF. Lissens
Th.J.G. Locher
Th. Luykx
J.J.Mak
M. Mathijsen
P.J. Meertens
P. Minderaa
W.A.M. de Moor
A.M. Musschoot
KC.J. Nieuweboer
R Nieuwenhuys
C. Offermans
J.J.Oversteegen
A.N. Paasman
L. Peeters
RH. Pheiffer
E. Popelier
B. Ranke
J. Reynaert
K Reijnders
H.M. Rombaut
G. Schieb
Chr.P. Schikan
G.Schmook
M.K Scholten
J. Schoolmeesters
J. van Schoor
L. Simons
A.L.1. Sivirsky
J. Smeyers
E. Standaert
G. Stuiveling
J.L. Swarte
G. Termorshuizen
F. van Thijn
C. Tindemans
G. Tournoy
P. Vanderschaeghe
J.H.W. Veenstra
J.D. Venis-De Jager
J. Vercammen
P.J. Verkruijsse
R Vervliet
M. Vinck-Van Caekenberghe
J. Vlasselaers
B.F. van Vlierden
F. de Vree
P. de Vree
H.A. Wage
W. Waterschoot
D. Welsink
A. Westerlinck
P. de Wispelaere
P. van Wissing
J.IJsewijn
C.A. Zaalberg
7
8
GESCHIEDENIS VAN DE NEDERLANDSE EN VLAAMSE LITERATUUR
De geschiedenis van de overgeleverde, in
het Nederlands geschreven literaire teksten
omvat ongeveer acht eeuwen. Zeker is
dat wat er bewaard is gebleven maar een
deel uitmaakt van wat er eenmaal is
geweest. Veel middeleeuwse teksten vooral
zijn verloren gegaan; van sommige dichtwerken
resten slechts beschadigde fragmenten,
van andere alleen de naam. Hoeveel
er daarbuiten heeft bestaan waarvan
zelfs de naam teloorging, laat zich moeilijk
schatten.
Het staat vast dat er in de Nederlandse
gewesten al sedert de Germaanse voortijd
een mondeling overgeleverde literatuur
moet zijn geweest: spreuken en sprookjes,
volksliedjes en historieverhalen, levenslessen
en raadselrijmpjes. De overdracht van
generatie op generatie betekent echter tegelijk
een hechte traditie en een gerede
kans op mgrijpende wijzigmgen. Zeer veel
van dit oeroude cultuurbezit is weggezonken
naar sociale benedenlagen en ten slotte
verdwenen toen andere literaire vormen
Zich deden gelden. Het heeft dan ook weinig
zin te trachten periode of eeuw van ontstaan
te achterhalen, zoals bij het samenstellen
van bijv. een liedboek wel pleegt te
gebeuren.
Hoewel men spreekt van 'Nederlandse'
literatuur vormden de Lage Landen m de
12de eeuw nog geen politieke eenheid, ze
waren zelfs ten dele leenroerig aan de DUItse
keizer, ten dele aan de Franse koning.
Evenmin als elders hadden hier de met
elkaar verwante Germaanse (d.w.z. Frankische
en Saksische) dialecten zich nog ontWikkeld
tot het meer dan plaatselijke
schrijf- en omgangsmedium voor algemene
en geestelijke doelemden, dat men per definitie
taal noemt. De kerk gebruikte het
Latijn, de admmlstratle aanvankelijk ook;
en wanneer de stedelijke akten eerst bij uitzondermg,
later veelvuldig m het Nederlands
worden gesteld, betekent dit niet veel
meer dan het schriftelijk toepassen van de
plaatselijke spreektaal. Met de literaire
teksten IS het nauwelijks anders: ook deze
dragen In woordkeus en woordvorm vaak
herkenbare merktekens van hun streek van
herkomst, al zijn die door latere afschrijvers
uit een andere streek soms tot onherkenbaarheid
toe vervormd. Van Veldeke
schrijft Limburgs, Hadewijch Brabants,
Van Maerlant Vlaams, Stoke Hollands.
Hun onderlinge overeenkomsten zijn even
treffend als hun verschillen. De afdoende
reden om hen tot de Nederlandse letteren
te rekenen ligt in dit dubbele feit: dat zij
allen geschreven hebben binnen het huidige
Nederlandse taalgebied en in taalschakeringen
die met geen andere cultuurtaal
nauwer verwant zijn dan met het latere
Nederlands.
De toevoeging 'literair' in de definitie
houdt eveneens een wezenlijk probleem in,
des te gecompliceerder omdat het voor alle
eeuwen geldt, en niet eens voor alle eeuwen
op gelijke wijze. Het begrip literatuur, letterkunde,
of letteren, heeft vooral in de
19de eeuw een ontwikkeling doorgemaakt
die Zich van 'al het geschrevene' heeft
gespecificeerd tot 'taalkunst'. De scheiding
tussen taalkunde, letterkunde en geschiedenis
als afzonderlijke wetenschappelijke
diSCiplines is daarvan een even duidelijk
bewijs, als het verschil tussen de inhoud
van De Gtds m 1837 en die van De Nieuwe
Gtds in 1885. Met de erkenning dat de letterkunde
zich wezenlijk met werken van
taalkunst bezighoudt, rijst de vraag naar de
artistieke norm en naar de instantie die
deze hanteert. Daarbij kan men onderscheid
maken tussen het standpunt van de
auteur en dat van de lezer, en onmiddellijk
vaststellen dat het grootste deel van de
door de auteurs als kunst bedoelde teksten
door de lezers nooit als zodamg wordt
erkend; dat de lezers geen homogene groep
vormen aangezien er behalve een aantal
veelzijdig ontwikkelde en kritisch geschoolde
een veel groter aantal toevallige
lezers bestaat; en dat ook de meer deskundige
kritische lezers zelden eenstemmig
zijn, en bijna nooit wanneer ze tot versch.
generaties behoren. Met name voor de oudste
perioden van de Nederlandse literatuur
komt er bij dat de differentiatie nog niet
ver genoeg was gevorderd om het begrip
taalkunst m de geest van de auteurs functIOneel
te doen zijn, en dat het bovendien
blijkbaar mogelijk is los van iedere artistieke
bedoeling teksten voort te brengen
waarin toch door anderen typisch literaire
kwaliteiten worden ontdekt en gewaardeerd
De acht eeuwen Nederlandse literatuur
kunnen worden ingedeeld in negen perioden:
Feodale middeleeuwen ca 1150-1300
Late middeleeuwen ca 1300-1450
Rederijkerstijd ca 1450-1575
Humanisme en renaissance ca 1575-1675
Classicisme en verlichting ca 1675-1775
Preromantiek, romantiek en biedermeier
ca 1775-1875
Impressionisme, naturalisme en symbolisme
ca 1875-1915
Modermsme ca 1915-1940
Sedert wou
Scherpe grenzen zijn echter moeilijk te
trekken. het oude werkt meestal nog lang
na, het nieuwe kondigt zich onopgemerkt
soms al vroeg aan. Van karakteristiek
belang is de overheersing van een bepaalde
opvattmg mzake hteratuur gedurende een
bepaald tijdvak, zoals deze blijkt uit de
teksten zelf, al of niet in combinatie met
principlele en kritische beschouwingen. De
negen perioden zijn ook in territoriaal
opzicht niet gehjk; de staatkundige en militaire
geschiedenis heeft de continuïteit van
de Nederlandse literaire ontwikkeling ingrijpend
beïnvloed: tot 1575 ligt het zwaartepunt
m de zuidehJke Nederlanden, tussen
1575 en 1775 in Holland, en sindsdien
in de versch. gebiedsdelen gezamenlijk en
allengs ook gelijkelijk.
Feodale middeleeuwen
De oorsprong van de Nederlandse letteren
ligt wsch. m Limburg, waar ook in andere
opZichten al vroeg een duidelijk cultureel
leven heeft bestaan, met de Maas als
vloeiende verbinding tussen Romaans en
Germaans gebied. In elk geval is de eerste
met naam bekende dichter een Limburger:
Hendrik van Veldeke; ca 1160-1170 dichtte
hij naar een Latijnse bron zijn Leven van
Smt Servaes, de heilige die vooral te Maastricht
een grote verering genoot.
Voor 1174 en tegen 1190 schreef Van Veldeke
naar Frans voorbeeld zijn Enelde, de
oudste Vergihusbewerking in de Nederlandse
taal. Van zijn hand bestaan ook een
30-tal hederen, waaruit bekendheid met de
Provençaalse minnelyriek blijkt. Van Veldeke
heeft, mede door zijn zorg voor het
zuivere rijm, een diepgaande invloed uitgeoefend
op de Duitse hteratuur, wellicht
zelfs meer dan op de Nederlandse.
Uit dezelfde tijd en streek zijn de fragmenten
van de Awl afkomstlg, een van de vele
Uit het Frans bewerkte ridderromans. Men
kan bij dit genre een ouder voor hoofs type
onderscheiden van een later hoofs type,
maar het is niet zeker dat deze volgorde van
de Franse originelen ook geldt voor de
Nederlandse bewerkingen. Het feit alleen
al dat de Enelde hoofse trekken heeft, leidt
hetzij tot de veronderstelling van talrijke
romans Uit de eerste helft van de 12de
eeuw, hetzij tot gelijktijdigheid van de beide
typen, althans aanvankelijk. Het karakter
van de voor-hoofse roman is door en
door feodaal: motieven van trouwen verraad,
van strijd en wraak bepalen de
inhoud, het liefdesmotief ontbreekt vrijwel.
Indien er een historische kern is, dagtekent
deze soms uit het Merovingische
tijdvak (Floovent), soms uit de tijd van
Karel de Grote (Roelantslled; GWldeklJn
van Sassen), meestal uit de eeuw daarna
(Renout van Montelbaen; Roman der Lorremen),
tot aan het begin van de kruistochten.
Naar de stijl te oordelen stammen
deze, overigens zeer ongelijkwaardige bewerkmgen
uit geheel het Zuidnederlandse
taalgebied; maar aangezien slechts afschriften
van afschriften zijn overgeleverd,
is er geen absolute zekerheid. De gaafste
voor-hoofse roman is Karel ende Elegast,
een kort berijmd verhaal met sprookjesmotieven,
maar bovenal een verhaal van feodale
trouw ondanks verbanning (Elegast),
van feodaal verraad ondanks familieverwantschap
(Eggeric), en van goddelijke
bescherming. Daar er geen Frans voor beeld
bekend is, houdt men dit epische gedicht
voor orlgmeel Nederlands; de stof wijst
naar de Ardennen en de Eifel, de taal
schijnt echter Vlaams. Komisch is het verhaal
Van den bere WIsselau, dat echter
maar voor een deel bewaard is.
Eén reden om de bloei van de ridderroman,
ook in Vlaanderen, niet later te stellen dan
1200 is het feit dat het dierenepos Vanden
vos Remaerde mede beschouwd moet worden
als een parodie. Het Reinaertmotief is
stellig uit het Frans ontleend, maar zowel
de onvolprezen levendigheid van het
Vlaamse dichtwerk, als de oorspronkelijke
vindmg van de tweede helft ervan, leidt tot
de conclusie dat de navolger zijn voorbeeld
op geniale wijze heeft overtroffen. De evenwichtige,
vrijwel symmetrische structuur
van het gedicht, de geestige typering van de
optredende dierfiguren, de deskundigheid
inzake de rechtspleging, de geraffineerde
retoriek van het pleidooi, de ironische ontmaskering
van de hoogwaardigheidsbekleders
in staat en kerk, het doeltreffende,
9
10
vaak dubbelzinnige taalgebruik, en de
speelse beheersing van de versvorm, dit
alles is uniek, niet enkel in de Nederlandse
middeleeuwse literatuur, maar in de hele
Westeuropese literatuur van ca 1200. Van
de talrijke verwante werken en navolgingen
heeft geen enkel dit door een of twee
auteurs in of bij Gent geschreven gedicht
OOIt overtroffen of zelfs maar geevenaard.
De tweede grote naam uit de vroegste
Nederlandse literatuur is die van de mystieke
dichteres Hadewijch; biografische gegevens
zijn schaars, maar zij moet tussen ca
1200 en 1270 in Brabant hebben geleefd,
mogelijk als leidster van een groep religieuzen.
Haar brieven en viSIOenen, in voortreffelijk
proza, doen de bewogen godsdienstige
sfeer kennen die haar eigen was, de
hartstochtelijke begeerte van haar ziel naar
eenwording met God, de verrukking om de
momenten van genade, de verslagenheid
om de beeindiging daarvan of om het met
bereiken. De erotische term 'minne' krijgt
biJ haar een metafysische inhoud, zoals tal
van andere woorden. Al sluit haar mystiek
aan bij bestaande stromingen en systemen,
het stempel van haar ongemene, gepassIOneerd-
vrouwelijke, aristocratisch-autonome
persoonlijkheid is zo onmiskenbaar, dat
haar kerkelijke orthodoxie soms in twijfel
werd getrokken. In haar poezie, ruim 40
strofische gedichten, vindt men al deze
karaktenstieke trekken terug, nog vermeerderd
met de verfijnde strofen- en versbouw,
geent op de hoofse Provençaalse
lyriek. Lied na lied getuigt van het absolutisme
van haar godsverlangen, niet m hoogmoed
of begeerte, maar in het zekere, Uit
ervaring ontstane weten van het enige volstrekte
geluk. Andere schrijfsters van mystieke
geaardheid, zoals Hadewijchs tijdgenote
Beatrijs van Nazareth, kunnen haar
niet evenaren, noch in hartstochtelijke
overgave, noch in stilistisch meesterschap.
Het werk van de Vlaamse Jacob van Maerlant,
over wiens geboorteplaats verschil
van mening bestaat, behoort in elk geval
tot de tweede helft van de 13de eeuw. Aanvankelijk
bewerkte Van Maerlant motieven
uit ridderromans, later schreef hij
didactisch werk naar Latijns voorbeeld:
Der natueren bloeme, de RZJmbzJbel, Spzegel
hzstonael en een heiligenleven. Het is
onmiskenbaar dat hij bij het ouder worden
ernstiger werd, armer ook aan verbeelding,
en meer gericht op het ware en nuttige. Het
cultuurhistorisch belang van zijn tienduizenden
rijmende regels wordt overtroffen
door de poetische kwaliteit van enkele strofische
gedichten, waarin de verontwaardiging
hem welsprekend heeft gemaakt: verontwaardiging
om de misstanden in kerk
en maatschappij, en om het teloorgaan van
het Heilige Land' 'Wapene MartiJn' en
'Vanden lande van over zee' Van Maerlants
invloed IS langdung en sterk geweest,
zoals o.a. kan blijken Uit het werk van de
Antwerpse schepenklerk Jan van BoendaIe,
auteur van Der leken spzeghel, en dat
van de Ieperse chirurgijn Jan de Weert.
Omdat veel ridderromans anoniem zijn en
slechts afschriften van later tijd bewaard
zIJn gebleven, is een nauwkeurige datering
en daarmee een chronologische ordenmg
onmogeliJk. Over het algemeen kan men
zeggen dat in de loop van de 13de eeuw het
voor-hoofse type verdwijnt, en dat het
hoofse type later m het allegorische overgaat.
Behalve stof aan de sagen kring rond
Karel de Grote ontleend, komen via Frankrijk
motieven uit de Britse sfeer m de
mode: koning Arthur, de ridders van de
tafelronde, en de graal; daarnaast komen er
motieven Uit het Arabische Oosten dat
door de kruistochten als het ware was ontdekt.
Ook de klassieke oudheid levert matenaal.
Het avontuur en het wonder eisen
ruimer aandacht, en m plaats van de feodale
deugden worden liefde en vrouwenverering
van overwegend belang. Tot de beste
'Britse' romans behoren de Ferguut, de
Wrake van Raglsel, en vooral de Walewem,
die door Penninc en Vostaert al vroeg werd
samengesteld, waarbij zij gebruik maakten
van voorhanden thema's. Hoogst fantastisch
en avontuurlijk is De reis van Smte
Brandaen Tot de opmerkelijkste oosterse
romans behoren Flans ende Blancefloer,
door Diedenc van Assenede fraai uit het
Frans vertaald, en Partenopeus van Bims.
Twee klassieke romans zijn Tpneel van
Trayen, al in de eerste helft van de 13de
eeuw gedicht door Segher Diergotgaf, en de
Alexander, door Van Maerlant m 1257 voltOOid.
Als epische poëzie kunnen hier de drie
soorten benjmde verhalen aan worden toegevoegd,
die men op grond van hun inhoud
meestal afzondert als 'geestelijke kunst': de
evangelie bewerkingen, de heiligenlevens
en de Marialegenden. Het is duidelijk dat
zij meer beogen dan ontspannmg, of liever:
spanning; ditzelfde geldt echter voor veel
ndderromans. De vrome wonderen in de
Lancelot-cyclus rondom de graal verschillen
niet essentieel van de wonderen door of
dank zij Maria tot stand gebracht. In het
omvangrijke gedicht Vanden levene ons
Heeren zijn de evangelische gebeurtenissen
op treffende wijze getransponeerd
in de middeleeuwse werkelijkheid van het
Vlaamse volksbestaan, met de kennelijke
bedoeling het Latijn van de kerk te vertalen
voor het eenvoudige begrip van de gelovige
leek. Belangrijk is ook het LImburgse
leven van Jesus, in proza, dat teruggaat op
een befaamde Latijnse evangeliënharmonie
uit de 2de eeuw. De Middelnederlandse
werken dagtekenen beide wsch. uit het derde
kwart van de 13de eeuw. Verwant hieraan
zijn de heiligenlevens, zoals het anonieme
Leven van Smte Lutgart, een Limburgse
heilige, en het Leven van Smt Franc!scus,
door Van Maerlant ca 1280 geschreven.
Rijker aan verbeelding, ondanks de
talrijke lange gebeden, is de Theoph!lus,
het verhaal van een geestelijke die zijn
aardse successen, na miskenning, te danken
heeft aan de duivel, en zijn zieleheil, na
berouw, aan Maria. Het gaafste voorbeeld
m dit genre is de BeatnJs: de eenvoudig en
aandoenlijk berijmde geschiedenis van een
kloosterzuster die haar jeugdliefde volgt,
de wereld intrekt, twee kinderen krijgt,
door haar minnaar verlaten tot erger zonden
vervalt en ten slotte opnieuw haar toevlucht
zoekt in het klooster - waar niemand
haar heeft gemist aangezien Maria al die
Jaren haar werk van kosteres heeft waargenomen.
Men dateert deze gedichten kort
voor of kort na 1300.
Late middeleeuwen
De 14de eeuw wordt politiek gekenmerkt
door een reeks ingrijpende processen. Losmakmg
van de Lage Landen uit het grotere
rijksverband, en stijgend nationaal en
vooral dynastiek besef m de gewesten
afzonderlijk gaat gepaard met verzwakking
van het erfelijke adellijke gezag, maar groei
van de steden en van de stedelijke burgerij,
in gilden georganiseerd. De cultuur verbreedt
zich, maar verburgerlijkt ook. Wel
blijft de ridderroman nog in trek, getuige
werken als het bekoorlijke korte, tragische
verhaal De borchgravmne van Verg! (geschreven
1315), de omvangrijke Roman
van Hemnc en Margnete van Llmborch
(voltooid 1318), het avontuurlijke Valent!
Jn en Nameloos, en de wat gewrongen
kadervertelling Vanden VII vroeden van
bmnen Rome. De nieuwe mode wordt ingeluid
en beheerst door de meer verfijnde en
vooral meer gezochte erotische allegorieen
van De roman van de Roos, door de Brabander
Hein van Aken naar succesrijk
Frans voorbeeld in 1300 vervaardigd. Er
bestaan ook belangrijke fragmenten van
een ongeveer gelijktijdige Vlaamse bewerking,
bekend geworden als De tweede Rose.
In deze cultus van hoofse vormen past ook
het kunstrijke lied dat uit (en naast) het
volkslied zich heeft ontwikkeld en waarvan
het befaamde Gruuthusehandschrift een
onvervangbare verzameling bewaard
heeft.
Wellicht past in deze sfeer eveneens de verrassende
ontwikkeling van het epische
naar het dramatische genre. In drie van de
vier 'abele spelen', de koningsdrama's Esmore!
t, Glonant en Lanseloet, worden verraad
en trouw, liefde en trots, gevaar en
avontuur ten tonele gevoerd, motieven die
vooral bekend waren uit de oosterse romans.
Is het ontstaan van het middeleeuwse
toneel en het aandeel van de kerk daarin
met haar liturgische uitbeeldingen al uiterst
problematisch, het bestaan van deze
drie kunstig gestructureerde 'wereldlijke'
spelen in het 14de-eeuwse Brabant, is
ronduit een mirakel dat in het toenmalige
West-Europa nergens zijn weerga vond.
De grote naam uit deze periode is Jan van
Ruusbroec (1293-1381), kapelaan aan de
Sint Goedele te Brussel, later prior van de
abdij Groenendaal. Typerend voor zijn
mystiek, in vergelijking met die van Hadewijch,
is de meer systematische structuur
en de meer didactische bedoeling ervan.
HIJ getUigt niet, hij beschrijft en pobeert te
overtuigen. Het beroemdste van zijn omvangrijke
reeks geschriften, geschreven in
een goed verzorgd proza, is D!e ch!erhe!t
der gheestehker brulocht. Zijn op de eenheid
gerichte drieenige godsbeschouwing,
die zich uitdrukkelijk tegen pantheistische
interpretatie verzet, wordt aangevuld door
een drieledige mensbeschouwing, welke
uitgaat van de zinnen, de geest en de ziel als
de natuurlijke gegevens, vanwaar de mens
met Gods hulp tot het bovennatuurlijke op
kan stijgen krachtens drie doelgerichte
inspanningen: het werkende, het innerlijke
en het schouwende leven. Trouw aan de
kerkvaders, aan wie hij veel heeft ontleend,
was Ruusbroec tegelijk zelfstandig genoeg
om eigen geest en ervaring in zijn werk te
investeren; mede dank zij de gebruikte
volkstaal heeft hij een diepgaande invloed
uitgeoefend, ook op de mystiek in de Rijnstreek,
maar vooral op het type vroomheid
dat karakteristiek is voor de Nederlanden
11
12
aan het einde van de ME, de moderne devotie.
Hoewel de mystiek als een der wortels van
de moderne devotie niet valt te ontkennen,
ligt het accent sterk op de praktijk; misschien
hangt dit samen met het verschil in
volkskarakter tussen het Frankische Zuiden
van de Nederlanden, en het Saksische
Oosten. De moderne devotie, met o.a.
Geert Grote en Thomas van Kempen, heeft
zijn centrum in de IJsselstreek, terwijl de
geestelijke verbindingslijnen reikten tot
diep in Westfalen. Een eeuw lang heeft dit
gebied, naast het ZUlden en naast het weldra
in invloed toenemende Holland, een
derde cultuurkern gevormd, al is de strikt
literaire betekenis vrij gering. Indirect echter
doet het merkwaardige geheel van
stichtelijke inkeer, evangelische zelfopvoeding
en praktische naastenliefde, dat devotIo
moderna heet, zich gelden in de vrome
volksliederen, die niet enkel de gebeurtenissen
van Kerstmis, Driekoningen, Goede
Vrijdag en Pasen op naieve manier bezingen,
maar ook uitmg gaan geven aan persoonliJke
gevoelens van ootmoed en zondebesef,
zoals die door Christus in het hart
van de gelovige worden gewekt. Nooit eerder
en nooit sterker heeft de Nederlandse
geest tot de wereld gesproken dan door het
Latijnse kroongetuigems van de moderne
devotie: De tmttatwne Chnstt.
Inmiddels had Holland zich ontwikkeld tot
een eigen politieke en culturele macht,
waarbij ook het bisdom Utrecht, althans
cultureel, aansloot. De kroniek van Melis
Stoke, die de geschiedenis berijmt van het
in 1299 uitgestorven Hollandse gravenhuis,
IS over het algemeen een dor verhaal, al
klinkt er een persoonlijker toon in het
gedeelte over Floris v, met wie Stoke
bekend is geweest en wiens gewelddadige
dood hij met oprechte droefheid beschrijft.
Ook in andere gewesten ontstaan kronieken,
als gevolg enerzijds van het toenemende
gevoel van eigenwaarde bij de heersende
vorstenhUlzen, anderzijds van de burgerlijke
opvatting omtrent het leerzame van de
geschiedenis.
De eerste Hollandse dichter van emge
betekenis is de sprookspreker Willem van
Hildegaersberch, die van kort voor 1350 tot
kort na 1400 leefde. Hij schreef novellen op
rijm, soms licht humoristisch en pittig van
realiteitsbesef, meestal nogal breedsprakig
en altijd moraliserend: teksten, om den
brode gedicht en om den brode door hemzelf
voorgedragen. Men krijgt bij hem de
trieste indruk van een niet helemaal tot
zijn recht gekomen talent. De combinatie
van verhaal en moraal kenmerkt ook de
man die, een generatie jonger en vele standen
hoger, de belangrijkste Hollandse
dichter is in het eerste kwart van de 15de
eeuw: Dirc Potter. Als diplomaat in dienst
van het Beierse en later het Henegouwse
huis, had deze edelman gelegenheid om de
wereld te leren kennen, niet enkel binnen
de Lage Landen, maar ook daarbuiten,
dank zij enige reizen, met in 1411-1412 een
langdurig verblijf te Rome. Zijn reactie was
even afwijzend als die van Erasmus en van
Luther bijna een eeuw later, hetgeen meer
pleit voor zijn degelijke aard dan voor zijn
bewogen kunstenaarschap. Toch is er in
zijn hoofdwerk Der mmnen loep geen hinderlijke
toon van betweterige wijsgerige
moralisatie. Het werk bestaat uit ca 60 vlot
vertelde erotische verhalen, mgedeeld in
vier boeken: dwaze, reine, ongeoorloofde en
geoorloofde mmne, en garandeert eerder
een catalogus dan een zedelijk oordeel. De
leerzame bedoelmg IS mmder moreel dan
cultuurhistorisch gericht; in de 15de eeuw
moet bij edellieden ook de liefde aan hoofs
gestileerde spelvormen voldoen. In later
werk van Potter, zoals Melltbeus, is het
novellistische element verzwakt ten bate
van het zedekundige
De 15de eeuw wordt gekenmerkt door de
snelle machtsontploOiing van het Bourgondische
huis, een welbewuste poging om tussen
het machteloze, door de oorlog geteisterde
Frankrijk en het even machteloze,
door de keurvorsten verscheurde Duitse
keizerrijk een machtige, sterk gecentraliseerde
staat te stichten, maar de opbloei
die schilderkunst, beeldhouwkunst en niet
mmder de bouwkunst te zien geven, wordt
door de letterkunde in de Nederlanden met
vóór de tweede helft van deze eeuw geëvenaard.
Rederijkerstijd
Een der voornaamste argumenten om het
midden van de 15de eeuw te zien als de
grens tussen twee literaire tijdvakken is de
uitvmding van de boekdrukkunst. Hoewel
de invloed van de drukkunst zich niet
onmiddellijk krachtig heeft doen gelden,
hebben de Nederlanden al vroeg beschikt
over een relatief groot aantal drukkerijen
waar zowel boeken in het Latijn als in de
volkstaal werden gedrukt en soms ook in
andere talen. Al wordt de periode tot 1500
door historicI en filologen gereserveerd
voor de mcunabelen, en de veertig daarop
volgende jaren voor de post-incunabelen,
dit neemt niet weg dat het gedrukte boek
principieel een verandering te weeg bracht
m de betrekking tussen auteur en lezer.
Voor 1450 bestond iedere tekst slechts in
een telbaar aantal ongeliJke exemplaren.
En ook al waren er naast de kloosters in
sommige steden scriptoria, die op bestellmg
afschriften leverden, de arbeid en het
resultaat bleven gelijk. De drukpers echter
zorgde voor dozijnen, al gauw honderdtallen,
gelijke exemplaren, hetgeen bovendien
een snellere verspreidmg over een groter
territorium, d.w.z. bereikbaarheid voor een
talrijker publiek inhield. Ofschoon de bevolkmg
van heel West-Europa nog vnl. uit
analfabeten bestond, was het voor de stedelijke
burgerij in toenemende mate nodig
te kunnen lezen en schrijven. Dit betrof
weliswaar in de eerste plaats hun vakkenms,
handelsrelaties en boekhouding, maar
kwam ook de literaire belangstelling en
bezigheid ten goede.
Het verschijnsel van de rederijkerskamers
IS niet verklaarbaar zonder deze wijziging
m de positie van de burgerij, en in zijn latere
ontwikkeling niet denkbaar zonder de
drukpers. Het steunt op de behoefte aan
een literair-dramatische feestcultuur , die
vooral de steden in de 15de en de 16de eeuw
karakteriseert. De oudste gegevens betreffende
rederijkerskamers in Brabant dagtekenen
al van ca 1400, in Vlaanderen van ca
1425; de grote tijd begint een halve eeuw
later, met de Ultbreldmg naar de noordelijke
gewe~ten. In de oorsprong van de
kamers komt mvloed uit Noord-Frankrijk
samen met een toenemend verlangen naar
groepsgewijs georganiseerde openbare
plechtigheden en festiviteiten voor kerkehjk,
dynastiek of stedelijk doel, en voorts
met wedstrIjdtradities van de schuttersgilden.
In het complex van literatuurvormen
dat aldus ontstaat, ligt de nadruk op drie
aspecten: de collectiviteit, de vertoning, de
competitie. Dit alles zou echter niet mogelijk
zijn geweest zonder een gelijktijdige
wijziging in de opvattingen omtrent kunst
m het algemeen en dichtkunst m het bijzonder.
De hiërarchische structuur van de
ambachtsgilden met hun drie trappen van
leerling, gezel en meester, werd beschouwd
als een navolgenswaardig voorbeeld op
creatief gebied. Dit hield in dat men de
kunstenaar allereerst zag als een vakman
die zijn vaardigheid door regels en voorschriften
moest ontwikkelen, door oefening
en kritiek scholen en door duurzame
inspanningen vervolmaken. Maar omdat
talent nu eenmaal even onmiskenbaar als
onvoorspelbaar is, hadden de kamers
meestal een dubbele leiding: een adellijke
beschermheer voor hun sociale status, en
een talentrijk dichter voor hun artistiek
niveau. Het is niet zo dat alle leden als
gelijkwaardig werden beschouwd, zelfs niet
voor zover ze formeel gelijke rechten bezaten;
wanneer de leiding in verantwoordelijke
handen was, werden de rollen bij toneelvoorstellingen
zo goed mogelijk, dus volgens
aanleg, verdeeld, en gaf men de
belangrIjkste dlchterhjke opdrachten aan
de meest begaafden. Maar garanties dienaangaande
bestonden er niet, en tegen
intriganten en demagogen hadden ook de
kamers geen afdoende verweer. De heersende
opvattingen dwongen bovendien ook
de uitzonderlijke talenten tot conformisme
in strekking en stijl: wat figuren als Anthonis
de Roovere en later Matthijs de Castelem
zelf hebben voortgebracht, gaat zo weinig
in tegen de anonieme en collectieve
rederijkersliteratuur dat het daarvan feitelijk
als de hoogste uiting en zelfs theoretisch
als de belangrijkste verdediging moet
worden beschouwd.
Tot de rederijkerstijd behoort geheel het
geestelijk drama, zoals zich dat in de
Nederlandse taal, bijna een volle eeuw na
de abele spelen, ontplooide in een drievoudige
schakering van mysteriespelen, mirakelspelen
en moraliteiten, waarbij Zich later
nog de apostelspelen voegen. Van ca
1450 dateren de zeven Bltscapen van Mana,
een Brusselse cyclus, waarvan enkel
het eerste en het laatste stuk bewaard zijn
gebleven. Van ca 1475 IS wsch. het Spel van
de Helltghen Sacramente vander Nyeuwervaert,
dat een befaamd hostiewonder
uit de buurt van Breda nogal breedsprakig
m beeld brengt. Tegen het einde van de
eeuw moet een onbekend auteur Manken
van Nwumeghen hebben geschreven, een
even levendig als vroom spel, knap van
structuur, en vooral opmerkelijk om de realistische
directheid van het tijdsbeeld: de
politieke hartstochten in Gelre, de modieuze
rederijkerij te Antwerpen, het vermanende
wagenspel te Nijmegen. Door deze
werkelijkheidszin is Manken van Nleumeghen
een treffende uitzondering in een
periode van didactische veralgemening en
stichtelijke allegorieën.
Slechts één werk uit deze periode bracht
het tot duurzame en zelfs mternationale
13
14
betekenis, nl. de Sp,eghel der Sal,che,t
van Elckerl'Jc. Reeds zeer vroeg in het
Engels vertaald (Everyman), heeft dit
middeleeuws-roomse spel van doodsangst,
existentiële vereenzaming en zieleheil tot
de wereld gesproken, ook toen het publiek
niet meer middeleeuws was, noch rooms.
Aansluitend bij de traditie van de dodendansen
met hun stichtelijk vermaan omtrent
de sterfelijkheid, waaraan ook de
dagelijkse realiteit van rampen, oorlogen
en epidemieën bij voortduring herinnerde,
heeft de auteur (misschien Petrus van
Diest) in een aangrijpende climax een verbeelding
gegeven van het menselijk lot:
eerst het wegvallen van de uiterlijke zekerheden
van familie, vrienden, bezit, daarna
het verdwijnen van de mnerlijke zekerheden
van kracht, schoonheid en verstand,
tot er ten slotte niets rest dan de deugd, in
een zondig leven verwaarloosd maar nog te
genezen, en wel naar toenmalig inzicht
door een berouwvolle biecht. In geen ander
verwant werk is met zoveel ernst en zoveel
eenvoud de onontkoombare hachelijkheid
van het menselijk bestaan tot uitdrukking
gebracht.
Versch. genres poezie zijn in de rederijkerskamers
stelselmatig beoefend en in onderlinge
wedstrijden beoordeeld: refreinen,
liederen, sinnespelen en kluchten. Terwijl
de sinnespelen op den duur geheel verabstraheerden
en alleen nog personificaties,
nooit meer personages ten tonele brachten,
behielden de kluchten het contact met een
stuk gulle, soms al te uitbundige werkelijkheid:
Nu noch, Playerwater, T,elebuys,
Hanneken Leckertant enz. Het refrein is
de grote modevorm van de rederijkers: een
gedicht in strofen die elk op eenzelfde regel
uitlopen, en met een samenvattende,
meestal tot de 'Prince' gerichte strofe als
slot. Binnen dit genre kende men drie soorten:
int sotte, int amoureuze, int vroede,
overeenkomstig drie houdingen tegenover
de wereld, of drie stemmingen van het
menselijk gemoed.
In de kamers of bij de vele rederijkersfeesten,
waar men van heinde en verre bijeenkwam
om het plaatselijk prestige te verdedigen,
werden opdrachten gegeven om met
een bepaalde slotregel (de stock) een bepaald
soort refrein te vervaardigen. Maar
er bestaan ook tientallen refreinen die
spontaan zijn geschreven door dichters van
talent. Tot hen behoort de Brugse rederijker
Anthonis de Roovere (ca 1430-1482)
wiens werk pas in 1562 in druk verscheen:
van zijn hand is het beklemmende gedicht
'Vander mollenfeeste', dat naar thema onmiddellijk
verwant is met het iets latere
spel van Elckerl'lc. Zijn sociale pOSitie als
belangrijk rederijker blijkt uit het feit dat
de stad Brugge hem in 1465 een Jaargeld
toekende. Twintig jaar later werd Jan Smeken
officieel door Brussel tot stadsdichter
benoemd, als opvolger van Colijn Caillieu,
van wie 'Tdal sonder wederkeren' bekend
bleef, vertaald naar een Frans voorbeeld
met weer de dood als hoofdmotief. Tot de
taak van deze erkende beroepsdichters behoorde
ook het schrijven van gelegenheidsgedichten
bij vorstelijke intochten, huldigingen,
huwelijken of uitvaarten, die vele
openbare demonstraties van pompeuze
vreugde en rouw, waaraan de Bourgondische
eeuw zo rijk was.
AI ging de imperialistische droom van een
Westeuropees Bourgondié in januari 1477
bij Nancy met Karel de Stoute te gronde, ze
kwam door de huwelijken van Margaretha
met Maximiliaan van Oostenrijk, en van
Filips de Schone met Johanna van Aragon
toch nog tot verwezenlijking in Karel v. De
betrekkelijke rust in de Nederlanden werd
met enkel telkens geschokt door de buitenlandse
oorlogen, veel erger was de economische
ontreddermg als gevolg van de goudaanvoer
uit het pas ontdekte en veroverde
Amerika: naarmate de goudprijs daalde,
liepen alle andere prijzen omhoog.
SlUit de steeds groter wordende invloed
van Luther ca 1520 aan bij een sinds lang
bestaand en door Erasmus voor heel de
wereld geformuleerd onbehagen omtrent
machtsvertoon en misbruik in de kerk, bij
de wederdopersbeweging ca 1530 is het
proletarisch-revolutionaire element even
onmiskenbaar als het burgerlijk-democratische
bij de opkomst van het calvinisme ca
1540. Behalve de drukpers hebben ook de
rederijkerskamers als discussiecentra een
rol van belang gespeeld. Terwijl de vrome
Antwerpse schooljuffrouw Anna BiJns
(1493-1575) haar afkeer van de ketters
lucht gaf in felle refreinen, trachtten naamloze
rederijkers met hun martelaarsliederen
de herinnering aan honderden barbaars
terechtgestelde slachtoffers levend
te houden bij het eenvoudige, naar brood,
gerechtigheid en vrijheid hongerende volk
Bijbelvertalingen, psalmberijmingen, geloofsgetuigenissen,
reformatorische sinnespelen
zijn kenmerkend voor het midden
van de 16de eeuw, al trachtte men door
behoedzame formuleringen ingrijpen van
de overheid te ontwijken. Zonder veel succes
overigens: de verzamelde Spelen van
het rederijkersfeest te Gent in 1539 zijn
kort daarna krachtens de Index van de
Leuvense theologen verboden, en het onvolprezen
Antwerps liedboek uit 1544 verging
het niet beter.
Toch is dit alles maar één kant van de werkelijkheid.
Het is met minder kenmerkend
dat in deze periode de zevenvoudige cyclus
van landjuwelen plaatsvond, met Mechelen
1515 als eerste en Antwerpen 1561 als
laatste. Maar ook de opeenvolging van
begaafde individuele rederijkers bereikte
na dichters als Cornelis Everaert, Cornelis
Crul, Colijn van RiJssele en Jan vanden
Berghe JUist in het midden van de 16de
eeuw haar hoogtepunt als MatthiJs de CasteleIn
(1485-1550) zijn Const van rhetonken
schrijft (gedr. 1555), een dichterlijke
handleiding in een paar honderd 'balladen
van achte', aangevuld met talrijke voorbeelden
van soms uiterst gekunstelde
dichtvormen, waaronder het met recht befaamde
'Schaeckberd'.
Antwerpen 1561 is niet enkel het overdadigste
rederijkersfeest geweest, het was in
deze trant ook het laatste. De weerzin tegen
het centraliserend Spaanse en fanatiek
roomse bewind van Filips II bracht de
Inlandse adel tot het smeekschrift (april
1566), het Vlaamse proletarIaat tot de beeldenstorm
(augustus 1566), en na de komst
van Alva de soldeniers van Oranje tot openliJke
strijd. Opnieuw schrijven naamloze
rederijkers actuele gedichten, protestsongs:
Geuzenliederen, waartoe ook het
'Wilhelmus' (eInd 1568 of begin 1569)
behoort.
Humanisme en renaissance
Wat in het laat-middeleeuwse Italiè aan
vernieuwing begonnen was door de verdiepte
kennis van de klassieken, had zich
later doen gelden In Frankrijk (Pléiade) en
drong vandaar door naar de noordelijker
gewesten. Weliswaar had Holland reeds
een ongemene bijdrage geleverd door de
gezagrIjke geschriften van de christenhumanist
Desiderius Erasmus (1469-
1536), de geniaalste en geestigste auteur
van zijn eeuw, maar zijn sierlijk Latijn
plaatst hem buiten de nederlandstalige
literatuur. Toch is zijn Invloed gedurende
heel de 16de eeuw aanwijsbaar en in veel
van de stichtelijke gedichten en sinnespelen
hoort men de weerklank van zijn ondogmatisch
christendom-boven-geloofsverdeeldheld.
Bij niemand is dit duidelijker
dan bij Dirck Volkertsz. Coornhert (1522-
1590), veelzijdig autodidact van grote
denk- en werkkracht, onwrikbaar pleitbezorger
voor godsdienstige verdraagzaamheid
hetgeen hem de woede van Calvijn op
de hals haalde, schrijver van kloek betogend
proza, van vrome liederen en zinrijke
'comedles', vertaler van Homerus en Boethius,
verder auteur van de eerste ethica in
de Nederlandse volkstaal: Zedekunst, dat
tS wellevenskunste (1585), met de volmaakbaarheid
van de mens door zelfopvoeding
als leidend beginsel.
Bij zIJn calVInistische tiJdgenoot, de theoloog
en politiCUS Philips Marnix van Sint
Aldegonde (1540-1598), Nederlands en
Frans auteur, is het renaissancistische element
vooral aanwijsbaar in de stijl. Zijn
polemische en soms parodistische hoofdwerk:
De btencorf der Hetltge roomsche
kercke (1569) is uitdagend à la Rabelais,
zIJn psalmberijming (1580, grondig herzien
1591) streeft naar volmaakte beheersing
van de taalvorm bij volstrekte getrouwheid
aan de grondtekst, maar heeft de onbeholpen
rederiJkers berijming van Petrus Dathenus
(ca 1530-1588) met uit de calVInistische
kerkdienst kunnen verdrijven.
De derde variant, renaissancistisch naar
vorm en Inhoud, vindt men bij de Antwerpse
patricius Jan van der Noot (1539-1595)
met zIJn aristocratisch indiVidualisme, zijn
trotse droom van onsterfelijk dichterschap
en zijn virtuoos aanwenden van klassieke
motieven. Door zijn Cort begryp der XII
boeeken Olymptados (1579) en zijn Lofsang
van Braband (1580), beide in het
Nederlands en Frans, heeft hij de Nederlandse
literatuur met de nieuwe vormen
van ode en sonnet verrijkt.
Tezelfdertljd vormde zich In Holland een
centrum van humanistische en ook renaissancistische
cultuur: de stad Leiden met
haar universiteit (1575) en met de veelzijdig
begaafde Jan van Hout (1542-1609) als
secretaris. Door vermaarde geleerden als
J.J. Scaliger (1540-1609) en Daniël Heinsius
een centrum van de Neolatijnse literatuur,
was Leiden tevens het contactpunt
voor invloeden uit en naar Engeland, terwiJl
uitgevers als Plantijn en Elsevier de
stad een internationale roem verschaften
met hun verfijnde typografie.
De oorlog in het Zuiden en met name de val
van Antwerpen (augustus 1585) heeft aldaar
de verdere ontplooiing van de literaire
renaissance verhinderd: de 17de-eeuwse
15
16
bloei van bouw- en vooral schilderkunst
(Rubens, Van Dyck) vindt slechts een
gelijkwaardige bundel gedichten naast
zich: De weerlucke hefden tot Roose-mond
(1613) van de begaafde priester Justus de
Harduwijn (1582-1636) Het overwicht ligt
voor meer dan twee eeuwen in het Noorden,
waar zich duizenden Zuidnederlandse
vluchtelingen hebben gevestigd, met hun
vakmanschap en handelsrelaties, hun talent
en hun cultuur. In talrijke steden ontstaan
'Brabantse' kamers, zoals te Leiden
onder de opmerkelijke toneeldichter Jacob
Duym (1547-ca 1624), te Haarlem waar de
schilder-dichter Carel van Mander (1548-
1606), de auteur van het befaamde Schllderboeck
(1604) grote invloed uitoefent, en
te Amsterdam, dat binnen tien jaar na de
val van Antwerpen de rol van Westeuropese
metropool op glorierijke wijze voortzet
en overtreft.
Al in 1584 heeft de kunstzinnige koopman
Hendrik Laurensz. Spiegel (1549-1612)
met medewerking van Coornhert in zijn
Twe-spraack van de Nederdultsche letterkunst
naar klassiek model richtlijnen gegeven
voor een goed gebruik van de moedertaal;
en in zijn eigen werk, Hertspleghel
(uitg. 1614) behoort hij tot de typische taalbouwers.
Naast hem IS zijn vriend Roemer
Visscher (1547-1620) meer een volksdichter,
moraliserend maar met een scherp oog
voor de realiteit. De echte renaissance
begint in Amsterdam in 1601, als de uitermate
begaafde burgemeesterszoon Pieter
Cornelisz. Hooft (1581-1647) daar terugkeert
van een lang verblijf in Frankrijk en
Italie, doordrenkt van zuidelijke opvattingen
in leven en dichten. Zijn verfijnde liederen
en sonnetten, grotendeels amoureus
geinspireerd, en zijn herdersspel Gramda
(opgevoerd 1605) maken hem tot het onbetwiste
hoofd van de Jongere generatie.
Wanneer hij in 1609 een hoge functie aanvaardt
met het Muiderslot als ambtswoning,
zetten kort daarna de arts Samuel
Coster (1579-1665) en de schilder Gerbrand
Adriaensz. Bredero (1585-1618) het
werk in Amsterdam voort. Door hen drieën
wordt de periode van het bestand een glorietijd
van literair leven, vnl. liederen en
toneelstukken, waaronder achtereenvolgens
Bredero's Moortje (opgevoerd 1615),
Hoofts Warenar (1616) en Bredero's
Spaanschen Brabanqer (1617).
De principiele botsing tussen de bonte
rederijkerij onder aanvoering van de handige
veelschrijver Theodoor Rodenburg (ca
1579-1644) en de nieuwe, strakker op het
klassieke gerichte kunst onder leiding van
Coster, loopt in 1617 uit op het stichten van
de 'Duytsche Academie', niet enkel bedoeld
als kamer, maar ook als hogeschool m
de volkstaal. Behalve de spelen van Hooft:
Geeraerdt van Velsen (1613) en Baeto
(ontworpen 1617, gedrukt 1626), van Bredero:
Rodd'nck ende Alphonsus, Grwne,
Lucelle en zijn kluchten en van Coster:
TeeUWLS de Boer, Tusken vander Schilden,
Iphlgenw (1617), verschijnen er in dit
tijdvak dichtwerken van Daniël HeinslUs
(1580-1655), Abraham de Komng (ca
1586-1618), Joost van den Vondel (1578-
1679): Het Pascha (1612), Jan Jansz. Starter
(1593-1626) e.a. Maar ook in Holland
brengt de politiek een breuk teweeg: de
gevangennemmg van Oldenbarnevelt (augustus
1618) en diens gerechtelijke moord
(mei 1619) scheiden de aanvang van de
eeuw scherp van het tweede en derde
kwart, de eigenlijke gouden eeuw.
Hoofdfiguur is nu gedurende lange tijd de
kousenhandelaar Joost van den Vondel
(1587 -1679), uit Antwerpse ouders te Keulen
geboren, die ZICh van lof- en hekeldichter
ontwikkelde tot auteur van een dozijn
bijbelse drama's en evenveel met-bijbelse,
zoals het politieke spel Palamedes (1625),
het histories pel Gysbreght van Aemstel (in
1637 geschreven voor de opening van de
Schouwburg te Amsterdam), de pastorale
De Leeuwendalers (1647), en de theologische
verbeelding Luclfer (1654). Dopers
van afkomst, en sinds ca 1640 katholiek,
was hij altijd openlijk anticalvmistisch,
maar desondanks op artistiek gebied een
figuur van nationaal gezag, wiens oordeel
ook gewicht had ten aanzien van de beeldende
kunsten.
Hooft ontwikkelde zich op rijpere leeftijd
tot taciteïsch historicus en prozalst; zijn
monumentale Nederlandsche hlstonen
(1642) hebben het beeld van de opstand tot
aan de dood van Oranje voorgoed vastgelegd.
De oudere staatsman Jacob Cats
(1577-1660), de Jongere diplomaat Constantijn
Huygens (1596-1687) en de theoloog
Jacob Revius (1586-1658) zijn geen
Amsterdammers: hun werk draagt duidelijker
een calvinistische signatuur, bij de
een moraliserend in breedsprakig berijmde
vertellingen: Trou-rmgh (1637) en in burgerliJke
levenswijsheid; bij de ander principieel
in kritische tIjdbeelden: Costellck
mal (1622), het hofdicht Hofwyck (1651),
en in honderden spitse puntdichten waarachter
een Westeuropese cultuur schuilgaat,
met sterke invloeden van Bacon en
Donne; bij de derde dogmatisch en strijdvaardig
in gedichten waar nog iets van de
oude Geuzentoon in doorklinkt.
De renaissance heeft de rederijkersopvattingen
verdrongen en het aanzien gegeven
aan een algemene tijdsstijl van welverzorgde
alexandrijnen, weldoordachte beelden
en welgeordende gedachten, die de kleinere
talenten tegelijk steunt en tot onpersoonlijke
vormgeving verzwakt. Te midden van
velen treffen als karakteristieke uitzondermgen
de Delftse priester Joannes Stalpart
van der Wiele (1579-1630), in wiens heiligenliederen
nog iets van de late ME voortleeft,
de opgejaagde onorthodoxe theoloogballing
Dirck Rafaëlsz. Camphuysen
(1586-1627), lang bemind gebleven om zijn
Sttehtelyeke rymen (1624), de Antwerpse
schilder-dichter Willem van Nieuwelandt
(1584-1635), met Vondel verwant in zijn
voorkeur voor bijbelse motieven m klassiek-
dramatische vorm en de uit Gent naar
Harderwijk gekomen Jacob van Zevecote
(1596-1642). Ofschoon het proza nog niet
behoorde tot de erkende literatuur, waagde
Johan van Heemskerck (1597-1656) zich
eraan m zijn galante Batamsehe Areadw
(1637). Eerder was het reeds met gunstig
gevolg door de graveur Boëtius a Bolswert
gebruikt in zijn populair geworden allegorische
reisbeschrijving Duyfkens ende Wtllemynkens
pelgnmagle tot haren bemmden
bmnen Ierusalem (1627). Maar het
belangrIjkste prozawerk uit heel de 17de
eeuw, mede om zijn vormende invloed op
het Nederlands als cultuurtaal, is de StatenbIJbel
(1637), in meer dan vijftien jaar
van gestage arbeid tot stand gebracht door
een veelzijdige groep vertalers onder wie
ook Zuidnederlandse.
Terwijl Vondel en Huygens tot op zeer
hoge leeftijd werkzaam bleven, nam allengs
een meuwe generatie aan de letteren deel,
minder begaafd, mmder energiek. Hiertoe
behoren o.a. de Zuidnederlandse pater
Adriaen POirters (1605-1674) die Cats tot
voorbeeld nam, de fijnzinnig-vrome Dordtse
Amsterdammer Jeremias de Decker
(1609-1666), de piëtistische Utrechtse predikant
Jodocus van Lodensteyn (1620-
1677), de gemoedelijke Gelderse dorpsdommee
WIilem Sluyter (1627-1673) en de
vrijzmmge Rotterdammer Joachim Oudaen
(1628-1692). Tot navolging neigende
verwantschap met Bredero kenmerkt de
vrolijke en later vrome Antwerpse schoolmeester
Willem Ogier (1618-1689) in zijn
Seven hooftsonden. Veel meer in Bredero's
geest zijn de beste gedichten van de nonconfirmistische
Amsterdamse arts Willem
van Focqenbroch (1630-1674), die zijn leven
eindigde als fiscaal aan de Goudkust.
Een gevierd dramaturg in barokke stijl is
Jan Vos (ca 1615-1667), de auteur van
Aran en Titus (1641) en Medea (1667). Het
historisch proza van Hooft wordt kundig
voortgezet door de theoloog Geeraerdt
Brandt (1626-1685), met als meesterwerk
het rijk gedocumenteerde Leven van Miehlel
Adr de Ruyter (1687).
In de loop van de 17de eeuw neemt de
invloed van de klassieken geleidelijk toe,
maar bovendien verandert het karakter
ervan: met het Latijn of Grieks, maar het
Frans wordt toonaangevend; en wat voorbeeld
was, verstart tot voorschrift. Het vers
houdt zich angstvalliger aan de jambische
maat, de realiteitszin wordt als onfatsoenlijk
afgewezen, de structuur van het drama
ligt nauwkeurig vast: de theoretische kritiek
weet precies hoe alles moet, het verstand
wint het van de aangeboren begaafdheid,
en daarmee het kunstvaardige van
het kunstzinnige. Als het Amsterdamse
genootschap 'Nil volentibus arduum' al
kort na zijn oprichting (1669) gezag verkrijgt,
en een van de voormannen, Andries
Pels (1631-1681), zijn berijmde theorieën
publiceert, is de periode van de renaissance
in de Nederlanden definitief voorbij.
Classicisme en verlichting
Wanneer in 1671 een jonge Amsterdamse
dichter een bundeltje liederen, Duytse her,
uitgeeft, brengt hij in veel opzichten een
umcum voort: niet alleen is dit het mooiste
uit die tijd, het is ook uitzonderlijk in zijn
evenwicht van eenvoud en raffinement,
van gemsplreerde 17de-eeuwse erotiek en
18de-eeuwse arcadische stilering. Bovendien
heeft Jan Luyken (1649-1712) dit
genre zelf niet voortgezet, daar hij spoedig
overgmg tot een pietistisch protestantisme,
waarin hij overigens was opgevoed.
Graveur van beroep, stelde hij voortaan
zijn dubbel talent in dienst van zijn geloof.
De simpelste dingen uit de zichtbare werkelijkheid
duidende als zinnebeelden van
de onzienlijke wereld, getuigde hij met
prent en vers van zijn christocentrische
heilsleer. Aldus kwam de meest bewonderenswaardige
reeks emblematabundels tot
stand die de Nederlandse literatuur kent:
Jesus en de z,el (1678), Voncken der helde
17
18
Jesu (1687), Het menseltJk bedryf (1694),
De onwaardlge wereld (1710) en De bykorf
desgemoeds (1711). Ofschoon hij aldus een
twee eeuwen lange traditie, waaraan ook
Hooft, Vondel en Cats deel hadden, op
hoog niveau voortzette en voltooide, was
Jan Luyken toch een eenzame figuur, aangezien
hij zich niet heeft gevoegd in de
modieuze wending naar het pastorale genre,
waarvan de in Zuid-Nederland geboren,
maar na een ver blijf in I talie te Amsterdam
gevestigde Jan Baptist Wellekens (1658-
1726) zich de fijnzinnige meester betoont,
met name in de vijf eclogae die hij als Silvander
in 1705-1707 aan een van zijn rijke
vnenden heeft opgedragen.
Ook in het blijspel en de klucht handhaafde
de Oudnederlandse traditie zich nog
enige tijd tegen de opdringende verfransing.
Hoewel van twee versch. generaties,
doen Thomas AsseliJn (1620-1701) en Pieter
Bernagie (1656-1699) zich bijna tezelfder
tijd m de jaren tachtig kennen als
auteurs van komedies. Een bekend motief
van spot met de schijnheilige 'fijntjes' herleeft
in Asselijns befaamde Jan Klaasz of
gewaande dlenstmaagt (1682), met de veel
triester vervolgen. Bij Bernagie, geneesheer,
later hoogleraar, IS het realisme minder
drastisch, de thematiek gevarieerder,
maar het resultaat niet zo overtuigend,
hoewel zijn Belachelycke Jonker (1681)
treft door een verontruste tIjdskritiek op
de snel tot weelde vervallen gezeten burgeriJ.
Omstreeks deze tijd verrast Michiel
de Swaen (1654-1707), heelmeester in de
sinds 1662 door Frankijk ingelijfde stad
Dumkerken, met zijn kluchtspel De gekroonde
leersse (1688). Maar zowel bij hem
als bij anderen is dit maar een deel van hun
werk, dat ook ernstiger toneelstukken en
vnj veel gelegenheidsgedichten omvat. Dit
geldt ook voor de man in wie de Franse
invloed zich harmonisch met de Hollandse
traditie verbindt: Pieter Langendijk
(1683-1756). In goed gecomponeerde spelen,
vnl. in alexandnjnen geschreven, weet
hij een aardig gevonden mtrige tot leven te
brengen, aanvankelijk met lichte spot inzake
algemeen-menselijke zwakheden: Het
wederuJds huwehJksbedrog (1714), later
met scherper kntIek op maatschappelijke
misstanden zoals de beruchte wmdhandel·
Qumcampmx (1720), of de ontaarding van
de rijke zoons: De splegel der vaderlandsche
koopheden (1760).
Inmiddels beleeft ook het echte classicistische
toneel, Frans van vormgeving en
Grieks-Romeins van thematiek, een zekere
bloei door de arbeid van dichters als Rotgans,
Schermer en Huydecoper. Bij alle
gemeenschappelijke trekken, handhaven
althans deze drie elk hun persoonlijkheid.
Voor het treurspel Eneas en Turnus (1705)
heeft Lucas Rotgans (1650-1710), die overigens
blijkens zijn Boerekermls (1708)
Jolig kon zijn, de stof ontleend aan het
twaalfde boek van Vergilius' Aenels; maar
het accent ligt bij hem op de zielestrijd van
prmses Lavinia die de vijand Eneas haat en
toch ook liefheeft, en hem huwt na een voor
zijn mededinger Turnus fataal tweegevecht.
Scllla (1709) gaat terug op een passage
uit de Metamorphosen van OVldius:
de geschiedenis van een prmses die uit liefde
voor de vijandelijke veldheer haar vaderstad
verraadt, en dan door hem wordt
afgewezen. Aan de Metamorphosen IS
eveneens het thema ontleend van het door
Lucas Schermer (1688-1711) geschreven
treurspel Meleager en Atalanta (1710), dat
heftiger is van barokke bewogenheid, maar
m contrastwerking van wezenlijke hartstochten
noch Eneas noch ScLlla evenaart.
Het inmiddels tot mode en middelmatigheid
verworden genre vond nog een hoogtepunt
m de treurspelen van Balthasar Huydecoper
(1695-1778), met name m Achllles
(1719), gebaseerd op de [has. Overtuigd
van de jUistheid der Frans-classicistische
voorschnften heeft de auteur ze even kundig
als nauwgezet toegepast, en tegelijk een
karakter gecreeerd dat, geheel door eerzucht
beheerst, beZig is Zichzelf en anderen
te gronde te richten, totdat droefheid en
redelijkheid m staat zijn hem als mens en
als knJgsman te redden. De grootste acteurs
van de 18de eeuw hebben in deze heldenrol
tnomfen gevierd; als voorbeeld van
Frans-klassiek toneel op Nederlandse
grond is de Achllles onovertroffen. Huydecopers
creatieve werk behoort geheel tot
zijn jeugd: hij ontwikkelde zich tot gezagrijk
kunstrechter, tot kundig historicus en
betrouwbaar filoloog. Meer dan Sybrand
Feltama (1694-1758), de vertaler en pleitbezorger
van het Franse claSSICisme, belichaamt
Huydecoper de bezige rust van de
18de eeuw op zijn best.
De lyriek beleeft een klem wonder door de
bUItenissige verschiJnmg van HUIbert Cornelisz.
Poot (1689-1733), boer van afkomst
en broodwmning, opgegroeid bUiten de
literaire sfeer m de steden, maar door aanleg
en voorkeur vertrouwd met de poe zie
van Vondel en Hooft. In zijn eerste bundel,
MengeldIchten (1716), houden de drie factoren
elkaar min of meer in evenwicht: het
authentieke uit zintuiglijke ervaringen
ontstane natuurgevoel, de verfijnde renaissancistische
versvorm, en de opdringende
Invloed van de classicistische opvattingen.
Vooral dit natuurgevoel is zijn persoonliJkste
bijdrage en tevens het facet dat door
latere generaties (romantiek, Impressionisme)
het meest is bewonderd. Hijzelf heeft
ernaar gestreefd zijn plattelandsverleden
af te sluiten met een intellectueel bestaan
In Delft; maar de aanpassing aan de heersende
mode IS zijn poëzie niet ten goede
gekomen.
Het proza, in de periode van het classiciSme
niet als volwaardige kunstvorm erkend,
maar gewaardeerd voor de historiografie,
vindt zijn opmerkelijkste beoefenaar in de
ongrijpbare arts-moordenaar-vertaler en
verteller Nicolaas Heinsiusjr. (1656-1718),
auteur van Den vermakelyken avontuner.
Met Justus van Effen (1684-1735) begint
lets meuws dat echter al gauw typisch
18de-eeuws zou worden: de spectatoriale
geschriften. Het pedagogisch element zat
hem In het bloed, en zijn werkzaamheid als
gouverneur van aristocratische knapen had
dit nog versterkt. Gelukkig begreep Van
Effen dat opvoeden iets anders is dan
moraliseren. Hij kende door een bezoek
aan Engeland zijn voorbeeld. Inmiddels
was ook de verhouding Holland-Engeland
die al enkele eeuwen gekenmerkt was door
opmerkelijke contacten aanzienlijk versterkt
door de personele unie van stadhouder
en köning in de jaren 1688-1702. Het
typeert de cultuursituatie bij de leidende
burgerij in Holland dat Van Effen In het
Frans begon. Eerst in 1731 richtte hij De
Hollandsche Spectator op, die hij grotendeels
zelf volschreef met verstandige beschouwingen
over toneel, harddraverijen,
meisJesopvoeding, weddenschappen, spelling,
buitenhuizen enz. Pas bij de navolgers,
meestal predikanten, blijkt hoeveel
talent er nodig is voor echte eenvoud, en
hoe zeer Van Effen in dit opzicht hun meerdere
was, al overtrof Betje W olff, anoniem,
ruim een kwart eeuw later hem nog in 'esprit'.
Het clasSicistisch toneel heeft zijn hoogtepunten
in het eerste kwart van de 18de
eeuw, maar de mode hield nog lang aan,
zoals ook die van het 'hofdicht' en van het
'stroomdicht': genres die al in de 17de eeuw
geliefd waren (Hofwyck, 1651, door Huygens;
De Ystroom, 1671, door Joannes
Antonides van der Goes, 1647-1684), maar
die zich opnieuw deden gelden in talrijke
navolgingen, waarvan De Rottestroom
(1750) door Dirk Smits (1702-1752) zeker
belangrijker is dan De Amstelstroom
(1755) door Nicolaas van Winter (1718-
1795). Een zekere lokale trots gaat er
samen met een gestroomlijnde natuurbeschouwing,
waaraan de zintUigen minder
deel hebben dan het door de rede verlichte
geloof. Een modeverschijnsel is ook het
classicistische epos, al wekt deze term al te
heldhaftige verwachtingen: wat de begaafde,
nu In dichtgenootschappen verenigde
burgers In hun vrije tijd vervaardigden, zijn
berijmde biografische verhalen over een
vereerde figuur die treffende daden verrIcht
of ervaart. In het protestantse Holland
ging de voorkeur uit naar bijbelse helden,
al vond men ook in de klassieke en de
nationale geschiedenis wel stof. Het meest
beroemd is Abraham de aartsvader (1727)
door de Vlaardingse boekhouder Arnold
Hoogvliet (1687-1773) in twaalf boeken
beschreven; de tiende druk verscheen in
1780. De Friese diplomaat jonkheer Willem
van Haren (1710-1768) waagde zich aan de
Gevallen van Fnso, konmg der Ganganden
en Prastaten (1741), een vergIliaans
verzinsel In voltairiaanse vorm, gewijd aan
een zogenaamd uit het Oosten gekomen
stamvader van de Friezen. Het genoot de
eer voor de druk door Huydecoper te worden
bijgeschaafd, en is nog in 1785 in het
Frans vertaald. Getuige de tientallen opvoedkundige
Uitweidingen die het verhaal
onderbreken, beoogde het in een tijd van
verlicht despotisme ook een 'vorstenspiegel'
te zijn, naar voorbeeld van Fénelons
Télémaque (1699), een prozawerk dat door
Feitama in 1733 In alexandrijnen werd vertaald.
Dichter bij de historische gegevens
bleef Lucretia van Merken (1721-1789)
met haar twaalf zangen DaVId (1767) en
haar Germamcus (1779); maar haar naam
is vooral verbonden aan de stichtelijke
overwegingen van Het nut der tegenspoeden
(1762).
Toen In het derde kwart van de 18de eeuw
het classicisme tot zelfherhaling was vervallen,
bracht Onno Zwier van Haren
(1713-1779) kort na de dood van zijn broer
Willem, nog een bescheiden verrassing. In
zijn diplomatieke carrière plotseling ten
val gebracht door een openbaar gemaakt
familieschandaal (1760, 1761), wijdde hij
Zich sindsdien aan studie en literatuur. En
pleitende voor het kiezen van nationale
19
20
stof ter wille van een natIOnaal toneel,
publiceerde hij het historische spel Agon,
sulthan van Bantam (1769), waarin autobiografische
gegevens zijn verwerkt, en
Wtllem de Eerste, prms van Oranje (1773).
Van zijn hand is ook het verhalende
gedicht in strofen: Aan het vaderland
(1769), twee jaar later in omgewerkte vorm
herdrukt als: De Geusen. Het stijgende
nationale gevoel, gesteund door de kundige
publikatles van de vrijzinnige Amsterdamse
historieschrijver Jan Wagenaar (1709-
1777), is nog vol van de redelijkheid der
verlichting; met een gewijzigd grondgevoel
wordt het niet enkel bruikbaar maar onmisbaar
als een wezenhjk element in de letteren
van de 19de eeuw.
Preromantiek, romantiek en biedermeier
De beeindiging van het classicisme door de
opkomst van een nieuw hterair principe
vindt niet in alle landen gehjk of zelfs maar
gelijktijdig plaats, en bmnen een land niet
in alle genres. In de Nederlanden werken m
de Jaren 1770-1780 versch. invloeden uit
drie richtingen: Frankrijk met de artistieke,
sociale en pedagogische opvattingen
van Rousseau; Engeland met zijn moderne
humor (Sterne) en de bewondermg van
echt- of quasi-middeleeuwse balladen (Osslan);
Duitsland met wijsgerig-esthetische
theorieën en een zwaarmoedige gevoeligheid.
Dit alles wekt bij jonge Nederlandse
auteurs het besef van een onduldbare achterstand,
en de wens om zelf mee te werken
aan een verjongde literatuur. Maar de
oude, al een eeuw lang heersende sfeer verdwiJnt
niet met een slag; bovendien wordt
de geleidelijke ontwikkeling onderbroken
door politieke gebeurtenissen: de Franse
tijd en de daarop gevolgde restauratie
(Willem I; het Verenigd Koninkrijk). In de
Nederlandse letterkunde is de preromantIek
(1775-1800) dan ook scherp gescheiden
en sterk onderscheiden van de nationale
romantiek (1835-1875).
De nieuwe gezindheid ca 1780 bhjkt het
duidelijkst uit een aantal feiten: de aanvaarding
van het proza als volwaardige
kunstvorm (Wolff en Deken, Felth); de
theoretische bezinning op de begrippen
schoonheid en kunst (Van Alphen, Feith,
Kinker); de belangstelling voor het kind
(Wolff en Deken, Van Alphen); de tranenrijke
vrome gevoeligheid (Feith); de beginnende
liefde voor de natuur (Bellamy,
Feith, Staring, Elisabeth Maria Post); de
openhartiger erotische poezie (Bilderdijk,
Kmker); de voorkeur voor de romance
(Feith, Bellamy, Bilderdijk, Staring). Het
zijn zeer uiteenlopende strekkingen, van
inhoud en van vorm, en ze hangen alleen m
negatieve zin samen: zij zijn anticlassicIstisch,
ze maken een einde aan de wereld van
redehjkheld, zelfbeheersing, normatieve
voorschriften, de wereld van de gezeten
mannelijke literaire stadsburger
De vroegste hoogtepunten van het proza
zijn Sara Burgerhart (1782), een levendige,
geestige roman-m-brieven, door Ehzabeth
Wolff-Bekker (1738-1804) en Agatha Deken
(1741-1804) naar Engels model maar
met bewonderenswaardige authenticiteit
geschreven, en de succesnjke hevig sentimentele
tegenhanger Julta (1783), naar
Duits model gemaakt door de zwaarmoedige
maar fijnzinnige stilist RhlJnvls Felth
(1753-1824).
De hoogtepunten van de lyriek vindt men
biJ Feith, Hieronymus van Alphen (1746-
1803) en Willem Bilderdijk (1756-1831):
vrome protestantse dichters, maar wel zeer
uiteenlopend van karakter en stijl. Feith,
in politiek opzicht patriot en daardoor in
zijn carrière belemmerd, is als dichter m
alle onevenwichtigheid het meest Zichzelf;
Van Alphen, prinsgezind regent, sluit het
naast aan bij de traditie, al brengt hij daarin
een nieuw natuurgevoel; Bilderdijk, fel
prinsgezind, stellig als persoonhjkheld de
meest begaafde en opzienbarende, heeft m
zijn poezIe de tegenstellmg tussen romantische
bewogenheid en claSSicistische stilermg
nOOit verzoend: het bleef meuwe wijn
m oude zakken.
De opmerkelijkste theoreticus was de dichter-
wijsgeer Johannes Kmker (1764-1845),
een van de eerste Kantkenners, een originele
kritische geest, maar mede daardoor in
zijn dichterschap te cerebraal. Het drama
heeft het langst van alle genres de classiCIStische
vormgeving behouden: de treurspelen
van Felth en iets later die van Bilderdijk
betekenen noch vermeuwing, noch
hoogtepunt.
De revolutie in Frankrijk heeft voor de
omhggende landen tot een kwart eeuw van
schokkende veranderingen geleld, die met
het politieke en maatschappehjke bestel
ook de kunst en met name de literatuur
hebben bemvloed. Het proces van nationaal-
historische bewustwording werd versneld,
de stijgende afkeer van Frankrijk
ging zich ook richten tegen de Franse geest,
de Franse letteren, de Franse taal Maar tot
1813 was het onmogelijk daar openlijk voor
uit te komen. Te midden van al het middelmatige,
om niet te zeggen karakterloze, zijn
er eigenlijk maar drie belangrijke uitzonderingen.
In 1808 publiceerde Adriaan Loosjes
(1761-1818) zijn vaderlandslievende, in
de 17de eeuw gesitueerde verhaal Maunts
Lunslager, de vroegste historische roman
in Europa, en door zijn heimwee naar het
verleden onmiskenbaar romantisch; in
1810 droeg Bilderdijk zijn grote gedicht
Afscheid voor, met een indrukwekkende
profetische slotzang, waarvan de publikatie
dan ook eerst in 1813 plaatsvond; in
1812 waagde Jan Frederik Helmers (1767-
1813) zijn leven met De Hollandsche natie,
zes zangen cultuurgeschiedenis-op-rijm,
waarvan het bewonderen na 1813 minder
moed vereiste dan het schrijven vóór 1812.
In de vijftien jaren van het Verenigd
Konmkrijk is er geen jonge bezielde generatie
aan het woord gekomen: oudere dichters
als Feith, Bilderdijk, Kinker en Staring
zetten hun werk voort, de laatste met
een opmerkelijke ontwikkeling tot lichthumoristisch
verteller en bondig stilist. De
vroege poézie van Isaac da Costa (1798-
1860) werd na 20 jaar onderbreking pas in
1840 voortgezet. Als schrijver van humoristisch
proza verdient de medicus Jacob Vosmaer
(1783-1824) vermelding. Het meest
karakteristiek voor dit tijdvak is de Rotterdamse
verfhandelaar en biedermeierdichter
Hendrik Tollens (1780-1856), de populaire
en veel nagevolgde auteur van een
groot aantal anekdotisch-historische romances
In de zuidelijke gewesten klinkt
voor het eerst weer een sterke stem wanneer
Jan Frans Willems (1793-1846) het
pleit voert voor het Nederlands als nationale
taal m zijn Verhandelmg (1818-1824).
De Belgische opstand (augustus 1830) met
de Noordnederlandse reacties daarop,
heeft de wordende Vlaamse en Hollandse
taaleenheid echter een eeuw vertraagd.
Anderzijds heeft deze gebeurtenis met de
daaruit volgende ontgoocheling de schrijvers
in de beide gebiedsdelen ge'mspireerd
tot een nieuwe nationale romantiek. Nadat
David Jacob van Lennep in 1827 had opgeroepen
tot navolging van Walter Scott,
kwamen enkele jaren later de historische
romans van de pers. Het is een aaneengesloten
reeks, die inzet met H ermmgard van
de Hkenterpen (1832, Drost) en zijn hoogtepunten
heeft in De Roos van Dekama
(1836, Jacob van Lennep), De schaapherder
(1838, Jan Frederik Oltmans), De
Leeuw van Vlaanderen (1838, Conscience)
en Het Huis Lauernesse (1840, A.L.G.
Toussaint, later mevrouw Bosboom-Toussaint).
Het zijn vooral Hendrik Conscienee
(1812-1883) en Mevrouw Bosboom (1812-
1886) geweest, die in een lang leven met
bewonderenswaardige volharding de historische
roman hebben beoefend, de een
meer in nationale, de ander meer in protestants-
piëtistische zin, beiden met groot
talent en met groot succes. Conscience is
bovendien veel vertaald.
Tegelijkertijd begint in Nederland de humorcultus
in poëzie en proza, met de
Camera obscura (1839, Hildebrand-Nicolaas
Beets) als hoogtepunt van een zeer
gevarieerde reeks waaraan behalve Jonathan-
Hasebroek, Van Koetsveld en Kneppelhout,
ook De Schoolmeester-Gerrit van
de Linde, Piet Paalt]ens-Haverschmidt en
De Genestet deel hebben, en in Vlaanderen
ten slotte Tony-Anthon Bergmann.
De meuwe literaire kritiek vond zijn centrum
in het leidinggevende orgaan De G!ds,
opgericht 1837, met de dichter-novellistessayist-
criticus-makelaar E.J. Potgieter
(1808-1875) als voornaamste redacteur, en
R.C. Bakhuizen van den Brink (1810-1865)
als bijzonder begaafde medestander. De
ombuiging van de historische roman naar
het 17de-eeuwse voorbeeld is vooral aan de
laatste te danken. Over het algemeen is de
romantische poëzie van geringer belang, al
Zijn er karakteristieke dichtwerken van
Noordnederlandse auteurs als Adriaan van
der Hoop, Jan Pieter Heije, E.J. Potgieter
(Lledekens van Bontekoe, 1840), Nicolaas
Beets, W.J. Hofdijk, J.A. Alberdingk
Thijm, en van Zuidnederlandse als Prudens
van Duyse, K.L. Ledeganck (De dne
zustersteden, 1846), J.M. Dautzenberg en
Theodoor van Rijswijck. Als de historische
golf in het midden van de eeuw wat wegebt,
komt de romantische dorpsnovelle op,
dank Zij het succesrijke werk van Hendrik
Conscience en J.J. Cremer. Aardige novellen
in bescheiden psychologische trant en
met een vleugje realisme verschijnen van
de hand van Carel Vosmaer, en van de
gezusters Rosalie en Virginie Loveling.
Verwante gedichten van Jan van Beers
hebben in Zuid en Noord een groot populair
succes. Een nieuw geluid komt van de
predikant-dichter P.A. de Genestet (1829-
1861), vrijzinnig en ironisch; zijn ambtgenoot
Cd. Busken Huet (1826-1886) belichaamt
de moderne kritiek, scherp van
oordeel, geestig van formulering, bestemd
21
22
om velen tot vijand te maken.
Maar de twee ver boven al de anderen uitstekende
auteurs omstreeks het jaar zestig
zijn GUido GezelIe (1830-1899) en Multatuli
(= Eduard Douwes Dekker, 1820-
1887). De gevoelige, door en door zintuiglijke
en tegelijk godsdienstige lyriek van
GezelIe, in gecultiveerd Westvlaams geschreven,
betekende meer dan een kwart
eeuw lang een nauwelijks erkende eenzame
grootheid, totdat de jonge generatie hem
tot onovertroffen meester uitriep. Het
strijdvaardige, door en door intelligente en
tegelijk pathetische proza van Multatuli
(Max Havelaar, 1860) betekende meer dan
een kwart eeuw lang een onaanvaarde uitdagmg,
totdat de jonge generatie hem als
onovertroffen meester erkende. Kan het
schijnen dat juist in de tegenstelling Gezelle-
Multatuli het contrast van Vlaanderen
en Nederland belichaamd is, de onvoorwaardelijke
bewondering voor hen beiden
over de grenzen heen weerlegt die opvatting.
Voor de moderne bewustwording in
Vlaanderen heeft Multatuli een niet geringe
betekenis, en zo is het ook met GezelIe
voor de poétische heroriëntering in het
Noorden na het individualisme van tachtig.
Impressionisme, naturalisme en symbolisme
In de jaren zeventig blijken zich in het
Noorden kritisch en al gauw ook creatief
nieuwe opvattingen te doen gelden, grotendeels
geïnspireerd op buitenlandse romantische
voorbeelden. De Engelse poezie van
Shelley en Keats verdringt het langdurig
bewonderde werk van Byron, het Franse
proza van Emile Zola het langdurig bewonderde
werk van Victor Hugo. Die beide
strekkingen hangen alleen samen m hun
afkeer van de heersende biedermeierliteratuur,
ze zijn belichaamd in versch. auteurs,
al zijn deze meestal wel bevriend. De kern
van de vernieuwingsbeweging ligt in Amsterdam,
hoewel ook Den Haag een belangrijke
eigen bijdrage levert.
Wanneer de jonge domineeszoon Jacques
Perk (1859-1881) zijn Mathtlde dicht (106
sonnetten, 1879), is de doorbraak naar de
Dleuwe poézie een feit Indrukken uit de
Ardennen en gevoelens van jonge verliefdheid
komen er samen met een fijn gehoor
voor de versmuziek en een bijna renaissancistisch
begrip voor de versbouw. Het
stichtelijke element IS verdwenen, al ontbreekt
de levensbeschouwelijke bezinning
allerminst. In een bekorte hergroepering
door Kloos (72 sonnetten, uitg. 1881) is
Perks sonnettenkrans van grote invloed
geweest op de tijdgenoten. In dezelfde
jaren vindt bij de Haagse dichter-prozaist
Marcellus Emants (1848-1923) de doorbraak
naar het naturalisme plaats, een
voorkeur die hij trouw blijft in al zijn koele,
psychologisch verantwoorde en pessimistische
novellen en romans, waarvan Een
nagelaten bekentems (1894) het hoogtepunt
vormt.
Wanneer in 1885 De N!euwe G!ds door
Willem Kloos, Frederik van Eeden, Frank
van der Goes, Willem Paap en Albert Verwey
wordt opgericht, krijgen de nieuwe
poezie en de nieuwe kritiek hun bedding.
Ongeveer vijf Jaar later beheersen de jongeren
de literatuur, deels door de scherpzinnigheid
van hun oordeel en de onweerstaanbaarheid
van hun sarcasme, deels
door de overtuigende kwaliteit van hun
eigen creatieve werk. De N!euwe G!ds is
ook meer dan alleen een literair orgaan: het
wordt een brandpunt van alle vernieuwingsbewegingen
uit de jaren tachtig, met
name het opkomende socialisme, al is dit
lijnrecht in strijd met het voortdurend
beleden esthetisch individualisme van de
dichters. De belangrijkste critici zijn Willem
Kloos (1859-1938), Albert Verwey
(1865-1937) en Lodewijk van Deyssel (=
Karel J.L. Alberdingk Thijm, 1864-1952);
de belangrijkste essayisten zijn Albert Verwey,
FrederIk van Eeden (1860-1932) en
Frank van der Goes (1859-1939); de belangrijkste
dichters Willem Kloos, Albert
Verwey, Hélène Swarth (1859-1941) en
vanaf 1888 vooral Herman Gorter (1864-
1927); de belangrijkste prozaïsten Lodewijk
van Deyssel, Jacobus van Looy (1855-
1930), Arij Prms (1860-1922) en Frans
Netscher (1864-1923), terwijl gelijktijdig
buiten De Nieuwe G!ds om, Louis Couperus
(1863-1923) zich ontwikkelt tot een
uitzonderlijk romanschrijver. Gorters
jeugdwerken Me! (1889) en Verzen (1890)
vormen niet enkel in poetisch opZicht het
hoogtepunt van de 19de eeuw, maar ze
bevatten in hun overgang van impressioDlsme
naar sensitivisme in principe reeds
heel de latere ontwikkeling van de moderne
poezIe Mutatis mutandis kan dit ook worden
gezegd van de twee romans Een hefde
(1887) door Lodewijk van Deyssel en Ehne
Vere (1889) door Louis Couperus
Toen de N!euwe Glds-bewegmg in Nederland
al ten emde liep, ontstond in Vlaanderen
een Jongerenactie met het fraaiverzorgde
tijdschrift Van Nu en Straks als uitingsvorm
(1893). Zowel het nauwere contact
met Frankrijk als de verbondenheid met de
Vlaamse beweging - waar Albrecht Rodenbach
(1856-1880) de dichterlijke top van
was geweest - als ten slotte het enkelvoudige
godsdienstverschil in Belgie, gaven de
Vlaamse vernieuwing een duidelijk eigen
karakter. Dit werd nog versterkt doordat
de theoretische leldmg m handen was van
de academisch gevormde kunsthistOriCUS
August Vermeylen (1872-1945) die begrip
had voor de onvervangbare waarde van cultuurtradities.
Ofschoon Van Nu en Straks
een VrIJzmmge signatuur had en dus van
roomse zijde felle tegenkanting ondervond,
behoorde de katholieke dichter Prosper
van Langendonck (1862-1920) tot de redacteuren.
Men schoof de al te gemakkelijk
rijmende leidsman Pol de Mont (1857-
1931) terzijde, en liet na korte tijd ook de
naturalist Cyriel Buysse (1859-1932) los,
die overigens als realistisch auteur een
oeuvre van belang voortbracht, te vergelijken
met dat van Emants. De voornaamste
dichter werd de Gentenaar Karel van de
WoestiJne (1878-1929), wiens gedragen
vers vol melancholie, ondanks ontleningen
aan Baudelaue, geheel paste in de sfeer van
het Westeuropese symbolisme. Als prozalst
was Gezelle's neef, Stijn Streuvels
(1871-1969), de grote ontdekkmg, een natuurtalent,
niet geschoold bij het naturalisme,
maar bij werkelijkheidsherscheppers
als Tolstoi en Ibsen Naast hem voegde zich
tegen ca t900 de Brusselse auteur Herman
Teulmck (1879-1967), een veelzijdig experimentator
met motieven en stijlen, van
Uitdagend impressionisme tot verstilde
verbeeldingskunst. Een oudere traditie
werd vernieuwd en voortgezet door de sympath
eke Brugse verteller Maurlts Sabbe
(1873-1938).
In de jaren tussen 1900 en WO I werkten de
nieuwe opvattingen door, nu ook aanvaard
door schrijvers van geringer talent en conservatIever
levensvisie. Het proza in Noord
en ZUId omvat tientallen goed verzorgde
realistische en psychologische romans van
vaak Ietwat benauwend burgerleven, pubhkatles
van Ina Boudier-Bakker (1875-
1966), Top Naeff (1878-1953), Carry van
Bruggen (1881-1932), Gerard van Eckeren
(1876-1951), Johan de Meester (1860-
1931), Frans Coenen (1866-1936), Herman
Robbers (1868-1937), Emmanuel de Bom
(1868-1953), F.V. Toussaint van Boelaere
(1875-1947), Lode Baekelmans (1897-
1965) en vele anderen, met feller naturalistische
uitschieters van Herman Heljermans
(1864-1924), Israel Querido (1872-
1932) en GustaafVermeersch (1877-1924).
HelJermans is bovendien de meester van
het naturalistische drama: Op hoop van
zwegen (1900). Maar bij Arthur van Schendei
(1874-1946) is de symbolistische verbeeldmgskunst
al volop aanwezig: Een
zwerver verheid (1904). In de poezie wordt
het ImpressIOnisme minder voortgezet als
doel op Zichzelf (Frans Bastiaanse, 1868-
1947, Jan Prins, 1876-1948 en Omer K. de
Laey, 1876-1909), dan wel gemcorporeerd
m een meer bezonnen of meer sociale dichtkunst:
enerzijds Aart van der Leeuw (1876-
1931), Nine van der Schaaf (1882-1974);
anderzijds C.S. Adama van Schelterna
(1876-1924) en René de Clercq (1877-
1932). Maar slechts in hun zuiverste vorm
beheersen metafysische bezmning en soCiale
opstandigheid elk voor hun deel het
poetisch domein: enerzijds vormen de betrekkeliJk
weinige verzen van Jan Hendrik
Leopold (1865-1925) in hun verstilde zuiverheid
een nog duurzamer verrrijking dan
de vele bundels van de volmaakt beheerste,
door Plato's ideeenwereid bezielde strofenbouwer
P.C. Boutens (1870-1943) en die
van de innerhjk gekwelde, aangrijpend barokke
taalvirtuoos Karel van de WoestiJne;
anderzijds zijn de marxistische lyriek en
epiek van Herman Gorter (Pan, 1912), de
ethisch diep bewogen poezie van Henriette
Roland Holst-van der Schalk (1869-1952)
(De vrouw m het woud, 1912) en het panthelstisch-
communistische werk van A.
van Collem (1858-1933) naar strekking en
mveau een unicum in West-Europa.
Voor de Jongeren die onmiddellijk na de
Nieuwe Gidsers kwamen, m hun schaduw
opgroeiden en toch een eigen stijl van leven
en dichten nastreefden, heeft Albert Verwey
een leidsman en zijn symbolistische
maandblad De Bewegmg (opgericht 1905)
een centrum willen zijn. In zijn ideeën,
mede door Spinoza gericht, treft een zekere
verwantschap met de opvattingen die na de
eigenlijke Van Nu en Straks-tijd in het
Zuiden tot uiting kwamen in het maandblad
Vlaanderen, dat overigens in Holland
werd uitgegeven, zoals ook vele romans,
novellen en dichtbundels van begaafde
Vlaamse jongeren. Toch zijn deze tijdschriften,
alsook het door Buysse en Couperus
gestichte maandblad Groot Nederland
(1903) er niet geheel m geslaagd de
23
24
generatie op te vangen die omstreeks 1910
aan het woord kwam. In het Noorden kregen
zij niet de beschikking over een eigen
orgaan, in het Zuiden wel: De Boomgaard
(1909). Het onderscheid met de onmiddelhjke
voorgangers is tweeledig en tegenstrijdig:
enerzijds de mspirerende aanvaarding
van een direct godsdienstige overtuiging,
katholiek bij Cyriel Verschaeve (1874-
1949), joods bij Jacob Israel de Haan
(1881-1924), calvinistisch bij Geerten Gossaert
(1884-1958), brahmaans bij J.A. Dèr
Mouw (1863-1919); anderzijds juist de afwijzing
van elke metafysische grondslag ter
wille van een esthetisch absolutisme en een
dandyachtige decadentie.
In de vroegste publikaties van dichters als
Firmin van Hecke (1884-1961), Jan van
Nijlen (1881-1965), P.N. van Eyck (1887-
1954), A. Roland Holst (1888-1976), J.C.
Bloem (1887-1966) en Jan Greshoff (1888-
1971) treft de voorkeur voor een evenwichtig
verzorgde vorm, een sierlijke soms wat
pretentieuze taal, een breed uitgewerkte
beeldspraak, en een sfeer van wat weemoedige
bezinning, eerder dan van directe
indrukken en hartstochtelijke emoties. Zij
hebben over het algemeen als dichter een
lang njpingsproces doorgemaakt, voordat
ze geheel zichzelf en onderling duidelijk
verschillend werden. Daartoe hebben niet
enkel harde Westeuropese levenservaringen
bijgedragen, maar ook nieuwe dichtprincipes
van nog weer jongeren, al behoudt
de generatie-1910 als begaafde tussengeneratie
een eigen herkenbaar karakter.
In het proza IS van de aanvang af het
individuele element zo overheersend geweest
dat er niet van een groep kan worden
gesproken. De verbeelding bij Aart van der
Leeuw, de bezinning bij Nico van Suchtelen
(1878-1949), de wijsgerig-historische
idee bij P.H. van Moerkerken (1877-1951)
lopen duidelijk Uiteen. De jolige levensdrift
van Felix Timmermans (1886-1947) in zijn
Pallieter (voltooid 1914; in boekvorm
1916) verschilt sterk van de bittere mensenkennis
bij Willem Elsschot (1882-1960)
in zijn Vzlla des Roses (1913). Het sombere
psychologische realisme van de diplomaatambtenaar
J. van Oudshoorn (1876-1951)
in Wzllem Merten's levensspzegel (1914)
onderscheidt zich van het even sombere
sociale reahsme van de onderwijzer A.M.
de Jong (1888-1943) in Ondergang (1916),
en beide weer van de superieure ironische
novellen van Nescio (= J.H.F. Gronloh,
1882-1961). Van hen allen vrijwel, zoals
ook van Ernest Claes (1883-1968) en van F.
Bordewijk (1884-1965), valt het belangrijkste
werk m de periode tussen de twee
wereldoorlogen: ook ZIJ hebben een lang rijpmgsproces
doorgemaakt.
Modernisme
Ofschoon Nederland neutraal en Vlaanderen
bezet gebied was, heeft wo I er bij de
Jongeren verwante reacties opgeroepen. Zij
konden daarbij steunen op buitenlandse
dichters, vooral m Duitsland en Frankrijk,
en deze op hun beurt steunden op de schilders
die afrekenden met het zintuiglijke
ImpreSSlOmsme en de symbolistische Jugendstil
(art nouveau) Al m de laatste werken
van Vmcent van Gogh, ca 1890, is de
prmciplele ommekeer aanwezig, en ca 1910
trekt men daarUit de verste consequenties:
de kunstenaar beeldt niet af maar verbeeldt,
hij geeft geen indrukken maar
drukt zich uit, hij creeert een eigen werkeliJkheid.
De natuurlijke kleuren en vormen
worden losgelaten, het perspectief verdwiJnt
voor een eigenmachtige groepering,
het lieftallige onderwerp voor het schokkende,
de natuur voor de stad: de schilder
rebelleert tegen de onmenselijke en ontmensehJkte
maatschappij waarin hij gedoemd
IS te leven. HIJ is revolutionair,
maar niet altijd in politieke zin.
Al is er geen volstrekt parallellisme, toch
toont de moderne expressiomstische poezie
overeenkomstige trekken Paul van Ostaljen
(1896-1928) in Vlaanderen, Herman
van den Bergh (1897-1967) in Nederland,
zoeken naar nieuwe Uitdrukkingsmiddelen
voor hun meuwe emoties; zij verwerpen
kritisch en creatief de traditionele vormgeving,
zij werken met onthutsende beelden,
met ongebruikelijke woorden, een grillige
zinsbouw, een harde ritmiek, njmloze verzen
en soms onder Duits-dadalstische mvloed
zelfs met een experimentele typografie
(Paul van OstaiJen, Bezette stad,
1921). In Nederland kwam het expressionisme
het eerst tot Uiting in Het Getzj (opgericht
1916), later De Vrzje Bladen (opgericht
1925); in Vlaanderen veel feller en
strijdvaardiger in Rwmte (1920), met
medewerkers als Wies Moens (1898-1982),
Marnix Gijsen (1899-1984), Gaston Burssens
(1896-1965), Victor J. Brunclair
(1899-1944) en Karel van den Oever (1879-
1926). Bij Achilles Mussche (1896-1974)
was het meer humamtair en sociaal gericht.
Het expressionisme is sindsdien ondanks
allerlei vervormmgen een onmiskenbaar
bestanddeel gebleven van de 20ste-eeuwse
poëzie. Wel was er, vooral in Vlaanderen,
verzet of liever: afwijzing, geconcentreerd
in het tijdschrift 't FontemtJe, dat met
dichters als Maurice Roelants (1895-1966)
en Raymond Herreman (1896-1971) een
eigen rustige toon deed horen, met als
ondertoon de stem van Karel van de W oestijne;
een invloed waaraan Richard Minne
(1891-1965) zich dank zij zijn ironie spelenderwijs
onttrok. Onafhankelijk van deze
tegengestelde centra ontwikkelden zich
Maurice Gilliams (1900-1982), Pieter Buckinx
(1903), de snel populair geworden Alice
Nahon (1896-1933) en de zeer gevarieerde
Karel Jonckheere (1906). In Nederland
had de reactie op de oorlogsperiode meer
een levensbeschouwelijke strekking, al bestond
ook hier bij dichters alsJ.W.F. Werumeus
Buning (1891-1958), Victor E. van
Vriesland (1892-1974) en M. Nijhoff
(1894-1953) in persoonlijke stijl aansluiting
bij de reeds gevestigde traditie van de
generatie-1910. Uit de jaren omstreeks
1920 dagtekent het dichterschap met expressIOnistische
inslag van Hendrik de
VrIes (1896), J. Slauerhoff (1898-1936) en
H. Marsman (1899-1940). Maar in diezelfde
tijd vmdt de oprichting plaats van een
reeks prmcipiële tijdschriften: het vrijzinmge
maandblad De Stem, met de essayist
Dirk Coster (1887 -1957) en later de dichter
Anthonie Donker (1902-1965); van het
progressief katholieke maandblad De Gemeenschap,
met Anton van Duinkerken
(1903-1968), P,erre Kemp (1886-1967) en
Jan Engelman (1900-1972); van het calvimstische
maandblad Opwaartsche Wegen,
met Willem de Merode (1887-1939), Roei
Houwink (1899) en W.A.P. Smit (1903).
Een groep SOCialistische dichters zoals
Margot Vos (1891), Jef Last (1898-1972),
Freek van Leeuwen (1905-1968) en Garmt
Stuiveling (1907-1985) manifesteerde zich
m Lmks richten of in de jaarboeken T!Jdsignalen.
Als een der wemigen publiceerde
M. Mok (1907) epische poëzie: Exodus
(1938).
Het proza heeft deze tamelijk gescheiden
stromingen mmder gevolgd, ook al publiceerden
de genoemde maandbladen novellen
en soms romans en al waren dichters
zoals Roelants en Slauerhoff tevens prozal
st. Het expressionisme heeft zich in het
proza eigenlijk niet gemanifesteerd. Het
opmerkelijke van de beslissende Jaren dertIg
is behalve die vier jaren Forum - onder
de doelbewuste leiding van de scherpzmnige
criticI en polemische essayisten Menno
ter Braak (1902-1940) en E. du Perron
(1899-1940) - allereerst de bijzondere activiteit
van de generatie-1910, die in figuren
als J.C. Bloem en A. Roland Holst eerst nu
tot hun belangrijkste publikaties kwam;
voorts de verrassende reeks romans van de
60-jarige Van Schendel en van de 5O-jarigen
F. Bordewijk en Willem Elsschot. Natuurlijk
zijn er altijd versch. leeftijdsgroepen
tezelfdertijd produktief, maar men
vmdt zelden een periode waarin ze kwantitatief
en kwalitatief zo gelijkwaardig produktief
zijn dat ze gezamenlijk de geest
kenmerken. Weliswaar heeft Forum zowel
Van Schendel als Elsschot geheel geaccepteerd,
en zijn strijdvaardig sarcasme meest
gericht tegen het mild humanitaire van De
Stem en tegen de grove brutaliteit van het
nationaal-socialisme, maar het zou onjuist
zijn de verhoudingen om te keren, en te
menen dat het late meesterschap bij Van
Schendel aan Forum te danken was.
Verwantschap, meer dan invloed, treft ook
bij de jongere auteurs die in staat bleken
tot psychologische en stilistische vernieuwmg:
Gerard Walschap (1898) in wiens
werk de crisis van het katholicisme tot
Uiting komt, en de veelzijdige en veelschrijvende
S Vestdijk (1898-1971) door wie ook
de historische roman werd vernieuwd. TegeliJkertIjd
werd het meer traditionele verhalende
proza voortgezet door opmerkelijke
auteurs als Antoon Coolen (1897-1961),
Ernest Claes (1885-1968), Filip de Pillecijn
(1891-1962) en Herman de Man (1898-
1946). In de romans van Maurits Dekker
(1896-1962), Lode Zielens (1901-1944) en
Theun de VrIes (1907) treft de socialistische
overtUiging als inspirerende factor.
Uit de jaren dertig dagtekent in Nederland
ook de hermeuwde humor, dank zij Henrlette
van Eyk (1897-1980) en Belcampo
(= H. Schonfeld Wichers, 1902). Bij het
grote aantal vrouwelijke prozaïsten voegden
zich als de belangrijksten Marianne
Phlhps (1886-1951) en A.H. Nijhoff (1897-
1971).
Sedert won
wo II betekende een duidelijke breuk in
tweeeriei opzicht. Enerzijds overleden leidinggevende
figuren, zoals Ter Braak, Du
Perron en Marsman, anderzijds werd het
publiceren tijdens de bezetting na de instelling
van de Cultuurkamer vrijwel onmogelijk.
Wat er na 1942 nog aan waardevols
verscheen was of clandestien of ille-
25
26
gaal: clandestien werden tal van teksten
gepubliceerd en verspreid van auteurs die
zich niet wensten aan te sluiten bij de Cultuur
kamer en dus geen faciliteiten kregen
voor de uitgave van hun werk; illegaal verschenen
zeer veel teksten, gedrukt of gestencild,
van vaak anoniem gebleven auteurs,
waarin de haat en verachting voor de
onderdrukker een uitweg vonden op een
vergelijkbare wijze als in de 17de-eeuwse
geuzenliederen. Het meeste van deze verzetspoëzie
was, hoe geëmotioneerd ook,
van een vaak eenvoudige en soms onbeholpen
aard. Tot het beste wat de verzetsliteratuur
heeft opgeleverd behoren Het LIed
der achttIen doden van Jan Campert
(1902-1943) en De ballade van de ter dood
veroordeelden van Yge Foppema (1901).
Nog tijdens de oorlog verscheen het
Geuzenliedboek (1943) dat enkele vervolgdelen
kende, en wat later het VrIJ Nederlandsch
liedboek (1944), door Halbo C.
Kool (1907-1968), Han G. Hoekstra (1906)
en Jan H. de Groot (1901) bij de verzetsuitgeverij
De Bezige Bij gepubliceerd. Voorts
bleven enkele literaire tijdschriften clandestien
verschijnen (Parade der Profeten,
PodIUm, Zaans Groen, Ad Intenm, Maecenas),
waarvan sommige ook na de oorlog
bleven voortbestaan en andere door fusie
opgingen in levenskrachtiger perlOdieken.
Als ervaring was wo II een onuitwisbaar
bestanddeel in het werk van hen die na de
oorlog debuteerden. Als onderwerp treft
men de bezetting, de jodenvervolging en
het verzet aan In tal van publikaties die na
1945 van de pers kwamen. Wereldberoemd
werd het dagboek van Anne Frank (1929-
1945) Het Achterhws. Maar ook de herinneringen
van Marga Minco (1920) in Het
bIttere krwd en de novellen van J. Presser
(1899-1970), biJv De nacht der G!rond!Jnen,
geven een aangrijpend beeld van de
Jodenvervolging.
Van echte vernieuwing van de literatuur
was na 1945 aanvankelijk nauwelijks sprake.
De meeste tijdschriften zetten de traditie
van Forum in meer of minder uitgesproken
vorm voort: Cntenum, PodIum, übertmage.
De eerste tekenen van vernieuwing
kwamen op in het tijdschrift Het Woord
(1945-1949), zij het dat die veranderingen
nauwelijks opgemerkt werden, omdat ze te
aarzelend en voorzichtig waren. De meest
opmerkelijke veranderingen voltrokken
zich In het proza. Zo kan het verschijnen
van De avonden (1947) van Van het Reve
gezien worden als een cynische reactie van
een naoorlogse generatie op de uitZichtloosheid
van het bestaan, vergelijkbaar
met de wijze waarop de 'angry young men'
reageerden op de leegte van na de oorlog. In
datzelfde jaar verscheen Conserve van
W.F. Hermans (1921), dle met De donkere
kamer van Damocles (1958), een roman
over de zinloosheid en het toeval tegen de
achtergrond van bezetting en illegaliteit,
zijn naam definitief zou vestigen. Intussen
bleef echter ook Vestdijk na de oorlog als
prozaschrijver zeer produktief en ook in
zijn werk liet de oorlog zijn sporen na: Pastorale
1943 (1948), BevnJdmgsfeest
(1949) Met Eenzaam avontuur (1948)
zorgde Anna Blaman (1905-1960) voor een
knap gebouwde psychologische roman over
menselijke eenzaamheid.
In Belgie kwam de eerste vernieuwing van
het proza van Louis Paul Boon (1912-1979)
met de romans De voorstad groeIt (1942)
en Vergeten straat (1944), waarin hij In op
filmfragmenten lijkende prozastukken een
beeld geeft van een zich in anarchistischcommUnIstische
richting ontwikkelende
gemeenschap, die echter haar heilstaat
door individueel onvermogen nooit bereikt.
Traditioneler, maar verrassend omdat
het zijn prozadebuut was, is Marnix
Gljsen met Joach!m van Babylon (1946).
Raymond Brulez (1895-1972), net als Gijsen
behorend tot een oudere generatie,
publiceerde zijn intellectualistische en ironische
cyclus M!Jn womngen (1950-1954).
Van belang zijn voorts de twee magischrealistIsche
auteurs Johan Daisne (1912-
1978), die met De trap van steen en wolken
(1942) en De man dIe ZIJn haar kort liet
kmppen (1947) bijna parapsychologische
romans schrijft, en Hubert Lampo (1920),
wiens werk evolueert van psychologische
romans als Don Juan en de laatste mmf
(1943)tot maglsch-realistlsch werk gebaseerd
op de psychologie van Jung, zoals het
succesrijke De komst van Joach!m St!ller
(1960). Het werk van Piet van Aken (1920)
neemt een tussenpositie in tussen streekromans
over Van Akens geboortestreek rond
de Rupel en sociaal-realistische romans,
met een steeds sterker wordend accent op
het laatste. Die ontwikkeling valt af te
lezen uit vergelijking van romans als De
duwel vaart m ons (1946), Het begeren
(1952) en De mkkers (1959).
De poezie van de generatie die vlak voor wo
II debuteerde had nauwelijks gemeenschappeliJke
kenmerken, of men zou van
een personalistische of anekdotische voorkeur
moeten spreken. Tot deze dichters
behoorden o.m. Ed Hoornik (1910-1978),
M. Vasalis (1909), Herwig Hensen (1917),
Adriaan Mornim (1912), Bertus Aafjes
(1914) en Bert Decorte (1915). Een bijzondere
positie werd mgenomen door Gerrit
Achterberg (1905-1962), die in zijn laatsymbolistische
poezie de thema's dood en
liefde in een hermetische vormgeving op
fascinerende wijze gestalte gaf. Speels, expenmenteel
en lucide is de poezie van de
bioloog Leo Vroman (1915), die in 1946 met
Gedichten debuteerde, en later met Tmeke
(1948) en Smppers (1958) ook proza
publiceerde waaruit dezelfde speelse geest
spreekt. Algemeen werd de poëzie van
Hans Lodeizen (1924-1950) gezien als een
voorafschaduwmg van de beweging van
vijftig, vooral om de associatieve techniek
en de vnje vormgeving ervan. Bij nadere
beschouwing blijkt die opvatting niet
houdbaar, ook al waardeerden de vijftigers
zijn poezie hogelijk.
Met het optreden van de vijftigers diende
zich voor het eerst na WO II een duidelijke
groep aan die streefde naar vernieuwing
van poèzie en proza, ook al moet men achteraf
constateren dat die vernieuwing voor
een belangrijk deel aansloot bij wat zich in
het begin van de 20ste eeuw in het modernisme
voordeed. De vijftigers vonden, na
aanvankelijk in Blurb en Braak te hebben
gepubliceerd, een onderdak in het tijdschrift
Podium dat zij een heel nieuw aanzien
gaven. Hun optreden ging gepaard met
veel Uiterlijk vertoon en de daaruit voortvloeiende
schandalen (Luceberts kroning
tot keizer, het 'Ote-boe-schandaal'), die de
aandacht aanvankelijk van de literatuur
dreigden afte lelden.
De vijftigers vormden een groep van vnl.
dichters: Lucebert (1924), Gerrit Kouwenaar
(1923), Remco Campert (1929), Simon
Vinkenoog (1928), Hans Andreus
(1926-1977), Jan G. Elburg (1919), Jan
Hanlo (1912-1969), en in Vlaanderen Hugo
Claus (1929). Tot de prozaschrijvers van
vijftig behoorden Bert Schierbeek (1918),
Sybren Polet (1924), Rudy Kousbroek
(1929), opnieuw Hugo Claus en aanvankelijk
de enige theoreticus van het gezelschap
Paul Rodenko (1920-1976). Sommigen rekenen
ook Guillaume van der Graft (1920),
Cees Buddingh' (1918-1985) en Leo Vroman
tot de vijftigers, vanwege de verwantschap
met hun werk. De groep onderhield
aanvankelijk nauwe contacten met de Cobragroep,
een werkverband van schilders
en enkele schrijvers uit Kopenhagen, Brussel
en Amsterdam.
De poezie en het proza van de vijftigers
worden gekenmerkt door het uitdrukkelijk
experimentele karakter ervan, reden waarom
men ook wel van de 'experimentelen'
sprak. Opvallende eigenschappen in hun
werk zijn de assoClatieve techniek, de
grammaticale afwijkingen in het taalgebruik,
de sterke uitbuiting van klankeffecten
en bij sommigen (Lucebert, Elburg e.a.)
de politieke stellingname. De afwijkingen
van het vertrouwde beeld van de poèzie zijn
verantwoordelijk voor de weerstand die
hun poezIe in eerste instantie opriep, maar
vrij snel raakte het publiek aan deze werkwijze
gewend en werd hun werk geaccepteerd,
wellicht mede onder invloed van
bloemlezingen als Atonaal (1951) en VIJf
Stlgers (1955).
In Belgie vond een soortgelijke ontwikkeling
plaats. Daar groepeerde zich een aantal
auteurs rond het avantgardistische tijdschrift
TIJd en Mens (1949-1953): Louis
Paul Boon, Remy C. van de Kerckhove
(1921-1958), Ben Cami (1920), Marcel
Wauters (1921), Albert Bontridder (1921),
Jan Walravens (1920-1965), Maurice
d'Haese (1919) en Hugo Claus. De band
met de vijftigers kwam duidelijk tot uiting
in de tijdelijke fusie van TIJd en Mens met
PodIUm. De auteur Ivo Michiels (1923),
nog behorend tot de generatie van de vijftigers,
loopt met zijn experimentele roman
Het boek Alfa (1963) vooruit op de 'nouveau
roman' -experimenten van auteurs als
Vogelaar, Insingel en Robberechts in de
jaren zeventig. Voor hem is schrijven een
bewustwordingsproces, waarbij traditionele
vormgeving plaats moet maken voor lossere
vormen. Hugo Claus ontwikkelde zich
vooral tot proza- en toneelschrijver. Naast
de kleine roman De MetsIers (1950) en de
verhalen van De zwarte keizer (1958)
schreef hij vooral toneel: Een brUid m de
morgen (1955), SUiker (1958) De dans van
de retger (1962).
Buiten de vijftigers om, maar niet minder
vernieuwend voor het literaire klimaat,
traden enkele prozaschrijvers naar voren
die niet bij enige groep of beweging zijn
onder te brengen. Harry Mulisch (1927)
debuteerde in 1952 met Archlbald Strohalm.
Hij zou zich ontwikkelen tot een van
de belangrijkste naoorlogse auteurs, met
een grote produktie en spreiding in zowel
genres (poëzie, toneel, essay, reportage,
roman, novelle enz.) als onderwerpen (ge-
27
28
schiedenis, politiek, fictie, filosofie enz.).
Jan Wolkers (1925), beeldend kunstenaar
van oorsprong, publiceerde een reeks verhalen
en romans, o.m. over zijn kleinburgerlijk-
orthodox-christelijke jeugd en de
conflicten die daaruit voortvloeiden: Serpentma's
pettIcoat (1961), Terug naar
Oegstgeest (1965). In België is Hugo Raes
(1929) een van de generatiegenoten van
deze auteurs. Net als Jef Geeraerts (1930)
experimenteert Raes met het proza, maar
bij Geeraerts staat het maatschappelijk
protest voorop.
Sinds de jaren zestig zijn er een aantal overheersende
tendensen te onderscheiden.
Een groep van vooral dichters manifesteerde
zich in de tijdschriften Gard StuIk en
Barbarber. Ze streefden een vervreemdende
weergave van de realiteit na door presentatie
van gelsoleerde elementen van de
werkelijkheid of verschuiving van het punt
van waarneming daarvan. Tot deze groep
behoorden naast K. Schippers (1936) en J.
Bernlef (1937) ook Armando (1929), C.B.
Vaandrager (1935), Hans Verhagen (1939)
en opnieuw C. Buddingh'. Verwant met
hun werk is dat van J.C. van Schagen
(1891-1985). Uit de theoretische publikaties
van Bernlef en Schippers blijkt hoezeer
zij zich verwant voelden met het dadaisme
en surrealisme van het begin van deze eeuw
(Eric Satie, Kurt SchwItters, John Cage,
Marcel Duchamp e.a.).
Intussen vond de poezie van de vijftigers
voortzetting in de tijdschriften Merlyn en
Raster. De belangrijkste dichters van deze
groep zijn G. Kouwenaar, H.C. ten Berge
(1938), Hans Faverey (1933), Rein Bloem
(1932), Ad Zuiderent (1944), Sjoerd Kuyper
(1952) en Peter NiJmeijer (1947). Er
treedt echter in hun werk ten opzichte van
de vijftigers een verschuiving op, waardoor
de nadruk komt te liggen op het taalkundige
experiment. Hun poëzie is zeer gesloten
van karakter en bevat talloze literaire verwijzingen
en associaties, reden waarom
men deze poëzie wel als 'geleerden poëzie'
heeft aangeduid.
Een derde groepering wordt gevormd door
degenen die wel de neoromantici worden
genoemd, omdat in het werk van deze dichters
en prozaschrijvers wordt teruggegrepen
op vorm en inhoud van 19de-eeuwse
teksten, zij het dat deze thema's en vormen,
dan vaak geïroniseerd blijken terug te
keren. Onmiskenbaar echter is de vaak
melancholiek-romantische sfeer van hun
poezie. Gerrit Komrij (1944) is de dichter
van het technisch-vernuftige spel met oude
poezievormen. Bij Willem Wilmink (1936)
overheersten het melancholieke, dat voortkomt
uit de botsing tussen ideaal en werkelijkheid,
en de humor. Andere dichters van
dit type poezie zijn Jan Kuijper (1947), Jan
Kal (1946) en Anton Korteweg (1944).
Intussen IS het beeld dat hierboven is
geschetst m feite aanzienlijk complexer,
omdat een groot deel van de literaire produkten
smds 1950 Zich met zo gemakkelijk
laat indelen. Zo blijken bijv. de opvattmgen
van Forum en het latere Ltbertmage
Zich voort te zetten in de tijdschriften
TIrade en Hollands Maandblad. In Belgie
grijpen de auteurs rond de tijdschriften
Bok en Mep (o.m. Juhen Weverbergh,
Hedwig Spehers, Herman J. Claeys, Jan
Emlel Daele) terug op de wijze van polemiseren
van Ter Braak en Du Perron. Sterk
personalistisch, vaak humanitair en vrijwel
steeds met een relativerende ondertoon
(bijv. tot uiting komend in de parlandotoon)
is het werk van auteurs als J. Emmens
(1924-1971), Rutger Kopland (1934),
Judith Herzberg (1934), Wllfred Smit
(1933-1972) en tot op zekere hoogte Chr.J.
van Geel (1917-1974). Van enige groepsvorming
kan men echter bij deze auteurs
met spreken. Datzelfde geldt voor auteurs
als Maarten 't Hart (1944), J.M.A. Blesheuvel
(1939) en F.B. Hotz (1922). In het
werk van 't Hart kan men parallellen zien
met het werk van Vestdijk, met dien verstande
dat bij 't Hart vooral diens gereformeerde
Jeugd een hoofdrol speelt. Biesheuvel
en Hotz zijn typische verhalenschrijvers;
Biesheuvel soms met een absurdistisch
karakter. Sterk persoonlijk, soms uitdrukkelijk
autobIOgrafisch, maar vooral fel
en polemisch IS het werk van Jeroen Brouwers
(1940). In zijn essayistisch werk kan
men invloeden van Forum, maar vooral van
de kritieken van Van Deyssel onderkennen.
Een aantal auteurs dat aanvankelijk in het
Amsterdamse studenten weekblad Proprta
Cures had gepubhceerd, stelde zich eenvoudig
ten doel zo leesbaar en boeiend
mogelijk te schrijven, zonder veel pretenties.
Tot deze groep behoorden o.a. Heere
Heeresma (1932), Hans Plomp (1944) en
Jan Donkers (1943). Sommigen van hen
behoorden tevens tot de kring van het tijdschrift
De ReVIsor, samen met D.A. Kooiman
(1946) en Nicolaas Matsier (1945).
Later werkten ook Louis Ferron (1942),
Doeschka Meijsing (1947) en Frans Kellendonk
(1951) aan dit tijdschrift mee, auteurs
die vooral zijn gericht op een goed
geconstrueerd verhaal.
Nieuw in de jaren zeventig is het experimentele
proza van overwegend als links te
boek staande auteurs als J.F. Vogelaar
(1944), Lidy van Marissing (1942), Sybren
Polet (1924), Daniël Robberechts (1937) en
Mark Insingel (1935). Zij streven naar
defictionalisering en ontpersoonlijking van
het proza, o.m. door collagetechnieken,
wisseling van point of view, doorbreking
van het verwachtingspatroon, genrevermenging,
pastichering en linguïstische experimenten.
Deze avant-gardeauteurs zijn
schatplichtig aan de nouveau roman en zijn
op die manier ingeschakeld in een internationale
beweging, waarvan de aanknopingspunten
opnieuw in het modernisme kunnen
worden gevonden. Voorbeelden van
hun expenmentele teksten zijn Vogelaars
Kaletdtafragmenten (1970), Polets Mannekmo
(1968) en Lidyvan Marissings Ontbmdmg
(1972).
In kritiek en essay voltrok zich sinds de
Jaren zestig een verandering die tot gevolg
had dat de sterke nadruk op het literaire
werk zelf, zoals die tot uiting kwam in het
autonomie beginsel dat door Merlyn (1962-
1966), met name door J.J. Oversteegen,
H.U. Jessurun d'Oliveira en K. Fens werd
verdedigd, plaats maakte voor extraliteraire
benaderingen. Die beweging vertoont
een zeker parallellisme met het defictlOnaliseringsproces,
maar vooral met de sterke
opkomst van marxistische literatuurbenaderingen
in die tijd. Het autonomiebeginsel
werd aanvankelijk vanuit de personalistische
hoek bestreden, bijv. door H.A.
Gomperts en in zijn voetspoor door Aad
Nms, Huug Kaleis en later Jaap Goedegebuure.
MarXistische of materialistische
kritiek werd uitgeoefend door J.F. Vogelaar,
Bert Brouwers en Anthony Mertens.
De naoorlogse hteratuur vertoont een caleidoscopisch
beeld, waarvan nog niet te
zeggen valt in welke stand van de kijker het
Juiste patroon tot uiting komt. Het lijkt
erop dat versch. tendensen, stromingen of
benaderingen naast elkaar een eigen leven
kunnen leiden, zonder dat kan worden
vastgesteld welke daarvan een leidersrol
toekomt. Elke poging tot groepering onder
een wat ruimere noemer betekent tevens
een vergroving in de weergave van de situatie.
Onder dat voorbehoud lijken niettemin
twee conclusies mogelijk. Het ziet ernaar
uit dat er een demarcatielijn valt te trekken
tussen een sociaal-collectivistische tendens
in de literatuur (Vogelaar, Marissing,
Mertens, Polet e.a.) en de voortzetting van
de sterk individualistisch gerichte literatuur
(Reve, Mulisch, Komrij, 't Hart, Brouwers
e.a.). Een tweede opvallend verschijnsel
is dat de literatuur zichzelf steeds meer
gaat problematiseren: het schrijven over
poezie wordt onderwerp van de poëzie, het
schrijven van de roman onderwerp van de
roman; de schrijver zelf treedt steeds nadrukkelijker
als personage in zijn werk op
(Boon, Michiels, Reve, Brouwer, Biesheuvel
e.a.).
Literatuur: algemeen W J A JONCKBLOET, GeschLedems
der Nederlandsche letterkunde, 6 din.
(1888-1892'), J A WORP, GeschLedems van het
drama en van het tooneel m Nederland, 2 din.
(1904-1908, 1971'), G. KALFF, GeschLedems der
Nederlandsche letterkunde, 7 din (1906-1912),
J TE WINKEL, De ontwLkkehngsgang der Nederlandsche
letterkunde, 7 din (1922-1927, 1973');
F BAUR E A (red) GeschLedems van de letterkunde
der Nederlanden, dl 1-7, 9 (1939-1975),
G P M KNUVELDER, Handboek tot de geschLedems
der Nederlandse letterkunde, 4 din (1970-
1976'), R P MEIJER, LLterature of the Low Countnes
(1971), P CALIS EA, Het spel en de kmkkers,
2dln (1972-1979),P VANAKEN,LetterwLJs,
letterwLJzer Een overucht van de Nederlandse
hteratuur (1979), CG N DE VOOYS en G. STUIVE.
LING, Schets van de Nederlandse letterkunde
(1980")
ME en rederijkerstIJd. W.J.A. JONCKBLOET, GeschLedems
van de MLddennederlandsche dLchtkunst,
3 din (1851-1855), G. KALFF, GeschLedems
der Nederlandsche letterkunde m de 16e
eeuw,2 din (1889), J VAN MIERLO, GeschLedems
van de Oud- en MLddelnederlandsche letterkunde
(1928), J J MAK, De redenJkers (1944), H
PLEIJ, Het hteratre leven m de mlddeleeuwen
(1984)
17de en 18de eeuw E F KOSSMANN, NLeuwe bLJdragen
tot de geschLedèms van het Nederlandsch
tooneel m de 17e en 18e eeuw (1915);
A G VAN HAMEL, Zevenhende-eeuwsche opvattmgen
en theoneen over hteratuur m Nederland
(1918, 1973'), E DE BOCK, Verkenmngen m de
achttlende eeuw (1963), E.K GROOTES, Het hteratre
leven m de zeventLende eeuw (1984), J
STOUTEN, Verhchtmg m de letteren (1984)
19de en 20ste eeuw J TEN BRINK, GeschLedems
der Noord-Nederlandsche letteren m de 1ge
eeuw m bwgraphLeen en bLblwgraphLeen 1830-
1900, 3 din. (1902-1904); TH COOPMAN en L.
SCHARPE, GeschLedems der Vlaamsche letterkunde
(vanaf 1830) (1910); G STUIVELING, Een
eeuw Nederlandse letteren (1958'); G. COLMJON,
De Nederlandse letteren m de negentlende eeuw
(1953), G KNUVELDER, Handboek tot de moderne
Nederlandse letterkunde (1954), J. WEISGERBER,
Aspecten van de Vlaamse roman 1917-1960
(1964), E. DE BOCK, Verkennmgen m de eerste
helft der negentlende eeuw (1965), J.J. OVER.
STEEGEN, Vormofvent Opvattmgenoverdeaard
van het hteratre werk m de Nederlandse kntlek
tussen de twee wereldoorlogen (1969); R.F. LIS·
29
30
SENS, De Vlaamse letterkunde van 1780 tot
heden (1973'), K. FENS E A, Literair lustrum, 2
din (1972',1973)
Bloemlezmgen. V.E. VAN VRIESLAND, Spiegel van
de Nederlandse poeZIe door alle eeuwen, 3 din.
(1953-1955), 2 din met H. WARREN (1979),
M C A VAN DER HEIJDEN, Spectrum van de
Nederlandse letterkunde, 25 din (1967-1972).
Platenatlassen· A P C. POELHEKKE en C G.N DE
VOOYS, Platenatlas biJ de Nederlandsche llteratuurgeschledems
(1916'), H.J F M. LODEWICK
E A, Ik probeer miJn pen, (1979, 1982')
[G STUIVELING EN GJ VAN BORK EN PJ VERKRUIJSSE)
GESCHIEDENIS VAN DE FRIESE LITERATUUR
Dat de Friese letterkunde in onze tijd een
sprmglevende zaak is mag een wonder
heten, als wij ons realiseren onder welke
moeilijke (politiek-culturele) omstandigheden
de Friese taal zich heeft moeten
handhaven Als Westgermaanse kusttaal
(verwant aan het Oudengels) werd het
Fries in de ME gesproken in een gebied dat
aanmerkelijk groter was dan het huidige.
De oudste bewaard gebleven handschriften,
die men bij gebrek aan méér tot de
Friese literatuur mag rekenen, zIJn wat het
taalgebruik betreft te onderscheiden in
'Westerlauwers' en 'Oosterlauwers' Fries.
Met 'Westerlauwers' Fries werd en wordt
nog steeds de taal aangeduid die gesproken
werd en wordt in de tegenwoordige Nederlandse
provmcie Friesland, maar de actieradius
van die taal heeft zich eens Uitgestrekt
tot de kusten van wat nu Holland,
Zeeland en Vlaanderen heet. Het 'Oosterlauwers'
Fries was omgangstaal in de kuststreken
ten oosten van het stroompje de
Lauwers tot aan de Wezer. Het heeft daar
de expansie van het Saksisch niet overleefd;
de 'ontfriesing' van de Groninger
Ommelanden was al ca 1430 een voldongen
feit. En m het gebied ten westen van de
Lauwers, dat wil zeggen in de huidige provmcle
Friesland, waar het Fries zich al evoluerend
wèl kon handhaven, verloor het ca
1500 ook zijn min of meer officièle status.
Het zou tot in onze tijd duren, voordat het
Fries er offIciele erkenning vond en naast
het Nederlands een plaats kreeg in het
onderWijs en in het officlele verkeer.
De geschiedenis van de Friese letterkunde
vormt, om met K. Fokkema te spreken,
mede ten gevolge van de hierboven geschetste
ontwikkelingen, met één geheel,
maar begint op verschillende tijdstippen
opnieuw. Wij onderscheiden mede daarom
en daardoor een drietal tijdvakken: het
OudfrIese (tot ca 1550), het Middelfriese
(van ca 1550 tot ca 1800) en het Nieuwfriese
tijdvak (na 1800).
Oudfries
De Oudfriese tijd wordt op haar beurt wel
onderverdeeld in een drietal perioden: de
pre-klassieke (ca 700 tot ca 1000), de klassieke
(ca 1100 tot ca 1400) en de post-klassieke
(ca 1400 tot ca 1550). Uit de eerste
periode zijn alleen de zgn. runen-inscripties
bewaard gebleven. Van de blinde dichter
Bernlef (8ste eeuw) wordt weliswaar in
Angelsaksische bronnen getuigd dat hij in
het Fries, zichzelf op de harp begeleidend,
heldenhederen zong, maar teksten zijn niet
overgeleverd, evenmin als van de psalm bewerkingen
die hem - na zijn bekering tot
het christendom - worden toegedicht. Des
te omvangrijker zijn de sporen die uit de
klaSSieke periode bewaard zijn gebleven.
Het betreft hier (m hoofdzaak Oosterlauwerse)
rechtshandschrIften met een literair
patio: dichterlijk taalgebruik met suggestieve
alliteraties en naar het magische
neigende metaforen. Vrijwel alle handschriften
Uit deze periode zijn in wetenschappeliJke
edities toegankelijk gemaakt.
ZIJ vormen uiteraard in de eerste plaats
'voer voor f!lologen' (en rechtshistorici)
maar zijn ook literair-historisch van groot
belang. Uit de post-klassieke periode tenslotte
dateren (voornamelijk Westerlauwerse)
rechtsdocumenten als oorkonden,
die eveneens in voortreffelijke edities zijn
ontsloten. De laatste Friestalige oorkonde
(uit Leeuwarden) dateert uit 1573. Toen
was ook in Friesland (in 1523 'ingelijfd' m
het rijk van Karel v) een aanvankehjk sterk
door het Duits bemvloed Nederlands de
taal van recht en wet geworden. Het 'boerenfries'
handhaafde zich als de niet-officiele
omgangstaal voor de ongeletterden
ten plattelande. En van een eigen Fries letterkundig
leven is dan niet of nauwelijks
sprake.
Middelfries
Het tijdvak van de MiddelfrIese letterkunde
(ca 1550 tot ca 1800) wordt gedomineerd
door de opzienbarende figuur van de dichter
Gysbert Japicx (1603-1666). Zonder
noemenswaardige voorgangers, zonder de
stimulans van een schriftelijke, laat staan
literaire traditie, blijkt hij vrijwel vanuit
een vacuum in staat m de geminachte taal
van het landvolk literatuur van grote allure
te scheppen. Zijn Fnesche Rymlerye, twee
Jaar na zijn dood in druk verschenen, toont
een dichter en 'taal bouwer' pur sang. Gysberts
taalscheppend en -vormend vermogen
valt te vergelijken met dat van de
renaissancedichters m Holland, aan wie hij
zich verwant heeft gevoeld en met wie hij
heeft Willen wedijveren. Met dit verschil
31
32
dat hij (zij het m beperkte kring) weliswaar
weerklank vond, maar niet of nauwelijks
school heeft gemaakt: 'een berg in laagland',
naar een rake typering van G. Gosses
De klankbodem in het stadhouderlijk
Friesland, waar het 'boers' zo dUidelijk en
naar het scheen definitief naar de (soms
Ietwat pastorale) marge was verwezen, was
te klein Des te verwonderlijker rijst deze
renaissancedichter voor ons op in een oeuvre
dat vrijwel alle toen in de Republiek
gangbare genres omvat. Men vmdt er boertige
dan wel moraliserende tweespraken,
plastische brUiloftsverzen, schalkse maar
ook hartstochtelijke minnezangen, religieuze
lyriek van een ontroerende diepgang,
classicistische prozafragmenten en
niet te vergeten een vijftigtal psalmberlJmmgen.
Bij het vuur van deze meteoor verbleekt de
schijn van incidentele voorgangers als J.J.
Starter en Johan van Hichtum en evenzeer
die van spaarzame nakomers als Jan Althuysen,
Dirk Lenige, Felke van der Ploeg
en Eelke Meinderts Wat hun verdiensten
ook geweest mogen zijn, zéker voor het
levendig houden van het Friese taal besef
en een minieme leescultuur in deze voor de
Friese literatuur zo schemerduistere eeuwen,
de Middelfriese letterkunde is en
blijft Gysbert Japicx' glanzend domein.
Drie eeuwen na zIJn dood kreeg hij m zijn
geboortestad Bolsward een standbeeld. En
er kwam tegelijkertijd een vrijwel defimtieve
heruitgave van zijn werk, met een door
J H. Brouwer als vrucht van jarenlange
Gysbert-studie verzorgd, onmisbaar commentaardeel.
Nieuwfries
Zo'n anderhalve eeuw na Gysbert Japlcx'
dood, als ca 1800 het Nieuwfriese tijdvak
aanvangt, wordt het werk van deze grote
voorganger, de eigenlijke grondlegger van
de Friese letterkunde, herontdekt. Dat
proces voltrekt zich in eerste instantie in
een kring rond de Franeker hoogleraar
Everwinus Wassenbergh (1742-1826). Hij
is de stimulator, die een kleine academische
elite voorgaat in een herlevend taal besef
en een nieuw literair elan. Hetgeen uiteindelijk
leidt tot de oprichtmg van zowel
het 'Friesch Genootschap van geschied-,
oudheld- en taalkunde' (1824) als van de
eerste organisatie op het gebied van de
eigenlijke taalbewegmg, het 'Seiskip foar
Fryske taal en skrlftekenmsse' (1844).
Tot die literaire herbezinning en herleving
heeft ook en vooral de romantiek het hare
bijgedragen, aandacht en liefde als ZIJ koesterde
voor de volkstaal en de volks cultuur.
Meer nog dan in het waardevolle, maar welmg
omvangrijke en enigszms elitaire werk
van 'de Wassenberghschool' vindt die Friese
romantiek haar beddmg in het oeuvre
van de drie gebroeders Halbertsma: Joast,
de doopsgezmde predikant (1789-1869),
EeltsJe, de plattelandsmedicus (1797-
1858) en de zUIvelkoopman TSJallmg Halbertsma
(1792-1852). In hun Rlmen en
TeltsJes (rijmen en vertellingen, eerste volledige
editie 1871) wisten zij gevoel en verstand,
vernuft en volksaardigheden zo vanzelfsprekend-
subliem te combineren dat er
een breed, enthousiast lezerspubliek ontstond.
De Halbertsma's zijn de feitelijke
trendsetters geweest voor de ontwlkkelmg
van de Friese letterkunde van de negentiende
eeuw. Zonder overdrijving mag men
stellen, dat zij het zijn geweest die - zoals
Consclence het zijn Vlammgen deed - de
Friezen leerden lezen in hun eigen taal En
ZIJ hebben, m tegenstelling tot Gysbert
Japicx, wel degelijk school gemaakt en vele,
vaak markante navolgers gehad. Harmen
Sytstra (1817-1862), een van de oprichters
van het 'Seiskip' (1844), kan tot die volgelmgen
gerekend worden met dien verstande
dat hij zIJn leermeesters m talent en
diepgang overtrof. Sytstra's hartstochteliJke
bevlogenheid onderscheidde hem
ook nadrukkelijk van de typische volksschriJvers
die m Halbertsma's voetsporen
traden zoals de zeer produktIeve en veelZIJdige
Walmg Dykstra (1821-1914) en Tsjibbe
Gearts van der Meulen (1824-1906), die
met hun humOristisch maar sterk moraliserend
werk onmiskenbaar grote betekems
hebben gehad voor o.a. de ontwikkeling
van het Friese volkstoneel. Vooral Dykstra
en zijn navolgers, vaak ook epigonen, domineren
het beeld van de Friese letterkunde
m de tweede eeuwhelft meer en meer Het
IS het beeld van een zich sterk verbredende
'Helmatliteratur' met alle charme en nadelen
vandien, maar waarm niettemin ook
telkens opnieuw rUimte blijkt te zijn voor
talenten die zich aan een Ietwat benauwende
traditie willen en kunnen ontworstelen
Een gaaf voorbeeld van het laatste is het
werk van de naderhand als polItIcus vermaard
geworden dichter Plter Jelles Troelstra
(1860-1930) en hetzelfde geldt o.a
voor een vermeuwer van het Friese volkstoneel
rond de eeuwwlsselmg als Yme C
SchUItmaker (1877-1961).
tige dan wel moraliserende
tige dan wteigl em doarnal iwseerl emndoer aliserende
tige dan wel moraliserende
Op Gysbert Japicx en Harmen Sytstra (en
ten dele ook op P.J. Troelstra) beroept zich
de dan nog piepjonge student Douwe Kalma
(1896-1953), als hij in 1915 en daarna in
de door hem gestichte 'Jongfryske Mienskip'
(Jongfriese Gemeenschap) de jongere
schrijversgeneratie oproept tot een radikaIe
breuk met de z.i. steriele, in provincialisme
verzande, volksschrijverij. Kalma heeft
tweeeriei doelstelling gehad. Enerzijds
nam hij, zoals gezegd, zeer kritisch afstand
van de 'vorigen', d.w.z. van het z.i. benepen
en huisbakken klimaat van de 19de-eeuwse
Friese letterkunde in haar bekendste en
populaire vertegenwoordigers en vooral
hun talrijke epigonen. Tegelijkertijd pleitte
hiJ (de parallel met de Tachtigers, dertig
Jaar na dato, lijkt evident) onder het motto
'Fryslän en de wräld!' (Friesland en de
wereld!) voor een meer esthetische en vooral
meer persoonlijke hteraire kunst, zo
mogelijk op mondiaal niveau. Daarnaast
gaf de veelZijdige erudiet Kalma de Friese
taalbewegmg nieuwe impulsen door het
bepleiten van een meer doelbewuste taalpolitiek.
Wat dat laatste betreft heeft het m 1908
opgencht 'KristIik Frysk Seiskip' trouwens
ook belangrijk werk verricht, terwijl het
tevens in confessioneel-chnsteliJke kringen
taboes doorbrak waarmee tot dan toe
de (goeddeels on- of anti-godsdienstige)
Fnese volksschrijvenj was omgeven. Uit de
protestants-christelijke sfeer kwamen
krachtige en talentvolle figuren naar voren
als de theoloog en literatuur-historicus
Geart Aeilco Wumkes (1869-1954), de eerste
die de bij bel in het Fries vertaalde
(1943) en de scherpzinnige en als stilist
Uiterst begaafde essayist en prozalst EeltSJe
Boates Folkertsma (1893-1968). Het
werk van auteurs als de fijnzinmge, filosofische
dichter Obe Postma (1868-1963), de
romanschnJfster m neoromantische stijl
Simke Kloosterman (1876-1938), de 'verteller'
Reinder Brolsma (1882-1953) en de
Iynsche dichteres Rlxt (ps. voor H.A. van
Dorssen, 1887-1979) leverde overigens het
beWIJS dat de talenten, ook bUiten het
eigenlijke Jongfriese kamp, zeker aanwezig
waren om de Fnese letterkunde Zich blijvend
aan een ietwat benauwend provinciahstisch
keurslijf te doen ontworstelen.
Deze ontwikkelmg naar een voldragen, gevaneerde
en autonome literatuur heeft
ZICh m de Jaren dertig en veertig duidelijk
voortgezet m het werk van dichters als
RmtsJe Piter Sybesma (1894-1975), Fedde
Schurer (1898-1968), Douwe Hermans
Kiestra (1899-1970) en met name Douwe
Annes Tamminga (1909), om er slechts
enkelen te noemen. Van het werk van prozalsten
als Ulbe van Houten (1904-1974)
en Nyckle J. Haisma (1907-1943) kan
onder zeker voorbehoud hetzelfde gezegd
worden. Dat voorbehoud geldt dan het feit
dat pas m de jaren na WO IJ het Friese proza
zich definitief uit de sfeer van (vaak talentvolle)
kopieerlust des dagelijksen levens
heeft weten te bevrijden zoals blijkt uit het
oeuvre van Jongeren als Anne Wadman
(1919), ook als criticus en essayist belangnjk),
Rink van der Velde (1932), Reinder
Rienk van der Leest (1933) en vooral ook
Trinus Riemersma (1938). In en door hun
werk is het moeizame emancipatieproces
van de Fnese letterkunde voltooid. De huidige
stand van zaken IS er om het te bewijzen.
De Fnese schrijvers zijn, naar een
woord van Anne Wadman, Friese schnJvers
geworden. In hun thematiek noch in
hun techniek onderscheiden zij zich wezenhJk
van hun confraters elders in WestEuropa.
Men hoeft er de poëzie van biJV.
SJoerd Spannmga (ps. van Jan Dijkstra,
1906-1985), Elia Wassenaer (ps. van L.
Post-Beuckens alias Ypk fan der Fear,
1908-1983), Garmant Nico Visser (1910),
Jan Wybenga (1917), Tmy Mulder (1921)
e.a. maar op na te lezen. Om van de jongere
en allerjongste generatie, hier vertegen -
woordigd door Daniel Daen (ps. van G.
Wlilem Abma, 1942) nog maar te zwijgen.
Echter, hun gemeenschappelijke actieradius
IS wèl aanzienlijk klem er dan die van
hun collega's biJV. m Nederland en Vlaanderen,
want hun potentieel publiek omvat
maximaal maar zo'n half miljoen lezers.
Maar die kunnen dan wel 'te kust en te
keur' gaan biJ zo'n honderdtal meuwe
publikatles in boekvorm jaarlijks. En biJ
een viertal letterkundige tijdschriften, biJ
een fameuze mstelling als 'Operaesje Fers'
(poezie per telefoon: 058-131313). Dat
alles mede dankzij de royale opvattmgen
die het provmciaal bestuur van Friesland
de laatste jaren in taalpolitieke zin in praktische
toepassmg brengt. Dankzij ook de
wettelijke rUimte die het Friestalig onderWIJS
heeft weten te verwerven. Maar ook en
vooral dankzij de taalwil van de Friese
schnJvers en hun lezers, die het eigenlijk en
emdellJk een vanzelfsprekende zaak zijn
gaan vinden dat Je als Fries je moedertaal
spreekt. schrijft en leest.
Voor met-Friezen blijft, jammer genoeg, de
33
Friese literatuur grotendeels een gesloten
boek. Een aantal moderne Friese romans
(van Wadman, Van der Velde en Riemersma)
is in Nederlandse vertaling verschenen.
Zie verder de bibliografie en de opgaven
bij de afzonderlIjke auteurs.
Literatuur: Catalogus der Fnesche taal- en letterkunde
en ovenge geschnften (m de) Provmclale
Btbhotheek van Fnesland (1941), A WADMAN,
Fneslands dtchters (1949), bloeml met mi en
vert ,J H BRouwER, Hedendaagse aspecten van
de Fnese hteratuur (1954), E. HOWARD HARRIS,
The hterature of Fnesland (1956), J PIEBENGA,
Koarte sktednts fan de Fryske sknftekenntsse
(1957'), Encyclopedte van Fnesland (1958), B
SJOLIN, Emfuhrung m das Fnestsche (1969), L
34
PIETERSEN, De Fnez en en hun taal (1969), Btblwgraf
te van de Nederlandse taal- en hteratuurwetenschap,
aangevuld met de btbltografte van de
Fnese taal- en ltteratuurwetenschap (vanaf
1970), Ph H BREuKER E A, Tekst en Uthz (vanaf
1970), Encyclopedte van het hedendaagse Fnesland
(1975), SJ VAN DER SCHAAF, Sktednts fan de
Fryske btwegmg (1977), K DVKSTRA, Lyts hilnboek
fan de Fryske hteratuer (1977), A FEITSMA,
Tussen volkstaal en schnJftaal (1978), G R ZoNDERGELD,
De Frtese Bewegmg m het ttjdvak der
betde wereldoorlogen (1978), D GORTER E A, Taal
yn FrysUin (1984), TR RIEMERSMA, Proza van het
platteland Een onderzoek naar normen en
waarden m het grotere Fnese proza van 1855-
1945 (1984), dlSS, R JELLEMA, Country Fatr,
Poems from Frtesland smce 1945 (1985) [F DAM]
~~-A~~-
Aafjes, Bertus
Elg Lambertus Jacobus Johannes, Nederlands
dichter en prozaschnJver (Amsterdam
12.5.1914)
Volgde aanvankelijk opleldmg tot pnester
en studeerde vervolgens archeologie te
Leuven en te Rome. De drang tot dichten
belette hem deze studie te voltooien. ?:iJn
reizen naar ltalie mspireerden hem m 19-44
tot het omvangrijke gedicht Een voetreIS
naar Rome (1946), waardoor zIJn naam als
dichter bekendheid kreeg Dit werk beleefde
een m Nederland nauwelijks eerder
voorgekomen oplage AafJes werd naar aanleldmg
hiervan door NiJhoff de Jongste der
meesters genoemd. Dit sterk romantlschpoetlsche
reisverslag bezit de charme en de
zangengheid van een lied Uit de tijd der
troubadours Voor Aafjes is reizen "t
schoonste godengeschenk'. Antieke culturen
en de bijbel hebben hem gefascmeerd
en gemsplreerd: een reis naar Egypte werd
aanleldmg tot Het komngsgraf (1948), dat
aangnJpende sonnetten bevat. Overpeinzmgen
over het menselijke tekort en het
dichterschap hebben geleld tot het opmerkeliJke
symbolistische dichtwerk In den
begmne (1949), waarm het verhaal van de
zondeval wordt gezien als een parallel van
de gespletenheid van het dichterschap. De
korte gedichten uit de eerste bundels, vooral
de gelijknamige cyclus uit Het zanduur
van den dood (1941), behoren overigens tot
Aafjes' beste poezIe
Talrijke journalistieke bijdragen over zijn
reizen zIJn veelal later m bundels biJeengebracht,
Aafjes' reizen naar Japan msplreerden
hem bovendien tot het schrijven van
een aantal fantasieverhalen rondom de
aldaar legendarische rechter Ooka (1677-
1751), die zowel om zijn scherpzinnigheid
als om zijn diepe menselijkheid bekendheid
heeft gekregen
Het proza van Aafjes heeft eveneens een
sterk poetische mslag, is eenvoudig en wellUidend,
maar met geheel vrij van een zeker
romantisch pathos
Op late leeftijd schreef hij erotische poeZIe,
de bundel Deus swe natura (1981).
Werken: Het gevecht met de muze (1940), p, Een
laars vol rozen (1942), relsschetsen, Gerrlt Achterberg,
de dIChter van de sarcophaag (1943),
essay, Per slot van rekenmg (1944), aforismen,
De tooverflwt (1944), vert p, Kleme katechiSmus
der poezIe (1944), essay, Omne anlmal
(1944), p , Elf sonnetten op Friesland (1944), p ,
In het atrium der Vestalmnen (1945), p ,Maria
Sybdla Merlan (1946), p, De zeemeermmnen
(1947), nov, Circus (1948), pr, De reis van SmteBrandaan
(1949), herdlChtmg, Egyptische brieven
(1949), pr, Arenlezen achter de maaiers
(1950), pr, Vorstm onder de landschappen
(1952), relsschetsen, De karavaan (1953), p,
Morgen bloeien de abrikozen (1954), reIsschetsen,
De blmde harpenaar (1955), vert p, Logboek
van 'Dolle Dmsdag' (1956), relsschetsen,
CapriccIO Itahano (1957), relsschetsen, Vrolijke
vaderlandse geschiedenis (1958), De wereld IS
een wonder (1959), relsschetsen, Goden en eilanden
(1959), relsschetsen, Italiaans schetsboek
(1959), relsschetsen, Dag van gramschap (1960),
relsschetsen, In de schone Helena (1960), relsschetsen,
De Italiaanse postkoets (1962), relsschetsen,
Odysseus m Itahe (1962), relsschetsen,
De fazant op de klokketoren (1963), Doo/tocht
van een Griekse held (1965), Drie (1967), verh ,
De denker m het riet (1968), Die te Amsterdam
vaak zei Jeruzalem (1968), Een ladder tegen een
wolk (1969), verh , De rechter onder de magnolw's
(1969), verh, De koelte van een pa uwe veer
(1971), verh ,Mijn ogen staan scheef (1971), relsschetsen,
De vertrapte pIOenroos (1973), verh ,
Een lampIOn voor een blinde (1973), nov, De
laatste faun (1974), verh, Limburg, dlerboar
oord (1976), In de Nederlanden zmgt de tijd
(1976), Kleme Isar, de Vierde kOning (1979), Het
roze wonder (1979), verh
Uitgaven: Verzamelde gedichten (1948), Het gevecht
met de muze Verzamelde gedIChten
(1974)
Literatuur: K JONCKHEERE, B A De dichter van de
poeZIe (1952), G STUIVELING, 'Dichterschap als
zondeval', m Triptiek (1952), W ENZINCK, 'Praten
met BA', In Periscoop, 20 (1970), A WESTERLINCK,
m Muslca Humana, 4 (1973), J DANIELS,
m Streven, 27 (1974), W SINNINGHE, DAMSTÉ en
R MOLIN, B A (1981), H VAN DE WAARSENBURG,
'Erotische poezIe van BA', m Nieuw VI
Tijdschr, 34 (1981), G KOMRIJ, m Dit hels moeras
(1983) lp H DUBOIS EN RED J
Aalberse, Han B.
Ps. van Johannes van Keulen, Nederlands
Uitgever en romanschrijver (Bruinisse
20.12.1917). Kwam vooral in het meuws
door het verschijnen van zIJn romans De
hefde van Bob en Daphne (2 din., 1955 en
1957) en Ltesbeth en de wereld van Bob en
Daphne (1959), die voor het ministerie van
Justitie aanleldmg vormden voor een geruchtmakend
proces over het zinneprikkelend
karakter van deze Lolitaromans, terwiJl
Aalberse altijd heeft volgehouden er
opvoedende bedoelingen mee te hebben
gehad. Nlettemm werd de auteur tijdelijk
in hechtenis genomen. Hij kreeg uiteindeliJk
een symbolische boete en zijn boeken
35
AARDWEG
werden geconfisqueerd, ondanks het feit
dat versch. auteurs van naam (Jef Last,
Adnaan van der Veen, Vlctor E. van Vnesland
e a.) verklarmgen ten gunste van Aalberse
aflegden
Later verschenen nog LucIe, Ltesbeth en
Daphne (1968), ehlco (1970), Ralmundo
(1972) en Dolores (1976). Aalberse vertaalde
voorts Uit het Engels, o.a. werk van Wilham
Faulkner.
Literatuur: J LAST, 'De waarheid gevonnIst', In
Nieuwe Stem, 2, 5 (1965), M PAM, In Vnj Nederland
(17 nov 1979) IG.I VAN BORK]
Aardweg, Henricus Petrus van den
Nederlands journahst, dichter en prozaschriJver
(Hoorn 19 7 1899-Amsterdam
4.7.1971) Was aanvankelijk werkzaam in
de handel, later als JournalIst en correspondent
van versch. kranten in Parijs en
Rome Was daarna tevens ad vlseur van een
UItgeVerI].
Van den Aardweg schreef veel Jeugdliteratuur,
o.m. gebaseerd op histonsche figuren
en gebeurtemssen Generaal Van Heutsz
(1941), De overwmtenng op Nova Zembla
(1943) Daarna volgden romans en poezIe
ZIJn verblijf m ParIjs leverde een reeks
romans op die deze stad als achtergrond
heeft: Maagd m Montparnasse (1954),
Madame Dokter (1959) en Onweer boven
Pan)s (1961) Zij behoren tot het sterkste
werk van deze auteur. Zijn poezie, gebundeld
m Incidentele begeleldmg en Overwegmgen
(1951), IS traditioneel, sober en
vormvast, en doet denken aan de levensaanvaardende
poezie van J.C Bloem.
Samen met Johan Luger schreef Van den
Aardweg een bIOgrafie van LOUIS Davids.
Voorts vertaalde hij werk van o.a J.P. Sartre,
van wie hiJ ook invloed onderging.
Werken: Menschen Roman Uit het leven van een
klem land (1941), Dr Peter Petromus (1941), r ,
VIer meIsjes en hun landhuIs (1942), Jeugdb ,
Een Hollander trok Uit (1942), pr, Het onafwendbare
(1946), r, Spaanse verhalen (1946),
Johanna (1947), r ,NotitIes (1955), p ,SIlhouetten
(1959), p, ZOJUIst verschenen UItgeversroman
(1965)
Literatuur: M UVLDERT, In De GIds (1943 en
1947) IGJ VAN BORK]
Abba, Bartholomeus
36
Noordnederlands dichter (Amsterdam
9.7.1641-ald. 8.3.1684). In 1666 schreef hij
zich aan de universiteit van Franeker in als
jUrIdisch kandidaat. Nog hetzelfde Jaar
promoveerde hij, waarna hij Zich als advocaat
m Amsterdam vestigde.
Jan Soet droeg zIJn bundel Parnassus aan
't Yaan 'den wel-geoeffende en doorluchtige
Poêt Barth Abba' op Abba was toen 22
Jaar en men had blijkbaar hoge verwachtmgen
van hem als dichter, maar hij heeft deze
met waar kunnen maken. Van zIJn hand
zIJn slechts hier en daar gedichten bewaard
gebleven en van een rIJk talent kan moeilijk
worden gesproken Het zIJn vnl lof- en
grafdlchten,o.a voor het geslacht De Wltt
en RIJklof van Goens.
Literatuur: G KALFF, Gesch der Nederl Letterk,
dl 4 (1909), HF WIJNMAN, 'UIt het leven van een
Amsterdams Bohemlen', In Haagsch Maandblad
(1935) lp M M KROONEj
Abbing, Justine
Zie Bruggen, Carry van
Abele spelen
Benammg voor vier Middelnederlandse
wereldlIjke toneelspelen Uit de 14e eeuw,
bewaard m het zgn. Hulthemsche handschrIft
(Brussel hs KB 15589-623) Esmorelt,
Glonant, Lanseloet van Denemarken,
Van den wmter ende van den somer
Over de precieze betekems van de term
abel spel bestaat wemlg zekerheid. Het
Middelnederlandse woord abel zou in deze
context kunnen betekenen: geschikt, handig,
schoon of kunstig Ook over datermg
en lokalisering, auteurschap, pub hek en
wijze van opvoeren IS weinig bekend Taalkundige
en enkele geografische gegevens
kunnen wijzen op een VrIj oostelijke plaats
van ontstaan (Brabant of Limburg); maar
voor het overIge is met eens zeker of de vier
spelen aan één auteur moeten worden toegeschreven,
al kan de overeenkomst m thematiek
(minne), sfeer (hoofse cultuur, exotisme),
composItie en stijl niet worden ontkend.
De teksten richten zich tot een gemengd
publIek bestaande uit 'arme ende rIke', 'heren
vrouwen Wijf ende man', maar de emge
vermeldmg van een eigenlijke opvoering is
dat op 14 maart 1412 te Aken door de gezellen
van Diest een 'spel van Lanceloet',
wsch het abel spel, werd vertoond. Enkele
tekstuele gegevens Impliceren een zittend
publIek, andere elementen zouden erop
wijzen dat de opvoeringen bmnenshUIs
plaatsvonden, m tegenstelling tot wat tot
dan toe voor toneel gebruikelijk was.
Zie ook de afzonderlIjke teksten.
Uitgaven: P LEENDERTZ (ed), Mlddelnederlandsche
dramatIsche poeZle (1907), L VAN KAMMEN,
De abele spelen (1969)
Literatuur: R VERDEYEN, 'Beschouwmgen over de
abele spelen', m Versl en Meded v d Kon VI
Acad (1927), F G VAN DER RIET, Le théätre profane
sérieux en langue flamande au moyen äge
(1936), A DE MAYER, Middeleeuws-romantisch
toneel (1942), G STELLINGA, De abele spelen
Zinsvormen en zinsfuncties (1955), G.A VAN Es,
'Het negeren van tIJd en afstand m de abele spelen',
m TI}dschr v Nederl Taal- en Letterk, 73
(1955), W VAN EEGHEM, m Brusselse Post (nov
1954-feb 1955), J VAN MIERLO, 'Is Jan Dille de
dichter van onze abele spelen?', m Versl en
Meded v d Kon VI Acad (1957), G STUIVE.
LING, 'De structuur van de abele spelen', m Vakwerk
(1967), W M H HUMMELEN, 'Tekst en
toneehnrlchtmg m de abele spelen', m De Nieuwe
Taalg , 70 (1977) [J REYNAERT]
Abma, G. Willem
Fnes dichter en romanschrijver (Folsgare
12 7 1942). Na studie theologie te Gronmgen
(doctoraal examen 1974) werkzaam bij
het onderWijS te Leeuwarden. Publiceerde
onder het ps. Damel Daen een tiental verzenbundels
en onder eigen naam drie romans
met autobiografische inslag. Zijn
poezIe wordt gekenmerkt door preoccupatie
met zijn calvlmstische jeugd enerzijds
en anderzijds door een filosofisch getmte
benadermg van de zin van het bestaan.
Voor zijn poezie ontving hij In 1973 de Gysbert
Japicx-prijs. Schrijft ook kritieken en
essays, o.a In het tijdschrift Trotwaer.
Werken: De älde en de leave hear as lead om äld Izer
(= De oude en de heve heer als lood om oud IJzer,
1970), p, Op lIbben en dea (= Op leven en dood,
1970), p, Mosken en goaden (= Mussen en
goden, 1972), p , Bûten It skûllilf (= BUlten de
baarmoeder, 1973), p ,De Iken fan Dodona (= De
eiken van D , 1976), P ,Fltraez}ewräld (= VItragewereld,
1976), p ,Rännen fan for}ltms (= Randen
van vergetelheid, 1977), p, H}erstreach (=
Herfstrag, 1979), p, En It barde (= En het
geschiedde, 1980), p, Nachtfeest (1982), p, In
satansbern (= Een satanskmd, 1981), r , De klinyk
(1982), r ,De oantaastlng (= De aanrandmg,
1983), r ,De sprong (1985), p
Literatuur: T J STEENMEIJER-WIELENGA, m Tekst
en Utliz (1975), K DYKSTRA, Lyts hänbaek fan de
Fryske lIteratuer (1977), F HIDDEMA, 'Yn 'e
besmJmg fan OldlPÛS Psycho-analytyske ynterpretaasJe
fan G W A syn roman "In satansbern"',
m ft Beaken, 2 (1983) [F DAM]
Achterberg, Gerrit
Nederlands dichter (Langbroek 20.5.1905-
Leusden 17.1.1962). Van protestantse huize.
Debuteerde met traditIOnele, van christeliJk
levensbesef doortrokken, poeZIe, die
hij samen met de vergelijkbare verzen van
zijn vnend Dekker publiceerde in de prIvéuitgave
De zangen van twee twmtlgers
(1925) Vergeleken bij dat Uitgangspunt IS
ACHTERBERG
de bundel Afvaart (1931) een nieuw debuut,
van een totaal andere dichter, die
zich niet langer wilde opstellen In de traditie,
maar volkomen nieuwe wegen insloeg
die hem ver van huis voerden; geen conforme
belijdenissen in geijkte vormen, wel een
stoutmoedig en bezeten verkennen van
gebieden gelegen over de grens van dood en
leven. In het spanmngsveld dat dit zoeken
veroorzaakt moet hebben, vindt een levensfeIt
plaats dat met 'dood door schuld'
aangedUid zou kunnen worden. Vanaf de
volgende bundel EIland der ZIel (1939)
wordt dit nooit bij name genoemde feit verwerkt
in het thema van de gestorven geliefde,
die alleen in het vers van de 'schuldige
dichter' tot leven kan worden gewekt.
Toen lang na WO 11 Achterbergs geheim op
weinig kiese wijze werd onthuld, werd de
toch al bestaande neiging in elk gedicht
waarIn een 'u' of 'gij' wordt aangesproken
die persoon in de bIOgrafie te plaatsen,
sterker. Een dergelijke lezing houdt een
rampzalige verengIng in: de kracht van de
u-figuur is veeleer dat zij oningevuld blijft,
een teken van het absolute, het complete
leven waaraan de gebroken mens slechts
van tijd tot tijd deel kan hebben. In die zin
IS de obsessionele pogIng om, gedicht na
gedicht, een fundamentele breuk in het
menselijke bestaan te helen, niet van persoonliJk,
laat staan autobiografisch belang,
maar van universele waarde. Voor het
ongedaan maken van het noodlottige gemis
bediende Achterberg in een serie snel op
elkaar volgende dichtbundels zich van matene
en werkelijkheid om zich heen, waarin
de u-figuur als het ware een tijdelijk onderkomen
wordt geboden, en van mythen en
sprookjes (Orpheus en Eurydice, SneeuwwitJe)
waarin zij wordt opgezocht.
Geen taalmiddel blijft daarbij ongebruikt:
techmsch jargon en andere taalspecialismen
kunnen worden aangewend om de
speurtocht naar de ontbrekende ander tot
In de vreemdste uithoeken te kunnen
voortzetten. Een magische werkwijze, die
het onheil dat bUiten de poèzie om niet uit
de weg is te gaan, in steeds andere codes
probeert te bezweren.
Achterberg koos voor deze Inhoud merendeels
de vorm van het sonnet, bij uitstek
geschikt om antithesen op elkaar af te
stemmen. Vooral in zijn latere werk, dat
cyclisch van aard is, wordt deze versvorm
steeds meer uitgebUit. Er zijn dan in de thematiek
twee accenten te onderscheiden,
die In vroeger werk ook wel aanwezig
37
ACKERE-DOOLAEGHE
waren, zij het enkel incidenteel en onder betoond:
alledaagse humor en twijfel aan het
dichterlijke vermogen. Het lijkt of één
gedicht niet meer in staat is de 'u' vast te
houden en of de mystieke eenwording en de
delging van schuld - het menselijk tekort -
die daarmee gepaard gaan, de vraag wordt.
De 'u' wordt in een cyclus als Ballade van
de gasfrtter (1953) of Spel van de wrlde
Jacht (1957) lang op afstand gehouden: via
versch. mvalshoeken moet ZIJ worden opgespoord,
maar tenslotte staat slechts vast
dat ZIJ in de reeks gedichten gepasseerd is,
haar aanwezigheid is niet van blijvende
duur, misschien zelfs niet meer dan een
hersenschim.
Blijkens de ontvangst van Achterbergs
werk na zIJn dood is het vooral die laatste
poeZIe, waarin mystiek, magie en poèzle
voortdurend op het spel worden gezet in
een kwestie van leven en dood, die hem tot
een groot, modern dichter maakt. Door de
vlucht van de verbeeldmg op een moment
dat de zm van het eigen dichterschap in
twijfel wordt getrokken, komen er een reikwiJdte
en een ritmische spanmng in het
werk, die de aangrijpende obsessie van
vroegere bundels nog te boven gaan. Het
feit dat JUist de cycli Uit Achterbergs laatste
Jaren en zijn laatste bundel Vergeetboek
(1961) - deels met vroeger werk -
steeds meuwe interpretaties en benaderingen
vinden, wijst op een verrUiming van de
thematIek, op een speelruimte waarin de
Identiteit van de u-figuur, representant
van een verlies dat met IS goed te maken, op
geen enkele manier IS vast te stellen. Dat
maakt Achterbergs poezIe tegelijk minder
ongrijpbaar en meer levensvatbaar.
De mengelmg van realiteitszin en droom
(verlangen of nachtmerrie), die Achterbergs
werk in heel zijn omvang kenmerkt,
heeft direct of mdirect veel moderne dichters
aangesproken. Het IS frappant dat
zowel traditIOnele als experimentele dichters
mAchterberg een voorbeeld konden
zien. De prijzen die hem toegekend werden,
o.a. de PC. HooftprIJs in 1950 en de ConstantiJn
Huygensprijs in 1959, vormen
maar een flauwe afspiegeling van de algemene
waarderIng die zijn werk al bij zijn
leven ten deel is gevallen
Smds 1981 bestaat er een Achterberggenootschap
dat tweejaarlijks de AchterbergKronrek
uitbrengt
Werken: Dead end (1940), Osmose (1941), Thebe
(1941), Smtels (1944), Morendo (1944), Eurydlce
(1944), LImIet (1946), Stof (1946), Radar (1946),
Sphmx (1946), EnergIe (1946), EXIstentIe
38
(1946), En Jezus schreef m 't zand (1947), DoornrOOSje
(1947), Hoonte (1949), Sneeuwwitje
(1949), Mascotte (1950), Cenotaaph (1953), Ode
aan Den Haag (1953), Autodroom (1954), Blauwzuur
(1969)
Uitgaven: Cryptogamen (Eiland der ZIel, Dead end,
Osmose, Thebe) (1946, 1953'), Oude cryptogamen
(Afvaart, Morendo, InertIe, Smtels, Radar,
Stof, Sphmx) (1951), Cryptogamen III (Eurydlce,
LImIet, EnergIe, EXIstentIe, ZestIen, Hoonte,
Doornroosje, En Jezus schreef m 't zand) (1953),
Cryptogamen IV (SneeuwwItje, Mascotte, Cenotaaph,
Ode aan Den Haag, Ballade van de gasfItter,
Spel van de wilde jacht) (1961), Verzamelde
GedIchten (1962, vele herdr ), Achtergebleven
gedIchten (1980)
Literatuur: A DONKER, Hanmbal over den Hehcon
(1940), B AAFJES, 'De dichter van de sarcophaag',
In Cryptogamen I (1943), F SIERKSMA E A, Commentaar
op A (1948), P RODENKO, In Maatstaf
(1955,1958), S VESTDIJK, Voor en na de explOSIe
(1960), J VAN DE SANDE, 'De structuur van As
bundel Autodroom', In Merhjn (1960), P CALIS,
'BI] de dood van A ',In De GIds (1962), W L M E
VAN LEEUWEN, In De VI GIds (1963), L VAN DE
SANDE, NIeuw kommentaar op A (1966), AF
RUITENBERG-DE WIT, Formule m den morgenstond
(1968), RA C CORNETS DE GROOT, 'A als
hermetlst', In Contra-terrem (1971), M DE JONG,
Inzake A (1971), IDEM, Nogmaals mzake A
(1973), RL K FOKKEMA, Varianten bIJ A (1973),
M H SCHENKEVELD E A, Aantekemngen bIJ A s
spel van de wilde jacht (1973), A F RUITENBERGDE
WIT, Het hUIS van A (1978), J DE PIERE,
Woorden m een onbepaalde tIjd mleldmg tot de
poeZIe van GA (1980), 0 WOLTHERS (ed),
'G A " In Schrijvers prentenboek, dl 21 (1981),
W HAZEU, G A Een bIOgrafIsche schets (1982),
RL K FOKKEMA, In KritIsch LeXIcon van de
Nederlandstalrge Irt na 1945 (1983) IR BLOEM]
Ackere-Doolaeghe, Maria van
Vlaamse dichteres (Dlksmuide 25.10.1803-
aid. 7 4.1884). In 1836 gehuwd met de heelmeester
Bruno van Ackere.
Verwierf rUime bekendheid met haar ode
Aen de Belgrsche drchters, het inleidende
stuk tot de NederdUitsche letteroefenrngen
(1834), een hulde aan oude en Jongere
Vlaamse schrIjvers en een oproep mee te
werken aan de herleving van de poezIe
ZIJ werd spoedig populair, ook m Nederland
waar haar verzameld werk in 1876-
1878 werd uitgegeven. Haar bekroonde
verzen, vaderlandse gedichten, gelegenhelds-
en didactIsche stukken (volksbeschavmg,
ontwikkelmg van de vrouw), hebben
de hoogdravende trant van BIiderdiJk,
Helmers en andere bewonderde dichters.
RomantIsch van toon zijn haar elegieen,
romances, door een moederlijk gevoel gemsplreerde
gedichten, sentimentele verhalen
en genrestukjes. In deze sfeer, in haar jeugd
door de lectuur van Tollens ontdekt, en in
het volksliedgenre schreef zij haar beste
stukken.
ZIJ leverde talrijke vertalmgen en bewerkmgen
van bUitenlandse poezie. Versch.
van haar gedichten werden m het Frans,
DUits of Engels vertaald
Werken: Madeheven (1840), De avondlamp (1850),
Slnte Godeheve, Vlaemsche legende Uit de XIde
eeuw (1862), WInterbloemen (1868), Najaarsvruchten
(1869), Madeheven en avondlamp
(1876), verz p, Najaarsvruchten en wInterbloemen
(1877), verz p, Nieuwste gedichten (1878),
Jongste dichtbundel (1884)
Uitgave: BIJ 't hchte naaldewerk VSW-Cahlers
(1968)
Literatuur: G DEBREYNE-DuBOlS, Poésles de Madame
V A, née MD (1867), E VAN BERGEN, Eene
Vlaamsehe dIchteres, mevr V A -D (1883), F
VAN DEN WEGHE, 'Dubltade', m EIgen beelden en
schetsen (1904), L GOEMANS, m BlOgraphl€ NatIOnale
de Belglque, 26 (1936-1938), Huldedag
MD (1976) [R F LISSENS]
Adama van Schelterna, Care} Steven
Nederlands dichter (Amsterdam 262.
1877-Bergen NH 6.5.1924). Zoon van
kunstkenner en -handelaar, klemzoon en
naamgenoot van een sterk sociaal bewogen
predikant-dichter. Volgde moeizaam het
gymnasIUm, was sterk en sportief maar
hypergevoelig en nerveus, had tijden van
depreSSie en schreef sombere prozaschetsen
onder de schuilnaam Melas. Sinds 1896
student medicijnen aan de Umversiteit van
Amsterdam, gewaardeerd corpslid en begaafd
acteur bij het studenten toneel, ging
werken biJ een mternatlonale kunsthandel.
Door de dood van zijn vader erfde hij in
december 1899 een bescheiden kapitaal,
waarvan hij ambteloos kon leven.
Als student m aanraking gekomen met het
socialisme en lid geworden van de SDAP,
ontwikkelde Adama van Schelterna zich tot
socialistisch dichter, in wie het nieuwe
Ideaal sterk genoeg was om de aangeboren
melancholie te beheersen. Zijn eenvoudige,
zangerige lyriek, die sterk verschilde van
die der tachtigers, vond bij de meeste cntici
gereserveerde bewondering, bij de lezers
grote mstemming. Afkerig van zowel de
indivldueelste emotie als de indlvidueelste
expreSSie, zocht hij een algemene natuurindruk
weer te geven in verzorgde, aan traditie
gebonden versvormen zoals lied en refrem.
Door zijn socialistische striJdgedichten
werd zijn naam populair, meer dan die
van Gorter of Hennëtte Roland Holst.
In 1907 huwde Adama van Schelterna met
Anna Catharina Kleefstra, zijn secretaresse
biJ het schrijven van een essay over de
AERDE
grondslag van zIJn dichterlijke en kritische
opvattmgen Het kinderloos echtpaar
woonde te PanJs, in !talie, daarna in Mü.nchen
en vestigde Zich 1913 in Bergen (NH).
WO I bracht een CriSIS m het sociaal optimisme
van de dichter teweeg, doodsgedachten
beheersten hem, zIJn ratIOnele
levens besef kreeg een religieuze ondertoon.
De naoorlogse mflatles waren een bedreigmg
van zIJn materiele bestaan, het leninisme
m Rusland een aantasting van zijn Idylhsche
viSie op de ontwikkeling.
Niettemin hervond hiJ zijn evenwicht en
werkkracht, getUige het wiJsgerig-cultuurhlstonsche
gedicht De tors (1924). Van dit
gedicht m zeven zangen werden er vijf
gepubliceerd m het door hem geredigeerde
tijdschrift Orpheus De uitgave van het
gehele werk, in voorbereiding toen de dichter
stierf, verscheen m 1924, na zijn dood.
Een door een val opgelopen hersenschuddmg
die met als zodanig was herkend, IS
wellicht de oorzaak geweest van zijn onverwachte
dood.
Ofschoon de waardering voor Scheltema's
dichterschap omstreeks 1920 ook bij de
Jongeren groot was, gaf de publikatie van
de Verzamelde gedIchten (1934) aanleidmg
tot overwegend afwijzende kritiek.
Werken: Een weg van verzen (1900), p , Uit den dool
(1901), p , Van zon en zomer (1902), p , Londen
(1903), pr, Dusseldorf (1903), pr, Amsterdam
(1904), pr, Zwervers verzen (1904), Eenzame
liedjes (1906), De grondslagen eener meuwe poezie
(1907), pr , Uit stllte en strijd (1909), p ,!tahe
(1914), pr ,Zingende stemmen (1914), p ,De keerende
kudde (1920), p , Kunstenaar en samenleving
(1922), pr , Gevleugelde spreuken (1925)
Uitgaven: Eerste oogst (1912), bloeml Uit Een weg
van verzen en Uit den dood, Verzamelde gedIChten
(1962), H ROEST (ed), Er ging lets mOOIs
voorbij C A v S (1974), 'Een nagelaten
werk', m M TER BRAAK, De Propria Cures-artlkelen
1923-1925 (1978),metml doorC PEETERS,
D VANDALEN(ed),LEJ Brouwer en CA v S,
Droeve snaar, vriend van mij (1984), brieven
Literatuur: Ter herdenking van CS A v S (1929),
G STUIVELING, 'A v S en zIJn tekort', m Steekproeven
(1950), F DROST, CS A v S (1952), C
OFFERMANS, 'C S A v S 's estetika', m Materialistische
literatuurtheorie (1973) [G STUIVELING]
Adwaita
Zie Dèr Mouw, Johan Andreas
Aerde, Rogier van
Ps. van Adolf Jozef Hubert Frans van
Rijen, Nederlands prozaschrijver (Rotterdam
4.10 1917). Schreef m 1937 een bewerkmg
van het bijbelverhaal Kam (1939),
waarm hij tevens het Joodse probleem
39
AERSCHOT
behandelt. Het boek werd tijdens de DUitse
bezettmg dan ook verboden. Als verzetsman
werd Van Aerde gearresteerd en op
transport gesteld naar Neurenberg.
Na de bevriJdmg publiceerde hiJ Bezet
gebIed (1946) en Stem m de woesttJn
(1947) In 1956 verscheen zijn vle romancée
over de dichter Paul Verlaine, De arme
bruIloftsgast Daarna verschenen nog enkele
mmder geslaagde romans, zoals Fraude
(1960) en Iets beters dan de dood (1964).
De studie van de Russische literatuur
bracht hem tot de vertalmg van Russische
balladen. Van Aerde schreef voorts over
opvoeding en JeugdproblematIek.
Werken: Stenka Razm (1948), De leugen !s onze
vader (1950), Nooddorp (1951), Vrouwensp!egel,
vrol!)ke sprookjes over vrouwen, liefde en huwelijk
(1951), Vogel zonder nest (1956), Voor Wie
anders (1978)
Literatuur: I AGASI, 'De romans van R v A', m
Mens en Boek, 21 (1969) IG J VAN BORKI
Aerschot, Bert van
Vlaams romanschrijver (Lier 3.3.1917).
Studeerde aan de Antwerpse Academie,
was werkzaam m het bouwbedrijf en biJ de
televisie Debuteerde m 1942 met de roman
De kleme wereld, bundelde tien jaar later
drie novellen onder de titel Ik leefde gIsteren
en gaf daarna vitalistische romans Uit,
waarvan de eerste drie een naturalistische
en sterk sensuele mslag hebben Zijn later
werk Emde van een reIs (1959) getUigt van
een mildere kijk op het leven
Van Aerschot ontleedt scherp en ongenadig
het onderbewustzijn van zijn personages,
die zich door zelfkenms trachten te
verheffen. Hij schrijft een helder, suggestief
en gecondenseerd proza De auteur
heeft ook geschilderd.
Werken: B!ttere Wijn (1954), r, De vrouwen (1956),
r ,De lift (1957), r ,De gebroeders (1961), r ,Kmderen
van Atlas (1962), De dochters van Delph!
(1964), De nacht van Icarus (1965), Ale!da zonder
zwaan (1966), verh, De kartonnen stad
(1966), Homo sum (1967), t ,De pnesteres (1968),
nov, Endymwn en Selene (1968), r , De N V
loopt gesmeerd (1969), t ,De stad b!j morgenlicht
(1974), De afvallende bloem (1975), r, Sta op en
dors (1978), r, Erot!sche en andere verhalen
(1979)
Literatuur: H LAMPO, 'Dne schnJvers, dne werelden
Frans de Bruyn, B v A en Eugène Bosschaerts',
m N!euw VI T!Jdschr, 9 (1955), W
COPMANS, 'B v A een mdlvlduahst m de ZUIdneder!
ht', m Mens en taak, 13 (1970)
IJ DE CEULAER]
Affligem, Willem van
40
Middelnederlands en Latijns schrijver
(Mechelen ca 1220-Smt-Truiden 14.4.
1297) Bastaard Uit het geslacht van de
Berthouts van Mechelen; studeerde in PariJS
en werd monmk in het benedictiJnenklooster
Affligem te Hekelgem biJ Aalst.
Na een verblijf te Waver als prior werd hiJ
m 1277 abt van de benedictijnenabdij te
Smt-TrUIden. In de krom ek van Smt-Truiden
wordt hiJ geprezen als een 'vir magne
IIterature' en een 'bonus metrIcus' Of deze
kwalificaties te danken zIJn aan Latijnse
dan wel aan Middelnederlandse werken IS
onbekend en heeft tot veel gissmgen aanleidmg
gegeven
De opvattmg dat Willem van Affligem de
auteur van het zgn Limburgse Leven van
Jezus, het befaamde LUikse dlatessaron,
zou ZIJn, IS door De Brum m de Uitgave uit
1970 van het LUikse diatessaron opgegeven,
doch leeft meen orlgmele interpretatie
voort bij G. QUispel Tegen de veronderstelling
dat Willem van Affligem de auteur
zou zIJn van het m één enkel hs bewaarde,
anoniem overgeleverde Middelnederlandse
Leven van Lutgart werden reeds m 1946
door D A Stracke argumenten aangevoerd
Nieuw onderzoek heeft de posItie van Willem
van Affligem m de Middelnederlandse
letteren verder ondergraven.
Uitgaven:F VAN VEERDEGHEM (ed ), Leven van Smte
Lutgart, tweede en derde boek Naar een
Kopenhaagsch handschnft [ J (1899), C C DE
BRUIN (ed), 'Het LUIkse Dlatessaron Met de
Engelse vertahng van A J Barnouw', m Verzameling
van M!ddelnederlandse bijbelteksten I,
Evangellen-harmomeen (1970)
Literatuur: F PELSTER, 'Der Hemnch von Gent
zugeschnebene Catalogus VIrorum IilustrlUm und
sem wIrkhcher Verfasser', m H!stonsches Jahrbuch
der J Gorres-Gesellschaft (1918-1919),
C C DE BRUIN, M!ddelnederlandsche vertalmgen
van het N!euwe Testament (1934), J VAN
MIERLO, 'W v A en het Leven van Jesus en het
Leven van Smte Lutgart', m Versl en Meded
Kon VI Acad (1935), IDEM, 'Het leven van Smte
Lutgart oorspronkehJk Llmburgsch?', m Idem
(1936), G C VAN KERSBERGEN, Het LUIkse Dwtessaron
m het N!euw-Nederlands vertaald met
een mle!dmg over de herkomst van de M!ddelnederlandsche
tekst (1936), L WILLEMS, 'Aanteekenmgen
over Mlddelneder!andsche schriJvers',
m Versl en Meded Kon VI Acad (1936), D A
STRACKE, 'Over den benJmer der Kopenhaagse
Lutgart', m Ons Geestelijk Erf, 20 (1946), J VAN
MIERLO, 'Kan W v A ook de bewerker zIJn van het
Leven van Jezus?', m Versl en Meded Kon VI
Acad (1950), L REYPENS, 'VIta Beatncls De
autobIOgrafIe van de Z BeatnJs van TIenen o CISt 1200-1268 In de LatIjnse bewerkmg
I l', m Stud!en en tekstUItgaven van Ons Geestelijk
Erf, xv (1964), G HENDRIKS, 'W v A
auteurschap van het Leven van Lutgart getoetst
aan het hoofdstuk - Thlmere', m Ons Geestelijk
Erf, 40 (1966), N HARING, 'Der Llteraturkatalog
von AfflIgem', m Revue bénéd!ctme, 80 (1970), G
QUISPEL, Het evangelie van Thomas en de Nederlanden
(1971), G HENDRIX, Handschnften van
de Vita Lutgardls en van vertalmgen ervan m de
volkstalen Uit bmnenlands en bUitenlands beZit
Een overZicht (1974), IDEM, Filologische studie
van het Middelnederlandse Leven van Lutgart
(Kopenhaags handschnft) Heunstiek en authentlClteltskrltiek
(1975), dISS., IDEM, 'Blood IS
ThlCker than Water CIsterclan Sympathles lD
the 14th Century Catalogus vJrorum 11iustrlUm',
lD Clteaux Commentarll cisterclenses (1976), D
VAN DEN AUWEELE, 'W v A en het dubbele balJuwschap
van Thlmere de Rogemez', lD Sacns Erudln,
25 (1982) [G HENDRIX]
Aiol
Frankische roman over een Jonge edelman.
Twee Middelnederlandse bewerkingen van
het Frans zijn gedeeltelijk overgeleverd. De
Limburgse bestaat uit rUim twintig fragmenten
met tezamen ca 700 versregels; zij
is tamelijk tekstgetrouw en dagtekent
wsch. nog Uit de 13de eeuw (UB, Leiden en
KB, Brussel). De Vlaamse bewerking is
vrijer van stijl en stellig jonger; hiervan zijn
ca 1200 verzen te Breda teruggevonden.
Literatuur: J VERDAM, lD TIJdschr v Nederl Taaien
Letterk , 2 (1882), J DESCHAMPS, lD Spiegel
der Lett , 1 (1956), IDEM en M GIJSSELING, 'De
fragmenten van de LImburgse AIOI', lD Studw
germamca gandensw, 8 (1966), J DESCHAMPS,
'AIOI', lD VIJf Jaar aanwmsten KB Brussel 1969-
1973 (1975), E VAN DE BERG, 'De versIficatie van
de vroegste Mlddelnederl epIek en de vroeg mIddeleeuwse
HoogdUItse tradItie', lD Nieuwe
Taalg , 74 (1981) [G STUIVELING]
Aitzema, Lieuwe van
Noordnederlands historicus (Dokkum 19.
111600-'s-Gravenhage 23.2.1669). In 1617
verscheen te Franeker zijn Poemata JuV!mha,
maar later wijdde hij zich geheel aan
de staatkunde. Dank zij zijn oom Foppe
AItzema werd hij benoemd tot resident van
de Hanzesteden te 's-Gravenhage, welke
functie hiJ vele Jaren bekleedde.
Vermaardheid verwierf Aitzema met zijn
werk: Saken van Staet en Oorlog mende
omtrent de Veremgde Nederlanden (15
din, 1655,6 din., 1669'). In het zesde deel
van de tweede druk was ook zijn afzonderhJk
verschenen Verhaal van de Nederlandsche
vredehandelmg en herstelde
leeuw of Discours over het gepasseerde m
de Veremgde Nederlanden m 't jaar 1650-
1651 opgenomen.
Het oordeel over de waarde van Aitzema's
histOrIsche werken loopt sterk uiteen. N.G.
van Kampen spreekt in zijn Beknopte
gesehledems der letteren en wetenschap
m de Nederlanden (1821-1826) van een
AKEN
leesbare verzameling staatsstukken van
belang door het gewicht van die stukken,
van onvermoeide vlijt, waarheidsliefde en
onpartijdigheid. RJ. Fruin daarentegen
heeft in zijn Verspreide geschnften (1900)
ernstige bedenkingen met name tegen de
passages waarin, vanuit geheime correspondenties,
welke met werden gepubliceerd,
versch. personen zeer negatief door
Aitzema worden aangevallen. Toch is zijn
uiteindelijk oordeel milder omdat de verzamelde
documenten een onontbeerlijke aanvulling
vormen op de andere geschiedschrIjvmgen
van die tijd. Door de vlotte
stijl van schrijven is Aitzema's werk ook
voor de gemteresseerde lezer van nu zeer
leesbaar.
Literatuur: J J POELHEKKE, Enkele aantekemngen
over A (1960), CS M RADEMAKER, 'L A " JO
Archief voor de gesch v d katholieke kerk m
Nederland, 10 (1968), E H WATERBOLK (ed),
Proeven van L A Opstellen, voortgekomen Uit
een werkcollege (1970) [p M M KROONE]
Aken, Hein van
Middelnederlands schrijver (eind 13de
eeuw). Wsch. te vereenzelvigen met HendrIk
van Brussel, de bewerker van de zgn.
eerste Rose, de vroegste Middelnederlandse
vertaling (ca 1280) van de Roman de la
Rose van Guillaume de Lorris en Jean de
Meung. Deze Hendrik van Brussel zou,
zoals een passus in Die rose zelf aangeeft,
een inwoner zijn geweest van 'Cortbeke',
wsch. Korbeek-Lo bij Leuven. Zijn, vooral
In het tweede (aan Jean de Meung toe te
schriJven) deel, bekortende bewerking van
de Franse allegorie over de hoofse minne
zou een jeugdwerk zijn: een voortreffelijke
vertahng, die echter qua originaliteit en
levendigheid in voorstellmg en stijl onderdoet
voor de zgn tweede Rose, ca 1290
gedicht door een overigens onbekend
Westvlaams auteur.
Op naam van Hein van Aken is ook overgeleverd:
Van den conmc Saladljn ende van
Hughen van Tabaryen, een bewerking (37
achtregehge strofen) van L'ordene de chevalene,
toegeschreven aan Philippe de Novare
(13de eeuw), over de inwijding van sultan
SaladiJn door Hugo van St.-Omer, heer
van Galilea en Tiberias, in de symboliek en
de Ideologie van het ridderschap.
Of Hein van Aken ook de auteur was van de
Vierde Martljn, de Roman van Hemnc en
M argnete van Llmborch en de voortzetting
van de Rmclus blijft voorlopig onzeker, al
zijn ten gunste van elk van deze hypothesen
argumenten aan te voeren. Opvallend
41
AKEN
is in elk geval dat al deze werken m dezelfde
sfeer van nostalgie of morahsering omtrent
het verloren gaan van de ridderlijke idealen
liggen als Van den conmc Saladljn De
Vierde Martljn, naar de vorm een voortzetting
van het door Maerlant geschapen
genre, hekelt de onbetrouwbaarheid en ondankbaarheid
der vorsten, de Roman van
L1mborch (beeindigd in 1318) kan men het
best als een laatbloeier van de nddereplek
karaktenseren, de Rmclus is een (onvoltOOIde)
bewerkmg (122 twaalfregelige strofen)
van L1 miserere, een Frans zedendicht
ca 1200 geschreven door de zgn. Renclus de
(klUIzenaar van) Moihens.
Uitgaven:L PH C VANDENBERGH (ed ),Roman van
Hemnc en Margnete van L.mborch (1846), E
VERWIJS (ed ), Die Rose van H v A (1868,1976'),
P LEENDERTZ (ed), Het M.ddelnederlandsche
leerd.cht Rmc/us (1893), A VERWEY, Roman van
Llmborch (1937), bewerkmg m modern Nederl ,
P DE KEYSER (ed), Van den conmc Salad'Jn
ende van Hughen van Tabaryen (1950), R
MEESTERS (ed ), Roman van Hemnc en Margnete
van Llmborch (1951), WE HEGMAN (ed),
V.erde Mart'Jn (1958), A N W VAN DER PLANK
(ed ), Van den comnc Salad'Jn ende van Hughen
van Tabaryen (1981)
Literatuur: W E HEGMAN, 'Is H v A de dichter van
het tweede gedeelte van de Rmclus?', m N.euwe
Taalg, 48 (1955), IDEM, H v A Een Brussels
d.chter Uit de m.ddeleeuwen (1957), onUitgeg
dISS, IDEM, 'H V A', m Hand v d ZUidnederl
MIJ v Taal- en Letterk en Gesch, 11 (1957),
G P M KNUVELDER, 'Roman van de Roos', m
Idem, 22 (1968), W E HEGMAN, 'Het voorbeeld
van H v A 's vertalmg van de Roman de la Rose',
m N.euwe Taalg , 62 (1969) [J REYNAERT]
Aken, Piet van
42
Vlaams romanschrIjver (Ter hagen 15.2.
1920-Antwerpen 3.5.1984). Zijn werk, gesitueerd
in zijn geboortestreek aan de Rupel
met als achtergrond het harde leven in de
steenbakkerijen, vertoont m woordgebruik
en atmosfeer invloeden van De Pillecijn.
Maar bij Van Aken zijn de helden door
mstinct gedreven krachtmensen, beheerst
door haat en begeerte. Zodra hij zijn passionele
problematiek ent op een stam van
klassesolidanteit, vmdt hij de bij hem passende
toon. Hij staat aan de zijde van de
sociaal onterfden, maar zijn begrip voor de
complexiteit der mensehjke drijfveren behoedt
hem voor tendentieuze oppervlakkigheid.
In Alleen de dooden ontkomen (1947), een
roman over aanpassmgsmoeiliJkheden van
Jeugdige verzetslieden aan de naoorlogse
maatschappij, bereikt hij door koele observatie
en onthechte weergave een innerlijke
geladenheid, die beklemmend de mensehJke
eenzaamheid suggereert. Nog overtUIgender
is Het begeren (1952), waarm de
verstrengeling van individuele en sociale
beweegredenen als kernprobleem opmeuw
wordt opgenomen De novelle Klmkaart
(1954), die uitmunt door psychologische
beschrijvingskunst met naturalistische
middelen, behandelt de ontluistering van
een kinderziel door mensonterende sociale
toestanden. Van techmsch meesterschap
en pessimistische levensvisie getuigen ook
De wûde jaren (1958), waarm hij met subtiel
psychologisch naturalisme de jeugdmisdadigheid
uitbeeldt, en De mkkers
(1959) dat, vooruitlopend op historische
gebeurtenissen, met illusieloze schamperheid
het UItbreken en onderdrukken van
een oproer m Belgisch-Kongo schildert
Van geheel andere aard IS de omvangrijke
roman De onschuldige barbaren (1964)
waarvoor hij m 1965 de PrIjs van de Vlaamse
Lezer ontving, met de aan Mark Twain
hermnerende avonturen van twee opgroeiende
Jongens m de Rupelstreek. Hier
slUIt Van Aken aan bij de traditie van
de onderhoudende Vlaamse vertelkunst,
waaraan hij bovendien thrillerelementen
toevoegt. Dit laatste IS ook het geval in de
beide volgende romans, die geconcentreerder
geschreven zijn en van psychologische
diepgang getUIgen: De jager, met de proOI
(1964) en Slapende honden (1965) In beide
onderneemt de hoofdpersoon een speurtocht
naar het verleden, in verband met de
mmnaars van zijn overleden vrouw, respectieveliJk
met de bezettmgsJaren. Laatstgenoemd
werk werd met de Driejaarlijkse
Staatsprijs (1966) bekroond.
In zijn Goddemaers-verhalen lijkt hij op
zoek naar de wortels van zijn personage
God UIt De falende God (1942). Deze verhalen
werden gebundeld m o.m. De Goddemaers
(1983). In De blmde spiegel (1981)
oefent hiJ ongezouten kritiek UIt op de
baantjesjagerIj en carrièrezucht van politici
en vakbondsmensen. De roman werd
algemeen gezien als sleutelroman, geschreven
vanUIt Van Akens eigen vakbondservarmgen.
Werken: Twee van het gehucht (1938), Het hart en
de klok (1944), De duwel vaart m ons (1946), De
verraders (1962), Grut De mOOIe zumer van 40
(1966), Agenda van een he.dens lezer (1967),
Dood get'J (1979), De hoogtewerkers (1982)
Literatuur: H J CLAEYS, m Wat .s lmks (1966),
Mens en Taak, 13, 2 (1970), speCiaal P v A -nummer,
E POPULIER, P V A (1972), Mens en Taak,
16,1 (1973), speciaal P v A -nummer,J WEISGERBER,
Aspecten van de VI roman (1973), F AUWERA,
P V A (1974), J FLORQUIN, 'P v A', m Ten
hwze van ,15 (1979), G J VAN BORK, 'P v A',
m Kntlsch leXICon van de Nederlandstahge ht
na 1945 (1985) IB RANKE EN RED]
Albe
Zie Joostens, Renaat Antoon LOUisa
Alberdingk Thijm, Josephus Albertus
Nederlands dichter en prozaschnjver (Amsterdam
13.8.1820-ald. 17.3.1889). Strijder
voor de culturele emancipatIe der roomskatholieken,
autodidact. Werd opgeleid
voor de handel, dreef een zaak in scheepsvlctualien
en verduurzaamde levensmiddelen.
Was daarnaast als medewerker verbonden
aan diverse periodieken. Sinds
1869 directeur van een uitgeverij. In 1876
benoemd tot hoogleraar in de kunstgeschiedems
en schoonheidsleer aan de Academie
voor Beeldende Kunsten te Amsterdam.
Opgegroeid in een beschaafd en kunstzinmg
koopmansgezin toonde Thijm reeds
vroeg belangstelling voor literatuur, toneel,
muziek en beeldende kunsten. Sinds 1840
verschenen m vele bladen bijdragen van
zIJn hand; de humoristisch getinte schetsen
vaak onder de schuilnaam Pauwels Foreestier.
Hij toonde zich een typisch romanticus,
in versch. opzichten verwant aan de
door hem bewonderde Bilderdijk. Aanvankelijk
beoefende hij bij voorkeur de poëzie,
getUige het romantische verhaal De klok
van Delft (1846), waarin hij zijn schoonheidsideaal
gestalte heeft gegeven in de
Mechelse kunstenaar Ewout, die de liefde
voor zijn kunstenaarsroeping verzaakt.
Middeleeuwse verhalen, o.a. een Beatrt]sbewerking,
vmdt men m de bundel Legenden
en fantaslen (1847). In de Muzenalmanak
van 1851 publiceerde hij Het voorgeborchte,
een gedicht tegen de liberale en
verlichte tijdgeest, waarin hij zich door Bilderdijk
het rijk der afgestorvenen laat binnenleiden
gelijk Dante aan de hand van
Vergilius.
Hierna schreef Alberdingk Thijm weinig
poezIe meer. Hoewel zijn dichtkunst die
van vele tijdgenoten overtreft, is hij belangrijker
als auteur van novellistisch proza,
dat door een beeldende archaiserende
stijl gekenmerkt wordt. Opvallend mooi is
het middeleeuwse verhaal De orgamst van
den dom. In de door hem gemoderniseerde
Karolmglsche verhalen (1851) toonde hij
zIJn kennis van de Nederlandse middeleeuwse
literatuur, evenals in een door hem
ALBERDINGK THIJM
Uitgegeven bloemlezmg. In deze en andere
werken leren we de auteur kennen als een
typisch schoonheidsminnaar, door een katholiek
idealisme bezield In verband met
dit tweeledige Ideaal was vooral van belang
de Volksalmanak voor Nederlandsche katholteken,
die hij van 1852 tot zijn dood
redigeerde en waarvoor hij talrijke historische
novellen schreef die o.a het katholieke
leven in de 17de eeuw tot achtergrond
hadden. Bovendien stichtte hij de Dletsche
Warande (1855), orgaan voor een herlevende
katholieke cultuur in Noord en Zuid dat
in 1887 door zijn broer Paul, een Leuvense
hoogleraar, werd voortgezet en sedertdien
te Gent verscheen; in 1900 ontstond een
fUSie met Belfort
De herleefde belangstelling voor Vondel
inspIreerde Alberdingk Thijm tot de Portretten
van Joost van den Vondel (1876),
dat tot zijn beste werk behoort. Zijn gezamenlijke
geschriften zijn zo omvangrijk,
dat slechts een gedeelte in boekvorm verscheen
De artIstieke invloed en het aanzien
van Thijm blijken ook uit de omstandigheid
dat hij in niet-katholieke culturele
kringen te Amsterdam een man van gezag
was In later jaren werkte hij o.a. mee aan
het weekblad De Amsterdammer
Van zijn kinderen maakten Catherina
(1848-1908) en Karel (1864-1952) naam in
de literatuur, de eerste vooral als schrijfster
van populaire verhalen, de tweede als
Lodewijk van Deyssel. Beiden schreven een
werk over het levpn van hun vader.
Werken: Dne gedichten (1844), Palet en harp
(1849), Het voorgeborchte en andere gedichten
(1853), Magdalena van Vaernewyck (1854), onder
ps Pauwels Foreestler Isaac da Costa (1860),
Levensbencht van Joost van den Vondel (1867),
Verspreide verhalenm proza, 4 din (1879-1884),
PC Hoofts Warenar met den Pot IgewIJzlgd en
aangevuld t b v het Tooneel onzer dagen] (1881),
Bundel gedichten, schetsen, novellen van I A A
Th en ZIJn dochter C Alb Thijm (1883)
Uitgaven: J F M STERCK (ed), Verspreide gedIChten
1841-1889 (1894), IDEM (ed), Verzamelde
werken, 6 din (vanaf 1908), onvolt, FA Snellaert
en J A A Th Bnefwlsselmg 1843-1872
(1971), met mi en aant van A DEPREZ, PROJECT·
GROEP VAN HET INSTITUUT NEDERLANDS VAN DE
KATHOLIEKE UNIVERSITEIT NIJMEGEN, J A A Th,
een keuze wt zIJn werk (1972), met mi
Literatuur: C BUSKEN HUET, m Lit fantaslen, 2 en
25 (1868 e v), J TEN BRINK, m Gesch Noordnederl
lett, 2 (1888), 'A Th " m Jaarb Kon VI
Acad (1891), A J (= L VAN DEYSSEL), J A A Th
(1893), C ALBERDINGK THIJM, J A A Th m Zijne
bmven (1896), H PADBERG, J A A Th (1920),
FA VERCAMMEN, Th en Vlaanderen (1932), M
VAN CAN, J A A Th, zIJn dichterlijke periode
(1936), W BENNINK, A Th, kunst en karakter
(1952), G BROM, J A A Th (1957), PH VAN DE
43
za, dat door een beeldende
ALBERDINGK THIJM
NIEUWEGlESSEN, 'Jacques Perk en J A A Th " m
Hand Zwdnederl MIJ voor Taal- en Letterk en
Gesch (1978) [G W HUYGENS]
Alberdingk Thijm, K.J.L.
Zie Deyssel, LodewiJk van
Alberts, Albert
Nederlands prozaschrijver (Haarlem 23.
8.1911). Na zijn doctoraal examen indologie
(Utrecht 1936) promoveerde hij m 1938
op het proefschrift Baud en Thorbecke
1847-1851 Vertrok in 1939 naarIndonesië;
adjunct-controleur op Madura Gedurende
wo II door de Japanners op Java gemterneerd
Terug m Nederland werkzaam bIj
Kinabureau, daarna redacteur van het
weekblad De Groene Amsterdammer, vervolgens
functie als ambtenaar.
De bundel De etlanden (1953) bevat elf
novellen tegen een tropisch decor; de lange
verhalen 'Groen' en 'Jacht' en het kortere
'De koning is dood' behoren tot de beste.
De waarheId achter de verhalen UIt De
etlanden vindt men m Namen noemen
(1962). De bomen (1954) draagt een sterk
autobiografisch karakter en is gesitueerd
rond zijn in Apeldoorn doorgebrachte
Jeugd. Later geschreven verhalen die daartoe
uit weekbladen en tijdschriften werden
opgediept, werden in 1976 gebundeld onder
de titel Haast hebben In september In
1979 verscheen de roman De honden Jagen
ntet meer
Kenmerkend voor alles wat Alberts schrijft
is de neiging zich zelf als persoon te verbergen
achter weinig woorden, korte zinnen en
een licht iromsche toon met de nodige zelfspot.
De lange novelle De vergaderzaal
(1974), die het proces van het langzaam
krankzmnig worden beschrijft, is Gogolachtig
van atmosfeer. Het gaat terug op een
gebeurtenis uit Alberts' studententijd.
Alberts schreef ook een aantal historische
werken vanuit de 'delightful phantasy of
history' (naar de formulering van de Engelse
historicus Harold Nicholson).
Werken: Maar geel en glanzend blijft het goud
(1981), Het zand voor de kust van Avelra (1982)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, Oost-Indische Spiegel
(1978'), mtervlew m Hollands Diep
(22 111975), H ERINKVELD en W VAN DE LAAR,
A A (1979), K FENS, 'Zo IS het enkele kanttekenmgen
biJ het werk van A A', m Tirade, 24
(1980), W VANDELAAR, 'A A', mKntlsch leXicon
van de Nederlandstalige ht na 1945 (1982)
[R NIEUWENHUYS]
44
Alckmaer, Hendrie van
Middelnederlands dichter (15de eeuw)
Was Raad van de bisschop van Utrecht,
maar werd in 1477 verbannen, waarna hij
uitweek naar het Gelderse hof. Omstreeks
1475 maakte Van Alcmaer een bewerkmg
van de Reynaert I1, waarbij hiJ het werk in
vier boeken verdeelde en in afzonderlijke
hoofdstukken, die hij van opschriften voorzag
Deze bewerking werd in 1487 door
Gheraert Leeu m Antwerpen gedrukt. Van
deze druk zijn slechts enkele bladen overgeleverd.
Zie ook Reynaerde, Van den vos
Uitgaven: J SCHELTEMA (ed ), RemtJe de Vos van
H v A, naar de Lubekschen druk van 1498
(1826), T SODMANN (ed ), Reynke de Vos (1976),
facslmlle-Ultg
Literatuur: K H HEEROMA, 'H v A, Versuch emer
neuen Wurdlgung', m Jahrb Ver nlederdeutsche
Sprachforschung, 93 (1970), L PEETERS,
'Hmrek van Alckmer and Medleval TraditIon', m
Epopée animale, fable et fabhau Marche Romane,
28 (1978) [F VANTHIJN]
Alderexcellenste cronyke van Brabant,
Die
BeschriJvmg door Walter Bosch, monnik
van Affligem (na 1425-1500) van de geschledems
van Brabant. Het werk werd m
1497 door Rolant vanden Dorpe in Antwerpen
gedrukt en daarna nog diverse 'malen,
o.a. m 1530 door Jan van Doesborch De
Cronyke behandelt niet alleen Brabants
geschied ems, met O.m. een omvangrijke
stamboom van de 'princen ende hertoghen
van Brabant', waarm de Brabanders voorgesteld
worden als afstammelmgen van de
Trojanen, maar ook wordt aan het leven
van Karel de Grote uitgebreid aandacht
besteed m de Hystorte vanden stnJde des
lants van Spaengten, die duidelijke overeenkomsten
vertoont met het Chanson de
Roland Bovendien vindt men er 0 a. beschrIJvingen
in van het leven van Jan van
Ruusbroec en van dat van Jan van Leeuwen.
Literatuur: De vijfhonderdste verJanng van de
boekdrukkunst m de Nederlanden (1973), A
AMPE, 'Walter Bosch, monmk van Affligem, en
zIJn twee bewerkmgen van Jan van Boendale's
Brabantsche Veesten', m Bijdragen Gesch, 60
(1977), H VAN DIJK, ' "Die aJderexcelienete cronyke
van Brabant" en de traditie van het "Chanson
de Roland" ',m Nieuwe Taalg ,72 (1979), A
AMPE, 'Het leven van Ruusbroec m de Cronyke
van Brabant', m Ons Geestelijk Erf, 55 (1981)
[F VANTHIJN]
Aletrino, Arnold
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
1.4.1858-Montreux 17.1.1916). Stamde uit
een joods gezin. Studeerde medicijnen en
ging reeds als student om met kunstenaars.
Werd medewerker aan De N!euwe G!ds
(1910-1912 redacteur). Artsexamen 1886;
promotie 1889. Kwam als Amsterdams gemeentearts
met de armste klassen der
samenleving in aanraking. Trad in 1891 in
het huwelijk met Rachel Mendes da Costa,
die in 1897 zelfmoord pleegt; ruim een jaar
later hertrouwde hij met Emilie Julia van
Stockum. HIJ werd in 1899 lector in de criminele
antropologie. Door zijn praktijk,
studies en voordrachten verrichtte hij
baanbrekend werk op medisch-sociaal gebied;
o.m. vroeg hij begrip voor moderne
denkbeelden t.a.v. prostitutie en homoseksualiteit.
Stond bekend als een bekwaam
en humanitair wetenschapper.
Het zwaarmoedige karakter van Aletrino
komt sterk tot uiting in zijn verhalen en
romans, die mede onder invloed van het
Franse naturalisme ontstonden. Troosteloze
gevallen uit zijn praktijk inspireerden
hem tot zijn werk, waarin de doodsgedachte
overheerst. Het bekendst werden zijn
roman Zuster Bertha (1891) en de verhalenbundels
Uit den dood en andere schetsen
(1889) en Uit 't leven (1901). Hij was
van de aanvang af betrokken bij de bewegmg
van De N!euwe G!ds en intiem bevriend
met vele tachtigers; in hun correspondentie
komt hij voor als 'Sam'. Onder
de naam P A. Saaije Az. schreef hij een
inleiding bij Van Eedens GrasspnetJes
Hoewel zijn pessimistische proza door
echtheid gekenmerkt werd, verouderde het
snel door een overladen woordgebruik. Zijn
wetenschappelijk proza daarentegen is
zeer helder.
Werken: Martha (1895), Lme (1906), Stille uren
(1906), Napoleons laatste levenSjaren (1916),
Eemge beschouwmgen over den beroepseed der
artsen (1889), dISS, Twee opstellen over Crlmlneele
anthropologle (1898), Over ontoerekenbaarheid
(1899), openbare les, Over eemge oorzaken
der prostitutie (1901), Handleldmg biJ de
studie der crlmmeele anthropologle, 2 din
(1902-1904), Over uramsme, een gerechteliJkegeneeskundige
studie (1905), onder ps KarlIhlfeldt,
Is celstraf nog langer geoorloofd en gewenscht?
(1906), Hermaphrodlsle en uramsme
(1908)
Uitgaven: Martha (1982), met nawoord van M STA.
PERT-EGGEN, Zuster Bertha (1982), met nawoord
van K JOOSSE, Uit 't leven (1982), met een kntIek
van L VAN DEYSSEL
Literatuur: L VAN DEYSSEL, In Verzamelde opstellen,
2 en 7 (1894-1912), E D'OLIVEIRA, interview,
ALPHEN
In Den Gulden Wmckel (1908), J H FRANÇOlS,
'Dr A als sexuoloog', In Idem (1916), F VAN
EEDEN, Langs den weg (1925); J DE GRAAF, Le
réveil lIttéralre [ ) (1937), L ALETRINO, 'Een
meuwe GIdser', In De Gids (1947); J KRUITHOF,
'Een concentratie van ellende', In Maatstaf
(1970-1971),R LANDMANenJ VANWERINGH,'De
wereld van A " In TlJdschr voor Crlmmologle
(1977), Bzzlletm (1982-1983), speciaal A -nummer
[G W HUYGENSJ
Alewijn, Abraham Martijnsz.
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 16,11.1664-Batavla 4.10.
1721), Promoveerde in 1685 te Utrecht in
de rechten; verbleef veelal op zijn buiten te
's-Graveland. Schreef eerst in pastorale
trant, maakte later naam met vrijmoedige
kluchten en blijspelen. Zijn 'blij-eindend
treurspel' in vijf bedrijven Amanll!s
(1693), werd in bekorte vorm maar met
ruim 70 aria's op muziek gezet door David
Petersen: Opera of sangspel van Amar/lhs
In 1694 bundelde Alewijn zijn Zede- en
harpzangen Ofschoon hij in 1707 als koopman
naar Batavla vertrok, daar in 1715
raad van justitie en in 1721 advocaat-fiscaal
werd, publiceerde hij juist in deze
periode succesvolle blijspelen, classicistischer
van vorm en tegelijk volkser van
inhoud: Beshkte SwaantJe en drooge Fobert
(1715), De Pwterveensche helleveeg
(1720) en Jan Los, of Den bedroogen Oostmdwvaer
(1721).
Literatuur:J A WORP, In TIJdschr v Nederl Taalen
Letterk (1884), SA C DUDOK VAN HEEL, In
Jaarb Genootsch Amstelodamum, 65 (1973)
[G STUIVELING)
Alphen, Hieronymus van
Noordnederlands dichter, Criticus en
kunsttheoretIcus (Gouda 8.8.1746-'s-Gravenhage
2.4.1803). Groeide op te Utrecht,
waar hij ook letteren en rechten studeerde,
in 1768 promoveerde en tot 1780 als advocaat
een teruggetrokken leven leidde. Een
zeer ernstige ziekte waaraan hun medestudent
Jan Both Hendriksen plotseling leed
luidde een ingrijpende gebeurtenis in: de
bekering van Van Alphen en zijn vriend
Pieter Leonard van de Kasteele omstreeks
juli 1767. Voortaan beleed Van Alphen een
pletistlsch gebnt, op orthodoxie gegrond
christendom, dat zich het liefst manifesteerde
in hUisgodsdienstoefenmgen. Daarmee
liep hij voorUit op de bevindelijke richting
van het Nederlandse réveil Literair
gesproken vmdt men de eerste vruchten
van zijn bekering m de Proeve van st!chte-
45
ALPHEN
46
h]ke mengel-poez!] (1771; vervolgbundels:
1772,1773,1782), waarmee Van Alphen en
Van de Kasteele samen debuteerden.
Een persoonlijker geluid liet Van Alphen
horen in de Klaagzang bij het overlijden
van zijn eerste vrouw, zuster van de begaafde
literator Rijklof Michaël van Goens.
Met deze In 1775 geschreven, weldra in de
bundel Ged!gten en overdenkingen (1777;
drie drukken) opgenomen elegie introduceerde
Van Alphen de christelijke preromantiek,
waarvan Y oung, Klopstock en
Lavater in Europees verband al de nieuwe
gevoelstoon en de nieuwe thema's - dood
en onsterfelijkheid, godsdienst, deugd en
liefde tot één verbond samengesmeed -
hadden aangegeven. Met zijn verheven, in
dezelfde toonaard geschreven oden distantieerde
Van Alphen zich van de galante
rococopoèzie die indertijd bij de anacreontische
dichters nog een late nabloei beleefde.
Als blijvende populariteit een criterium is,
dan bereikte Van Alphen zijn hoogtepunt
als dichter met de publikatie van zijn drie
deeltjes Kleine ged!gten voor kinderen
(1778: lste en 2de stukje; 1782: 3de stukje;
bij elkaar 66 versjes, sedert 1787 in één
bundel). Hieronymus schreef deze voor zijn
eigen drie jongens van drie tot vijf jaar,
voor WIe hij na het overlijden van zijn
vrouw de zorg op zich had genomen. Met de
Uitgave zelf, die mede dank zij de aardige
prentjes een groot succes werd, wenste hij
geen enkele bemoeienis! Natuurlijk kost
het geen moeite de toentertijd moderne
pedagogische inzichten ('Mijn speelen is
leeren', 'Mijn vader IS mijn beste vriend')
belachelijk te maken. Maar de talloze herdrukken,
roofdrukken en imitaties bewijzen
hoe zeer de auteur erin was geslaagd de
JUiste toon te treffen. De opvoedkundige
Idealen van de verlichting werden hier
omgezet in pakkende beelden, pregnante
versregels die zich voorgoed in het geheugen
van het volk hebben gegrift.
Was Van Alphen met zijn kIndergedichten
ondanks zich zelf a.h w. een literaire vernieuwer
geworden, niet minder belangrijk
was Zijn betekenis m literair-theoretisch en
kritisch opzicht. Door zijn grote belezenheid
zowel wat betreft klassieke en moderne
als Engelse en Duitse schrijvers zag hij
met groeiende ergernis hoe de Nederlandse
literatoren op een aantal fronten de aansluiting
bij actuele ontwikkelingen op
esthetisch gebied misten. Terwijl in Duitsland
een wijsgerige kunsttheorie was ontstaan,
die het literaire verschijnsel naar
zijn fundamentele geaardheid poogde te
verstaan, floreerde in Nederland nog de
classicistische verzenlikkerij met haar eindeloze
voorschriften en regeltjes. Om deze,
door zelfoverschatting gemaskeerde achterstand
van de Nederlandse literatuur aan
het licht te brengen en tegelijk een remedie
aan te wijzen, publiceerde Van Alphen in
1778 en 1780 zijn bewerking van F.J. Riedels
TheOrie der schoone kunsten en wetenschappen
(2 din.). In een uitvoerige
Inleiding hekelde hij bij ZIjn landgenoten
het gebrek aan wijsgerige reflectie en het
teveel aan vormdogmatisme, hetgeen hem
door deze collega-schrijvers niet in dank
werd afgenomen.
Hierdoor geenszins ontmoedigd kwam Van
Alphen in 1782 voor de dag met zijn D!gtkundige
verhandelingen, waarin hij met
nog meer zelfstandigheid getuigde van het
inZICht, dat de dichter geen imitator moet
zijn van de buiten hem gelegen werkelijkheid,
maar 'een mensch, die, door middel
der verbeeldIng of inwendige gewaarwording,
harmonisch tot het hart spreekt'.
Aldus was de weg vrijgemaakt voor een
nieuwe poezie, die slechts een directe uitspraak
van het eigen gemoed wilde zijn. De
door Van Alphen geponeerde kunsttheorie
vond vooral weerklank onder een aantal
Utrechtse student-dichters: Jan Hinlopen,
J.P. Kleyn en Jacobus Bellamy.
Intussen was er in Van Alphens positie verandering
gekomen. Hij hertrouwde, en
werd in 1780 benoemd tot procureur-generaal
bij het ProvinCiale Hofvan Utrecht. In
1789 verhuisde hij als stadspensionaris
naar Leiden en In 1793 volgde zijn benoemIng
tot thesaurier-generaal der Ume, zodat
een nieuwe verhuizing naar 's-Gravenhage
noodzakelijk was. Door al deze, steeds
aanzienlijker, functies raakte hij, overigens
overtuigd orangist, meer dan hem lief was
betrokken bij de heftiger wordende politieke
twisten van die dagen. Bij de komst van
de Fransen In 1795 nam hij ontslag om de
rest van zijn leven als ambteloos burger in
Den Haag te slijten.
Na 1787 is Van Alphens rol als literair vernieuwer
vrijwel uitgespeeld. Zijn ambtelijke
werk liet weinig tijd over voor poeziebeoefening.
Wat echter zwaarder woog was
zijn steeds duidelijker wordende aversie
tegen het moderne paganisme dat hij in de
figuur van Voltaire belichaamd zag. Met
ontzetting zag hij, hierm gesteund door zijn
zwager Van Goens, dat de dreigende ondergang
van de christelijke kerk aanstaande
was. Achter de schermen trachtte hij, vooral
na 1795, een evangelische contra-verlichtmg
op gang te brengen, waarmee hiJ
andermaal op het 19de-eeuwse réveil vooruitliep.
Dezelfde bedoeling zat voor bij een
reeks geschriften die Van Alphen sedert
1787 Uitgaf, o.a. De waare volksverltchtzng
met opzrgt tot godsdienst en staatkunde
beschouwd (1793), Klezne bijdragen tot
bevorderzng van wetenschap en deugd
(1796), Predikt het evangeltum allen creaturen
(1801) en niet te vergeten zijn Proeve
van ltederen en gezangen voor den openbaaren
godsdwnst (2 din., 1801-1802),
waaruit memge tekst nadien werd opgenomen
m de offiCiële bundel Evangeltsche
gezangen ten dienste van de NederlandsHervormde
Kerk (1805). Zo emdigde Van
Alphens literaire loopbaan zoals zij begon:
met stichtelijke poezie.
Van Alphens plaats in het geestelijke en
culturele leven van zijn tijd was m hoge
mate paradoxaal. Van nature geneigd alle
risico's te vermijden, zelfs op het conservatieve
af, heeft hij toch in drieërlei opzicht
een vernieuwing ingeluid: als lyriCUS en
kmderdlchter, als kunsttheoreticus en als
geestelijke vader van het réveil.
Uitgaven: J I D NEPVEU (ed.), Dichtwerken van mr
H v A , volled.g verzameld en met een levensbencht
van den d.chter verrijkt, 3 din (1838-1839,
1871'), P J BUIJNSTERS (ed ), Bloemlezmg Uit het
werk van H v A (z J , 1972')
Literatuur: H J KOENEN, H v A, als chnsten, als
letterkund.ge en staatsman (1844), H POMES,
Over V A 's kmdergedlchtjes (1908), AC S DE
KOE, V A 's literair' esthetische theoneen (1910),
P J BUIJNSTERS, H v A (1973), blOgr, IDEM,
'H v A als briefschrIJver', In Sp.egel H.stonael, 9
(1974) [p J BUIJNSTERS]
Aistein
Eig. Marc van Aistein, Vlaams dichter, prozaschriJver
en criticus (Wilrijk, Antwerpen,
18.3.1947). Studeerde enige tijd germanistiek,
ging echter al vroeg schrijven en
leeft sindsdien van zijn pen. Alsteins officiële
debuut is De tiJd der t!Jdelozen
(1968), een gedichtenbundel in de reeks De
Bladen voor de Poëzie. AI direct blijkt hem
vooral één thema te beheersen: de mens
tracht te overleven door zich, na aanvankelijk
verzet tegen de maatschappij, aan te
passen aan de burgerlijke normen en waarden
om zo te vluchten door zich als het ware
anoniem te maken. Het meest sprekend en
het best Uitgewerkt is deze thematiek in de
psychologische roman Llebrecht of de gerUislooshe!
d van de bourgeOIsie (1978).
AMMERS-KULLER
Ook in een eerdere roman, De opstand
(1975), speelt deze thematiek een rol tegen
de achtergrond van de democratIseringsgolf
van de zestiger Jaren, die hij verpakt in
een historisch verhaal dat speelt in het hellemstische
Griekenland. Steeds sterker
weet Alstein deze problematiek te ironiseren,
vooral in de subtiele verhalen van Een
stel voorname heren (1982)
In 1970 had hij mmlddels het literaire tijdschrift
de Witte Bladen opgericht. Hierin
en m de tijdschriften Argus en Kreatief
werpt hij zich op als Criticus van en voor
wat hijzelf de 'stille generatie Jonge Vlaamse
prozalsten' heeft genoemd, een generatie
die zonder aan de weg te timmeren werkt
aan een oeuvre waarm verinnerlijking en
subJectivering een belangrijke rol spelen.
Alstein is als vast recensent verbonden aan
het weekblad De N!euwe en is sinds 1982
hoofdredacteur van Argus.
Werken: Glas (1970), p, De goddelijke waanzm
(1971), p, Axel Chams Het verhaal van een
Jeugdliefde (1973), Een Idee genaamd Geoffrey
(1977), nov, M.kel Janev of de vervreemdmg
(1979), nov, Zelfportret (1979), p ,Een dag m de
lente (1981), nov, Het vertrek naar Amenka
(1981), r, lowa C.ty en andere confrontaties
(1983), pr
Literatuur: W NEYNS, 'A Vlaanderens hoop In
bange dagen', In Argus, 4 (1981), L. DEFLO, 'A ',In
Knt.sch leXICon van de NederlandstalIge IIt na
1945 (1983) [GJ VANBORK]
Ammers-Kuller, Jo(hanna) van
Nederlandse prozaschrijfster (Noordeloos
13.8.1884-Bakel 23.1.1966). Schreef toneelstukken,
biografieen en talrijke populaire
romans, met name historische familieromans
waarm problemen rondom de
vrouwenemancipatie eerder de achtergrond
dan de eigenlijke inzet vormen. Grote
opgang maakte zij in 1925 met De
opstandigen, een roman die drie generaties
beschrijft waarvan het eerste en beste
gedeelte kennelijk gemspireerd is op de
Camera obscura, en met de Tavelincktrilogie
(Heeren, knechten en vrouwen, 1934-
1938), de geschiedenis van een Amsterdamse
regentenfamilie tussen 1778 en
1813.
Haar werken - die niet bepaald historische
en psychologische diepgang hebben - vertonen
een wat breedvoerig verteltalent en
werden door de kritiek minder gewaardeerd
dan door de lezers. Veel boeken werden
vertaald, vooral in Duitsland, voor
welks nationaal-socialisme zij ook in de
bezettingsjaren een opmerkelijke sympathie
toonde, wat haar daarna in Nederland
47
AMORIE
op een langdurig publikatieverbod kwam
te staan. Nog in de roman De lIga vangoede
wIL (1953) legde zij begrip aan de dag voor
het verschijnsel collaboratie.
Werken: De roman van een student (1914), Frans
van Altena's vuurproef (1920), Een pIOnierster
(1921), over Mma Kruseman, VrouwenkrUIstocht
(1930), De appel en Eva (1932), Elzelma
(1940), Ma (1943), De kOning en de heks (1952),
Het scharlaken wambUIs (1955), Drie gouden
dochters (1957), De levensgeschiedenis van El!za
be th Nay (1959)
Literatuur: J GRESHOFF, m Voetzoekers (1932),
AH M ROMEIN-VERSCHOOR, m VrouwenspIegel
(1936), M COSTER, 'Toneelschrijfsters aan het
begm van deze eeuw J v A -K' , m Serpentme, 2
(1981) [G W HUYGENS)
Amorie van der Hoeven, Abraham des
Nederlands theoloog en letterkundige
(Rotterdam 15.2.1821-Utrecht 20.3.1848)
Genoemd naar zijn vader, beroemd kanselredenaar
en remonstrants predikant
(1798-1855). Studeerde theologie en letteren
te Leiden; publiceerde in die tijd als
antwoord op Bosscha's A -saga en Van Lenneps
E-legende een verhaal met de 0 als
enige klinker: Colholms roos O-sprook
(1841). Promoveerde op beide vakgebieden
in 1843 en reisde door Duitsland, waarvan
hij verslag deed in Hermnermgen van mIjne
academIe reIs m 1843 (1845). Van 1845-
1846 medewerker aan De Gids.
Hoewel zijn belangrIjkste werk op theologisch
gebied ligt met De godsdIenst, het
wezen van de mensch, brtef aan dr J J
van Oosterzee (1848), schreef hij ook literair
werk dat na zijn dood gebundeld werd
m Proza en poeue (1850), waarin een hermnering
aan de schrijver door J.J. van Oosterzee
werd opgenomen.
Uitgaven: Nagelaten leerredenen (1849, 1857'), met
een levens- en karakterschets van zIJn vader, Verzameld
werk, 3 din (1857)
Literatuur: CC VAN DE GRAFT, 'A d A v d H Jr
(1821-1848)', m Jaarb Oud Utrecht (1965)
[GJ VAN BORK]
Ampzing, Samuel
48
Noordnederlands prozaschrijver (Haarlem
24.6.1590-ald. 29.7.1632). Was predikant
in zijn geboorteplaats; schreef stichtelijke
en nationaal getinte gedichten waarmee hij
bij zijn tijdgenoten een zekere naam maakte.
Opzien baarde Ampzing door zijn in
1629 tegen Vondel gerichte Eerverdedlgmge
tegen de Armmtaensche grtmmlgheljd,
wegens diens aanval op de contraremonstrantse
predikant Boogaert. Het bekendst
werd hij door zijn Beschrtjvmge ende lof
der stad Haerlem (1628) In zijn Taelbertcht
der Nederlandsche spellmge (1628)
pielt hij voor een zUiver taalgebruik.
Werken: RIjm-catechismus (1624), Bljbel-poezlje
(1624), Westmdlsche trwmphbazum op de verovering
van de ulveren vloot (1629), Naszousche
lauren-kranze (1629)
Literatuur: H C ROIJEN, m njdschr Nederl Muzlekgesch
(1892), F L ZWAAN, Uit de gesch der
Nederl spraakkunst (1939, 1974')
[G STUIVELING)
Andreus, Hans
Ps van Johan WIlhelm van der Zant,
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
21.2.1926-Putten 9.6.1977). Na
HBS en toneelschool enkele maanden werkzaam
als corrector. In 1950 vertrok hij voor
VIJf Jaar naar het buitenland: Parijs, Rome
en een reis door !talie Teruggekeerd verkoos
hij de VrIjheid van het schrijverschap
- dat voor hem als elk ander vak een métIer
betekende - boven een vast beroep.
Zijn werk is zeer gevarieerd: gedichten,
hoorspelen, televisie- en reclameteksten,
chansons, romans, een novelle en tal van
kmderboeken. Waren zijn eerste beeldrijke
verzen, waarm hij voor de uiterlijke verschijningsvormen
speels-picturale metaforen
Wist te vinden, van een ZUidelijke charme,
in later werk, biJv. m Het explOSIeve
uur (1955), brak een tragisch levensgevoel
door, een wijsgerige beschouwelijkheid die
zijn verzen in daaropvolgende bundels
deed rijpen tot een voorlopig evenwicht
tussen de verkennmgsdynamiek van het
experImentalIsme en de gebondenheid der
traditionele poezie.
Andreus was een 'lichtmens', een ruimtedichter,
die zijn gevangenschap in de tijd
(m de dubbele betekems van chronologie
en actualiteit) ondergmg als een frustratie
en zich van zijn vers bediende als een reddingspoging
om aan de tweespalt tussen
zijn wezenlijke en zijn door het huidige
levensbestek bepaalde 'Ik' te ontkomen.
Aan de spanmng tussen de polen van angst
(voor het individuele isolement) en liefde
(m de meest algemene zin van menselijke
gemeenschap) ontvonkte zijn gedicht. Hij
wilde niet langer 'worden', hij wilde 'zijn'
en bereikte dit ook in zijn gaafste strofen.
BUiten dergelijke verlossende momenten
bleef hem enkel de hoop eens de vergruizeling
van het wereldbeeld, van het levensgevoel,
meen meuw eenheidsbesef - waarmee
hij zich mythisch verbonden voelde - ongedaan
te zullen maken.
De kentering en groei, die in zijn latere
werk vallen te bespeuren, zijn kenmerkend
voor de synthese tussen traditionele vormgeving
en experiment, welke zich in de
moderne poezie is gaan voltrekken. Het
ultra-subjectieve woordexperiment der
avantgardisten, dat in zijn associatieve metaforen
veelal moeilijk te volgen is, heeft in
het postexperimentele vers van Andreus -
dat, geobjectiveerd, allerminst aan oorspronkelijkheid
inboette - de weg naar de
verstaanbaarheid teruggevonden. Andreus
is, als een vooruitgeschoven post van de
avantgardisten, erin geslaagd de primitiefgearticuleerde,
schokkende kreet in een
nieuwe dichtertaal om te zetten.
In zijn roman Valent'Jn (1960) en in de
novelle Bezoek (1960) komt, speels gecamoufleerd
in de eerste en navrant in de
tweede, de tragiek van de individuele vervreemding
en vereenzaming in de wereld
der collectiviteit tot uitdrukking.
Andreus verwierf zich tevens een goede
reputatie door zijn talrijke, met ironische
humor geschreven kinderboeken, met
name door de spannende en zeer gevarieerde
verhalen rondom Meester Pompelmoes,
bekroond met de CPNB-prijS 1969. Zijn
bundel Natuurged,chten (1970) werd in
1971 bekroond met de ConstantiJn Huygensprijs.
Werken: MUZIek voor kijkdieren (1951), p ,De ronde
kant van de aarde (met tekenmgen van Karel
Appel) (1952), p, Italle (met tekenmgen van
Lucebert) (1952),p ,De taal der dieren (1953),p ,
Schilderkunst (1954), p , Empedocles de ander
(1955), p, Vanatles op een afscheid (1956), p,
Tweespraak (met Simon Vmkenoog) (1956), p,
M,ssch,en (1956), p ,Het land van horen en zIen
(1957), p , De sonnetten van de kleine waanzin
(1957), p , LUisteren met het hchaam (1960), p ,
Groen land (1961), p, Aarde (1962), p, Den/se
(1962), r ,Klein boek om het hcht heen (1964), p.,
Meester Pollewop-serle, 8 din (1964-1974), kmderb
, Syntroplsch (1965), p , Straat op stelten
(1967), kmderb, De rUimtevaarder (1968), p,
Spookuur tussen de middag (1969), kmderb,
Kinderverhalen (1971), Grote dieren, kleine dieren
(1971), kmderb , VehIkel (1972), p ,Het vhegende
tUintje (1972), kmderb , Bhkkle de robot
(1972), kmderb, Om de mond van het hcht
(1973), p ,Kllwan op weg naar het strand (1973),
kmderb, De witte netten van zon en maan
(1974), p , TWp de krekel (1974), kmderb ,KInderverSjes
(1975), Holte van hcht (1976), p
Uitgaven: Gedichten, 2 din (1958 en 1959), Gedichten
1948-1974 (1976); Laatste gedichten (1977),
G BORGERS (ed), Verzamelde gedichten (1983)
Literatuur: C J E DINAUX, Auteurs van nu (1969),
J VAN DER VEGT, 'Ogenbhk van hcht', m Kentenng
(1975-1976), P BEERS, 'In gesprek met
HA', mReVisor (1976),J VANDERVEGT, 'Tussen
Empedokles en Emstem', m Ons Erfdeel (1977),
DimenSie (1978), speCiaal A-nummer, L!teramaMagazme
(1979), spec.aal A-nummer, RL K
FOKKEMA, mHet komplot der VIjftigers (1979), J
ANEMA
VAN DER VEGT, m Kntlsch leXIcon van de Nederlandstahge
ht na 1945 (1980).
[c JE DINAUX EN RED]
Andries, Marc
Vlaams dichter en romanschrijver (Duffel
11.2.1939). Medeoprichter van tijdschrift
Hoos (1960). Schrijft in sartriaans existentialistische
geest gedichten in tijdschriften.
De korte roman Schaduw op de hwd (1960,
Uitgegeven te zamen met de verhalen Een
witte vlmder en Het ongeval) wordt gekenmerkt
door een pessimistische levensvisie.
Zijn later proza omvat de op de 'DolleMina'beweging
geinspireerde contestatieroman
De dulle grieten (1971), de verhalenbundelKIJk'
M'Jn maskers (1976) en de
geromantiseerde Belgische volksgeschiedschnjving
uit de armoejaren rond 1900 En
morgen IS het revolut,e (1978).
Werken: Het geduld (1963), Een zeer brave borst -
De cycloop (1964), De maagdenhorde (1968), r ,
Een man van wolken (1971), De zondvloed
(1972), De dauw van vrouwen (1974), p, Canto
flamenco (1974), r, De vleugels van Helena
(1974), r , BerIchten van het thUisfront (1979),
r
Literatuur: C RIJNSDORP, m De moderne roman In
opspraak (1966), mtervlew m Tmuzet, 3 (1980)
[F DE VREE EN RED]
Andriessen, Pieter Jacob
Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
17.12.1815-Amsterdam 19.3.1877). Deze
hoofdonderwijzer was een vruchtbaar
schrijver van grotendeels historische verhalen
voor de jeugd. Al IS zijn werk vaak
met meer dan een naïeve navolging van de
grote romantische schrijvers, toch heeft
vooral De ulveren schaatsen (1867) eigen
kwaliteiten. In 1874 stichtte hij het tijdschrift
Voor 't Jonge volkje, dat gedurende
tientallen jaren van belang is geweest voor
de jeugdlectuur in Nederland.
Literatuur: DL DAALDER, Wormcruyt met suycker
(1950, 1976'), L DASBERG, Het kinderboek als
opvoeder (1981) [G STUIVELING]
Anema, Seerp
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Mmnertsga 31.10.1875-Zeist 31.3.1961).
Deze Friese schoolmeester, die later leraar
Nederlands en in 1924 schoolopziener
werd, was omstreeks 1900 een van de markantste
vertegenwoordigers van de protestantse
reactie op de beweging van tachtig.
Zijn gehele literaire activiteit werd bepaald
door het optreden van de universele neocalvmist
Abraham Kuyper.
49
ANSEELE
In taalgebruik en versificatie stond Anema
weliswaar sterk onder invloed van de tachtigers:
Poeue (1903) en Van Hollands
kusten (1907), Wat verzen en proza (1926).
Maar daarnaast vindt men bij hem stijlelementen
van een vroegere periode, vooral in
zijn proza: In 's levens opgang (1907) en in
de 5-delige cyclus Jeroesjaleem verloren
(1923-1953). Hij keerde zich fel tegen de
kunstopvattingen van de 'modernen', met
name in: Moderne kunst en ontaardzng
(1926) en CalVInistIsche en ImpreSSIOniStIsche
aesthetlek (1935). Zijn neocalvinistische
kunstleer heeft echter, ook in de
kring van zijn geestverwanten, weimg
weerklank gevonden. Afzonderlijke vermelding
verdient de literair historische studie
over Clara Feyoena van Sytzama: Een
vergeten dIchteres UIt de 18e eeuw (1921).
Toen Kuypers theologie na 1920 op de achtergrond
raakte, werd het ook om Anema
eenzamer. Met name hield hij zich bewust
op een afstand van de tijdschriften der protestantse
literaire bewegIng.
Literatuur: K F PROOST, m De religie In onze
moderne IIt (1922), C RIJNSDORP, In drie etappen
(1939) [K HEEROMAENRED]
Anseele,Ed
Eig. Eduardus Camillus Anseele, Vlaams
politicus en prozaschrijver (Gent 26.7.
1856-ald. 18.2.1938). Van eenvoudige komaf;
was aanvankelijk als letterzetter werkzaam
en raakte betrokken bij de socialistische
beweging. Hij schreef de roman Voor
't volk geofferd (1881), die het leven Uitbeeldt
van een socialistische propagandist,
nl. de Gentenaar Emlel Moyson (1838-
1868). In 1884 richtte hij het dagblad VoorUIt
op, waarvan hij hoofdredacteur werd;
vanwege een door hem geschreven artikel
m deze krant zat hij in 1886 een half jaar in
de gevangenis. Nadien was hij geruime tijd
raadslid en schepen van Gent, later volksvertegenwoordiger
en ten slotte van 1918
tot 1921 minister van openbare werken en
van 1925 tot 1927 van Spoorwegen en PTT.
Werken: De omwenteling van 1830 (1882), r, De
algemeene werkstaking (1888), essay, De ware
vijand van werkman en kleinen burger (1890),
essay, De samenwerking en het socialisme
(1902), essay, 'VoorUit' en de Vlaamsche Bewegmg
(1913), essay
Uitgave: Voor 't volk geofferd (1957, 1975'), met mI
en bewerkmg door L P BOON
Literatuur: L BERTRAND, E A sa Vle, son oeuvre
(1925), P KENIS, Het leven van E A (1930),
Documenten van en over E A, 1856-1938, 2 dIn
(1945-1946) [D WELSINK]
50
Anslo, Reyer
Noordnederlands dichter (Amsterdam
1626-Perugia 16.5.1669). Familie van
Noorse afkomst (Anslo = Oslo). Zijn ouders
behoorden tot de gegoede doopsgezinde
burgerij van Waterland. Zijn eerste
gedichten stonden onder invloed van Hooft
en Vondel. Schreef sedert 1645 o.a. gelegenheidspoezie
en bijschriften bij bijbelprenten;
ter gelegenheid van de eerstesteenlegging
van het Amsterdamse stadhuis
Het gekroonde Amsterdam (1648).
Publiceerde m 1649 een fraai classicistisch
treurspel over de Bartholomeusnacht: Parysche
brutloft, dat tot 1727 achtmaal werd
herdrukt en tot 1715 te Amsterdam op het
repertoire bleef. Anslo geeft hierin uiting
van zijn afkeer van het politieke machtsdenken
van de Fransen dat volgens hem
gebaseerd was op de theorieën van Machiaveil!.
Met dit historisch drama verwijst hij
impliciet naar de eigentijdse politieke problematiek
rond het koningschap van de
minderjarige Lodewijk XIV en de macht
van de Italiaanse kardinaal Mazarin.
Op weg naar Rome om daar het jubeljaar
1649 te vieren, maakte hij onderweg aan de
Rijn bij het Bingerloch een weemoedig
gedicht Afschelt van Amsterdam. In Rome
verkeerde hij in de krIng van Hollandse
kunstenaars en ging er over tot de roomskatholIeke
kerk (1654). Ontving In 1656 de
tonsuur en de lagere wijdingen en werd m
1666 subdiaken. Zijn opmerkelijkste werk,
te Rome geschreven, is De pest tot Napels
(1656), een uitvoerig gedicht In alexandrijnen
dat op bijna naturalistische wijze, in
overwegend anekdotische vorm, de gruwelen
van een pestepidemie beschrijft.
Een onvolledige en niet-chronologisch gerangschikte
uitgave van zijn werk verscheen
van de hand van Joan de Haest, R
Ansloos poezy (1713); hierin werd o.a. De
pest tot Napels voor het eerst afgedrukt.
Literatuur: H H KNIPPENBERG, RA, ZIJn leven en
letterkundig werk (1913), IDEM, Parysche brUiloft,
treurspel, van Inl en aant voorZien (1958),
W HELLINGA en P TUYNMAN, Geeraardt Brandt
& RA, Pleter Corneliszoon Hooft deez vermaarde
man 1581/1647 (1969), H DUITS, 'De moordt
schUilt onder brUiloftskleên', m Spektator, 11
(1981-1982) [w J C BUITENDIJK]
Anslijn, Nicolaas
Noordnederlands pedagoog en schrijver
van kinderboeken (Leiden 12.5.1777-Alkmaar
18.9.1838). Onderwijzer op een armenschool
te Amsterdam, daarna schoolhoofd
te Haarlem. Publiceerde o.a. schoolen
leesboeken en een Handletdmg tot de
kenms der artsenl}-gewassen (1837). Het
succes van zijn opvoedkundig kinderleesboek
De brave Hendnk (1810), dat ca 60
drukken beleefde, was zodanig dat de
auteur voortging met het schrijven van
soortgelijke werkjes als De brave Marw
(1818') en De arme Jaeob (1823).
Werken: Aanle!dmg tot het plaatsen der schel' en
unteekens (1827), Handle!dmg om den kmde'
ren het lezen te leeren (1827), Het leven van
Jezus (1836"), Adolf en S!entje (1837)
Uitgave: N BEETS (ed), Viertal verhandelmgen
(1839)
Literatuur: N BEETS, m Sparsa (1882), herdr m
Verkenmngen op het gebied van de jeugdllt
(1974-1975), A A VERDENIUS, 'N A Nz en zIJn
"De brave Hendrik" " m N!euwe Taalg (1935),
A HALLEMA, 'N A', m Het kmd (1938), P VAN
DER WOUDE, 'Meester A leert ontleden', m L VAN
DRIEL en J NOORDEGRAAF (ed ), Studies op het
gebied van de gesch van de taalk (1982)
[G W HUYGENS]
Antink, Margo
Zie Scharten-Antmk, Margo Sybranda
Everdma
Antonides van der Goes, Joannes
Eig. Jan Antonisz., Noordnederlands dichter
(Goes 3.5.1647-Rotterdam 18.9.1684).
Studeerde in Amsterdam voor apotheker,
maar wijdde zich zeer jong aan de poezie,
getuige zijn treurspel Traul of overrompelt
Sma (1666). Door dit werk raakte hij
bevriend met de bijna 60 jaar oudere Vondel,
die bewondering had voor zijn barok
talent. Van 1669 tot 1671 was hij lid van het
classicistische genootschap Nil Volentibus
Arduum. Vanwege de kritiek op Vondel en
om de betutteling van zijn De Ystroom verliet
hij het genootschap. Later zou hij zich
o.a. in zijn Marsyas (1677/1678) fel tegen
Nil Volentibus Arduum keren.
Zijn hoofdwerk, De Ystroom (1671), IS een
lofzang in vier boeken op Amsterdam en
het IJ; het bevat bekoorlijk geschetste taferelen
in tamelijk realistische trant, maar
ook lange passages van overdadige retoriek,
waarbij vier gravures van Romeijn de
Hooghe een passende illustratie vormen.
Na dit stroomgedicht schreef hij voornamelijk
nog wat gelegenheidspoëzie, hoewel
hij m later jaren plannen had voor een
episch gedicht gewijd aan de apostel Paulus.
Met steun van een bewonderaar kon Antonides
van der Goes te Utrecht, na het vertrek
van de Franse troepen, medicijnen
studeren; hij promoveerde er in 1674. Daar-
APOLLO
na vestigde hiJ Zich te Rotterdam, dank zij
die zelfde bewonderaar verbonden aan de
admiraliteit op de Maze.
Uitgaven: Ged!chten (1685), met blOgr door A
JANSSEN, Idem (1714'), met blOgr door 0 VAN
HOOGSTRATEN
Literatuur: J BAUWENS, La tragéd!e française et Ie
thétitre hollanda!s au d!x-septtème s!ècle (1921),
A VAN MOURIK, 'De lofdichten op A 'Ystroom', m
N!euwe Taalg , 68 (1975), B P M DONGELMANS,
m Ntl Volent!bus Arduum documenten en bronnen
(1982) [G STUIVELING]
Antwerps liedboek
Moderne benammg voor Een schoon hedekens-
boeek mden weleken ghy mvmden
sult veelderhande hedekens, oude ende
nyeuwe, om droefheyt ende melaneohe te
verdnJven. Dit boekje, in 1544 door Jan
Roulants te Antwerpen gedrukt, is de
oudst bekende en tevens rijkste verzamelmg
van wereldlijke liederen in het Nederlands:
221 stuks, grotendeels uit de 15de en
het begm van de 16de eeuw, deels ook
ouder. Op grond van de in principe alfabetische
volgorde van de teksten heeft men
geconcludeerd dat er oudere drukken moeten
hebben bestaan; het is echter waarschijnlijker
dat de oorlogstoestand (de
plundertocht van Maarten van Rossum)
het drukproces heeft onderbroken en dat
men die tijd heeft gebruikt om nog een
groep teksten opnieuw in alfabetische volgorde,
toe te voegen. Ofschoon er geen ketterse
of opstandige liederen in staan, kwam
het boekje m 1546 op de index.
Uitgaven: H HOFFMANN VON FALLERSLEBEN (ed),
Antwerpener Llederbuch von Jahre 1544 (1855);
W G HELLINGA (ed ) (1941), m modern Neder!.,
met mi
Literatuur: CC VAN DER GRAFT, m T!jdschr voor
Nederl Taal- en Letterk , 22 (1903), S HIRSCH,
Stud!en zum A L (1923), J KOEPP, Untersuchungen
uber das AL (1929), N.B TENHAEFF,
'Hlstorlehederen m het AL.', m Verspreide Geschriften
(1949), K VELLEKOOP, H WAGENAAR.
NOLTHENIUS, W P GERRITSEN en AC HEMMES.
HOOGSTADT, Het AL, 87 melodleen op teksten
Uit 'Een schoon lIedekensboeck' van 1544, 2 din
(1972), J HOUTSMA, 'Geheven biJ de dageraad m
het Antwerps Liedboek', m Tljdschr v Nederl
Taal- en Letterk ,95 (1979)
[J J MAK EN G STUIVELING]
Apeltern, Herman van
Zie Engelen, A.W.
Apollo of Ghesangh der Musen
Noordnederlands liedboek, een van de belangnjkste
van de vele die in het laatste
kwart van de 16de en de eerste helft van de
51
APPELMANS
17de eeuw in Holland zijn uitgegeven.
Apollo verscheen in 1615 bij Dirck Pietersz
Pers te Amsterdam als een voortreffelijk
verzorgd boek, oblong formaat, voorzien
van fraaie gravures. Het inleidende
gedicht in alexandrijnen 'Apolloos aanspraack
totte Nederlandtsche jonckheyt' is
van Bredero, die verder nog ten minste
negen liederen heeft bijgedragen, waaronder
vier boertige Naast zijn bijdragen
komen gedichten voor van Samuel Coster,
P.C Hooft, K van Mander, Roemer VISscher
e.a. Enkele zijn met een zmspreuk
ondertekend, maar het merendeel is anoniem.
De bundel weerspiegelt duidelijk de doorbraak
van de renaissance zowel verstechnisch,
bijv de strakke Jambemaat in de
sonnetten, als thematisch, bijv. pastorale
en minnepoezIe alsook enkele bruiloftsgedichten.
Literatuur: A KEERSMAEKERS, 'Drie Amsterdamse
liedboeken, 1602-1615', In Nieuwe Taalg, 74
(1981), IDEM, 'Gedichten van P C Hooft In Apollo',
In Uyt hefde geschreven (1981)
[G STUIVELING EN P M M KROONE]
Appelmans, Gheraert
Middelnederlands kluizenaar en mysticus
(ca 1250-ca 1325). Zijn enig overgeleverde
werk IS een hs. van het traktaat Glose op
den Pater Noster, een verklaring van het
Onze Vader. In dit werk, dat een voorbeeld
van mystieke scholastiek is, ontwikkelde
Appelmans een eigen, Nederlandse terminologie
voor zIJn theologische bespiegelingen.
Uitgave: L REYPENS, 'Oude mystieke teksten I,
Gh A' "Glose op het Vaderons"', In Ons GeestehJk
Erf, 1 (1927)
Literatuur: L REYPENS, 'Een meuw merkwaardig
Dletsch Mystiek', In Ons Geestelijk Erf, 1 (1927),
S G AXTERS, 'Nederlandse mystieken In het bUitenland',
In Versl en Meded Kon VI Acad
Taal- en Letterk (1965) [F VANTHIJN]
Arends,Jan
52
Nederlands dichter en prozaschrijver
('s-Gravenhage 13.2.1925-Amsterdam 21.
1.1974 [zelfmoord]). Kreeg na enkele onopgemerkte
tijdschriftpublikaties en de
novelle Lente/Herfst (1955) bekendheid
met zijn roman Keefman (1972), waarin
met irome en venijn de vervreemding van
een reddeloos eenzaam mens wordt gevolgd.
Behalve door deze roman en erop
volgende verhalen, waarin hetzelfde absurde
leven centraal staat, kwam de schrijver
in het nieuws door zijn benarde, onmogelijke
levenSWIJze, waarmee hij Zich zelf en
anderen tot wanhoop bracht. Op de dag dat
zijn tweede dichtbundel uitkwam, benam
hij Zich het leven. De belangstelling voor
zijn persoon en werk in het teken van 'Ik
ben een arm man en alle leven doet miJ
zeer', IS na zijn dood groeiende gebleken.
Een belangrijke rol daarbij speelde de
toneel- en televlslebewerkmg van Keefman
Werken: Gedichten (1965), Lunchpauzegedwhten
(1974), Ik had een strohoed en een wandelstok
(1974), verh, Nagelaten gedichten (1975)
Literatuur: 'J A 1925-1974', In De Engelbewaarder,
15 (1979), G KOMRIJ, In Daar IS het gat van
de deur (1974), J FONTIJN, In Kritisch leXicon
van de Nederlandstalige ht na 1945 (1980), J
BROUWERS, In De laatste deur (1983) [R BLOEM]
Arents, Thomas
Noordnederlands toneelschrijver en dichter
(Amsterdam 6.6 1652-ald. 1701). Was
van eenvoudige afkomst, autodidact;
kwam reeds als 12-jarige in dienst bij een
makelaar, die hIj als zodanig zou opvolgen
Zijn bewerking van Racmes Mtthndate
(1679) bracht hem in contact met het
invloednjke Nil Volentibus Arduum, dat
hem m zijn gelederen opnam. Ten dele in
samenwerkmg met zijn vriend Andnes Pels
bewerkte hij Frans-classicistische werken,
terwijl hij tevens betrokken werd biJ controversen
in het schouwburgbeleld:In 1686
bewerkte Arents Lully's opera Roelant op
tekst van Qumault, een Jaar later Amadls
en Cadmus en Hermwne, een door classiCistisch
georlenteerde kenners met gewaardeerde
concessie aan een groot publiek.
Voorts dichtte hij bij actuele gebeurtenissen,
wat o.a. resulteerde m De kroomng
van Wtllem en Maria. In 1724 verscheen
zijn dichterlijke nalatenschap in MengelpoeuJ,
voorzien van een levensbericht door
zIJn vriend en Uitgever M. Brouerius van
Nidek.
Literatuur: J TE WINKEL, 'Th A, tooneeldlchter en
geschiedzanger', In TlJdsehr v Nederl Taal- en
Letterk, 9 (1890), B P M DONGELMANS, NIl
Volentlbus Arduum documenten en bronnen
(1982) [G W HUYGENS]
Arion, Frank Martinus
Ps. van Frank Efraim Martinus, Nederlands
(Antilliaans) prozaschrijver en dichter
(Curaçao 17.12.1936). Kwam in 1955
naar Nederland en studeerde Nederlandse
taal- en letterkunde in Leiden. In 1971
wetenschappelijk medewerker aan het Instituut
voor Neerlandistiek van de Universiteit
van Amsterdam. Vervolgens werkzaam
bij de lerarenopleiding in Suriname.
Arion publiceerde gedichten onder de titel
'Stemmen uit Afrika' (1957) in Antûlwanse
Cahiers. Hij schreef ook gedichten in het
Papiamentoe. Hij was oprichter en redacteur
van het progressieve Antilliaanse tijdschrift
Ruku (1969-1970). In 1973 verscheen
zijn eerste roman, Dubbelspel,
waarvoor hij de Van der Hoogtprijs kreeg.
Daarna volgden de romans Afscheid van de
komngm (1975) en Nobele Wilden (1979).
In de eerste twee romans behandelt hij de
koloniale verhoudingen tussen Nederland
en de Antillen. In Nobele wtlden staat de
kolomale situatie op de Franse Antillen, de
Caraïbische eilanden Martinique en Guadaloupe,
centraal. In een samenspel tussen
verbeelding en werkelIjkheidsbeschrijving
tracht Arion gestalte te geven aan de emancipatie
van de inheemse bevolking, speciaal
die van de vrouwen in de beschreven gebieden.
Arion werkte met recensies en reportages
mee aan tal van kranten en weekbladen:
Black Orpheus, De Groene Amsterdammer,
Haagse Post, De Volkskrant e.a.
Werken: BLbllOgrafLe van het Paptamentu (1972),
SLsyphLltaans alpLmsme tegen mLten (1974), p
Literatuur: J DE Roo, In Anttllwans ltteraLr logboek
(1980), A. VAN DER WAL en F VAN WEL, In Met
eLgen stem, herkennmgspunten m de letterk
van de Nederl AntLllen (1980), K BEEKMAN, In
KrltLsch lexLcon van de Nederlandstaltge ltt na
1945 (1981) [GJ VAN BORK]
Armando
Ps. van Herman Dirk van Dodeweerd,
Nederlands schilder en dichter (Amsterdam
18.9.1929). Was een van de belangrijkste
woordvoerders van de tijdschriften
Gard SWlk en Nieuwe Stijl, waarin hij op
neorealistische wijze teksten publiceerde
die door isolering en verschoven perspectiefwerking
een nieuwe kijk op de werkelijkheid
bewerkstelligen.
Een geruchtmakende cyclus was De boksers,
geheel bestaande uit citaten, die uitde
mond van twee combattanten waren opgetekend.
Zijn bundel Verzamelde gedichten
(1964) wordt vooral door dit isoleringsprocédé
bepaald. In later poëtisch en prozalsch
werk staat één thema centraal: een
gewelddadige confrontatie in de bossen
rondom Amersfoort. Telkenmale omcirkelt
Armando deze pijnlijke en fascinerende
jeugdervaring in vrij gesloten, soms
archaische teksten, waarin geheimen tegelijk
prijsgegeven en verhuld worden.
ARP
Een belangrijke oriëntatie vormt het werk
van de dichter Ernst Jtinger, bij wie geweld
en tucht eveneens een onontkoombare fascinatie
vormen. In dezelfde stijl moet men
ook het aandeel van Armando in de televisiereeks
Herenleed zien: absurde, traag
verlopende taferelen uit een leven met
meester-knechtverhoudmgen.
Voor Machthebbers (1983), verslagen uit
Berlijn en Toscane, kreeg hij in 1984 de
BordewlJkpriJs. In 1985 ontvmg hij de
Jacobus van LooypriJs.
Werken: De SS-ers (met Hans Sleutelaar, 1967),
Hemel en aarde (1971), Vors tm der machtelozen
(1972), De denkende, denkende doden (1973),
Dagboek van een dader (1973), Het gevecht
(1976), De ruwe heren (1978), GeschLedems van
een plek (met Hans Verhagen en Maud Keus,
1980), Aantekenmgen over de U!jand (1981), A
ULt Berltjn (1982)
Uitgave: Tucht gedichten 1971-1978 (1980)
Literatuur: RH FUCHS, 'A " In De G!ds (1979), H
BEURSKENS, In Schrijver zonder stoel (1982), L
FERRON (ed), Armando (1985) [R BLOEM]
Arondéus. Willem
Nederlands schilder en prozaschrijver
(Naarden 22.8.1894-0verveen 1.7.1943).
Auteur van De tragiek van den droom
(1939), een boek over Matthijs Maris.
Voorts schreef hij, behalve enkele romans
(Het wlenhuLs en In de bloeiende ramenas,
beide 1938), de studie Monumentale
schtlderkunst m Nederland (1941). Wegens
verzetswerk werd hij door de DUitsers
gefusilleerd.
Literatuur: C J KELK, In Rondom tLen gestalten
(1938), S VESTDIJK, In Mwten} tegen het etmaal
(1966) [J J MAK]
Arp, Jan van
Noordnederlands toneelschrijver (wsch.
Amsterdam ca 1610-?) Voor de Amsterdamse
rederijkerskamer In Liefde Bloeyende
schreef hij enkele toneelstukken. In
1631 verscheen zijn Helvaart van Juno. Dit
werk heeft hij blijkens een latere uitspraak
geschreven toen hij achttien jaar oud was.
Het werk was redelijk populair want het
heeft tot 1640 vier drukken gekend. Verder
zIJn van hem bekend: Smghende klucht
van dronke Gosse (1639), Boerttghe klucht
van Claes KlIck (1639) en Tollmond, Pnns
van Rodes (1640). Hij schreef ook gelegenheidsgedichten.
Niet geheel ten onrechte
spreekt hij zelf van zijn 'lompe vaerzen'.
Literatuur: G KALFF, In Gesch der Nederl Letterk
,dl 5 (1909), J TE WINKEL, In Ontw!kkelmgsgang
der Nederl Letterk, dl 3 (1923')
lp M M KROONE]
53
ARTUR'S DOET
Artur's doet
Middelnederlandse ridderroman over koning
Arthur en zijn ridders, overgeleverd in
de Haagse Lancelotcompilatie uit de eerste
helft van de 14de eeuw. Artur's doet is een
sterk bekorte bewerking van La mort Ie roi
Artu, het laatste deel van de cyclus Lancelot-
Queste-Mort. Het verhaal is veel godsdienstiger
getint dan de andere Arthurromans,
wat al tot uiting komt in de zeer religieuze
verzen waarmee de roman begint.
Naast Arthur staat vooral Lancelot centraal
m het verhaal. Aan het eind sterft niet
alleen Arthur, maar komen ook alle andere
ridders aan hun emde.
Zie ook Lancelot-compilatie, Haagse.
Uitgave: W J A JONCKBLOET, In Roman van Lancelot,
2 din (1846-1849)
Literatuur: P W ACKERS, Arthurs dood Een mleldmg
tot de Lancelot·kompilatle met name tot
het laatste boek (1977), WERKGROEP VAN GRONIN.
GER NEERLANDICI, Hoe Artur sm en mde nam
(1980) [F VANTHIJN]
Asselbergs, Willem Jan Marie Anton
Zie Duinkerken, Anton van
Asselijn, Thomas
54
Noordnederlands blijspeldichter (Dieppe
1620-Amsterdam Juli 1701). Kwam jong
naar Nederland, werd boekbinder, later
karmozijn verver te Amsterdam, ging in
1678 failliet. Hoewel als classicistisch
treurspelschrijver van weinig betekenis, is
hij als auteur van blijspelen en kluchten
een opmerkelijke figuur. Hij durfde oorspronkelijk
te zijn, wat hem in conflict
bracht met Nil Volentibus Arduum, dat
jUist het vertalen/bewerken sterk propageerde.
Zijn eerste blijspel, m drie bedrijven, Jan
Klaasz of gewaande dlenstmaagt (gespeeld
1682, gedrukt 1683) toont de jeugdige
losbol Jan Klaasz die de ingetogen
ouders van SaartJe de reeds driemaal geweigerde
huwelijkstoestemming afdwingt.
Het succes van dit spel, alsmede de heftige
krItiek erop, is vooral ontstaan door enkele
taferelen, waarin Asselijn twee vrome menisten
en later hun temerIge zoon bespottelijk
maakt. Van dit toneeltje heeft Cornelis
Troost (1697-1750) een fraaie pastel gemaakt
(Mauritshuis, 's-Gravenhage), die
ook als zwarte-kunstprent is verspreid.
Het tweede blijspel, Kraambedt of kandeelmaal
van ZaartJe Jans, vrouw van Jan
Klaazen, (gespeeld 1683, gedrukt 1684),
vertoont Jan Klaasz als schijnheilige echtgenoot
en gezinshoofd.
In het derde spel, Echtscheldmg van Jan
Klaasz en SaartJe Jans (1685), blijken de
deftige ouders door hun schoonzoon vrijwel
gerumeerd.
Tot de aardigste kluchten, lang met succes
gespeeld, behoren: De stIefmoer (1684), De
stIefvaar (1690), De schoorsteenveger door
hefde (1692), De kwakzalver (1692) en De
spllpenntng, of verkwIstende vrouw
(1693).
Uitgaven: A DE JAGER (ed ), gedeelt. herdr werken
(1878), D STELLINGA (ed), Jan Klaasz of ge·
waande dlenstmaagt (1980')
Literatuur: J A WORP, In Ti,dschr v Nederl Taaien
Letterk ,4 (1884) en 5 (1885), RP M DONGEL.
MANS, Nil Volentlbus Arduum documenten en
bronnen (1982) [G STUIVELING]
Assenede, Diederic van
Zuidnederlands dichter (ca 1230-ca 1290).
Wsch. dezelfde als Dierekin de Hassenede,
in de 2de helft van de 13de eeuw 'clere' van
de graven van Vlaanderen. Ca 1260 vertaalde
hij de idyllische versie van Flolre et
Blancheflor, de liefdesgeschiedenis van
'roos en lelie', een heidenprins en een christenmeisje,
onder de titel Flons ende Blancefloer,
vrijwel compleet bewaard in een
14de-eeuws hs. GezIen de moeilijkheden,
die aan elke rijmvertaling inherent zijn en
ondanks de corruptelen die, omdat het
slechts één hs. betreft, onvermijdelijk zijn,
mag deze verdietsmg geslaagd heten.
Door de vlotte verhaaltrant ziet men de
onhandigheden (stoplappen, herhalingen,
hinderlijke parallellismen, enz.) eerder
over het hoofd. Het algemeen menselijke
thema, de soevereiniteit der liefde, verklaart
de langdurige populariteit van de
roman, wellicht ook via het toneel, maar in
elk geval via de prozabewerking tot volksboek
(oudste fragmentarisch bewaarde
druk 1517).
Uitgaven: J.A ALBERDlNGK THIJM, In Karolmglsche
verhalen (1851, 1884'), moderne prozahew , H J
BOEKEN, De HistOrie van FlOriS ende Blancefloer
(1898), bew In verzen, C P SERRURE, In Versl en
Meded Kon VI Acad, 2 (1900, G J BOEKENooGEN,
De HistOrie van FlOriS ende Blancefloer
(1903), de prozabew In het Volksboek, P LEENDERTZ
JR, FLOriS ende Blancefloer (1912), A.H
HOFFMANN VON FALLERSLEBEN (ed), Idem
(1968'), J J MAK, Idem (1970')
Literatuur: CP SERRURE, 'D v A ',In Vaderlandsch
Museum, 2 (1858) en 5 (1863), L STOCKMAN,
'D v A GrafehJk ambtenaar (vóór 1263-vóór
1296)', In Blekorf, 73 (1972)
[J J MAK EN J REYNAERT]
Augustin, Elisabeth
Geb Eili Theresla Glaser, Nederlandse
prozaschnJfster (Fnedeman, bij Berlijn,
13.6.1903). Vluchtte vanwege haar joodse
afkomst met man en kmderen m 1933 naar
Nederland (Amsterdam) Zij had toen al
enkele Nederlandstalige auteurs m het
Duits vertaald In Nederland schreef ZIJ
romans, hoorspelen, toneel en literaire kntIeken
Haar dierenverhaal 'De vorst van
Malila' werd m 1968 door de Belgische
radIO en televIsie bekroond. In de Jaren
zeventig kwam er een dUidelijke opleving
in de belangstellmg voor haar werk, mede
onder mvloed van het m 1973 verschenen
gedicht Het onvoltoOIde leven van Malcolm
X, dat de aandacht trok door onderwerp
en vorm. een als autobIOgrafie geschreven
ballade over de Amerikaanse negerleider
van gemengd bloed. Die hernieuwde
aandacht leidde tot de heruitgave
van de romans Moord en doodslag m Wolhyme
(1936) in 1979 en Labyrmt (1955) in
1982. In 1979 was tevens de verhalenbundel
Het had erger kunnen ZIJn verschenen.
Werken: De wtgestootene (1935), r, Volk zonder
jeugd (1935), r , Mlrjam (1938), r , Verloren tijd
mhalen (1978), p
Literatuur: R LYNG (ed ), The E A Reader (1978),
met bib! [GJ VANBORK]
Auwera, Fernand
Ps. van Fernand van der Auwera, Vlaams
romanschrijver (Antwerpen 26.11.1929).
Ambtenaar in zijn geboortestad. Had door
veel ziekten een eenzame Jeugd. Een korte
perIode van literaire activiteiten in De
AUWERA
Nevelvlek, een Antwerpse culturele verenigmg,
leerde hem hoe sterk hij in Zijn persoonliJke
contacten was geremd. Zijn tien
romans en verhalenbundels werden met
een zekere regelmaat gepubliceerd, met
een breukpunt tussen 1968 en 1973. De
revolutionaire wmd die in 1968 door Europa
waaide, mtroduceerde in Auwera's werk
het probleem van het engagement, wat
eveneens tot Ultmg kwam m zijn interviewbundels
en Jeugdverhalen.
De eerste romans vertonen een intens beoefenen
van een nogal steriele navelstaarderIJ.
Pas met Mathws 't KofschIp (1967)
treedt de relatie literatuur-maatschappij
op de voorgrond. De astmatische eenling
Mathlas verlaat zijn schrijfcel en engageert
Zich in een revolutie, maar komt uiteindeliJk
opmeuw voor zijn spiegelbeeld te staan.
Na zijn crisisJaren 1968-1973 gaat Auwera
resoluut therapeutisch schrijven, vooral in
de bundels Zelfportret met gesloten ogen
(1973) en We begmnen de dag opgerUImd
en lopen rond de tafel (1974). Laatstgenoemde
bundel is geschreven in een ziekenhUIS
Werken: De weddenschap (1963), r, De donderzonen
(1964), r , De komng van de bijen (1966), r ,
Vogels met rode beulskoppen (1968), verh ,Bloemen
verwelken, schepen vergaan (1976), r ,
Zonder onderschriften, 'n kleurboek voor volwas·
senen (1977), r ,Ik wou dat Ik een marathonloper
was (1978), r , De nachtrIdders (1978), pr , Cowboy
spelen (1980), essays, Uit het raam sprmgen
moet als nutteloos worden bescMuwd (1983), r
Literatuur: P DE WISPELAERE, m Facettenoog
(1968), H BOUSSET, m Schreien, schrijven,
schreeuwen (1973), IDEM, m Woord en schroom
(1977), P DE WISPELAERE, m Kritisch leXicon van
de Nederlandstalige IIt na 1945 (1983)
[H BOUSSET]
55
---B---
Baaren, Theodorus Petrus van
Nederlands dichter en godsdiensthistoricus
(Utrecht 13.5.1912). Debuteerde met
Gedichten (1939) en publiceerde illegaal In
1944 Versteend zeewier Behoorde tot de
zgn. Criterium-groep die zich afzette tegen
het rationalisme van het tijdschrift Forum.
Werd aanvankelijk aangetrokken door het
surrealisme. Debuteerde opnieuw In 1976
met Hoe korter hoe hever en kwam in 1978
met Op het water geschreven, geserreerde
poëzie, zoekend naar de methode van het
zich zo beknopt mogelIjk uitdrukken.
Werken: Het offer mletdmg tot een complex re/tgteus
verschtJnsel (1979), De leegte tussen twee
lampen (1979), In de lussen van de taal (1980),
Doolhof der goden (met L Leertouwer, 1980),
Een wereld van as (1981), De steen vergat te bloeden
(1983), p
Literatuur: ED HOORNIK, m Knttsch proza (1978),
H VAN DE WAARSENBURG, 'De poezIe van Th v B "
m Bzzlletm, 7 (1979), J VANGANSBEKE, 'Hoe een
VIS een visser vangt', m Yang, 16 (1980) [RED)
Backer, Franz de
Vlaams filoloog, dichter en romanschrijver
(Aalst 22.6.1891-Ukkel 23.6.1961). Nam
tijdens wo I vrijwillig dienst. Ging in 1920
Germaanse filologie studeren aan de Vrije
Universiteit te Brussel, waar hij leerling
was van August Vermeylen, die een blijvende
Invloed op hem had. Promoveerde in
1923 met de dissertatie Bernard Shaw as a
Dramatlst Vanaf 1925 verbonden aan de
Rijksuniversiteit te Gent, waar hij de Engelse
taal- en letterkunde en geschiedenis
van de Europese letterkunde doceerde.
Jarenlang voorzitter van het Vlaamse PENcentrum.
De Backer debuteerde met verzen en verwerkte
zijn oorlogsherinneringen in een
merkwaardige roman, Longmus (1934). De
conceptie van deze oorlogsroman herinnert
aan die van De wandelende Jood van
August Vermeylen (1906), wiens invloed
vooral in het eerste hoofdstuk tot uiting
komt. De dynamische en vaak aangrijpende
evocatie van het frontleven rechtvaardigt
de mening dat dit werk niet enkel
als tijdsdocument belangrijk is, maar tot de
beste verhalen behoort uit de Vlaamse oorlogsliteratuur.
Werken: Bloetkens (1913), r, Het dochterken van
Rubens (1927), r , Van wee englone (1923), r ,De
wttte VIjand (1930), r , Contemporary Flemtsh
Ltterature A Bnef Survey (1934)
56
Literatuur: F dB, Bw-btblwgrafte (1951), R WILLEMIJNS,
F dB = Oost vi /tt monografteen, 15
(1980) [J DE CEULAER)
Baekelmans, Lode
Eig. Ludovicus Henncus, Vlaams prozaschriJver
(Antwerpen 26.1.1879-ald. 11.5.
1965). Geboren en opgegroeid in het Antwerpse
schipperskwartier; kreeg op het
atheneum les van o.a. Pol de Mont. In 1901
klerk aan de Volksbibliotheek, klom op tot
biblIothecaris, werd in 1933 hoofdblbhothecaris
van de Stadsbibliotheek en het
Museum voor Vlaamse Letterkunde. Onder
zijn leiding werd het Antwerpse bibliotheekwezen
een unieke Instelling. Daarnaast
was hiJ werkzaam bij het onderwijs
en de volksontwikkeling. Medeoprichter
van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen
en de Vlaamse Vereniging voor het
BiblIotheekwezen; maakte deel uit van
versch. redacties (Alvoorder, Ontwakmg).
Als letterkundige maakte Baekelmans
naam met romans en novellen, die op realIstisch-
anekdotische wijze een levendig
beeld geven van de Antwerpse havenwijk
en de kIe me burgerij. Evenals Buysse en De
Bom begon hij met melancholische, naturalistisch
getinte verhalen onder invloed
van De Maupassant (Uit grauwe nevels,
1901). Zijn groot talent toonde hij vooral
met De doolaar en de weldsche stad (1904),
waarin een bUitenman in de barre winter
van 1890 als werknemer de sociale ellende
van de havenstad leert kennen. Opmerkelijk
is hierin zijn sympathie met kleine lieden
en zijn afkeer van het filisterdom,
motieven die worden teruggevonden in zijn
deels satirische verhalen (De waard Uit 'De
bloeiende eglantier', 1903 en De nuchtere
mmnaar, 1954) In 1912 bereikte hiJ een
hoogtepunt met de weemoedige roman Tt/Ie.
Tijdens de oorlogsjaren schreef hiJ talrijke
verhalen, waarin de ontoereikendheid van
het menselijk streven met milder geworden
humor wordt uitgebeeld (Menschen, 1917;
Het gemoedehJk leven, 1918, De IdealiSten,
1919), evenals In de anekdotische
roman Mijnheer Snepvangers (1917) met
als onderwerp de Wisselende fortUin In het
leven van een Winkelier.
Met de jaren maakte Baekelmans' aanvankelijke
pessimisme plaats voor wijze levensaanvaarding,
waaruit een verlichte,
verdraagzame geest sprak. Zijn drukke
werkzaamheden lieten hem weinig tijd
voor grotere romanconcepties, doch na zijn
pensionering deed hij met Robinson (1949)
en Carabas (1950) het oude schipperskwartier
nog eenmaal herleven. Psychologisch
gaat het werk van de auteur niet diep, doch
hij IS menselijk, sociaal bewogen en een
voortreffelijk verteller; de anekdotische gegevens
zijn doorgaans aan de werkelijkheid
ontleend.
Behalve romans en verhalen schreef Baekelmans
vele kritieken, indrukken van
oude en nieuwe lectuur, alsmede literatuurstudies.
Van belang zijn vooral die over
de Vlaamse realisten (Sleenckx, Loveling,
StiJns, Van Kerckhoven), wier traditie hij
in zIJn eigen werk voortzette, en die over
oude 'verworpen' letterkundigen als Focquenbroch.
In Ontmoetmgen (1951) gaf hij
hermnermgen aan vroegere tijdgenoten.
Werken: Marleken van Ntjmegen (1901), r, Havenhchtjes
(1905), verh , De zonnekloppers (1906),
verh, Dwaze trom es (1907), nov, Smjoorkens
(1910), verh, W G van Focquenbroch (1911),
met bloeml, Oubolhge poeten (1920), Europa
Hotel (1922), t, 't Is de hefde (1923), verh, De
blauw schuyte (1924), t, De mannen van 'Elck
wat wds' (1925), r, De ongerepte helde (1926),
verh , Het geheim van 'De drie snoeken' (1929),
verh, Vier Vlaamsche prozaschrijvers (1931),
Aanteekenmgen van een boekenwurm (1931),
Het rad van avontuur (1933), r, Ommegang
(1934), bloeml, Pleisteren (1939), schetsen, Lof
van zee, mensch en tabak (1939), In den ouden
spiegel (1940), bloeml, metml van L. MONTEYNE
en P DE KEYZER, Onze voorouders m den Hollandschen
spiegel (1942), Klem panopticum
(1944), verh , In de spIegelbollen (1964), mem
Uitgave: V E VAN VRIESLAND (ed), De nuchtere
mmnaar (1954), bloeml ,met mi van M GIJSEN
Literatuur: L MONTEYNE, L B (1914), J EECKHOUT,
'L B (1901-1926)', m Dletsche Warande & Belfort,
2 (1926), BiblIOtheekgids (1926), L B -nummer,
M MARTENS, Inleldmg tot L B, keur Uit het
werk (1939), L B ter eere, 2 din (1946), P
ARENTS, 'Werk van L B, bibliografie', m Versl en
Meded Kon VI Acad (1954), A VERMEYLEN, m
Verzameld werk, III (1951-1955), G W HUYGENS,
L B Monografleen VI Lett (1960), G SCHMOOK,
levensbericht, m Jaarb MIJ der Nederl Letterk
(1967-1968), IDEM, L B 1879-1965 (1974)
[G W HUYGENS]
Baelen, Kamiel Frans Jan Albert van
Vlaams prozaschrijver (Turnhout 15.8.
1915-Dachau 16.4.1945). Studeerde aan
het Groot-SemmarIe te Mechelen, werd
leraar te Antwerpen, later te Lausanne.
Nam, in Belgle teruggekeerd, deel aan het
verzet en werd m 1944 gearresteerd en naar
Dachau getransporteerd. Als auteur van
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK
verfijnd proza neigt hij naar de symboliek.
Werken: De oude symphome van ons hart (1943),
Een mensch op den weg (1944), Gebroken melodie
(1946), met mi van E JANSSEN
Uitgave: P SCHAMPAERT (ed ), Volledig werk, 2 din.
(1981).
Literatuur: J DERYKE en V TURPIJN, 'BIJ het verzameld
werk van Kv B " m Dletsche Warande &
Belfort, 127 (1982) [G STUIVELING]
Bake, Alijt
Middelnederlandse schrijfster (Utrecht of
omgevmg 13.12.1415-Antwerpen (?) 18.
10.1455). Zij trad in in het klooster Galilea
m Gent (reguliere kanunnikessen van Augustinus).
Als jonge novice bracht haar
mystieke verhouding met God haar in conflict
met haar overste en met haar omgevmg,
maar na enkele wonderbare voorvallen
sloeg de stemming in het klooster in
haar voordeel om. In 1440 werd zij geprofest,
in 1445 reeds tot priores gekozen.
Enkele jaren later viel zij in ongenade, werd
Uit het klooster verbannen en stierf in ballmgschap.
De mer wegen der passlen (vóór 1441?) IS
de uitwerking van een visioen dat zij op
hemelvaartsdag had. Het boexken vander
passlen ons heren (eerste jaren na 1445)
verscheen onder de naam van de mmderbroeder
Frans Vervoort, onder de titel
Bruygoms mantelken (na 1554). Kloosterondernchtmgen
(1446) zijn preken, gehouden
voor de haar toevertrouwde zusters van
Galilea' vijf sermoenen voor palmzondag,
bedoeld als verklaringen en toevoegingen
bij een tweetal preken van Jordanus van
Quedlinburg. AutobIOgrafie (1451) beschrijft
zeer nauwkeurig haar zieleleven en
zo komt het dat over geen andere Dietse
auteur zoveel (vooral psychologische) biJzonderheden
bekend zijn. Haar stijl m deze
autobiografie verraadt minder zorg voor de
vorm dan elders in haar werk, maar kenmerkt
zich door zijn meeslepende vaart.
Literatuur: S AXTERS, Gesch van de vroomheid m
de Nederlanden, dl 3 (1956), R LIEVENS, 'A B
van Utrecht', mNederl Archief voor Kerkgesch,
42 (1957-1958), E PERSOONS, 'Enkele nota's over
drie hss van Ruusbroec en AB', m Ons Geestehjk
Erf, 40 (1966), R LIEVENS, 'Een vijfde hs van
AB 's Vier krUiswegen', m Idem, 40 (1966); B
SPAAPEN, 'Middeleeuwse passIemystIek', m Idem,
40-43 (1966-1969) [R LIEVENSEN J REYNAERT]
Bakhuizen van den Brink, Reinier
Cornelis
Nederlands historicus en essayist (Amsterdam
282.1810-'s-Gravenhage 15.7.1865).
Studeerde theologie en letteren te Amster-
57
za, dat door een beeldende
BAKKER
dam en Leiden. Eén jaar na zijn promotie
(1842) moest Bakhuizen wegens schulden
het land verlaten. Hij verrichtte archiefonderzoek
in Luik, Bonn, WolfenbiIttel,
Breslau, Praag, Wenen en Brussel. In
laatstgenoemde stad vestigde hij zich na
zijn huwelijk met de Luikse Julie Marie
Hélène Simon (1847), aan wie hij al twee
jaar zijn liefde had verklaard voor in 1846
een emde kwam aan zijn anno 1841 begonnen
verloving met de schrijfster A.L.G.
(Bosboom-) Toussaint. In 1851 kreeg Bakhuizen
een benoeming aan het Rijksarchief
te 's-Gravenhage en drie Jaar later werd hij
rijksarchivaris, wat hij bleef tot zijn dood.
Na het overlijden van Julie Simon (1855),
trouwde hiJ met Jansje Boeregter (1858).
Als student schreef Bakhuizen onder meer
in De Muzen en De GIds, en van het laatste
tijdschrift was hij redacteur van 1838 tot
1843. Door zijn krItieken, o.a. op Van Lenneps
succesroman De roos van Dekama,
gaf hij leiding aan de historische romantiek
m Nederland. Ouder geworden publiceerde
hij vooral geschiedkundige werken. Meer
dan voor zijn (historische) novellen, weet
BakhUizen belangstelling te wekken voor
zijn kritieken en essays. Hij is geen 'scheppend'
literator, maar aanvankelijk een beschouwend
literator met sterk historische
gerichtheid, later een historicus met literair
talent. Zijn bronnenonderzoek IS even
baanbrekend geweest als zijn leidende arbeid
aan het Rijksarchief.
Vondel met Roskam en Rommelpot (De
GIds, 1837, afz. uitg. 1913') is een studie
over Vondels hekeldichten, die begint met
een uitvoerige schildermg van de zeden en
opvattingen in de 17de eeuw, en waarin een
beschouwing over de dichtkunst van die
tIJd voorkomt, die BakhUizen de gelegenheid
geeft om de door de tachtigers 'genaaste'
stelling te poneren, dat vorm en
mhoud in de poezie volstrekt één zijn. Het
behandelde onderwerp doet hem kennen
als een arhstiek begaafd geleerde, met een
Uitzonderlijke kennis van de op de dageliJkse
werkelijkheid gemspireerde literatuur
der 17de eeuw.
Werken: 'Franclscus HemsterhUls', m De Muzen
(1934), essay, 'Culemborg 428', m Jaarb Tesselschade
(1937), 'De verzoekmg van den H Antomus',
mldem (1840), 'Trudeman en Zijn Wijf', m De
G!ds (1843), nov
Uitgaven: Stud!en en schetsen over vaderlandsche
gesch!edems en letteren, 5 din (1863-1913), De
studIetIJd van R eB v d B door brieven toegelicht
(1969), met mi en aant door L BRUMMEL
Literatuur: C en M SCHARTEN-ANTINK, Julle Stman,
De levensroman van R eB v d B UIt brle-
58
ven en bescheIden samengesteld (1914), A EpPENS,
Van Hollandsche Potaard (1943); G COLMJON,
Bvd B, een markante persoonllJkhe!d
(1950), J M ROMEIN, UIt de werkplaats van
Re Bvd B (1951), G STUIVELING, 'Voetstappen
van de vaderlandse romantiek 111', m Vakwerk
(1967), Nederl Arch!evenblad (1975), Bvd B -
nummer, J A L LANCÉE, R eB v d B en het probleem
van de 't!Jdgeest'(1979), G W KERNKAMP,
'B v dB', m Gesch!edschrlJvlng In Nederland
(1981) [MJGDEJONG]
Bakker, Bert
Lambertus Jozef, Nederlands dichter, prozaschrijver
en uitgever (Huizum 3.4.1912-
Ilpendam 19.9.1969). Afkomstig uit een
streng calvmistisch gezin. Deed aanvankeliJk
redactIewerk bij Zomer en Keuning m
Wageningen en was enige tIjd Journalist.
Schreef naast poezIe en romans ook kinderboeken.
Als anti-revolutionair tIjdens wo II
in het verzet en door contacten met H.M.
van Randwijk betrokken bij Vnj Nederland.
Na de oorlog solitair Uitgever van
Bert Bakker/Daamen NV, waar hij het imtiatlef
nam voor de overwegend literaire
Ooievaarreeks, waarin veel poëzie verscheen.
Oprichter en redacteur van het
tijdschrift Maatstaf (smds 1953).
Oorspronkelijk schreef Bakker protestants-
christelijke gedichten, o.m. voor het
tijdschrIft De Gemeenschap, maar na de
oorlog evolueerde hiJ steeds meer in socialistisch-
humanitaire rIchtmg
Behalve poezIe schreef hiJ ook enkele, weinig
positief beoordeelde romans: DnJfzand
(1935) en Ieder IS alleen (1937).
Werken: Au revOIr (1934), p , ReIZIgers (1935), pr ,
De spannende zomer van Botte Spoelstra (1935),
Jeugdb, Een held op sokken (1935), Jeugdb,
SJefs eerste luchtreIs (1935), Jeugdb
Literatuur: M SMEDTS, 'B B', m Maatstaf, 17
(1969-1970), M Ros, 'B B en het faSCIsme', m
Idem, 18 (1970) [GJ VAN BORK]
Bakker, Piet er Oe ge
Nederlands romanschrijver (Rotterdam
10.8.1897-Amsterdam 14.1960). Aanvankelijk
onderwijzer. Daarna werkzaam als
journalist bij Het Volk en Elsevlers Weekblad.
Schreef een aantal vlot leesbare en
veelgelezen romans, waarvan zijn Cisketnlogle
het bekendst werd: Clske de Rat
(1942), Clske groeIt op (1945) en CIS de
man (1946). Ook de romans Achter de mast
(1936) en Jeugd In de PIJP (1946) kenden
een grote popularIteit.
Werken: Amsterdam zoals het leeft en werkt (met
JeE Sand, 1932), Over dramatIsche kunst (met
L van Gasteren, 1932), CootJe Pink (1933), r,
Branding (1940), r, Het geheIm van Dr Llng
(1940), detective, Pépé (1941), r ,Holland ze zeggen
je bent maar zoo klem (1942), pr., Storm op
de kust (1942), r, Vrouw aan boord (1947), r ,
Logboek van de Gratws (1948), r ,De slag (1951),
r, Kidnap (1953), r; Ik kwam, zag, schreef
(1954), autob ,Pw (1956), r ,Jet (1960), r
Literatuur: G BOMANS, In Noten kraken (1961)
[GJ VANBORK)
Balker, Habakuk 11 de
Zie Balkt, Herman Hendrik ter
Balkt, Herman Hendrik ter
Nederlands dichter (Usselo, bij Enschede,
17.9.1938). Opgeleid tot onderwijzer en als
zodamg werkzaam in Drente. Schreef onder
het ps. Habakuk II de Balker (naar de
profeet en dichter Habakuk uit de bijbel)
een aantal bundels poëzie, waarmee hij
vrijwel onmiddellijk naam maakte als dichter
over het boeren bestaan en de hardheid
en echtheid van het leven op het land.
Houdt zich ver van het officiéle literaIre
CircUit en werd in de kritiek wel een antipoeet
genoemd, mede onder invloed van
zijn eigen uitspraken over poézie. Hij zet
zich af tegen specifiek dichterlijke taal en
de 'geleerdenpoezIe' van dichters als Ten
Berge en Kouwenaar, die hij te bedachtzaam
VIndt, en stelt daar zijn vitale boerenpoezie
tegenover.
In 1969 verscheen Boerengedichten ofwel
Met de boerenblJI[ } en In 1970 Uier van
het Oosten. Na enkele herdrukken werden
deze bundels In 1974 gecombineerd uitgegeven.
Ter Balkt voert hierin de natuur op
als het echte, onverhulde, tegenover de
mens en zijn beschaving als het verhullende,
onechte. Dezelfde opvattIngen beheersen
zIJn derde bundel, De gloeilampen, De
varkens (1972). In de bundel Groenboek
(1973), geillustreerd door zijn vrouw, is het
opmeuw de natuur, maar nu en detail, die
centraal staat.
Onder ps. FoeI Aos publiceerde hij in 1973
zijn eerste prozawerk, ZWIJg. Hierin laat hij
bij monde van Augustus AniJs, een zonderlInge
randfiguur, in een associatieve stijl de
krIngloop van het natuurlijke leven zien in
een kleIne gemeenschap. Na dit, niet al te
gunstIg ontvangen werk, beperkte hij zich
weer tot de poezie met Oud gereedschap
mensheid moe (1975) en Waarde burchten
stonden en de snoek zwom (1979). In 1981
werd hem de HenrIëtte Roland Holstprijs
1980 toegekend voor zijn poezie.
Werken: De vliegen dragen de zomer (1976), Helgeel
landjuweel (1977), Machmes' maal ons met,
maal de rogge (1982), bloeml, Hemelhchten
(1983)
BARLAAM EN JOSAPHAT
Literatuur: J DIEPSTRATEN en J KUYPER, InterView,
In Dichters (1980), H BREMS, 'Wat moet en met
kan', In Al wie omZiet (1981) [GJ VAN BORK)
Barlaam en Josaphat, De geestelijke
roman van
In de ME wijd verspreide roman, gebaseerd
op het verhaal van de jeugd van Boeddha.
De bronnen van het verhaal gaan terug op
overgeleverde Sanskritteksten. De parabels
zijn van uiteenlopende herkomst. Men
kan er biJV. de gelijkenis van de zaaier uit
het meuwe testament aantreffen. Sommige
parabels komen ook voor bij gnostische (de
'broeders der zuiverheid' van Basra, lOde
eeuw) en mystieke auteurs (Muhammad
al-Ghaz-zäli, 12de-13de eeuw). De eerste
Latijnse versie van 1048, een tamelijk
getrouwe vertaling van de Griekse tekst,
werd overgenomen o.a. door Vincent de
Beauvais in zijn Speculum hls tonale (begIn
13de eeuw) en door Jacobus de Voragine
in de Legenda aurea (1260). Deze beide
werken hadden In de ME zo veel succes, dat
de legende van Barlaam en Josaphat door
heel Europa werd verspreid en opgenomen
kon worden in de versch. nationale literaturen
Ook in het Nederlandse taalgebied is de
legende doorgedrongen dank zij de hier
bekende versies van deze werken. De Legenda
aurea ligt aan de basis van de bewerkIng
die men terugvindt in de Grote 'Der
Sleien troest' (hs. uit de streek tussen Geldern
en Jülich, 1436 en 1437) en die wsch.
ontstond omstreeks 1350. Het hs. Wurzburg
(u B ch.qu. 144) bevat ook de bewerkIng
uit de Legenda aurea in Nederlandse
vertaling (ca 1400). De versie die men
terugvIndt in Helltgenlevens (ca 1470 en ca
1500), gaat terug op de Speculum en is
eveneens overgeleverd in de hss. Brussel
(KB 3662-64) en Dusseldorf (Landes und
Stadtbibhothek, C 25). Daarnaast vindt
men de legende terug in de Spleghel hIstorwel
van Jacob van Maerlant ('tweede partie'),
bewerkt door Philip Utenbroeke (ca
1300). Men heeft ook nog een afzonderlijk
fragment van 90 verzen teruggevonden, dat
wsch. dateert van het einde van de 14de of
begin van de 15de eeuw.
Literatuur: W DE VREESE, 'Fragment van een
berijmde geschiedems van B en J.?', In Tljdschr
v Nederl Taal- en Letterk (1895), J. SONET, Le
Roman de B et J, 1 (1949), met blbl; J
DESCHAMPS, Mlddelnederl hss Uit Europese en
Ame7lkaanse biblIOtheken (1972) [RED)
59
BARLAEUS
Barlaeus, Caspar (I)
Ook Caspar van Baerle, Noordnederlands
dichter (Antwerpen ? -Zaltbommel 1595).
Volgde zijn vader Lambertus van Baerle op
als griffier van Antwerpen, maar moest die
stad in augustus 1585 verlaten; werd student
m de rechten aan de Leidse universiteit
en omstreeks 1588 rector te Zaltbommel.
Barlaeus schreef Latijnse en Nederlandse
geschiedzangen, die te Utrecht en
Lelden in hs. bewaard bleven. Vader van
Caspar Barlaeus II.
Literatuur: J A WORP, m Oud-Holland, 2 (1885),
IDEM, m Historische Avonden, 2 (1907).
[G KUIPER)
Barlaeus, Caspar (11)
60
Ook Caspar van Baerle, Noordnederlands
dichter, orator en prozaschrijver (Antwerpen
12.2.1584-Amsterdam 14.1.1648).
Zoon van Cas par Barlaeus 1. Bekend als
vriend van Gerard VOSSlUS, Constantijn
Huygens en P.C Hooft. Door zijn oom, de
Brielse rector Jacobus Barlaeus, opgeleid
voor universitaire studie. Op 15.12.1600
aan de Leidse academie als student in de
theologie mgeschreven; voegde zich aldaar
bij de bewonderaars van Arminius. Eind
1608, na een paar jaar als humanistisch
pedagoog te zIJn opgetreden, predikant in
Nieuwe Tonge (Overflakkee). In augustus
1612 subregent van het Staten-College aan
de Leidse universiteit, een instituut voor
steun behoevende theologische studenten.
Regent was Petrus BertlUs, die in 1615 door
Gerard VOSSlUS werd opgevolgd.
Barlaeus verdedigde met vuur de theologie
der arminianen in een aantal Latijnse
geschriften; hij voegde zich echter nimmer
bij de remonstrantse broederschap. Nadat
hij in 1619 én als subregent én als hoogleraar
(sedert 2.2.1618 in de logica) was ontslagen,
ging Barlaeus medicijnen studeren
aan de universiteit van Caen, waar hij ook
promoveerde; hij trad slechts korte tijd als
praktiserend geneesheer op. In Nederland
teruggekeerd leefde hij van zijn literaire
werk en van particulier onderwijs, tot hij
9.11632 aan de Illustere School te Amsterdam
hoogleraar werd in de geschiedenis der
filosofie met de beroemde rede Mercator
sapwns, swe Oratlo de comungendls mercaturae
et phllosophlOe studIIs (vert. door
W.A. Buyserius onder de titel: Verstandige
coopman, 1641).
Op het Muiderslot was Barlaeus, nadat
ConstantIJn Huygens hem in 1625 met
Hooft In aanraking gebracht had, een welkome
gast wegens zijn geleerdheid, zijn
geestigheid en zijn dichterschap. Als Latijns
poëet stond Barlaeus buitengewoon
hoog aangeschreven, ook buiten de Nederlanden.
Men vereerde hem als 'archipoeta';
Zijn levenslust, gedurfde scherts, verheerliJking
van het leven in de klassieke oudheid
maakten hem een 'poeta semipaganus'.
Na de dood van zijn vrouw (1635) hertrouwde
Barlaeus niet; hij werd de vereerder
van Tesselschade (Hooft: 'vryer om den
deun, oft om welstaens wil').
Medlcea hospes (1639), een kostbaar boekwerk
met een prozabeschrijving van het
bezoek dat de Franse koningIn-moeder
Maria de' Medicis aan Amsterdam bracht,
bevat ook Latijnse poëzie Faces augustae
(Vermaarde huweltJken, 1643) - een LatiJnse
bewerking van de bekende verhalen
uit Cats' Trou-rlngh, door Barlaeus in
samenwerking met de latinist Cornelis
Boyus tot stand gebracht; voorts Rerum In
Brasllta et altbl gestarum (1647), een histOrisch
verhaal van de daden van Johan
Maurits, graaf van Nassau-Siegen.
Zijn emgszms hoogdravende, retorische
poezie (gelegenheidsgedichten in groten
getale) is in de 17de eeuw meermalen
gebundeld onder de titel Poemata (vanaf
1628); dit gebeurde ook met zijn oraties
(vanaf 1643); zijn schoonzoon, de bekende
remonstrantse predikant-dichter en historicus
Gerard Brandt, gaf in 1667 zijn brieven
uit. Enkele Nederlandse gedichten zijn
te vmden in de Verscheyde Nederduytsche
gedichten (eerste uitg. 1651); de bundeling
mP .S. Schuil, Poezy van Caspar van BaerIe
(1835) vraagt om een behoedzaam bestuderen.
Werken: Manes AUriacl (1625), Hymnus ad Chrlstum
(1628)
Uitgave: S VAN DER WOUDE (ed ), Mercator Saplens
(1967), met Neder! vert en mi
Literatuur:F F BLOK, C B from the Correspondence
of a MelancholIc (1976), K VAN DER HORST,
Inventalre de la correspondance de C B (1602-
1648) (1978) [G KUIPER)
Barnard, Willem
Zie Graft, Guillaume van der
Bastiaanse, Frans
Eig. Wilhelm Ange François, Nederlands
dichter (Utrecht 14.5.1868-Amsterdam
12.6.1947). Studeerde te Utrecht en was
vele jaren leraar Nederlands in Hilversum.
Verwierf naam als dichter van verzorgde
natuur- en liefdeslyriek In de trant van het
ImpressIOnisme der vroege tachtigers: Natuur
en leven (1900), Gedichten (1909),
Een zomerdroom (1919). GeInspireerd
door een late hefde toont zijn talent in verspreid
later werk een opmerkelijke verdiepmg'
Ultlma thule (afleverIng Hehkon,
1938)
Van zijn Verzamelde gedichten (1946) is
slechts één deel verschenen. Van zijn hand
zijn voorts: De technrek der poezze (1918)
en Overzzcht van de ontwlkkelzng der
Nederlandsche letterkunde (4 dIn., 1914-
1927).
Literatuur: E D'OLIVEIRA, De Jongere generatie
(1914), J J OVERSTEEGEN, 'De Nieuwe Gids
Kloos (discussie metCoster), B', m Vorm of vent
(1969) [G STUIVELING]
Battus
Zie Brandt Corstius, Hugo
Baudart, Willem
Ook GUIlielmus Baudartius, Noordnederlands
theoloog en historicus (Deinze
132.1565-Zutphen 15.12,1640). Had een
belangnjk aandeel in de Statenvertaling
van de bijbel, de strijd van remonstranten
en contraremonstranten (aan de zijde der
laatsten), de totstandkomIng van het Bestand
(vgl. Morhen-wecker, 1610) en de
calvInistische kerkgeschiedschrijving: Memorren
(1620-1624).
Werk: Apophthegmata chnstwna (1605, 1616)
Literatuur: 0 C BROEK ROELOFS, Wilhelmus Baudart
lUS (1947) [J J MAK]
Beatrijs
Middelnederlands geestelijk verhalend gedicht,
1038 verzen, door een onbekend
auteur als berijming van een Marialegende
m het midden van de 13de eeuw geschreven
en bewaard in een fraai verzorgd hs, uit
1374 (KB, Den Haag).
De legende, wellicht In de 12de eeuw ontstaan,
verspreidde zich zozeer dat Robert
Guiette in La légende de la sacnstzne
(1927) kon wijzen op 54 middeleeuwse en
ca 150 latere versies in Latijn, Frans, Duits,
Spaans, Oudnoors en zelfs Arabisch. De
oorsprong is onbekend; de oudste gevonden
tekst dagtekent Uit het begin van de
13de eeuw,
Het Middelnederlandse gedicht In gepaard
njm IS bewerkt naar een of twee Latijnse
bronnen: Dralogus mzraculorum (1222) of
Llbn octo mlraculorum (1237), beide van
Caesarius van Helsterbach, prior van het
cisterclenzerklooster aldaar,
Het gedicht geldt tegenwoordig als een der
BEATRIJS
belangnjkste werken Uit de Middelnederlandse
letteren, De structuur is weldoordacht
en evenwichtig; na een korte inleiding
volgt de motivering van de zonde (vs.
37-248), dan het zondigen zelf (vs. 249-
396) en de gevolgen daarvan (vs, 397-482).
Ultvoeng IS het berouw beschreven (vs.
483-786), daarna de terugkeer met het ontdekken
van het Jarenlange wonder (vs,
787 -864) en ten slotte het hernieuwde verbliJf
In het klooster, In tegenstelling tot
verwante motieven van Mariawonderen
wordt m de BeatnJs geen aanraking met de
dUivel, geen zwarte magie en geen spectaculair
mirakel aangetroffen. Alle aandacht
wordt gencht op deze jonge vrouwen op de
duurzame hefde van Maria.
De tekstkritiek heeft zich beziggehouden
met de vraag of een aantal gebeden niet als
tussenvoegsels dienen te worden beschouwd
en of het slotgedeelte wel van de
oorspronkehjke auteur is,
Uitgaven: J LIGTHART (ed ), B (1902), FRuITEN,
B (1918), bewerkmg voor toneel, J GIELEN (ed ),
B (1931), D C TINBERGEN (ed.), B (1932), J VAN
MIERLO (ed ), 'B " m Geeste/zJke epiek der middeleeuwen
(1939), H TEIRLINCK, Ik dzen (z,] ),
bewerkmg voor toneel, R ROEMANS (ed),
B (1945), F LULOFS (ed ), B (1978'); AL. VERHOFSTEDE,
B (1947), facslmlle-Ultg, met mi van
G 1 LIEFTINCK en blbl van R ROEMANS, G KAZEMIER
(ed), B (1978'), R ROEMANS en H VAN
ASSCHE (ed ), B (1982)
Vertalingen: A J BARNouw, B a MIddie Dutch
Legend (1914), The Mlracle of B a Flemlsh
Legend (1944)
Literatuur: P F J M ELIGH, 'Het VISIOen van B " m
Nieuwe Taalg ,63 (1970), G, KAZEMIER, 'Struktur
der ffilttelmederlandlschen B -dlchtung', m Akten
des IV mternatlOnalen Germamsten-Kongress
(1970), R A CORNETS-DE GROOT, 'Nonnenwerk
IS monmkenwerk', m VI Gids, 66 (1971), J
REYNAERT, 'De verdwaalde verzen mB', m Spiegel
der Lett , 14 (1972), F LULOFS, m Tekst en
Uitleg (1977), W P GERRITSEN, 'Oratie professor
Lulofs', m Nieuwe Taalg, 70 (1977), G SMIT, B
De vroegste tekst (1979), M SPIES, 'B en de
honmgvloelende leraar', m Opstellen aangeboden
aan Lulofs (1980), J TERSTEEG, m Idem
(1980) [G STUIVELING]
Beatrijs van Nazareth
Zuidnederlandse prozaschrijfster (1200-
Nazareth bij Lier 29.8.1268). Als dochter
van de vrome en welgestelde Tiense burger
Bartholomeus, kreeg de reeds op jeugdige
leeftijd religieus begaafde Beatrijs ruime
kansen om haar aanleg te ontplooien. Nam
na een voortreffelijke opvoeding (o.m. in
het LatIjn) in 1215 In het klooster van Bloemendael
te Eerken het cIsterciënzerkleed
aan. Verbleef vanaf 1221 In de abdij Maag-
61
BEAUFORT
dendael te Oplinter, vanaf 1236 m het
klooster Nazareth bij Lier, waar zij tot aan
haar dood de functie van priores vervulde.
Schreef autobiografische en mystieke aantekeningen,
die echter in hun oorspronkelijke
vorm verloren zijn gegaan; sporen
ervan zijn terug te vinden in de Latijnse
bewerking van haar autobiografie en in
Van seven mameren van he!hgher mmnen,
een traktaat over de mystieke opgang
in zeven stadia.
Uitgaven: L REYPENS en J VAN MIERLO (ed ), Seven
mameren van minne (1926), L REYPENS (ed),
Vita Beatrlcls De autobIOgrafIe van de Z BeatrijS
van Ttenen 0 CISt 1200-1268 (1964), E
COLLEDGE, Medweval Netherlands RelIgIOus 11-
terature (1965), Engelse vert , H W J VEKEMAN
en J J TH M TERSTEEG (ed ), B v N, Van seuen
mameren van heiliger minnen (1971), A HEL.
MAN en J VAN DER KUN, Idem (z J ), In modern
NederI, J -B M PORION, Hadewljch, Lettres Splrltuelles
B d N, Sept degrés d'amour (1972),
Franse vert
Literatuur: S AXTERS, In NatIOnaal bIOgrafisch
woordenboek, 2 (1966), PMS DE LAERE, 'Over de
Vitae van B V N ',In Wetenschappelijke Tijdingen,
26 (1967), H VEKEMAN, 'Minne In "Seven
manIeren van minne", van B v N', In Ctteaux, 19
(1968), FINGELS, 'B V N Zeven mameren van
minne', In De Brabantse folklore (1968), P W AC·
KERS, 'Het interpretatieprobleem In de "Seuen
manieren van minnen" van B v N " In Ons Geestelijk
Erf, 45 (1971), H VEKEMAN, 'Van seuen
mam eren van heilIger minnen Extase en traditie
In een cultus van de minne'. In T~Jdschr v
Nederl Taal- en Letterk , 88 (1972), L MOE·
REELS, 'Mystieke Vlaamse vrouwen UIt het verleden
B v N', In AggIOrnamento, 7 (1975), A
HOSTE, 'B v N', In TWintIg Eeuwen Vlaanderen,
13 (1976), L AARNINK, 'Vrouwen die trouw bleven
aan haar ervaring', In Speling, 33 (1981)
[J J MAK EN J REYNAERT]
Beaufort, Henriette L.T. de
62
Eig. Agathe Hetty Marie Laman Trip, geb.
jkvr. de Beaufort, Nederlandse prozaschrIJfster
en historica (Baarn 13.10.1890-
Bennekom 26.3.1982). Genoot opvoeding
op het landgoed Marièndaal (Oosterbeek)
en m Zwitsers internaat; volgde colleges
letteren, (kunst)geschiedenis en wijsbegeerte
aan de Utrechtse universiteit.
Schreef voor WO II een toneelspel en enkele
literaire parodieën en verhalen, maar verwierf
vooral na 1945 bekendheid met een
reeks opmerkelijke biografieen: G K van
Hogendorp (1948), Wtllem de ZWIjger
(1950), C van Vollenhove (1954), niet zozeer
geromantiseerde levensverhalen als
wel psychologisch én historisch verantwoorde
portretten in een nauwgezet gereconstrueerd
tijdsdecor, bijzonder verzorgd
van compositie en stijl. Dolly van Arnhem
(1949), haar emge roman, beschrijft de ontwikkeling
van een Jonge vrouw uit een adelliJk
Gelders geslacht.
Werken: Wtllem van Oranje (1916'), t, Vondel,
kunst en karakter (1920), essay; Onder de zon
(1927), nov, Parodleen (1931), ZIJn en worden
(1935), essays, Nansen (1937), blOgr ,Rembrandt
(1956), blOgr , Gisteren en vandaag (1961), mem
en essays, Dirk Cos ter Brieven (3 din van Verzamelde
werken, 1961), tekstUltg, Wtlhelmlna
1880-1962 (1965), blOgr
Literatuur: B VAN EYSSELSTEIJN, HL T dB Een
schrijfster en haar werk (1970) [W GaBBERs]
Beaumont, Simon van
Ook Simon Bellimontius, Schoonenberg of
SchoonberglUs, H V.D. (Hollander van
Dordt), Noordnederlands dichter (Dordrecht
1574-'s-Gravenhage 20.6 1654).
Studeerde rechten m Leiden en Orléans
waar hij promoveerde (1596). Pas in 1601 te
Middelburg gevestigd als advocaat. Werd
pensionaris (1606-1634), bekleedde dezelfde
functie te Rotterdam (1634-1649) en
vestigde zich ten slotte m Den Haag. Was
remonstrantsgezind en vriend van Hugo
GrotlUS, Caspar Barlaeus en Gerard Vossius.
Dichtte m zijn studententijd onder invloed
van de Pléiade petrar klstisch -erotische
sonnetten: Juvemha, die veel later onder
de titel Jonckheyt een plaatsvonden In de
Zeeusche Nachtegael (1623), zijn Boerenpraet,
een Uitstekende bewerkmg van Vergllius'
Eerste ecloga, die er eveneens in
opgenomen werd, kan heel goed Uit zIJn
eerste perIode stammen. Beaumonts
jeugdwerk is typisch voor de overgang van
de vroege renaissance naar de gouden
eeuw: zijn alexandrijnen zijn niet stroef
meer, maar hebben, evenals die van Damel
Hemsius, de zwierige gang die ook bij de
Pléiadedichters, zijn voorbeelden, worden
aangetroffen. Later werk IS vaak zmspreuklg
en epigrammatisch. HumOrIstisch en
elegant-didactisch, geeft het Beaumonts
kritische viSie op het al-te-menselijke Aldus
met name in zijn Grtllen en R!jmspreucken.
Er is een wisselwerking tussen
zijn Latijnse en zijn Nederlandse poezIe
Als vertaler Uit het Latijn had Beaumont
bijzondere kwaliteiten.
Beaumonts bijdragen in de Zeeusche
Nachtegael Gnllen zijn opgenomen m
Petrus Scriverius' Vasten-avond-spel
(1631'); de Horae Succ!swae (Tytssmppermghen
Rymen ende versen Meestendeel
m S!Jn Jonghe, eemghe m S!jn ouder Jaren
nu ende dan gedIcht, 1638, 1640') bevatten
enIge Latijnse gedichten onder de titel
Erotica Deze behoren wsch. tot
Beaumonts Juvemlw. In 1644 gaf de ZierIkzeese
latmist Cornehs Boyus een afzonderhJke
editie van Beaumonts Latijnse
poezIe m het hcht Simoms Belltmonttt
Horae Succlswae, swe carmlnum, ab adolescentw
In senectutem usque scnptorum,
collectanea
Literatuur: J TIDEMAN, Gedichten van SvB
(1843), J EYSTEN, 'S v B.', 10 De Tijdspiegel
(1901), P J MEERTENS, Letterkundig leven In
Zeeland In de 16de en de eerste helft der 17de e
(1943), G A VAN Es, 10 Gesch van de Letterk der
Nederlanden, dl 4 (1948) [G KUIPER]
Bedroch der vrouwen, Dat
Thematische bewerkmg m het Nederlands
van een aantal verhalen uit de Cent nouveIles
nouvelles over bedrog door vrouwen ten
koste van mannen. De novellen worden telkens
afgewisseld met een bekend verhaal
op hetzelfde terrein uit de bijbel of de klassieke
oudheid. Het werk werd o.a. gedrukt
bij Jan Berntsz. m Utrecht, ca 1532. Omdat
deze veel teksten drukte uit het fonds van
Van Doesborch, wordt aangenomen dat dit
werk ook door Van Doesborch was samengesteld.
Er bestaat ook nog een druk van
tussen 1569 en 1574, verschenen biJ Jan
van Ghelen mAntwerpen.
Literatuur: H PLEIJ, 'Een fragment van de oudste
Neder! novellenbundel te Cambndge', 10 H
HEESTERMANS (red ), Opstellen door vrienden en
vakgenoten aangeboden aan Dr eH A Kruyskamp
(1977) [F VANTHIJN]
Beek, Geert van
Nederlands prozaschrijver en dichter
(Gennep 13.3.1920). Leraar Nederlands.
Debuteerde in 1960 met de roman Een
hand boven de ogen Zijn thema's cirkelen
rond dood en oorlogsgeweld, erotiek en
religie Het realisme wordt in zijn sterk
emotionele toon vaak gedreven naar een
fantastische werkehjkheid. Opmerkelijk
proza IS De steek van een schorpIOen
(1968) en De 1500 meter (1971).
Werken: Het MeXicaanse paardje (1966), verh , Van
Je famlhe moet Je 't hebben (1976), p , De dw's
van Andrea (1977), r , Beeld voor dag en nacht
(1982), verh
Literatuur: Raam, 60 (1970), G v B -nummer, H.
BOUSSET, 10 Schreien, schnJven, schreeuwen
(1973), J VAN DE SANDE, 10 Kritisch leXicon van
de Nederlandstahge ht na 1945 (1982). [RED]
Beers, Jan van
Vlaams dichter (Antwerpen 22.2.1821-ald.
14.11.1888) Na middelbare studies aan het
Klem-SemmarIe te Mechelen brak hij met
BEETS
de rooms-kathoheke kerk. Was een van de
leiders van de Vlaamse Beweging; leraar te
Lier en Antwerpen. Pas in 1853 gaf hij zijn
eerste gedichtenbundel Jongelingsdromen
Ult. Andere bundels zijn Levensbeelden
(1858), Gevoel en leven (1869) en RIJZende
blaren (1884). Schreef teksten voor oratorIa
en cantates, zoals De oorlog (1873) van
Peter Benoit.
Ofschoon Rijzende blaren met de grote
Vijfjaarlijkse staatsprIjs voor letterkunde
(1880-1884) werd bekroond, is Van Beers'
dichtwerk voor de Nederlandse literatuur
nog slechts van literair-historische betekenIS
en valt totaal m het niet in vergelijking
met de poezie van zijn buitenlandse tijdgenoten
Verdienstelijk is zIJn poging om het
vers te ontdoen van de holle retOriek van
zIJn tijd en een eenvoudige, natuurlijke taal
te schrIJven. Voor Vlaanderen was hij een
van de belangrijkste dichters in de overgangsperiode
van romantiek naar realisme.
Werken: De bhnde (1854), Bhk door eene venster
(1855), LIjkkrans voor Tollens (1856), Jacob van
Maerlant (1860), Het hoofdgebrek van ons middelbaar
onderWijS (1879)
Uitgave: M SABBE (ed ), GedIChten (1921), met 101
Literatuur: P DE MONT, Dne groote Vlamingen
(1901), M ROOSES, 10 Schetsenboek (1877) en
Derde schetsenboek (1886), G SCHMOOK, 'De
"Mertensen" en de "Van Beersen" Uit Antwerpen,
XVlIIe-xxe eeuwen', 10 Mens en Taak
(1982) [B DECORTE]
Beets, Nicolaas
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Haarlem 13.9.1814-Utrecht 13.3.1903).
Zoon van een drogist, werkte sinds 1830
mee aan tijdschriften en almanakken, studeerde
1833-1839 theologie te Leiden. Zijn
bewondering voor Byron en Scott blijkt uit
navolgmgen zoals Jose, een Spaansch verhaal
(1834), Kuser (1835), Guy de Vlaming
(1837), als ook uit het studentikoze feestverslag
De masquerade (1835). Zijn lyrische
Gedichten verschenen in 1838. Aan
het eind van deze 'zwarte tijd', zoals Beets
die zelf noemde, publiceerde hij onder de
schuilnaam Hildebrand de Camera obscura,
het boek waarop zijn duurzame roem
berust, de gevarieerde uitbeelding van Hollands
biedermeierleven.
In 1840 werd Beets predikant in Heemstede;
hij huwde met jonkvrouw Alida van
Foreest, een klemdochter van zijn vereerde
hoogleraar J.H. van der Palm (1763-1840),
wiens bIOgrafie hij in 1842 schreef. In 1854
werd Beets beroepen naar Utrecht; in 1856
verloor hij zijn echtgenote, kort na de
63
BEETS
64
geboorte van hun negende kind. Drie jaar
later hertrouwde hij met haar jongere zuster,
jonkvrouw Jacoba Elisabeth van Foreest;
Uit dit tweede huwelijk werden zes
kinderen geboren.
Ofschoon verwant met het Réveil, verschilde
Beets sterk van strijdvaardige dogmatici
als Da Costa. Hij was een irenisch man,
die m de hervormde kerk een middenpositIe
mnam. Als redenaar genoot hij grote
faam. Van 1875 tot 1884 was hij hoogleraar
m de theologie te Utrecht. Zijn 70ste verjaardag
m 1884 werd een natIOnale gebeurtenis.
Het omvangrijke werk van Beets omvat
stichtelijke geschriften, preken, brochures,
literaire beschouwmgen, levensberichten,
cantates en versch. bundels huisehJke en
vrome gedichten: Korenbloemen (1853),
Madeheven (1869), Najaarsbladen (1881),
WInterloof (1887). Beets bezorgde ook de
GedIchten van A C W StarIng (met mleiding:
1862) en Al de GedIchten van Anna
Roemer Vlsscher (1881). Ofschoon nog
door Busken Huet erkend als een groot
dichter, werd hij door de generatIe van
tachtig onvoorwaardehjk afgewezen.
In het najaar van 1839 gaf Beets bij zIJn
zwager Bohn te Haarlem de Camera Obscura
uit, een bundel humoristische beschouwmgen
en novellen (oplaag 1150
exemplaren). Het tamelijk dunne boekje,
versierd met een gravure van J.W. Kalser,
bevatte een tiental tItels waaronder maar
drie verhalen: Een onaangenaam mensch
In den Haarlemmerhout; De famûle Stastok
en Een oude kenms. Het voorjaar van
1840 bracht een ongewijzigde herdruk opmeuw
in 1150 exemplaren Tezelfder tijd
pubhceerde Beets soortgelijk werk in Proza
en poezy (1840) en in de verzamelbundel
De Nederlanden. In het najaar van 1841
wijdde Potgieter aan dit soort werk een kritIsche
beschouwing onder de titel: KopIjeerlust
des dagehjkschen levens (speclaalover
de Camera: De G!ds 1841, n).
In 1851 voegde Hildebrand o.a. De famû!e
Kegge en Gernt Wase toe, waardoor deze
derde druk een dubbele omvang kreeg. Bij
de vierde druk (1854) kwamen de schetsen
Uit Proza en poezy en uit De Nederlanden
erbij, te zamen nog bijna 20 titels; het boek
werd nu aangekondigd als 'Volledige uitgave'.
Nlettemm IS ook de zevende druk
(1871) nog weer iets uitgebreid. Hierin
paste de auteur de spellmg-De Vries en Te
Winkel toe. In 1887 pubhceerde hiJ Na VIJftig
Jaar, een verzameling taalkundige en
cultuurhistorische opheldermgen. Na de
tiende, herziene druk (1878) - een pracht
Uitgaaf, gelliustreerd door F. Carl Sierlg -
volgden de drukken van de Camera elkaar
snel op: in 1900 verscheen de 20ste; m 1920
een Uitvoerig door J M. Acket geannoteerde
schooluitgave; m 1939 - na 100 Jaar - de
40ste druk, met illustratIes van Jo Spier.
De stijl van de Camera, ook m de vele korte
beschouwingen en vertelhngen zoals VoorUitgang,
De veerschipper en Het Noordbrabantsche
meiSJe, IS levendig, concreet,
met een scherpe blik voor zIchtbaarheden
in vorm en kleur, en niet zelden studentIkoos
geestig door woordspelingen en overdriJvingen.
Invloeden van verwante buitenlandse
auteurs (Dickens) zIJn aanwijsbaar,
en nog duidelijker van Wolff en
Deken
De bouw van de verhalen toont weimg
variatie; het schematisme van op bezoek
gaan wordt op den duur wat saai. De kring
van de waarnemmg is klem, de personages
zijn met weinig liefde, Ietwat uit de hoogte
getypeerd De zelfingenomenheid van de
auteur, die zich tussen zijn figuren beweegt
als een vrijwel feilloos man, is de hinderhJkste
trek m dit klaSSiek geworden boek.
Ofschoon Beets zich in de hteratuurgeschledems
een plaats verworven heeft dank
zij één boek, moet niet UIt hef oog verloren
worden dat hij in zijn studententijd een
vooraanstaande rol heeft gespeeld m de
romantIsche beweging in Leiden Dat het
dwepen met de (voortbrengselen van de)
romantiek voor hem altijd meer spel dan
ernst is geweest blijkt Uit diverse passages
van zIJn m 1983 integraal uitgegeven dagboek
uit zijn studietijd; hierm komt hiJ
reeds naar voren als een zelfbewuste, naar
het conservatisme neigende persoonliJkheid,
waarm men zowel de auteur van de
Camera als de latere vervaardiger van ettehJke
honderden stichtelijke rijmen kan
herkennen. TwmtIgste-eeuwse onderzoekers
hebben in dit verband wel gesproken
van het 'probleem-Beets', maar zij
hebben voorbijgeZien aan het feit dat hiJ na
1840 zijn onmiskenbaar aanwezige talent
Willens en wetens geheel in dienst heeft
gesteld van God en de Kerk. Tussen het
vele kaf in zijn dichtwerken vmdt men niettemin
ook poetische hoogtepunten als 'De
moerbeitoppen ruischten' en een aantal
met onverdienstelijke puntdichten.
Uitgaven: Kuser (1966, 1979'), met comm van M H
SCHENKEVELD, Camera Obscura (1968), met mi
van R NIEUWENHUYS, De famdle Kegge (1969,
1981'), met mi van B W E VEURMAN, RUiker van
Toen Uit Nlcolaas Beets Dichtwerken (1971,
1981'), bloeml. samengest. en mgel door M VAN
DER PLASSCHE, Verhalen Uit de Camera Obscura
(1972, 1981'), met inl. van B W.E VEURMAN,
Camera Obscura (1977, 1982'), met mi en comm
van M STAPERT.EGGEN, Camera Obscura (1978),
mgel door H MOL, Het dagboek van de student
Nlcolaas Beets 1833-1836 (1983), ed, mgel en
toegel door P VAN ZONNEVELD, De familie Stastok
(1984), mgel door P VAN ZONNEVELD; De
Leidse maskerade van 1835 (1985), met mI. en
comm van P VAN ZONNEVELD en CHR. BERKVENSSTEVELINCK
Literatuur: HILDEBRAND, Na Vijftig Jaar Noodlge
en overbodige opheldering van de Camera Obscura
(1887, 1888'), J DYSERINCK, Dr NB (1903),
IDEM, Herinneringen aan N B In woord en beeld
(1903), P D CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, Het
leven van NB (1904, 1906'), met blbl, G J VAN
RIJN en J J DEETMAN, NB, 3 din (1911-1919),
A BROM JR , 'Lijst van geschriften over NB', m
Het boek, 3 (1914) en 4 (1915), H PH 'T HooFT,De
student B (1914, 1929'), H W J. SCHREGEL, Stilistische
en syntactische beschOUWingen over de
Camera Obscura van Hildebrand (1932), dlss ,
P H RITTER JR , Een kapper over een professor
(1939), C CATH VAN DE GRAFT, 'Bibliografie
betreffende de Camera Obscura', mOpstellen
[ J G A Evers (1940), K H HEEROMA, 'Het probleem
B', m Jaarboek MIJ Nederl Letterk
1947-1949 (1950); WH STAVERMAN, 'Het "probleem"
B ',lnNleuweTaalg (1953),P.KooY,'De
consument In de Camera Obscura', m Gromek, 2
(1968-1969), P. VAN 'T VEER, 'De bIOgrafie van J
Kegge (1796-1985)', In Hollands Maandblad, 15
(1973-1974), G KAZEMIER, 'Oedipus, LUCifer,
KeeSje met zIJn regenten', In TlJdschr voor
Nederl Taal- en Letterk, 90 (1974), G J VAN
BORK, 'Enkele SOCiale aspecten van De fam!lle
Kegge', In Spektator, 4 (1974-1975), A KORTEWEG
en W IDEMA, '0 Beets, wat waart giJ groot', In
Maatstaf, 25 (1977), P VAN ZONNEVELD, 'De masquerade
(1835)', InMeta,12 (1977-1978), K THoMASSEN,
'Elburg van den Boetselaer een gedicht
van NB', In Jaarboek Genootseh Oud Rijnsburg
1980 (1981) [G STUIVELING END WELSINK)
Bekker, BaIthasar
Noordnederlands prozaschrijver (Metslawier
20.3.1634-Amsterdam 11.6.1698).
Studeerde theologie te Groningen en te
Franeker en promoveerde aldaar in 1665.
Na predikant te zijn geweest in Oosterhttens,
Franeker, Loenen en Weesp werd hij
in 1679 beroepen naar Amsterdam.
Van bUitengewoon belang werden zijn boeken
Onderzoek van de betekenmge der
kometen (1683) en De betoverde wereld,
zynde een grondig ondersoek van 't gemeen
gevoelen aangaande de geesten, derselver
aart en vermogen, bewmd en bedryf
als ook 't gene de menschen door derselver
kraght en gemeenschap doen In vier boeken
ondernomen (I en JI: 1691; III en IV:
1693), fel gericht tegen allerlei vormen van
BELCAMPO
bijgeloof, speciaal de alom tierende heksenwaan.
Van dit laatste werk, meermalen
herdrukt, verscheen reeds in 1693 een
Duitse, later ook een Franse vertaling. Zijn
zedelijke moed en onafhankelijk oordeel
bezorgden Bekker, behalve een Westeuropese
naam, ook talrijke vijanden. Op
7.8.1692 zette de provinciale Synode hem
af als predikant, maar de stad Amsterdam
handhaafde niettemin zijn traktement.
Literatuur: E J DIEST LORGNON, B B te Franeker
(1848), IDEM, B B te Amsterdam (1851), A. VAN
DER LINDE, BB, biblIOgrafie (1869), W.P C
KNUTTEL, B B de bestrijder van het bijgeloof
(1906), C L THIJSSEN-SCHOUTE, Nederlands carteswmsme
(1954) [G STUIVELING]
Belcampo
Ps. van Herman Pieter Schonfeld Wichers,
Nederlands prozaschrijver (Naarden 21.
7.1902). Groeide op als notariszoon te Rijssen,
studeerde rechten en medicijnen te
Amsterdam, was o.a. studentenarts te Groningen.
De kleunge en bizarre Verhalen die hij als
student schreef gaf hij aanvankelijk uit in
eigen beheer (1936), waardoor zij slechts
aan weinIgen bekend werden. Meer aandacht
kreeg De zwerftocht van Belcampo
(1939), het literaire resultaat van een voetreis
naar Italié. Pas in de naoorlogse jaren
kreeg zijn verhalend proza met de barokke
fantasieén, bijv. die over de dag des oordeels
in het verhaal Het grote gebeuren
(1958), en met de zeer persoonlijke humor
algemene waardering, getuige de bekroningen
met de Marianne Philipsprijs (1956),
de prijS van de Stichting Kunstenaarsverzet
(1959) en de Hendrik de Vriesprijs.
De humoristische novelle, aanvankelijk
sterk studentikoos van inhoud, kreeg in
stijgende mate een wijsgerig-wetenschappelijke
mslag. Belcampo maakte herhaaldeliJk
gebruik van moderne medische gegevens
om op fantastische wijze het menseliJke
bestaan te belichten. Zijn humor wordt
gekenmerkt door speelse grensoverschrijdingen
van het redelijke naar het onredelijke
In zIJn latere bundels bereikte hij niet overal
het vroegere niveau, maar opmerkelijk
zIJn de zeer onconventioneel vertelde heiligenlevens,
Toverlantaarn van het christendom
(1975). Zijn ondogmatische levensbeschouwmg
en zijn visie op de ontwikkelingsgang
van het wijsgerige denken legde
hij neer in De filosofie van het belcamp!sme
(1972).
65
za, dat door een beeldende
BELDER
Werken: Nieuwe verhalen (1946), Sprongen m de
brandmg (1950), Llefde's verblJstermg (1953),
De fantasleen van B (1958), Tussen hemel en
afgrond (1959), Verborgenheden (1964); De Ideale
dahha (1968),Rozen op de rails (1979),Dedm
hefdes van tante Bertha (1982); De eerste Nederlandse
tlftle (met W G J. van DIJk, 1983).
Uitgaven: Bevroren vuurwerk (1962); Luchtsplegelmgen
(1963); Al zIJn fantaswen (1979)
Literatuur: C J.E DINAUX, Gegist bestek (1958); S.
VESTDIJK, In MUIteriJ tegen het etmaal (1966), J
DE MAERE, 'B S wonderwInkel', In Dletsche Warande
& Belfort, 125 (1980); P GRIJS, In honderd,
Ik kom' (1982) [G W HUYGENS]
BeIder, Jozef Frans Lodewijk de
Vlaams dichter en journalist (Lier 18.
6.1912-Deurle 7.12.1981). Stichter en redacteur
van de Colibrantuitgaven. Debuteerde
in 1938 met de poëziebundel Stûte,
in de Jaren erna gevolgd door een reeks
dichtbundels die in 1975 werden opgenomen
in de Verzamelde gedIChten (1938-
1974)
De Beider stond aanvankelijk sterk onder
invloed van Rilke, waarvan hij zich echter
tamelijk snel losmaakte. In zijn werk overheersen
een elegische toon en een dromerige
atmosfeer. Hij publiceerde ook bundels
met vertalingen van poëzie van Rilke, Hölderlm,
Trakl, Novalis, Wilde, Maeterlinck,
Sully Prudhomme, alsmede essays over
Hölderhn en Prudhomme en werkte mee
aan bloemlezmgen als Van 20 dichters
(1959) en Flamlsche Lynk (1960). Stelde
zelf de bloemlezing BIJ de Uitverkorenen
(1977) met vertaalde poezie samen.
Werken: De gesloten kamer (1939), p ,Emde augustus
(1941), p , EpImemdes' ontwaken (1943), p ,
Ballade der onzekerheden (1949), p; Recitatief
(1951), p ,KI Fong (1956), p , Van ZUilen, sneeuw
en rozen (1964), p , Avondverzen (1974), De vervullmg
(1975), nov
Literatuur: A MAGERMAN, J L d B (1980), R VAN
DE PERRE, J L d B Grote Ontmoetmgen, 52
(1982) [J VERCAMMEN EN RED]
Bellamy, Jacobus
66
Noordnederlands dichter (Vlissingen 12.
11.l757-Utrecht 11.3.1786). Van armelijke
afkomst. Was bakkersknecht in zijn geboorteplaats,
maar werd wegens gebleken
begaafdheid in de gelegenheid gesteld te
Utrecht theologie te studeren (1782).
Uit zijn Vhssingse tiJd dagtekenen de Gezangen
mijner Jeugd (1782), met zijn geliefde,
Francma Baane, als Fillis. Te
Utrecht werd hij actief lid van het dichtgenootschap
Dulcls ante omnia Musa. In de
pohtieke strijd koos hij heftig partij voor de
patrIOtten: Vaderlandsche gezangen van
Zelandus (1782 en 1783; herdrukt 1785).
Tezelfder tijd streefde Bellamy naar literaire
vernieuwing o.a. door vermindering
van het rijm, keuze van eenvoudige en beeldende
woorden en invoering van de balladevorm.
In de Proeven voor het verstand,
den smaak en het hart (1784-1785) en de
twee afleveringen van De poetlsche spectator
(1784-1786) gaf hij met zijn vrienden
(onder wie Kleijn en Ockerse) opmerkelijke
kritische beschouwingen en dichterlijke
prestaties, w.o. de 'burgerlijke ballade'
ROOSJe, de geschiedenis van een Zeeuws
meisje, dat volgens volksgewoonte in zee
gedragen door haar geliefde, samen met
hem in een draaikolk verdrmkt. Bellamy's
Gezangen (1785), met op het titelblad zijn
portret, zijn gebundeld in het bewustzijn
van een bedreigde gezondheid.
Zijn vroege dood, die alom ontroering wekte,
heeft zijn volle dichterlijke ontplooiing
belet.
Literatuur: WA OCKERSE en A KLEIJN-OCKERSE,
Gedenkzuil op het graf van J B (1822), J HOEKSMA,
J B (1903), J ALEIDA NYLAND, Leven en werken
van J B, 2 din (1917), S DIEMEN, 'Nalezend
over J B " In Nieuwe Taalg, 48 (1955), WA P
SMIT, 'De lIteraire gestalte van B " In Idem, 51
(1958), J STOUTEN, WAOekerse 1760-1826
(1982) [G STUIVELING]
Bellemans, Daniel
Zuidnederlands dichter (Antwerpen 1642-
Horsen 1674). Norbertijn, tot 1672 onderpastoor
te Meise bij Brussel, daarna missionaris
in Gelderland. Bellemans schreef
geestelijke liederen, die in twee bundels,
Het cltherken van Jezus en Den heffehJcken
paradijsvogel m 1670 het licht zagen
en vele malen (tot 1720) werden herdrukt
Literatuur: J AERTS, In Feestbundel H J van de
WIJer, 2 (1944), F H M HERTOGHS, 'Emge bIOgrafische
gegevens', In Spiegel der Lett ,7(1964-
1965) [J J MAK]
Belpaire, Maria Elisa
Vlaamse prozaschrijfster (Antwerpen 31.
1. 1853-ald. 9.6.1948). Mentor en mecenas
van het tijdschrift Dletsche Warande &
Belfort. Rooms-katholiek voorvechtster op
cultureel en sociaal gebied. Stichtte een
modelschool voor meisjes (Belpaire-Instituut),
richtte de Katholieke Vlaamse Hogeschool
voor Vrouwen op en de Vrouwenbond
Constance Teichmann.
Pubhceerde samen met Hilda Ram en
Louisa Duyckers de uit zes delen bestaande
sprookjes en vertellingen In wonderland
(1894-1908); voorts essays over bekende
figuren. Vertaalde ook werk van Jórgensen
en Bj0rnson.
Werken: Uit het leven (1887), pr; Herfstrozen
(1887), p en sprookjes; Het landleven m de letterkunde
der X/Xe eeuw (1902, 1923'), ChrISten
Ideaal (1904); Kunst en levensbeelden (1906),
Constance Telchmann (1908); Beethoven (1911);
August Cuppens (1924), Ch Dlckens (1929),
Gestalten m het verleden (1947)
Literatuur: B ROOSE, De Wijze vrouw van Vlaanderen
(1948), J PERSIJN, De wordmg van het tlJdschnft
Dletsche Warande en Belfort (1963), H
SCHROOTEN, De sociale en politieke actie van
MeJ MB tijdens de eerste wereldoorlog (1914-
1918) (1978) [w DEGRAER]
Berg, Arie van den
Nederlands dichter (Alkmaar 1.6.1948).
Kreeg de Reina Prinsen Geerligsprijs voor
zijn debuut MIJn broertje kende nog geen
kroos (1970). Publiceerde in 1976 De kapper
spreekt tegen zIJn spiegel. Een zeker
maniërisme is hem niet vreemd; zijn grootste
kracht ligt in een zeer hechte vormgevmg.
Werken: Hondeleven (1979), nov, Een absoluut
mUizegat (1980), p
Literatuur: AM MusscHooT, m Ons Erfdeel, 21
(1978), mtervlew m Bzzlletm, 7 (1979) [RED]
Berge, Johannes Cornelis ten
Nederlands dichter, prozaschrijver en vertaler
(Alkmaar 24.12.1938). Reeds in zijn
debuut, de dichtbundel Poolsneeuw
(1964), toonde Ten Berge zich een dichter,
die het zijn lezers niet gemakkelijk maakt:
in een montagestijl, verwant aan die van de
Amerikaanse dichter Ezra Pound, koppelde
hij gegevens uit diverse culturen en tijden,
daarbij steeds vormen van bederf signalerend,
die ook de eigen tijd niet vreemd
zijn. In zijn volgende bundels IS de hardheid,
de ogenschijnlijke koude van taal -
een van de wapens tegen bederf - met het
genoemde grondthema verder ontwikkeld.
Vooral m zijn bundels De witte Sjamaan
(1973) en Va banque (1979) is er een lyrischer,
openlijker toon waar te nemen, terwijl
het poetische recht van spreken en de
politiek-satirische accenten steeds directer
worden beleden.
In 1969 debuteerde Ten Berge als prozaschrijver
met de verhalenbundel Canaletto
en ook hier toont hij zich een experimenterende
en monterende schrijver, facetten
die vergeleken met zijn poëzie meer
m de structuur van zijn verhalen en romans
dan in het taalgebruik tot uiting komen.
Bijzonder belangrIjk werk verrichtte Ten
BERGE
Berge als vertaler, niet alleen van moeilijk
toegankelijke literatuur zoals Japanse nohspelen
en de Cantos van Pound, maar ook
van volkse verhalen uit de Eskimocultuur.
Ook in dit werk staat hij op de bres voor
zuiverheid en verbeeldingskracht.
Ten slotte laat hij zich als redacteur van
het tijdschrift Raster (eerst door hem
alleen geleid, later in samenwerking met
anderen) kennen als een zeer strijdbaar,
consciëntieus en veeleisend schrijver, die
opkomt voor bedreigde culturen, waar ook
ter wereld.
Werken: Swartkrans (1966), Personages (1967), Yugao,
5 noh-spelen (1969); Gedichten (1969), Een
geval van verbeeldmg (1970), Ezra Pound, 15
cantos (1970), Hommage aan de Nahua. OudmexIcaanse
teksten (1971), PoezIe van de Azteken
(1972), De dood IS de Jager (1974); Gunnar Eke-
10ft, Laat op aarde (1975), De raaf m de walvIs
(1976), Een schnJver als grenskozak F C Terborgh
over Zich zelf en zIJn werk (1977); Het
meisJe met de korte vlechten (herz. verSie van
Canaletto, 1977); De beren van Churchlll (1978);
Sibenese vertellmgen (1979), Levenstekens &
doodssmJalen (1980); Nieuwe gedichten (1981);
Matglas (gewIJzigde versie van Een geval van verbeeldmg,
1981), Texaanse elegleen (1983)
Literatuur: R BLOEM, 'PoezIe m reeksen', m Literair
Lustrum (1961-1966) (1968), H U. JESSURUN
D'ÛLIVEIRA, 'Van mmiatuur tot klem beeld', m
Vondsten en bevmdmgen (1967); W. DE MOOR,
'De vorm van een afweZige mhoud', m Literair
Lustrum, 2 (1973), IDEM, m Wilt u miJ maar volgen?
(1980), G. BOOMSMA, m Kntlsch leXicon van
de Nederlandstalige IIt na 1945 (1982)
[R BLOEM]
Berge, Claude van den
Ps. van Ronme Pauwels, Vlaams romanschrijver
(Assenede 30.4.1945). Studeerde
plastische kunsten aan de St. Lukasacademie
en voordrachtskunst aan het Koninklijk
Conservatorium, beide te Gent. Werd
leraar voordrachtskunst te Eeklo.
Debuteerde in 1968 met de roman De ontmoetmgen.
Met een ijzeren zelfdiscipline
werkt Van den Berge aan een oeuvre waarin
hij de concrete realiteit afwijst om daarvoor
in de plaats een eigen realiteit in woorden
op te bouwen. Daarin streeft hij naar
contemplatie en stilte, die bereikt worden
door muzikale eentonigheid en een dwangmatig
ritmisch proza. Een roman als De
angst (1972) werd beïnvloed door existentiefilosofen
als Heidegger en Kierkegaard,
maar ook godsdienstige invloeden spelen
een rol, bijv. het boeddhisme in Ergens zijn
(1977). Voorts is er invloed van Willy Roggeman
en Gottfried Benn. Van den Berge's
werk werd O.m. bekroond met de Dirk Martensprijs
1975.
67
BERGER
Werken: Het gelaat (1970), r , Stemmen (1973), r ,
Het licht op de stenen (1974), r.; De oever (1975),
r ; Je zal er nOOit meer opmeuw zIJn (1977), p., De
koude wmd die over het zand waalt (1978), r ,Je
droomt dat Je hoort dat Iemand roept en dat Je
lUistert (1980), Het bewegen van het hoge gras op
de top van de heuvel (1981), pr
Literatuur: H BOUSSET, 'C v.d.B " In Kritisch lexIcon
van de Nederlandstalige ht na 1945 (1980),
IDEM, interview In Kreatief, 15 (1981); J J. WES.
SELO, 'De (contra)werkehJkheld van C v dB', In
Kultuurleven, 49 (1982). [GJ VAN BORK)
Berger, Simon Peter
Nederlands dichter en essayist (AbcoudeProostdij
15.8.1936). Studeerde rechten te
Leiden en was als criticus verbonden aan
Het Vaderland Later werkzaam als medewerker
van het ministerie van CRM. Vanaf
1963 redacteur van het tijdschrift Kentermg,
waaraan hij literair-kritische essays
bijdroeg.
Berger debuteerde met poezie in Deze
voorlopige naam (1961), waarvoor hij de
Anne Frankprijs kreeg. In 1965 volgde de
bundel Perm Zelf karakteriseerde hij poezie
als een 'tweevoudige manier van zien',
daarmee doelend op het paradoxale werkeliJkheidsbesef
in zijn poëzie. In De twee
seizoenen van liefde (1976) reflecteert hij
als 40-jarige op de thema's liefde en dood.
In 1964 stelde hij de bloemlezing Paradox,
profiel van een generatie samen, gekozen
uit de poezIe van de zestigers. Samen met
anderen schreef hij over Karel Appel
(1977).
Werken: Op tegenspraak (1968), p, Alle mense
(1969), curs ,LIever het aardse (1969), p
Literatuur: M J G DE JONG, 'Kritische warande der
kntlcl', In Nieuw VI TIJdschr, 30 (1977), C
ENGELBRECHT, interview, In Gezegd en geschreven
IS twee (1980) [G J VAN BORK)
Bergh, Herman van den
68
Nederlands dichter en Journalist (Amsterdam
30.1.1897-Rome 1.8.1967). Studeerde
rechten te Amsterdam, promoveerde aldaar
in 1919, volgde tevens een muziekopleidmg
en speelde VIOol in het Concertgebouworkest.
Als vitaal expressIOnistisch dichter en
principieel vernieuwend criticus en essayist
werkte hiJ mee aan Het Getij, waarvan
hij enkele Jaren redacteur was. Zijn poezie,
verzameld als De boog (1917) en De spiegel
(1925) had grote mvloed op jongere tijdgenoten,
onder wie Marsman. Zijn theoretische
beschouwingen werden in sterk gewijzigde
vorm gebundeld: Nieuwe tucht
(1928).
Als journalist jarenlang wer kzaam te Rome
en te Parijs en voor krant en weekblad reizende
in Zuidoost-Europa, Klein-Azië en
Noord-Afrika, scheen Van den Bergh voorgoed
voor de letteren verloren, totdat de
experimentele richting in de poëzie na 1950
opnieuw de aandacht vestigde op zijn vroege
werk. Hij was inmiddels in Amsterdam
teruggekeerd en werd er o.a. docent in de
Italiaanse cultuurgeschiedenis aan de umversiteit
Na met een opmerkelijke inleiding zIJn
Verzamelde gedichten (1954) te hebben
uitgegeven, publiceerde hij nieuwe lyriek
in expressiomstische stijl, met name treffend
wegens de bezmnmg op dood en leven
en de inspiratie door het klassieke Gnekenland.
Werken: Het litteken van Odysseus (1956), Kansen
op een wrak (1957), Verstandhoudmg met de
Vijand (1958), Stenen tijdperk (1960)
Uitgave: Verzamelde gedichten (1979), met nawoord
van W ZOETHOUT
Literatuur: A M.C KURPERSHOEK-SCHERFT, De epIsode
van Het Getij (1956), J J OVERSTEEGEN,
'H v d B (1897-1967)', In Vorm of vent (1969),
C J E DINAUX, 'Mannen van Het GetiJ', In HerZien
bestek (1974), W SPILLEBEEN, 'De "Verzamelde
gedichten" van H v dB', In Dletsche Warande
& Belfort (1981), A WILLEMSEN, 'H v d B
waar háált hiJ het vandaan', In Maatstaf, 30
(1982), R SCHOUTEN, m Knt<sch leXicon van de
Nederlandstalige ht na 1945 (1982)
[G STUIVELING)
Bergh, Samuel Johannes van den
Nederlands dichter en vertaler ('s-Gravenhage
10.1.1814-ald. 24.12 1868).
Deze Haagse drogist genoot bekendheid als
eenvoudig dichter, in het bijzonder van
vaderlandse en huiselijke poezie in de trant
van de door hem bewonderde Tollens; hij
was het middelpunt van het plaatselijk letterkundig
leven verenigd m het genootschap
Oefening kweekt kennis, dat hij m
1834 met W.J. van Zeggelen, de boekhandelaar
W.P. van Stockum en andere vnenden
had opgencht.
Niet zonder talent waren zijn vertalingen,
waarvan er vele oorspronkelijk m De Gids
verschenen. Zo bewerkte hij poezIe van
Moore, Byron, Longfellow e.a., en zelfs De
gevangene op den Kaukasus (1840) naar
PoesJkm Duitse dichters werden 'nagezongen'
in de bundel Geest en hart (1861). Hij
was tevens redacteur van de dichterlijke
almanak Aurora, die Busken Huet ertoe
bracht Een avond aan het Hof te schrijven
BERGMANN
(De Glds,jan 1865), wat uitliep op de Glds- Berghen, René Léopold
crisIs.
Werken: Edmunds mandolme (1844), Een dichtbundel
voor miJn vaderland (1848), Balladen en
gedichten (1852), Nieuwe gedichten (1856), FantauJ
en leven (1859), Heden en verleden (1864),
Uit miJn zomer (1868)
Literatuur: C BUSKEN HUET, Lltt fantaslen en kritleken,
7 (1864), W J VAN ZEGGELEN, levensberIcht,
m Hand MIJ der Nederl Letterk (1869)
[G W HUYGENSj
Berghe, Jan van den
Middelnederlands prozaschrijver (Handzame
ca 1360-710.1439). Behorend tot de
kleine Vlaamse landadel, bekleedde hij
achtereenvolgens een aantal balJuwschappen,
tot hij m 1413 voor zijn diensten aan
de landsheren beloond werd met een bevordermg
tot raadsheer bij de Raad van
Vlaanderen. Schreef o.m. Dat kaetspel
ghemoralzzeert, een allegorische uitbeelding
aan de hand van het kaatsspel van de
m zIJn tijd gebruikelijke rechtsplegmg, en
de Jundlctl€n van Vlaenderen, over een
aantal specifieke juridische problemen.
Uitgave: JA ROETERT FREDERIKSE (ed), Van het
kaetspel (1915)
Literatuur: E STRUBBE, m BlOgraphle natIOnale, 26
(1938), IDEM, 'De brlefwlssehng tussen J v d B en
Johanna van Harcourt (1420-1437)', ID Hand
Kon Comm voor Gesch , 125 (1960), J VAN ROM·
PAEY, m NatIOnaal bIOgrafisch woordenboek, 5
(1972),E G I STRUBBE, 'J v d B ,écrJvamet)urlste
flamand 1360-1439', m IDEM, De lwster van
ons oude recht (1973) [J J MAK EN J REYNAERTj
Berghe, Jan van den
Ps. Jan van Diest, ZUIdnederlands dichter
(gest. Brussel 1559) Motto: 'Mengt
vreucht met sorgen'. Was stadhouder van
de lenen voor het kwartier van Mechelen,
factor van de rederijkerskamer De Violieren
te Antwerpen en Den Boeck te Brussel.
Schreef een aantal refremen, het zinnespel
De wellustige mensch, het merkwaardige
esbattement Hanneken Leckertant en een
uitvoeng hekeldicht Het leenhof der ghzlden.
Uitgave: C KRUYSKAMP (ed ), Dichten en spelen van
Jv dB (1950)
Literatuur: W H M HUMMELEN, 'BI) het tweede hs
van het spel van De wellustIge menseh', m Spiegel
der Lett ,8 (1964-1965), Je ARENS, Phllalethes
Van Mapheus VeglUs totJ v d B (1967), W.H M
HUMMELEN, RepertorIUm van het rederiJkersdrama
1500-ca 1620 (1968), J B DREWES, 'Het
mterpreteren van godsdienstIge spelen van ZIDne',
m Jaarb De Fonteme (1980)
[J J MAK EN D COIGNEAU]
Vlaams prozaschrijver (Antwerpen 14.
4.1901). Geruime tijd leraar bij het middelbaar
onderwiJs. Debuteerde in 1935 met de
novelle De overjas. In het tijdschrift Forum
werd zijn verhaal Het jeugdavontuur
van Leo Furkms opgenomen, dat in 1936 in
boekvorm verscheen. Hij publiceerde een
studie over Schopenhauer (1942) en een
keuze Uit de geschriften van deze filosoof
(1946), de romans De kleme Isa (1937),
Instituut Astrée (1947) en De temptatie
van Fllzp Grasmussen (1957) en de novellenbundel
De feministe (1945). Stijl en
compositie van zijn werk ZIJn conventioneel
Literatuur: P DE VREE, m Hedendaagsche VI
romanciers en novellisten (1936), RF LISSENS,
m De Vl IIt van 1780 tot heden (1953), V E VAN
VRIESLAND, m Onderzoek en vertoog, 2 (1958)
[B DECORTEj
Bergmann, Anton
Eig. Antonius Josephus GeorglUs Franciscus,
Vlaams prozaschrijver (Lier 29.
6.1835-ald. 21.1.1874). Als atheneumleerling
te Gent medestichter van een romantisch-
flamingant Taalminnend studentengenootschap,
met als kenspreuk "t Zal wel
gaan'. Studeerde rechten te Gent; voltooide
zijn studie aan de universiteit te Brussel,
waar hij m 1858 promoveerde. Hetzelfde
Jaar vestigde hIj zich als advocaat in zijn
geboortestad.
ZIjn belangrijkste werk, Ernest Staas, advocaat,
dat hij onder de schuilnaam Tony
publiceerde, verscheen begin 1874 een paar
weken voor zijn vroegtijdIge dood. Het
werd in 1875 met de Vijfjaarlijkse StaatspnJs
voor Nederlandse letterkunde bekroond.
Zoals de ondertitel 'Schetsen en
beelden' aandUidt, bestaat het uit een
reeks semi-autobiografische schetsen, die
telkens losse beelden brengen Uit het leven
van de advocaat Ernest Staas. Achtereenvolgens
tekent de auteur: drie beelden uit
het verleden (zIJn kinderjaren), drie schetsen
uit het Jongelingsleven (zijn studentenJaren),
drie hermnermgen uit de proeftijd
(zijn stage als advocaat), drie indrukken
der eerste Jaren (als advocaat) en latere
kenmssen (uit zijn praktijk).
Lange tijd werd het werk beschouwd als
een Vlaamse Camera obscura en de auteur
als een Vlaamse Hildebrand. Al beschouwde
Anton Bergmann zelf Nicolaas Beets als
leermeester, toch is men geleidelijk meer
aandacht gaan schenken aan het verschil
dan aan de overeenkomst tussen beiden.
69
BERKEN
BIJ Bergmann overheerst een sociale verbondenheid,
die in de Camera vrijwel ontbreekt.
Door zijn weliswaar vluchtige, maar
daarom niet minder geestige en rake typerIngen
heeft Bergmann een nieuw geluid
gebracht in de Nederlandse letterkunde.
Werken: Twee RIJnlandsche novellen (1870); Geschledems
der stad Lier (1873)
Uitgaven: Verspreide schetsen en novellen (1875),
Ernest Staas, advocaat (1974), met mi van B
DECORTE
Literatuur: M ROOSES, Tony (Schetsenboek)
(1877), P FREDERICO, Tony (Gentsche Studentenalmanak
voor 1880), O. VAN DER HALLEN,
'Tony B', m VI Arbeid (1927, 1928, 1929); 0 VAN
AUDENHAEGE, 'Tony B " m De VI Gids, ? (1932),
A VAN HAGELAND, 'Folkloristische elementen biJ
Tony B', m TiJdschr v Gesch en Folklore
(1952), A DEMEDTS, 'De ommezijde van vandaag,
A B en het optimistisch realisme', m De Periscoop,
16, 1 (1965), Herdenking van T B (1974),
J DE CEULAER, 'Fehx TImmermans, A B et La
ville de LIerre', m Septentrion, 9 (1980)
[J DE CEULAER)
Berken, Tine van
Ps. van Anna Christma Witmond-Berkhout,
Nederlandse romanschrijfster (Amsterdam
29.9.1870-ald. 7.12.1899). Heeft
ook geschreven onder de naam Anna Koubert;
was tot haar huwelijk in 1895 werkzaam
bij het LO. Zij was in haar tijd en nog
tot na wo I beroemd door haar verhalen
voor de jeugd en haar 'jongedamesromans'.
Johan Daisne heeft met zijn toneelstuk
Tme van Berken (1945) getracht haar te
doen herleven. Haar beste werk is het in
1901 verschenen MIJn roman, grotendeels
autobiografisch, herdrukt als Rudl WIllenborg
(1909).
Werken: Een klaverblad van Vier (1894), De familie
Berewoud (1895), MIJn zusters en Ik (1896), De
dochters van den generaal (1897)
Literatuur: J DAISNE, Tv B of de intelligentie der
Ziel (1962), C KOK-DE HAAS, 'Johan Dalsne en
"De mteiligentie der Ziel" Invloed van de Nederl
schrijfster T v B op zIJn leven en werk', m
Yang, 14 (1978) [J J MAK)
Berkhof, Aster
70
Ps. van LoUIS Paulina Vandenbergh,
Vlaams romanschrijver (Rljkevorsel 18.
6.1920). Werkte in de journalistiek, maakte
reizen en schreef reportages. Hij werd vervolgens
leraar en docent aan de Faculteit
St. Ignatius te Antwerpen
Zijn literaire werk, dat hij evenals zijn
reportages onder ps. publiceerde, bestaat
vooral uit detectiveverhalen (De commlssans
gaat Uit stelen, 1954), humoristische
en avonturenromans en verhalen voor de
jeugd (Paavo, de Lap, 1955). Het zijn doorgaans
vlot geschreven, maar vrij oppervlakkige
populaire romans. Meer diepgang
hebben zijn romans Dagboek van een mlsslOnans
(1962) en De woedende Chnstus
(1965), waarin echter bUitenlandse mvloeden
al te sterk doorschemeren.
Werken: Rotsen In de storm, 2 din (1947), De goede
engel (1951), De heer In grijzen mantel (1951),
Zoeklicht op Marokko (1954), Ik zal Je leren
(1955), Inspekteur Markus In Marokko (1955),
De dood In Napels (1955), De heer des hUizes
(1958), Doden worden niet meer levend (1958),
Het einde van alles (1965), Angst om Afnka
(1967), Rendez-vous te Portoflno (1970), Het
hws van mama Pondo (1972), De noodklok
(1973), De herberg aan het meer (1974), Leven In
oktober (1977), Lieve, mOOie aarde (1977), Toen
WIJ allen samen waren (1978), MIJn hws In de
verte (1979), Clalrefontalne (1981), De leugenaars
(1982), Amande (1983), Vlaanderen anders
bekeken (met Anton Pleck, 1983), Doodslag
(1984)
Literatuur: A VAN HOOGENBEMT, m Toortsen, 12
(1964), D JANSSEN, mtervlew, mBoekengids, 43
(1965), F VAN CAMPENHOUT, A B (= Grote Ontmoetmgen,
1979) [p VAN AKEN EN GJ VAN BORK)
Bernagie, Pieter
Noordnederlands toneelschrijver (Breda,
doop 2.7.1656-Amsterdam 28.11.1699).
Geneesheer te Amsterdam met grote belangstelling
voor het toneel; schreef in
1684-1686 een drietal treurspelen m
Frans-classicistische stijl, o.a. ConstantInus
de Groote, eerste chnsten' keyser en
Armlmus, beschermer der Duytsche vryheld,
welke een eeuw lang repertoire hielden.
In die zelfde tijd ontstonden ook moraliserende
kluchtspelen in vrijere versvorm, o.a.
De belachchelyke Jonker (1684), Het studenteleven
(1684), Het huwelyk sluyten
(1685) en G6e-vrouw (1686). Na de dood
van zijn echtgenote, Margaretha van Neekei
(1686), wijdde Bernagie zich in toenemende
mate aan zijn vak; in 1689 verkreeg
hij toelating tot het geven van 'chirurgicale
lessen' en in 1692 werd hij hoogleraar aan
het Atheneum. Hij hertrouwde 12.8.1692 te
Sloterdijk met Elisabeth Nunnink. Kort
voor zijn dood hield hij zich opnieuw intensief
bezig met de Amsterdamse schouwburg.
Uitgave: ATHlENAAR (ed ), PB, Het huwelyk sluyten
(1954)
Literatuur:J A WORP, m TIJdschr v Nederl Taaien
Letterk ,3 (1883) [G STUIVELING)
Bernlef,J.
Ps. van Hendrik Jan Marsman, Nederlands
dichter en (toneel)schrijver (St Pancras
14.1.1937). Als dichter debuteerde hij
In 1960 met Kokkels en reeds daarIn tekent
zich het thema af, dat zijn hele werk zal
bepalen: de ingewikkelde relatie tussen
tekst en werkelijkheid, twee werelden die
elkaar al op heel alledaags mveau beInvloeden
In zIJn eerste perIOde, afge~loten met de
verzamelbundel Gedichten 1960-1970
(1977), IS het taalgebruik beeldend en
doorzichtig, waarbij hij zich ook laat zien
als een der leidende figuren van het tijdschrift
voor teksten: Barbarber. Bernlefs
verwondering gaat uit naar onaanzienlijke,
bijna vergeten feiten In de realiteit, die
door een vaak citeren of nauwelijks verschUiven-
In-taai meuw leven krijgen.
In de bundels na 1970 wordt het aandeel
van de taal allengs groter en nemen de citaten
af. Vooral in de bundels ZWijgende
man (1977) en Stilleven (1979) gaat het om
de taal op de rand van het zWIJgen, anders
gezegd om een kwestie van leven en dood.
HierIn toont Bernlef zich een heel modern
dichter, die zijn 'ommezwaai' van het realisme
van Barbarber naar het structuralisme
van het tijdschrift Raster, waarvan hiJ
redacteur IS, ten volle waar maakt. Ook in
zIJn poezIekritIeken, o.a. verzameld in de
bundel Het ontplofte gedICht (1978), blijkt
zijn toenemende aandacht voor vorm en
taal. Steeds weer ziet hij kans op eenvoudige
wijze Ingewikkelde poezie toegankelijk
te maken, daarbij zijn InleidIngen als eigen
bestaansverheldermg gebruikend.
Ook als schrijver van proza volgt hij in de
werkèliJkheid de kleine verschuivIngen, die
die werkelijkheid beeldend tot zelfs fictief
lijken te maken, zodat er niet of nauwelijks
verschil meer IS met de wereld van een
tekst. Een goed voorbeeld is de roman De
maker (1972) met de vervalser Van Meegeren
als hoofdpersoon. Ook de bekroonde
roman De man In het midden (1977) laat
op fascmerende en eenvoudige wijze zien
hoe een man Zich op de grens tussen verbeelde
en reële werelden kan bewegen. In
zijn toneelwerk ten slotte zoekt Bernlef
meer het gewone leven op, bijv. dat van
taxichauffeurs, maar ook daarin moeten de
meest absurde verschUlvmgen plaatsvinden.
In 1984 kreeg hij de Constantijn Huygensprijs
voor zijn gehele oeuvre.
Werken: Stenen spoelen (1960), Morene (1961), De
overwmmng (1962), Dit verheugd verval (1963),
Onder de bomen (1963), Stukjes en beetjes
(1965), Wat ZIJ bedoelen (met K Schippers,
1965), Ben even weg (1965), Paspoort m duplo
BERTKEN
(1966), De schoenen van de dirigent (1966), Een
cheque voor de tandarts (met K Schippers,
1967), De schaduw van een vlek (1967), Bermtoensme
(1968), De dood van een regisseur (1968),
Marzanne Moore, een veldmUiS m Versallles
(1968), W.e a zegt (1970), Hoe w.t k'Jkt een esk.mo
(1970), Sneeuw (1973), Hondedromen (1974),
In verwachtmg (1975), Brits (1975), Meeuwen
(1976), De Deuren (1977), Anekdotes Uit een ZIJstraat
(1978), Nachtnt (1979), De kunst van het
verhezen (1980), De rumebouwer (1980), Onder
'Jsbergen (1981), Alles teruggevonden/mets bewaard
(1982), Wmterwegen (1983)
Literatuur: K FENS E A, m LiteraIr Lustrum, 1
(1967), T ANBEEK, 'B s antueahsme', mDe Gids,
134 (1971), K HELSLOOT, 'Meer lef dan kern', m
T!rade, 20 (1976), AM MusscHooT, 'Door het
oog van de dichter', m Ons Erfdeel, 22 (1979), C
OFFERMANS, m De kracht van het ongnJpbore
(1983), G BooMsMA, m Kntlsch leXicon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1984) [R BLOEM]
Bertken, Suster
Ook Berta Jacobs, Noordnederlandse dichteres
en prozaschrijfster (Utrecht ca 1426-
aid. 25.6.1514). Vertoefde sedert haar dertigste
Jaar als klUizenares m een cel, die was
gebouwd aan de Buurkerk te Utrecht, vanwaaruit
zij de godsdienstige plechtigheden
in het kerkgebouw kon volgen. Het literaire
werk van deze 'incluse' bestaat uit twee
boekjes, die (misschien als herdruk van een
nog niet teruggevonden editio princeps)
twee jaar na haar dood zijn verschenen te
Utrecht en waarvan kort daarop uitgaven
werden gemaakt te Leiden en te Antwerpen.
Het eerste boekje heeft de titel Hier begint
een seer devoet boecxken van die passie
ons hefs heeren Jhesu Chnstl tracterende
De inhoud van dit werkje heeft men enerzijds
gekarakteriseerd als een cyclus die
bestaat Uit een inleidend gebed tot opwekking
der devotie, acht kruisgetijden en een
slotoefemng; maar anderzijds leidde een
later onderzoek tot de conclusie dat er
sprake moet zijn van een uitvoerige inleiding,
die wordt gevolgd door zeven getijden
en een slotgebed. In ieder geval mag worden
aangenomen dat dit 'passieboekje'
door Suster Bertken werd gebruikt als leidraad
bij haar dagelijks weerkerende biduren.
Het tweede boekje van Berta Jacobs is van
geheel andere aard en heeft het opschrift
Suster Bertkens boeck dat sy selver gemaect
ende bescreven heeft Behalve enkele
gebeden komen in deze uitgave ondermeer
acht 'liederen' voor, die de schrijfster
doen kennen als een mystiek dichteres.
Een belangrijk prozastuk uit dit tweede
71
BESNARD
boekje is het Suverhc tractaet vander
kersnacht ende gheboerten ons Heeren,
waaruit verwantschap blijkt met de mystiek
van Hadewych en Ruusbroec en met de
leer van het anomeme geschrift de Evangelische
Peerle. Evenals enkele andere middeleeuwse
geschriften over de geboorte van
Christus, is Suster Bertkens Tractaet gebouwd
op epische elementen uit de kerstopenbaring
van de hetlige Birgitta van
Zweden. Merkwaardig is dat bij Suster
Bertken de lotgevallen van Maria en Jozef
afzonderlijk worden behandeld.
Literatuur: D TH ENKLAAR, 'Zuster B en de NoordNederlandse
renaissance', In Groot-Nederland,
24 (1926), M. SMITS VAN WAESBERGHE, 'Het mystiek
dicht-en prozawerk van Suster B " In Roepmg,
22 (1944), C C VAN DER GRAFT, Een boecxken
gemaket ende bescreven van Suster B { J
(1955), M.E KRONENBERG, In Het Boek (1956),
AS J AMPE, In Ons Geestelijk Erf, 30 (1956);
IDEM, In Hand Kon ZUtdnederl MIJ v Taal- en
Letterk en Gesch (1960), M.J G. DE JONG, 'De
composItie van Suster B.s kerstverhaal', In
T/Jdschr v Nederl Taal- en Letterk , 72 (1956),
K MEEUWESSE, 'Zuster B S passIeboekje', In
Dancwerk, opstellen aangeboden aan D Th Enklaar
(1959), W.H VROOM, 'Suster B S doopvel',
In Nieuwe Taalg ,51 (1958), M J.G DE JONG, Het
kerstVIslOen van Berta Jacobs (1961), K HEEROMA,
'Het IngeklUisde hed', In Spelen met de spelgenoten
(1969) [M J G DE JONG]
Besnard, Albert Pierre Adolphe Aloysse
Nederlands dichter ('s-Gravenhage 22.6.
1887-Bloemendaal 1.10.1966). JeugdVrIend
van J.C. Bloem. Was 1903-1911
beroepsmilitair, 1911-1913 planter op Sumatra
en Java, 1914-1918 dienstplichtig
militair, daarna journalist. Publiceerde
Sonnetten (1917) en De bloei en andere
gedIChten (1923), welke twee uitgaven geWijzigd
werden samengevat als Opstand en
wroegmg (1925, inleiding van J.C. Bloem).
Gedurende de jaren 1930-1942 was Besnard
hoofdredacteur van de Sumatrapost
en later van het Medan-Bulletin In 1942,
geïnterneerd in een Japans kamp, kwam hij
weer tot het schrijven van poézie.
Zijn verzorgde versvorm bedwingt de felle
spanningen van aards vitalisme en kosmisch
gevoel, van zondebesef, vertwijfeling
en metafysische verbondenheid. Sedert
1947 weer m Nederland, publiceerde Albert
Besnard de lyrische bundel Doem en
dorst (1952) en de episch-religieuze cyclus
in alexandrIjnen, Drama (1959).
Literatuur: P N VAN EYCK, In Verzameld werk, 4
(1961), J GRESHOFF, Afscheid van Europa
(1969), P H DUBOIS, levensbericht, In Jaarb MIJ
der Nederl Letterk (1972-1973), J C BLOEM, In
Ongewild archief (met A Korteweg en S van
72
Faassen, 1977), H DE VRIES, In Kritiek als credo
(met J van der Vegt, 1980) [G STUIVELING]
Besten, Ad den
Eig. Adrianus Cornelis, Nederlands dichter
en essayist (Utrecht 11.3.1923). Studeerde
enkele Jaren theologie. Was vervolgens
te Amsterdam werkzaam bij een UItgeverij
en daarna als germanist verbonden
aan de Universiteit van Amsterdam. Hij
was een protestants schrijver, onder de
invloed van Karl Barth afkerig van chrIStelijke
groepsvormmg. ZIJn eerste artikel
verscheen in het tijdschrift Opwaartsche
Wegen (okt. 1939).
Als dichter stond hij aanvankehjk sterk
onder de invloed van G. Achterberg en M
NiJhoff, maar later werd hij bemvloed door
de experImentele poèzle, zonder daarvan
de versvorm over te nemen. Van april 1944
tot april 1945 werkte hij mee aan het illegaal
verschenen tijdschrIft Parade der Profeten.
Na wo JI maakte hij deel UIt van de
redactie van De Roode Lantaarn (aug.
1945) en van de eerste Jaargang van Columbus
(okt. 1945-okt. 1946). Van 1950-1971
was hij redacteur van de cahierserie De
wmdroos, bedoeld als pubhkatiemogeliJkheid
voor begaafde jonge dichters, vooral
debutanten 'ongeacht hun literaire richting
of levensbeschouwing', en vanaf 1962
tevens van het tijdschrift Wendmg
Den Besten werkte mee aan de totstandkoming
van een proefbundel gezangen voor
de Nederlands Hervormde Kerk (1968) en
aan die van het Liedboek voor de kerken
(1973), waaraan hiJ 87 liederen biJdroeg.
Werken: Dubbel leven (De Ceder, 9,1946), Verleden
tiJd (De Ceder, 23, 1950), p ,Stroomgebied Een
bloemleZIng Utt de poeZIe van de naoorlogse dlchtersgeneratie
(1953, 1958'), Stroomgebied 2 Een
mleldmg tot de poeZIe van de naoorlogse dlchtersgeneratie
(1954), Tegen miJn verlies (1957),
p , DIChters van morgen Een bloemleZIng Utt de
poeZIe van Jonge dichters (1958), Het landvolk
Oosterbeekse gedichten (door A den B , GUillaume
van der Graft, Muus Jacobse e a , 1958), Loflied
voor tegenstem (1965), geestehJke hederen,
Ik uw dIChter (1968), essays, Een stem boven het
water Utt (1973), p ,Dichten als daad Opstellen
over hedendaagse poe ZIe (1973), Gedmg om het
lied (1977), essay, Wilhelmus van Nassouwe het
gedICht en ZIJn dichter (1983)
Literatuur: P RODENKO, Tussen de regels (1956), H
SLEUTELAAR E A, Onder 1 hoedje (1958), Ontmoetmg
(1958-1959), over de polemiek n a v Dichters
van morgen, G KOUWENAAR 'D B door de
mand gevallen', In PodIUm, 58 (1959), G PUCHINGER,
Christen en kunst (1971), PROF DR G. VAN
DER LEEUW-STICHTING, Een compendium van
achtergrondmformatle bij de 491 gezangen Uit
het 'LIedboek van de Kerken' (1977), R L K FOKKEMA,
In Het komplot der VIjftigers (1979), P DE
BOER, In Kritisch lexicon van de Nederlandstalige
IIt na 1945 (1983). [w J C BUITENDIJK]
Beurskens, Huub
Eig. Hubertus Peter Willem, Nederlands
dichter (Tegelen 18.2.1950). Studeerde aan
de Kunstacademie te Tilburg en werd
leraar. Publiceerde o.a. in het tijdschrift
Raster. Debuteerde met de opmerkelijke
bundel Blindkap (1975), in 1977 gevolgd
door Cirkelgang.
Zijn poëzie komt voort uit de merlinistische
opvatting dat het werk los dient te
staan van zijn maker. Zijn gedichten zijn
taalexperimenten met sterk hermetische
trekken, waarin het thema tijd een belangrijke
rol speelt. Poëzie is voor Beurskens
het maken van 'taaldingen' tegen de tijd.
Er is in zijn werk een duidelijke verwantschap
met Kouwenaar. In zijn essays in
Schrijver zonder stoel (1982) zet hij zijn
opvattingen over poëzie en kunst uiteen:
moderne poëzie is vergelijkbaar met abstracte
kunst, de werkelijkheid is chaotisch
en de weergave daarvan bij voorbaat verdacht.
Beurskens vertaalde poëzie van
Gottfried Benn, Georg Trakl en Nelly
Sachs.
Werken: Op eigen schaduw hurken (1978), p, De
leguaan (1979), p, Noordzeepalmen (1980), r.,
Vergat het meiSje haar badtas maar (1980), p.,
De stroman (1982), r , Het graf van Dubols (met
W Kusters, 1983), p
Literatuur: P NIJMEIJER, 'Niets mag verloren gaan',
In Bzzlletln, 6 (1978), H BOUSSET, 'Debuteren
met roerloos proza', In Nieuw VI Tljdschr, 33
(1980), B DAGOELASH, 'Ongevraagd onderdeel
van een web van mogehJkheden', In Idem, 35
(1982) [GJ VANBORK]
Beversluis, Martien
Nederlands dichter (Barendrecht 28.3.
1894-Vrouwenpolder 18.2.1966). Debuteerde
in 1920 met Zwerversweelde, lyrische
gedichten met vaak verrassende beelden.
In de jaren dertig verscheen van hem
veel poëzie waaruit een sterke sociale bewogenheid
spreekt, zoals m zijn sterk antimilitaristische
Aanklacht (1930). Zijn declamatorium
De brug die noord en zUId
verbindt (1937) werd bekroond.
Antisemitisme en collaboratie tijdens wo II
devalueerden zijn schrijverschap. Zijn beste
naoorlogse werk is De krans der uren
(1956), waarin het leven van de mens van
geboorte tot sterven wordt verbeeld.
Werken: Verzen (1923), Canzonen (1923), Marlken
van NImwegen (1928), Chlmera's (1934), De
hamer Gods (1952), t , De dans met de schaduw
(1954), t , DoorzIchten (1961)
BIE
Literatuur: DAM. BINNENDIJK, In Commentaar
(1931); M. NIJHOFF, In Verzameld werk, 2 (1961);
A OOSTHOEK, 'Een ellendige kruiper', in Maatstaf,
18 (1970), G A DE KOK, 'De bretellen van de
commissaris: nogmaals het boek van De Bree', in
Zeeuws Tljdschr , 30 (1980). [E POPELIER EN RED]
Beverwijk, Johan van
Ook Beverovicius, Noordnederlands prozaschrijver
(Dordrecht 17.11.1594-ald. 19.
1.1647). Studeerde medicijnen te Leiden,
Parijs, Montpellier en Pad ua, waarna hij
zich omstreeks 1618 als arts in Dordrecht
vestigde. Zijn Schat der gesontheyt (1636)
en zijn Schat der ongesontheyt (1643)
beleefden talrijke herdrukken en behoorden
destijds tot de meest gelezen boeken.
Van de wtnementheyt des vrouwellcken
geslachts (1639) is zijn belangrijkste bijdrage
aan de Nederlandse letterkunde.
Literatuur: E D. BAUMANN, J v B In leven en werken
geschetst (1910) [p M M KROONE]
Bidloo, Govert
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 12.3.1649-Leiden 30.3.
1713). Hoogleraar in de anatomiE' te Leiden,
lijfarts van Willem IIJ. Schreef de eerste
Frans-classicistische drama's met balletten
en tussenspelen. Zeer veel bijval
vonden zijn Karel erf-prinS van Spanje
(1679) en Fablus Severus (1680). Hij 'verfraaide'
ook Vondels Phaeton en Salmoneus
met balletten.
Literatuur: J L ENDTZ, M H MENSONIDES en M.
VAN HASSELT, De Haghe-professoren (1972).
[JJ MAK]
Bie, Cornelis de
Zuidnederlands dichter en prozaschrijver
(Lier 10.2.1627 -aId. ca 1715). Had als kenspreuk:
'Waerheyt baert nijdt'. Notaris te
Lier; lid van de rederijkerskamer Den
Groeyenden Boom aldaar. Hij was auteur
van de niet onverdienstelijke kluchten
Hans Holblock (ca 1688) en Louw Scheurbier
en Stout Harnas Sljn WIJf (1689).
Onder invloed van Karel van Manders
Schllderboeck schreef hij een aantal biografieën
van beeldende kunstenaars, Het
gulden cabInet van de edel vry schilder
const (1661-1662).
Uitgave: BlbllOtheca BelgICa, 1ste sene, II (1880-
1890), met bib!.
Literatuur:L VAN BOECKEL, C d B Zijn leven en Zljne
werken (1910), W J C BUITENDIJK, Het calVimsme
In de spiegel van de ZUIdnederlIlt der
contra-reformatie (1942), E ROMBOUTS, in
Gesch v d Letterk der Nederlanden, dl 5
(1952) [J J MAK]
73
BIERENS DE HAAN
Bierens de Haan, Johannes Diderik
Nederlands publicist (Amsterdam 14.10.
1866-Haarlem 27.9.1943). Studeerde theologie;
was als idealistisch wijsgeer en artistiek
essayist de auteur van talrijke publikaties,
waaronder De Zin van het komische
(1931) en In gewesten van kunst en
schoonheid (1937).
Van belang is vooral zijn aandeel in de discussie
rond het socialisme, n.a.v. Marius
Bauers verslagen over de kroning van de
tsaar in Rusland in De Kroniek in 1896.
Literatuur: H AALBERS, De w'Jsbegeerte van J D B
d H (1932), W R VAN BRAKELL Buys, Ter herdenkmg
van dr J DB d H (1944), met blbl ,
J G VAN DER BEND, Het spmoZlsme vanJ D B d
H (1970) [G STUIVELING]
Biesheuvel, Jacob Martinus Arend
Nederlands prozaschrijver (Schiedam
23.5.1939). Neef van de protestants-christelijke
schrijfster Jacoba Vreugdenhil.
Wisselde studIe aan het gymnasium en de
Leidse rechtenfaculteit af met perioden
waarin hij werkzaam was als matroos op
koopvaardijschepen. Werd enige tijd verpleegd
in een psychiatrische kliniek. Wijdde
ZIch na een korte loopbaan als bibliothecaris
bij het Vredespaleis volledig aan het
schrijven.
Zijn verhalen hebben een sterk autobIOgrafische
inslag; de inhoud wordt grotendeels
bepaald door de feitelijkheden zoals vermeld.
Daarnaast kenmerkt hij zich door
een grillige fantasie en WIjdlopigheid in
vertellen, factoren die aan zijn beperkte
thematiek een grote variatie in de uitwerking
geven. Centraal in Biesheuvels werk
staat de gedachte van de zinloosheid van al
het menselijk handelen, en in laatste instantIe
de absurditeit van het leven. Ook
het schnjven zelf, dat dikwijls het onderwerp
van reflectie vormt, hoort bij de vele
manieren waarop de hoofdpersoon/verteller
van deze verhalen zich vergeefse moeite
getroost. Ironie, wrange humor en veelvuldige
literaire allusies zijn de verdere bouwstenen
van dit proza, dat In de opeenvolgende
bundelingen een sterke samenhang
te zien geeft.
Werken: In de bovenkom (1972), Slechte mensen
(1973), Het nut van de wereld (1975), De weg
naar het licht (1977), De verpletterende werkelIJkhe,
d (1979), De merel en andere verhalen
(1980), DUIzend vlmders (1981), De brUId (1981),
Hoe de d,eren In de hemel kwamen, voorafgegaan
door D,e aard,ge beer (1982), De steen der w'Jzen
(1983)
Uitgave: Brommer op zee (1982)
74
Literatuur: H BUURMAN, 'B In de ban van Slsyfus',
In Maatstaf, 26 (1978), JAN BROKKEN, In SchriJven
(1980); WAM DE MOOR, In Wilt u m'J maar
volgen~ (1980), A KORTEWEG, In Krlt,sch lex ,con
van de Nederlandstahge ht na 1945 (1981), H
WERKMANS, in AangekrUIst (1982)
[J GOEDEGEBUURE]
Biestkens, Nicolaes
Noordnederlands boekdrukker en dichter
(wsch. Emden 1570-Amsterdam na 1626).
Sinds 1595 exploiteerde hij zIJn vaders
drukkerij genaamd Inde lelie onder de
doornen. Legde zich vooral toe op toneelliteratuur.
Hij drukte voor de Duytsche Academie
van Samuel Coster en was ook lId
van deze instelling. Zelf schreef hij rederijkerslIederen
en de klucht Claes Kloet
(1619).
Literatuur: EK MOES-BURGER, De Amsterdamse
boekdrukkers, dl 4 (1915), J G C A BRIELS,
Zwdnederl boekdrukkers en boekverkopers
(1974) [PMM KROONE]
Bilderdijk, Willem
Noordnederlands dichter, toneelschrijver,
prozaschrijver en geleerde (Amsterdam
7.9.1756-Haarlem 18.12.1831). Omdat hIj
door een ongeluk aan zijn lInkervoet van
zIJn zesde tot zijn zestiende Jaar tot een bijna
voortdurend thuiszitten gedwongen
was, was zijn eerste kennis van mens en
wereld bijna uitsluitend op lectuur\~ebaseerd.
Na enkele Jaren op het belastingkantoor
van zijn vader (die vroeger arts was
geweest) gewerkt te hebben, studeerde hij
rechten te Leiden (1780-1782). Vestigde
Zich nadien als advocaat te 's-Gravenhage
en verwierf bekendheid als verdediger van
onvermogende 'oranJeklanten', dIe In de
tijd der 'patriotten' voor de rechtbank werden
gedaagd. Bij de komst der Fransen in
1795 weigerde Bilderdijk de van advocaten
geeiste eed op het nieuwe bewind afte leggen
en werd als gevolg daarvan het land uitgewezen.
Hij vertrok via Duitsland naar
Engeland, met achterlating van zijn vrouw
en twee kinderen (sedert 1785 was hij
getrouwd met Catharina Rebecca Woesthoven,
maar dit huwelijk bleek al spoedig
een mislukking). In Engeland voorzag hij in
zijn onderhoud als vertaler, geneesheer,
portrettist en docent Latijn en Italiaans. In
deze laatste hoedanigheid kwam hij in contact
met de Jonge en intelligente Katharina
Wilhelmina SchwelCkhardt, voor wie hij
liefde opvatte.
In 1797 tekende hij in zijn bijbel aan dat hij
K.W. Schwelckhardt tot vrouw had genomen,
maar voor het bestaan van een kerkelijk
of burgerlijk huwelijk met haar is geen
bewijs aanwezig, en de scheiding van Catharina
werd bij afwezigheid van Bilderdijk
pas uitgesproken in 1802. Kort na
elkaar vertrokken Bilderdijk en zijn tweede
vrouw in 1797 naar Duitsland, waar hij
in een groot aantal vakken onderricht gaf.
Keerde in 1806 naar Nederland terug en
ontving daar financiële steun van de door
hem zeer vereerde koning Lodewijk Napoleon.
Zowel onder diens bewind als onder
dat van de latere komng Willem I, deed Bilderdijk
vergeefse pogingen om te worden
benoemd tot hoogleraar.
In 1816 begon hij een privatissimum in de
vaderlandse geschiedenis te Leiden, waarin
hij zijn antirevolutionaire en uItramonarchale
denkbeelden overdroeg op een
kleine kring studenten, onder wie Is. da
Costa, G. Groen van Prinsterer en J. van
Lennep. Zijn collegedictaten werden na
zijn dood uitgegeven door H.W. Tydeman,
als Geschtedems des vaderlands (13 dIn.,
1833-1853), die naast vele onjuistheden
ook belangrijke correcties bevat op de door
nationale vooroordelen verduisterde praktiJk
der Nederlandse geschiedschrijving. In
1827 verhuisde Bilderdijk naar Haarlem,
waar hij vier jaar later stierf.
Zijn oeuvre is zeer uitgebreid. In proza
schreef hij onder meer polemische geschriften
over diverse onderwerpen en verhandelingen
over rechtsgeleerdheid (in het Latijn),
taal- en letterkunde, plantkunde (in
het Frans), perspectief, wijsbegeerte, godgeleerdheid
en geschiedenis. Als dramaturg
publiceerde hij in 1808 de oorspronkelijke
treurspelen FLoris de VIJfde, Wtllem
van Holland en Kormak, maar een literairhistorisch
onderzoek heeft ook talrijke ontwerpen
en fragmenten aan het licht gebracht.
De DIchtwerken van BIlderdIJk (1856-
1859) werden na zijn dood bijeengebracht
In vijftien delen van ca. vijfhonderd pagina's.
Zijn verzen verraden dat hij als kunstenaar
leefde op de breuklijn van classicisme
en romantiek. Daardoor kondigt hij
enerzijds de moderne directe dichtkunst
van het individuele gevoel aan, terwijl hij
anderzijds gebonden blijft aan de op een
meer onpersoonlijk gevoel gerichte classiCistische
poëzie in de geijkte dichtertaal.
Door een grote belezenheid en oefening
had hij deze laatste zozeer in zijn wezen
opgenomen. dat de gereedliggende beelden
en gedachten zich soms moeiteloos orden-
BILDERDIJK
den naar de wil van Zijn ritmiek en zelfs zijn
oorspronkelijke gevoelens konden overmeesteren
zonder dat de dichterlijke zelfkritiek
tussenbeide kwam. Dit verklaart
waarom de moderne lezer ook in zijn mooiste
gedichten kan worden gehinderd door
een toon, die onecht aandoet. Zowel in zijn
eigen tijd als na zijn dood is Bilderdijk fel
bestreden en zeer bewonderd. De geschiedenis
van de Bilderdijk-waardering is een
'boek' apart, waarin men helaas weinig
objectieve 'hoofdstukken' aantreft.
Een der hoogtepunten van zijn lyriek is het
korte gedicht Gebed, waarin zijn door
tegengestelde gevoelens van plicht en liefde
veroorzaakt persoonlijk drama van einde
1796, tot waarachtige poëzie is gekristalliseerd.
Op verzoek van de secretaris van de
komng, Dupré, schreef hij in 1806 zijn ode
Napoleon, waarvan de gedrukte vorm afweek
van het oorspronkelijke hs. door wijziging
van een tweetal strofen en het achterwege
laten van de slotstrofe. Vooral in
de oorspronkelijke vorm blijkt duidelijk,
dat hij Napoleon slechts bewonderde als
bedwinger van het monster der revolutie,
die de staatsorde heeft hersteld, en hem
zijn hulde alleen dan waardig achtte, indien
de keizer inderdaad de wegbereider
van Christus' vredemonarchie blijkt te zijn,
volgens de stoute en in hoogdravende taal
verwoorde verbeelding van de dichter. Vermeldenswaard
is dat deze ode begint met
een verheven lofzang op de poëzie, waarin
een kosmische zelfvergroting van de dichter
treft, die later schijnt terug te keren bij
Perk en Marsman. Beroemd door zijn
schitterende en extatische partijen is ook
het gedicht AfscheId, dat Bilderdijk na de
inlijving van zijn vaderland bij Frankrijk,
in 1811 heeft voorgedragen in openbare bijeenkomsten
van letterkundigen. Hij ziet in
dit gedicht terug op zijn eigen leven en zijn
hoedanigheid als dichter, neemt afscheid
van zijn landgenoten nu hij, met het verdwiJnen
van zijn vaderland als onafhankeliJk
rijk, ook zijn eigen stervensuur gekomen
acht. In de slotstrofen voorspelt hij
echter 'stervend' het herstel van Holland,
dat zijn 'brekend oog' ontwaart in het 'wemelend
verschiet'.
Omvangrijke leerdichten van Bilderdijk
zijn het ongeveer drieduizend alexandrijnen
tellende De ZIekte der geleerden
(1807), een van grote medische kennis
getuigende schildering van het lichamelijk
lijden waaraan de dichter ten prooi was; De
kunst der poezy (1809), waarin hij de
75
BILDERS
dichtkunst bepaalt als een niet door 'theoristen'
te regelen uitstorting van het gevoel;
De geestenwareld (1811), over de bestemming
van de mens na de dood en occulte
contacten op aarde met de geesten der
reeds gestorvenen; De dleren (1817), waarin
hij stelt dat deze schepselen incarnaties
zijn van gevallen engelen.
De ondergang der eerste wareld is het
onvoltooid gebleven epos, waarvan vier
zangen en een fragment van de vijfde zang
(te zamen ongeveer 3000 alexandrijnen)
zijn geschreven in 1809 en 1810. Deze fantastische
verbeelding van de wereld voor de
zondvloed vertoont ondermeer verwantschap
met de joods-Arabische traditie en
met het werk van Milton en Klopstock.
Werken: MIJn verlustlgmg (1779, definitieve Ultg
1781), p ,Edlpus, konmg van Thebe (1789), vert
van Sophocles' Oedlpus Rex, Mengelpoezy, 2 din
(1799), bew van Osslan, romances e a p ,Poezy, 4
din (1803-1807); Mengelmgen, 4 din (1804-
1808); Fmgal, 2 din (1805), bew van Osslan m 6
zangen, Nieuwe mengelmgen, 2 din (1806), p ,
De mensch (1808), bew van A. Pope Essay on
Man, met comm, Treurspelen, 3 din (1808,
1809), met vert van P Corneilles Cmna, Wmterbloemen,
2 din (1811), p.; Hollands verlossmg, 2
din (1813), Afscheid en ander p , Kort verhaal
van eene aanmerkelijke luchtreis en nieuwe planeetontdekkmg
(1813), sClence-flctlOn, Affodillen,
2 dIn. (1814), De geestenwareld e a p, Nieuwe
UitsprUitsels, 2 din. (1817); Wit en rood, 2 din
(1818), Nieuwe dlchtschakeermg, 2 din (1819),
Taal- en dIChtkundIge verscheidenheden, 4 din
(1820-1823), Sprokkelmgen (1821), Krekelzangen,
3 din (1822-1823), Rotsgalmen, 2 din
(1824), p, Nieuwe taal- en dIChtkundige verscheidenheden,
4 din (1824-1825), Navonkelmg,
2 din (1826), De voet m 't graf (1827); Avondschemermg
(1828), Vermakmg (1828), Nieuwe
vermakmg (1829), Nasprokkelmg (1830), p
Uitgaven: E L GLINDERMAN en B KLINKERT (ed),
De Ziekte der geleerden (1852), P KAT en G
DAVID (ed ) (18542), J VAN VLOTEN (ed ), Bloeml
Uit de dIchtwerken van Mr W B , naar tIjdsorde
gerangschikt [ ] (1869), J BOSCH (ed), Mr
W B 's brlefwlsselmg (aanvullende Ultg. eerste
deel 1772-1794) (1955), IDEM (ed ), De ondergang
der eerste wareld (1959), M J G DE JONG (ed ),
toneelwerk, m Spiegel der Lett , 3, 3/4 (1960),
IDEM, mDeNleuwe Taalg ,6 (1960), 1,3 (1961) en
1 (1962), M J G DE JONG (ed), polemieken, m
Idem (1965 en 1967) en De Gids (1966), M A
SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN (ed.), MIJn verlustlgmg
(1977), J VAN VLOTEN (ed), Galante
dichtlUImen (1979), J BOSCH (ed ), Speels vernuft
Rebus brieven (1981)
Literatuur: RA KOLLEWIJN, B, ZIJn leven en zIJn
werken, 2 din. (1891), Gedenkboek Mr W B
(1906), H BAVINCK, B als denker en dIChter
(1906), G GOSSAERT, B (1947), essays, M J G DE
JONG en W ZAAL, B , een overzicht van zIJn leven
en een keuze Uit zIJn werken (1960); C DE DEUGD,
m MetafysIsch grondpatroon van het romantische
IIteraITe denken (1966), M J.G DE JONG,
Van B tot Lucebert (1967), IDEM, Taal van lust
76
en weelde (1973); M GOOTE, 'Mr W B., 1756-
1831', m Hoeksteen, 9 (1980) [MJG DE JONG]
Bilders, Gerard
Eig. Albertus Gerardus, Nederlands schilder
(Utrecht 9.12.1838-Amsterdam 8.3.
1865). Hij was een zoon van de landschapschilder
J.W. Bilders en vertoonde al op
jeugdige leeftijd grote aanleg voor de schIlderkunst.
Zijn vader was echter niet in
staat een degelijke opleiding voor hem te
betalen en daarom was het een UItkomst
dat J. Kneppelhout zich over de knaap ontfermde.
Deze zond hem naar de Haagse
Tekenacademie en stelde hem in staat een
studiereis naar Zwitserland te maken. Uit
de brieven die hij van de jonge, weinig succesrijke
schilder ontving, concludeerde
Kneppelhout dat hem in de letteren een
betere toekomst wachtte.
Door zijn vroegtijdige dood heeft hij noch
zijn schilder kundig noch zijn literair talent
ten volle kunnen ontplooien. De twee delen
Brteven en dagboek, door zijn mecenas in
1876 uitgegeven, doen hem kennen als een
begaafd stilist, die zijn twijfels aan eigen
kunnen en miskenning door het kunstkopend
pubhek met humor, maar niet zonder
weemoed aan het papier toevertrouwde.
Uitgave: W ZAAL (ed ), Vrolijk versterven (1974)
Literatuur: HF W JELTES, G B (1947), E MAAS, m
Kneppelhout en de Veluwse schildersbent
(1983) [D WELSINK]
Binnendijk, Dirk Adrianus Michel
Nederlands dichter en criticus (Leiden
12.10.1902-Amsterdam 1.6.1984). Leraar,
later hoofd afdeling Kunstzaken van de
gemeente Amsterdam. Als dichter had hij
voorkeur voor traditIOnele vormen, zoals
sonnet en kwatrijn; zijn taalgebruik is verzorgd,
maar enigszins archaïstisch: Het andere
land, 1930; OnvoltoOId verleden,
1936; Oog m oog, 1946.
Hoewel hij grote waardering uitsprak voor
enkele moderne dichters (Van den Bergh,
Van Ostaijen, Marsman - met de laatste
zat hij enige tijd in de redactie van De VrtJe
Bladen), blijkt uit de kritieken en essays
dat zijn poezie-opvatting eerder symbolistisch
was: het gedicht als autonome, transcendent
gerichte taalorganisatie. Dit
standpunt herinnert enerzijds aan De Bewegmg,
anderzijds aan de mternationale
beweging van de 'interpretatieve' literatuurbeschouwing
(Trivium, New Critics),
maar Binnendijk werkte zijn denkbeelden
minder consequent uit.
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
Werken: Randschnft (1951), krlt , Tekst en Uitleg, 3
din (1941, 1942 en 1946), Een protest tegen den
tijd (1945), studie over Boutens, Forma formans
(1947), p krlt
Literatuur:J GRESHoFF,m Voetzoekers (1932);J C
BLOEM, m Verzamelde beschouwingen (1950),
J J OVERSTEEG EN, m Vorm of vent (1969)
IJ J OVERSTEEGEN]
Blaman, Anna
Ps van Johanna PetronelIa Vrugt, Nederlandse
prozaschrijfster (Rotterdam 31.1.
1905-ald. 13.7.1960). Studeerde Frans MO,
maar Wijdde zich later geheel aan de letteren
Na met gedichten te hebben gedebuteerd
m He/rcon en met schetsen m het maandblad
Werk (1939) maakte zij naam met
haar eerste roman, Vrouwen vrtend (1941).
Daarm stelt ZIJ reeds het thema, dat in
allerlei variaties haar mensbeeld heeft gekenmerkt:
de erotiek. Naar haar besef was
dit de diepste drift in ieder mens, een dUIstere
drift, die ook vaak vervulling zocht
langs averechtse wegen. Dit te erkennen,
niet schaamteloos maar wel zonder
schaamte, als een ervaringsfeit, leek haar
een eis van eerlijkheid. Men heeft haar het
'wroeten' m de donkere bewustzijnslagen
en het onbeschroomde uitbeelden van bepaalde
gevoelens en handelmgen aanvankelijk
meer dan eens verweten. Zij onderging
dit als een miskenning van haar zuivere
bedoeling: de mens te doorgronden -
omdat zonder deze doorgronding, die tevens
zelfkennis betekent, zowel de kunst
als het leven de zin verliest. Zij heeft het
dan ook ervaren als een openlijke rechtvaardiging,
toen haar in mei 1957 de P.C.
Hooftprijs werd toegekend (zie haar dankwoord
m Het boek van nu, juni 1957).
In haar romans Eenzaam avontuur (1948),
Op leven en dood (1954) en De verhezers
(1960) en ook in enkele van haar aangrijpende
novellen, speciaal in de bundel Overdag
en andere verhalen (1957), ziet men de
verwarring van gevoelens, de onontkoombare
menselijke eenzaamheid, de beklemmmg
van het minderwaardigheidsbesef, de
oerangst voor het niets: geheel de positiebepaling
van de mens volgens existentialistisch
besef. De invloed op haar werk van
verwante figuren als Sartre, Simone de
Beauvoir en Albert Camus is onmiskenbaar,
maar door het Hollands-burgerlijke
van haar figuren liep haar oorspronkelijkheid
geen gevaar. Zij wilde bovendien meer
dan de erkenmng van de tragische menselijke
positie; zij wilde ook en vooral dat de
BLAUWE SCHUIT
mens de moed zou hebben zijn tekort te
aanvaarden en zijn menselijke waardigheid
te handhaven, niet ondanks de fatale waarheden
van zijn zelfkenms, maar JUist op
grond daarvan. Wie haar proza aandachtig
leest, vmdt achter de sombere, aan Emants
en Van Oudshoorn hermnerende werkelIJkheidsweergave
haar menselijke mededogen,
haar levensmoed, haar vlijmscherpe
zelfontledmg, haar drang tot zingeving
naar humanistisch inzicht.
Werken: Ontmoeting met Selma (1943), clandestIene
Ultg , De krUisvaarder (1950), Ram Horna en
andere verhalen (1951)
Uitgaven: A KOSSMANN en C LUHRS (ed.), A B over
Zichzelf en anderen PoezIe, artikelen en leZingen
(1963), H M A STRUYKERBoUDIER (ed ), AB
fragmentarISch Nagelaten proza (1978)
Literatuur: Schnjvers prentenboek, 8 (1962),
H M A STRUYKER-BoUDIER, 'A B (Rotterdam 31
Jan 1905-Rotterdam 13 Juh 1960)', In Jaarb MIJ
der Nederl Letterk 1969-1970 (1971), IDEM,
Speurtocht naar een onbekende (1973), dISS,
C J E DINEAUX, 'A B ',In HerZien Bestek (1974),
C LUHRS, MIJn zuster A B (1976), Ltterama, 13
(1978), A B -nummer, L Ross, In Kntlsch leXicon
van de Nederlandstaltge ltt na 1945 (1981)
IG STUIVELING]
Blasius, Joan
Noordnederlands (toneel)schrijver (Oostvliet
13.4.1639-Amsterdam 6.12.1672). Advocaat.
In plaats van Lodewijk Meyer werd
hij in 1670 als regent van de Amsterdamse
Schouwburg benoemd. Hij stond de romantische
richting op het toneel voor,
waardoor hij het mikpunt van de hekelingen
van Nil Volentibus Arduum werd. Zijn
De edelmoedige vijanden (1665) is een
bewerking naar Scarron.
Verder schreef hij voor het toneel nog
Lysander en Kahste (1666), Dubbel en
enkel, Jok- en ernstspel (1670), een bewerking
van Plautus' Menaechml - waarop een
directe reactie van 'Nil' kwam met een vertaling
van hetzelfde stuk onder de titel De
gelIJke twelmgen - en de klucht De malle
weddmg (1671). Van hem bleef een Album
amicorum bewaard met gedichten van o.a.
Vondel, Huygens, Antonides, Jan Vos en
Westerbaen.
Literatuur: J TE WINKEL, BladZijden (1881), W
EUSSEN, Un aspect de la fortune de Scarron au
Pays Bas (1976), IDEM, 'J B , traducteur de Scarron
et la soclété httéraIre NII VolentIbus Arduum',
In Reu Lttt compar, 53 (1979), B DONGELMANS,
Nt! Volentlbus Arduum, een documentatie
(1982) lp M M KROONE]
Blauwe schuit
Benammg van een Middelnederlandse
rijmtekst waaraan de beginregels ontbre-
77
BLES
ken en die ca 350 regels omvat moet hebben.
De tekst is, te zamen met twaalf andere
rijmteksten overgeleverd in een hs. uit
de 15de eeuw, een zgn. repertoirehandschrift,
dat bestaat uit teksten verzameld
ten behoeve van een entertainer, bedoeld
om voorgedragen te worden bij feestelijke
gelegenheden.
De Blauwe schuit-tekst hierin is speciaal
bedoeld voor voordracht bij de vastenavond-(
=carnaval)viering. Hij heeft een
morahserend doel en staat geheel in de traditie
van de ironische standensatire, in die
zin dat erin per stand degenen die zich misdragen
in hèt maatschappelijk leven aan de
kaak worden gesteld. De manier waarop de
tekst versch. groepen mensen die buiten
die standen terecht zijn gekomen beschrijft,
suggereert dat dit te wijten is aan
hun elgen gedrag. Zowel de vorm van de
tekst, zgn. een oorkonde, als de blauwe
schuit die hij beschrijft, zijn elementen die
heel vaak een rol spelen bij de middeleeuwse
carnavalsviering. In de laatste regels van
de tekst wordt gemeld dat hij in 1413 door
Jacob van Oestvoren zou zijn vervaardigd.
Uitgave: H. PLEIJ (ed ), De blauwe schUIt (1979)
Literatuur: A BOZCKOWSKA, 'Lunar Symbohsm of
"The Shlp of Fools" of Hleronymus Bosch', m
Oud Holland, 86 (1971), D J. VAN DER VEN, 'Theatrum
stultorum te Waldsassen, het narrensehlp
en de blauwe schUit', In Antiquaar, 4 (1973), H C
KOERT, 'Uit de middeleeuwse gesch van Hoedekenskerke',
m Vana Zelandlae, 15 (1978), H
PLEIJ, Het gIlde van de Blauwe schUIt LIteratuur,
volksfeest en burgermoraal m de late mIddeleeuwen
(19832) [F VANTHIJN]
Bles, Dop (Adolf)
Nederlands dichter en (toneel)schrijver
(Rotterdam 8.9.1883-'s-Gravenhage 16.1.
1940). Leerling van de journalist-literator
J.H. Leopold. Debuteerde onder ps. Ina de
Wilde met de roman MIJn dagboek (1905)
en publiceerde als Dop Bles de modernistische
bundel ParzJsche verzen (1923). Andere
werken van hem zijn de drama's
Levensdrang (1916) en Narcose (1921).
Ook schreef hij toneelkritieken in De
Stem
Literatuur: S ANEMA, m Moderne kunst en ontaardmg
(1926); P N VAN EYCK, m Verzameld werk,
dl 4 (1961), J GOEDEGEBUURE, m Op zoek naar
een beZIeld verband (1981) [G STUlVEIJNG]
Bliscapen van Maria
78
Benaming voor een reeks van oorspronkelijk
zeven Middelnederlandse mysteriespelen,
gewijd aan de zeven vreugden van
Maria (deze zijn volgens de 'na prologhe'
van het laatste spel: de boodschap van de
engel aan Maria, de geboorte van Jezus, het
bezoek der drie konmgen, het terugvinden
van de 12-jarige Jezus in de tempel, de
opstanding van Chnstus, de komst op aarde
van de Heilige Geest met Pinksteren en
Maria's ten-hemel-opnemmg). Alleen de
eerste en zevende Bhscap zijn bewaard
gebleven (resp. hs. IV 192 en hs. 11 478 KB
Brussel. zelfde kopiist).
Op 19 febr. 1448 besloot de Brusselse
magistraat ieder Jaar een van de Bliscapen
op de Grote Markt te laten spelen, te beginnen
met de eerste, om na het zevende jaar
opmeuw met de cyclus aan te vangen. De
opvoeringen hadden plaats ter gelegenheid
van de processie die op de zondag voor
Pinksteren vanUit de Zavelkerk te Brussel
omging en die hermnerde aan de miraculeuze
overbrenging naar deze kerk van een
ManabeeldJe Uit Antwerpen m 1348. Het lS
mogelijk dat het stadsbestuur besloot deze
opvoeringen te subsidieren nadat reeds een
eerste cyclus was gespeeld: de eerste opvoering
van de eerste Bliscap zou dan in 1441
hebben plaatsgevonden; de laatste ons bekende
opvoering in de rederijkerstijd was
die van de zevende Bliscap in 1566, het
Wonderjaar. In de 20ste eeuw zijn de twee
bewaarde spelen echter weer-met succes op
het toneel gebracht. Vermeldenswaard is
dat, naast de zeven Bhscapen, in de 16de
eeuw te Brussel ook spelen van de zeven
Weeen werden vertoond (geschreven door
Jan Smeken en Jan Perchevael). De eerste
en de zevende Bliscap zijn waarschijnlijk
het werk van dezelfde, ons verder niet
bekende Brusselse auteur. Wel zijn beide
teksten verschillend van structuur.
Uitgaven: P LEENDERTZ JR (ed), 'Sevenste Bhseap',
m Mlddelnederl dramatISche poezIe
(1907), W DE VREESE (ed), Eerste BIlscap
(1931), H J EENDEPOLS (ed ), 'Eerste en sevenste',
m VIJf geestelijke toneelspelen der mIddeleeuwen
(1940), m moderne spelhng, J J MAK
(ed ), Eerste BIlscap (1949), W.H BEUKEN (ed ),
DIe eerste BlIscap van Mana en DIe sevenste
BIlScap van Onser Vrouwen (1973 en 1978), met
blbl , J F WILLEMS, Eerste BlIscap (1976), anastatische
herdr Ultg 1845, H J LELOux (ed),
'Eme mlttelmederlandlsch - mlttelmederdeutsche
Relmfassung der "Sleben Freuden Marlens''',
m Jahrbuch Verelmgung mederdeutsche
Sprachforschung 1977, 100 (1978), A HUBNER
(ed), 'Kritischer Beltrag zu Leloux, H', m
Korr bi Ver mederdeutschen Sprachforschung,
89 (1982)
Literatuur: P MINDERAA, 'De compositie van Die
sevenste Bhscap Onser Vrouwen', m De NIeuwe
Taalg, 49 (1956), J J MAK, 'De bron van "Die
sevenste Bhseap .. ', m Versl en Meded Kon VI
Acad (1957), W H BEUKEN, 'Verstechmek m de
belde Bhscapen', m Leuvense BLJdragen, 59
(1970), IDEM, 'Het auteurschap van de Bliscapen',
m Idem, 60 (1971), IDEM, 'De Bhscapen en de
schilderkunst', m Spiegel der Lett, 13 (1970-
1971) [D COIGNEAU]
Bloem, Jakobus Cornelis
Nederlands dichter (Oudshoorn 10.5.1887-
Kalenberg 10.8.1966). Na HBs-tijd in Leiden
(1899-1905) en Amersfoort (1905-
1906) legde hij het staatsexamen gymnasium
A af (1909). Studeerde rechten aan de
Rijksuniversiteit te Utrecht, waar hij
30.11.1916 op stellingen promoveerde. Was
aanvankelijk werkzaam bij de gemeenteadministratie.
Na een periode als redacteur
van de NRC werd hij opnieuw ambtenaar,
eerst als griffier bij het kantongerecht in
Lemmer en Breukelen, vervolgens in een
functie bij het departement van sociale
zaken en ten slotte opnieuw als griffier bij
het kantongerecht, maar toen in Zutphen.
Sindsdien leefde hij ambteloos. Het 'zwerfziek
hart' was meer dan een dichterlijke
realiteit: hij woonde in versch. steden, o.a.
in Amsterdam. In 1948 maakte hij een reis
naar Zuid-Afrika. Voor zijn poëzie ontving
hij in 1949 de Constantijn Huygensprijs en
in 1953 de P.C. Hooftprijs.
Hoewel hij pas na WO I zijn gedichten bundelde,
behoort hij tot de generatie van
Geerten Gossaert, P.N. van Eyck, A. Roland
Holst en J.l. de Haan. Dit blijkt vooral
uit de die generatie kenmerkende spanning
tussen ziel en zinnen. Van Eyck spreekt
van een 'ingeschapen ontgoocheling' als
bron voor genoemde spanning. Bloem
neemt een positie in tussen Roland Holst
en Van Eyck, van wie de eerste zich in en
door zijn poëzie een mythische wereld als
wijkplaats schiep, terwijl de laatste probeerde
door middel van een eenheidscheppende
visie de spanning als zinvol te interpreteren.
Bloem rest de aanvaardIng van
het levenslot, dat door zijn onbevredigdheid
het verlangen naar bevrijding en daarmee
onafwendbare ontgoocheling oproept.
Een vicieuze cirkel die in de gedichten
vastgelegd en door het dichten tijdelijk
verbroken wordt.
Aanvankelijk werd zijn poëzie gekenmerkt
door een breed golvend ritme en een enigszins
archaïserende woordkeus en zinsbouw.
Ook hierin toonde hij zich een generatiegenoot
van Gossaert en van Van Eyck, aan
wier discussie over de retoriek hij deelnam
door een artikel in De Bewegmg van 1913.
Bewust wilde hij in een traditie staan, maar
BLOEM
daarin de eigen stem zo zuiver mogelijk
laten klinken. De op Het verlangen volgende
bundels tonen een versobering van de
versvorm, voornamelijk door verkorting,
waarschijnlijk door de dichter zelf als een
zuivering ervaren, getuige zijn aforisme:
'Dichten is afleren'. Is er als men het geheel
overziet reden om de verstrakking als een
verbetering te waarderen, in elke bundel
van Bloem staan verzen die het kenmerk
van zijn dichterschap dragen. In 1921 verscheen
Het verlangen dat in de titel het
levensgevoel formuleert, waarvan feitelijk
alle bundels getuigen. In deze eerste verzameling
krijgt het vorm in de gestalten en
stemmIngen waarvan de tweedeling
spreekt. Ook de 'gestalten' zijn echter door
een 'stemming' gekleurd. Kenmerkend is
een hunkering naar levensvolheid ('Het
baanwachtershuisje' in Verzamelde gedichten,
1947) alsof de dichter aan een aarde
wilde ontvluchten, die hem ondanks
ontgoochelingen bleef boeien. Het was juist
dit 'verlangen' dat zijn leven intensiveerde
en hem aanleiding gaf het te prijzen als
'goddelijke onvervuldheid'. Dan was het
leven een 'koningsmaal', waarvan de 'luister
niet te dooven' viel ('October' eveneens
In Verzamelde gedIChten) en waarvan heen
te gaan bitter verdriet bracht ('Euthanasia').
Zodra hij evenwel vormen looft, wegens
de mogelijkheid der vervulling, verzwakt
het verlangen. Wat hij zoëven prees,
wordt een beklemming, omdat het een
beperking is van een streven dat zich juist
op dat onbegrensde richt. Zo kan hij steden
bejubelen en vervloeken, het leven als verrukking
én als een last ervaren.
Medw vita (1931) ontleent zijn titel aan
een befaamde middeleeuwse antifoon:
'Media vita in morte sumus'. Het vervoerende
verlangen verzwakt niet zozeer, maar
de beklemming om het onherroepelijke van
'de onsterfehjke dood' snijdt de dichter de
brede adem af: de verzen zijn korter, waarbij
de zo begeerde zuiverheid toeneemt. Als
een Nederlaag, titel van een bundel uit
1937, wordt het bestaan in de schaduw der
overmachtige dreiging ervaren. Men leest
hierin de helderste belijdenis van één die
'wereldvlucht' noch 'hemelrucht' aanvaardend,
slechts 'lucht' zocht in de poëtische
schepping zelf. Steeds sterker wordt de
toon van berusting: de eigen dichterlijke
bloei heeft geen bewijskracht meer voor
een bestaan dat tot Sintels (1945) verbrand
is. 'Qwet though Sad' (1947) aanvaardt hij
in een gelatenheid die meer met moed ver-
79
BLOEM
want is dan het woord suggereert, de situatie
waarin hij gekomen is. Wanneer hij zo
ontgoocheld is, dat het leven als één lang
derven wordt geproefd, blijkt dat 'Alles
veel [is] voor wie niet veel verwacht'. Bij dit
nulpunt der verwachting blijft de 'dapperheid
die domweg gelukkig wil zijn'.
De plaquette Avond (1950) en het bundeltje
AfscheId (1957) bevestigen een levensliefde,
die elke morgen weer ontwaakt,
hoewel het hart zich voortdurend door 'najaar
en ouderdom, winter en dood' bedreigd
weet. Wat blijft is de fierheid het
'onaanvaardbare te aanvaarden'.
Verzamelde beschouwmgen (1950) bevat
een aantal artikelen over dichter en gedichten
en over de kwestie van de retoriek in de
poëZie. Zij zijn kenmerkend voor zijn visie
op grootheid en zuiverheid, twee elementen
die voor hem principiële waarde hebben
bij de beoordeling van literatuur. Om
zijn eigen bijdrage over de retoriek te situeren
en om het belang van de kwestie zelf
nam de dichter de artikelen van Verwey,
Van Eyck en Van Ameide in een 'AppendiX'
op.
Werken: Afonsmen (1952), TerugblLk op de afgelegde
weg (1954), pr., Doorschenen wolkenranden
(1958), mi met keuze uit eigen werk, PersoonlIJke
voorkeur (1958), met comm
Uitgaven: Verzamelde gedichten (1976'); S VAN
FAASSEN (ed ), Ongewild archief (1977), A KETSVREE
(ed ), De brieven van Je B aan Aart van
der Leeuw (Achter het boek, 1979); AL. SOTEMANN
en H T M VAN VLIET (ed), Gedichten
(1979), met comm , G J. DORLEIJN, AL SOTEMANN
en H T.M VAN VLIET (ed ), Brieven aan
P N van Eyck (1980)
Literatuur: J A RISPENS, Rlchtmgen en figuren In
de Nederl Letterk na 1880 (l938), P N VAN
EYCK, m Verzameld werk, dl 4, A L SOTEMANN,
'Over de dlchterJ C B.', mJaarb MIJ der Nederl
Letterk 1971-1972 (afzonderhJke herdr 1976,
1979'), IDEM, Vier opstellen overJ C B (1979), C
EGGINK, Leven met Je B (1979); J.C. KAMERBEEK,
De poeZIe van J C B m Europees perspectief
(1979'). [H A WAGE]
Bloem, Rein(out)
80
Nederlands dichter en criticus (Amsterdam
20.4.1932). Studeerde Nederlands aan
de Universiteit van Amsterdam. Werkzaam
als docent aan de leraren- en MOopleiding.
Publiceerde enkele bundels poëzie
waarin wordt geëxperimenteerd met de
taal.
Hij stelt zich op aan de kant van de dichter
Ezra Pound, die met verstand en inlevingsvermogen
culturele gegevens reconstrueert
om er een nieuwe bezieling aan te geven.
Bloems erfgoed ligt vooral in de 12de eeuw,
toen de Europese beschavmg een beslissende
en zelfs revolutionaire wending nam. In
zijn op het eerste gezicht moeilijk toegankelijke
gedichten worden 12de-eeuwse feiten
verbonden met hedendaagse ontwikkelingen
en perspectieven. Belangrijker dan
dit referentiële aspect is dat van de taal:
Bloem is met dichters als Kouwenaar , Ten
Berge, Faverey, Mallarmé, Reverdy Du
Bouchet e.a. van mening dat persoonlijke
en actuele aanleidingen moeten worden
weggewerkt in een spel van taal en ritme.
Hij maakte o.a. vertalingen van Pound,
Joyce, Baudelaire en Mallarmé.
Een selectie uit zijn bundels, aangevuld
met later werk, bracht hij bijeen in Part en
deel (1977). Hij was medewerker van de
literaIre bladen MerhJn en Raster en verzorgt
poeziekritiek in dag- en weekbladen.
In 1977 werd hij bekroond met de Pierre
Bayleprijs voor de kritiek.
Werken: Overschrijven (1966), De bomen en het bos
(1968), ScenarIO (1970), Van de aarde (1982),
vert poezIe
Literatuur: K. HELSLOOT, "n RUikertJe', m Tirade,
22 (1978) [G W HUYGENS]
Bloemhol van de N ederlandtsche ieught
Nederlands liedboek. In 1602 publiceerde
Dirck Pietersz. Pers Den meuwen lusthof,
waarmee hij veel succes had, maar het was
één uit vele van de in die tijd verschijnende
rederijkersliedboeken. In 1608 kwam hij
met Bloemhof van de Nederlandtsche
wught, waarin 44 liederen, 21 sonnetten, 32
mm of meer uitvoerige gedichten en 15
korte stukjes. De dichtvormen, de versbeheersing
en het taalgebruik getuigen van
een meuwe stijl; niet minder is dat het
geval met de geest die uit veel gedichten
spreekt. De gedichten zijn anoniem, maar
ondertekend met lijfspreuken waaronder
die van Daniël HeinslUS, Johan Fonteyn,
Carel van Mander, Comelis Ketel, P.C.
Hooft en G.A. Bredero. In 1610 verscheen
een tweede druk waarin Pers een tweedeling
maakte tussen 'liedekens', bestemd om
gezongen te worden, en de rest: sonnetten,
bruiloftsgedichten, elegieen en voordrachtpoezie.
De Bloemhof is duidelijk een overgangsliedbundel.
Oude en nieuwe vormen lopen
door elkaar: bijv. o.a. in de sonnetten wordt
de strakke Jambemaat gevolgd maar treft
men ook nog de aanhef 'Prince', een
tYPisch rederijkersoverblijfsel, aan. Liedboeken
kunnen een inzicht geven in de
algemene ontWikkeling van het literaire
leven. Opvallend IS dat deze overgangsbundel
in de literatuurgeschiedenis vrijwel onbesproken
IS gebleven.
Uitgave: L M VAN DIS en J SMIT (ed.), Bloemhof
van de Nederlandtsche ,eught (1955)
Literatuur: P LEENDERTZ, m De Navorscher (1861,
1867 en 1873), A KEERSMAEKERS, 'Dlle Amsterdamse
hedboeken, 1602-1615', m Nieuwe Taalg ,
74 (1981) [p M M KROONE)
Blokker, Jan (Andries)
Nederlands publicist (Amsterdam 27.5.
1927) Studeerde enige tijd Nederlands en
geschiedenis. Publiceerde in 1951 de novelle
Séjour, waarvoor hij de Reina Prinsen
Geerligsprijs 1950 kreeg. In 1952 verscheen
de roman BIJ dag en ontij en in 1954 PariJs,
dode stad. Werkte als leerlIngjournalist bij
Het Parool, werd filmredacteur voor het
Algemeen Handelsblad en vervolgens televisiechef
bij de VPRO. Schreef boekrecenSies,
o.a. voor De Volkskrant, waarvan er
een aantal gebundeld werd in Het eeuwIge
examen (1977).
Blokker werd vooral bekend als medewerker
aan het televisieprogramma 'Zo is het
... ' (1963-1964) en door zijn columns in
De Volkskrant, waar hij ten slotte hoofdredacteur
werd. Deze columns kenmerkten
zich door de scherpe en satirische behandeImg
van actuele onderwerpen of van bepaalde
modetrends. Ze werden veelvuldig
gebundeld, o.a. in Ben Ik wellmks genoeg2
(1974), Ga dIrect naar de gevangenis, ga
met langs AF en ontvang geen f 200,(
1976), MIJ hebben ze niet (1980) en Is m'n
haar .elgenltJk weer kort genoeg2 (1982).
In 1960 verscheen Blokkers eerste kinderboek,
Op zoek naar een oom, dat door de
CPNB werd bekroond. Daarna volgden nog
Het KalekoppenhUIs (1978), AltIjd IS
Kortjakje ZIek (1978) en Jeroen de Grote
(1979). Blokker schreef voorts filmscripts,
o.a. voor Fanfare.
Werken: Avontuur m Frankrijk (1955), pr., Knollen
en citroenen (1956), verh , Niets aan de hand
(1971), pr, KIJk Uit, achter Je (1975), pr,
Afscheid van televIsIeland (1979), pr ,Als de dag
van gisteren (1981), documentaire
Literatuur: B VAN GARREL en M VAN Rooy, 'Zonen
van CalvIJn', m Hollands Diep (23 okt 1976)
[GJ VANBORK)
Blokker jr., Jan
Nederlands dichter (Amsterdam 14.10.
1952). Studeerde geschiedenis te Amsterdam.
Debuteerde in 1972 met de zoekend
geschreven epische gedichten van De tocht
landmwaarts. In 1974 verscheen Een haag
BLIJSTRA
van rozen, sterk associatieve, vaag romantische
poezie met als tegenstelling cultuur
- natuur, realiteit - romantiek, en als centraal
gegeven het sprookje van DoornroosJe.
In de samenhangende reeks gedichten
van De hUIzen (1978) wordt een tocht
ondernomen door huizen en hun omgeving.
Daarna volgden nog de bundels Gezangen
(1980) en Kmd (1984). Vanwege de vaagheid
van zijn poezie is Blokker een sterk
omstreden dichter.
Literatuur: R BLOEM, m VriJ Nederland (15 Juh
1978) [GJ VANBORK)
Blommaert, jonkheer Philip Marie
Vlaams literatuur-historicus en dichter
(Gent 27.8.1808-ald. 14.8.1871). Van opleiding
jurist, uit belangstelling geschiedkundige
in dienst van het Vlaamse zelfbewustzijn.
Richtte in 1834 met e.p. Serrure de
Nederdultsche Letteroefenmgen op, gaf
o.a. Theophllus (1836) uit en publiceerde
De NederdUltsche schryvers van Gent
(1861).
Werken: Aenmerkmgen over de verwaerloozmg der
NederdUitsche tael (1832), LIedenk de Buck
(1834), p ,Iwem van Aelst (1128) (1842), r ; VoluSpa
of voorzeggmg der prlesterm (1851), p;
Gedichten (1953)
Literatuur: D HERMANS, 'Ph MB', m Twmtlg
Eeuwen Vlaanderen, 13 Vlaamse figuren, 1
(1976), A VAN LOEY, 'Notlce sur Ph MB.', m
Annualre Académle royale de Belglque, 143
(1977), met bib!. [G STUIVELING)
Blijstra, Rein(der)
Nederlands prozaschrijver (Harlingen 29.
8.1901-Amsterdam 10.8.1975). Na onvoltooide
universitaire studies werkzaam als
Journalist (chef kunstredactie Het Vrije
Volk). Werkte mee aan Forum, was later
redacteur van erltlsch Bulletm Debuteerde
voor wo II met enkele novellen en een
roman. Publiceerde clandestien tijdens de
bezetting (onder ps. R. van Harlingen): BIJ
nadere kenmsmakmg (1944) en HaaIen
voor Nabatoe (1945). Evolueerde sindsdien
tot een van Nederlands knapste beoefenaars
van het novellengenre, waarvan hij
het eigen, specifiek dramatische karakter
onderstreepte:
Zijn werk munt uit door scherpe probleemstelling
- niet zelden worden de helden in
uitzonderlijke situaties voor gewetensvragen
gesteld, bijv. in Gericht tot zelfbehoud
(1941), Hoogtevrees (1954) en Dilemma
(1960) - ,spannende intrige en verrassende
ontknoping. Schijnbare afwezigheid van
stilistische bekommermssen en emotionele
81
BODDAERT
bewogenheid, de cerebrale opbouw van de
handeling en de eliminatie van het overbodige
verlenen zijn novellen een koele soberheid
en een schematisch karakter die m de
beste gevallen feilloze zuiverheid zijn. Zijn
krItIek op de conventionele moraalnormen
doet dikwijls cynisch aan. Blijstra schreef
voorts sClence-fictionverhalen, stadsbeschrijvingen
en reisschetsen die grote belangstelling
verraden voor kunst en cultuur,
m het bijzonder architectuur (Europa,
miJn vaderland, 1953) en vertaalde
o.m. UIt het DUIts.
Werken: Het gevaarlijke beroep (1945), nov, MIJn
vriend, de koning (1947), r ,De stem In de woestijn
(1955), nov, TegenZin en tegenstand (1959),
nov, ReiZiger In Europa (1961), relsb, Het planetarIUm
van Otze Otzlnga (1962), nov, Iemand
IS de ander (1964), nov, 's-Gravenhage, stad om
de VIjver (1964), Rotterdam, stad In beweging
(1965), ReIZIger In Turkije (1966), WIJ wonen,
wonen WIJ (1967), Metamorfose (1968), sClenceflctuJIl,
2000 jaar Utrecht (1968), Het slachtoffer
was de dader (1971), Haarlem heel oud, heel
nieuw (1971)
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, 'Vitale verstandehJkheld',
In erltlsch Bulletin, 14 (1947), PH
DUBOIS, 'Het novelhstlsch talent van R.B ',In Het
Boek van Nu, 14 (1960), W J SIMONS E A, 'R B
1901-1975', In VrIendenboek (n.a v Leeuwardense
tentoonstelhng 'R B , een schrIJversleven')
(1976) [w GOBBERS]
Boddaert, Marie
Jonkvrouwe Maria Agatha, Nederlandse
schrijfster van jeugdboeken (Middelburg
6.2.1844-'s-Gravenhage 12.4.1914). Groeide
op in een beschermd milieu; trouwde in
1870 met Rudolph Enno Hillegondus
Muntz Gelderman (1846-1877), beroepsmlhtalr;
verhuisde na de dood van haar
echtgenoot naar 's-Gravenhage waar zij
met uitzondermg van een verblijf m Montreux
(1892-1896) en Zürich (1906-1911)
steeds woonachtig bleef.
Zij debuteerde onder het ps. Luctor met
verhalen in het tijdschrift Nederland
(1844); publiceerde in versch. tijdschriften
poëzie, gebundeld in Aquarellen (1887).
Daarna legde zij zich in hoofdzaak toe op
het schrijven van boeken voor de (oudere)
jeugd: o.a. Sturmfels (1889). Onder het ps.
Rudolph Curtius schreef zij de tendensroman
BUiten de wet (1890).
Werken: Serena (1898), p, Jong leven (1905),
Jeugdb, Frans en het geheIm (1909), Jeugdb.;
Roswltha (1909),jeugdb ,PrinS Almanzor's makker
(1912), Jeugdb , Naar het tooverslot van de
witte vrouw (1913), Jeugdb, Op WendehuIs
(1913), Jeugdb, De schIpper van de JacomIna
(1913), Jeugdb
Uitgave: E GELDERMAN (ed ), Naar lIchte hoogten
Nagelaten verzen (1916)
82
Literatuur: W KLOos, In VeertIen jaar literatuurgeschIedeniS,
dl 2 (1896), J SNELLEN, levensberIcht,
In Jaarb MIJ der Nederl Lett 1913-1914
(1914), Me VAN EMPEL-BoDDAERT, 'M B over
MB', In Maatstaf, 18 (1970-1971), G G TRIMPE
BURGER-MEKKING, 'De Zeeuwse schrIjfster M B
(1844-1914)', In Zeeuws Tljdschr ,32 (1982)
[D WELSINK]
Boddaert, Piet er
Noordnederlands dichter (Middelburg
6.8.1694-ald. 24.1.1760). Studeerde te Leiden,
werd advocaat te Middelburg, later
grIffier der admiraliteit van Zeeland.
Schreef 0 a. de veelgelezen SttchtellJke
gedichten (3 din., 1726--1738). Zijn zoon gaf
in 1761 Nagelaten mengelgedichten UIt,
waarin een levensbeschrijvmg is opgenomen.
Literatuur: Nieuw Nederl bzograflsch woordenboek,
6 (1924) [G STUIVELING]
Boddaert jr., Pieter
Noordnederlands dichter (Utrecht okt.
1766-Amsterdam 9.3.1805). Kleinzoon van
vorige, advocaat te Amsterdam. Maakte
emge naam door zijn Gedichten (2 din.,
1788-1789) en zijn Gedichten Uit degevangems
(1792), maar verwierf zijn grootste
reputatIe als losbandig levenskunstenaar.
ZIJn erotische verzen, die hij naar het heette
in kroegen en bordelen voor de vuist weg
vervaardigde, werden door emge vrIenden
met zijn levensgeschiedenis uitgegeven
m Poetlsche en prozalsche portefeUille
(1805; sedertdien enkele malen uitgebreid
herdrukt). Enkele staaltjes vindt men in de
bloemlezmg Venus' lusthof van Leonard
de VrIes. [G W HUYGENS]
Bodecheer Benningh, Johan
Ook Janus Bodecherus Benningms,
Noordnederlands dichter (Loosdrecht
1606-vóór 20.8.1642). Schreef ook NeolatIJnse
verzen. Studeerde letteren in Leiden
(1620) en promoveerde in 1624. In 1629
werd hij daar hoogleraar m de ethica, m
1635 in de fysica. Voor wetenschappelijk
onderzoek ging hij m 1638 in dienst van de
Westindische Compagnie naar Brazilië.
Krankzinnig geworden keerde hij in 1640
terug en overleed in 1642. Bodecheer Bennmgh
stond m contact met o.a. Cats en
Huygens.
Zijn Satyrlcon (1631), een menippeïsche
satire waarm hiJ de Leidse studentenzeden
hekelde, heeft heel wat stof doen opwaaien.
Werken: Leydsche oorlofdaghen of N ederduytsche
gedichten (1630), SatYrIcon In corruptae juventUtlS
mores corruptos (1631), hekeldichten, Dldo,
oft' Heylloose mInnetocht Treurspel (1634),
Compendium ethlces (1635); Orationes duae, de
contaglone, et morte contemnenda (1635); Poemata
(1637) [p J VERKRUIJSSE EN J IJSEWIJN]
Boeckx, Bertelmeus
Zuidnederlands dichter (2de helft 16de
eeuw-1ste kwart 17de eeuw). Lid van de
rederijkerskamer De Jenettebloem te Lier.
Boeckx verzamelde tussen 1570 en 1620 het
album Chansons Flamandes (hs. KB Brussel14275),
bevattende 43 gedichten, waarvan
11 ontleend aan de Rhetorlcale werken
van Anthonis de Roovere, voorts een aantal
geuzenliederen, psalmen van Dathenus,
liederen zoals het Hildebrantslied, enz.
In zijn eigen werk, over het geheel melancholiek
van toon, legt Boeckx een religieuze
en sociale belangstelling aan de dag. Hij is
begaan met het lot van de boeren, die de
dupe worden van onrustige tijden; hij komt
in opstand tegen onrechtmatige verrijking,
vooral door middel van oorlogen. Zijn godsdienstig
standpunt is niet duidelijk: een
late sacramentist, verwant aan Coornhert,
of nog katholiek, maar sterk reformatorisch
bewogen?
Literatuur: A VAN DUINKERKEN, Dichters der contra-
reformatie (1932), IDEM, lD De Gids, 4 (1939),
WA P SMIT, Dichters der reformatie (1939), H
VAN DE WIJNPERSSE, 'De rederijker BB.', lD
Tljdschr v Taal en Letteren, 28 (1940); L
STRENGHOLT, 'Wel op, wel op, Ick gae ter Jacht', lD
Nieuwe Taalg , 50 (1957), H THYS, 'B B en ZIJD
Lierse gedichten', lD 't Land van Ryen, 10 (1960),
1 DEMARRE, 'Wel op, wel op Ick wtl ter Jacht', lD
Spiegel der Lett , 6 (1962); H THYS, 'Het verzamelhandschnftB
B Hetauteurschap',m 'tLand
van Ryen, 14 (1964) [J J MAK EN D COiGNEAU]
Boeka
Ps. van Philippus Carel Cornelis Hansen,
Nederlands romanschrijver (Amsterdam
26.5.1867-'s-Gravenhage 6.10.1930). Over
zijn leven is wemig bekend. Werkte een
aantal jaren als koffieplanter op MiddenJava
en leerde daar de slechte economische
en sociale toestand van de bevolking kennen.
Na terugkeer in Nederland (1897)
schreef hij een viertal tendensromans die
behalve een aanklacht tegen het Nederlandse
koloniale beleid een groot aantal
praktische suggesties tot hervormingen bevatten
Hoewel literair van minder belang, vormt
dit werk een belangfljke bron voor de ken-
BOEKEN
ms van de Javaanse samenlevmg aan het
emd van de 19de eeuw.
Werken: Een koffieopZIener (1901); Pàh Troeno
(1901), BeschaVing (1903); Pàhkasmum (1904)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-Indische
spiegel (1978). [G TERMORSHUIZEN]
Boeken, Hein
Eig. Hendrik Jan, Nederlands dichter
(Amsterdam 2.12.1861-ald. 19.10.1933).
Studeerde te Amsterdam klassieke talen,
promoveerde aldaar in 1899 op het proefschrift
Adnotatwnes ad Apulen Metamorphoseon
Llb XI Gaf les in oude talen
en werd directeur van de Brinioschool te
Hilversum. Kwam al vroeg in aanraking
met De Nieuwe Gids, waarin hij in 1887
zijn eerste sonnet publiceerde. Boeken was
een trouw vriend van Willem Kloos, voor
wie hij in alle opzichten veel heeft gedaan.
Hij stond bekend om zijn hulpvaardigheid
en kinderlijke geest en was vermaard als
gelegenheidsdichter die bij elke feestelijkheid
een sonnet voordroeg.
Boeken las en schreef acht vreemde talen,
w.o. Italiaans, Zweeds en Russisch, maar
hem ontbrak 'die kennis van de wereld en
hare wegen, die gewoonlijk den echten
dichter en wijsgeer vreemd blijft', zoals hij
zelf Shelley karakteriseerde. Zijn verzen
zijn van belang omdat Boeken, evenals
Verwey, al vroeg experimenteerde met vrij
ritme en polymetrie. Veel van zijn werk,
hoe sympathiek ook, is in de vergetelheid
geraakt.
Werken: Goden en menschen (1895), De histOrie van
Flons en Blanchefloer (1898), LucIUS Apulejus'
'Herschepplnge of de Gouden ezel' (1901), vert ,
Aan mijne vrouw (1902), Helena (1902), Dante's
hel, m proza overgebracht en met een inleiding
voorZien (1906), Dante's loutermgsberg, In proza
overgebracht en met een inleiding voorZien
(1908), GlOsue Carduccl (1908), essay; Dante
Het paradijS, In proza overgebracht en met een
inleiding en aanteekenlngen voorZien (1908);
Frédérlc Mistral (1910), essay; Verzen (1920);
Thoukudldes' Navorschmgen (samen met H M.
BOissevam, 1908-1924)
Uitgave: Proza en poeZIe (1936)
Literatuur: M NIJLAND-VERWEY, 'H B s Latijnse
verzen', lD Hermeneus, 38 (1966-1967), H.G M.
PRICK, 'Kloos-ups van tijdgenoten 1 en 2', lD Juffrouw
Idastraat, (1972-1973) en 2 (1973); F 1
NUCCIARELLI, 'Quattro verSlOm nederlandesl d'un
passo dantesco Inf XVII 58-66', lD Annall Istltuto
UnwersltarlO Orlentale, 20 (1977); P. VAN
SCHILFGAARDE, 'De dichter H B en de klassieke
oudheid', lD De tachtigers en de klaSSieken
(1980), Boekenbijlage, lD Aarts' letterkundige
almanak voor het boekenjaar 1983 (1982)
[G H 'S-GRA VESANDE EN RED I
83
BOENDALE
Boendale, Jan van
84
Ps. Jan de Clerc (eertijds ten onrechte Jan
Deckers genoemd), Zuidnederlands dichter
en prozaschrijver (Tervuren, bij Brussel,
1279-Antwerpen ca 1350). Aanvankelijk
een van de drie en sinds 1314 dertig jaar
lang de eerste schepenclerc (d.i. stadssecre
taris) van Antwerpen.
Boendale behoort als dichter tot de zgn.
didactische school, die teruggaat tot Jacob
van Maerlant, maar onderscheidt zich door
grotere oorspronkelijkheid en zelfstandigheid
van oordeel. Hij is de eerste leek in de
Nederlandse letterkunde die een eigen
standpunt inneemt en meermalen een van
de gangbare opvattingen afwijkende mening
durft te verdedigen. Daardoor is hij
een typische vertegenwoordiger van de
reeds enigszins geèmanclpeerde 14deeeuwse
stedelijke burgerij.
Naast het betrekkelijk weimg interessante,
ofschoon door zijn omvang respectabele
rijmwerk Brabantsche yeesten, geschreven
op verzoek of op last van Willem Bornecalve,
schout en schepen van Antwerpen, ter
meerdere glorie van de Brabantse hertogen,
waarbij de dichter, althans in de eerste
boeken, zijn bronnen (o.a. Lodewljk van
Velthem) nogal slaafs volgt, zet hij zich na
1325 aan het schrijven van zedekundige
werken, wat beter strookt met zijn aard en
aanleg. Ofschoon hij ook in zijn voornaamste
werk Der leken spteghel (1325-1328)
veelvuldig put uit bepaalde (helaas doorgaans
geen eersterangs) bronnen, zoals de
apocriefe evangelien, de Stdrac, de Legenda
aurea, de kroniek van Martinus van
Troppau, de Dtsttcha Catoms, Facetus en
ps. Methodius, is hij zo kwistig met persoonlijk
commentaar, dat een vrijwel complete
levens- en wereldbeschouwing uit de
oorspronkelijke passages kan worden geconstrueerd.
Vooral bij de behandeling van stoffen die
zijn speciale belangstelling hebben, vallen
riJmvaardigheid, taalbeheersing en vertelkunst
op. Onmiddellijk na Der leken spteghellevert
Van Boendale (die naar eigen
getuigenis nooit stil kon zitten, maar altijd
moest lezen of schrijven) een prozavertaling
van Het boec van Sldrac (1329), dat hij
bij het schrijven van Der leken spteghel
reeds als onuitputtelijke vraagbaak had
leren waarderen. Het oorspronkelijkste geschrift
dat van Van Boendale bewaard is
gebleven, is Jans teesteye (vóór 1333,
wsch. na Der leken spteghel, al zijn de
meningen hierover nog verdeeld), gedicht
naar het voorbeeld van Maerlants MarttJnzangen
en waarin door de klachten over de
plichtsverzaking der onderscheiden maatschappelijke
standen heen, duidelijk blijkt
waar Van Boendales sympathieën liggen.
Een ouderdomsgeschrift is Het Boec vander
wraken, ten dele naar nog niet volledig
geldentificeerde bronnen, maar voornamelijk
naar de Stdrac en ps. Methodius, apocalyptisch
van toon, waarm tegen de achtergrond
van de komende ondergang van
de wereld door de ineenstorting van het
Duitse keizerrijk, de lezer wordt bezworen
terug te keren tot christelijker daden.
Uitgaven: J F WILLEMS, Brabantsche yeesten, Les
gestes des ducs-de-Brabant par Jean de Klerk
d'Anvers, 2 din (1839-1843), M DE VRIES, Der
leken sp!eghel, 4 din (1844-1848); F A SNEL.
LAERT, 'Jans Teesteye' en 'Boec vander wraken',
m Nederlandsche gedIChten wt de veertIende
eeuw van J B, Hem van Aken en anderen (1869),
J F J VAN TOL, S!drac (1936), G LJUNGGREN, Der
leken Sp!eghel (1963), MIddelnederdUItse vert
Literatuur: J TE WINKEL, De ontw!kkelmgsgang
der Nederl letterk ,dl 2 (1973'), J VAN MIERLO,
Gesch van de letterk der Nederlanden, dl 1
(1939), J J MAK, 'B -studIes', m T!Jdschr v
Nederl Taal- en Letterk ,75 (1957) en 77 (1959),
IDEM, 'B en de Legenda aurea', m Meded der
Kon Nederl Akad v Wetenschappen, afd
Lett , nieuwe reeks, dl 20, 13 (1957), IDEM, 'Het
Boec vander wraken', m Leuvense B!Jdragen
(1958), IDEM, 'B en de bIJbel', m Nederl Arch!ef
v Kerkgesch (1958), F CLOSSET, 'Aspect de la
ten dance au dldactlsme dans les lettres thlOlses
Maerlant et B ',m Mélanges de hngwst!que et de
phtlolog!e Fernand Mosse m memonam (1958),
J F VANDERHEYDEN, 'LIteraIre theorIeen en poetlek
m Mlddelnederl geschrIften I J', m Versl
en Meded Kon VI Acad (1961), R Vos, 'Gemeenplaatsen
rond de prIester In ElckerlIJc, bIJ
J V B, Anthoms de Roovere en Comeiis Everaert',
m Ons GeestehJk Erf, 40 (1966), L MEL.
LAERTS, 'DIchter J V B Zeden- en geschIedkundIge',
m Meer SchoonheId, 20 (1973), TH COUN,
Twmt!g eeuwen Vlaanderen, 13 (1976), A AMPE,
'Walter Bosch, monmk van AfflIgem en zIJn twee
bewerkmgen van J v B 's Brabantsche yeesten',
m B!Jdragen tot de Gesch ,60 (1977), J VAN GER·
VEN, 'SOCiale werkelIjkheid en mentale konstructIe
m het werk van J v B', m T!Jdschr voor
Socwle Gesch, 5 (1979), PC VAN DER EERDEN,
'Het maatschappijbeeld van J v B " m Idem, 5
(1979), J VAN GERVEN, 'P van der Eerden en B 's
maatschappIJbeeld', m Idem, 5 (1979)
IJ J MAK EN J REYNAERT]
Boens,Daan
Vlaams dichter (Oostende 4.6.1893-Gent
2.2.1979). Studeerde filosofie en letteren
aan de universiteit te Luik. Uit zijn ervarmgen
aan het IJzerfront tijdens wo I ontstonden
zijn eerste, humamtaire dichtbundels
Van glone en hJden (1917) en Menschen
In de grachten (1918). Na de oorlog
werkzaam als Journalist, In 1936 medeoprichter-
beheerder van Radio-Vlaanderen.
In 1938 stichtte hij, samen met o.a. Johan
Daisne, Pan, vereniging van Oostvlaamse
letterkundigen. Zijn gedichten UIt die periode,
o.a. gebundeld in Klaarten (1939),
zIJn strenger van vorm en drukken verinnerliJkte
gevoelens uit.
Werken: In witte gewaden (1914), De verrlJzems
(1920), De schoone reis (1928), De late passagier
(1929), Veertien-Dertig (1930), De man die zIJn
vrouw verkocht (1931), t, Het paard van Don
QUlJote (1941), Het leven van een man m twmtlg
kwatrijnen (1942), Opdracht aan het leven
(1943), De veroveraar (1943), Het hart der wereld
klopt (1947), Aan het leven (1953), Nocturnen
(1956), Van aanschijn tot aanschijn (1961)
Literatuur: U VANDE VOORDE, Modern al te modern
(1931), A DEMEDTS, De VI poeZIe tussen 1918 en
1941 (1941), J VERCAMMEN, DB, Oostvl hteralre
monografieen, 10 (1978) [p DE WISPELAERE]
Boer,Jo
Eig Johanna Maria, Nederlandse romanschriJfster
(Soerabaja 4.12.1907). Tevens
actief als schilderes. Ver bleef geruime tijd
in Parijs en Algerije. Haar romans die qua
inhoud, compositie en stijl door literaire
conventies zijn bepaald, ontstonden kort
voor en na wo II. Sinds 1949 is van haar
hand geen nieuw werk meer verschenen.
Werken: Catharma en de magnolia's (1938), Wereldtentoonstelhng
(1939), De vertroostmg van
het troosteloze (1947), De erfgenaam (1947),
Melancholie der verzonken Jaren (1948), KrUIS
of munt (1949), Een zachtmoedige (1949), Beeld
en spiegelbeeld (1949)
Literatuur: M TER BRAAK, In Verzameld werk, dl. 7
(1951), B STROMAN, In De Nederl roman
(1951) [J GOEDEGEBUURE]
Boer, Herman Pieter de
Nederlands publicist en verhalenschrijver
(Rotterdam 9.2.1928). Na een onafgemaakte
schoolopleiding, veel omzwervingen en
talloze beroepen, richtte hij in 1954 samen
met Dlmitri Frenkel Frank en Hans Ferrée
een Amsterdams reclame- en ideeénbureau
op. In 1956 debuteerde hij met een mislukte
toekomstroman, De wLtte partLj, en in
datzelfde jaar viel het driemanschap uit
elkaar. De Boer bleef echter actief als
tekstschriJver, nu vooral voor televisie en
radIO, en als songwriter voor een aantal
popartiesten.
In 1972 verscheen zijn eerste literair geslaagde
novelle 'Dorpsgeheimen', in de verzamelbundel
Leesgenot-scharlaken, samen
met teksten van Schippers en Heeresma.
In het weekblad De TLjd werd hij vast
medewerker met verhalen en columns.
BOGAERS
Verhalen van zijn hand verschenen in De
vrouw m het maanhcht en andere zonderlmge
verhalen (1973), Het damesorkest en
andere stadsverhalen (1976), De kellnerm
en andere verhalen (1977), Het herenhotel
en andere verhalen (1979), De nymfentrem
en andere verhalen (1981) en De
dwanpop en andere verhalen (1982).
Voorts schreef De Boer het levensverhaal
van Rijk de Gooyer, Krentenbollen, kogels
en klatergoud (1968), en van Eddy Christiani,
Het stond m de sterren (1969).
Samen met Pat Andrea vervaardigde hij
Het Nederlands gebarenboekje (1979).
Werken: Zeven sonnettmes (1978), Het beste van
Herman Pleter de Boer Het papieren bodpak en
andere verhalen (1980), Waanzm en moederliefde
Dorpsgeheimen (1980), Van postiljon en
pleisterplaats met de postkoets van Gronmgen
naar Brussel (samen met K Jonckheere, 1981);
Louter streelzucht en andere sonnettmes, speels
en spannend (1982)
Literatuur: W KUSTERS, H P de B (1979), G KOMRIJ,
'Averechts In de tiJd', In Averechts (1980)
[GJ VAN BORK]
Boer, Lodewijk Maria de
Nederlands toneelschrijver (Amsterdam
11.2.1937). Aanvankelijk altviolist bij het
Concertgebouworkest. Schreef sinds 1963
o.a. voor het studententoneel enkele stukken
in de toen moderne absurdistische
trant (invloed van Pinter en Beckett), die
ook tot het beroepstoneel doordrongen; in
1969 gebundeld uitgegeven (De kaalkop
lwstert; De verhwzmg; Borak valt; Darts).
Sinds 1967 met succes werkzaam als dramaturg
en regisseur, vooral van de neo-reaIIstIsche
vierdelige serie The Famûy
(1972-1973), vol tragikomische verwikkelingen
rondom enkele buiten de normale
maatschappij levende figuren in een gekraakt
pand. Het stuk werd, evenals zijn
Zeven mameren om een rWLer over te steken
(1971), ook in het buitenland opgevoerd
(o.a. in België, Frankrijk, Duitsland
en de V.St.). In 1977 schreef hij het libretto
voor de satirische opera Orpheus van Louis
Andriessen.
Werk: De pornograaf (1978)
Literatuur: N BRINK, 'Het gaat erom de mensen
onzeker te maken', In Toneel/teatraal, MlCkery
Mouth, 94 (1973), A VAN DOORN, interView, In
Filmfan, 20 (1980) [G w HUYGENS]
Bogaers, Adrianus
Noordnederlands dichter ('s-Gravenhage
6.1.1795-Spa 11.8.1870). Studeerde te Leiden,
werd advocaat en later rechter te Rotterdam,
waar hij lange tijd middelpunt van
85
BOGAERT
het letterkundig leven was. Publiceerde als
historiserend en huiselijk dichter in de
trant van Tollens o.a. De togt van Heemskerk
naar GLbraltar (1837) en Balladen en
romancen (1846).
Van belang is het door hem samengestelde
Woordenboek op de dLchtwerken van W
BtlderdLJk, In 1878 uitgegeven door W.G
Bril!.
Werken: Jochébed (1835), DIchtbloemen Uit den
vreemde (1852), Tollens Dichtstuk (1857), Gedichten
(1859), Balladen en andere dichtstukjes
(1862),1813-1863 Jubelzang (1863)
Uitgaven: N BEETS (ed ), Gezamenlijke dIChtwerken,
2 din (1871), W G BRILL (ed ), Taalkundige
opstellen (1872)
Literatuur: FA SNELLAERT, levensbencht, In
Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1872), J G
GLEICHMAN, Het leven van Mr A B (1875), W F
HERMANS, In Boze brieven van BIJkaart (1977)
(G STUIVELING]
Bogaert, Abraham
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Amsterdam, gedoopt 7.10.1663-ald.,
begraven 6.12.1727). Maakte in dienst van
de OostindIsche Compagnie grote reizen
naar Oost-Indle en vandaar naar ZuidoostAzië,
waaraan zIjn HLstonsche relzen door
d'oostersche deelen van Asw (1717) hun
ontstaan te danken hebben. Verder schreef
hij gedichten, historische en numismatische
werken. Als toneelschrijver was hij op
Frankrijk gericht: Myrrha of de gestrafte
bloedschande (1688), RhadamLstus en Zeno
bw (1713), Phocwn (1743). Vertaalde
tevens werken van Quinault (o.m. Stratomce)
en Racine (De pielters en Alexander
de Groote). Van belang is ook zijn uitgave
van de volledige werken van Focquenbroch
in 1709.
Literatuur: CG M SMIT, In Nederl HlstoruJn, 17
(1983). (M KROJER]
Bogaerts, Theo
86
EIg. Theoduul Leopold Antoon, Vlaams
journalist en prozaschrijver (Sint-Niklaas
26.4.1893-Brussel 21.6.1971). Auteur van
een aantal romans, o.a. Het oog op de heuvel
(1928) en Ibolya (1943), en novellen als
de bundel De schalmeiende dood (1926),
De Bayadère (1929) en De vluchtelmg en
de dood (1942), aanvankelijk in een niet
onaardige fantastische verhaaltrant en later
in vlotter, maar wel sfeer scheppend
proza geschreven.
Publiceerde ook journalistieke schetsen en
humoresken (o.m. Brusselse krabbels,
1927; De bonte waereld, 1931) en vakantieherinneringen
(Oceama, 1936; Ik gmg eens
naar New York, 1942).
Literatuur: R F LISSENS, De VI letterk van 1780
tot heden (1953). (B DECORTE]
Bohl,Joan
Nederlands dIchter en prozaschrIjver (ZierIkzee
8 10 1836-Amsterdam 21.10.1908).
Vertoefde als zakenman in vele steden van
Europa, terwijl hij zich tevens WIjdde aan
de letteren. Na zIjn terugkeer studeerde hij
te Lelden rechten en vestigde zich als advocaat
te Amsterdam. In 1876 stichtte hij De
Wachter en vertaalde Dantes Dwma commedw
in terZinen. Onder de schuilnamen
Quos Ego, HendrIk Sm lts en Constantijn
Ager schreef hij romans ZIjn Canzonen
(1885) hebben een scherpe kritIek Uitgelokt
van Willem Kloos In De Nieuwe GLds
Werken: Horsa en lilandl (1855), Wdllbrordus
(1855), BomfaclUs (1857), Hemeltelg en wereldling
(1858), r , Blijf biJ ons (1859), r , PlUS VII en
ZIJn tiJd (1861-1862), Waarom?, 2 din (1863),
onder ps Quos Ego, Geschiedkundige werken,
novellen en gedichten, 4 din (1863-1864), Het
handschrift, schetsen der Vle eeuw (1866), onder
ps Hendnk Smlts, Oom Adrwan (1866), r ,onder
ps Hendrik Smlts, Najaarsbladeren (1867), p,
Ontgroemng van een modern oud-student
(1869), brochure, onder ps Quos Ego; De godsdIenst
Uit een staat- en rechtskundig oogpunt
beschouwd (1871), Dante, De hel, Het vagevuur,
Het paradiJs, m terzmen vertaald met verklarmg
engesch,edkundlge aanteekemn§en nopens
den dIChter (resp 1876, 1886 en 1884), De Raad
der advocaten te Abdera (1893), brochure
(G H 's GRA VESANDE EN RED]
Bolswert, Boetius (Boete) Adamsz. à
Noordnederlands schrijver (Bolsward ca
1580-Antwerpen 1633). Graveur en illustrator
(ondertekent als plaatsnijder soms
B. à Bolswert); ca 1610 te Amsterdam, ca
1619 te Antwerpen; aldaar lid van het St.Lucasgilde
en van de sodaliteit der Bejaerde
Jonghmans. ZIJn voornaamste werk is:
Duyfkens ende Wtllemynkens PelgnmagLe
tot haren bemmden bmnen Ierusalem
mLt smspelende beelden wtghegheven
door Boetws A Bolswert (Antwerpen
1627).
Ongeveer vijftig jaar vóór Bunyans PLIgnms
Progress verscheen deze beschrijving
van een allegorische pelgrimstocht naar
Jeruzalem. De taal is levendig, de toon
devoot, naar moderne smaak soms wat te
zoet. Belangrijk als zedenschildering van
die tijd. Beleefde ca 23 drukken, sedert
1655 meest Noordnederlandse volksedities;
tIen Franse uItgaven, een Duitse en
een Engelse vert. op rijm gezet door de
Brugse prIester Prosper de Vynck (1641).
In Noord-Nederland zIJn versch. kmderprenten
aan de historie van Duyfken en
Willemynken ontleend.
Literatuur: J FM STERCK, Almanak voor Nederl
Katholieken (1895, 1901), H J A Ruys, Duyfkens
ende WIllemynkens Pelgnmagle (1910),
dlSS ,M FUNCK, Le lwre beige à gravures (1925),
R C COLLMER, 'The receptIOn of Bunyan's Works
m the Netherlands', m Ten StudIes In Anglo·
Dutch RelatIOns (1974) [w J C BUITENDIJK]
Bom, Emmanuel de
Vlaams prozaschrijver (Antwerpen 9.11.
1868-Kalmthout 14.4.1953). Ambtenaar,
smds 1891 werkzaam biJ de Stadsbibliotheek
te Antwerpen; bibliothecaris 1911-
1919 en 1926-1933, m welk laatste Jaar
Lode Baekelmans hem opvolgde. Bovendien
correspondent van de Nieuwe Rotterdamse
Courant; medeoprichter van Van
Nu en Straks, Vlaanderen en het TIJdschrift
voor Boek- en BiblIOtheekwezen
Na reeds vroeg in diverse periodieken te
hebben gepubliceerd, o.a. letterkundige
studies en min of meer autobiografische,
pessimistische prozaschetsen, schreef De
Bom in 1897 zijn bekendste werk, de korte
roman Wrakken, die wel wordt aangeduid
als de eerste Vlaamse stadsroman. Lange
tiJd zweeg de auteur als bellettrist; wel
kwamen er talrijke journalistieke stukken,
kromeken over letterkunde, portretten van
kunstenaars e.d., die goed en subtiel geschreven
waren. Het beste hiervan werd
herdrukt in Het levende Vlaanderen
(1917), Nieuw Vlaanderen (1925) en Dagwerk
voor Vlaanderen (1928). In latere
jaren verschenen nog prozaschetsen, die
over het algemeen blijmoedig van toon
waren, doch oppervlakkiger dan zijn jeugdwerk.
Gezellig vertelde herinneringen
vindt men m zijn roman Het land van
Hambeloke (1946) verwerkt.
Wrakken IS een weemoedig verhaal van
geluksverlangen en besef van het menselijke
tekort, met enige autobiografische elementen;
kort, sober en zuiver van compositie,
verzorgd van taal. Zowel de psychologie
als de milieutekening komen tot hun recht.
Als verhaal Uit het Schipperskwartier heeft
het, met het werk van Sleeckx, zeker
invloed gehad op de latere uitgaven van
Baekelmans. De herdruk van 1938 bevat
een 'Inleidende studie' door Maurice Gilliams.
Hoewel 'Mane' de Bom dank zij zijn
positie en oude reputatie nog lang een rol in
het culturele leven vervulde, overleefde hij
toch zIJn eigen roem
Werken: Hennk Ibsen en ZIJn werk (1893); WIlllam
Morrls en zIJn Invloed op het boek (1905), Peter
BOMANS
Benolt, een levensbeeld (1917), Terugbhk (1918),
Heldere geZIchten (1920), Seheldelueht (1941),
HenT! de Braekeleer (1941), Marten Melsen,
schilder (1942), Tussen /reht en donker (1947)
Literatuur: M GILLIAMS, E d B (Monografleen VI
Lett , 1958), W VAN Rooy, 'D B - Vermeylen hun
relatie tot Pol de Mont vóór de oprIchtIng van
Van Nu en Straks', In NIeuw VI TiJdschr, 30
(1977), G FRANÇOIS, 'De verhoudmg tussen Pol
de Mont en de Van Nu en Straksbewegmg', m
Studw Germamca Gandensw 1980-1981, 21
(1981), RF LISSENS, '''Wrakken'' proeve van
mterpretatIe', m Letter en geest (1982), N VER.
SCHOOR, 'VrIJZInmge ht m Vlaanderen, 7', m Boek
en bIblIOtheek, 2 (1982) [G W HUYGENS]
Bomans, qodfried Jan Arnold
Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
23.1913-Bloemendaal 22.12.1971). Zoon
van rooms-katholiek advocaat-politicus;
groeide op te Haarlem, leerling aan het Triniteitslyceum.
Studeerde aanvankelijk
rechten te Amsterdam (medewerker Propria
Cures), daarna filosofie te Nijmegen
maar wijdde zich, aangemoedigd door het
succes van zijn eerste boeken, na 1945 uitslUitend
aan journalistiek (ElseVIers
Weekblad) en andere pubhcistische activiteiten.
Woonachtig te Haarlem was hij o.m.
voorzitter van de socuitelt Teisterbant.
Na de opmerkehjke successen met de politieke
satire MemOIres of gedenkschriften
van minister Pleter Bas (1937) en de
droomreportage van het jongetje Erlk of
Het klem msectenboek (1941), waarm hij
zijn talent toonde als humoristisch waarnemer
resp. als fantaserend sprookjesverteller,
legde hiJ Zich vn!. toe op werk van kortere
adem: verhalen, schetsen, sprookjes,
echte en gefantaseerde reportages, humoristisch
-moraliserende bespiegelingen enz.
Gebundeld behaalden deze enorme oplagen
en talrijke herdrukken. Door zijn opmerkingsgave
en de rake, hoewel soms wat
apodictische wijze waarop hij zijn waarnemingen
en commentaren op het dagelijks
leven wist te verwoorden, verwierf hij zich
een bUitengewone populariteit; deze werd
nog aanzlenhjk vergroot door zijn activiteiten
als onderhoudend spreker en als medewerker
aan diverse radio- en televisieprogramma's.
Terwijl hij m wezen een introverte
en contemplatieve natuur was, legde
hij m zijn optreden naar buiten en in zijn
improvisatOrische invallen een opmerkelijke
gemakkelijkheid aan den dag. In latere
Jaren werd zijn toon ernstiger.
Hoewel van huis uit rooms-katholiek, kon
hij zich met recht een 'sceptisch gelovige'
noemen, en streefde hij in zijn beschouwin-
87
BONN
gen naar objectiviteit en onafhankelijkheid
van geest. Door de veelheid en veelzijdigheid
van zijn werk was dit niet altijd vrij
van oppervlakkigheid, maar vaak ook waren
zijn invallen en overwegingen treffend.
Door hem te vergelijken met Carmiggelt -
die overigens zelf een grote waardering
voor het werk van Bomans had - heeft de
kritiek het eigen karakter van zijn talent
vaak miskend, maar in Zijn laatste jaren en
na zijn dood namen de positieve geluiden
toe.
Werken: Sprookjes (1946), Kopstukken (1947), BUItelingen
(1948), De avonturen van Bi/I CLIfford
(1948), De avonturen van Pa l'Inkelman (1952),
Capnolen (1953), Nieuwe bUitelingen (1955), De
avonturen van tante Pollewop (1958), Een halve
eeuw trappIstenleven (1958); Noten kraken
(1961), Op de keper beschouwd (1963), SprookJesboek
(1965), Van de hak op de tak (1965), Van
hetzelfde (1969), Beminde geloVigen (1970), Van
dichtbij gezien (1970), De man met de witte das
(1971), Een Hollander ontdekt Vlaanderen
(1971), Gesprekken met bekende Nederlanders
(1972), Wandelingen door Rome (1972), Dlckens,
waar zIJn uw spoken! (1972); Op reis rond de
wereld en op Rottumerplaat (1972), AforISmen
(1977)
Uitgave: Uit nagelaten werk, 3 din. (1973-1974)
Literatuur: M VAN DER PLAS E A, Herinneringen
aan G B (1972), J. BOMANS, Godfrled achteraf
bekeken (1978), B AAFJES, B was de naam (mtg.
m combmatle met grammofoonplaten door T
VAN VERRE, 1978), J G M BROUWERS, De spoken
van G B (1982), M VAN DER PLAS, Godfned het
leven van de Jonge B 1913-1945 (1982)
[G W HUYGENS]
Bonn, Salomon
Nederlands dichter (Amsterdam 5.2.1881-
ald. 14.8.1930). Door Gorter en H. Roland
Holst gewaardeerd als de eerste Nederlandse
arbeider-dichter; schreef bundels
eenvoudige gedichten met socialistische
strekking, o.a. Naar het dagen (1907), Wat
zang en melody (1910), Zangen van hoop
(1914) en Jonge Mei (1924).
Werken: Een bonte vlucht (1911), Immortellen
(1912), Marla's brUIdzang (1917), Gewijde liederen
(1926), Het nieuwe gezang (1927).
Literatuur: A.J LUIKINGA, 'De overleden dichter
SB', m De SocialistISche Gids, 15, 10 (1930)
[G STUIVELING]
Bonset, I.K.
Zie Doesburg, Theo van
Bontekoe, Willem Y sbrantsz
88
Noordnederlands zeeman en schrijver
(Hoorn, gedoopt 27.6.1587-na 1646). Zeilde
in dienst van de Oostindische Compagnie
in december 1618 met de Nieu-Hoorn
naar Java en keerde na talrijke avonturen
november 1625 terug.
Journael ofte gedenckwaerdlge beschrlJvlnge
vande Oost-Indische reyse van
Wtllem Ysbrantsz Bontekoe van Hoorn,
begnJpende veel wonderllJcke en gevaerbJcke
seacken hem daer In wedervaren
(1646) is waarschijnlijk lang na de tocht
door Bontekoe met gebruikmaking van authentieke
scheepsjournalen gedicteerd.
Van twee gedeelten (1622-1624, en januari-
oktober 1625) zijn deze journalen teruggevonden
(RijksarchIef Den Haag). Het
even levendig als laconiek geschreven
Journael van Bontekoe IS het meest gelezen
prozawerk van de 17de en 18de eeuw;
ruim 60 drukken vóór 1800.
Uitgaven: G J HOOGEWERFF (ed), Journael { /
(1915, 1930'), met mi, C EGGINK (ed), Idem
(1957), met mi [G STUIVELING]
Bontridder, Albert
Vlaams dichter en essayist (Anderlecht
4.4.1921). Als architect ontwierp hij de
woningen van Louis Paul Boon en Marcel
Wauters en ook zijn eigen huis. In 1952
stichtte hij het tijdschrift Architecture. In
1960 werd hem de Van de Venprijs voor
bouwkunde toegekend. Als dichter én als
architect verzet Bontndder zich tegen de
massificatie en uniformering in de moderne
maatschappij. Dat thema beheerst de
bundel HUizen vieren haat (1979), maar
ook de essays en studies die de auteur aan
een leefbare architectuur, een spel tussen
licht en stilte, wijdde. Typerend voor zijn
humanitair engagement is ook zijn voorzItterschap
smds 1974 van het Vlaamse PENcentrum.
Bontridder publiceerde eerst poezie in het
Frans onder invloed van Éluard. Maar
vooral Jan Walravens heeft hem sterk
beinvloed. Bontridder behoorde tot de
groep TIJd en Mens (1949-1955) en later
tot de groep Kentenng (1967-1977). De
levensopvatting die m zijn incantatorische
en ideeënrijke poezie steeds terugkeert, is
verwant aan die van Georges Bataille. Het
mdlvidueel bewustzijn IS een breuk in de
continUlteit van het bestaan. Alleen de
dood schenkt ons terug aan de verloren
gegane continuiteit, maar ook de erotiek en
de poëzie kunnen een brug slaan naar wat
leder van ons verloren heeft. Bontridder
kreeg o.m. de Dirk Martensprijs m 1970
voor de bundel Ook de nacht IS een zon
(1969) en de Jan Campertprijs in 1972 voor
de bundel Zelfverbranding (1971).
Werken: Hoog water (1951), p ,Dood hout (1955),p,
Open einde (1967), Gedichten 1942-1972 (1973)
Literatuur: W M. ROGGEMAN, BeroepsgeheIm
(1975), IDEM, A B (1976), J. SCHOOLMEESTERS, m
Krttlsch lexIcon van de N ederlandstaltge llt na
1945 (1984) [H BOUSSET)
Boom,A.L.
Zie Fens, Kees
Boon, Louis Paul
Eig. Lodewijk Paul Albrecht, Vlaams romanschrijver
(Aalst 15.3.1912-Erembodegem
10.5.1979). Werd aanvankelijk opgeleid
tot autoschilder en bezocht tijdelijk de
Academie voor Beeldende Kunst te Aalst,
maar m de economisch moeilijke jaren van
voor wo II werkte hij wederom als autoschilder
en verrichtte onderhoudswerkzaamheden
meen brouwenj.
In 1939 schreef hij zijn eerste roman, Het
brood onzer tranen, die echter nooit gepubliceerd
zou worden. Is gedurende de oorlog
werkloos en tracht wat te verdienen als
huisschilder. Voltooide in 1942 zijn tweede
roman, 3 Mensen tussen muren, die hij
illustreerde met eigen linosneden, maar
pas in 1969 werd uitgegeven. In 1942 verscheen
echter wel De voorstad groeLt,
Boons offiCiële debuut, waarvoor hij op
voorspraak van Willem Elsschot de Leo. J.
Krynprijs verwierf. In 1944 verschenen de
romans Abel Gholaerts, gebaseerd op het
leven van Vincent van Gogh, en Vergeten
straat, waarin een gelsoleerde gemeenschap
met anarchistische trekken wordt
beschreven. In MLJn kleme oorlog (1946)
stelde hij zIJn oorlogsherinneringen te
boek, in het bijzonder die over de mobilisatieperiode,
waarin hij aan het Albertkanaal
gelegerd was. Willem Elsschot voorzag
deze hartstochtelijke getuigenis over de
waanzm van de oorlog van een inleiding.
Direct na de oorlog werkte Boon als Journahst/
kunstredacteur bij het communistische
dagblad De Roode Vaan, als redactiesecretaris
bij Front Hij evolueerde in deze
periode van anarchistisch-communist tot
wat men zou kunnen noemen mdividualistisch-
soclahst. Deze ontwikkeling is nauwkeung
te volgen in zijn tweedelige roman
De Kapellekensbaan (1953) en Zomer te
Ter-Muren (1956), waarin hij een sociale
roman vermengt met delen van zijn bewerkmg
van de Remaert-verhalen en met persoonlijke
ervarmgen uit de penode van
ontstaan van deze roman (1942-1953).
Deze dubbelroman vond voor de actuele
elementen erin een voortzetting in zijn eenmanstIjdschrift
Boontjes Reservaat, waar-
BOON
van 5 deeltjes verschenen in de Boekvinkreeks
(1954-1957). De complete eigentijdse
bewerking van de Remaert-verhalen verscheen
in 1955 als Wapenbroeders. In datzelfde
jaar verschijnt Menuet, een verhaal
waarin drie personages, elk vanuit hun
eigen perspectief, tegen eenzelfde gebeuren
aankijken. Boon verwerkte in deze
roman de persoonlijke ervaringen die hij
opdeed in de tijd dat hij in de vrieskelders
werkte en overkoepelde het geheel met een
m de roman afgedrukte knipselstrook van
gemengde berichten uit de krant, die de
particuliere sfeer van het verhaal verheft
tot een exemplarische.
In 1957 verscheen De bende van Jan de
LLchte, een schelmenroman met een sociale
ondertoon over de Vlaamse volksheld Jan
de Lichte, die in de 18de eeuw met zijn
roversbende in de omgeving van Aalst opereerde.
Het boek krijgt in 1961 een vervolg
m De zoon van Jan de Lwhte. Uit deze
romans komt een bijzonder aspect naar
voren, namelijk zijn voorliefde om uit te
gaan van authentiek feitenmateriaal, in dit
geval de processtukken rond Jan de Lichte
na diens gevangennemmg.
Van geheel andere aard is de roman De
paradLJsvogel (1958). Hierin beschrijft hij
het ontstaan van de godsdienst als verdringing
van de seksualiteit in een symbolisch
verhaal rond de stad Taboe, waarbij het
motief van de vogel zowel het 'hogere' als
de fallus verbeeldt. Daar doorheen loopt
het verhaal over Beauty Kitt (= Marilyn
Monroe) en Wadman (= de Engelse lustmoordenaar
John Christie), die het resultaat
en emdpunt betekenen van de ontwikkeling
die in het eerste verhaal is ingezet.
Boons literaire produktie in de periode
1942-1956 is fenomenaal te noemen, zowel
wat omvang als wat thematiek en uitwerking
betreft. Nog in 1955 voltOOit hij zijn
enige grote gedicht De kleme Eva wt de
Kromme Bulstraat (1956), dat hij publiceerde
in het tijdschnft T!Jd en Mens,
waarvan hij een der redacteuren was. Het
gedicht is gebaseerd op een krantebericht
over een lustmoord op een jong meisje.
Boon ontving voor dit gedicht de Henriëtte
Roland Holstprijs. Om zijn uitgesproken
linkse opvattingen, zijn antikerkelijkheid
en de onverbloemde seksualiteit in zijn
werk, wordt Boon aanvankelijk in België
nauwelijks gewaardeerd. Dat is vooral de
reden waarom hij zijn belangrijkste werk in
Nederland publiceert, hoewel ook daar de
echte erkenning ervan pas na 1956 door-
89
BOOVEN
breekt. Daartoe droeg zijn zwartgallige roman
N,ets gaat ten onder (1956) bepaald
niet bij.
Intussen was Boon in 1954 medewerker
geworden van het Gentse socialistische
dagblad Voorwt, waar hij Richard Minne
opvolgde als cultureel redacteur. In Voorwt
publiceerde hij tot aan zijn vervroegd
pensioen in 1972 een dagelijks cursiefje,
waarvan er een aantal zijn gebundeld in
Dorp m Vlaanderen (1966), Wat een leven'
(1967) en 90 Mensen (1970). Voorts verzorgde
hij voor deze krant de rubriek 'Geestesleven'.
Naast romans en poëzie schreef
Boon ook proza van kortere adem in Vaarwel
krokodil (1959), een groteske, en Grtmm!
ge sprookjes (1957), in 1962 gecombineerd
uitgegeven met Blauwbaardje m
Wonderland
Vanaf 1971 lag het accent in Boons werk
steeds meer op de sociale geschiedschriJving,
terwijl hij tevens meer aandacht ging
besteden aan de beeldende kunst. Hij
maakte schilderijen, plastieken en collages,
waarmee hij veelvuldig exposeerde, O.m. te
Aalst, Amsterdam, Nijmegen en Rotterdam.
In 1971 verscheen zijn grote sociale
geschiedems over Aalst en omgeving, tevens
bIOgrafische roman over P,eter
Daens, de broer van priester Adolf Daens,
wiens leven in het teken stond van de ontvoogding
van de Vlaamse katholieke arbeiders.
In aanslUltmg op dit portret van Pieter
en Adolf Daens schreef Boon twee boeken
over het anarchisme rond 1900 in de
omgeving van Aalst op basis van matenaal
Uit de politiearchieven: De zwarte hand
(1976) en Het jaar 1901 (1977). In 1979 verscheen
opnieuw een historisch gerichte
roman, Het geuzenboek, waarin Boon de
geschiedems van de land- en watergeuzen
reconstrueerde m hun verzet tegen de
Spaanse overheersing van de Nederlanden
Nadat m 1967 aan Boon de Constantijn
Huygensprijs 1966 voor zijn totale oeuvre
was uitgereikt, vond zijn werk ook in Belgiè
steeds meer erkenning. In 1971 werd zijn
werk dan ook bekroond met de DrieJaarhjkse
Staatsprijs van België. Zijn romans
en verhalen zijn inmiddels in vele talen vertaald.
De Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde, die Boon tot erelid benoemde,
zag daarin aanleidmg om hem in
samenwerking met de Vlaams-Nederlandse
PEN-club en de Vereniging voor Vlaamse
Letterkundigen voor te dragen voor de
Nobelprijs.
Werken: Boontjes twee spoken (1952), nov.; Gustaaf
Vermeersch (1960), blOgr, Het meuwe onkrwd
90
(1964), r ,Reservaat, Boontjes verzamelde reservaten
(1965), reportages, Gemaal maar met
. te korte beentjes (1967), krIt, De bom (1969),
filmr ; Mleke Maatke's obscene jeugd (1972), pornogr
, Als het onkrwd bloeit (1972), r , Eten op
zIJn Vlaams (1972), kookb, Zomerdagdroom
(1973), r ,De meiSjes van Jesses (1973), r ,DaVlds
jonge dagen (1974), r, MemOires van de heer
Daegeman (1975), r, Verscheurd jeugdportret
(1975), autob
Uitgaven: De Kapellekensboan/Zomer te Ter-Muren
(1979, herdr van 1ste druk 1953-1956), Verzamelde
gedichten (1979), G J VAN BORK (ed ),
Ook de afbreker bouwt op (1982), W M ROGGE.
MAN (ed), Proleet je en fantast (met M Roggeman,
1982)
Literatuur: J WEISGERBER, Aspecten van de VI
roman (1963), Komma, 5/6 (febr 1966), LP B -
nummer, J WEVERBERGH en H LEUS, Boonboek
(1972), H POSTMA-NELEMANS,Het perspectlefm
menuet (1974), P DE WISPELAERE, L PB, tedere
anarchist (1976), G J VAN BORK, Over De Kapellekensbaan
en Zomer te Ter-Muren (1977); IDEM
en G TEN HOUTEN.BIEZEVELD, Over B (1977),
blbl, Maatstaf, 28, 5/6 (1980), LP B -nummer,
Jaarb van het LP B -genootschap (1983, 1984),
F J VERDOODT, B biblIOgrafie (1984), KrUispunt,
91 (1984), L PB-nummer [G J VAN BORK]
Booven, Henri van
Eig. Hendrik Alexander Cornelis, Nederlands
prozaschrijver (Haarlem 17.7.1877-
's-Gravenhage 31.1.1964). Werd in 1896
Journahst; bekend als sportman en als propagandist
voor cricket en rugby. In 1898
door de Nieuwe Afrikaanse Handelsvereniging
uitgezonden naar Afrika met als
standplaats de binnenlanden van Kongo.
Daar liep hIJ malaria apoplexlCa op en
moest geheel verlamd naar de kust worden
vervoerd. In 1899 keerde hij naar Nederland
terug; het duurde jaren voordat hij
geheel genezen was
Het dagboek dat Van Booven m Kongo biJhield
- enkele fragmenten daarUIt werden
m W,tte nachten (1901) gepubliceerd -
vormde de kern voor Tropenwee (1904),
dat vele herdrukken beleefde. Dit autobiografische
werk kan worden beschouwd
als het gevolg van een min of meer verwaarloosde,
onverschillige en hefdeloze opvoedmg
m huis bij vreemden en van een verkeerde
zelfopvoeding. Door Zijn vertrek
naar Kongo dacht Van Booven een sprong
te doen naar de volmaakte vrijheid, die
hem heil en genezing zou brengen van de
gevolgen van die opvoedmg. Ook zijn latere
romans, Bu vreemde menschen (1922), De
wegen der verbeeldmg (1923) en Naar de
d,epte (1924), zIJn sterk autobIOgrafisch en
handelen over de opvoeding aan het emd
van de 19de eeuw. Het tweede werk dat
hem bekendheid verschafte is het gedocumenteerde
Leven en werken van LoUIs
Couperus (1933).
Van Booven IS de Journalistiek trouw gebleven;
ruim dertig jaar heeft hij meegewerkt
aan de NRC, eerst als correspondent
voor het GOOI (1906-1937), later met reisbrieven,
artikelen over beeldende kunst
e.d. uit het bUitenland.
Werken: Dieet en socwal belang (1896), brochure,
Van de vereenng des levens (1906), r , Sproken
(1907), verh., De brwdegom (1912), r , De fraaie
co me die (1912), r, Kmderleven (1919), r, De
scheldmg (1919), r , J P Jacobsen, Nlels Lyhne
(1919), vert. Uit het Deens, met mI, Toen de
konmg stierf (1922), nov, Een hefde m Spanje
(1928), r ,De porocha (1934), nov.
Literatuur: W L M E VAN LEEUWEN, m Avonden op
Dnenerwolde (1966) [G H 'S·GRAVESANDE EN RED)
Bor, Pieter Christiaensz
Noordnederlands dichter en historicus
(Utrecht 1559-Haarlem 19.3.1635). Vanaf
1578 notaris te Haarlem. Werkte met gebruikmaking
van talrijke oorspronkelijke
documenten zijn gehele leven aan de geschiedschrijving
van de opstand tegen
Spanje; publiceerde in totaal 37 delen.
Verzameltitel van de eerste 18 delen: Oorsprongh,
begm en vervolgh der Nederlandsche
oorlogen (1621). Op dit werk gaan
Hoofts Hlstonen ten dele terug. Voorts
schreef hij een gedegen geschiedenis van de
Jaren 1555-1567 in Oorspronck der Nederlandtschen
oorloghen (1617) en een voortreffeliJke
beschrijvmg van Den Bosch in
Gelegenheyt van 's-Hertogenbosch
(1630).
Literatuur: J ROMEIN, 'Spleghel hlstorlael van de
Tachtigjarige Oorlog', m J PRESSER, De Tachtlgjange
Oorlog (herdr 1976), A E M JANSSEN,
'P B eh (1559-1635)', m PA M GEURTS en
IDEM, Geschledschnjvmg m Nederland, dl 1
(1981) [G STUIVELING]
Borchgrave van Couchi, Van den
Middelnederlandse ridderroman in verzen,
ontstaan tussen ca 1330 en 1350. De roman
is een bewerking, vermoedelijk van versch.
Franse teksten. Hij is bewaard gebleven in
versch. hs.-fragmenten, het einde is echter
niet overgeleverd. Het gedicht vertoont
behalve epische trekken ook chanson-degeste-
kenmerken en ook de hoofse minne
speelt er een grote rol in.
Uitgaven: M DE VRIES, m TlJdschr v Nederl Taaien
Letterk (1887), N DE PAUW, mMlddelnederl
gedichten en fragmenten (1903), A GOSLINGA
(ed ), Van den Borchgrave van Couchl (1949)
Literatuur: E FRENZEL, m Stoff-, Motw- und Symbolforschung
(1968'); J BUURLAGE, 'Knoeiwerk of
BORDEWIJK
dertiende-eeuwse maatschappIJkritiek', m Letterkundekrant
van het Nederl Instituut der
R U Groningen (1976) [F VANTHIJN]
Borchgravinne van Vergi, De
Middelnederlandse ridderroman (14de
eeuw), gebaseerd op een 13de-eeuwse
Franse tekst. Het verhaal illustreert de
noodzaak om m zaken van het hart altijd
discretie te betrachten. De tekst is overgeleverd
in twee rijmversies. Van één zijn
slechts fragmenten bewaard gebleven, de
andere is een, in 1315 voltooide, nogal vrije
bewerking van het Frans. Deze versie is
overgeleverd in het hs. Van Hulthem uit ca
1410. Voorts is er nog een bewerking van de
roman in proza. De oudst bekende druk
van dit volksboek: Een schoone hlstone
vander Borchgravmne van Vergl dateert
uit ca 1550.
Uitgaven: SMULLER (1873), F A STOEIT (1892), A
VAN LOEY (1949), P DEKEYSER (1943), R. JANSENSIEBEN
(1979').
Literatuur: L DEBAENE, De Nederl Volksboeken
(1951), A DUCHATEAU en G DE SCHUTTER, 'Het
Volksboek Een schoone historie vander Borchgravmne
van Vergi', In Redenjkersstudleen
(1964), RE V STUIP, La chastelame de Vergl
(1970), D VAN OOTMERSSEN, De borchgraVinne
van Vergl, een vergehjkend onderzoek naar de
mhoudehjke en verteltechnIsche verschillen
tussen de Hulthemse tekst, de Gentse fragmenten
en het Franse ongmeel (1979) [F VANTHIJN]
Bordewijk. Ferdinand
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
10.10.1884-'s-Gravenhage 28.4.1965).
Woonde tot 1894 in Amsterdam, vervolgens
in Den Haag. Studeerde rechten te
Leiden, promoveerde in 1912, werd in 1913
als advocaat beëdigd en kwam als junior
op een groot advocatenkantoor aan de
Boompjes te Rotterdam (vgl. Karakter).
Werd in 1918 voor korte tijd docent in het
handelsrecht aan de Handelsschool, Alkemadeplein,
Den Haag (vgl. Bint), was daarna
advocaat in Schiedam, maar bleef in
Den Haag wonen. Het bombardement van
het Bezuidenhout (3.5.1945) dreef hem
voor vier maanden naar Leiden.
Als dichter van Paddestoelen (1916, onder
ps. Tom Ven) onopgemerkt gebleven, heeft
Bordewijk sindsdien uitsluitend proza gepubliceerd.
Hij debuteerde met drie bundels
Fantastische vertellmgen (1919, 1923,
1924), volgens de meeste critici onder
invloed van E.A. Poe geschreven, volgens
anderen en Bordewijk zelf niet. Zijn volstrekt
eigen toon vond hij in de korte
romans en verhalen uit het begin der jaren
91
BORDEWIJK
92
dertig, waarvan Bmt (1934) wel het hoogtepunt
vormt. Met Rood palets (1936) beginnen
ook langere romans te verschijnen,
waarm de korte, kernachtige, bijna bIjtende
stijl van Bmt geleidelijk plaats maakt
voor een wat bredere volzin, maar de pregnantie
gehandhaafd blijft (Karakter,
Noorderhcht, De doopvont, T!Jdmg van
ver). Intussen bleef hij novellenbundels
pubhceren, waarin de vele motieven Uit
zijn romans meer afzonderlijk aan de orde
komen (De wmgerdrank, 1937; B!J gashcht,
1947; Het e!berschtld, 1949; Vertellmgen
vangeneruJds, 1950). Zijn de enkele
toneelstukken die hij schreef als zodamg
mmder geslaagd, onderhoudend is de bundel
gefingeerde brieven aan een collegaadvocaat,
Geachte confrère (1956).
Voor een opera, gecomponeerd door zijn
echtgenote, schreef hij het libretto Rotonde
(1948); ook verzorgde hij voor haar de
tekst van een symfomsch gedicht Plato's
dood (1948).
GrondmotIef is de pogmg de ongriJpbaarheid,
en daarom het gevaar, van het leven
te beperken door zichzelf in de hand te
houden, door persoonlijkheid te creeren.
Volgens P.H. Dubois zijn 'de angst over de
menselijke staat en de persoonlijke tucht
als vorm van zelfbehoud in de wereld' de
twee sleutelbegrippen voor zijn werk. In
Bmt (1934) IS de spanning tussen angst en
tucht nog een en al geladenheid en triomfeert
'de wereld' In Karakter (1938) is
vooral het slijpen van de persoonlijkheid
aan de orde, zodat de drager in de praktijk
van het leven slaagt. In menselijk opzicht
echter bhJkt de hoofdpersoon tekort te
schieten, tucht alleen is niet voldoende.
Zowel in de romans als in de novellen uit
deze periode toont hij ons een gedeformeerde
werkelijkheid, ontstaan uit de
drang om zijn wereld in bedwang te houden.
Noorderhcht (1948) vormt de overgang
naar romans waarin de zelftucht menselijker
wordt, meer evenwichtigheid
schenkt en afstand tot de problemen, en
waarin ook de werkelijkheid normaler proporties
aanneemt: De doopvont (1952),
T!Jdmg van ver (1961). Ook een tweede
motief, samenhangend met het grondmotIef,
duikt reeds in Noorderhcht op: 'De
mens IS paar', zoals het In De doopvont
heet; het aanvullend samengaan van twee
tegengestelden of min of meer gelijkgenchten
zou een standvastige eenheid kunnen
voortbrengen. De erotiek speelt m de ontWikkeling
van dit motief een ondergeschikte
rol; m TIJdmg van ver treedt zij nog het
duidelijkst aan de dag. Meer aandacht kriJgen,
van het begm af, alle mogehjke, soms
zeer vluchtige contacten tussen mensen
onderling - vaak van paranormale aard -
en tussen mensen en dingen, vooral stadsWijken
en hUizen, bizar door BordewlJk
geschetst, met soms droge humor mdringend
verteld. In zijn novellen worden deze
contacten meer als aparte gegevens behandeld.
De personages zijn meer typen dan
karakters; het IS hem meer om de persoonhjkheid,
dan om de schakering der reacties
te doen. Zijn verhalen zIJn steeds zorgvuldig
opgebouwd, volgens een van te voren
opgesteld plan dat slechts wemig afWIJkingen
toelaat. De hoofdstukken staan als
vlakken met scherpe contouren naast elkaar
en onthullen hun samenhang pas
later.
Lokahseert Bmt het 'gevaar', dat de tucht
moet bezweren, m het slappe moderne
opvoedingssysteem, en Karakter in de vaderfiguur
en het toeval der maatschappelijke
mogelijkheden, Noorderhcht toont het
overal verscholen: m de politieke toestand,
voor Hugo in hem zelf en in Aga, voor Aga
in Hugo en m haar famihe. In de geheimzinnige
band tussen deze twee mensen
krijgt het tweede hoofdmotief voor het
eerst een enigszms positieve betekenis. In
Karakter, en ook m Apollyon (1941), was
slechts de onoverbrugbaarheid der tegengestelden
gebleken. Hier wordt ten minste
het samengaan van Hugo en Aga als een
mogelijkheid, en dan als de beste gesuggereerd.
Sterker nog bepaalt dit hoofdmotief
de volgende roman, De doopvont. In T!]dmg
van ver ten slotte, het verhaal van een
80-jarige, zijn laatste roman, is al deze problematiek
verstild tot de wijsheid van wie
zeggen kan 'Welk een wonder, het gaat
precies zoals ik dacht.'
Meestal noemt men hem de voornaamste
vertegenwoordiger van de nieuwe zakehJkheid
in de Nederlandse literatuur. Zijn
korte, kernachtige stijl en het milieu, waarin
veel verhalen Zich afspelen (advocaten,
architecten, zakenlieden; de stad), geven
hiertoe aanleiding. Op grond van de wijze,
waarop hij d.m.v zijn stijl die milieus
tekent en vanwege het grondmotief van
zIjn werk wordt dit ook tegengesproken' S
Vestdijk vindt het werk daartoe te barok,
Victor E. van Vnesland te romantisch. De
stijl is slechts schijnbaar zakelijk, want hij
beoogt 'met zozeer de uitdrukkmg als wel
de trefkracht te dienen, niet zozeer de
expressie van het ervarene als wel deszelfs
overbrenging op de lezer' (Van Vriesland).
Aldus ervaart de lezer de spanning in de
problematiek uit het grondmotief. In de
verwerking van dit grondmotief is Bordewijk
uniek. Zijn beperking én zijn grote
kwaliteiten als schrijver zijn erdoor bepaald.
Werken: Blokken De mlslukkmg van een het/staat
(1931), nov, Knorrende beesten De roman van
een parkeerseIzoen (1931), Dne toneelstukken
(1940), De korenharp (1940), pr.; Verbrande
erven Een plaatsbeschnJvmg (1944), nov onder
ps Emile Mandeau, EIken van Dodona (1946), r ;
Zwanenpolder (1949), verh, De korenharp
NIeuwe reeks (1951), pr , Studlen m volksstructuur
(1951), nov; Mevrouwen meneer RlchebOls
(1954), verh , Onderweg naar de Beacons (1955),
verh , Bloesemtak (1955), r , De aktentas (1958),
verh ,De ZIgeuners (1960), verh ; Lente (1964), r ,
De Golbertons (1965), r
Uitgaven: Dreverhaven en Katadreuffe (1981), m
1928 verschenen in De Vnjheld, Verzameld werk
(vanaf 1982), Zeven fantastIsche vertellmgen,
nagelaten feUIlletons (1982), met nawoord van
JA DAUTZENBERG, D KROON (ed ), KritIsch proza
(1982); VIJf kleme verhalen (1983)
Literatuur: S VESTDIJK, MUltenJ tegen het etmaal
(1947), AC NIEMEYER, 'B als auteur van het
magIsch realIsme', m De GIds, THB GOVAERT,
'VarIatIes m paarvormmg', m Streven, F JANSONIUS,
'Enkele aspecten van het werk van B', m
Levende Talen (1970), PH DUBOIS, MettertIjd
(1971), C J E DINAUX, HerZIen bestek (1974), M
DUPUIS, F B (1980), IDEM, Over B (1982), N GREGOOR,
Gesprekken met F B (1983), H ANTEN, m
KntIsch leXIcon van de N ederlandstahge ht na
1945 (1984) [w BLOK]
Bore!, Henri Jean François
Nederlands prozaschrIjver (Dordrecht
23.111869-'s-Gravenhage 31.8.1933). Studeerde
Chinees, was tolk in China en in het
toenmalige Nederlands-Indie. In 1913 repatrieerde
hij, werd journalist en literair
criticus aan het Haagse dagblad Het Vaderland.
Was beVriend met Van Eeden. Als
romanschrijver verwierf Henri Borel vooral
naam met zijn wat zoetelijke romans Het
jongetje (1898) en Het zusJe (1900).
Werken: Een droom (1899), Van de engelen (1901),
VlmdertJe (1901), Lehane (1902), De leugen der
eer (1903), Lehenstad (1904), De stIlle stad
(1904), Van leven en dood (1926)
Literatuur: E KUNNE-IBSCH, 'Der Wille zum schonen
Leben', m NeophIlologus, 57 (1973), M TER
BRAAK, m De ProprIO Cures-arttkelen 1923-1925
(1978), L VAN DEYSSEL, m De scheldkntleken
(1979), J THORN PRIKKER, m J M JOOSTEN (ed.),
De bneven van Johan Thorn Pnkker aan H B en
anderen 1892-1904 (1980) [G STUIVELING]
Borgart, Bernhard
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
17 3 1940). Onecht kind van een prostituée
BORGHT
en opgevoed in kindertehuizen en bij pleeggezinnen.
Na talloze losse baantjes tenslotte
ULo-opleiding en reserve-officier. Oud
bokskampioen.
Borgart debuteerde In 1972 met de roman
De vwlmsroos, waarvan versch. herdrukken
volgden. Het is het verhaal van een
drop-out met het bijbehorende jargon en
gelardeerd met kosmische filosofietjes. In
1973 volgde de roman De slakken van
Canet d'Olt en in 1975 BUIten schot.
Voorts schreef hij reisverhalen en reportages,
o.m. het Ierse reisverhaal Een lange
weg naar Tlpperary (1979). Ook in de
roman Levend cargo (1984) en in het eerder
verschenen Roolers (1978) legt hij getuigems
af van zijn zwerflust, speciaal op de
fiets. Hoewel Borgarts taalgebruik niet vrij
is van slordigheid, lezen zijn ver halen en
romans bijzonder vlot.
Werken: De haat en de deemoed (1975), nov, Blauwe
nachten (1978), r , Troost (1982), verh
Literatuur: J DIEPSTRATEN en SJ KUYPER, mterVIew,
m Het meuwe proza (1978) [GJ VANBORK]
Borger, Elias Anne
Noordnederlands dichter (Joure 26.
2.1784-Leiden 12.10.1820). Van arme afkomst;
werd financieel geholpen om te
kunnen studeren, promoveerde in 1807 te
Leiden in de theologie. Werd lector, en in
1811 hoogleraar exegese, in 1817 hoogleraar
geschiedenis en klassieke letteren.
HIJ was een zeer begaafd Latijns en Nederlands
redenaar; werd als dichter vooral
bekend door zijn tragisch-autobiografische
ode Aan den Rhljn m de lente van het jaar
1820, geschreven na de dood van zijn tweede
echtgenote en hun pasgeboren kind,
waarvan vertalingen in Frans, Duits, Engels,
Fries en Latijn zijn verschenen. Zijn
Dlchterltjke nalatenschap werd In 1836
gedrukt.
Werken: Iets nopens den bnef aan een vnend
(1813), Leerredenen (1814), De vaderlander
(1814), Iets voor mIJn kmd (1815), Op de bevallmg
der Pnnses van Oranje (1817), Gevecht van
Napoleon en Mmerva (1821)
Literatuur: P HOFMAN PEERLKAMP, Oratw de VIta
E A B (1821), W EEKHOFF, BIjzonderheden
omtrent de Jeugd van E A B (1842), C VAN DER
WOUDE, E A B (1784-1820) (1975)
[G STUIVELING]
Borght, Willem van der
Ook Guilielmus a Castro, ZUIdnederlands
dichter (Brussel 1621-ald. 1668). Was rond
de Jaren 1650 de leider van het dichtgenootschap
Vrije liefhebbers der rijmerconste.
Zijn initiatief om In Brussel een Neder-
93
BORMEESTER
lands talige schouwburg op te richten kon
door een 'misverstand' geen doorgang vinden.
Van hem zijn de volgende werken
bekend: een bundel minnelyriek, Brusselschen
Blom-hof van Cupido (1641), een
emblematabundel, Sedlghe smne-beelden
op den aerdt der dieren (1642), een zedenleerdicht,
Spleghel der eyghen kenmsse
(1643), en het treurspel Roslmunde
(1651).
Literatuur: P DE KEYSER, In Het VI tooneel te
Brussel m de XVIIde eeuw (1927), R FONCKE,
'Brusselschen Blom-hof van Cupido', In Brabantsche
folklore, 17 (1938) [p M M KROONE]
Bormeester, Abraham
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Ltibeck 1618-Amsterdam na 1654).
Goudsmid van beroep.
Hij schreef versch. realistische kluchten
over vrijage en huwelijksleven, waarvan de
bekendste is 't Nieuwsgierig Aagje (1662),
waarvan het gegeven enkele jaren daarvoor
door Huygens was behandeld in Tryntle
Cornehsdr (1653).
Literatuur: A J BARNOUW, In TIJdschr Nederl
Taal- en Letterk , 20 (1901) [J J MAK]
Borsselen, Philibert van
Noordnederlands dichter (Goes ca 1575-
Zierikzee 17.1.1627). Kwam tijdens studie
in Leiden tot enige Neolatijnse poëzie,
maar wijdde zijn dichtkunst daarna aan
een liefdevol-eerbiedig beschouwen van de
natuur. Op zijn renaissancistisch-religieus
dichtwerk oefende de Franse calvinistische
dichter Guillaume du Bartas een sterke
invloed Ult.
Werken: Dwnae lied (1605), Strande (1611), Den
Bmckhorst (1613), hofdicht, Mmnaars-klachte
(bijdrage aan de Zeeusche nachtegael, 1623)
Uitgave: P MULLER, De dichtwerken van Ph v B
(1937).
Literatuur: P J MEERTENs, Letterk leven m Zeeland
m de 16e en de eerste helft der 17e eeuw
(1943); PAF. VAN VEEN, De soetlcheydt des buyten-
levens, vergheselschapt met de boucken
(1960) [G KUIPER]
Bosboom-Toussaint, Anna
94
Eig. Anna Louisa Geertruyda, geb. Toussaint,
Nederlandse romanschrijfster (Alkmaar
16.9.1812-'s-Gravenhage 13.4.1886).
Haar vader, apotheker, en moeder stamden
af van Franse hugenoten. Van haar achtste
tot haar achttiende jaar werd zij opgevoed
duor haar grootmoeder te Harlingen. In
1833 behaalde zij de akte van 'schoolhouderes';
was daarna gouvernante te Hoorn
tot 1835. Terug in Alkmaar vond zij geen
voldoening in het onderwijzen.
In 1837 debuteerde zij met de novelle
Almagro, die sterk beinvloed werd door
Schillers Die Rauber. In het najaar van
1841 verloofde zij zich met R.e. Bakhuizen
van den Brink. Na diens gedwongen vertrek
naar het buitenland (okt. 1843) maakte
zij een moeilijke tijd door en in 1846 verbrak
zij de verloving (Bakhuizen van den
Brink had inmiddels kennis gemaakt met
Julle Slmon). In 1851 trouwde zij met de
Haagse schilder Johannes Bosboom (1817-
1891), waarna het echtpaar in Den Haag
ging wonen.
Haar eerste historische roman was De
Graaf van Devonshlre. Romantische epIsode
Uit de Jeugd van Elisabeth Tudor
(1838); zij had eerder geprobeerd van deze
stof een drama te maken. De invloed van
Walter Scott en Franse romantici op haar
werk was groot. Na veel studie verscheen in
1840 haar eerste vaderlandse historische
roman: Het HUIS Lauernesse. Vele belangriJke
histollsche romans en novellen volgden.
De Leycestertrilogie is haar voornaamste
werk. Als historische-romanschrijfster
ging zij gewoonlijk haar eigen
weg: de bemoeizucht en de kritiek van haar
vrienden Potgieter en Busken Huet (o.a.
bij de totstandkoming van De verassmg
van Hoey m 1595 (1866) ervoer zij soms als
drukkend.
Zij schreef ook enkele zedenromans, o.a.
het zeer populair geworden Majoor Frans.
Novelle (1875), oorspr. in 1874 in het tijdschrift
Nederland, in de vorm van brieven,
eigenlijk dagboekuittreksels, een roman
waarin de vrouwenemancipatie een belangriJke
rol speelt. Dit boek werd vertaald in
het Frans (1875), Zweeds (1876), Duits
(1880) en Engels (1885).
Bosboom-Toussaint is een belangrijke figuur
in de Nederlandse romantiek. Zij
onderging de invloed van vele binnen- en
bUItenlandse romantiCI (o.a. Scott, Hugo,
Schiller, Drost, Van Lennep). Was haar
eerste werk soms gekenmerkt door schokkende
gebeurtenissen en emoties, haar latere
romans geven meer blijk van verfijnd
psychologisch mzicht en religieuze inleving
Zij neemt in de nationale romantiek
een enigszins afzonderlijke plaats m, omdat
zij bij uitstek de christeliJk-evangelische
richting vertegenwoordigt. Wel stond
ze als onafhankelijk schrijfster buiten de
antirevolutionaire partij van haar vriend
Groen van Prmsterer, maar als gelOVig
christm voelde zij met voor het liberalisme
van Potgieter c.s In vele van haar werken is
ZIJ een exponent van het reveil. De figuur
van de predikant Gideon Florensz IS haar
meest karakteristieke schepping. Hij is de
belichaming van haar zachtmoedige maar
beshst christehjke levens Ideaal. Als bezwaar
tegen haar werk wordt vaak aangevoerd
de grote uitvoerigheid m de beschriJvmg
- een gevaar dat zij zelf gevoeld heeft,
reden waarom zij Raymond de schriJnwerker
(1880) in dialoogvorm schreef. Ook
opvallend zIJn: mgewlkkelde zinsstructuur;
vaak retorische stijl; opzettelijk archaiserende,
en daardoor soms anachronistische
taal; de neiging het verhaal te onderbreken
met een beschouwmg van eigen opvattingen.
Haar karaktertekening is echter zeer
goed; daarin overtreft ze verre een schrijver
als Van Lennep. Zij heeft gevoel voor het
fantastische, ridderlijke en avontuurlijke.
Vgl. Busken Huet: 'Zij heeft eene groote
verbeeldingskracht en groote gevoelens.'
Haar historische voorstudies waren diepgaand.
Niemand minder dan Fruin schreef
over haar Leycesterromans: 'Niemand zal
het ondernemen over dezen tijd van Leyces
ter te schrijven zonder eerst uwe romans
gelezen en overdacht te hebben.'
Haar meest populaire en kenmerkende
roman, Het Huts Lauernesse, werd geschreven
op verzoek van de uitgever Beijerinck,
die haar vroeg 'den invloed der hervorming
op het burgerlijk en huiselijk
leven der Nederlanders' uit te beelden.
Lat!!r (1854) schreef zij dat zij in het boek
'de worstelmg van het zUiver christelijk
beginsel tegen Rome's misbruiken en haar
conscientiedwang, priesterhst en kerkelijke
aanmatiging aanschouwelijk had gemaakt'.
Het lutheranisme beschouwde ze
wel als een zegen, maar in het conflict tussen
geloof en liefde tekent ze het leed dat
door geloofsverdeeldheid en onverdraagzaamheid
in het leven der tijdgenoten van
Luther werd aangericht. Naar de vorm is
het 'de eerste volgroeide historische roman,
die m ons land bekend IS' (Drop). In 1885
verscheen de negende druk.
Werken: Engelsehen te Rome Romantische éplsode
Uit de regermg van paus Slxtus V (1839), Lord
Edward Glenhouse (1840), Eene kroon voor Karel
den Stouten (1842), oorspr. mDe Gids (1841),
De prmses Orsml (De Gids, 1843), De graaf van
Leycester m Nederland (1845-1846), MeJonkvrouwe
De Mauléon (1848), Het hUIS Honselaarsdijk
m 1638 (1849), Don AbbondlO II (1849),
De vrouwen van het Leycestersche tiJdvak, 3 din
(1849-1850), MedlU-Noche Een tafereel Uit den
NIjmeegsehen vredehandel, 1678 (1852), Gideon
BOS(CH)
Florensz Romantisch-historische éplsode Uit
het laatste tijdperk van Leycesters bestuur m
Nederland, 4 din (1854), Graaf Pepoll De roman
van een rijke edelman (1860), De trIOmf van
Plsam (1861), De Delftsche wonderdokter, 3 din
(1870-1871)
Uitgaven: Volledige romantische werken, 25 din
(1885-1888, geillustreerde herdr 1898-1901),
L H CRISPIJN, Majoor Frans (1893), toneelbewerkmg,
J DYSERINCK (ed ), Verspreide novellen
en geschriften (1912), Majoor Frans (1977,
1980'), met mi en aant van M STAPERT-EGGEN,
Het hUIS Lauernesse (1980), met mi van SB J
ZILVERBERG, HSTAMPERIUS (ed ), Mejonkvrouwe
De Mauléon (1981), met mi , IDEM (1982),metml
en aant van W UYTERLINDE-MARIS
Literatuur: E J POTGIETER, Kritische studlen, dl 1
(1875), C Bus KEN HUET, LIterarIsche fantaslen
en kritieken, din 2, 11 en 16 (1868-1885), J TEN
BRINK, Mevr ALG B -T (1886), J BOSBOOM,
'Uit de dagendefJeugd vanmevrouwB -T', mDe
prinses van Orsml (1907), eerder m De Gids,
(dec 1886), J DYSERINCK, ALG B -T Levensen
karakterschets (1907), J Nz BOSBOOM, Brieven
van ALG B -T aan E J Potgieter (1913), C
TAZELAAR, Onuitgegeven brieven van mevrouw
B -T (1934), J C M. Bouvy, Idee en werkWIjze
van mevrouw B -T (1935), G S OVERDIEP, Stijl
en lIteratuurgesch (1948), W.A P SMIT, 'Een
literaire Ultdagmg m 1827', m Levende Talen
(1957), J B G A REESER, De wordmgsgesch van
Eene kroon voor Karel den Stouten (1958), W.
DROP, Verbeeldmg en histOrie Verschljnmgsvormen
van de Nederl histOrische roman m de
19de eeuw (1958), H REESER, De jeugdjaren van
ALG T (1962), HA WAGE, 'Gldeon's herkomst',
m Studies voor Zaalberg (1975), M GoO·
TE, 'Mevr ALG B -T en haar romans', m Nederl
hlstorlen,l1 (1977),A G H ANBEEKVANDER
MEYDEN, m De schrijver tussen de coulissen
(1978), E J FOLKERS-LoOSJES, 'A L G T 's "De
hertog van Alba m Spanje" en zIJn belangrijkste
bron', m Spektator, 9 (1979-1980)
[w J C BUITENDIJK]
Bos(ch), Lambert van den
Ps. L.V.B., L.l. of Lambert Iacobsz., L.S. of
Lambertus SylVIUS of Silvius, Noordnederlands
dichter, historieschrijver en vertaler
(Amsterdam 9.4.1620-Vianen tussen 11.7.
en 22.8 1698). Deed in 1640 apothekersexamen
en was wsch. tot 1652 in Amsterdam
als apotheker werkzaam. Daarna rector
van de Latijnse school in Helmond (1652-
1655) en conrector in Dordrecht (1655-
1671). De periode tussen zijn ontslag in
Dordrecht en zijn rectorschap in Heemstede
(1671-1672) overbrugde hij wsch. weer
als apotheker. In 1682 of 1683 verwisselde
hij Heemstede voor Vianen waar hij behalve
rector ook vanaf 1690 tot zijn dood schepen
was. Volgens J. Oudaen IS Van den
Bosch m Dordrecht wegens 'vadsigheyd,
dronkenschap en ongebonden leven' ontslagen.
Zijn latere functies maken die be-
95
BOSSCHAERTS
wering niet erg waarschijnlijk.
De waardering voor Van den Bosch' werk -
waaronder het oorspronkelijk werk een
geringe plaats inneemt - is In de loop van
de tijd niet ongunstig geweest; sommige
titels hebben een aantal herdrukken beleefd.
De meeste waardering gelden de verhalenbundels
Dordrechtse Arcadta (1662)
en Zuydt-Hollandtsche Thessaha (1663).
Vooral als vertaler Uit het Grieks, Latijn,
Italiaans, Frans, Spaans en Engels was Van
den Bosch zeer produktief; met name de
eerste Nederlandse vertaling van Cervantes'
Den verstand,gen vroomen ndder Don
QUlchot (2 din., 1657-1670) mag geslaagd
worden genoemd
Werken: Carel de negende, anders Parysche bruy-
10ft (1645), Batavws of Batavische Aeneas
(1648), Rampzalige liefde ofte Bwnca CapelIls
(1649), Roode en witte roos of Lankaster en Jork
(1651), Brltanmas of herstelde MaJesteyt (1661),
WIlhem of Gequetste vryhelt (1662), Yerlant verlost
en hersteld (1690), tr ,Het leeven van Marw
Stuart (1647), Florus Angllcus (1651) = Engelsche
Florus (1652), De reysende MerCUriUS
(1673), De Spaensche MerCUriUs (1674), Leeven
en bedryf van slJn Hoogheyt Willem Hendrik de
Derde (1675), Tooneel des oorlogs (1675), Historlen
onses tyds (1685), Romeynschen adelaer, 3
din (1689), Agamemnon (van Seneca) (1661) en
Gedenkweerdlge spreucken (van Erasmus)
(1672), vert. UIt het LatiJn, De Napelse beroerte
(1652) en De volmaekte hovellnck (van Castlghonel
(1662), vert UIt het Ital ,De doorluchtIge comedwnten
(van Scarron) (1662), vert UIt het
Frans, Lingua ofte strijd tussen de tong en de vijf
zinnen (van Tomkis) (1648), De hIstOrie van slJn
maJesteyt Karel de Il (van Dauncey) (1660) en
KonlnckhJke beeltems ofte waarachtige histOrie
van Karel de IJ (van Lloyd) (1661), vert UIt het
Engels
Literatuur: 0 J CAMPBELL, The Poslt!on of the
'Roode en witte roos'ln the Saga of Klng Rlchard
III (1919, fotogr herdr 1971), W A P SMIT, 'Het
Baeto-epos dat geschreven werd', m Versl en
Meded Kon VI Acad (1971), A E C SIMONI,
'Not m Van Doornmek the Authorshlp of Yerlant
verlost en hersteld', m Quaerendo, 1 (1971),
H MEEUS, 'Het eerste prozastuk op de Amsterdamse
schouwburg gespeeld?' m Nieuwe Taalg ,
73 (1980), H DUITS, 'De moordt schUIlt onder
brUlloftskleên', m Spektator, 10 (1980-1981), H.
KROL, 'Heemstede als UItwijkplaats van Dordts
zwart schaap Lv d B (Sylvius) (1620-1698)', in
Nwuwsbrlef Veremglng Oud-Heemstede-Bennebroek,
43 (1985) [p J VERKRUIJSSE)
Bosschaerts, Eugène
96
Vlaams prozaschrijver (Antwerpen 3.2.
1901-ald. 24.7.1965). Ambtenaar bij het
gemeentebestuur te Antwerpen. Debuteerde
met verzen. Nadat hij twee bundels met
gedichten had uitgegeven, schreef hiJ enkele
suggestieve verhalen rondom muzikale
motieven, waarvan Mondschemsonate
(1941) als het beste mag worden beschouwd.
Hij waagde zich pas in 1959 aan
een prozawerk van grotere omvang, De club
der acrobaten (1959), een stadsroman
waarvan de structuur VrIJ ingewikkeld is,
maar die In sommige fragmenten de vertelkunst
van deze vaak scherp-Ironische auteur
toont.
Werken: De tere snaar (1926), p , Het hellend vlak
(1934), p ,LIefde en Jazz (1943), nov, Kleine SUIte
voor klaVier (1954), verh, Altijd op zondag
(1963), r
Literatuur: G STUIVELING, 'Tussen hefde en dood',
m Uren ZUId (1960), H LAMPO, 'Proza-agenda 3',
m Nieuw VI TtJdschr, 18 (1965) [J DE CEULAER)
Boudewijn
Ps. van Jacobus Leunis van der Vliet,
Nederlands dichter en prozaschrijver (Zierikzee
1911.1814-'s-Gravenhage 11.11.
1851) Na een opleiding tot apothekersassistent
oefende hij dit vak een aantal jaren
tegen zijn zin uit, terwijl hij intussen
hyperromantische verhalen en gedichten
schreef die in versch. almanakken en tIJdschnften
werden gepubliceerd. Vanaf 1844
Wijdde hij Zich geheel aan de letterkunde
en voorzag door schrijven en vertalen (o.a.
Dlckens, Dumas en G.P.R. James) in zijn
onderhoud.
In 1845 richtte hij het tweewekelijks cultureel
blad De TIJd op, waarvan hij Uitgever
en hoofdredacteur was en waaraan vooral
gedurende de eerste jaargangen vooraanstaande
auteurs als Kneppelhout, Van
Lennep, Tollens en Toussaint meewerkten
Vanwege het opnemen van advertenties In
de tweede jaargang kwam hij in aanraking
met de justitie In verband met overtreding
van de wet op het dagbladzegel Door handig
gebruik te maken van de publiciteit
rond dit proces en later door het verbinden
van een loterij aan het abonnement op het
blad, Wist hij het tot een winstgevende
onderneming te maken. Zijn wijze van
reclame maken voor het blad en de soms
scherpe krItieken In het tijdschrift bezorgden
hem veel vijanden, onder wie de journalist
Iz.J. Lion die het tegen hem gerichte
pamflet BoudewIjn en De TIJd, meten ook
zonder loten] (1849) schreef. Enkele van
zijn gruwelverhalen markeren zijn klein
maar eigen talent.
Werken: Jonge Jufvrouwen (1845), Beelden en schaduwen
(1847)
Literatuur: G C HOOGEWERFF, 'B', m Ons
TtJdschr, 18 (1913), W ZAAL, m NOOIt van
gehoord' (1969,1974'), M MATHIJSEN, 'Plet PaaltJens'
wederpoets' , m De ReVisor, 6 (1979)
[D WELSINK)
Boudewijns, Katharina
Zuidnederlandse dichteres (Brussel ca
1520-na 1603). Schreef in middeleeuwse
trant met enkele rederijkerskenmerken
contrareformatorische, lyrische en dramatische
troostpoëzie in Het pneelken der
gheestellJker wellusten (1587, 16032; moderne
uitg. 1927).
Literatuur: W J C BUITENDIJK, 'Het caivImsme', m
Spiegel van de ZUidnederl ht der contra-reformatie
(1942), E ROMBAUTS, m Gesch v d Letterk
der Nederlanden, 3 (1944) [J J MAKI
Boudier-Bakker,Ina
Eig. Klaziena, Nederlandse romanschriJfster
(Amsterdam 15.4.1875-Utrecht 26.12.
1966). Groeide op te Amsterdam, bezocht
aldaar meisjes-HBS, kweekschool en conservatorium
(zang). Huwde in 1902 de latere
postdirecteur Henri A.J. Boudier, woonde
smdsdien o.m. te Utrecht, Vianen, Aerdenhout
en Gromngen, na 1929 weer te
Utrecht.
Haar eerste verhalen bewezen reeds dat de
schrijfster een geboren vertelster was; haar
werk maakte opgang. Zij zette de traditie
van het 19de-eeuwse realisme voort, wel
bemvloed door de naturalistische opvattingen
over erfelijkheid en milieu, doch
met door de moderne stijl en kritiek van
'tachtig'. Zij gaf waarheidsgetrouwe en psychologisch
verantwoorde uitbeeldingen
van het leven der gegoede burgerij waaruit
zij voortkwam en waarin zij verkeerde: dit
bleef haar beperking, maar tevens haar
kracht. Vooral gelezen werden de novelle
Kmderen (1905), de roman Armoede
(1909), die het prototype werd van de burgerhJke
famiheroman, en Het spiegeltje
(1917), een psychologische roman over een
driehoeksverhouding, waarin plichtsgevoel
de man ervan weerhoudt het verwende
kmdvrouwtJe op te geven voor haar gevierde
zuster: de sterkeren brengen het offer.
Een vernieuwing gaf de schrijfster met het
pessimistische meesterwerkje De straat
(1924). Het zeer omvangrijke De klop op de
deur (1930) werd, ondanks gereserveerde
kritieken, een bestseller. Als een Hollandse
Forsyte Saga geeft het een beeld van enkele
generaties, levend m het tijdvak 1858-
1918. De hoofdpersonen beleven - op niet
te diepe wijze - de historische gebeurtenissen'
emancipatie, arbeidersbeweging
enz. Meer dan in vroegere werken worden
de levens gezien in het hcht van de steeds
voortschrijdende tijd. De historische roman
Vrouw Jacob (1935) werd een misluk-
BOUHUIJS
king, doordat de schrijfster met de wereld
van Jacoba van Beieren de grenzen van
haar kunnen overschreed. Weemoedig was
Aan den grooten weg (1939), waarin het
oude vertrouwde landschap moest wijken
voor het moderne verkeer. Tijdens de
bezetting zweeg de vertelster, doch in verzen
Uitte zij haar afkeer van de nazi's en
hun trawanten. Bij haar 75ste verjaardag
gaf zi.J m Goud Uit stro een omvangrijke en
doorleefde familieroman uit de jaren omstreeks
1830. Dat echter in de korte, geserreerde
roman haar grote kracht lag, bewees
zij met Kleme krUisvaart (1955) en vooral
met Fmale (1957). De schrijfster oogstte
bovendien bijval met enkele toneelstukken
en vele bundels verhalen. In 1963 werd
haar gehele oeuvre bekroond met de Tollensprijs.
Werken: Machten (1902), nov, Verleden (1903), r,
Het beloofde land (1903), dr, Wat komen zal
(1904), r ,Het hoogste recht (1907), dr , Grenzen
(1907), nov, Zorgen (1907), nov., Een dorre plant
(1909), r , Bloesem (1912), nov, De ongeweten
dmgen (1915), nov, Aan den overkant (1920), r ,
De moderne vrouwen haar tekort (1921), brochure,
In de engte (1922), nov, Bhjde geboorte
(1923), kerstverh, De moeders (1925), nov,
Sprmgvloed (1926), t; Dans (1926), nov, Twee
voeten (1928), r , Tooverlantaarn (1929), nov, De
verschijningen der menschenZiel m het sprookje
(1932), Het kmd m den strijd met leugen en vrees
(1932), Saral (1933), p , Paul (1936), nov., Ester
(1938), t, Uren met Andersen (1940), bloeml
met mi ,DierentUin (1941), pr , Geef acht (1945),
p , De wekker (1952), nov, Vier grote Oranjes
(1954), pr, Altijd elders (1956), De eeuwige
andere (1959), r , Momenten (1961), pr., Honger
(1962), nov, Uit de kartonnen doos (1967), nov
Uitgaven: HeilIgdom van 't hart (1951), herdr van
Aan den overkant, Twee voeten, De Moeders en
Paul, Boeket Uit het werk van I B B (1965),
ommbus, Met de tanden op elkaar Dagboeknotities
1940-1945 (1975)
Literatuur: P H RITTER JR ,De vertelster weerspiegeld
(1931), 1 B -B tachtig Jaar, een album amicorum
(1955), H EDINGA, levensbericht, m Jaarb
MI) Nederl Letterk (1966-1967), IDEM, Tten
hUizen/dUizend levens Het leven van I B B
(1969) [G W HUYGENS]
Bouhuijs, Mies
Eig. Maria Albertha, Nederlands dichteres
en prozaschrijfster (Weesp 10.1.1927). Was
gehuwd met Ed Hoornik. Opgeleid tot
onderWijzeres, maar stond nooit voor de
klas. In 1958 trad ze in dienst van de AVRO
als regisseuse en schrijfster van kinderprogramma's
op tv. Was enkele jaren bestuurslid
van de Vereniging voor Letterkundigen.
Voor haar debuutbundel Anadne op Naxos
(1948) verwierf ze de Reina Prinsen
97
BOUMAN
GeeriigsprIjs. Hoewel ze ook daarna nog
poèzie publiceerde, BllJven klJ ken (1971),
werd ze vooral bekend door de vele boeken
en versjes voor kinderen. In 1966 werden
haar Kinderverhalen door het CPNB bekroond.
Bekender zijn haar Pim en Pomboeken,
verzameld in de Plm en Pom ommbus
(1969). Bouhuijs schreef ook voor
toneel en televisie. Onder het ps. Miguel de
Casilla schreef ze het blijspel Het Spaanse
net (1964), opgevoerd door toneelgroep
Centrum. In het kader van het Holland
Festival werd haar muziektheaterstuk voor
jongeren Esperanza (1971) opgevoerd. Samen
met haar echtgenoot schreef ze het
tijdsbeeld Roeng Amsterdam, dat in 1973
door de televisie werd uitgezonden. Ook de
bijbelse televisieserie Woord voor woord
werd door haar tot stand gebracht. In 1973
bracht het Amsterdams toneel de kindermusical
Het mannetje van Stavoren met
groot succes Ook de door Amsteltoneel
gespeelde musical voor kinderen, Broodje
boek (1979), kreeg een zeer goed onthaal.
De laatste jaren heeft ze zich voorts beziggehouden
met het schrijven van filmSCripts,
o.m. voor Jos Stellings film Maneken
en ElckerhJc. Zij heeft zich altijd beijverd
voor een volwaardige plaats van de
jeugdlIteratuur in het literaire bestel.
Werken: Onder één hoedje (1966), kinderb, De
konmg en de profeten (1977), kmderb ,Een boot
In het koren (1977), kmderb., De klepel of de klok
(1979), kmderb
Literatuur: M BOUHUIJS, Januart (1979)
[GJ VAN BORK]
Bouman, Pieter Jan
98
Nederlands geschiedschrijver (Batavia
19.9.1902-Epe 10.3.1977). Hoogleraar sociologie
te Groningen. Maakte grote reizen
o.a. naar de V.St., Zuid-Amerika en ZuidAfrika.
Schreef naast wetenschappelijke
werken en studieboeken, publikaties van
algemene aard voor een ruim publiek. Kenmerkend
voor het 'vrije schrijverschap' zijn
vooral Revolutle der eenzamen (1953) en
VlJfstromenland (1958), dat enigszins als
een vervolg op het voorgaande kan worden
beschouwd en waarin de ervaringen van
vele reizen zijn verwerkt. De titel VlJfstromenland
wil de samenvloeiing der grote
levensstromen in de toenemende lotsverbondenheid
van volken en rassen tot uitdrukking
brengen. Revolutw der eenzamen
verheugt zich in een populariteit, die
slechts zelden voor een geschiedkundig
werk IS weggelegd. Historisch is slechts de
orde van de tijd in de beschrijving van het
tijdvak 1900-1950, voor de rest is het boek
eerder te beschouwen als een documentaire.
De uiteenlopendste zaken trekken als in
een bonte kaleidoscoop voorbij: de vlucht
van Tolstoj, de opkomst der atoomfysica,
de Kruppfabrieken, de ondergang van de
Titanic enz. Achter dit alles is Bouman
steeds weer op zoek naar de levende C.q. de
eenzame mens.
Werken: Jaurès, W!lson, Rathenau (1936), Van
renaissance tot wereldoorlog (1938), Leerboek
voor economtsche geschtedems (1939, smds 1956'
getIteld Economtsche en soctale geschtedems In
hoofdltjnen), Johan Maurtts van Nassau, de
Braultaan (1946), Volk In beweging Onbegrepen
Amertka (1951), Anton Phtllps (1956), In de ban
der geschtedems (1961), Ltteratuurgeschtedems
van de 20ste eeuw (1964), Een onzer dagen
(1965), Fundamentele soctologte (1966), Een
handvol mensen (1969), Voor en na de zondvloed
(1970), Van ttJd naar tt)d (1972), Cultuurgesch
van de tWlnttgste eeuw In Westeuropees perspeette!
(1977); Vrt)hetdshelden en terromten
Ut)f eeuwen geweld In Europa (1977)
[E POPELIER]
Bourbon, Louis de
Eig Louis Jean Henri Charles Adelberth,
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Renkum 27.12.1908-Arnhem 8.1.1975).
Achterkleinzoon van de in 1845 te Delft
overleden Franse troonpretendent Naundorff,
wiens nazaten gerechtigd waren de
naam Bourbon te voeren. Studeerde rechten
te Nijmegen en behaalde er in 1933 de
meestertitel. Daarna werkzaam m de journalistiek
(o.a. in Nederlands Oost-Indie)
en van 1938 tot 1943 burgemeester van Oss;
tijdens de Duitse bezettmg ook leider van
verzetsgroepen. Wijdde zich na WO II vnl.
aan de letteren.
De Bourbon debuteerde met de verzenbundel
Relsverhalen (1931). Was een der minder
opvallende redacteuren van de roomskatholieke
tijdschriften Roepmg en De Gemeenschap.
Huldigde in zijn eerste verzen,
zij het minder uitgesproken, ook de godsdienstIge
en sociale overtuiging, die daar
door toonaangevenden als Gerard Bruning
en Anton van Duinkerken werd voorgestaan.
Vervreemdde m latere jaren van zijn
geloof. Jan H. de Groot, die zijn Verzamelde
gedichten inleidde, karakteriseerde
hem als de dichter van het levenslange
heimwee
Werken: Zwervlng (1932), p, Het licht achter Golgotha
(1934), nov, In extremts (1935), p, Vrouwen
(1937), nov, In ballingschap (1939), p,
Twaalf maal Aue (1941), nov, Als de rozen verwelkt
u)n (1941), t ,Nocturne (1944), nov, Vter
onbekenden (1946), nov, Inggth Ndoro (1948),
nov, Het negende uur (1950), p ,De troubadour
(1951), r , Voor haar alleen (1952), p ,Dromen tot
Xylotlmbou (1952), nov, Halverwege (1953), p ;
Het rood van de hemel (1953), r ,Het andere lied
(1955), r, De verdrevene (1956). r, De betere
wereld (1956), t, Karambooi (1959), p ,De zwarte
vanen (1963), verh ,Ex toto corde (1964), bloem!.
p , Z!geunerbloed (1968), p
Uitgave: Verzamelde gedIchten (1975)
Literatuur: J W M WEYTS, 'Het dichtwerk van
L dB', m D!etsche Warande & Belfort, 123
(1978), W WENNEKES, mEngelbewaarder Wmterboek
(1979)
lp VANDERSCHAEGHE EN G w HUYGENS]
Boutens, Pieter Cornelis
Nederlands dichter (Middelburg 20.2.
1870-'s-Gravenhage 14.3.1943). Geboren
Uit streng protestantse ouders. GodsdienstIge
verwikkelingen in zijn omgevmg vervreemdden
hem in zijn jeugd van het kerkgeloof;
ziekelijkheid leidde tot vereenzaming.
Op 18-jarige leeftijd vertaalde hij
Plato's Symposwn, zijn uitgangspunt voor
persoonlijke opvattingen over liefde en
erotiek. Hij studeerde tegen de wens van
zIJn vader klassieke letteren en IS een tijdlang
leraar geweest; daarna ambteloos.
Zijn debuut Verzen (1898) toont uiterlijk
nog aansluiting bij het zintuighjk 'senSitivisme'
van vooral Gorter. Het hoogtepunt
van beeldkracht en romantische lyriek is
Stemmen (1907). In het gedicht BeatnJs
(1908) gaf hij een moderne versie van het
middeleeuwse verhaal over de kloosterzuster
die een tijdlang in de wereld terugkeert
vanwege haar liefde voor een ridder. Boutens'
versie speelt zich af op het ritme van
de natuur in een typisch Hollands landschap.
Door het ontbreken van het zondemotiefheeft
het gedicht niet de tragische
spanmng van het oorspr. gedicht. Het boeit
vooral door de romantische lieflijkheid en
de lyrische betovering. De Beatrus werd
Boutens' populairste gedicht, talloze malen
herdrukt en veelvuldig voorgedragen.
Met Carmma (1912) beginnen de gedichten
waarin vele lezers te veel 'ziel' en te weimg
'hart' aantroffen. De werkelijkheid om
hem heen levert de dichter in deze weinig
toegankelijke verzen enkel symbolisch matenaal
om de gevoelswereld te verwoorden,
en Van Eyck e.a. klagen dan ook over gemis
aan menselijkheid Men kan het ook Zien
als toenemende concentratIe.
In wisselwerking met deze ontwikkeling is
de groei van Boutens' levensleer tot een
eclectisch platonisme, door sommigen
pseudo-platomsme genoemd. De schoonheid
IS voor hem het deel van de uitverkorene,
die er door de liefde heengeleid wordt.
Eros is daarbij zowel leidsman als eeuwig
BOUTS
doel. Parallel met deze ideeënleer, gegroeid
m zIJn poezie en als poezie, gaan zijn opvattIngen
over de gepoetIseerde gelijkslachtige
liefde, die de macht heeft kunstenaars te
bezielen, zoals Plato zelf en Sappho. Boven
christehjke opvattingen over zonde en
schuld voelt Boutens zich als dichterlijke
Uitverkorene verheven. Zijn opvatting over
de dichter als Uitverkoren deelhebber aan
het goddelijke is wel verklaard als een ontchnstehJkte
predestinatieleer.
In latere bundels (vooral Zomerwolken,
1922) treft men een meer christelijk georienteerde
religIOsiteit aan. MerkwaardigerwIJs
toont de laatste bundel, Tusschenspelen
(1942), nieuwe zintuiglijkheid en
terugkeer tot concrete beelden.
Naast Plato en Sappho heeft Boutens ook
Griekse tragedieschrijvers vertaald, benevens
de Odyssee en een deel van de Ilias.
Werken: Praelud!en (1902f, Spel van Platoons leven
(1908), Vergeten liedjes (1909), Allanora (1910),
Lente-maan (1916), Strophen UIt de nalatenschap
van Andnes de Hoghe (1919), Sonnetten
(1920), LIederen van Isoude (1921); Oud-PerZIsche
kwatnJnen (1930), Bezonnen verzen (1931),
Honderd Hol/andsche kwatnJnen (1932)
Uitgaven: Gegeven keur (1942), Verzamelde werken,
7 dIn (1943-1954), H WARREN (ed), MIJn
hart wou nergens tieren (1959), bloem!., A MORRIEN
(ed), PCB, bloemlezmg Uit ZlJngedtehten
(1959), Strofen en andere verzen Uit de nalatenschap
van Andrles de Hoghe (herUltg 1983)
Literatuur: A REICHLlNG, Het platOnisch denken
biJ PCB (1925), DAM BINNENDIJK, Een protest
tegen den tIJd (1945), H MULDER, B en de
bijbel (1948). K DE CLERCK, m N!euwe Taalg
(1955 en 1956), IDEM, 'Prolegomena voor een verantwoorde
B bIOgrafie', m Hand 22ste VI ft/ologencongres
(1957), K REIJNDERS, 'Tweemaal.
non lD een landschap (over BeatrtJs)', lD Onder de
dekmantel van etIket (1972), J D MEERWALDT,
lD De tachtigers en de klassIeken (1980)
IK REIJNDERS]
Bouts,Axel
Ps. van Jan Verhenne, Vlaams prozaschrijver
(KortnJk 2.5.1938). Studeerde scheikunde
aan de Kathoheke Universiteit van
Leuven en koos voor een loopbaan in het
bedrIJfsleven. Bouts debuteerde op 43-jarIge
leeftijd met de roman Martm & Martms
(1981), gevolgd door De glazen deur (1983).
In belde romans spelen zijn ervaringen in
het bednJfsleven een grote rol. Een van de
centrale vragen dIe hem bezighoudt is hoe
morele integriteit stand kan houden in een
wereld waarm geld en macht een beslissende
rol spelen.
De roman De derde dag (1984) is opgezet
als een Simenonroman, maar is mhoudelijk
gencht op mens en geloof. Het probleem
99
BRAAK
van de mdlvlduele schuld speelt een rol in
zIJn roman Een bIjzonder oordeel (1985)
Literatuur: F AUWERA, 'Gesprek met AB' In Dletsche
Warande & Belfort, 127 (1982)
[GJ VAN BORK]
Braak, Menno ter
100
Nederlands prozaschnjver (Eibergen 26.
1.1902-'s-Gravenhage 15.5.1940 [zelfmoord]).
Stamde uit een doktersgezm. TIJdens
zijn jeugdjaren in zijn geboorteplaats
en gymnasiumtijd te Tiel viel hij op door
zijn grote mtelligentie en veelzijdige belangstelling.
Gedurende zIJn verblijf In
Amsterdam, waar hiJ geschiedems en Nederlands
studeerde, werkte hij mee aan het
studentenweekblad Proprw Cures. In deze
jaren van contacten met kunstenaars en
intellectuelen hield hij zich o.m. bezig met
de esthetiek van de Jonge filmkunst; met H.
Scholte en L.J. Jordaan nchtte hij de Filmliga
op. Na de voltoonng van zijn studie met
de (m het DUits geschreven) dissertatie
over de middeleeuwse keizer Otto lIl, enkele
Jaren als leraar werkzaam, laatstelijk aan
het Rotterdams Lyceum. In die tijd stichtte
hiJ met Du Perron en Maunce Roelants
het tijdschrift Forum (1932-1935), dat ondanks
zijn korte bestaan een belangrijke
functie heeft vervuld m het NederlandsVlaamse
geestesleven, door zijn streven
naar Europees peil, kntische zin met ratIOnele
mslag, consequent individualisme en
voorkeur voor de 'vent' boven de 'vorm'.
Ter Braak werd hiervan de voornaamste
woordvoerder. Intussen had hiJ m 1933 zijn
leraarschap verwisseld voor de Journalistiek
door Henri Borel op te volgen als letterkundig
redacteur van het liberale Haagse
dagblad Het Vaderland. Hoewel hij als
typisch indiVidualist geen man voor orgamsatles
e.d. was, Wijdde hij zich in zijn laatste
Jaren aan het Comité voor Waakzaamheid
en op andere wijze aan de strijd tegen
het opkomend natIOnaal-socialisme; ook
vertaalde hij m 1938 Rauschmngs D!e
Revolutwn des N!htl!smus.
De kntische en essaYistische arbeid van
zijn studententijd en daarna, bundelde Ter
Braak m Afsche!d van domme es land
(1931) en Man tegen man (1931): verhandelingen
die voor een groot deel als zelfbevrijdend
en standpuntbepalend gezien
kunnen worden. Ter Braak rekende hierin
af met opgang makende figuren en met
aangelegenheden, die hij als 'provincialistisch'
ervoer. Onder invloed van Carry van
Bruggens Prometheus (1919), dat hem
naar hiJ zei (tiJdehJk) van de chaos beVrIjd
had, en gemsplreerd door de mensentypen
van kunstenaars en mtellectuelen met wie
hiJ verkeerde, schreef hij Het carnaval der
burgers (1930), een essay m gelIjkemssen,
dat m zIJn structuur van tegenstellingen en
synthese de hegeliaanse scholing van de
auteur verraadt ZIJn voorkeur voor het
Vitale en zIJn afkeer van de verstarde vormen,
zo kenmerkend voor VrIjwel zijn gehele
oeuvre, krIjgen m dit werk een orIgmele
vorm Het bestaan wordt beschouwd vanUit
de polarIteit dichter - burger, d.w.z. oorSpronkeliJkheid
- conventie, indiVidualiteit
- onpersoonliJkheid, leven - verstarrmg
Deze tegenstelling wordt Uitgewerkt
en gevarIeerd in hoofdstukken, die achtereenvolgens
het 'carnaval' der kinderen,
mmnaars, gelOVigen, burgers en dichters
behandelen Ook In de verhoudmgen liefde-
huweliJk en religie-kerk wordt de tegenstellmg
teruggevonden die m het laatste
hoofdstuk leidt tot de carnavalsmoraal.
men dient de burger te verstaan om tot de
dichter te kunnen naderen. Tot deze
gevoels- en gedachtensfeer behoort ook de
roman Hampton Court (1931)
Kort daarop maakte Ter Braak kenms met
Du Perron, die evenals Greshoff tot zijn
beste VrIenden zou gaan behoren en die met
zIJn spontane intelligentie zonder academisch
verleden grote mvloed op hem zou
Uitoefenen Deze vnendschap en de ontdekkmg
van de psychologisch gefundeerde
filosofie van Friednch Nletzsche gaven het
werk van Ter Braak een meuwe impuls en
tevens een nieuwe vorm. het beeldende,
nog sterk literaire element van het Carnaval
nam af, zIJn virtuoze en briljante prozastiJl
kreeg een directere zeggingskracht.
Het tIJdschnft Forum opende met het
belangrIjke, aan Du Perron opgedragen
essay Démasqué der schoonheId, dat in
1932 m boekvorm verscheen. Het schoonheidSideaal
der tachtigers, beleden m het
sonnet Demè theos van Jacques Perk, had
geleld tot de verheven schoonheidsleer der
estheten tegenover deze verstarnng stelde
Ter Braak zijn begmsel van de eigen voorkeur.
Na de autobIOgrafisch getmte roman
Dr Dumay verhest (1933) verscheen zIJn
meesterwerk Pohtwus zonder partIj
(1934) In dit uitvoerige essay geeft de
auteur Zich rekenschap van de eigen ontWikkelingsgang
en rekent hij af met de
alom heersende zwendel met zgn. hogere of
geestelijke waarden, die hiJ als eigenbelang
ontmaskert (Nletzsche') en waartegenover
hij zijn ideaal van de 'honnête homme'
stelt. Deze drang tot ontmaskering van
schijnwaarden vindt men ook in zijn vele
kleinere essays uit Forum, die hij bijeenbracht
in Het tweede geucht (1935); de
titel heeft betrekking op het tweede gezicht,
dat in de schaduw blijft van het officlele
masker van het eerste. In hetzelfde
jaar verscheen het drama De pantserkrant,
een satire op de woordzwendel, waartoe
redacteuren Zich lenen als een democratisch
blad is opgekocht door de wapenindustrie
en de dictatuur moet verdedigen.
In het herdenkingSjaar 1937 ontstond het
korte geschrift Douwes Dekker en MultatuIt,
dat fel stelling neemt tegen de bekrompen
verguizers van Multatuli, voor
wie Ter Braak een grote doch kritische
bewondermg had: de non-conformistische
morahst Douwes Dekker stelde hij als strijder
voor de mensehJke waardigheid boven
de theatrale man met het Lebak-complex.
Onder invloed van het opkomende nationaal-
socialisme ontstaat Van oude en
nzeuwe chnstenen (1937), een cultuurstudie
over de uit ressentiment geboren idee
der gehjkheid, die Ter Braak vereenzelvigde
met het oude christendom. Toen het
oude geloof verzwakte of verdween, ging dit
streven niet verloren. In de socialistische
gehJkheid biJv. heeft het hiernamaals
plaats gemaakt voor de heilstaat van de
toekomst; de fascistische gelijkheid is het
pure ressentiment, dat tot volkomen nihihsme
leidt. In de korte verhandelmg De
meuwe eh te (1939) constateerde de auteur
hoe de oude gevestigde machten, ontstaan
uit het gewijde regnum en sacerdotium
(keizerschap en pausdom), verworden zijn
tot de bruut en de schoolmeester. De nieuwe
ehte, waaraan de maatschappij behoefte
heeft, zal democratisch moeten zijn
Zo hebben de tijdsomstandigheden Ter
Braak tot een pohtieke stellingname genoopt,
hoewel hij ook deze als voorlopig en
opportunistisch beschouwde. Dit opportunisme,
waarop hij zich prmcipieel het voorstaan,
heeft mets met karakterloosheid te
maken, doch moet gezien worden als de
strijdbare vitaliteit van iemand die zich
met geen stelsel kan conformeren. Deze
strijd voor 'honnêteté' en menselijke waardigheid
deed hem stelling nemen tegen alle
vaagheden en vormen van collectivisme die
hiJ op zIJn weg ontmoette. Hij begon met de
strijd tegen loyale, gerespecteerde tegenstanders,
toen hij het katholicisme van Van
Dumkerken en het humamsme van Have-
BRAAK
laar aanviel, doch deinsde evenmin voor de
strijd met het barbarendom terug. Tegen
het totalitarisme van zowel links als rechts
verzette hij zich. Dezelfde strijdbare eerlijkheid
wordt teruggevonden in zijn journalistieke
arbeid.
Door hun duidelijke, bevattelijke taal die
toch nooit tot het vulgaire afdaalde, vormden
zij een hoogtepunt in de geschiedenis
van de Nederlandse dagbladkritiek en hoewel
het persoonlijkheidscriterium bij lateren
weinig waardering vond, bleef zijn oordeel
nog lang gezag houden. Nadat hij zelf
een selectie gegeven had in zijn bundel In
gesprek met de vongen (1938), en anderen
nog enkele bundeltjes tijdens en na de oorlog
m het licht gaven (deels als clandestiene
uitgaven), werd het overgrote deel bijeengebracht
in het Verzameld werk.
Werken: Kalser Ot to III ldeal und PraxIs Im fruhen
Mlltelalter (1928), dISS, Cmema mdltans
(1929), De absolute fdm (1931), Het natwnaalsocwllsme
als rancuneleer (1937), MephlstophelIsch
(1938), De augustijner monmk en zIJn trouwe
dUIVel (1938)
Uitgaven: De dUIVelskunstenaar (1943), Remaert
op reis (1944), Over waardigheid en macht
(1945), Journaal 1939 (1945), In gesprek met de
onzen (1946), Verzameld werk, 7 din (1950-
1952), Brtefwlssellng TB -Du Perron, 4 din
(1962-1967), De Proprta Curesartlkelen (1978),
met mi door ePEETERS
Literatuur: G H 'S-GRAVESANDE, Sprekende schrtJvers
(1935),M B TEIPEenJ VANDERWouDE,Dr
M tB, Remaert UIt EIbergen (1936); H MARS.
MAN, M tB (1939), herdr m Verzameld werk, IV,
S TAS, Een crttlsche pertode (1946), J DE KADT,
'M.t.B en de menselijke waardigheid', m Verdedlgmg
van het Westen (1947), S VESTDIJK, MUItert]
tegen het etmaal, 2 (1947), IDEM, Gestalten
tegenover mI] (1961), W L M E. VAN LEEUWEN,
Drte vrtenden (1947), HA GOMPERTS, m Jagen
om te leven (1949), IDEM, Over M t B (1949), J
GRESHOFF, m Volière (1956), V E VAN VRIES.
LAND, m Onderzoek en Vertoog, 1 (1958), R HEN.
RARD, M tB, Nletzsche en het cultuurprobleem
(1959), H A GOMPERTS, m De schok der herkennmg
(1959), J G BOMHOFF, 'De literaIre theOrie
van M t B ',mJaarb MIJ Nederl Letterk (1960-
1961), SchrtJversprentenboek, 5 (1953), P GEYL,
Van BtlderdlJk tot HUlZlnga (1963), R HENRARD,
M t B m het licht van Frtedrtch Nletzsche
(1963), M ROELANTS, De roman van het tlJdschr
Forum (1965), H DRION, Het conservatIeve hart
(1966), R HENRARD, 'M tB', m Ontmoetmgen
(1968), W MOOYMAN, Forum (1969), H VAN
GALENLAsT,Nederland voorde storm (1969);J J
OVERSTEEGEN, Vorm of vent (1969), W DROP,
'Logische en met-logische bewIJsvoermg', m
Hand Nederl fûologencongres (1970), Tirade
(1974), TB-nummer, S VANFAASSEN EA ,M t B
(1978), P F SCHMITZ, Krttlek en crtterta M t B
en het lIteratre waardeoordeel (1979), F BULHOF,
Over PolitICUS zonder partIj van M t B (1980), J
FONTIJN E A, M t B polltlek en cultuur (1982), J
BROUWERS, In De laatste deur (1983)
IG W HUYGENS]
101
BRABANDER
Brabander, Gerard den
Ps. van Jan Gerardus Jofriet, Nederlands
dichter ('s-Gravenhage 3.7.1900-Amsterdam
4.2.1968). Was eerst in dienst bij Philips,
later bij de PTT te Amsterdam; wijdde
zich vervolgens geheel aan de letteren. De
bloemlezing Dne op één perron (1937-
1941, 2 din., 1960'), die hij met Jac. van
Hattum en Ed. Hoornik samenstelde, verraadt
aanvankelijke beInvloeding door E.
du Perron en voegt hem bij de vooroorlogse
zgn. Amsterdamse groep, die anekdotische
poezie schreef in de sfeer der nieuwe zakeliJkheid.
Hij was medewerker van Werk en
daarna van Cntenum en hielp het internatIOnale
tijdschrift Centaur oprichten. Hij
publiceerde talloze dichtbundels, een groot
aantal clandestien tijdens de bezetting (De
deur op het haakje, 1943).
Den Brabander is een door het leven
gewonde en ontredderde, die In eenvoudige,
soms krachtig suggestieve en veelal
wrange verzen eigen teleurstelling en sociale
deerms beschrijft. Het bijtend cynisme
en sarcasme dat zijn meeste werk, vol pessimisme
en felle opstandigheid, kenmerkt,
van Cyntsche portretten (1934) tot hoogtepunten
als Matene-Man (1940) en De holle
man (1945), maakte in later jaren plaats
voor mildere melancholie en levensaanvaarding.
Het sonnet vond in hem een
talentvol beoefenaar. Veel vertaalwerk,
o.m van Shakespeare, Calderon, Heine,
Tolstoj, Ibsen en Rilke, verscheen van zijn
hand
Werken: Vaart (1932), Gebroken her (Vrije Bladen,
1937), Opus 5 (1937), De steenen mmnaar (1946),
Sonnetten (1946), Morb,de meI (1949),Recapltulatle
(1952), Onraad (1955), Delmum (1957)
Uitgaven: Curve (1950), bloeml, met mi van ED
HOORNIK, Verzamelde gedIchten (1966), Rembrandt,
De monsters en andere verzen (1980),
voorw van T DE VRIES
Literatuur: DAM BINNENDIJK, m Groot-Nederland,
38, 2 (1940), B AAFJES, m Criterium, 2
(1941); M J G DE JONG, Een perron naar drie
tremen (1970), ED HOORNIK, m Kntlsch proza
(1978), H DE VRIES, m Kntlek als credo (1980)
Iw GOBBERS]
Brabant, Luc{ien) Jules Ernest Marie
van
102
Vlaams dichter (Lokeren 10.10.1909-
Veurne 12.5.1977). Fotograaf en opticiën.
Noemde zijn eerste bundels Op de hIelen
van mIJn leven (1934) en Verzen van tussen
de dagen (1935). Zijn uiteindelijke stijl
legde hij vast in Bneven zonder zegel
(1936) en Zeven ellen ltefde (1940). Sindsdien
schreef hij Klein VIatIcum (1945), Het
hart van buskrUIt, een bloemlezing uit
vOrige bundels en nieuwe gedichten (1952),
en Verzen bIJ moeders dood (1961). Zijn
stijl is uniek in de Belgische poézie.
Overheersend zijn een sterke scepsis en een
even sterke sensualiteit, in zijn eerste werken
niet vrij van een zekere opzettelijkheid.
Geleidelijk verzachtte zijn sarcasme
tot milde ironie, ook zelfironie, en ingehouden
tederheid. Zijn gedichten hebben
meestal een sterk ritme, de beelden zijn
scherp getekend. Hij vertaalde (met commentaar)
De VIjfentWintIg sonnetten van
LOUlze Labé (1960). Over deze Franse dichteres
schreef hij het merkwaardige werk in
twee delen LOUlze Labé, LlOnnolze, haar
leven, haar ltefde, haar werk (Deel I: De
Jeugdjaren; Deel 11: Clone en ondergang),
oorspronkelijk in het Nederlands, maar
opmeuw in het Frans geschreven onder de
titels Les baIsers llttératres et Ie salon de
Dame Loulze Labé (1967) en Présence de
Loulze Labé au coeur de l'oeuvre de Clement
Marlo (1969).
Literatuur:A DEMEDTS, mDe VI poeZIesmds 1918,
1 (1945) IJ VERCAMMEN]
Brakman, Willem Pieter Jacobus
Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
13.6.1922). Arts, debuteerde op latere leeftijd
Zijn romans en verhalen, die elkaar
regelmatig opvolgen, verraden in hun psychologisch
realisme, scherpe analyse en
onderkoelde humor de invloed van Vestdijk
Compositorisch raffinement, een
voorkeur voor het grillige en bizarre en histOrische
belangstelling sluiten daarbij aan.
Brakman IS een virtuoos stilist, al gaat zijn
schrijfwijze door het soms al te vernuftige
en beladene wel eens vermoeien. Zijn thematiek
is veelal de uitdrukking van het verlangen
als individu te worden verlost uit
het isolement en te worden opgenomen In
een gemeenschapsverband; tegelijkertijd
stuit dit streven bij zijn personages op
weerstand, omdat ze de nolens volens
gedragen eenzaamheid maar moeilijk kunnen
opgeven.
Werken: Een wmterrels (1961), DIe ene mens
(1962), De opstandelmg (1963), Het godgeklaagde
feest (1967), Deb,elen en demonen (1969),
Kmd m de buurt (1972), Het zwart Uit de mond
van Madame Bovary (1974), De bIOgraaf (1975),
Glubkes oordeel & Het monster van Frankenstem
(1976), De blauw·ztlveren komng (1977),
Zes subtIele verhalen (1978), VIJf mameren om
een oude dame te wekken (1979), De gegoeden
(1980), Come-back (1980), Het godgeklaagde
feest een beeldroman (1980), AnSIChten Uit
Amerika (1981), Zeeland bestaat met (1981),
Een weekend m Oostende (1982), Nadere kenmsmakmg
een lUisterspel (1983); De relS van de
douamer naar Benthelm (1983), Een wak m het
kroos (1985), De bekentemssen van de heer K
(1985)
Literatuur: W DE MOOR, Meester en leerlmg (1978),
T VAN DEEL, In Jan CampertpnJzen 1979 (1979),
Bzzlletm, 10 (1981), B -nummer, De VI Glds, 65
(1981), B -nummer, R VAN DER PAARDT, In Kntlseh
lex won van de Nederlandstahge ht na
1945 (1983) [J GOEDEGEBUURE]
Bralleput, Karel
Zie Carmiggelt, Simon Johannes
Brandane, De reis van Sinte
Middelnederlands dichtwerk, overgeleverd
m twee versies, in het Comburgse hs.
uit ca 1370 en in het Hulthemse hs. uit ca
1410. Aan de laatste versie ontbreken de
eerste bladen. Voorts IS Smte Brandane in
een prozaversIe bekend. De oudst bekende
druk als volksboek is uit ca 1476.
Het verhaal gaat terug op een Ierse legende,
die via het Duits m het Nederlands
overgeleverd is. Brandane is een abt die, als
straf voor zIJn ongelovigheid, een reis van
negen Jaar over zee moet maken en onderweg
allerlei wonderen ontmoet.
Uitgaven: PH BLOMMAERT, In Oudvlaemsehe gedwhten,
2 (1841), W G BRILL (ed), Van Smte
Brandane (1871), E BONEBAKKER (ed), Van
Sente Brandane (1894), A T.W BELLEMANS
(ed ), Idem (1971), HP A ÛSKAMP (ed), Idem
(1971), A M E DRAAK (ed ), Idem (1980')
Literatuur: T DAHLBERG, Brandanwna (1958),
Leuvense BlJdragen, 59 (1970), Brandaan-nummer
[F VANTHIJN]
Brandt, Geeraert
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Amsterdam 25.7.1626-Rotterdam 12.
10 1685). Aanvankelijk horlogemaker en
werktuigkundige als zijn vader, die betrekkingen
onderhield met Descartes; sinds
1648 student m de theologie aan het
Remonstrants Seminarium te Amsterdam,
in 1652 predikant te Nieuwkoop, 1660 te
Hoorn, 1667 te Amsterdam.
Als dichter debuteerde hij in 1643 met een
minnedicht in Amsteldamsche mmnezuchjens.
Algemene bekendheid verkreeg
hiJ met het senecaanse gruwelstuk De vemzende
Torquatus, waarm dezelfde stof is
verwerkt als in Shakespeares Hamiet
(1644, 1ste opvoering in de Amsterdamse
Schouwburg 1645). Een eerste gedichtenbundel,
voornamelijk bestaande uit middelmatige
liefdespoëzie en gelegenheidsgedichten,
verscheen in 1649. Merkwaardig is
BRANDT
daarin Brandts theoretische verdediging
en praktische beoefening van het rijmloze
vers. In 1665 volgde een bundel StlchteltJke
gedichten, waarin hij zich doet kennen
als een overtuigd voorstander van godsdienstige
verdraagzaamheid. Na zijn dood
werden beide bundels, vermeerderd met
onUitgegeven en later verschenen gedichten,
herdrukt als Poezy (1688, 1719 en
1725-1727). Onbeslist blijft Brandts aandeel
in de uitgave van Vondels hekeldichten
als Poesy (dl. 2, 1647) met de beruchte
voorrede door P. (= Protestant), en van de
bloemlezmg VerscheIdene Nederduytsche
gedIchten.
Belangrijker dan Brandts dichtwerk is zijn
wetenschappelijke arbeid, allereerst de in
opdracht van de remonstrantse broederschap
en als voortzetting van Uitenbogaerts
Kerkeltjke hlstorze bedoelde Hlstorze
der reformatIe (dl. I, 1671, dl. Il, 1674,
dl III en IV, persklaar gemaakt door zijn
Jongste zoon Johannes, 1704). Het is een
betrekkelijk onpartijdige, ofschoon door
remonstrantse ogen geziene en van gereformeerde
zijde fel gekritiseerde, kerkgeschiedenis,
lopende van de hervorming tot 1624,
waarvan een ontwerp Kort verhael der
reformatIe en oorlogh tegen Spanje m en
omtrent de Nederlanden (1657, 1730<) ook
in Franse vertalmg, Hlstozre abrégée de la
réformatlOn des PUlS Bas (1726), het licht
zag. Afzonderlijk verscheen de Hlstorze
van de rechtsplegmg gehouden m den
jaren 1618 en 1619 omtrent de dry gevangen
heeren Mr Johan van Oldenbarnevelt,
Mr Rombout Hoogerbeets, Mr Hugo de
Groot (1708', 1710', 1723).
In zijn pittige, bij Hooft aansluitende, stijl
schreef hij voorts een Leven van Mlchlel
Adr de Ruzter (1687, vele malen herdrukt;
m 1687 in Duitse, in 1698 in Franse vert.
verschenen), belangrijk o.a. om de verwerkmg
van archivalia die sindsdien verloren
zIJn gegaan, een geschiedenis van Enkhuizen
(1666,1747'), een biografie van de dichter
P.C. Hooft (1677), voor wie hij reeds in
1647 een lijkrede had opgesteld naar die
van Jacques Davy du Perron op Ronsard,
en een leven van Vondel (1682), mede gebaseerd
op een aantal persoonlijke mededelingen
van de prins der dichters aan de
schrijver.
Uitgaven: J TEN BRINK (ed), Leven van Mlchlel
Adr de RUlter (1864), bloeml ,E VERWIJS (ed.),
Leven van Vondel (1866), J.e MATTHES (ed),
Leven van Hooft (1874), J HOEKSMA (ed ), Leven
van Vondel (1905), G KALFF (ed), Leven van
Mwhlel Adr de RUiter (1907), P LEENDERTZ JR
103
BRANDT
(ed ), Leven van Hooft (1923), IDEM (ed ), Leven
van Vondel (1932)
Literatuur: J DE HAES, Leven van G B (1740),
G M C LOEFF, De Nederl kerkgeschledschnJver
G B (1864), G PENON, m Bijdragen tot de gesch
der Nederl Lett ,2 en 3 (1881 en 1884), TIJdschr
v Nederl taal- en Letterk , 45 en 52 (1926 en
1933), G A VAN Es, m Gesch van de letterk der
Nederlanden, 5 (1952), S B.J ZILVERBERG, 'G B
als kerkhistoriCus', m Nederl Archief voor Kerkgesch,
49 (1968); DowNs, 'Three SeventeenthCentury
Harnlets', m European Context (1971);
SB J ZILVERBERG, G B (1971), PEL VERKUYL,
'ImitatIO van Guarml door B " m Nieuwe Taalg ,
66 (1973) [J J MAK]
Brandt, Willem
Ps. van Willem Simon Brand Klooster,
Nederlands dichter (Groningen 6.9.1905-
Bussum 29.4.1981). Vertrok in 1927 als
journalist naar het toenmalige Nederlands-
Indië, maakte Japanse bezetting en
Indonesische revolutie mee, repatrieerde
in 1955; opnieuw journalist. Uit zijn naar
de vorm overwegend traditionalistische
poezie spreekt de onrust van de Europeaan
uit de tropen, wiens leven zich tussen twee
vaderlanden beweegt. In proza schreef
Brandt o.m. over terreur in de Japanse concentratiekampen.
Een bloemlezing uit zijn
poezIe werd in 1955 door Ed. Hoornik
samengesteld onder de titel Reizend achter
het heimwee.
Werken: Oostwaarts (1937), Tropen (1938), PaCifiC
(1941), Binnen Japansch pnkkeldraad (1946),
De gele terreur (1946), pr, Demarcatielijn
(1947), pr ,Ik ben de Jeugd (1947), Indonesische
nachten (1947), De aarde van Dell (1949), pr,
Twee vaderlanden (1954), Paswoord (1955), Tussen
steen en bamboe (1956), Spoorzoekend naar
een woord (1957), De achterkant van de maan
(1959), Hart van Jade (1959), herdr Chmese lyrische
p , Een streep door de zon (1960), met mI
van V E VAN VRIESLAND, Het geheim (1960),
nov, Wllderms (1962), FetisJ en femks (1963),
Kleung memoriaal van de Hollanders op OudJava
(1964), Verzamelde gedichten (1965), Indonesle's
voltoOid verleden tiJd (1965), PrUik en
provo (1967), krlt ,Zuld-Afnka, een reisjournaal
(1968), De gedichten van een vnj metselaar
(1968), Oerwouden en savannen (1969), pr , Het
land van terugkomst (1976), De keerkrIngvogel
(1980)
Literatuur: H DE VRIES, 'W B en zIJn dichtwerk', m
De Gids (1954), ED HOORNIK, m Kntlsch proza
(1978) [G W HUYGENS]
Brandt Corstius, Hugo
104
Nederlands essayist en columnist (Eindhoven
29.8.1935). Schrijft onder versch. ps. in
diverse periodieken (De Volkskrant, Vnj
Nederland, Hollands Maandblad): Battus,
Raoul Chapkls, Piet GriJS, Jan Eter en Stoker
zijn daarvan de bekendste. Studeerde
wiskunde en algemene taalwetenschap te
Amsterdam, was redacteur van Propna
Cures. Promoveerde in 1970 op Excerslses
m Computwnal Lmgwsttcs, was werkzaam
bij het Mathematisch Centrum te
Amsterdam en vervolgens aan het Instituut
voor Neerlandistiek aldaar. In 1974
werd hij buitengewoon lector aan de Erasmusuniversiteit
te Rotterdam.
Door middel van een logische en heldere
redeneertrant komt Brandt Corstius soms
tot conclusies die de waarheid op zijn kop
schijnen te zetten: Ik sta op mljn hoofd
(1966, Raoul Chapkis). Samen met De reizen
van Pater Key (1966, Raoul Chapkis)
kan deze bundel als zijn literair debuut
gezien worden, m 1967 bekroond met de
Anne Frankpnjs Zijn activiteiten op het
terrein van lingUistlek en computers bliJken
behalve uit zijn dissertatie o.m. Uit
Aigebraische taalkunde (1974) en Computer-
taalkunde (1978), maar ook uit zijn
satirisch en polemisch werk, zoals Bh]! met
Je fikken van de lwzepoten af'
Zijn onder ps. Battus geschreven Opperlandse
taal- & letterkunde (1981), een vrolIjke
en inventieve vorm van taalkunde,
werpt aan de hand van tal van formele taalspelletjes
een verhelderend licht op wat
taal op het gebied van de vormgeving vermag
Zijn scherpe en sterk polemische bijdragen
waarin hij vaak bekende Nederlanders
tot het mikpunt van zijn satire maakt,
leidden herhaaldelijk tot juridische stappen,
echter zonder dat tot strafvervolging
kon worden overgegaan. Wel veroorzaakte
dit mlmster Brmkmans weigering hem in
1985 de P.C. Hooftpnjs toe te kennen.
Werken: Zes dagen onbedachtzaamheid kan maken
dat men eeuwig schreit (1966, Chapkls), GnJsboek.
of de nagelaten bekentemssen van Raoul
Chapkls (1970), Zlnmg tUig (1971), Plet GnJs IS
gek (1975), A IS een letter (1975), De encyclopedie
(1978, Battus), TeleViSie, psychiaters, computers
en andere gnezelverhalen (1978),
honderd Ik kom' (1981), essays
Literatuur: J BLOKKER, m Het eeuwige examen
(1977), N MATSlER, m Kritisch leXicon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1981), De kroon op
het kwetsen De affaire H B C lP C HooftpnJs
1984 (1985) [GJ VANBORK]
Brandt van Doorne, C.P.
Zie Kollewijn, R.A.
Bredero, Gerbrand Adriaensz.
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 16 3 1585 - aId. 23.8
1618) Was het derde kmd van AdrIaen
Corneiisz. Bredero en Maryghen Gerza,
dat door een beeldende
brandsd. Er waren twaalf kinderen, van wie
de meeste jong stierven. De naam Bredero
is ontleend aan een uithangbord of gevelsteen
met de beeltenis van de geuzenjonker
Hendrik van Brederode (1531-1568), in
calvinistische kringen vereerd om zijn optreden
bij het Verbond der Edelen en bij
het zgn. smeekschrift. Vader Bredero was
een welgesteld schoenmaker - geen schoenlapper,
die behoorden zelfs tot een ander
gilde -, kapitein bij de schutterij, later
belastingpachter en bezitter van een kleine
kunstverzameling.
Gerbrand Bredero's geboortehuis stond
aan de Nes, naast de Vleeshal waarboven
de rederijkerskamer d'Eglentier bijeenkwam;
deze aanvankelijke huurwoning
werd in december 1586 door zijn vader
gekocht; In 1602 werd deze eigenaar van
een pand op de Oudezijdsvoorburgwal, bij
de Varkenssluis. Daar heeft de dichter zijn
verdere leven gewoond. Bredero was een
volbloed-Amsterdammer, bewust burger
en kunstenaar van de snel in welstand,
macht en omvang groeiende handelsstad,
die de Westeuropese rol van Antwerpen
had overgenomen en honderden energieke
emigranten herbergde. Hij genoot behoorlijk
onderwijs; hij kende redelijk Frans en
werd In het atelier van de italianiserende
François Badens opgeleid tot schilder -
indertijd een erkend maatschappelijk beroep,
in tegenstelling tot het dichterschap.
Maar noch van hem, noch van zijn leermeester
is een gesigneerd stuk bekend.
Men mag aannemen dat hij omstreeks zijn
20ste jaar bekend was met de leden van
d'Eglentier; vooral had hij omgang met
leden van de Brabantse kamer en voorts
met dichters en schilders In Amsterdam en
omgeving. Sinds 1611 gold hij als een
belangnjk toneelschnjver.
In 1616 maakte hij kennis met Hugo de
Groot, aan wie hij de druk Rodd'rlck ende
Alphonsus opdroeg. Hij behoorde tot de
vrienden van Hooft en volgde Samuel Coster,
toen deze na interne moeilijkheden in
d'Eglentier zijn Duytsche Academie oprichtte.
Bredero IS ongehuwd gebleven, al hebben
blijkens zijn amoureuze gedichten talrijke
vrouwen in zijn leven een rol gespeeld.
Onder hen bevonden zich Maria Tesselschade
Vlsscher en in de winter 1617 -1618
Magdalena Stockmans, die evenwel 18 juni
1618 huwde met de 41-jarige koopman
Isaac van der Voort en naar Italië vertrok.
Voor deze laatste is Oogen vol majesteyt
BREDERO
geschreven; het daarvan bewaard gebleven
hs. is misschien eigenhandig, maar zekerheid
IS er niet. De Margriete-gedichten zijn
niet autobIOgrafisch, doch uit het Frans
vertaald.
Eind december 1617 zakte Bredero, die per
slede terugkeerde van een begrafenis in
Haarlem, door het ijs. Als dit al de oorzaak
van een ziekte IS geweest, heeft hij zich
spoedig hersteld: het jaar 1618 was vol activiteiten.
Hij overleed, getuige de doodsbenchten,
vrij plotseling, juist toen Holland
in politiek opzicht uiterst kritieke dagen
beleefde: op 29 augustus vond de arrestatie
van Van Oldenbarnevelt en Hugo de Groot
plaats.
Blijkens een aantekening in hs. van Bredero
sr. werd de dichter begraven 'In der Heyhger
Stede' (Kalverstraat). Het veelvuldig
afgedrukte portret, naar links gewend
(voor het eerst gepubliceerd in Oud-Holland,
11, 1855) IS niet van de overledene,
maar een zelfportret van dt' schilder David
Bailly (Oud-Holland, LXII, 1950). Het enige
aanvaardbare, zij het postume portret, is
de gravure in versch. vroege uitgaven van
zijn werk.
Behalve het op zich zelf belangwekkende
proza van de inleidingen tot zijn spelen en
van enige gedrukte brieven, schreef Bredero
uitslUitend lyrisch en dramatisch werk.
Zijn lyriek, aanvankelijk deels in liedboeken
gepubliceerd - soms met een zinspreuk,
soms met zijn naam - is na zijn
dood gebundeld in het Boertlgh, amoureus
en aendachtlgh groot hed-boeck. Wsch.
heeft de dichter dit zelf nog in zekere mate
voorbereid; het is nl. bekend dat er in 1616
te Leiden een Geestlgh hedt-boecxken was
Uitgegeven, al is daarvan geen exemplaar
teruggevonden. Na een ongeautoriseerde
Amsterdamse herdruk verzorgde hij zelf
een derde druk, maar ook van deze beide
edities is geen exemplaar bewaard gebleven
en van een druk uit 1621 slechts één. Het
Groot hed-boeck (1622) is de enige volledige
editie; de drie in de titel genoemde genres
volgden de rederijkerstraditie: int sotte,
int amoureuze, int vroede. Mede daardoor
is het bijzonder moeilIjk uit de meestal niet
te dateren teksten te besluiten tot biografische
bijzonderheden.
Onder de boertige liederen worden meesterstukjes
als 'Boerengeselschap', 'Van
Gijsjen en Trijn Luis', 'Een oudt bestevaertJe
met een jong meysjen', 'Haarlemsche
drooghe Harten' enz. aangetroffen. In
kleurige volkstaal zijn hier kluchtige le-
105
BREDERO ______________________________________________ ___
106
vensverhoudingen uitgebeeld op een wijze
die verwant is aan befaamde genreschilders
als Adriaen Brouwer, Van Ostade en Jan
Steen. Nog In het Boert!gh hed-boeck
beginnen de talrijke liefdesliederen, die
voorts het gehele 'amoureuze' deel vullen,
dat apart getiteld is als 'De groote bron der
minnen'. Tot de fraaiste, meest persoonlijke
gedichten behoren: 'Al ben ick schoon
liefje niet machtig rIJck', 'De minne die in
mijn hartje leyt', 'Kon ick eens recht
bedwingen', 'Mocht Ick verwerven 't geen
Ick wou', 'Ooghen vol maJesteyt' en het
on ge evenaarde lied "s Nachts rusten meest
de dieren'. Het Aendachtlgh hed-boeck
bevat vrome, ernstige teksten, soms getuigend
van inkeer en berouw. Niet alle poëzie
van Bredero staat even hoog; er is veel vlot
rijmwerk bij, geschreven op een bekende
melodie, en eveneens menig sonnet, waarin
de renaissancestijl wel is nagestreefd maar
niet bereikt. In zIJn zuiverste lyriek evenwel
bezit Bredero een natuurlijkheid, een
echtheid, een directheid, waarbij Hooft als
gekunsteld en Vondel als pathetisch aandoet.
Ook het dramatisch werk van Bredero is in
drie genres te verdelen: tragikomedies,
kluchten en blijspelen. De tragikomedies
hebben hun stof voornamelijk ontleend
aan de Spaanse roman Palmeryn van Ohven
en worden daarom wel 'romantisch'
genoemd. Rodd'rlck ende Alphonsus (gespeeld
1611, gedrukt 1616) is een liefdesdrama
in vijf bedrijven met 'chooren': de
twee hoofdpersonen, boezemvrienden, zijn
beiden verliefd op prinses Elisabeth. Zij
verkiest Rodd'rick, maar het feit dat deze
door een misverstand zijn vriend en medeminnaar
doodt, richt ook hem te gronde. Al
speelt dit stuk in Spanje, het bevat vermakeliJke
Intermezzo's in Amsterdamse stijl
van de page Nieuwen-Haen en de dienstmaerte
Griet Smeers. Zo'n vermenging
vindt ook plaats in Grlane (gespeeld 1612,
gedrukt 1616). Andere tragikomedies van
Bredero zijn Lucelle (naar het Frans; 1616)
en Stommen ridder (gespeeld 1618).
In zijn kluchten zet Bredero een succesrijk
middeleeuws genre op voortreffelijke wijze
voort; wat intermezzo was in de tragikomedies,
krijgt bij hem een zelfstandige vorm.
De Klucht van Symen sonder soet!cheyt
(1612) begint met een alleenspraak van
deze ouderwetse zuinigaard en gaat via een
volkse scheldpartij over in een koddige liefdesverklaring
aan Teuntje Roert-miJ-niet.
De klucht van de koe (1612) behandelt een
vanouds bekend voorval (o.a. vermeld In
het Antwerpse Cluchtboeck, 1576): een
gauwdief ontsteelt een domme boer zijn
koe en ziet dan nog kans de boer zelf deze
koe voor hem te doen verkopen. Bredero
heeft de stof levendig bewerkt en naar
eigen Vinding uitgebreid met een dronkemanstoneel
In de herberg van Vriesse
Grietje aan de Amstel. De Klucht van den
molenaar (1613) overtreft de belde vOrige
In levendigheid maar ook in erotische VriJmoedigheid:
de wulpse molenaar Wil de
nacht doorbrengen met de stadsvrouw
Trijn Jans, die de poort gesloten heeft
gevonden en nu in zIJn molen verblijft,
maar door listig overleg van de twee vrouwen
en hun opzettelijke verwisseling slaapt
hiJ ongewild en ongeweten bij zijn eigen
echtgenote Op zIJn advies neemt ook zijn
knecht de kans waar. Maar als de waarheid
blijkt, IS de molenaar bekeerd.
Met Moortje waagde Bredero zich aan een
groot blijspel (1615, gedrukt 1617). Hij
gebrUikte de Eunuchus van TerentIus in
een Franse vertaling, veramsterdamste
toestanden en figuren en bracht zoveel uitbreidingen
van eigen vinding aan, dat de
omvang meer dan verdubbeld werd.
Nadat Hooft In 1616 Bredero's Moortje
had overtroffen met zijn Warenar, overtrof
Bredero dit in april 1617· weer met de
Spaanschen Brabander Jerohmo, het
hoogtepunt van de Nederlandse blijspelkunst
in de gouden eeuw. Ofschoon deze
stukken van calvimstische zijde tegenstand
ondervonden, waren zij zeer in trek,
hetgeen de opbrengst der vertoningen, ten
bate van de liefdadigheid, ten goede
kwam.
Bredero heeft de stof ontleend aan de anonieme,
waarschijnlijk door Diego Hurtado
de Mendoza geschreven, Spaanse schelmenroman
Lazarlllo de Tormes, waarvan
o.a. in 1609 een Nederlandse vert. was verschenen,
en wel voornamelijk een passage
uit hoofdstuk III met enkele gegevens uit
hoofdstuk I.
Bredero's leven inspireerde A.M. de Jong
tot zijn roman De dolle vaandrig. Sedert de
Brederoherdenklng in 1968 verschijnt er
een volledige nieuwe uitgave van zijn werken
onder redactie van G. Stuiveling.
Uitgaven: J n;N BRINK E A (ed), De werken van
GAB, 3 din (1890), J A.N KNUTTEL (ed),
Idem, 3 din (1921-1929), A A VAN RIJNBACH
(ed ), De kluchten (1924), F R COERS FZN (ed),
'Liederen van B " In LIederen van Groot-Nederland
(1933), A A VAN RIJNBACH, Groot lied-boeck
(1944), C H A KRUYSKAMP (ed ), Rodd'nck ende
Alphonsus (1968), J DAAN (ed), Kluchten
(1971), CA ZAALBERG (ed), Lucelle (1972),
C HA KRUYSKAMP, Stommen ridder (1973), F
VEENSTRA, Grwne (1973), CF P STUTTERHEIM
(ed ), Spaansehen Brabander (1974), B C DAM.
STEEGT (ed ), Het daget uyt den Oosten (1976),
C H A KRUYSKAMP (ed ), Kluchten (1976'), E K
GROOTES (ed ), Schyn-heyhgh (1979), A KEERSMAEKERS
(ed ), Toneelspelen (1979), F H MATTER,
G STUIVELING EA (ed), Groot lled-boeck, 3
din (1979-1983), A KEERSMAEKERS (ed), Vertaalde
gedichten (1981), PEL VERKUYL (ed ),
Angenzet (1982), B C DAMSTEEGT (ed ), Moortje
(1984)
Literatuur: J TEN BRINK, GAB Historisch-aesthetlsche
studie, 3 din (1888'), J H W UNGER,
GAB, eene blbllOgraphle (1884), aangevuld m
Oud-Holland, 2 (1884), J PRINSEN, GAB
(1919), JAN KNUTTEL, B (1949); J P NAEFF,
De waardering van GAB (1960), JAN KNUTTEL,
B , poeet en Amsterdammer (herz door TH
DE VRIES en J B DE KLERK, 1968), A G H BACHRACH
E A, Rondom B (1970), J P NAEFF, B en de
kritiek (1971), J H CARTENS, 't Kan verkeren,
leven en werk van G B (1972), G STUIVELING,
Memoriaal van B (1975'), S MELISSEN, 'De
hedendaagse Gouden Eeuw', m Spektator, 11
(1981-1982), Spektator, 14 (1984-1985), B -nummer,
WERKGROEP PUBLICITAIRE VAARDIGHEDEN, B
(1985) [G STUIVELING]
Bremt, Stefaan van den
Vlaams dichter en essayist (Aalst 12.10.
1941). Studeerde Romaanse filologie te
Leuven, werd leraar Frans en geschiedenis
te Brussel. Medewerker en redacteur van
het tijdschrift Kreatief. Zijn bezoek aan de
Palestijnse vluchtelingenkampen in Jordaniè
in 1969 bracht hem in contact met het
Palestijnse verzet en dit leidde uiteindelijk
in 1974 tot een veroordeling wegens medeplichtigheid
aan de Palestijnse aanslag
van 1972 die hem tevens zijn baan kostte.
Van den Bremt debuteerde in 1968 onder
het ps. Stevi Braem met de dichtbundel
Sextant. Zowel in deze bundel als in de
erop volgende Een valkuzl m de wolken
(1971) en Van het een komt het ander
(1973) blijkt zijn thematiek gericht op de
verhoudmg tussen de versimpelde weergave
van de werkelijkheid en de complexheid
van die werkelijkheid zelf. In zijn Dossier
Latijns Amerzka (1972) en in Het spel van
Angèle en Adèle (1976) richt hij zich vooral
op maatschappelijke en politieke vraagstukken.
Zijn engagement blijkt ook uit de
vertalingen die hij verzorgde, werk van
Nicolas Guillén en Bertolt Brecht. In 1980
werd hem de L.P. Boonprijs voor zijn gehele
werk toegekend.
Werken: Bommerskonten (samen met anderen,
1978), Andere gedichten (1980)
Literatuur: D VAN BERLAAR-HELLEMANS, '8 V dB',
m Kritisch lexicon van de Nederlandstalige llt
na 1945 (1981) [GJ VANBORK]
BRINCKERINCK
Brender a Brandis, Gerrit
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Leiden 21.3.1752-Amsterdam 23.6.
1802). Gemeentesecretaris van Amsterdam,
algemeen secretaris van de MaatschappIJ
tot Nut van 't Algemeen, rector in
Fehx Merltis. Gaf les in Wiskunde en controleerde
de stadsmaten en -gewichten.
Tot zijn oeuvre behoort een aantal bewerkmgen
en vertalingen van toneel- en zangspelen:
Abraham op Morza (1781) naar
A.H. Niemeijer, Het vonniS naar wensch
(1781) naar M.J. Sedaine, Phzlotas (1783)
naar G.E. Lessing, De gouden brUiloft van
KlorIS en ROOSJe (1791) naar C.F. Weisse,
De schaakmg Uit het serail (1797) naar
C.F. Dretzner, De ouderlzefde (1799) naar
G.A Demoustier, en Het vernietigd verdrag
(1799) naar B.J. Marsollier des Vivetières.
Schreef voorts een aantal werken voor 't
Nut, een gedicht over de schilderkunst
(1780), een levensschets van burgemeester
P.C. Hooft (1787) en essays, o.a. Over het
verband tusschen de dicht- en schilderkunstige
naarvolgmg (1788). Van 1781-
1784 gaf hij het Taal- dicht- en letterkundig
kabmet uit (6 din.), gevolgd in 1785-
1790 door het Taal- dicht- en letterkundig
magaZijn (4 din.). Over deze invloedrijke
figuur en zijn werk ontbreekt nog altijd een
monografie. [A N PAASMAN]
Breton de Nijs, E.
Zie Nieuwenhuys, Robert
Breughel, Gerrit Hendricksz van
Noordnederlands dichter en boekdrukker
(Antwerpen ca 1573-Amsterdam 5.1.1635).
Was lid van de Brabantse kamer Het Wit
Lavendel, schreef gedichten, twee deeltjes
Boertighe cluchten (1613') en vertaalde de
50 niet door Coornhert gekozen en bewerkte
Lustige historzen Joh Boccatu (1605).
Literatuur: J J MAK, Vier excellente kluchten
(1950), J.G C ABRIELS, Zwdnederl boekdrukkers
en boekverkopers (1974) [G STUIVELING]
Brinckerinck,Jo_h_a__n_ne _ s ____________ _
Noordnederlands prozaschrijver. GeesteliJk
leidsman, vertegenwoordiger van de
Moderne Devotie (Zutphen 1359-Deventer
26.3.1419). Sinds 1380 volgeling en metgezel
van Geert Grote en na diens dood in
1384 een der eerste bewoners van het Heer
Florens-huis te Deventer. Leider van het
door Grote zelf gestichte zusterhuis, het
107
BRINK
Meester GeertshUIs, sticht hij het snel
beroemd geworden en als model dienende
vrouwenklooster te Diepenveen, waarvan
hij de eerste rector werd. Bewaard gebleven
zijn van hem een tiental collaties (d.w.z.
gelmproviseerde preken), door Lijsbet van
Delft opgetekend en door Rudolf Dier de
Muden geredigeerd. Gehoorzaamheid was
zijn meest geliefde deugd.
Uitgaven: W MOLL, m Kerkhistorisch Archief, 4
(1866), LAM GOOSSENS, 'Een onbekende collatie
van J B', m Archief van het aartsbisdom
Utrecht, 72 (1953), P J BEGHEYN, 'Drie collaties
van J B " m Archief voor de gesch van de katholieke
kerk In Nederland, 13 (1971)
Literatuur: W J KUHLER, J B en ZIJn klooster te
DIepeveen (1908, 1914'), A HYMA, The Chrlstwn
Renaissance (1925), R LIEVENS, 'LezenderwIJs,
Is en Coesfeld', m Hand Kon ZUidnederl MIJ v
Taal- en Letterk en Gesch , 35 (1981)
IJ J MAK EN J REYNAERT]
Brink, Jan ten
Nederlands prozaschrijver (Appingedam
15.6.1834-Leiden 19.7.1901). Had tijdens
zijn studie theologie te Utrecht een bijzondere
belangstelling voor C.W. Opzoomer.
In 1857 werd zijn prijsvraagstuk over G.A.
Bredero bekroond. Drie jaar later promoveerde
hij bij Ter Haar op een dissertatie
over Coornhert. Was enige tijd huisleraar
te Batavia en daarna (1862-1884) leraar
aan het Haags gymnasium, waar hij o.a.
Emants, Couperus en Netscher als leerlingen
had. Toen volgde zijn benoeming tot
hoogleraar te Leiden, als opvolger van
Jonckbloet. Van 1869 tot 1887 was hij
redacteur van Nederland.
Hij schreef Oost-IndIsche dames en heeren
(1866), vier novellen gebaseerd op zijn
korte Indische ervaring, aantrekkelijker
dan latere verhalen, al vindt men ook hierin
de zwart-wit tegenstelling die Ten
Brinks weinig gecompliceerde en wat
haastige natuur verraadt. Hij was een bijzonder
produktief, maar nogal oppervlakkig
schriJver. Ook zijn studies hebben weinig
diepgang. In zijn letterkundige schetsen
beperkte hij zich tot het verzamelen
van allerlei, vaak onbelangrijke, feiten.
GeschIedems der Nederlandsche letterkunde
(1897) verdient vermelding wegens
de rijkdom en kleur van de illustraties en
facsimIles
Werken: Gerbrand Adrlaensen Brederoó (1859),
bewerkt m 1871 en 1888, Dlrck Volkertsen
Coornhert en Zijne Wellevenskunst (1860), De
schoonzoon van Mevrouw de Roggeveen, 2 din.
(1871-1873), r, Emtle Zola (1879), De familie
Muller-Belmonte (1880), r, Geschiedems der
Noord-Nederlandsche letteren In de XIXe eeuw
(1888-1889), met naw van F SMIT-KLEINE
108
Uitgaven: Romans en novellen, 4 din (1885), T.H
DE BEER, Gesch der Noord-Nederl lett In de
XIXe eeuw (1902-1904'), L BRUMMEL, J t B lCd
Busken Huet Brieven aan de Uitgever van het
tijdschrift Nederland (1965)
Literatuur: G BROM, Geschiedschrijvers van onze
letterk (1944), F SCHREGEL-ONSTEIN, Het riJk
geschakeerde leven van Prof Dr J tB (1972), J
IN 'T VELDT, 'Het humamsme van J tB', m
Rekenschap, 25 (1978) [H A WAGE]
Broeck, Walt er (Stefaan Karel) van den
Vlaams prozaschrijver (Olen 28,3,1941),
Volgde hoger beroepsonderwijs Nederlands
en geschied ems te Lier en werd leraar
In deze vakken. Richtte In 1965 samen met
Frans Depeuter en RobIn Hannelore het
tijdschrift Hetbel op. In 1974 verliet hiJ het
onderwijs en werd hoofdredacteur van het
advertentieblad Turnhout Ekspres, Vanaf
1979 is hij redactielId van het Nteuw
Vlaams TtJdschrlft,
In 1967 debuteerde Van den Broeck met de
roman De troonopvolger, Uitgegeven in
eigen beheer, Daarna volgden het feuilleton
Lang weekend (1968) en 362 880 x Jef
Geys (1970), waarmee hij als experimenterend
prozalst naam maakte, Voorts schreef
hij toneelstukken, televisiespelen en een
kinderboek, Tevens is hiJ samensteller van
een aantal anti-Hollander moppen boekjes,
zoals 1 cola met 6 netjes (1969),
Als kind uit een arbeidersgezin heeft Van
den Broeck er steeds naar gestreefd om via
zijn literaire werk de geschiedenis van zijn
land, speciaal van zijn streek, zo te beschrijven
dat die een belIchting van onderaf
kreeg, dat wil zeggen vanUit het gewone
volk, daarmee de offiCiële beeldvorming
corngerend, Heel duidelIjk speelt dat engagement
een rol in zijn toneelstuk Groenten
UIt Balen (1972), dat een door hem van
dichtbij meegemaakte staking tot onderwerp
heeft. In Brief aan BoudewIJn (1980),
de roman die hem ook in Nederland op slag
roem bracht en daar dan ook bekroond
werd met de Henriëtte Roland Holstpnjs
1982, neemt hij konmg BoudewIjn als het
ware bij de hand om hem te confronteren
met zijn onderdanen en hun leefomstandigheden.
De ironie die zIJn werk kleurt,
maakt dat zijn engagement echter nOOIt
dogmatisch of zwaarWichtig wordt.
Zowel In deze roman als in de 'doorkiJkroman'
De dag dat Lester Satgon kwam
(1974) en de roman Aantekemngen van
een stambewaarder (1977) vormen autobiografische
gegevens de aanleiding om een
relativerend, maar tevens genuanceerd
beeld van de werkelijkheid te geven. DaarbiJ
streeft hij naar de doorbreking van het
kunstmatig in stand gehouden traditionele
beeld, dat naar zijn mening berust op politieke
en ideologische veronderstellingen
die een bepaald (economisch) belang dienen.
Hoezeer hij daarbij de actualiteit op
de voet volgt, blijkt uit 'Tien jaar later'
(Nieuw Vlaams TlJdschnft-cahier, 1982),
waarm hij opnieuw de personages uit
Groenten Uit Balen ten tonele voert, maar
nu in hun nieuwe sociale positie.
Van den Broecks werk werd veelvuldig
bekroond. In 1972 ontving hij voor Mietje
Porselem en Lilt Sprmg-m-'t Veld (1970)
de prijs voor het beste kinderboek van de
provincie Antwerpen. In 1973 werd hem de
letterkundige pnjs van de provincie Antwerpen
toegekend voor Groenten Uit Balen
In 1981 werd zijn totale toneelwerk
bekroond met de Sabamprijs. Voor Bnef
aan BoudewIjn verleende de stad Aalst
hem de Dirk MartenspriJs in 1981.
Werken: TrO!ka voor spoken (met Frans Depeuter
en Robm Hannelore, 1970), brieven, In beslag
genomen Een politiek-erotische satire (1972),
Mazelen (1972), t , Een andere Vermeer (1974),
t, GreenwlCh (1974), t, Het wemelbed (1978), t,
Tot nut van 't Algemeen (1979), t , Au bowl/on
beige (1981), t
Uitgave: De horzel m de nek (bevat het toneelwerk
Mazelen, Groenten wt Balen, Een andere Vermeer,
het met eerder gepublIceerde De rekenmg
van het kmd en Greenwlch) (1977)
Literatuur: J DE Vos, 'Het theater van W v dB', m
Ons Erfdeel 21, 5 (1978), Yang 15, 5 (1979),
V dB-nummer, K VERMEIREN, mtervlew, m
Kreatief, 16, 1 (1982), IDEM, 'W v dB', m Kntlsch
leXicon van de Nederlandstalige IIt na
1945 (1982), J J WESSELD, 'De gronden van
W v dB', m Vlaamse wegen het vernieuwende
proza m Vlaanderen tussen 1960 & 1980 (1983)
[GJ VAN BORK)
Broeckaert, Karel
ZUIdnederlands prozaschrijver (Gent 22.
5.1767 -Aalst 11.8.1826). Griffier van het
Vredegerecht te Aalst. Schrijver van spectatoriale
vertogen, waaruit een gematigd
rationalisme en antiklerikalisme spreekt.
Tijdens de eerste Franse tijd gaf hij het
prorevolutionaire blad Dagelyks Nieuws
van Vader Roeland Uit (1792-1793), vanaf
het elfde nummer getiteld Dagelyks
Nieuws van Klokke Roeland. Het Parijse
revolutionaire blad Le Père Duchesne (Hébert)
was zijn voorbeeld.
Van 1795-1798 verscheen de politiek-satinsche
periodiek De sysse-panne ofte den
estammé der ouderlmgen, gekenmerkt
door een pittig en levendig taalgebruik,
BROEK
humor en volks realisme. Door middel van
samenspraken tussen figuren van versch.
politieke stromingen worden nieuwe
Ideeen gepropageerd. Duidelijk blijkt dat
de schrijver een aantal verlichte schrijvers
kende; hij citeert en verwerkt o.a. Voltaire.
In het begin van de 19de eeuw verscheen
een aantal gedichten van zijn hand, waaronder
vaderlandse poëzie.
Als bijdragen aan almanakken publiceerde
hij verhalend proza: Jellen en Mietje, Het
avondparttjtjen, Meester Naeyer. De bekende
zedenschets Jellen en Mietje
(geschr. 1811, uitg. 1815) beschrijft een
Gentse vrijage en wordt beschouwd als de
eerste Vlaamse novelle, mogelijk een aanzet
tot een roman. In het begin van de 20ste
eeuw bracht A. Jacob Broeckaert opnieuw
in de belangstelling door middel van enkele
bloemlezmgen met inleiding.
Uitgaven: A JACOB (ed ), De sysse-panne Borgers
m den estammé (1922), bloeml ,met mi en aant.;
IDEM, Den Jongen TobiaS (1924), met mi en aant ,
Jellen en Mietje (1932)
Literatuur: PH BLDMMAERT, De Nederdwtsche
schrijvers van Gent (1861), C UYTERSPROT, 'K.B
en zIJn tIJd', m Land van Aalst, 29 (1977)
[A N PAASMAN)
Broek, Lambregt van den
Nederlands dichter (Rotterdam 31.8.1805-
aid. 16.12.1863). Van eenvoudige afkomst;
ontwikkelde zich door zelfstudie; debuteerde
in de Nederlandsche Muzenalmanak
(1824) en werd de protégé van Immerzeel
en Tollens, die in de Vaderlandsche
Letteroefemngen van 1831 het werk van
deze poetIsche pakhUisknecht anoniem recenseerde.
Later was Van den Broek werkzaam
op een handelskantoor; sinds 1845
leefde hij van zijn pen.
Van den Broek heeft veel tijdschriftbijdragen
en bundels eenvoudige, soms luimige
poezie op zijn naam staan, o.a. Vaderlandsche
poeUj (1833) en Vaderlandsche muze
(1857); daarnaast uitgaven voor kinderen,
o.a. Proeven van gedichtjes voor kmderen
van alle standen (1857) en Proza en poeUj
voor jongens en meisjes (1859). Zijn werk
vond in zijn tijd wel waardering, getuige
ook de verzorging van zijn Nagelaten en
verspreide gedichten (1864), met een voorrede
van A. Bogaers en een levensbericht
door H. Maronnier.
Werken: Gedichten (1828); De BataVieren (1833);
Nieuwe gedichten (1833); Schetsen en omtrekken
(1852), Gedichten (1857), Professor CehbatarlUS
Zijne redevoermgen, kamergedachten,
enz (1862)
Uitgave: W J VAN ZEGGELEN (ed), Gedichten
(1872) [G W HUYGENS)
109
BROEKHUIS
Broekhuis, Henk
Zie Reve, Karel van het
Broekhuizen, Joan van
Ook Janus Broukhusius, Noordnederlands
dichter (Amsterdam 20. 11.1649-Amstelveen
15.12.1707). Schreef ook onder het ps.
Joannes Vossius. Hij werd opgeleid voor
apotheker, maar verkoos een militaire
loopbaan. Van 1672 tot zijn pensionering in
1697 was hij in krijgsdienst. Als klassiek
filoloog gaf hij de gedichten van Propertius
(1702) en Tibullus (1708) uit.
Zijn poezie, die sterk onder invloed van
Hooft staat, omvat naast gelegenheidsgedichten
o.a. minnedichten, herdersliederen
en hekeldichten, deels in het Latijn, deels
in het Nederlands. Zijn gedichten zijn na
zijn dood uitgegeven door zijn vriend en
biograaf David van Hoogstraten.
Uitgaven: J PLUIMER (ed ), Gedichten (samen met
Pluimers eigen dichtwerk, 1677), D VAN HoOGSTRATEN
(ed ), Carmlna (1684), IDEM, Poemata
(1711), IDEM, Gedichten (1712, herdr 1822 en
1834), met blOgr ; R.A. KOLLEWIJN (ed.), GedIChten
(1883), J A WORP (ed.), Epistolae selectae
(1889), IDEM, Ad Petrum Burmannum eplstolae
(1893)
Literatuur: H E. MOLTZER, 'B " In Studlen en schetsen
van Nederl letterk (1881); J.A. WORP,
'J.v.B ',In TiJdschr Nederl Taal- en Letterk ,10
(1891); A S. KOK, 'J.v.B. en zIJn Morgenzang', In
Van d,chters en schriJvers, 1 (1898)
[p J VERKRUIJSSE]
Broer Janszoon
Noordnederlands prozaschrijver (17de
eeuw). Samen met Caspar van Hilten de
oudst bij naam bekende dagbladschrijver
uit Amsterdam, het belangrijkste centrum
van de krantenwereld aan het begin van de
17de eeuw. Zijn krant Tydmghen uyt Verscheyde
Quarheren bezat ook een Franse
versie, nl. Nouvelles de Dwers Quarhers.
De oudste bewaarde nummers van zijn
krant dateren van 1619. Het speciale nummer,
dat hij uitgaf naar aanleiding van
de terechtstelling van Oldenbarnevelt
(13.5.1619), bleef ook bewaard.
Literatuur: F. DAHL, Amsterdam, Earhest Newspaper
Centre of Western Europe (1939), Dutch
Corantos, 1618-1650 (1946) [TH LUYKX]
Brom, Gerard
110
Nederlands kunst- en literatuurhistoricus
(Utrecht 17.4.1882-Wychen 30.11.1959).
Studeerde aanvankelijk medicijnen, vervolgens
letteren aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht, waar hij in 1907 cum laude promoveerde
op Vondels bekering, later omgewerkt
tot Vondels geloof (1935). Met een
onderbreking voor een studiereis naar italië
(1911-1913) was Brom leraar Nederlands
en van 1923 tot 1952 hoogleraar te
Nijmegen (tot 1946 kunstgeschiedenis,
daarna Nederlandse en algemene literatuurgeschiedenis).
Stichtte in 1916 het
maandblad De Beward, dat leiding wilde
geven aan het rooms-katholieke culturele
leven.
Brom publiceerde veel bijdragen over letterkundige,
maatschappelijke en theologische
onderwerpen. Overal getuigde hij van
een grote belezenheid. Rooms vóór alles
kon hij heftig opkomen voor zijn overtuiging,
zonder zijn drang naar een middelaarschap
te verloochenen. Is tot het laatst
polemisch gebleven, ofschoon ook hem de
jaren milder hebben gemaakt. Grote opstellen
groeiden vaak uit tot rijk -gedocumenteerde
studies. Merkwaardig zijn de
studies Barok en romantIek (1923), Romanhek
en katholICIsme In Nederland
(1926) met de verwante Herlevmg van de
wetenschap In katholLek Nederland
(1930) en Herlemng van de kerkehJke
kunst In katholIek Nederland (1933). Een
voor die tijd baanbrekende studie over de
kunsten en met name de literatuur in de
koloniën was Java m de kunst (1933). Aan
katholieke voormannen gewijd zijn de studies
over Schaepman (1936), Cornelis
Broere (1955), A Thym (1946) en A Amns
(2 din., 1941). Ook andere grote kunstenaars
behandelde hij, o.m. in Multatuh
(1958), Le romantIsme de TolstOl (1941) en
Nletzsche's anhchrtst (1946). Belangrijke
essays zijn Kathohek (1924), Van de daken
(1930) en nog in 1960 De leek In de kerk.
Vergelijking van kunsten gaf hij in de studies
Hollandsche schtlders en schrtJvers In
de vortge eeuw (1927; herdrukt als SchILderkunst
en lIteratuur In de 1ge eeuw,
1959), en SchIlderkunst en ltteratuur In de
16e en 17e eeuw (1957). Onder ps. Bartel
Drager publiceerde hij een roman: Het
hoofd van Johannes (1951). Het boek is
door een teveel aan geleerdheid en een
gebrek aan doorleefde kunst een mislukking
geworden.
Literatuur: A VAN DUINKERKEN, 'De roomse Von·
delschool', In Studies, aangeboden aan prof dr
G B (1952), blbl, IDEM, In Roeping (1960), K
MEEUWESSE, In Dletsche Warande & Belfort
(1960); L J ROGIER, 'Aanvullende biblover
1952-1960', In Jaarb Kon Nederl Akad v
Wetenschappen (1959-1960), K SMITS, In Jaarb
MIJ der Nederl Letterk (1960-1961), H A GOMPERTS,
In De geheime tUin (1963)
[p VANDERSCHAEGHE]
Brooshooft, Pieter
Nederlands journalist en schrijver (Giesendam
18.10.1845-'s-Gravenhage 15.8.1921).
Na rechtenstudie werkzaam in de journalistiek,
vanaf 1877 in Nederlands-Indle
waar hij o.a. hoofdredacteur van De Locomotief
was. HIJ was een der bekwaamste
voorgangers van de koloniale hervormingspolitiek,
de zgn. 'ethische richting'. Hiermee
In verband staat ook zijn beste hteraire
werk: Gedenkt te sterven' Tafereel UIt
den IndIschen choleratlJd (1884), een VInmge
maar ook geestige satire op de Europese
samenlevIng in Indië.
Werken: Academische dlssolvmg-Ulews (1878), De
kmderen van Baron van Batenberg, 2 din (1880),
ZIJn meiSje komt Uit' (1884), Plicht (1886)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-Indische
spiegel (1978) [G TERMORSHUIZEN]
Brosterhuysen, Johan van
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Leiden ca 1596-Breda 13.9.1650). Botanicus,
muzIekkenner, beoefenaar van
beeldende kunsten. Was van grote betekems
voor de Nederlandse 17de-eeuwse literatuur,
met zozeer door zijn eigen dichtwerk
als wel door zijn Inspirerend mondeling
en schriftelijk contact met o.a. Huygens,
Hooft, Barlaeus, Johan van Heemskerk.
Was op het Muiderslot een geziene
gast (clavecimbelspel). Verleende medewerking
bij de uitgave van Hoofts verzamelde
gedichten in 1636 door zijn vriend
mr Jacob van der Burgh. Etste gravures
voor Barlaeus' prachtige Latijnse beschrijVIng
van de daden van Johan Maurits in
BraZilië. Van Brosterhuysen studeerde te
Leiden, maar bleef daarna jarenlang zonder
vaste werkkring. Werd in 1639 secretariS
van de slotvoogd te Heusden en in 1646
door toedoen van Constantijn Huygens
hoogleraar aan de Illustere School te Breda.
Van Brosterhuysens poëzie is te vinden in:
Verscheyde Nederduytsche gedwhten
(1651) en Bloemkrans van verschelde gedIchten
(1659). Zijn proza kan men leren
kennen uit zijn brieven (50 ervan worden
bewaard in de Leidse UB) en uit zijn vertaling
van het eerste deel van de populaire
roman The Man m the Moon (1638) van
Francis Godwin. Zie ook de registers van de
uitgaven van gedichten en brieven van
Constantijn Huygens door J.A. Worp.
Literatuur: J VAN VLOTEN, m Nederl Volksalmanak
voor 1858, J H SCHELTEMA DE HEERE, m
Tljdschr der Vereemgmg voor Nederl Muuekgesch,
8 (1907), W.H SETERS, m Jaarb v d
BROUWER
Geschled- en oudheidkundige Krmg van Breda,
de 'Oranjeboom', dl 6 (1954), BeDAMsTEEGT,
'De schoneken sonnetten', m Tljdschr v Nederl
Taal- en Letterk ,96 (1980) [G KUIPER]
Brouwer, Abe
Fries schrijver (Bergumerheide 18.9.1901).
Publiceerde romans, toneelstukken en gedichten
In het Fries. Werd vertaald in het
Nederlands en diverse andere talen. Vooral
zijn romans trokken een breed lezerspubliek.
Werken: De kenmg ska ek (1940), t , De gouden SWIpe
(1941), r ,KlInkerts (1941), t ,MarIjke (1943),
r , Sprmgtlj (1958-1965), r
Literatuur: A WADMAN, Krltysk kontaa. (1951), A
ZANTEMA, 'A B (1901)', m Tekst en Utllz (1978)
[J GOEDEGEBUURE]
Brouwer, Jelle Hendriks
Fries dichter, taal- en lIteratuurkundige
(Beetsterzwaag 23.8.1900-Leeuwarden 22.
1.1981). Aanvankelijk bibliotheekambtenaar
te Leeuwarden, 1941-1956 hoogleraar
Friese taal- en letterkunde en Gotisch te
Groningen, 1956-1964 wetenschappelijk
directeur van de Fryske Akademy te Leeuwarden,
1957-1963 tevens buitengewoon
hoogleraar Fries aan de Universiteit van
Amsterdam, in 1961 gasthoogleraar aan de
universiteit te Uppsala.
Debuteerde als dichter van romantischimpressionistIsche
verzen met De gouden
ure (1930), gevolgd door In strmg fersen
(1933). Een keuze uit beide bundels, aangevuld
met later werk, verscheen in 1963
onder de titel Dunsan. Redigeerde van
1926-1929 samen met R.P. Sybesma het
literaire maandblad De Holder, van 1946-
1949 het algemeen-culturele maandblad It
Heltelan, was oprichter en redacteur van
Us Wurk, het orgaan van het Fries Instituut
van de Rijksuniversiteit te Groningen
(1952-1956) en hoofdredacteur van de in
1958 verschenen EncyclopedIe van Friesland.
Schreef voorts novellistisch en kritisch
proza, vertaalde toneelstukken en
bellettrie uit Scandinavische talen (dikwijls
in samenwerking met zijn vrouw, A.I.
Brouwer-Prakke).
Verzorgde belangrijke tekstuitgaven, o.a.
Ult de Middelfriese letterkunde, zoals (samen
met J. Haantjes en P. Sipma) Gysbert
Japlcx wIrken (1936), waarop hij bij herdruk
in 1966 een tweede deel met annotaties
liet volgen. In 1979 werd hem de
Ossian-Preis van de Stiftung FVS te Hamburg
verleend, welke prijs in 1973 werd
Ingesteld voor personen of instellingen die
111
BROUWER
zich verdienstehjk hebben gemaakt voor
het behoud en de bevordering van kleine,
zelfstandige talen en culturen in Europa.
Werken: The Early Studies of Jan van VLiet (samen
met A Campbell, 1939), Jan Jansz Starter
(1940), Thet authentlca nocht (1941), dlss,
Joost Hlddes Halbertsma, Fnes taalkundige
(1941), Fryske styl (1952), De Fryske fJouwemgel
(1952), Hedendaagse aspecten van de Friese
lIteratuur (1954), De Friese brief (1957), Dag
Hammerskjold (1975)
Literatuur: Fryske studzjes, oanbean oan prof dr
J H B op syn sechstlChste jlerdel [ ] (1960),
D A TAMMINGA, In De TSjerne (1963), De StrIkel
(1971), B -nummer, H T J MIEDEMA, 'J H B " In
Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1980-1981), F
DAM en S SYBESMA, J H B In memOriam (1981)
)F DAM)
Brouwer, Johannes
Nederlands historicus en prozaschrijver
(Rotterdam, Delfshaven, 31.5.1898-0verveen
1.7.1943). Studeerde te Leiden, daarna
te Groningen Spaans en Frans. Promoveerde
in 1931 op een dissertatie over de
Spaanse mystiek en schreef tal van historische
studies, waarbij hij o.m. de Nederlandse
geschiedschrijving kon aanvullen
met materiaal uit Spaanse bronnen; voorts
een reeks biografieën die eveneens voor de
Nederlandse geschiedems van belang zijn.
Werd katholiek. Koos tijdens de Spaanse
burgeroorlog aanvankelijk de zijde van
Franco, maar de ter plaatse opgedane ervaringen
deden hem spoedig partij kiezen
voor de republikeinen, waarbij hij overigens
een open oog had voor het dreigende
links-totalitaire gevaar.
Zijn romans, zoals het op de burgeroorlog
gemspireerde De schatten van Medma
Sidonw (1939, onder ps. Maarten van de
Moer; herdrukt als In de schaduw van de
dood) en Vandaag geen spreekuur (1942,
onder ps. Johannes Geerlinck), werden
minder hoog aangeslagen; opvallend in
deze werken zijn de paranormale elementen.
Voorts verzorgde hij vertalingen, o.a.
van Ortéga y Gasset. Gefusilleerd wegens
illegale, tegen de Duitsers gerichte acties.
Werken: Psychologie der Spaansche mystiek
(1931), dlSS , Spaansche rels- en krIJgsjournalen
Uit de gouden eeuw (1932), De renaIssance In
Spanje (samen met G J Geers, 1932); Hernán
Cortéz en Monteczuma (1933), KrOnieken van
Spaansche soldaten Uit het begin van den tachtigjarigen
oorlog (1933), De Spaansche burgeroorlog
(1936), Spraakkunst van het hedendaagsche
Spaansch (1937), De onoverWinnelIjke vloot
(1938), Spaansche aspecten en perspectieven
(1939, herdr als Het mysterie van Spanje, 1946),
De verzonken Zilvervloot van Vlgo (1940); PhlIIps
Wtllem (1940), Johanna de Waanzinnige
(1940), Montlgny (1941)
Uitgave: Verzamelde werken, 3 din (1956-1957)
112
Literatuur: A HELMAN, 'J B ',In Cntlsch Bulletin,
13 (1945), S TAS, J B OutSider en beZieler
(1946) )G STUIVELING EN G W HUYGENS)
Brouwers, Jeroen Godfried Maria
Nederlands prozaschrijver (Jakarta 3004.
1940). Van 1961 tot 1964 in de journahstiek.
Daarna tot 1976 verbonden aan uitgeverij
Manteau te Brussel. Wijdde zich
vervolgens geheel aan het schrijverschap.
Het karakteristieke van zijn werk IS dat hij
de feiten Uit zijn leven bijzet in een praalgraf
van literatuur, waardoor hij schittering
verleent aan wat hij liefheeft en wat hij
haat. Het is om die reden dat er tussen zijn
kntisch en creatief proza geen strikte
scheiding valt te maken. Beide categorleen
komen bij hem voort uit dezelfde autobiografische
achtergrond. Zelf heeft hij zijn
thematiek ooit omschreven als 'hefde, literatuur
en dood'; het netwerk van de onderlinge
relaties tussen de componenten van
deze trits vormt het patroon waarbinnen
zijn romans, verhalen en essays zich bewegen.
Na zijn debuutbundel, Het mes op de keel
(1966), publiceerde Brouwers de roman
JOriS Ockeloen en het wachten (1967)
waarmee hij de Vijver bergprijs verwierf.
Het boek viel van de kant van de kritiek een
unameme waardering ten deel vanwege de
compositorische en stilistische kwaliteiten.
Deze eigenschappen kenmerken ook de
autobiografische geschnften Groetjes Uit
Brussel (1968) en Zonder trommels en
trompetten (1973), waarin de stijl barokker
werd. Een hoogtepunt vormt de roman
Zonsopgangen boven zee (1977), die door
een grotere distantie tussen de schrijver en
zijn Ik-figuur het autobiografisch element
verhult, maar wint aan psychologische
diepgang.
Vanuit het prinCipe dat 'niets bestaat dat
niet lets anders aanraakt' bouwt Brouwers
welbewust aan een oeuvre dat duidehjk een
onderlinge samenhang vertoont en waarmee
zijn eigen bestaan onlosmakelijk verbonden
is. Zowel Het verzonkene (1979) als
Bezonken rood (1981) en Wmterhcht, een
vergeetboek (1984) behoren tot de roman
fleuve van zijn leven, waarin hij niet alleen
polemisch stelling neemt tegenover literaire
kritiek en politiek klimaat, maar tevens
de eigen relatie tot de moeder en anderen
nader bepaalt.
In de eerder gegeven thematiek past dan
ook duidelijk een boek als De laatste deur
(1983), essays over zelfmoord in de Nederlandse
letteren, waaraan persoonlijke ervaringen
met zelfmoordenaars ten grondslag
liggen. In 1983 werd Brouwers' hoorspel
Zonder onderschriften voor toneel bewerkt
door Carel Alphenaar en opgevoerd
door toneelgroep Centrum.
Werken: De toteltum (1968), Zachtjes knetteren de
letteren (1976), MIJn Vlaamse Jaren (1978),
Kladboek (1979); De Nieuwe ReVisor (1979), De
bierkaai, Kladboek 2 (1980); Alleen voor Vlammgen
(1982), Verhalen en levensberichten (1983).
Literatuur: H BOUSSET, m Schreien, schriJven,
schreeuwen (1973), W DE MOOR, m Wilt u miJ
maar volgen1 (1980); Bzzlletm, 11 (1982), Bnummer,
J GOEDEGEBUURE, Tegendraadse
schoonheid, over het werk van J B (1982), W
BREEKVELDT, 'J.B', m Kritisch leXicon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1983)
[J GOEDEGEBUUREENGJ VANBORK]
Bruggen, Carry van
Geb. Carolina Lea de Haan, Nederlandse
romanschrijfster (Smilde 1.1.1881-Laren
16.11.1932). Dochter van joods voorzanger,
zuster van Jacob Israël de Haan. Jeugdjaren
te Zaandam; kweekschoolopleiding.
Was enige tijd onderwijzeres, huwde in
1904 met Kees van Bruggen, verbleef tot
1910 m het toenmalige Nederlands-Indië,
daarna te Amsterdam en sedert 1914 te
Laren. Uitgezonderd de romans onder ps.
Justlne Abbing, schreef zij haar werk ook
na haar echtscheiding en tweede huwelijk
(met dr. A. Pit) onder de naam van haar
eerste echtgenoot. Overleed na een geesteliJke
ineenstorting, die tot krankzinnigheid
leidde.
Te midden van de vele romanschrijfsters in
de eerste decenma van de 20ste eeuw,
neemt Carry van Bruggen een bijzondere
plaats m. Haar werk draagt een persoonlijk
karakter door haar meer dan gewone intelligentie
(die haar als autodidacte soms tot
bittere rancune leidde jegens de wereld der
academici), haar vermogen tot zelfanalyse,
haar joodse jeugdervaringen en haar rusteloze
natuur. Haar eerste werken, GoenongDjattl
(1909) en 'n Badreisje In de tropen
(1909), hebben nog weinig te betekenen.
Belangrijker is De verlatene (1910), waarin
ZIJ de tragiek beschrijft van een gelovige
Jood, wiens kinderen (zoals de schrijfster
zelf) van de oude traditie vervreemden.
Haar grote kwaliteiten kwamen vooral tot
uitmg in Heleen (1913) met de ondertitel
'Een vroege winter', hetgeen in deze autobiografische
roman betrekking heeft op het
snelle vergaan van de jeugd. Later gaf de
schrijfster een aanvulling met Enkele bla-
BRUGGEN
den Uit Heleen's dagboek (1919). De roman
Een coquette vrouw (1915) is geïnspireerd
op haar eigen - onbevredigend - huwelijksleven.
Spreekt uit deze werken haar contemplatieve
en zelfontledende aard, Carry van
Bruggen werd tevens beheerst door een
sterke levensdrang, die haar ertoe bracht
dit leven in zijn realiteit te vertellen. Zij
deed dit in de romans, die zij onder het ps.
Justlne Abbing publiceerde, o.a. Een kunstenaar
(1921), De vergelding (1923). In
dezelfde periode ontstonden de werken
waarin jeugdherinneringen opleefden: Het
hu!sje aan de sloot (1921), gevolgd door
Avontuurtjes (1922) en De v!er jaargetijden
(1924). Aan het einde van haar schrijfstersloopbaan
staat Eva (1927). Deze ontroerende
autobiografische roman verhaalt
de ontwikkelingsgang van schoolmeisje tot
bewuste vrouw, wier bestaan na een mislukt
huwelijk weinig uitzicht biedt.
Van betekenis is ook haar essayistisch
werk, in het bijzonder de grote studie Prometheus
(1919), die volgens de ondertitel
een bijdrage wil zijn tot het begrip der ontwikkeling
van het individualisme in de literatuur,
doch die veel meer omvat: de
behandelde tegenstelling van collectiviteit
tegenover individu is ontstaan uit de verwondering,
dat het redeloze heerst in een
als redelijk ervaren wereld. De ondogmatisch-
wiJsgerige bespiegelingen werden
voortgezet in het minder bekende De zelfvermomming
des absoluten (1920), terwijl
Hedendaagsch fetischisme (1925) blijk
geeft van dezelfde scherpzinnigheid ten
aanzien van het misbruik der taal. Een bijzondere
betekenis ontleent haar werk,
vooral Prometheus, nog door de invloed die
het Uitoefende op Menno ter Braak.
Werken: In de schaduw (1907), Breischooltje (1910),
Het JoodJe (1914), Uit het leven van een denkende
vrouw (1920), onder ps. Justme Abbmg, Het
verspeelde leven (1922), onder ps. Justme Abbmg,
De klas van twaalf (1928)
Uitgaven: Prometheus (1946'), met mI. van HA.
GOMPERTS, VIJf romans (1979), Tegen de dwang
(1981), keuze UIt de verh.
Literatuur: A DE RIDDER, 'e v B " m Den Gulden
Wmckel (1915), HA GOMPERTS, m Jagen om te
leven (1949), M TER BRAAK, in Verzameld werk, 1
en 6 (1950-1952), A SALOMONS, Hermnermgen
uit den ouden tiJd (1957, 1984'), M DE HAAN,
CvB miJn zuster (1959), MA JACOBS, CvB,
haar leven en literair werk (1962), J FONTIJN en
D SCHOUTEN, CvB (1978), A HOLTROP (red ),
Vrouwen rond de eeuwwlsselmg (1979); R. WOLF,
Van alles het middelpunt (1980); A BURNIEREA,
De vrouw als auteur (1980)
[G W HUYGENS]
113
BRUGGEN
Bruggen, Kees van
Eig. Cornelis Johannes Antonius, Nederlands
roman-, toneelschrijver en journalist
(Den Helder 14.11.1874-Amsterdam 19.
9.1960). Kwam na de HBS eerst in de handel
en daarna in de journalistiek; redacteur
van Het Volk, o.l.v. Troelstra. In dat blad
vielen zijn bijdragen, getiteld Op straat
gezien, en zijn toneelkritieken op. Tijdens
zijn verblijf in het toenmalige NederlandsIndië
(1904-1907) nam hij met zijn echtgenote
Carry van Bruggen-De Haan de leiding
op zich van de Del! Courant. Na zijn
terugkeer verbonden aan het Algemeen
Handelsblad
Van Bruggen heeft zijn journalistieke werk
m bundels verzameld; pas in 1916 verscheen
zijn eerste roman, Het verstoorde
mierennest Aanvankelijk door versch. uitgevers
geweigerd, beleefde dit boek een
groot succes en werd vele malen herdrukt.
Men heeft zijn romans weleens vergeleken
met die van Wells; dit is begrijpelijk wat de
fantasie betreft, maar zij staan niet op
dezelfde hoogte. Uit al zijn romans spreekt
een kritische geest, een verlangen naar
oprechtheid en sociale rechtvaardigheid,
maar ook de satire wordt er niet in vergeten.
Zijn in een gefantaseerde wereld
spelende verhalen hebben de meeste opgang
gemaakt.
Ondanks zijn pessimisme geloofde hij in
een manier van leven, die vrij moest zijn
van vooroordeel en schijnheiligheid, wat
duidelijk blijkt in zijn laatste roman Fonta
na Manna (1949). Van Bruggen, die twee
romans heeft geschreven onder het ps.
Rein van Zanten, ontving in 1955 de Jacobsonprijs.
Behalve romans en novellen heeft Van
Bruggen ook toneelstukken geschreven o.a.
De zedelijkheid In Drogeveen, een blijspel,
het satirieke Kom pater en een drama in
verzen, HerrijZing Zijn oorlogsroman
Zondvloed (1920) was oorspronkelijk als
toneelstuk geconcipieerd. Ter gelegenheid
van zijn 80ste verjaardag verscheen een
bundel gedichten van hem, KrUIdentUin
(1954).
Werken: Georg Bernard Shaw (1908), blOgr, Als ge
met - dan (1917), Een goed huwelijk (1918),
r , Komng Adam, r , De freule (1921), nov, Het
leven van Joost Welgemoed (1921), Op dood
spoor (1925), onder ps Rem van Zanten, De liefde
van Eugemus Berg (1926), onder ps Rem van
Zanten, De verlaten man (1928), r ; Poker, monoloog
(1928), De geschiedems van het hUIS, een
verhaal van vele avonturen (1929), r , De droge
koetjes of de levensavond bUiten (1931), r ,Plasland,
Een watergeschiedems (1932), r, Twee-
114
stroomenland (1932), r ,Fr René de Chateaubriand,
René, mgeleld en vertaald (1952); Ontbonden
garven, roman van een hedendaags geun
(1957)
Literatuur: J QUERIDO, m Letterkundig leven, dl. 3
(1923); M NIJHOFF, m Verzameld werk, dl 2
(1961) [G H 'S-GRAVESANDE]
Bruggen, Nic van
Vlaams publicist (Merksem 17.3.1938).
Kunstcriticus, sportjournalist, reclametekstschrijver
en beeldend kunstenaar.
Was redacteur van het Antwerpse avantgarde
tijdschrift Frontaal (1957-1959).
Richtte met Patrick Conrads het collectief
Pink Poets op.
Debuteerde als dichter in 1962 met de bundel
Een kogel, waarin hij versch. kunstvormen
in zijn poezie betrekt: jazzgedichten,
poëzie bij plastische kunst enz. Ook andere
terreinen betrekt hij in zijn esthetische
wereldbeschouwing, zoals voetbal als
esthetisch fenomeen, mode als kunst,
make-up en fotografie. Speciaal jonge, elegante
en wat languissante vrouwen vertegenwoordigen
in hun modieus raffinement
een vermoeid soort schoonheid in zijn
gedichten: JardIns des modes (1963), later
opgenomen met Een kogel in Rameau In
maart (1967), en Een benauwde levenslijn
(1972). Deze romantisch-decadente thematiek
wordt dan m verband gebracht met
de bekende 'schone dood', zoals onder meer
m Ademloos seizoen Gedichten 1972-
1974 (1974).
Behalve poëzie schreef Van Bruggen ook
verhalen, die gebundeld werden in Munels
droom (1969) en BUItenspel WUIft de
grensrechter (1978). Samen met Jetty
Roels vervaardigde hij een 'foto-poèzieplaquette',
dansfoto's met gedichten, onder
de titel Spiersteen (1979).
Met de bundel Tussen feestend volk (1977)
verwierf Van Bruggen de Poëzieprijs van
De Vlaamse Gids Zijn Place des Vosges
(1981) werd bekroond met de prijS van de
stad Brussel.
Werken: Matrakkensabat (1967), essay, Antwerpen,
de wereld der SmJoren (1968), pr ,Een kreet van
hoog allOOI (1970), p, Tussen hUIS en Jaargetij
(1973), p, Uit het dagboek van een Pmk Poet
(1975),100 gedichten (selectie Uit VOrige bundels,
aangevuld met nOOIt eerder m boekvorm gepubhceerde
gedIchten, 1977).
Literatuur: P DE VREE, 'De avant-garde', m De
Tafelronde, 7,4 (1962), W M ROGGEMAN, mterVIew,
m De VI Gids, 62, 6 (1978), J SCHOOLMEESTERS,
'N V B " m Kritisch leXICon van de Neder·
landstallge IIt na 1945 (1981) [GJ VAN BORK]
Brugman, Johannes
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Kampen ca 1400-Nijmegen 1473). Als
mmderbroeder kwam Brugman na zijn studie
te Parijs in aanraking met de observantie,
waarvan hij na een lectoraat te St.Omaars
de apostel wordt in de Nederlanden.
Zijn preken, m.n. die tot het volk,
hoogstwaarschijnlijk door toehoorders opgetekend,
getuigen van grote homiletische
gaven en hebben hem terecht beroemd
gemaakt ('praten als Brugman'). Tot Brugmans
geestelijke nalatenschap behoren
verder, behalve de twee liederen 'Ic heb
gheJaecht mijn leven lanc' en 'Mit vroechden
laet ons singhen', een meditatief leven
van Jezus Een devote oefenmge der k~Jnshelt,
des m~ddels ende des eyndes ons
Heren Chnst~, de passie-meditatie Devotus
tractatus valde mc~tatwus ad exerc~tta
passwnts Dom~nt per artLculos d~stmctus,
een plichtenleer voor kloosterlingen
Speculum ~mperfectwnts, en een leven van
de Heilige Lidwina van Schiedam, V~ta
almae v~rgm~s Lydwmae.
Uitgaven: 'Leven van S Lldwma', m A A S SAprllls,
2 (1675), vert m modern Neder!. als bijlage 3
achter G A MEYER, DJ M WUSTENHOFF (ed ),
'Preken', mNederl Archlefv Kerkgesch (1893),
Het leven der H Llduma (1895'); H GOYENS,
'Speculum ImperfectlOms', m Arch Franc Hlst,
2 (1909) en 4 (1911), J B POUKENS, 'Idem', m Ons
Geestelijk Erf (1934, 1935 en 1936), M GoOSSENS,
Leven van Jezus (1947), A VAN DIJK, Verspreide
sermoenen van J B (1948), P GROOTENS
(ed ), OnUItgegeven sermoenen van J B (1948),
A DE MEIJER (ed ), J B OFM Vita v.rgm.s Llldwine
(1963), F A H VAN DEN HOMBERGH, 'J B OFM',
m Speculum .mperfectlOms en Devotus tractatus
(1967)
Literatuur: W MOLL, J B en het godsdienstig leven
onzer vaderen m de 15de eeuw, 2 din (1854), T
BRANDSMA, 'Pater B -problemen', mAnnalen van
de Vereemgmg tot het bevorderen van de beoefenmg
der wetenschappen onder de katholieken m
Nederland, 33 (1942), P GROOTENS, 'B sLeven
van Jezus', m Katholiek Cultureel TIJdschr
(1947), A VAN DIJK, 'B als bIOgraaf van de Helhge
Lldwma', m Bijdragen voor de Gesch van de Provmcle
der Mmderbroeders m de Nederlanden, 5
(1948), POPTATUS, 'De mvloed van Hubertmus
van Casale op het Leven van Jezus door J B " m
Ons Geestelijk Erf, 33 (1949); F A.H VAN DEN
HOMBERGH, Leven en werk van J B (1967); J M
WILLEUMIER-SCHALIJ, 'Onbekende hss. van Het
leven van Jezus van Thomas a Kempls en meuwe
argumenten voor zIJn auteurschap', m TIJdschr
v Nederl Taal- en Letterk ,92 (1976)
[J J MAK EN J REYNAERT]
Brugman, Til
Eig Mathilde Maria PetronelIa, Nederlandse
prozaschrijfster (Amsterdam 16.
9.1888-Gouda 24.7.1958). Hield zich tot na
BRUIN
haar vijftigste jaar op verschillende plaatsen
in Europa intensief bezig met studie en
beeldende kunst. Keerde in 1939 naar
Nederland terug, en debuteerde in 1946
met de roman Bodem. Schreef diverse boeken
voor de oudere Jeugd. Karakteristiek
voor haar wer k zijn een satirische humor en
een mgehouden-moraliserende toon.
Werken: De houten Christus (1949), Wlben en de
katten (1951), Spannmgen (1953); De vlerken
(1953); Kmderhand (1954); De zeebruId (1956),
Spiegel en lachspiegel (1959)
Literatuur: A KOSSMANN, m Jaarb MI} der Nederl
Letterk (1958-1959), F BORDEWIJK, m Kritisch
proza (1982) [J GOEDEGEBUURE]
Bruin, Claas
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 20.2.1671-ald. 28.12.
1732). Auteur van enkele bundels emblematische
poezie in de geest van Jan Luiken,
van drama's, vooral bijbelse, en hofdichten,
o.a. Tafereelen der eerste chnstenen,
bestaande m 92 konstprenten van Jan
Lwken, benJmt door P~eter Langend~Jk en
Claas Bruyn (1722), Kleefsche en ZwdHollandsche
Arkadta (1716) en NoordHollandsche
Arkadta (1732).
Literatuur: W.A ORNEE, 'Een vergeten werk van P
Langendijk', m Taal- en letterkundig gastenboek
voor G A van Es (1975)
[JJ MAKENPMM KRom,E]
Bruin, Hein de
Nederlands dichter en prozaschrijver (IJlst
22.3.1899-Amsterdam 10.6.1947 [zelfmoord]).
Geboren als zoon van een scheepsmakersbaas,
opgegroeid in Enkhuizen, als
Jongeman verhuisd naar Amsterdam, waar
hij correspondent Duits was bij een bankbednjf.
Karakteristiek vertegenwoordiger
van de generatie der protestants-christelijke
literatoren, die haar orgaan had in
Opwaartsche Wegen. Zijn ontwikkeling is
de moeizame zelfbevrijding geweest uit een
kleinburgerlijk, streng gereformeerd miheu.
Een reeks van geestelijke crises, begeleid
door een steeds grotere ontplooiing
van zijn scheppingsvermogen, bracht hem
ten slotte aan de grens van zijn bestaan.
De Bruin schreef de bundels Het mgek~mde
land (1932), Hernteuwd herdenken
(1941), Ebben en woor (1945), een herdichting
van het bijbelboek Job (1945) en het
bijbelse 'schouwspel' in verzen Paulus m
Efeze (1946). Niet alleen in zijn lyriek, ook
in zijn bewerkingen van bijbelse stof en
zelfs m zijn vertalingen, o.a. van John Donne
(1939) en Shelley (1946), projecteerde
hij zIJn innerlijke worstelmg. Dit kan even-
115
BRULEZ
eens gezegd worden van zijn novellen, o.a.
Schalm en scharmer (1935) en 't Rad der
geboorte (1941). In de roman Wat blijft
(1934) vindt men zijn Enkhuizer jeugd
terug. Een tweede roman, De verborgen
omgang (1936-1940), spelend in Amsterdamse
kunstenaarskringen, bleef onvoltOOid.
Als redacteur van Opwaartsche Wegen
(1932-1940) heeft De Bruin door talloze
essays en kritieken mede leiding gegeven
aan het literaire leven in zijn kring.
Uitgave: W HAZEU (ed ), Het mgeklmde land en
andere gedichten (1976), met mi
Literatuur: K HEEROMA, levensberIcht, m Jaarb
MIJ der Nederl Letterk (1946-1947), H DE
BRUIN, m Ontmoetmg, 2, 55 (1948), ongepubl.
werk UIt nalatenschap, IDEM, m Idem, 4 (1949),
met 0 a fragm van De verborgen omgang en blbl ;
J J BUSKES, 'H dB', m Vier vrienden, serIe 5-34
(1971), J J BUSKES, m Terzijde (1978), J BROUWERS,
m De laatste deur (1983)
[K HEEROMA EN G STUIVELING)
Brulez, Raymond
116
Elg Raymond Ferdinand Martin Jacques
Gustave, Vlaamse schrIjver (Blankenberge
18.1O.1895-Brussel 17.8.1972). Studeerde
wijsbegeerte en letteren aan de Vrije Universiteit
te Brussel. Van 1936 tot mei 1938
was hl] ltteraIr adviseur bij het Nationaal
RadIO-Instituut te Brussel en van 1945 tot
1960 directeur van de Vlaamse Gesproken
Uitzendingen. Brulez debuteerde in 1930
met de roman André Terval of Inleldmg
tot een leven van gelIJkmoedigheid, gevolgd
m 1933 door de bundel fantastIschwIjsgerige
verhalen Sheherazade of de literatuur
als lospriJS. ZIJn omvangrijkste en
meest bekende werk is echter de tetralogie
MIJn womngen (1950-1954): Het hUIS te
Borgen, Het pact der Tnumvlren, De
haven en Het mirakel der rozen.
In Het hUIS te Borgen verhaalt de auteur de
geschiedenis van zijn kmderjaren in een
Belgische badplaats, waar zijn vader gemeentesecretaris
IS en zijn moeder een
hotel-penSIOn drijft, dat een internationale
clientèle herbergt. Het pact der Tnumviren
brengt het verhaal van het eedverbond
van onderlinge VrIendschap, dat de schrijver
m zIJn jeugd met twee schoolkameraden
slUIt, terwijl m De haven de verdere
lotgevallen van de drIe kameraden tot aan
het uitbreken van WO II worden beschreven.
Het Vierde boek, Het mirakel der
rozen, steunt op de belevenissen van de
auteur tijdens en kort na de jaren 1940-
1945. Deze geromantiseerde autobiografie
IS geschreven in een speels-ironisch proza,
dat verwantschap vertoont met de schrijftrant
die Marnix Gijsen later beroemd
heeft gemaakt. Naar de inhoud kan men
MIJn womngen beschouwen als de geschiedenis
van een sociale klasse gedurende de
eerste helft van de 20ste eeuw in een badplaats
aan de Vlaamse kust en in de Belgische
hoofdstad Het werk wordt vooral
gekenmerkt door de grondige afschuw van
al wat naar het zwaarwichtige zweemt. Een
van zijn beste geschrIften is De verschlJmng
te Kalhsta (1953) waarin het geloof in
miraculeuze verschijningen wordt gepersifleerd.
Kenmerkend voor Brulez' schrIjverschap is
een ironische afstandelijkheid. Het beschouwend,
wijsgerig element in zijn proza
IS tevens, literair gezien, de zwakke kant
van zijn werk Voor Het hUIS te Borgen
kreeg hij de drIejaarlijkse StaatsprIjs voor
verhalend proza.
Werken: De laatste verzoekmg van Antomus (1932),
De schone slaapster (1936), t ,Novellen enschetsen
(1936), Eén mei-De klok (1937), De besten
der werelden (1953), De toren van Lynkens
(1969), Proefnemmg der eenzaamheid (1969)
Literatuur: K JONCKHEERE, RB (1961), B F VAN
VLIERDEN, m Jaarb MIJ der Nederl Lett (1973-
1974), M GIJSEN, m Verzameld werk, dl 5
(1977) [B DECORTE)
Brulin, Tone
Ps. van Antoon Maria Albert van den Eynde,
Vlaams toneelschrijver en regisseur
(Antwerpen 11.5.1926). Was in 1952 medestIchter
van het Theater op Zolder te
Antwerpen, waaruit later het Nederlands
kamertoneel werd geboren. Aanvankelijk
sterk bemvloed door film en hoorspel begon
hij met experImentele werken van
meestal beperkte omvang, maar evolueerde
naar de traditionele vormgeving. HIJ
voelt de toneeloptiek goed aan, maar de
stijl van zijn dialoog is met altijd zUIver.
Tot zijn beste werken horen: Nu het dorp
met meer bestaat (1956), Potopot (1961),
De honden (1960) en Pas op, Mr Ltpman
komt (1957). HIJ interesseerde zich voor
het tv -spel en trad als regisseur op biJ de
Nederlandstalige BRT en bij de KNS te Antwerpen.
Na een studiereis in Zuid-Afrika
begon hij vooral met kleurlingen te werken
m experImentele stukken, doorgaans in het
Engels. Sedertdien namen zijn produktIes
m het Nederlands m grote mate af
Werken:Mlkroben (1950), t, Tussen twee gevechten
(1951), t ,Schimmen (1952), t , Twee IS te welmg,
drte IS teveel (1953), t ,Deótenen hebben een Ziel,
De zaak Pee Jee, Vertikaal, HOrizontaal, Dromen
van Ijzerdraad (1955), t, Haasje over In
West-BerhJn (1962), t, De neger op de sofa
(1967), verh , Gevecht tussen 2 mannen van rubber
(1968), verh ,De pop-slnger (1972), verh ,De
bokkenrijders (1975), t
Literatuur: B PARLOOR, mtervlew, m Brabant, 6
(1966), J DE CEULAER, 'T B SOCiale belangstelhng',
m Elf tWintigers (1971), P HARDY, 'T B ',m
BIJ benadering, dl 1 (1973) [M KROJER]
Brumund, Jan Frederik Gerrit
Nederlands predikant en schrijver (Amsterdam
29.8.1814-Malang 12.3.1863).
Was vanaf 1841 werkzaam m NederlandsIndie
Zijn bundel Indwna (2 dIn., 1853 en
1854) bevat behalve reisverhalen en opstellen
over Javaanse cultuur enkele levendig
geschreven novellen die, ondanks de romantische
mslag ervan, een goed beeld
geven van enkele facetten van de Javaanse
samenlevmg uit die tijd. Vrij bekend werd
het verhaal over 'Garsla, de ronggmg'
( = danseres, hetaere)
Werk: Eemge opmerkingen over de hcht- en schaduwbeelden
van de Gebroeders Dag en Nacht
(1856)
Literatuur: P J VETH, levensbericht, m Jaarb MIJ
der Nederl Letterk (1864), R NIEUWENHUYS, m
Oost-IndIsche spiegel (1978) [G TERMORSHUIZEN]
Brunclair, Victor J.
Ps. Geert Bardemeyer, J. Fikkens en Lirio,
Vlaams dichter, CrIticus, essayist en romanschrIJver
(Antwerpen 18 1O.1899-concentratiekamp
Lagelund, SleeswiJk-Holstem,
21.11.1944) Debuteerde in 1915 met
Iynek m het tijdschrift De Goedendag,
waarm hiJ m 1917, naast P. van Ostaijen en
G Burssens tot het humanitair expressiomsme
kwam, vooral in navolging van F.
Werfel Aanvankelijk trad hij vooral op als
vmmg essaYist, 0 m. in het tijdschrift Opstanding,
het orgaan van de Vlaamse Clarté-
groepen. Onder mvloed van de geestesliga
van H. Barbusse en de Duitse Aktionsgruppe
(K. Hiller, Rubiner) ontvouwde hij
zijn humamtaire en actiVistische denkbeelden.
In september 1919 werd hij medeoprichter
van het tijdschrift Rwmte en na de
verdWijning daarvan vaste medewerker
aan Vlaamsche Arbetd Vooral in dit laatste
tijdschrIft verdedigde hij in scherpe en
soms Uitdagende kritieken het modernisme
en de theorie van het organisch en experimenteel
dichterschap.
In 1926 verscheen De dwaze rondschouw,
die samen met Het sten]aal van P. van
Ostaljen en zeker sterk daardoor bemvloed,
de enige bundel unanimlstische poe-
BRUNE
zie IS die het Vlaamse expressionisme heeft
opgeleverd. Hoewel merkwaardig van thematiek
en opzet, blijft deze poëzie zwak van
vormgeving.
In 1929 verscheen de chaotische roman De
monmk In het westen, die probeert op
VISIOnaire wijze uitdrukkmg te geven aan
de droom van de wereldrevolutie en de wil
tot vergeestelijking van het leven, waarUit
het humamtarIsme was gegroeid. Na 1930
was Brunclalr vooral werkzaam als schrijver
van toneel- en hoorspelen, die niet zijn
Uitgegeven. In 1936 richtte hiJ het links
georienteerd humanistische blad Getwgems
op, waarm hij vooral het faSCisme en
nazisme aanviel. In 1937 verscheen, in diezelfde
geest van strijd om de vrijheid van de
menselijke geest, het essay Het hetltg
handvest Zijn me uwe dichtbundels w.o.
Camera luctda (1937) brachten een traditIOnelere
maar gelouterde vorm van poezie
HIJ vertaalde Brechts Dretgroschenoper
(1934).
In december 1942 werd Brunclair, in zijn
functie van pers secretaris van de KVO te
Antwerpen door de Gestapo aangehouden
en vanwege zijn Hetltg handvest met meer
VriJgelaten.
Werken: Slwereffekten (1936), p, Openbare
spreekcel (1940), p
Literatuur: P V J DE WISPELAERE, 'B ',m MonografIeen
over VI Letterk (1960), H LAMPO, m De
ring van MobIUs (1967), M GIJSEN, m Verzameld
werk, dl 6 (1977) [p DE WISPELAERE]
Brune, Joan de (de Oude)
Noordnederlands prozaschrijver en dichter
(Middelburg 29.5.1588-7.11.1658). Studeerde
rechten te Leiden (1606) en Wijdde
zich vervolgens aan de letteren in Middelburg
In ] 617 werd hij daar advocaat, 1634
lid van het stadsbestuur, 1638 griffier van
de rekenkamer, 1644 secretaris van de Staten
en m 1649 tot zijn dood pensIOnaris van
Zeeland. ZIJn zinspreuk was Spe et Metu
(= met hoop en vreze).
De Brune's humanistische en pietistische
overtuiging komt tot Ultmg in al zijn werk,
zowel in zijn wat stroeve, want al te letterlijke,
bijbelvertalingen Uit het Hebreeuws
(Spreuken, Psalmen, Hooglted) , als in zijn
oorspronkelijk werk. In zijn kernachtige
proza IS hij goed op dreef als moralist en
hekelaar van ijdelheid en onwaarachtigheid
m navolgmg van Cats en Huygens.
Zijn voornaamste werk, het Bancketwerck,
dat ten dele postuum verscheen, is
daarvan een dUidelijk voorbeeld. Zijn stre-
117
BRUNE
ven naar een pregnant taalgebrUik blijkt
o.a. uit zijn spreekwoorden verzameling in
de Proverbia, m Nieuwe wyn zn oude le'erzacken
(1636) en m het Bancket-werck. Hij
heeft ook enkele bijdragen geleverd aan de
Zeeuwsche Nachtegael. BrIeven van De
Brune aan Huygens worden bewaard in de
KB Den Haag en de UB Leiden en een brIefwisseling
met Vossius m de UB Amsterdam
Werken: Proverbw, of, de spreucken van Salomon
(1619), De grondsteenen van een vaste regzermge
(1621, 1661'), Emblemata of Zmne-werck (1624,
waarvan m de UB Amsterdam een exemplaar met
aanvullmgen m hs ,herdr 1636 en 1661 en wsch
1688), Szel-gerechten toe-gemaeckt met hemelsche
speceryen (1632, herdr 1643 en 1660), De
CL DaVlds psalmen (1644, 1650'), Salomons
Hoogh-lzed (1647), Bancket-werck van goede gedachten,
dl 1 (1657, herdr 1658 en 1660), dl 2
(1660)
Uitgaven: P.J MEERTENS (ed), Bancket-werck
(1943), bloeml met mi, IDEM (ed ), Emblemata
(1970), facslmlle-Ultg met mi
Literatuur: C HOM VaN WINNING, J d B de Oude
Een Zeeuwsche chrzsten-moralzst en humanzst
uzt de 17de eeuw (1921, herdr 1979), P J MEERTENS,
'Een onbekend "AppendIx" op het Bancket-
werck van J dB', m Het Boek, 13 (1924),
J F BUISMAN JR , 'Het appendIx op DB 's Bancket-
werck', m Idem, 15 (1926), P J MEERTENS,
Letterkundzg leven m Zeeland m de 16de en m
de eerste helft der 17de eeuw (1943), T HARMSEN,
'Vragen bIJ de wetsteen der vernuften', m
Meta, 15 (1980-1981), F L ZWAAN, 'Een dIamant
van een dochter wert wel een glas van een vrouwe',
m Studzes voor Damsteegt (1981)
lp J VERKRUIJSSE]
Brune, Johan de (de Jonge)
118
Ook Brunaeus, Joh Jumanus, Noordnederlands
prozaschrijver en dichter (Middelburg
ca 1618-begraven 22.10.1649).
Neef van Johan de Brune de Oude. Na de
vroege dood van zijn vader werd hij m
Engeland opgevoed, daarna te Leiden door
G.J. Vossius. Sinds 1641 was hij advocaat
in Den Haag.
Evenals zijn gelijknamige oom beoefende
hij vooral het proza, zij het oppervlakkiger.
Zijn Jok en ernst (1644, 165(2) en Wetsteen
der vernuften (dl. 1, 1644, 1644'; dl. 2, 1644;
dl. 1 + 2, 1652, 1658' en een roofdruk met
aanvullingen van wsch. Pieter Niellius in
1659) met korte grappige en erotische stukJes
proza, afgewisseld met uit de klassieken
of de Romaanse talen vertaalde poezie,
vonden waardering bij Vondel, De Decker,
Jan Vos, Cats en Gysbert Japicx. Danièl
Mostaert heeft laatstgenoemde werk vergeleken
met de Essals van Montaigne
waaruit De Brune ook citeert. In zijn verzameld
werk, Alle volgeestige werken (1665,
herdrukt in 1668, 1672, 1681 en nogmaals
1681) zIJn de door De Brune geciteerde
auteurs vertaald door N.J. WierInga De
Brune IS de uitgever van Junius' De schllder-
konst der ouden (1641) en de vertaler
van twee theologische werken van de Engelsman
Richard Baker, nl Vragen en
bedenkzngen op 't Vader-Onze (1644,
1651') en Alle de uytstekende theologische
werken (1670).
Werk: Vezrz;es (1639)
Literatuur: J A WORP, 'J d B de Jonge', m OudHolland,
8 (1890), C L THIJSSEN-SCHOUTE, Nwolaas
Jarzchzdes Wzermga Een 17e-eeuws vertaler
van Boccalmz, Rabelazs, Barclaz, Letz e a
(1939), L C MICHELS, Stoffen uzt de 16e en 17e
eeuw (1958) lp J VERKRUIJSSE]
Bruning, Gerard Joannes Gerardus
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
18.2.1898-Nijmegen 8.10.1926).
Katholiek dichter van vooral expressiomstIsche
verzen en vooraanstaand essayist.
Was redacteur van het Dagblad van Gelderland.
Publiceerde zijn voor roomskatholieke
geloofsgenoten leidinggevende
opstellen in de katholieke tijdschriften
Roepzng (1922) en De Gemeenschap
(1925-1933), waarvan hij de lel(l.er was,
voor Anton van Duinkerken. Daar ontpopte
ZICh deze apologeet-essayist als een
scherpe en strijdvaardige crIticus van
kunst en maatschappij. Haatte de democratie
en kantte zich tegen het Vitalisme en
de heidense schoonheidscultus. Nog voor
Du Perron rIChtte hij zich tegen de toen
gezaghebbende ethische estheet Dirk Coster.
Baseerde zich ondubbelzmnig en nonconformistisch
op de eiS, dat kunst de mensen
nader tot God zou brengen. Deze eenzijdigheid
verdedigde hiJ met een romantisch-
strIjdbare opvattmg van de kerk,
waarvan hij geloofde dat zij, zoals het
geloof, eenzijdig was.
Brunmgs geschriften werden in Nagelaten
werk (1927) gebundeld en uitgegeven door
zijn broer Henri, met medewerkmg van
Marsman. In 1961 verscheen Verontrust
geweten, een nieuwe keuze uit zijn werk,
met een door Henri Bruning geschreven
verantwoording.
Uitgave: Verzamelde gedzchten (1956)
Literatuur: Roepmg, 10 (1927), G B -nummer, A
VAN DUINKERKEN, m Verzamelde geschrzften, dl
2 (1962), JENGELMAN, In Geschenk (1963)
lp VANDERSCHAEGHE]
Bruning, Henri
Nederlands dichter, prozaschrijver en
Journalist (Amsterdam 107.1900). Debuteerde
als katholiek expressiomst met
sterk chrlstelijk getmte en van sociale
belangstelling getuigende gedichten m de
bundels De sIrkei (1924) en De tocht
(1925). Van een zelfde orgamsche prosodie
gmg ook Het verbond (1931) uit. Later
werk als Fuga (1937) vertoonde een grote
versobermg, terwijl de Jongere verzen zoals
m Van uel en aarde (1952) van vermnerlijkmg
getUigen. In deze laatste bundel werd
de spannmg, die zijn kunst draagt, aangedUid
m de twee symbolen van de titel.
De katholieke overtuigmg van Bruning
vmdt men vooral geformuleerd in belangrlJke
essays, die een gedisciplineerd christendom
voorstaan, zoals zijn broer Gerard
had verdedigd, bijv. SubjectIeve normen
(1936) en Verworpen chnstendom (1938) -
een krltlsche en onafhankelijke opstelling
tegenover de kerk, waarmee hiJ ook in polemiek
geraakte met Menno ter Braak. De
vermnerliJking, merkbaar in latere verzen,
wordt eveneens aangetroffen m de bundel
opstellen VoorlopIge motieven (1954). Aan
zijn katholieke overtuigmg heeft hiJ op
geestige wijze vorm gegeven in het spel
Lazarus en de njke (1939). Hij tekende er,
zoals in memg essay, verzet aan tegen de
lamlendigheid en de verburgerlijking van
de kerk.
Tijdens wo JI fascistisch geonënteerd, was
Brumng werkzaam biJ het departement
van opyoeding en kultuur bescherming en
redacteur van De Schouw, het orgaan van
de Kultuurkamer. Zijn Vluchtige vertogen
(1943) zijn Uit dit werk en Uit deze houdmg
gegroeid. Sinds wo JI heeft Bruning zich
o.m gewijd aan de studie van GezelIe in
Gezel/e, de andere (1954), waarm hij een
met onaanvechtbare maar niettemin knappe
persoonlijke viSie op de dichter gaf.
Werken: Het onvolkomen huwehJk (1940), aforls·
men, NIeuwe verten (1943), p, Voorspel (1943),
p , Ehas van Cortona (1944), t , Spel m de zon
(1944), Ezechlel en andere mIsdadIgers (1944),
In vltro (1951), p, ObjectIef breVIer (1957), p,
Vormkracht en onmacht der rehgle (1961); Cehbaat
en medemensehJkheld (1971)
Literatuur: DAM BINNENDIJK, lil Commentaar
(1931), G KNUVELDER, lil Kltty en de mandariJntJes
(1964)
lp VANDERSCHAEGHE EN G W HUYGENSJ
Brusse, Maria Joseph
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
26.6.1873-Schoorl6.1.1941). Als Journalist
BRUYN
schreef hij in de NIeuwe Rotterdamsche
Courant de bekende rubriek 'Onder de
menschen'. Uit Zijn ervarmgen met 'gevallen'
van rechtspraak en reclassering ontstond
het veelgelezen en m toneelbewerkmg
veelgespeelde Boefje (1903).
Werken: Een dwrenkolome m een grote stad (1898),
Het rosse leven en sterven van de Zandstraat
(1912)
Uitgave: H VAN LOON (ed), VIJf-en-twmtlg Jaar
onder de menschen, 2 din (1940), bloeml
Literatuur: Is QUERIDO, lil LetterkundIg leven, dl 2
(1916), A SALOMONS, lil Nog meer hermnermgen
wt den ouden tIJd (1962) [G STUIVELING]
Bruijn,Cor
----------------------------
Eig. Cornelis Pieter, Nederlands prozaschrlJver
(Wormerveer 17.5.1883-Hilversum
6.111978) Van 1906 tot 1916 onderWIjzer
te Laren, daarna hoofd van een
school te Hilversum, sedert 1942 uitsluitend
letterkundige.
Begon zijn schrijversloopbaan met jeugdlectuur,
o.a. Keteltje m de Lorue (1922),
waarop enkele vervolgen ontstonden.
Daarnaast schreef hij regionale romans,
Zich afspelend in de Zaanstreek. Zijn grootste
succes behaalde hij met het Amsterdamse
volksverhaal Koentje van Kattenburg
(1937) en de belde op Terschelling
spelende boeken St! de strandjutter (1940,
sedertdien vaak herdrukt en vertaald) en
Arjen (1943). De trits Vreemde macht
(1948), Vnjheld' (1948) en Ochtendschemermg
(1949) bestaat uit historische romans
over de Bourgondische tijd.
Werken: Vlucht naar het eiland (1953), Het w,tte
rendIer (1958), De vogels van mIjnheer Dupont
(1960), W'Jd was m'Jn land (MIJn Jeugd aan de
Zaan) (1961), De vutstslag (1962)
Literatuur: C J KELK, lil Rondom t,en gestalten
(1938), Zesentwmt,g bwgraf,een (1949), M
BRUIJN, De man achter SIl, over Cor P Bals ,deahst,
onderw'Jspwmer en schrijver (1984)
[G W HUYGENS]
Bruyn, Frans Juliaan Comeel de
Vlaams prozaschrijver (Boom 10.5.1924).
Directeur van Rijksmiddelbare school te
Antwerpen. Schrijver van verhalen en romans,
reportages en reisverhalen. Voor zijn
verhalenbundel Tekens In steen (1955)
werd hij door de redactie van het Nieuw
Vlaams Tljdschnft met de Arkprijs bekroond
Samen met Jaap Romijn redigeerde
hij verschillende jaren de literaire pocket
Vandaag. In zijn beste verhalen weet
hiJ fantasie en werkelijkheid op evenwichtige
wijze te versmelten.
Werken: De regen schutlt mans (1956), r, Mensen
m het CirCUS (z J ), reportage, De zeven heuvelen
119
BUCH
van Rome, (1961), reportage, Een hobbelpaard
voor HansJe (1962), r, De holbewoners (1965),
verh
Literatuur: R F LISSENS, m De VI IIt van 1780 tot
heden (1953), R C GITSBERG, m De fIguur van de
onderwIjzer en de onderwIJZeres m de ZUldnederlIlt
(1963), J WEVERBERGH, m Bokboek
(1965) [B DECORTE]
Buch, Leopold de
Zie Kousbroek, Rudy
Buckinx, Pieter Geert
Vlaams dichter en essayist (Kortessem
6.2.1903). Ambtenaar; behoorde tot de oprichters-
redacteuren van De Tijdstroom
(1930-1935) en Vormen (1936-1940). Hij is
redacteur van Dletsche Warande & Belfort
Debuteerde in 1925 met een toneelstuk en
enkele essays, hoorspelen en verhalen voor
de jeugd, maar is vooral dichter. Zijn eerste
twee bundels sloten aan bij het humamtaire
expressIOmsme. Voornaamste werken
zIJn De dans der knstallen (1936), Droomvuur
(1940), De vleugelen van Icarus (1945
- een Jaar later bekroond met de Interprovmclale
Prijs van Vlaanderen voor poezIe),
De verzoekmg der armoede (1949), De
oevers van de stroom (1958), De zevende
dag (1961) en Bijna aan de grens (1976).
Zijn poëzie evolueerde van een gesloten
systeem naar meer openheid, van een
gebondenheid aan het zinnelijke naar onthechting
en streven naar het bovenzinneliJke,
van een dualiteit tussen lichaam en
geest naar een hogere synthese, een ontdekken
van 'la santé cosmlque'. Het thema
van deze poezie is de dichter-als-balling en
het zoeken naar spiritualistische uitwegen
uit deze vervreemdmg. In hun aristocratische
verfijndheid en klassieke eenvoud
plaatsen zijn gedichten de lezer voor het
eeuwige probleem van de bestemmmg van
de mens.
Werken: De doortocht (1926), Brandhout voor de
kou (1963), bloeml met mi van RF LISSENS,
Blijdschap IS een boom (1967)
Uitgave: Verzamelde gedIchten (1982), met mi van
R VAN DE PERRE
Literatuur: J DE CEULAER, m Te gast bIJ Vlaamse
auteurs, 3 (z J ), A WESTERLINCK, LUIster naar
dIe stem (z J ), L SOURIE, Mens en kunstenaar
(1956), R VERBEECK, P G B (1964), R VAN DE
PERRE E A, m KofschIp, 6 (1978) [H BOUSSET)
Buddingh', Cees (Cornelis)
120
Nederlands prozaschrijver en dichter
(Dordrecht 7.8.1918-ald 24.11.1985). Debuteerde
met de dichtbundel Het gelrnteerde
lted (1941) Zijn eerste bekendheid
dankt hij aan zijn GorgelnJmen (1953), een
bundel nonsensverzen m Engelse stiJl. Humor
is een van de meest opvallende eigenschappen
van zijn altijd aanstekelijke poezie,
die vooral tot zijn recht kwam toen hij
Zich aansloot bij de mm of meer dadalstIsc
he schrijvers van het tijdschrift Barber
De hilarische ready-mades die hij à la Marcel
Duchamp maakte en zijn bestiarum Wtl
het bezoek afscheid nemen (1968), waarm
hij tal van histOrische en biologische gegevens
en citaten verwerkt, getUigen steeds
van grote aandacht voor gewone, ogenschijnlijk
metszeggende dingen.
Naast poezie in allerlei stijlen, steeds vol
bewondering voor zijn voorbeelden (Auden,
Neruda e.a.), schreef Buddmgh' ook
verhalen, romans en afOrismen, die m het
algemeen ongerIchter van vorm zijn dan
zijn gedichten en daarom misschien mmder
interessant. Maar in alles wat Buddingh'
schreef toonde hiJ een warme belangstelling
voor leven en poeZIe, bewaarde
daarbij een grote eenvoud en kon met zijn
innemende zeggmgskracht, waarmee hij de
gewoonste zaken (zoals voetbal m Dordrecht)
glans verleende, op een dankbaar
publiek rekenen.
Werken: De laarzen der Moh,kanen of CHet goed,
geld terug (1944), Water en vuur (1951), Het mes
op de gorgel (1960), Eenvouds verlichte waters
Essay over Lucebert (1960), Zo ,s het dan ook nog
weer een keer (1963), M,sbrUlk wordt gestraft
(1967), Een pakje per dag (1967), 128 vel sch"jfpapIer
(met K Schippers, 1967), LeXIcon der
poeue (1968), Avonturen van Baup Zeehok
(1969), Leve het brUIne monster (1969), Buffalo
Bt/l Het goud van de Demonenkloof (1970), BUIgen
en barsten (1970), Vervelmg bestaat ntet
(1972), En m een mum IS het avond (1975), Het
houdt op met zachtjes regenen (1976), Een mome
tIJd om later te worden (1978), De eerste zest,g
Sonnetten (1978), N,ets spreekt vanzelf (1979),
Dagboeknottt,es 1967-1972 (1979), De tweede
zest'g (1979), Verzen van een Dordtse chmees
(1980), Een rookwolkje voor God en andere
mmwturen (1982)
Uitgaven: Verzamelde ged,chten (1971), De meewa"
ge krUIpers (1983), eerder versch m de dagbladen
van het Kwartet
Literatuur: J BERNLEF en K. SCHIPPERS, Wat z'J
bedoelen (1965),J BERNLEF, m WIe a zegt (1970),
W M ROGGEMAN, m Beroepsgehe,m (1975), F
AUWERA, eB (1980), A KOOPMAN, m Krtt,sch
lextCon van de Nederlandstalige !tt na 1945
(1981), IDEM, M,sseh,en schnjf Ik straks nog wel
een klem verSje (1983) [R BLOEM]
Buevijn van Austoen
Middelnederlandse prozaroman (1504).
Bevat ook amusante versfragmenten. Het
verhaal van Beuve of Bueve de Hantone of
Hamtone (Southampton) is van Franse
oorsprong, verspreid in zeer uiteenlopende
redacties. De Nederlandse versie verschilt
aanzienlijk van de Franse versies en gaat
wsch. op een verloren Middelnederlands
gedicht terug.
Het verhaal bevat talloze avonturen.
Uitgave: INST VOOR NEERLANDISTIEK G U. AMSTERDAM
(1976)
Literatuur: J BOLTE, 'BuevlJn van Austoen', m
TlJdschr Nederl Taal- en Letterk , 12 (1893),
CHR BOJE, Ueber den altfranzoslschen Roman
von Bueve de Hamtone (1909), A STIMMING, Der
festlandlsche Bueve de Hantone Fassung I-III
(1911-1920), PH A BECKER, Beuve de Hantone
(1941), L DEBAENE, De Nederlandse Volksboeken
(1951), W M H HUMMELEN, Versdtalogen In
prozaromans (1971), D COIGNEAU, 'Versdialogen
Uit "Die hlstofle van BuevlJne van Austoen" " m
Jaarb De FonteIne, dl 1 (1975)
[L DEBAENE EN D COIGNEAU]
Bulthuis, Rico Johannes
Nederlands prozaschnjver ('s-Gravenhage
278.1911). Volgde niJverheids- en tekenonderwiJS,
werd reclamedeskundige en was
portretfotograaf. Werkte mee aan een cabaretgroep
en schreef een bekroond filmscenario.
Na een verblijf in Denemarken
werd hij parlementaIr documentator van
het hoofdbestuur van de PTT. Tijdens wo II
schreef hIj novellen, sprookjes en grotesken.
Daarvoor had hij vooral voor het
manonettentheater geschreven en daaraan
ook zelf meegewerkt. Hierover publiceerde
hij m 1948 Poppentheater, met een beknopte
geschiedems van deze theatervorm.
Na wo II was Bulthuis recensent en kunstredacteur
van de Haagsche Courant.
In 1940 verschenen zijn fantastische vertellingen
onder de tItel Het glazen masker en
m 1946 zijn eerste roman, Fred Fernandes
keert terug De roman Het andere verleden
(1947), over een man dIe onder psychische
spanmngen zijn geheugen verliest, werd in
1963 verfilmd onder de titel De vergeten
medemmnaar met Henk van Ulsen in de
hoofdrol. Veel belangstellmg trok ook de
'fantastische roman' De schim van Joyce
Herfst (1948). Bulthuis' romans kan men
het best karakteriseren als psychologische
thrillers. In het verlengde daarvan is het
dan ook te verwachten dat hij detectives
schreef' De misdaad van Rlchard Ros
(1950), De klokkenmaker van Budapest
(1952), De kat kwam weer (1953) en Het
maagdenspel (1964).
Voorts schreef Bulthms over astrologie en
bewerkte hij werk van André Barbault over
BURNIER
dIt onderwerp voor de Sterrenspiegelreeks.
Over Siegfried E. van Praag en Johan
Fabricius schreef hij biografische monografieën.
In De dagen na donderdag (1975)
schetst hij een indrukwekkend beeld van
de crisisJaren tussen 1930 en 1940 op grond
van ZIjn eIgen ervaringen.
Werken: illUSie (1923), scenarIO, DIederiks droeve
dood (1933), poppensprookje, Lied zonder naam
(1935), harlequmade, Grotesken (1938), poppentheater,
Het geschaakte koren (1944), groteske,
Nocturne der zeven spinnen of Een kus van Florette
(1949), vert , Astrologie (1949); Edmond de
Wilde en de werkelijkheid (1950), r., De schildwacht
en de roos (1952), r , Feest voor PaulIne
(1952), r ,Johan FabrlClus (1959), BrUiloft op het
Binnenhof (1960), hchtspel, Plet Heyn (1963),
wagenspel, Siegfried E van Praag (1969), Het
kind dat mee moest spelen (1978), r
Literatuur: A MARJA, m BUiten het boekje (1954),
C BUDDINGH', 'De Nederlandse detectiveroman',
m Vandaag, 2 (1954) [GJ VAN BORK]
Burgersdijk, L.A.J.
Eig. Leendert Alexander Johannes, Nederlands
schrijver (Alphen aan de Rijn 11.
3.1828-Apeldoorn 15.1.1900). Studeerde
bIOlogie te Leiden en promoveerde in 1852.
Was leraar aan de Konmklijke Militaire
Academie te Breda, daarna in Deventer.
Hij was een befaamd vertaler van Shakespeare
(12 din., 1884-1888, dikwijls herdrukt),
Aeschylus en Sophocles (1891, 1894
en 1903).
Literatuur: J DE Vos, 'Shakespeare m het culturele
leven m ZUid-Nederland', m Hand Kon ZUidnederl
MIJ v Taal- en Letterk en Gesch 1979,33
(1980) [G STUIVELING]
Burnier, Andreas
Ps. van Catharina Irma Dessaur, Nederlandse
romanschrijfster, dichteres en essayIste
('s-Gravenhage 3.8.1931). Studeerde
fIlosofie, maar promoveerde op een
soclaal-cpmmologische dissertatie. Sinds
1973 hoogleraar aan de universiteit van
NIJmegen.
Zowel haar fictief als haar essayistisch
werk wordt sterk bepaald door haar actieve
deelname in het emancipatieproces van
vrouwen en homofielen. In formeel opzicht
onderscheiden haar romans zich door een
onconventIOnele, vaak brokkelige structuur.
De essays zIJn de neerslag van een
elgenzmnig denken, dat zich steeds meer
gaat keren tegen materialisme en rationalisme.
Het zoeken naar een eigen identiteit
staat in haar oeuvre centraal.
Werken: Een tevreden lach (1965), r, De verschrikkingen
van het noorden (1967), verh, Het Jongensuur
(1969), r , De hUilende libertijn (1970),
121
BUNING
r , Poeue, jongens en het gezelschap van geleerde
vrouwen (1974), essays; De reis naar Ktthlra
(1976), r ; De zwembadmentalttelt (1979), essays,
Na de laatste keer (1981), p , De lttteraire salon
(1983), r
Literatuur: C J E DINAUX, m Gegist bestek, 3
(1969), R BELONJE E A, 'Llteratuuropvattmgen
van femllllstische cntJC1', m Spektator, 7 (1978),
W DE MOOR, m Wilt u mij maar volgen1 (1980),
T Vos en S BAKKER, A B (1980), D SCHOUTEN,
m Kritisch leXIcon van de Nederlandstaltge llt
na 1945 (1982) [J GOEDEGEBUURE]
Buning, J.W.F. Werumeus
Zie Werumeus Buning, J.W.F.
Burssens, Gaston Karel Mathilde
122
Vlaams dichter (Dendermonde 18.2.1896-
Antwerpen 29.1.1965). Doorliep het atheneum
te Mechelen, moest zijn studie in de
germamstIek aan de door de bezetter vernederlandste
Gentse umversiteit (1916) afbreken.
Was vervolgens werkzaam in een
bedrijf in granen, richtte een kleine fabriek
op, had zich intussen te Antwerpen gevestigd.
Het gewaagde modernisme en non-conformisme,
waarmee deze m de grond stille,
gevoelige natuur zijn schuchterheid en
kwetsbaarheid camoufleerde, maakten
hem tot een van de felst omstreden Vlaamse
dichters. Reeds in zIJn eerste bundels is
de mvloed van het Duitse expressionisme
merkbaar, dat voor zijn ontwikkeling beslissend
zou zijn. Keerde echter het humanitarisme-
à-Ia-Moens (Liederen UIt de
stad en UIt de sel, 1920) de rug toe om zuivere
poe zie te beoefenen, die creatief wil
zijn door beelden- en klankenspel (Pwno,
1924). Van essentieel belang was de vriendschap
met Van Ostaljen, als wiens hartstochteliJk
verdediger hij zich opwierp,
maar wiens roem de zijne steeds heeft overschaduwd.
Toen het expressiomstIsche
avontuur voorbij scheen, bleef Burssens
zijn avant-garde opvattmgen trouwen trok
er zelfs de uiterste consequenties Uit
(French en andere Cancan, 1935).
Met Van Ostaljen werd hij een der weimge
authentieke vertegenwoordigers van het
organisch expressiomsme: een ongerijmde
wereld, gevat in een ongerijmde poezie
Typerend voor zijn humor IS het gewild
brutale afbreken, d.I. relativeren van de
normale emotie door het banale woord, de
clowneske wending. Meer echter dan door
zIJn al te spitsvondige bUitelingen, gaf hij
aanstoot door het soms schaamteloos cymsme
waarmee hij de lezer wil choqueren
Het rijper worden, zware beproevingen -
het overlijden van zijn vrouw - en hervonden
huwelijksgeluk hadden in latere bundels
een terugkeer tot de belijdenislyriek
tot gevolg en het gebruik van enigszins traditioneler
vormen (De eeuw van Penkies,
1941; ElegIe, 1943; Pegasos van TroJa, 1952
- bekroond met de DriejaarlIjkse Staatsprijs
voor PoezIe 1950-1952; Ode, 1954).
Zijn AdIeu (1958) - waarvan het voorlopige
ironische karakter bevestigd zou worden
door Posthume verzen (1961) - was een
belijdenis van ontgoocheling, ontroerend
door haar menselijke accenten. De onderscheiding
hiervoor in 1958 met een tweede
Staatsprijs werd van katholieke zijde gelaakt.
Zijn toetredmg tot de redactie van TIJd en
Mens betekende de erkennmg door de
experimentele vijftigers van deze oud
RUImte-man als hun wegbereider.
Werken: Verzen (1918), p, De Yadeflutt (1919), p,
Enzovoort (1926), p , Klemmen voor zangvogels
(1930), p , Paul van Ostaljen zoals hij was en '"
(1933), essay, Flons Jespers (1943), essay, Fabula
rasa (1945), verh ,12 Nlggersongs (1946), p, Boy
(1952), t , Flons Jespers (1956), essay, Paul van
Ostaljen (1956), essay
Uitgaven: K JONCKHEERE en H C KOOL (ed ), Het
neUSje van de rnktVls (1956), bloeml met mi , G
BORGERS en K JONCKHEERE (ed), Verzamelde
dIchtbundels, 2 din (1970), L PAY (ed), Verzameld
proza (1981)
Literatuur: J WALRAVENS, G B (1960), C J E DINAUX,
m GegIst bestek, 2 (1961) = HerZien bestek
(1974). M DANGIN, Gelijklopende aspekten rn
het werk van G B en Rlchard Mrnne (?), D VAN
RYSSEL, m Rondom Rlchard Mrnne (1971), K
JONCKHEERE E A ,Sleutelbos op G B (1972), E DE
BOCK, 'BI] het Verzameld werk van G B ',m Dletsche
Warande & Belfort, 119 (1974), J UYTTERHOEVEN,
Met G B rn de cel (1981) [w GOBBERS]
Busken Huet, Conrad
Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
28.121826-Parijs 1.5.1886). Stamde van
vaders- en moederszijde uit hugenotenfamilie
met talrijke Waalse predikanten; zijn
vader was ambtenaar. Werd na het Haags
GymnasIUm te hebben afgelopen in april
1844 theologisch student te Leiden, naar
eigen zeggen 'lUidruchtig, vrolijk en ligtzinmg',
met veel belangstellmg voor de letteren.
Verspreide bijdragen aan de Studentenalmanak,
onder de schuilnaam Jan van
Oordt, tonen nog niet zijn volle talent
Onderging grote mvloed van J.H. Scholten,
een der voormannen van het modermsme,
smds 1846 hoogleraar te Lelden. In 1848
kandIdaat geworden, sloot Busken Huet
zIJn studie af met een Jaar te Lausanne. Na
enkele moeilijkheden (omdat hij in 1846
had meegedaan aan een studentenrel),
kreeg hiJ eInd 1849 toelatIng tot het ambt
en werd in december 1850 beroepen biJ de
ÉglIse Walonne te Haarlem. Van april 1851
tot begIn 1862 IS Busken Huet daar Waals
predikant geweest, aanvankelIjk nog tamelIJk
rechtZInnIg, later in toenemende mate
modern evenals talrijke tiJd- en ambtgenoten.
PIerson, Perk, De Genestet e.a
Behalve aan kerkelIjke arbeid wijdde Busken
Huet Zich aan godsdienstige publikatIes,
stIchtte o.a. het maandblad La Seule
Chose Nécessatre (1856-1857) en bereikte
een groot publIek met zijn Brzeven over den
btjbel (In afl. sinds voorjaar 1857; In boekvorm,
2 din. 1858). Dit boek dankt zijn ontstaan
mede aan gesprekken met een catechisante,
Anna Dorothée van der Tholl, een
onderwIJzeres, met wie hiJ in 1859 trouwde.
HIJ gold nu zelf als voorman van het modernisme,
gevaarlIjker dan FrIedrich Strauss,
en werd mikpunt van heel wat polemiek.
Als lIterator had hij slechts bescheiden
naam gemaakt met twee novellIstIsche
boekjes: Groen en rzjP (1854) en Overdrukjes
(1858).
Intussen was Busken Huet in het nieuwe
tIjdschrIft Wetenschappelijke Bladen begonnen
met literair-historIsche en kritische
arbeid, waarbij Sainte-Beuve hem als
voorbeeld gold. Te zelfder tiJd publiceerde
hiJ In De Nederlandsche Spectator (1856-
1857) onder de schuilnaam Lodewijk van
Montalte zijn Brzeven van een klem-stedelmg,
in persoonlijke en spontane trant. In
aprIl 1858 begon zijn medewerking aan De
Gtds, waarvan de 50-jarIge Potgieter de leidIng
had. Hun kennismaking is voor Busken
Huet van duurzame betekenis geweest:
de samenwerking leidde tot een levenslange
vriendschap In het begin van de jaren
zestIg kwam de spanning tussen geloof en
wetenschap biJ Busken Huet tot een crisis,
mede doordat hij de gehele problematiek In
zijn preken besprak. HIJ legde het ambt
neer, maar zette zijn toespraken, nu in het
Hollands, nog een tijdlang voort in de concertzaal
te Haarlem. Werd Journalist, en
van 1863 af ook redacteur van De Gids. In
ZIJn kronIek vlIjmscherp oordelend vanuit
ZIJn Europese, vooral Franse belezenheid,
rekende hiJ af met allerlei overschatte
grootheden. Mede om zijn spitse geestigheid
vormt het werk UIt deze twee jaren,
1863-1864, een hoogtepunt in de literaire
krItiek, maar het bezorgde Busken Huet
ook In de Gids-redactie weInig vrienden,
behalve Potgieter, die de redactionele za-
BUSKENHUET
ken allengs met de gewezen predikant
alleen afdeed.
Twee artikelen In de afleverIng van Januari
1865 leidden tot een UItbarsting: Een
avond aan het hof - een kritiek in dialoogvorm
tegen een der dichterlijke almanakken,
bracht zelfs de vraag van majesteitsschennIS
ter sprake - en De Tweede Kamer
en de staatsbegrootmg voor 1865, gericht
tegen Thorbecke, heeft de liberale Gldsredacteuren
stellig nog meer geschokt In
de breuk die ontstond, koos enkel Potgieter
de Zijde van Busken Huet. beiden verlieten
De Gids, die daarmee haar karakter en
nIveau verloor. In mei 1865 bezocht Busken
Huet met Potgieter de Dantefeesten in Florence.
Nu hij geen eigen orgaan meer had,
schreef hiJ In versch. tijdschriften kritische
artIkelen (o.a. tegen Van Lenneps KlaaSje
Zevenster, tegen De scheppmg van Ten
Kate) en werkte voorts aan zijn roman
Lrdewyde die in 1868 uitkwam en schandaal
verwekte door het erotisch realisme.
Intussen was Holland voor hem te benauwend
geworden; hij ging in mei als journalist
naar het toenmalige NederlandsIndie,
deed er verdienstelijk werk als redacteur
van de Java-bode (tot begin 1873),
en van april 1873 als oprichter-redacteur
van een eigen krant: Algemeen Dagblad
voor Nederlandsch-Indw Zijn opvattingen,
verwant aan die van Multatuli, pasten
niet in het schema liberaal-conservatIef:
Busken Huet was radicaal en tegelijk aristocratIsch
(NatIOnale vertoogen, 2 din.,
1876). Het chrIstendom was voor hem als
agnostisch humanist en sceptIcus een belangwekkende,
maar voorbije cultuurfase.
In 1876 keerde het gezin naar Europa
terug Zijn reisIndrukken werden uitgegeven
als Van Napels naar Amsterdam
(1877), later gevolgd door Parus en omstreken
(1878) en Het land van Rubens
(1879) Daar er na de dood van Potgieter,
door hem herdacht in treffende Persoonhjke
hermnermgen (1877), niets meer was
dat hem aan Holland bond, vestigde Busken
Huet Zich In PariJS, mede vanwege de
studie van zijn zoon Gideon.
Had het kritIsch werk uit de Indische jaren
vooral een journalistiek en voorlichtend
karakter, de Parijse tIjd is het meest van
belang wegens het grote en veelzijdige
werk: Het land van Rembrand (gepubliceerd
in afl., 1882-1884), een voortreffelijk
geschreven overzicht over veel meer dan
één eeuw, en ondanks alle voorbehoud op
grond van latere Inzichten nog steeds een
123
BUSKENBLASER
monumentaal werk In het toen nieuwe genre
van de cultuurgeschiedenis. Door gebundelde
artikelen en een enkele leZIngentournee
kreeg Busken Huet omstreeks 1880 in
stijgende mate gezag biJ de begaafde Jongeren
die zich afwendden van de traditIOnele
middelmaat. Enkelen van hen hadden persoonliJk
contact met hem. Bij zijn plotselinge
dood werd hiJ In De Nteuwe Gtds herdacht
als degene In wiens werk geheel een
tijdvak lag weerspiegeld. Zijn beschouwingen,
onvolledig en niet chronologisch bijeengebracht
in 25 delen Lttteransche fantasten
en kntteken (1868-1885), hebben
op de kritische arbeid van Kloos, Van
Eeden, Verwey en Van der Goes een duideliJke
Invloed Uitgeoefend, mede door de
persoonlijke stiJl. ZIJn scheppend werk,
zowel Ltdewyde (1868) als de later verschenen
roman Robert Bruce's leerjaren
(1875), beZit slechts historische waarde;
het scherpe intelligente oordeel van Busken
Huet heeft blijkbaar zijn scheppende
fantaSie geremd. Samen met Multatuli,
wiens vleug van geme hem ontbrak, maar
veel meer dan Pierson, Vosmaer of Van
Vloten, is Busken Huet karakteristiek voor
het derde kwart van de 19de eeuw.
Werken: Kanselredenen (1861), Onze bede (1862),
Toespraken (1863), Verspreide polemische fragmenten
(1864), Ernst of kortswIjl (1866), Multatuh
(1868), Novellen (1875), Nederlandsche bellettne.
3 din (1876), Oude romans. 2 din (1877),
PotgIeter 1860-1875 (1877)
Uitgaven: G STUIVELING (ed), Vernuft ontzondIgt
(1956, 1979'), bloeml ,L BRUMMEL (ed ), Jan ten
Bnnk/Cd BH Bneven aan de wtgever van het
tlJdschnft Nederland (1965), J SMIT (ed ), De
volledIge bnefw<ssehng E J PotgIeter - Cd BH
(1972), met mi en aant, M H SCHENKEVELD
(ed ), L.dewyde (1981), met mi en aant
Literatuur: H J POLAK, Tweeerlel letterkundIge
kntlek Potgieter en BH (1891, 1956'), J en A
ROMEIN, 'C BH, schrijver van beroep en roepmg',
m Erflaters van onze beschaVing (1938-
1940,197611 ), C G N DE VOOYS, C B H (1949), H
LAMMERS, 'Een avond aan het hof Het conflIct m
de GIds-redactIe van 1865', m De GIds, 128
(1965), G TERMORSHUIZEN, 'B H en het "geval
Hasselman" na honderd Jaar', m Idem, 132
(1969), R NIEUWENHUYS, 'H s Indische Jaren
1868-1876', m TIrade, 14 (1970), P GEYL, m Verzamelde
opstellen, 4 (1978), O. PRAAMSTRA,
'C B H als redacteur van de Javabode', m De
Negentiende Eeuw, 4 (1980), IDEM, 'De voorlezmgen
van BH m de wmter van 1860-1861', m
Idem,6 (1982), J VERSTEEGEN, 'Deel drie van De
Bruce's', m NIeuwe Taalg , 75 (1982)
[G STUIVELING]
Buskenblaser, De
124
Middelnederlandse klucht (208 versregels),
enkel bewaard In het Hulthemse hs.
Uit ca 1410, KB Brussel), als nastukje bij het
abele spel Glortant Het IS een gedramatiseerde
anekdote van onbekende herkomst,
met vier personen, over een man die denkt
zich te kunnen verjongen door In een bus
(met roet) te blazen.
Uitgaven: HE MOLTZER (ed), De M,ddelnederl
dramatIsche poezIe (1875), G STELLINGA (ed ),
Het abel spel 'Glonant van BruyswIJc' en de sotternie
'De buskenblaser' na volgende (1976'),
met mi
Literatuur: P LEENDERTZ JR, Mlddelnederlandsche
dramatIsche poeZIe (1907), AM DUINHO
VEN, 'De epIlogen van "DIe Buskenblazer", "Esmorelt"
en "Truwanten" " In H HEESTER MANS
(ed), Opstellen aangeboden aan Dr C H A
Kruyskamp (1977) [G STUIVELING]
Buysero, Dirk
Noordnederlands dichter ('s-Gravenhage,
gedoopt 8.5.1644-Rotterdam? ca 1707)
JUrist, dichter van Latijnse en Nederlandse
burleske verzen, schrIjver van het vroegste
Nederlandse libretto, nl. De tnumfeerende
mln (1678) Ook het traditie geworden
meuwjaarsspelletJe De brut 10ft van
Klons en ROOSJe (1707) IS naar men aanneemt
van zIJn hand. Hij stierf als een verarmde
drankzuchtige
Literatuur: J A WORP, m Oud Holland, 9 (1891),
SA M BATTENHEIM, De opera In Nederland
(1946), S KOSTER, Komedie In Gelderland
(1979), 0 SCHUTTE, 'Over DB', m BIJdr med
Gelre (1980) [G STUIVELING]
Buysse, Cyriel
Eig. CYrIllus Gustave Emile, Vlaams romanschrIJver
(Nevele 20.9.1859-Afsnee
25.7.1932). Behoorde tot een welgestelde
en ontwikkelde familie Uit de Leiestreek;
voorbestemd om zIJn vader als CIchoreifabrikant
op te volgen, doch ontwikkelde
Zich, aangemoedigd door zijn tante Vlrglnie
LovelIng, tevens tot naturalistisch (later
realistisch) prozaschrIjver Kreeg In
1885 zIJn eerste verhaal geplaatst. Kort
daarop maakte hij enkele zakenreizen naar
Amerika. Na zIJn huwelijk met Nelly Dyserinck
Uit Haarlem woonde hiJ afwisselend
In Den Haag en Afsnee. In zowel Noord als
ZUId nam hiJ deel aan het letterkundige
leven: In 1893 behoorde hiJ tot de stichters
van Van Nu en Straks, In 1903 rIchtte hij
met Coupe rus en Van N ouhuys het maandblad
Groot Nederland op, dat hiJ tot zijn
dood zou blijven redigeren.
Buysse was een tYPisch vriJzinmge, liberale
kosmopoliet; hoewel hiJ betrekkelijk onverschillig
stond tegenover de Vlaamse
strijd, heeft hij door zijn waarheIdsgetrouwe
Uitbeelding van het volk dat hij door en
door kende, begrip en sympathie weten te
wekken voor 'arm Vlaanderen' en tevens op
schrijnende misstanden gewezen. Daarbij
was hij een der beste vertellers van het
Nederlandse taalgebied.
Buysse's werk sloot aan bij het oudere
Vlaamse realisme (Stijns, Loveling), doch
was tevens door het Franse naturalisme
(Zola, De Maupassant) bemvloed. Aanvankelijk
was het somber. De roman Het recht
van den sterkste (1893) tekent het verdierliJkte
leven te midden van landarbeiders,
stropers en Wiedsters, waar de brute kracht
van de man overheerst. In Mea culpa
(1896) leest men hoe de zoons der rijken
geen scrupules kennen tegenover de landmeiSJes,
die ZIJ als hun bezit beschouwen.
Tot deze sfeer behoren ook de romans
Schoppenboer (1898) en 'n Leeuw van
Vlaanderen (1900). Het nu wat verouderde
toneelspel Het geun van Paemel (1903),
dat op meedogenloze wijze het leven der
arme pachters tegenover dat der kasteelheren
Uitbeeldt, IS als hoogtepunt van naturalistische
dramatiek vaak opgevoerd.
Lichter van toets, maar ook weer met een
sterk SOCiaal besef, mensenkenms en liefde
voor de natuur,ls het werk uitzijn volgende
perIOde, dat een satirische inslag vertoont.
Hiertoe behoren de romans Het leven van
Rozeke van Dalen (1905), 't Bol/eken
(1906, het Ironische verhaal van een eenzame,
gedegenereerde rijkaard), Het Ezelken
(1910), de novelle Lente (1907) en talrijke
kortere verhalen. Na de oorlogSJaren, die
de auteur m Nederland doorbracht, ziet
men m zIJn menseliJke, met iromsche humor
geschreven werken als Tantes (1924),
Uleken (1926) en De schandpaal (1928),
dat een meuwe, moderne geest zich van
'arm Vlaanderen' heeft meester gemaakt.
Hoewel de gegoede en internationaal georIenteerde
Buysse minder met het eigenliJke
volk vergroeid was dan Streuvels en
een objectievere afstand tot zijn personen
bewaarde, was hiJ als Uitbeelder van het
landleven zeker niet diens mindere. Zijn
schrijftrant was met overladen zoals die
van vele naturalistische auteurs en werd
met de Jaren soberder, zodat zIJn werk nog
wemlg verouderd aandoet, al behoren de
beschreven toestanden tot het verleden
Buysse heeft tijdens zijn leven in zIJn land
pas laat waardering gevonden, doch Vermeylen,
Teirlmck, Baekelmans en Maeterlmck
behoorden tot zijn bewonderaars.
BIJNS
Werken: GuustJe en ZIeneken (1887), De biezenstekker
(1894), Sursum corda (1894), Wroeging
(1895), Op 't blauwhUIs (1897), Uit Vlaanderen
(1899), Van arme menschen (1901), Tusschen
Lele en Schelde (1904), Het volle leven (1908); De
vroollJke tocht (1911), Levensleer (samen met
Vugmle Lovelmg, 1911), De nachtelijke aanran·
ding (1912), Zomerleven (1915); Van een verloren
zomer (1917), De roman van een schaatsenriJder
(1918), De strzJd (1918), Zooals het was
(1921), De laatste ronde (1923); Kerels (1927),
Uit het leven (1930)
Uitgaven: Verzameld werk, 7 din (1974-1982), De
blezenstekker, gevolgd door Drzekomngenavond
(1977), met mi en aant van A VAN ELSLANDER en
A M MUSSCHOOT, Schoppenboer (1978), met mi
van A VAN ELSLANDER en AM MUSSCHOOT, Tantes
(1981), met mi van K FENS
Literatuur: E. d'OLlVEIRA, mtervlew, m De Jongere
Generatie (1909), A DE RIDDER, mtervlew m Den
Gulden Wlnckel (1909), H PUYMBROUCK, C B en
zIJn land (1911, 1929'), A. MUSSCHE, C B, een
studie (1929), R ROEMANS, Krztlsche blbllograph
Ie van C B, gevolgd door een blbliographle
over C B (1931), L BAEKELMANS, levensbericht,
m Jaarb Kon VI Acad (1944), Nieuw VI
TiJdschr (1959), C B -nummer, F CLOSSET, m
TiJdschr v Levende Talen (1959), R MINNE,
C B (Monografleen VI Lett, 1959),R VERMEER,
'C B', m Dletsche Warande & Belfort (1960), A
VAN ELSLANDER, C B Uit ZIJn leven en ZIJn werk,
2 din (1960-1961), M CALLE, C B (1966), P VAN
VRECKEM, De Invloed van het Franse naturalisme
In het werk van C B (1968), W PEE, 'C B en
het Westvlaams', m Taal en Tongval, 25 (1973),
K JONCKHEERE, Boeketje B (1974), J BROUWERS,
m De bierkaai (1980), C B 1859-1932
(1982), Facetten van C B ,spec nr van Yang, 18
(1982) [G W HUYGENSj
Bijkaart, Age
Zie Hermans, Willem Frederik
Bijns,Anna
Zuidnederlands dichteres (Antwerpen
1493-ald. 1575). Dichtte in de trant der
rederiJkers, kenspreuk: 'Meer suers dan
soets'. Van 1536 tot 1573 schoolmeesteres
m 'Het Roosterken'. Van haar bestaan drie
bundels refreinen 'mt vroede', achtereenvolgens
gedrukt in 1528 (het jaar daarop in
het Latijn vertaald), 1548 en 1567 (met een
merkwaardige mleiding van Henrick Pippmck).
De oudste twee bevatten aangrijpende
klachten over het verval van de moederkerk,
die ziek is in hoofd en leden én felle
aanvallen op Luther en de zijnen, die de
oorzaak zIJn van alle ellende in maatschappeliJk
en zedelijk opzicht. De laatste bundel,
tevens de omvangrijkste en in dezelfde
volmaaktheid van vorm geschreven, ademt
een zeer vrome geest.
Amoureuze (en enkele zotte) refreinen Uit
Anna BIJns' begmperiode (1522-1529) zijn
125
BIJNS
overgeleverd in het zgn. hs. B (hs. 2166 UB,
Gent). Versch. refreinen hebben het acrostichon
'Bonaventura', waarmee ze naar alle
waarschijnlijkheid worden opgedragen aan
pater Bonaventura Vorsel, minderbroeder.
Van hs. A, het andere zgn. Anna BiJns-hs.
(hs. 19547 KB Brussel) mag zeker niet alles
aan de dichteres worden toegeschreven.
De suggestie dat Anna Bijns de auteur zou
kunnen zijn van Tghevecht der Mmnen,
een postincunabel van 1516, handelende
over VenusJonkers en haar bedrijven is
inmiddels weerlegd.
Uitgaven: A BOGAERS en W L VAN HELTEN (ed ),
Referemen van A B (1875), W J A JONCKBLOET
en W L VAN HELTEN, Nieuwe referemen van A B
126
benevens enkele andere rederIjkersgedichten Uit
de XV/de eeuw (1886), Uit hs B; E SOENS (ed ),
'OnUitgegeven gedichten van AB', m Leuvense
BIjdragen, 4 (1900-1902), Uit hs A, L ROOSE
(ed ), A B Refremen (1949), bloeml, IDEM (ed.),
Meer zuurs dan zoets (1975')
Literatuur: L ROOSE, A BEen rederIjkster Uit de
hervormmgstljd (1963), met blbl, P JULIUS,
'A B en Bonaventura', m De Nieuwe Taalg, 59
(1966), B ERNE, 'A B en StevlJn Een bnefwissehng
m refremen', m Jaarb 'De Fonteme', 18
(1968), J B DREWES, 'Latm Poems m the 80 Called
AB ms A', m Neophllologus, 54 (1970), L
ROOSE, 'A B herdacht (1575-1975)', m Versl en
Meded Kon Nederl Acad v Taal- en Letterk
(1976), M GIJSEN, 'Ontmoetmg en gesprek met
AB', m IDEM, Verzameld werk, dl 5 (1977), M
BASSE, 'De Jeugd van A B ',mMélangesPaulFrédérlcq
(1981) IJ J MAK EN D COIGNEAU)
Caillieu, Colijn
ZUId nederlands dichter (gest. Brussel
1484?). Als stadsdichter van Brussel
(1474-1484) schreef hiJ tal van gelegenheidsstukken
m redenjkerstrant, die merendeels
verloren zijn gegaan. Bewaard
bleven zijn verdietsing van Amé de MontgesOie's
Le pas de la mort, in 1528 uitgegeven
als Tdal sonder wederkeeren oft Tpas
der doot, en een spel naar aanleiding van de
geboorte van Margaretha van Oostenrijk
(1480).
Uitgaven: P DE KEYSER (ed), CC 's Dal sonder
wederkeeren of Pas der doot (1936), EDEBoCK
(ed ), 'Een presentspel van CC', In Sp,egel der
Lett ,6 (1963)
Literatuur: L MICHELS, 'Aantekemngen biJ C 's Dal
sonder wederkeeren', In TlJdschr Nederl Taaien
Letterk , 72 (1954) en In Fûolog,sche opstellen,
dl 1 (1957), W VAN EEGHEM, In Brusselse
d,chters V,erde reeks (1963), W HUMMELEN,
RepertorIUm van het redenJkersdrama (1968),
L C LEMAIRE en A ROUZET, 'Over Tdal sonder
wederkeeren', In P COCKSHAW, C LEMAIRE en A
ROUZET, Karel de Stoute (1977)
[J J MAK EN D COIGNEAUI
Cairo, Edgar Eduard
Nederlands en Surinaams dichter en (toneel)
schnJver (Paramaribo, Suriname,
7.5.1948). Studeerde Nederlands en algemene
literatuurwetenschap mAmsterdam.
Debuteerde met de novelle in het Sranan
Tongo Temegoe m 1969, die hij in 1979 ook
m het Surinaams-Nederlands uitgaf. Vrijwel
al zijn werk zal zowel in de landstaal
van Suriname als in het Nederlands verschijnen,
zoals in ObJa sa tan a brewa/ Er
zal geen emde ZIJn aan brouwsels van
magIe (1975), zijn eerste tweetalige dichtbundel.
Cairo zet zich in zijn werk in voor de Surinaamse
taalsituatie in verband met de culturele
identiteit en tegenover het algemeen
beschaafd Nederlands. Behalve poezie en
proza schreef hij toneelstukken, o.a. Brokoslton/
Pum (1977), en een hoorspel Masra
(1980). Voor de Volkskrant verzorgde hij
enkele Jaren een reeks columns in het Surinaams/
Nederlands, die werden gebundeld
in Ik ga dood om JullIe hoofd (1980) en Als
Je hoofd IS geboord (1981).
Werken: Kra (1970), p ,Fam,s'man Sam/Kollektteve
schuld (1976), r, Ba anans, WOl' WOl'
WOl'/D,e dood van smn (1977), t, AdoebeLob,/
Alles tegen alles (1977), r, Net, nanga
Joel/Nacht met Jou2 (1978), t ,Foe Jowe d,s,/Om
het oer (1978), p ,DJan/Erven (1978), r ,Elzaro'
Elzaro'/Doodsboodschapvogel (1978), t, Mazra
Kodokoe/Meneer Kodoqws (1978), pr en p,
Koewatea dJodJo/In de geest van m!Jn cultuur
(1979), r, M, boto doro/Droomboot havenloos
(1980), r ,A nowtoe foe m, a,/In de nood van het
aangezICht (1980), p, JaJe d,s,/Karakter's
krachten (1980), r, Dagrat,I Dagratt'/Verovermg
van de Dageraak I (1984)
Literatuur: W RUTGERS, 'E C als taalman', In Ons
Erfdeel,25(1982) [GJ VAN BORK]
Calcar, Elise van
Ps. van Eliza Carolina Ferdinanda van
Calcar-Schiotlmg, die ook schreef onder
ps. Ehse, Noordnederlandse romanschrijfster
(Amsterdam 19.11.1822-'s-Gravenhage
137.1904). Verwierf in brede kring
naam, met romans als Evangelme (1854)
en De dertIende (3 din., 1857). Zij was later
overtUigd spiritiste, en heeft voorts veel
gedaan voor de vrouwenemancipatie en
voor de bevordering van het Frobelonderwijs.
Werken: onder ps Ehse Vertellmgen van de oude
tante Chnstme (1848), Bhkken m het rond, naar
bmnen en naar boven (1850); Hermme, 2 din
(1850), U,t verre landen en van nab'J (1850),
Feestklanken en hJdenstoonen (1852), onder
eigen naam De zoon van den klepperman, 2 din
(1854-1855), Fantasmagonen (1855), Johan Steven
van Calcar (1862), Etgen meester bhJven
(1878), De Eedgenooten, 2 din (1888), Tweede
Pmksterdag (1891), Vruchten van het gezaa,de
(1892), Bertha von Marenholz (1893)
Literatuur: J HSlKEMElER, Ehse van CalcarSchwtlmg
(1921), M BEVERSLUIS, Levensschets
van Ehse van Calcar-Schwthng (1922)
[G STUIVELING]
Cami, Ben(jamin)
Vlaams dichter (Dur ham, Engeland,
308 1920). Leraar en vnend van Louis
Paul Boon. Medeoprichter van het Vlaamse
experimentele tijdschrift TIJd en Mens.
Debuteerde in 1950 met de poëZiebundel
In de tIJd verloren, waaruit zijn bitterheid
spreekt over de 'verworvenheden' van de
westerse beschavmg. Diezelfde somberheid
en wanhoop van een cynisch geworden
naoorlogse generatie komt naar voren in de
bundel Het land Nod (1954). Cami toont
zich m zijn poezie eerder een existentialistisch
dan een experimenteel dichter.
In 1974 kreeg hij de Dirk Martensprijs voor
zijn bundel Wat Ik wt/ IS gelIjk aan nul
(1974). Zijn gebrek aan geloof m de poèzie
127
c
CAMMAERT
verhmderde dat hij nog poëzie uitgaf. In
1978 werd dan ook het manuscript van de
bundel Wat IS met de dood gaande?
bekroond met de Prijs van de stad Brussel,
maar niet gepubliceerd.
Werken: Roos UIt modder (1959), Doorsneemens
(1961), Blanco stem (1967)
Literatuur: H J CLAEYS, In Wat IS lmks? (1966),
L P BOON, In Genwal maar met te korte
beentjes (1969), W M ROGGEMAN, In Gesprekken
met schrtJvers (1977) [G J VAN BORK)
Cammaert, Jan Frans
Zuidnederlands toneelschrijver (Brussel
1699-ald. 1780) ZIJn totale produktie
wordt geschat op ongeveer 100 toneelstukken,
een dertigtal daarvan in classicistische
trant. Bewaard gebleven zijn: zangspelen,
blijspelen en treurspelen, de laatste met
balletten. Het zIJn veelal navolgingen of
bewerkmgen van Frans-classicistische
voorbeelden van o.a. Racme, Corneille,
Molière en Favart. De Ars poétlque van
BOlle au is ook door hem vertaald.
Werken: Adam ende Eva uyt het lust-paradLJs
geJaegt m ballmgschap (1746), BloedLg martelkroon
ofte Marw Stuart (1747), Esther ofte
Opgang van Mardocheus (1749), BloedLge nederlaag
ende dood van Saul (1751), De dLchtkonst
van den heer NLC Botleau Despreceux (1754),
Nmette m het Hof (1757), De deserteur (1770)
Literatuur: F SNELLAERT, In Bwgraphle natwnale
de Belglque, 3 (1872), J SMEYERS, In VI taal- en
volksbewustzIjn m het ZUldnederl geestesleven
van de 18e eeuw (1959), E DE BOCK, Verkennmgen
m de achttIende eeuw (1963) [p M M KROONE)
Campert, Jan (Remco Theodoor)
128
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Spijkenisse 15.8.1902-Neuengamme 12.1.
1943). Zoon van een arts in Westkapelle;
bezocht scholen in Middelburg en Vlissingen.
Aanvankelijk werkzaam op een
bank; later Journalist te Den Haag en
toneelrecensent. Juli 1942 gearresteerd wegens
hulpverlening aan joden; na gevangenschap
te Breda, Haaren en Amersfoort
gestorven m een concentratiekamp. Debuteerde
samen met Henne (= Hendrik)
Scholte in Refereinen Verzen (1922).
Schreef samen met Ben van Eysselsteyn:
Het Chlneesche mysterie, 'n Ned detectiveroman
(1932); samen met Willy Corsari:
Klokslag twaalf (1933), detectiveroman
spelend in de Haagse kunstenaarswereld;
Die In het donker (1934, herdr. 1962),
uit de Amsterdamse onderwereld; Wier
(1935, 1961', bewerkt door Remco Campert),
een roman die op Walcheren speelt.
'Deez kleine hand', in Drie novellen (1940);
Slordig beheer (1941), novelle over het
Amsterdams artIestenleven; Sonnetten
voor Cynara (1942, 1945').
Nadat hiJ reeds versch gelegenheidsverzen
had geschreven, werd hij vermaard door
het verzetsvers Het lied der achttien dooden,
gemaakt n a.v het zgn Geuzenproces
te Rotterdam, maart 1941. Op instigatie
van Utrechtse studenten werd er een riJmprent
van gemaakt, die de grondslag werd
voor het Illegale NatIOnale Steunfonds. In
1947 verschenen de Verzamelde gedichten
(1922-1943), met een mleiding van G.H. 'sGravesande,
met tal van tot dan toe onuitgegeven
gedichten, 0 a. vertalmgen van
Shakespeare-sonnetten. In 1962 verschijnt
de bloemlezing Wie weet slaag Ik In de
dood, keuze door zIJn zoon Remco Campert
en met inleidmg van Clara Eggmk (met wie
hiJ getrouwd geweest is)
Camperts vroege dichtwerk is te weinIg
pregnant; tot en met 1928 was het epigonenpoezie.
Hij is slechts langzaam gegroeid
tot een belangrijke figuur: dichter van weemoed,
onrust, klem geluk en vaderlands
verzet. Er IS een opgaande lijn van een
nOOit door hem uitgegeven Jeugdbundel
(hs. Uit 1920-1921; m de uitg. van 1947)
naar de laatste bundel Sonnetten voor
Cynara, geschreven met een grote innerliJke
bewogenheid en doorleefdheld, De liefde
tot de geboortegrond en tot Oranje, zijn
aangeboren afkeer van tirannie, maken
hem tot de Nederlandse verzetsdichter biJ
Uitnemendheid. Zijn proza is eenvoudig
vertellend, openhartig en niet moraliserend.
Te zijner nagedachtenis werd te 'sGravenhage
de Jan Campert Stichting opgericht.
Literatuur: C EGGINK, In Crttlsch Bulletm (1945),
H G HOEKSTRA, Over Je (1946), J SPIERDIJK, In
Ad Intertm (1947), J J POORT, 'Een cel IS maar
twee meter lang', In Gedachten over gedichten
(1977) [w J C BUITENDIJK)
Campert, Remco (Wouter)
Nederlands dichter en prozaschrijver ('sGravenhage
28.7.1929), zoon van Jan Campert.
Hij was redacteur en medeoprichter
van het tijdschrift Braak (1950-1951), redacteur
van Podwm (1954-1955 en 1960-
1969) en Tirade (1957). Verwierf de Reina
Prinsen Geerligsprijs (1953), de PoeziePrIJS
van de gemeente Amsterdam voor
Gedicht met een moraal (1955). de Jan
CampertpriJs (1956), de Novelleprijs van
de gemeente Amsterdam (1959) en de P.C.
Hooftprijs 1976 (Uitgereikt 1979). In opdracht
van het ministerie van OnderWIJS,
Kunsten en Wetenschappen schreef hij een
lang gedicht Solo (gedeeltelijk gepubliceerd
in Podwm, 1962); hij vertaalt veel en
schrijft ook kinderboeken. Hij debuteerde
in 1951 als dichter met de bundel Vogels
vltegen toch, en in 1961 als romanschrijver
met Het leven IS verrukkul/uk In december
1961 begon hij in PodIum een dagboek,
'Uit een schrijversbestaan', en publiceerde
in datzelfde nummer drie surrealistische
dramatische schetsjes, 'Half-akters'.
Als dichter is hij de meest gematigde vertegenwoordiger
van de experimentele richting;
zIJn poëzie treft men aan in de bloemlezingen
Atonaal (1951) en VIJt 5t!gers
(1955). Rodenko definieerde haar als 'vrije,
parlante poëzie', vaak met 'een naïeve
openheid'. De verhalen en romans worden
gekenmerkt door een lichte en ironische
verteltrant, met een ondergrond van ernst
en melancholie. Zijn werk speelt zich bij
voorkeur af binnen artiestenmilieus in Parijs
of Amsterdam; vrouwen, feesten en
drank spelen er de hoofdrol in, zonder dat
zij aan de hoofdpersonen een levensvervulImg
bieden. Campert moraliseert niet,
maar de wrangheid is vaak aangrijpend.
Werken: Een standbeeld opwmden (1952), p,
Berchtesgaden (1953), p , Eendjes voeren (1954),
verh , Het hUIs waarm Ik woonde (1955), p , Met
man en mUIs (1955), p , Alle dagen feest (1955),
verh , De jongen met het mes (1958), verh , BIJ
hoog en bij laag (1959), p., Een ellendige metsnut
(1960), verh , Dit gebeurde overal (1962), p ; Liefdes
schljnbewegmgen (1963), r, Hoera, hoera
(1965), p, Het gangstermeisje (1965), r, Nacht
op de kale dwerg (1965), verh ,MIJn leven's liederen
(1968), p , Fabeltjes vertellen (1968), verh ,
Tjeempie 1 of LiesJe m Lwletterland (1968), r,
Hoe Ik mIJn verjaardag vierde (1969), verh,
Betere tijden (1970), p ; Na de troonrede (1980),
verh , De Harm en Mlepje Kurk story (1983), pr ,
Scènes m Hotel Morandl (1983), p
Uitgaven: C compleet (1971), alle verh , Alle bundels
gedichten, 1951-1970 (1976, 1983')
Literatuur: C LENNART, m Op schrijvers voeten
door Nederland (1955), P RODENKO, Tussen de
regels (1956), M RUTTEN, 'R C ofpoezle als daad
van bevestIgmg', m De VI Gids (1959), P H
DUBOIS, m Het boek van nu (1962), W HAZEU en
C HOLST, m 40+ literaire radIOportretten
(1969), E DE JONG en J GROOT, m Schrl}versportretten
Uit de Haagse Post (1975), M DUPUIS,
'Neo·reahsme en experiment met verhaalsvor·
men R C's SchIJnbewegmgen', m Spiegel der
Lett (1975), F VAN CAMPENHOUT, Re (Grote
ontmoetmgen, 33,1979); H. SCHOLTEN, Een aan·
slag op de ouderdom (1979), De VI Gids, 64
(1980), R C ·nummer [w J C BUITENDIJK]
Camphuysen, Dirk Raphaelsz
Noordnederlands dichter (Gorinchem
1586-Dokkum 19.7.1627). Uit een doopsgezind
gezin afkomstig. Op jonge leeftijd
CAMPl1UY:S~N
wees geworden, werd hij door zijn oudere
broer in de leer gedaan bij een kunstschilder.
Kennissen stelden hem in staat de
Latijnse school te bezoeken en in 1608 ging
hij in Leiden aan het Statencollege theologie
studeren. Het theologische geharrewar
evenwel maakte dat Camphuysen in 1611
de uitnodiging om privé-leraar te worden
bij de gouverneur van Loevestein en Woudrichem,
Gideon vanden Boetzelaer, aanvaardde.
Drie jaar later werd hij leraar aan
de Latijnse school te Utrecht. Mede onder
invloed van de Utrechtse remonstrantse
predikant Taurinus, nam hij zijn studie
theologie weer op en deed in 1617 proponentsexamen.
In hetzelfde jaar werd hij beroepen in Vleuten,
maar toen de remonstranten uit
Utrecht zich massaal daarheen begaven om
hem te horen, kreeg Camphuysen een
preekverbod opgelegd. Toen in 1619 de
synode van Dordrecht in het voordeel van
de contraremonstranten beëindigd was en
de remonstranten de zgn. acte van stilstand
moesten ondertekenen, weigerde Camphuysen
dit. In Amsterdam kreeg hij toen
werk in de drukkerij van Blaeu, maar werd
in 1620 officieel verbannen. Samen met de
Haarlemse drukker Pieter Arentsz. zette
hij m het Oostfriese Norden een remonstrantse
uitgeverij op, maar ging twee jaar
later in Harlingen wonen. Zijn laatste
woonplaats werd Dokkum, waar zich een
remonstrantse gemeente had gehandhaafd.
Van 1624 tot zijn dood werkte hij in
de vlashandel. Een uitnodiging om rector
van de theologische, sociniaanse school in
Krakau te worden, sloeg hij af. Camphuysens
religieuze ideeën hebben in doopsgezmd-
remonstrantse kring veel invloed gehad;
zijn theologisch werk en stichtelijke
poezie werden door zeer velen gelezen en
gezongen. Het eerste overgeleverde gedicht
'Daer moet veel strijdts gestreden sijn'
(1618) IS een bewerking van psalm 62; m
zijn Dokkumse tijd werkte hij aan de Uytbreydmg
over De Psalmen des propheten
Davlds (verschenen in 1630, vele herdrukken).
Zijn Ideeen over soberheid, deugd en godzaligheid,
en zijn kunstopvattingen, die
aansloten bij de toen geldende renaissancepoetica,
komen het duidelijkst tot uiting in
de Stlchtelycke rymen (2 din., 1624; 3 din.,
1628'; 4 din., 165812), die alleen al in de 17de
eeuw ruim dertig maal werden herdrukt.
Na zijn dood is Camphuysen als een heilige
vereerd, vooral door toedoen van zijn bio-
129
CANAPONI
grafen Barend Joosten Stol die zijn levensverhaal
heeft genoteerd uit de mond van
zijn weduwe, Anneke van Allendorp, en P.
Rabus die de biografie hier en daar heeft
aangevuld. Joachim Oudaen heeft ervoor
zorg gedragen dat de Stlchtelycke rymen
na Camphuysens dood steeds opnieuw uitgegeven
werden.
Uitgaven: Verscheyden theologIsche wercken
(1638), vanaf 1639 onder de titel TheologIsche
wercken, J Kops (1839), J VAN VLOTEN (1861),
J C VAN DER DOEs (1934), K. HEEROMA (1935), R
HOUWINK (1942) en H G VAN DEN DOEL (1969):
bloeml
Literatuur: LARADEMAKER, D C (1898), met biOgrafie
door B.J STOL, G KALFF, 'C herdacht', m
Studlen over Nederl dtehters der 17e eeuw
(1915'), H G VAN DEN DOEL, Daar moet veel
strtJds gestreden ZIJn, het leven van D R C
(1967), met blbl [p J VERKRUIJSSE]
Canaponi, Patrizio
Zie Heijden, Adrianus Franciscus Theodorus
van der
Canter, Bernhard Alexander
Nederlands prozaschrijver (Utrecht
8.12.1870-Scheveningen 25.5.1956). Was
werkzaam op het advocatenkantoor van
W.A. Paap, door wiens bemiddeling hij kon
meewerken aan De Nieuwe Gids met gedichten
onder ps. G.K. van den Bosch. Hij
publiceerde o.a. de reportage Een droomer
ter hanngvangst (1894), de roman Kalverstraat
(1904) en enkele toneelstukken. Hij
was ook schilder.
Literatuur: F BORDEWIJK, m Krttlsch Proza
(1982) [G STUIVELING]
Capellen, Joan Derk van der
Genaamd Tot den Pol, Noordnederlands
politicus en pamflettist (Tiel 2.11.1741-
aId. 6.6.1784). Vestigde zich te Zwolle, was
daar van 1771 tot 1778 lid van de Staten
van Overijssel, ontwikkelde zich tot overtuigd
patriot, en schreef het befaamde anonieme
pamflet Aan het volk van Nederland,
dat in de nacht van 25-26.9.1781 m
versch. plaatsen werd verspreid. Doordat
het auteurschap geheim en tot lang na zijn
dood onbewezen bleef, kon Van der Capellen
tot den Pol Zich in zijn laatste levensjaren
ontwikkelen tot een der invloedrijkste
progressieve politicI.
Uitgave: W F WERTHEIM en A M WERTHEIM-GIJSE
(ed ), Aan het volk van Nederland (1966)
Literatuur: M DE JONG, J D v d C (1922), J M
ROMEIN, 'J D v d C, de tribuun der burgeriJ', m
Erflaters onzer beschavmg (1934), H SCHELHAAS,
W F WERTHEIM en A H WERTHEIM-GIJSE
WEENINK, De wekker van de Nederl natIe
(1984) [G STUIVELING]
130
Carmiggelt, Simon Johannes
Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
7.10.1913). Journalist in zijn geboortestad;
als zodanig leerde hij scherp observeren en
bondig formuleren, wat hem van pas zou
komen bij het schrijven van de cursiefjes
die zijn specialiteit zouden worden. Uit zijn
eerste schetsen stelde hij het bundeltje
Vijftig dwaasheden samen (1940, in 1946
uitgebreid tot Honderd dwaasheden). In
1944 vestigde hij zich te Amsterdam, waar
hij meewerkte aan de Illegale pers. Publiceerde
sinds 1945 onder ps. Kronkel vrijwel
dagelijks Zijn humoristische en ironische
schetsen in Het Parool; uit deze bijdragen
selecteerde hij vrijwel Jaarlijks een nieuwe
bundel.
Hij is verwant met Samuel Falkland, maar
meer nog met de door hem zeer bewonderde
DUitse humOrist Kurt Tucholsky. In talrijke
bundels bijeengebracht, hebben de
vermakelijke en puntige waarnemingen,
commentaren, reis belevenissen, herinneringen
en fantasleen van Carmiggelt een
onbeperkte lezerskrmg gevonden, door
vertalingen deels ook in het buitenland. In
tegenstelling tot bijv. Belcampo, is Carmiggelt
in wezen een realist: zijn korte verhalen
hebben het karakter van geconcentreerde
stukjes werkelijkheid, weergegeven
met een opmerkelijk vermogen van karakteristiek
taalgebruik. Dit vermogen is in de
loop der Jaren nog toegenomen; het IS
opvallend dat de auteur ondanks zijn productiviteit
zijn talent heeft weten te handhaven
en zelfs te verdiepen. Gebleven IS
zijn diep menselijk medegevoel, maar met
de jaren is zijn scepticisme toegenomen en
daarmee ook zijn wantrouwen t.a.v. de 'zekerheden'
waarover vele mensen beschikken.
Enkele motieven overheersen in zijn totale
werk: het dier, speciaal de poes; het kind;
de kleine man in een onverwachte situatie,
vergelijkbaar met films van Chaplm; de
aftakeling bij het ouder worden; de kroegbezoeker.
Ofschoon deze motieven meestal
door elkaar voorkomen, zijn er ook verzamelingen
rond een bepaald thema, zoals:
Klem begmnen (1950), Poespas (1952),
Artlcles de Pans (1954), Kroeglopen I en II
(1962 en 1965) en Oude mensen (1963). Het
woordenspel is tot in de titels aanwezig.
Behalve proza schreef Carmiggelt (onder
ps. Karel Bralleput) een aantal eenvoudige
en door soortgelijke humor treffende verzen
die hij bundelde in Het Jammerhout
(1948), Al miJn gal (1954) en Fabnekswater
(1956). Ook verzorgde hij cabaretteksten
(o.a. voor Wim Kan) en droeg hij zijn
werk voor in televisieprogramma's. Voorts
verzorgde hij teksten voor films van Bert
Haanstra.
Hoewel de kritiek aanvankelijk weinig aandacht
toonde voor het volstrekt unieke
karakter van zijn werk, veranderde dit
spoedig, getuige ook de vele onderscheidingen
die hem ten deel vielen, o.a. de Constantijn
Huygensprijs (1961) en de P.C.
HooftprIjs (1974). In 1975 werd een speciale
Carmiggelttentoonstelling ingericht.
Werken: Allemaal onzin (1948), Ommbus (1951),
Duwenmelken (1955); Kwartet (1956), verz;
Haasje over (1957), Een toontje lager (1959), Een
stoet van dwergen (1961), bloem!., Alle orgels slapen
(1961), Dag opa (1962), We leven nog (1963),
Later IS te laat (1964), FLUiten In het donker
(1965), MoOI weer vandaag (1965), Morgen Zien
we wel weer (1967), Je blijft lachen (1968), Drie
van vroeger (1968), verz ,MIJn moeder had gelijk
(1969), TWijfelen IS toegestaan (1970), Gewoon
maar doorgaan (1971), Ik mag met mopperen
(1972), Elke ochtend opstaan (1973); Brood voor
de vogeltjes (1974), Slenteren (1975), Vroeger
kon Je lachen (1977), Bemoei Je er met mee
(1978), MoOI kado (1979), De rest van Je leven
(1979), De avond valt (1980), Welverdiende
onrust (1982), Met de neus In de boeken (1983)
Uitgaven: De gedichten (1974), Mag 't een Ietsje
meer zIJn (1983), keuze Uit de bundels cursiefJes
Literatuur: J GRESHOFF, m Brlc à brac (1957), W
WITTKAMPF, 'De dag van de rode bessen', m Tlra'
de (1963), K FENS, mi tot bloeml MaatschappeliJk
verkeer (1965), M. Ros en G KOMRIJ, In
gesprek met S C (1970), J FLORQUIN, Gesprek
met S C (1973), G BOMANS, 'BIJ C thUiS', m Van
de hak op de tak (1973); L VERHUYCK en TH
JOCHEMS, S C (Grote ontmoetmgen, 2, 1975), F
DE SWERT, m Zes auteurs In beeld (1977), Tony
van Verre ontmoet SC (1978), C DE RUITER,
Over het proza van SC (1979), G REvE en S
CARMIGGELT, In gesprek (opgetekend door Max
van Rooy e a 1980); 'Mededehngen van de C
Vrienden', m SpeCiaal voor Ons, 1-4 (1981)
[G STUIVELING EN G W HUYGENS]
Carlier, Libera Bruno
Vlaams prozaschrijver (Nijlen 19.1.1926).
Neemt m de Vlaamse literatuur een eigen
plaats m door zijn verhalen over zee en zeelieden:
De zondagsslepers (1957), Duel
met de tanker (1957), ActIOn StatIOn Go
(1958), Piraten (1960), Het kanaal (1961),
De kleme reder (1965), een verhaal vol
zwarte humor, Varen m ballast (1970) en
Even bewesten Ouessant (1974). Tussen
wal en schIp (1977) is het epos van de binnenvaart,
bewerkt als Tv-feuilleton. De
hoofdfiguren in het werk van deze auteur
worden vaak door een sterke drang naar
zelfbevestIging tot gevaarlijke actie, soms
CASSYERE
tot heldhaftigheid bewogen. Dat is ook het
geval in o.a. De vlucht (1962) en Teder als
trotyl (1963). Carlier schreef verder een
reisverhaal over China, Het Oosten IS rood
(1967), en de bundel korte verhalen De lUIpaard,
en andere verhalen (1968).
Werken: Het koperen schip (1980), Geschiedems
mijner Jeugd factIOn naar Hendrik Consclence
(1983).
Literatuur: J DE CEULAER, m Te gast biJ VI auteurs
(1962), C J E DINAUX, m Weerklank (1965), F.
DEPEUTER, 'Een schommelstoel, C. genaamd', m
Helbel,1 (1965) [J VERCAMMEN]
Caron, François
Zuidnederlands auteur (Brussel 1600-bij
Lissabon 5.4.1673). Kwam als koksjongen
in 1619 in Japan, bleef daar tot 1641 wonen,
o.m als opperhoofd van de loge der Oostindische
Compagnie te Hirado. Publiceerde
de beroemd geworden Rechte beschryvmge
van het machtlgh komnghrljck van
lappan, bestaande m verscheyde vragen,
betreffende desselfs reglermg, coophandel,
mam ere van leven, strenge justltle
etc (1636). Op latere leeftijd was Caron tot
1672 m Franse dienst. Schipbreuk maakte
een eind aan zijn leven.
Literatuur: G KALFF, 'F C', m De Gids, 3 (1898),
F W STAPEL, 'F C " m De Indische Gids (1933)
[G STUIVELING]
Cassamus, Roman van
Middelnederlands episch gedicht (14de
eeuw), behorende tot de Alexandercyclus.
Sterk verkorte bewerking (1890 verzen)
van Les VCEUX du paan ou Le roman de Cassamus
door Jacques de Longuyon. Van een
andere, onverkorte vertaling zijn verspreide
fragmenten teruggevonden.
Literatuur: E VERWIJS, Roman van Cassamus
(1869), A WILLEMS, m Taal- en Letterbode, 2
(1871), H MULDER, 'Ferguut en Cassamus-Brussel
één COPIISt? Iets over afkortmgen m het Middelnederlands',
m Lekr, 4 (1978-1979)
[G STUIVELING I
Cassyere, Jacob Jacobsoon
Noordnederlands dichter (16de eeuw). Rederijker;
kenspreuken: 'Duer hope verwacht
ick' en 'Waer schuylt de waerheyt';
factor van de kamer Moses Bosch te 's-Hertogen
bosch, auteur van een aantal hervormingsgezinde
refreinen en spelen, waarmee
hij veel prijzen heeft gewonnen.
Twee van zijn werken zijn: De merlge doorn
en Een present van jonste, Vriendschap en
trouwe uit 1559.
Literatuur: W VAN EEGHEM, m Versl en Meded
Kon VI Acad (1938), J J. MAK, Uyt IOnsten versaemt
(1957) [J J MAK]
131
CASTELEIN
Castelein, Matthijs de
132
Zuidnederlands dichter (Pamele bij Oudenaarde
1485/1486-Pamele 1550). Priester
te Pamele en notaris te Oudenaarde.
Gezaghebbend rederijker met als kenspreuk
'Wacht wel tslot, Castelein' en factor
van de kamers Pax Vobis en de Kersauwe.
Schreef veel toneelwerk, nl. 36 esbattementen,
38 tafelspelen, 12 spelen van zinne
en 30 wagenspelen (zie Const van rhetorlken,
stro 13 en 212). Slechts twee overgeleverde
spelen kunnen aan De Castelein worden
toegeschreven: de (Hlstorye van) Pyramus
ende Thlsbe, een sentimenteelromantische
dramatisering van het verhaal
uit Ovidius' Metamorphosen, hier bewerkt
naar de Blble des poètes (anonieme eerste
mtg. ca 1540) en het Oudenaardse spel van
zinne voor het rederijkersfeest te Gent in
1539. Ook de drIe refreinen voor het Gentse
feest zijn wsch. van De Castelein (het refrein
'm 't zot' is opgenomen in zijn Const),
evenals een refrem 'op die Dronckaerts'.
De lyrische dichtbundel Dwersche lIedekens
(eerste uitg. 1573) bevat naast zes historische
liederen en een lied op de zeven
weeen van Maria vnl. amoureuze teksten
(24) die ondanks hun conventioneel en stereotiep
karakter niet geheel los te denken
zijn van het biografische feit dat De Castelein
omstreeks 1520 vader van een bastaardzoon
was geworden.
Naar aanleidmg van de verovering van
Doornik op de Franse kroon door Karel v
(30 nov. 1521) schreef De Castelein de
Baladen van Doomljcke (oudst bekende
mtg. 1571). Eerst geeft de auteur de
geschiedenis van de stad, verheerlijkt dan
Karels overwinning en maant de Franse
koning zich vreedzaam in zijn nederlaag te
schikken terwijl hij in een tweede gedeelte
(niet in alle uitgaven) de Doornikers zwart
maakt. Hij gebruikt daarbij allerlei klassieke,
mythologische, bijbelse en astrologische
voorbeelden en motieven. Zijn geleerdheid
bezorgde De Castelein in zijn tijd
de benaming 'excellent poète moderne'.
Van dezelfde geleerdheid getuigt ook zijn
hoofdwerk, De const van rhetonken (voltooid
in 1548, gedrukt in 1555). Hierin zet
De Castelein m 239 strofen voor alle 'ancommers
ende beminders' de 'const van
rhetoriken', haar meest gebruikte dichtsoorten
en 'sneden' uiteen en illustreert dit
met voorbeelden uit eigen werk. In zijn
riJm technische beschouwingen heeft hij
zich vooral laten leiden door Jean Molinets
L'art de rhétonque (tussen 1482 en 1492)
en de eigen Vlaamse rederijkerstraditie,
maar voor zijn opvattingen over de retorica
heeft hij veel aan de klassieken, met name
Quintilianus, maar ook Cicero en Horatius,
ontleend. Vooral zijn kennis van de klassieken
heeft, zoals blijkt uit de zes herdrukken
tussen 1571 en 1616, aan zijn leerboek
lang autoriteit verleend.
Uitgaven: L M VAN DIS en B H ERNE (ed ), In De
spelen van Zlnne vertoond op het landjuweel te
Gent (1939), K GOOSSENS (ed ), DlVersche hedekens
(1943), G A VAN Es (ed ),l'!ramus en Thlsbe
(1965)
Literatuur: J VAN LEEUWEN, M d C en ZIjne Const
van rhetonken (1894), J HEINSlUS, 'Iets over M
d C 's Baladen van DoorlllJcke', In TIJdschr v
Nederl Taal- en Letterk , 27 (1908), SERINGA,
La renaissance et les rhétonqueurs Néerlandals
I 1(1920), C DE VOOYS, 'M d C en zIJn Dlversche
hedekens', In Album prof dr Frank Baur,
dl. 2 (1948), W HUMMELEN, 'Enkele aantekeningen
biJ de prenten In D C 's Pyramus en Thlsbe',
In TlJdschr v Nederl Taal en Letterk , 82 (1966),
J ARENS, 'Erasmus' ExpostulatlO Jesu nagevolgd
door M d. C " In Idem, 82 (1966), S lANSEN,
'Speurtocht naar het leven van M d C Archlvaha
en onzekerheden', In Vers I en Meded Kon
VI Acad (1970), IDEM, Verkennmgen m M d
C's Const van rhetonken (1971), R CASTELAlN,
'Genealogische gegevens over M d C 's
voorouders en aanvullende nota's In verband met
zIJn woonplaats', In Handehngen geschled- en
oudheldk krmg van Oudenaarde, 17 (1972), S W
BIJL, Erasmus m het Nederlands tot 1617 (1978),
D COIGNEAU, In NatIOnaal bIOgrafisch woordenboek,
dl 11 (1985) [D COIGNEAU]
Cats,Jacob
Noordnederlands dichter, moralist en
staatsman (Brouwershaven 1O.11.1577-'sGravenhage
12.9.1660). Stamde uit de gegoede
Zeeuwse burgerij. Na de vroegtijdige
dood van zijn moeder werd hij opgevoed bij
famtlie te Zierikzee, waar hij de Latijnse
school bezocht. Hij studeerde rechten te
Leiden en Orléans, verbleef enige tijd te
Parijs en vestigde zich in Den Haag als
advocaat Van een langdurige ziekte zocht
hij herstel in Engeland; verbleef o.m. te
Oxford, waar hij piëtistische invloeden onderging.
In 1603 werd hij advocaat en
stadsadvocaat te Middelburg. Hij trouwde
in 1605 met Elisabeth van Valckenburg die
in 1630 overleed. Het was onder haar
mvloed dat Cats m 1607 lid werd van de
calvmlstische staatskerk
Door een drukke praktijk en gelukkige speculaties
met inpolderingen werd hij een
bemiddeld man In 1621 werd hem een professoraat
in het burgerlijk recht te Lelden
en ook het ambt van pensionarIS van Middelburg
aangeboden. Hij koos het laatste,
doch reeds twee jaar later werd hij tot penSIOnariS
van Dordrecht benoemd. Als zodamg
werd hij afgevaardigde in de Staten van
Holland en In 1627 voor een bUitengewone
missie naar het Engelse hof gekozen. Als
woordvoerder van Hollands oudste stad
moest hij enkele maanden ad interim als
raadpensIOnaris optreden Toen stadhouder
Frederik Hendrik slecht overweg bleek
te kunnen met de particularistisch gezInde
raadpensIOnaris AdrIaan Pauw, trok deze
zich terug en de gematigde, voor alle partiJen
min of meer aanvaardbare Cats volgde
hem op (1636 tot 1651). Hij toonde zich een
redehjk ambtenaar maar geen groot staatsman
ZIJn laatste jaren sleet hij ambteloos
op zijn buitengoed Sorghvliet In Den
Haag.
Er zIJn slechts een paar letterkundige
jeugdproeven van Cats bekend. In Middelburg
kreeg hij contact met de graveur
AdrIaen van de Venne (1589-1662), die
zich in 1625 in Den Haag vestigde. Als eerste
vrucht van hun Jarenlange samenwerkIng
ontstond Proteus, later meer bekend
als Smne- en mmnebeelden (1618), dat
behoort tot de emblemataliteratuur: bij
elke afbeelding dichtte Cats een amoureus,
een moralistisch en een godsdienstig versje
met vertalIngen daarvan in het Latijn en
het Frans, terwijl elk onderwerp werd aangevuld
met korte leerzame prozaverhandelingen,
Nederlandse en vreemde citaten,
aan de bijbel of elders ontleend, en spreukmatige
opschriften
Het leerdicht Self-stryt (1620) is een langdradig
,dispuut tussen Josef en Potifars
vrouw, waarIn de voor Cats zeer wezenlijke
strijd tussen ziel en zinnen wordt uitgepraat
in christelijke trant. Het zeer omvangriJke
Houwehck (1625) wil een wegwijzer
voor het huwelijksleven zijn, waarvan
Cats ondanks alles een verheven opvatting
had. In berijmde samenspraken, verhandelingen
en verhalen geeft hiJ zijn adviezen,
tot in hUiselijke en intieme zaken toe. Na
publikatie van zIJn enorme verzameling
opvoedkundige spreuken en levenswijsheid
onder de titel SpIegel van den ouden
en meuwen tyt (1632) vervolgde hij zijn
huwelijksadvIezen in de Trourmgh (1637).
Pas in zijn laatste jaren op Sorghvliet
schreef hij weer nieuwe dichtwerken en bijschriften,
grotendeels herhalingen en uitbreidingen
van zijn vroegere levenswijsheden,
maar ook christelijke bezinningen op
de Ijdelheid en de kortstondigheid van het
bestaan. In Twee- en tachtlg-Jang leeven
CATS
(1659) richt hij zich tot zijn kleinkinderen
met een complete dichterlijke autobIOgrafie
die hun tot lering moest strekken.
Nog tijdens zijn leven bracht Cats zijn
geschriften met bijbehorende gravures bijeen
in Alle de wercken van Jacob Cats
(1655; herdr. 1658 en 1665), de zgn. tweede
hUisbijbel, die later aangevuld en steeds
herdrukt werd. Dit boekwerk is een complete
levenskunst in een door piëtisme
gematigde calvimstische geest; een werk
dat een zeer wezenlijke functie vervulde in
de noordelijke Nederlanden, waar het aloude
gezag van het katholicisme was komen
te vervallen; maar ook in het Zuiden werd
het werk veel gelezen en inspireerde het tot
navolgIng. Cats schreef tot lering, stichting
en vermaak, was meer moralist dan dichter.
Wordt enerzijds zijn poezie vaak ontsierd
door gemeenplaatsen, wijdlopigheid en banaliteiten,
anderzijds munt hij vaak uit In
goede verteltrant en voortreffelijke exploitatie
van de volkstaal. Met de renaissance
vertoont hij enige verwantschap door herdersmotIeven,
maar vooral door Zijn enorme
belezenheid In de klassieken. Al schreef
hiJ als gelOVig christen, elke verhevenheid
IS hem vreemd.
Werken: Carmen m laudem doct!ss!m! & ex!m!J
Juvems Iohanms Antonn Amstelrodamens!s
(1593), onder ps Iacob. Adn Brey, Ode ep!thalamw
m nuptws nob!lIss!m! IUvems Galem vander-
Laen ac generosae v!rgm!s Franc!scae ab
Hemstede (1595), onder ps Jacobus FehslUs, D!sputatw
de actwmbus, comp!lata quasI per Saturam
ex Ttt Inst De Actwmbus (1598), onder ps
Iacobus Fehnus; Self-stryt (1620); Doodk!ste
voor den levend'ge (1656), Ouderdom, buytenleven
en hofgedachten op Sorghvhet (1658)
Uitgaven: F BUITENRUST HETIEMA (ed), Het
Spaens heydmnetJe (1890, 1933'), J BOSCH (ed ),
Smne- en mmnebeelden (1960), G A VAN Es
(ed ), SpIegel van menselIJk leven m prenten en
verzen van J C (1962), bloeml , H J VIEU-KUIK,
Het Spaens heydmnetJe (1963), J VAN VLOTEN
(ed ), Alle de werken (herdr 1980)
Literatuur: J H DE STOPPELAAR, J C te M!ddelburg
(1860), C BUSKEN HUET, m Lttt fant, 1
(1868), WeM DE JONGE VAN ELLEMEET, Museum
Catswnum (1870), blbl, J G FREDERIKS, 'J
C en Zijne omgevmg', m Oud Holland, 7 (1889),
J A WORP, 'De bronnen van den Trou-rmgh', m
Noord en ZUId, 20 (1897), G. DERUDDER, Un poète
néerlanda!s, C sa me et ses oeuvres (1898); G
KALFF, J C (1900, ook m Stud!en over Nederl
dIChters der 17de eeuw (1915'), P J MEERTENS,
m Letterkund!g leven m Zeeland (1934), H
SMILDE, J C m Dordrecht (1938); J WILLE, 'De
proefsteen van den Trounngh', m N!euwe Taalg ,
37 (1943), A VAN DUINKERKEN, m Het tweede
plan (1945), P MINDERAA EA, Aandacht voor C
bIJ ZIJn 300ste sterfdag (1962), J D P W ARNERS,
'Al sletmen de luy men kentse daarom met', m
SpIegel der Lett, 14 (1972), R BREUGELMANS,
'De eerste pubhkatles van Je', m Arch Meded
133
CAUWE
Kon Zeeuws Genootschap der Wetenschappen
(1977), L STRENGHOLT EA, Vier eeuwen Je
(1977), D. TEN BERGE, De hooggeleerde en zoetvloeiende
dichter J C (1980) [G W HUYGENSj
Cauwe. Frans
ZUIdnederlands schrijver (1631-Rome
30.8.1679). Minderbroeder-observant, in
1656 tot priester gewijd; woonde vnl In
Brugge. In zijn hoofdwerk, De pelgnmagle
van het kmdeken Jesus (3 dIn., 1667, 1674
en 1675) brengt hij, uitgaande van de
MedltatlOnes vitae Chnstl van pseudoBonaventura,
rijpe contemplatie in een
eenvoudige en toegankelijke taal. Naast
een geschrift tegen de mode, gedrukt in
1676, bewerkte hij het anonieme 16deeeuwse
traktaat Het bondelken van myrrhe
(1677) en Het leven en de goddelycke
leennghen van Sr Clara van S Lieven
(1677), d.l. Livine Sanders (1629-1652).
Onder ps. Franciscus Carolus Reymakers
polemiseerde hij in 1674-1675 in het LatIjn
tegen de Leuvense hoogleraar Gomaar
Huygens.
Hij bracht de laatste maanden van zIJn
leven door te Rome, waarheen hij als 'getuige'
in de strijd tegen de Jansenisten was
gezonden. Mag niet verward worden met de
schrijver Pieter Cauwe (gest. 30.3.1711).
Uitgave: L KERKHOVE (ed ), De pelgrImagie van het
kmdeken Jezus (1923-1925)
Literatuur: A DEBOUTTE, 10 NatIOnaal bIOgrafisch
woordenboek, dl 8 (1979) [A VAN ELSLANDERI
Cauwelaert. August van
134
Vlaams dichter, essayist en romanschrijver
(O.L. Vrouw-Lombeek 31.12.1885-Antwerpen
47.1945). Broer van de politicus
Frans van Cauwelaert. Promoveerde te
Leuven in de rechten; keerde zwaar invalide
terug uit wo J, die hiJ als vrijwilliger had
meegemaakt. Werd vrederechter te Kontich,
daarna politierechter te Antwerpen.
Van 1924 tot zijn overlijden redacteur van
Dletsche Warande & Belfort; lid van de
Koninklijke Vlaamse Academie.
Debuteerde als dichter van overgevoelIge
lyriek. Zijn poëzie verried achtereenvolgens
de invloed van GezelIe en Van de
WoestiJne, doch werd na de oorlogservaringen
dieper en persoonlijker. Kenmerkend
zijn de religieuze en meditatieve inhoud en
de ongecomplIceerde, maar bezielde verwoordIng.
Schreef ook twee psychologische
romans over morele crises, die door een
Inmger geloofsbelevIng overwonnen worden,
en enige meer realistische verhalen,
waarvoor de stof aan zIJn Jeugdherinneringen
en vooral aan zijn ervaringen als rechter
ontleend werd.
Stelde een bloemleZIng samen UIt de
Vlaamse dichtkunst van zijn tijd, leverde
vertalingen uit het Duits en handelde in
rustIg gestelde essays over o.a. Karel van
de Woestljne (1943), het IndIVIdualIsme
van de Van Nu en Straksers, de relIgieuze
poezie en de invloed van de Jeugdjaren op
het ontstaan van letterkundig werk.
Werken: Verzen (1909), Verzen, meuwe reeks
(1913), Liederen van droom en daad (1918), Het
hcht achter den heuvel (1929), Harry (1934), r ,
En de rechter vertelt (= Vertellen 10 toga i,
1935), Verzen van het leven en de overvaart
(1940), En de rechter vertelt opmeuw (= Vertellen
10 toga, 1I 1944)
Uitgaven: A WESTERLINCK (ed ), Gedichten (1955),
bloeml, Vertellmgen van den rechter (1959),
bloeml, G W HUYGENS (ed), De Zielen rijpen
van verdriet (1967), bloeml p, met 101
Literatuur: Dletsche Warande & Belfort (nov
1945), A v e-nummer, G WALSCHAP, A v C
(1959), A WESTERLINCK, 10 Wandelen al pemzend
(1960), M GIJSEN, 10 Verzameld werk, dl 5
en 6 (1977) [A DEMEDTS EN RED j
Cele.Joan
Noordnederlands prozaschrijver (Zwolle
ca 1345-ald. 9.5.1417). Rector van de parochieschool
te Zwolle, vrIend van Geert
Groote en overtuigd aanhanger van de
moderne devotie. Ruim 40 preken van hem
zijn bewaard gebleven
Uitgave: TH J DE VRIES (ed ), Duutsche sermoenen
van Magister Je (1949)
Literatuur: M SCHOENGEN, Die Schule von Zwolle
(1898), dlSS [J J MAKI
Celosse, Jacobus
Noordnederlands dichter (Sandwich ca
1560-Leiden 6.2.1631). Factor van de rederiJkerskamer
De orange Lelie te Lelden;
medewerker aan de Nederduytschen Helicon
(1610, met o.a. een programmatisch
spel over het verval en recht gebruik van de
'Konst van reden-rijcke'). Auteur van een
groot aantal liederen en refreInen waarmee
hij literaire prijzen won. Eigen kenspreuk
'Ick wensche om 't beste'
Literatuur: J J MAK, Uyt !Onsten versaemt (1957)
[D COiGNEAUj
Ceuppens. Henri
Zie Michiels, Ivo
Chapkis. Raoul
Zie Brandt Corstms, Hugo
Charivarius
Ps. van Gijsbert Johannes Nolst Trenité,
Nederlands prozaschrijver (Utrecht 16.9.
1870-Haarlem 9.10.1946). Studeerde klassieke
letteren en rechten; promotie in de
staatswetenschappen; leraar te Haarlem
(1900-1918). Hij redigeerde de rubriek
'Charivari(a)' in De Groene Amsterdammer,
waarin hij taal- en stijlslordigheden
op geestige manier signaleerde: verzameld
in Charwana (3 din., 1913-1916). Zijn
gedichten zijn verzameld in Rwzenjmen (5
din., 1914-1918). Nog geraadpleegd wordt
Is dat goed Nederlands2 (1940). Schreef
ook parodieén op befaamde hterane werken,
o.a. De storm (1912) en Don Qwchotte
(1925), en een groot aantal spelen voor het
amateurtoneel, o.a. De appel van Ens
(1935).
Literatuur: A VAN DUiNKERKEN en J H SPEENHOFF,
m De Groene Amsterdammer (20 7 1940)
[HA WAGE]
Charles, J.B.
Ps. van Willem Hendrik Nagel, Nederlands
prozaschrijver, dichter en essayist (Zwolle
25.8.1910-0egstgeest 29.7.1983). Studeerde
rechten te Groningen. Kreeg een functie
biJ het kantongerecht. In mei 1941 werd hij
benoemd tot ambtenaar bij het openbaar
mmisterie te Middelburg, doch op last van
de Duitsers werd de benoeming ongedaan
gemaakt. Medio 1944 in het verzet. Na wo
II hoogleraar criminologie te Leiden.
Als student schreef hij in een Gronings studentenblad.
Tijdens wo II liet hij clandestien
twee cyclussen poezie verschijnen, Een
sUite van de zee en Terzmen van de Me!
(1944). De novelle Ontmoetmg m den
vreemde verscheen m 1946.
In zijn eerste bundel verzen ZendstatIOn
(1949) werden de twee in 1944 verschenen
cyclussen opgenomen. Enkele volgende
bundels bracht hl] met meuw werk bijeen
in Ged!chten (1955; later opgenomen in De
gedichten tot 1963, 1963). Ook schreef hij
een bundel verhalen De menseneter van
Nowawes en andere verhalen (1956).
Zijn opmerkehjkste boek is het in 1953 verschenen
Volg het spoor terug, waarin de
fanatieke polemist, die in de latere essays
optreedt, zich aankondigt. Het boek is
moeilijk te karakteriseren: het is geen
roman al werd het in 1954 met de romanpriJS
der gemeente Amsterdam bekroond.
Zelf zegt Charles dat het hem er niet om te
doen is een verhaal te vertellen, maar iets te
onderzoeken, een spoor terug te volgen, dat
voor leder mens op een andere plaats
CHRISTEMEIJER
begint. Voor Charles staat het eerste teken
bij de gerechtelijke moord op Van der Lubbe.
De titel Volg het spoor terug betekent
dat de oorlog van 1940-1945 een glimp van
de huid was van de demon, die over ons
leven heerst, en dat wij niet werkelijk
bevrijd zijn van zijn demonie.
Werken: De cnmmalttelt van Oss (1949), studie, De
memeed (1951), essays, Het geheim (1952), p,
Lezend over misdaad (1953), lezing, Waarheen
daarheen (1954), p , Het paradijS (1955), p ,Het
strafrecht en de onmens ( (1956), oratie; Eendracht
ontkracht of Een pleidoOi voor de slmpltflcatle
(1959), rede, Ekskuseer miJn Imkerhand
(1959), p , MIJn kleme koude oorlog (1961), De
vrouw van Jupiter (1962), r , Van het kleme koude
front (1962), essay, Topeka, de gedichten van
1963 tot 1966 (1966), De warme slager (1973), p.,
Hoe bereidt men een ketter (1976); De blauwe
stoel (1980), p, Naar de BarbieSjes (1982),
Jeugdb , Turner Court (1982), p
Literatuur: M VAN AMERONGEN, In De mUlchelmoordenaars
(1978); A ROMEIN-VERSCHOOR, In
Spelen met de tiJd (1972); G.H ·.-GRAVESANDE,
mtervlew, m Vergeten en gebleven (1982)
[G H ·S·GRA VESANDE EN RED]
Chonia
Zie Kindermann, J.C.
Christemeijer, Jan Bastijaan
Noordnederlands prozaschrijver en dichter
(Amsterdam 10A.1784-Utrecht 1.1.
1872). Was ambtenaar bij het provinciaal
bestuur van Utrecht en medewerker aan
versch. periodieken. Publiceerde in tal van
boekuitgaven zijn verhalen, vertellingen en
anekdotes alsmede een beschrijving van de
Stichtse Lustwarand, die nog steeds historische
waarde heeft.
Grote vermaardheid kreeg hij door zijn aan
oude oorkonden ontleende verhalen over
de misdaad zoals Belangnjke tafereelen
wt de gesch!edems der l!jfstraffel!J ke
regtsplegmg [ 1 (1819), dat door nieuwe
delen gevolgd werd en vaak werd herdrukt.
Op een boeiende maar wel wat wijdlopige
en moraliserende wijze gaf hij hierin een
beeld van de toenmalige wereld van oplichteriJ,
prostitutie, misdaad enz. Het werden
uitvoerige vertellingen, die op de latere criminele
bellettrie vooruitlopen. Een gemoderniseerde
bloemlezing uit 1963 (De galenj
der 20 schoonheden) geeft slechts een
oppervlakkige indruk van dit eens zo populaire
proza.
Werken: De Wiskunde (1818),p, Oorkonden Uit de
gedenkschnften van het strafrecht (1820), Verscheidenheden
(1821), Kleme vertellmgen
(1824), Nieuwe tafereelen Uit de geschiedems
der IljfstraffeltJke regtsplegmg (1828), Vaderlandsche
Ultboezemmgen (1830),p; LandeltJk
135
CLAES
schoon m het Sticht van Ut~echt (1836), Het
lustoord tusschen Amstel en Grebbe, 2 din.
(1837), Hulstbloemen (1837),p.; Nieuwe biJdragen
tot de geschiedems van het strafregt (1838),
Mengeloogst (1841); Merkwaardigheden Uit het
gebied der menscheliJke lotlgevallen, 2 dln.
(1857), Pijp en clgaar m proces (1861),p ; Verhalen
Uit ons volksleven (1863); Hermnermgen van
een oudstrIJder van 1813-18151(1865)
[GW HUYGENSJ
Claes, Ernest Andreas Jozef
136
Vlaams prozaschrijver (Sichem 24.10.
1885-Brussel 2.9.1968). Zoon uit een kinderrijk
landbouwersgezin; gedurende zijn
kinderjaren langdurig ziek, met dreigende
blindheid. Na zijn middelbare school korte
tijd werkzaam in de drukkerij van de abdij
te Averbode, waar een eerste bundelschetsen
Uit mÏjn dorpken (1906) ontstond.
Studeerde daarna aan de universiteit te
Leuven; was actief in de studentenbeweging
en redacteur van het tijdschrift Ons
Leven; promoveerde in de Germaanse filologie
op het proefschrift Het proza van
Potgieter (1912). Huwde in 1912 met de
Nederlandse schrijfster Stephanie Vetter.
Van 1913 tot 1944 bekleedde hij functies
biJ de overheid. Tijdens wo I soldaat en enige
tijd krijgsgevangene. Ontslag uit de
dienst wegens invaliditeit in 1916. Als
schrijver was hij uitzonderlijk populair.
Lid van de Koninklijke Vlaamse Academie
voor Taal- en Letterkunde (1934) en van de
Zuidnederlandse Mij voor !raai- en Letterkunde
en Geschiedenis; Driejaarlijkse
Staatsprijs voor het proza in 1942. Prijs der
Vlaamse Provincii!n voor zijn hele oeuvre
m 1958. Redacteur van D,,:tsche Warande
& Belfort (1940-1968). De~uteerde als student
met de eerste hoofdstukken van De
Witte in Vlaamsche Arbeid (1913-1914)
waarvan hij redacteur waa; het boek verscheen
door oorlogsoms~digheden pas in
1920. Zijn oorlogservaringen vonden hun
neerslag in Namen 1914 (1919), Bei uns m
Deutschland (1919), en De vulgaire geschiedems
van Charelke flop (1923).
Zijn faam vestigde Claes vooral met de verhalen,
waarin hij de kleurrijke types Uit zijn
streek (Kempen-Hageland) beschrijft: Sichemsche
novellen (1921~, Wannes Raps
(1926), De heiligen van Sichem (1931),
Pastoor Campens zaliger' (1935); met als
hoogtepunt Het leven en (je dood van VICtalls
van Gille (1951). He~ leven van Herman
Coene (1925-1930) vat de hele thematiek
samen. Een gooi naar de moderne
zedenroman deed Claes milt Kobeke (1933)
en Clementme (1940), en met de Ironische
meen middenstandsmilieu spelende romans
Jeroom en Benzamien (1947) en De
meuwe ambtenaar (1953).
Een nieuwe inspiratiebron vond Claes in
geromanceerde herinneringen, waarvan
vooral de eerste delen Jeugd (1940) en De
oude klok (1947) treffende evocaties zijn
van een vervlogen tijdperk. Klkl (1925) is
een opmerkelijke psychologische roman
van het (zijn) kind, en ook dienen vermeld
de dierenverhalen De geschiedems van
Black (1932) en Floere, het FLUWijn (1951);
wo II inspireerde o.m. Daar IS een mens
verdronken (1950), het autobiografische
Cel 269 (1952) en de novellen als Het was
lente (1953).
Claes' talent komt het meest naar voren in
de korte humoristische streekverhalen,
maar soms blijkt uit zijn romans ook een
bittere kijk op het leven. Zijn roem is blijvend
geassocieerd met De Witte (400.000
exx., 8 vert.) van het begin af een type,
waarin een hele generatie haar Jeugd herkende.
Het boek bevat een reeks kostelijke,
soms pijnlijke anekdotes omtrent een m
een dorp opgroeiende schooljongen. Meer
dan aan J. Renards POll de Carotte evenwel
herinnert het werk aan Aus dem Leben
emes Taugemchts van Eichendorff. Achter
de guitenstreken van de jongen ziet men
het in de grond trieste leven van een kind
dat opgroeit in een milieu, waarm armoede
en hard werken de mensen hard en ongevoelig
maakt, zodat de kinderziel zich niet
begrepen voelt. Deze dualiteit vindt men
terug in Claes' hele werk, dat leed tracht te
verzoeken met een lach of een kwinkslag.
Hierdoor berustte het beeld dat het publiek
van Claes had, ten dele op een misverstand.
Een groot aantal van zijn romans werd in
vele talen vertaald. Sinds 1974 bestaat er
een Ernest Claesgenootschap.
Werken: Uit miJn soldatentIjd (1917), Oorlogsnovellen
(1919), De Fanfare De Smt-JansvTlenden
(1924), Van den os en den ezel (1937), De moeder
en de dTie soldaten (1939), Studentenkosthws
'biJ Flen Janssens' (1950), Voor de open poort
(1952); De oude moeder (1955), Leuven 0 dagen,
schone dagen (1958), De mannen van toen
(1959); Ik en de Witte (1960)
Uitgaven: A VAN HAGELAND (ed ), Toen De Witte
werd verfilmd en andere verhalen (1977), IDEM
(ed), Uit de dagboeken van E C (1981), IDEM
(ed ), Uit de dagboeken van E C het afscheid
(1982)
Literatuur: L SOURIE, Het werk van E C (1948), A
BONI, E C - Een blik op zIJn leven en levenswerk
(1948), A VAN HAGELAND, E C en WIJ (1959),
IDEM, E C (1960), A DEMEDTS, E C (1961),
Vlaanderen, 107 (1969), E e-nummer, H NOE,
DossIer E C (1974), IDEM, DossIer HUize E C
(1977), P VANDEVOORT, Post-scrlptum E C
(1978), ALSTEIN, 'De dagboeken van E C', In
Argus,5 (1982) [B F VAN VLIERDEN]
Claes, Johanna Maria Stephanie
Geb. Vetter, Vlaams romanschrijfster
(Zutphen 25.12.1884-Brussel 10.10.1974).
Echtgenote van Ernest Claes. Haar romans
handelen vooral over de vrouwelijke psyche,
Sttlleven (1928), Mlete (1932), Als de
dagen lengen (1941), Vrouwen zonder betekenzs
(1952), Matme (1954), Angst
(1960). Bij voorkeur situeert zij haar figuren
In de Brusselse burgerij. Haar werken
behoren tot het genre van de zedenroman.
Werken: Eer de mail slUit (1915), Vroeg schemer
(1924), Verholen krachten (1927), Haar eIgen
weg (1944)
Literatuur: H VAN ASSCHE, bibliografie In Meded
Veremglng VI letterkundLgen, 65 (1970); B
MESOTTEN, 'In memoriam SC -V', In Idem, 82
(1975) [BF VANVLIERDEN]
Claus, Hugo (Maurice Julien)
Vlaams dichter, prozaschrijver, toneelschrijver,
regisseur en schilder (Brugge
5.4.1929). Daar het mythologiseren van het
verleden een van zijn belangrijkste drijfveren
is, blijft een 'levensschets' een twijfelachtige
onderneming. Jeugdtrauma's worden
nu eens gecultiveerd, dan weer geironiseerd:
het verblijf op een nonnenpensionaat
vanaf 18 maanden tot U-jarige leeftijd;
het mateloze verlangen naar de genereuze
moeder; de ambivalente haat-liefde
verhouding met de overweldigende vader.
In 1946 verlaat hij het ouderlijk huis en de
school om al zwervend zijn eigen weg te zoeken
als schilder en schrijver Ontdekt al
vroeg Pound en Artaud (geldealiseerd tot
vaderfiguur). Volgens Claus gebeuren de
wezenlijke ontdekkingen In de eerste twee
decennia en biedt de rest van het leven
slechts variaties daarop. Aangezien zijn
kosmopolitisme niet in zijn werk doorklinkt,
worden slechts de voornaamste stadia
van zijn avontuurlijke levensweg vermeld:
Parijs (1950-1953), surrealisme,
eXistentialisme en Cobramodernisme;
Rome (1953-1955), filmmilIeu; na zijn huweliJk
met Elly Overzier een decennium in
Gent (1955-1965) en vijf jaar op een boerderIj
In de Vlaamse Ardennen; de jaren
zeventig in Amsterdam, in de Parijse filmwereld
en terug te Gent, waar hij in 1980
nog woont. Zijn opzienbarende verhoudingen
met actrices als Kitty Courbois en Sylvia
Kristel zijn te zien in het licht van zijn
CLAUS
overtuiging dat de onmogelijke grote liefde
een opdracht blijft voor wie zich tegen de
terreur van de bedaagde mediocriteit wil
verzetten.
De veerkracht van zijn levensstijl loopt
parallel met de virtuoze beweeglijkheid
van zijn artistieke produktie, waarin geen
'rode draad' te Vinden is. Zijn poèzie evolueerde
van vrij klassieke belijdenislyriek
in Kleme reeks (1947) naar explosief modernisme
in de jaren vijftig, zodat hij naast
Lucebert als de belangrijkste vijftiger gold.
Een hoogtepunt vormen de Oostakkerse
gedichten (1955): aards en direct, maar ook
met een geheim substraat van traditie dat
de kritiek vooreerst ontging. Nog in 1963
lokte het satirische gedicht 'Het teken van
de hamster' beschuldigingen van plagiaat
Uit, terwijl de academische kritiek daarentegen
hoe langer hoe meer waardering
toonde voor deze intertextualiteit, die in de
jaren zeventig systematischer zou worden.
De laatste Jaren komt er een steeds duidelijker
samenhang in de citaten en imitaties
die hij gebruikt. In de bundel Verzamelde
gedichten (1969-1978) is Claus overwegend
een klaSSiek dichter, die zijn emoties
verwerkt via modellen. Dwars door de
gevarieerde stijlen en motieven herkent
men steeds zijn eigen stem en visie (gekleurd
door een matriarchale mythologie).
Als toneelschrijver brak hij internationaal
door met de tragikomedie Een brUid m de
morgen (1955), bekroond met o.a. de Prix
Lugné-Poe in Parijs voor het beste buitenlandse
stuk van het seizoen. Minder succes
had de poëtische romance Het lied van de
moordenaar (1957); het naturalistische
melodrama SUiker (1958) zou zijn populairste
stuk worden, ook al werd het door
hem zelf niet zo hoog aangeslagen als het
VOrIge en het volgende, de groteske komedie
Mama, kiJk, zonder handen' (1959).
Met de 'nare komedie' De dans van de reiger
(1962) werd een periode afgesloten
waarin de diagnose van de eigentijdse mens
centraal stond.
Hoewel de oude thema's ook daarna blijven
opduiken, is er toch een accentverschuiving
naar het historische, bijv. in Het leven
en de werken van Leopold II (1970), de
burleske satire die Claus zelf als zijn meest
geslaagde creatie beschouwt, en naar de
creatieve dialoog met voorgangers bij wie
hij een hedendaagse gevoeligheid ontdekt,
o.a. met Seneca (Thyestes, 1966; Oedlpus,
1971), Tourneur (Wrrraak', 1968), De Rojas
(De Spaanse hoer, 1970) en Euripides
137
CLERCK
138
(Orestes, 1976). Het spel Masscheroen
(1968), een bewerking van Mar!ken van
N!eumeghen, leidde tot een proces wegens
zedenschennis en tot een voorwaardelijke
veroordeling (omdat drie naakte mannen,
onder wie de dichter Pernath, als de HeIlige
Drieënheid optraden). Het successtuk
Vrijdag (1969), dat door Claus zelf in 1980
verfilmd werd, draait rond het incestthema,
dat hem altijd al gefascineerd heeft;
aanvankelijk werd het vooral geprezen om
de 'volkse herkenbaarheid:, nadien om de
dieptestructuur ervan met elementen ontleend
aan Buysse's Driekoningenavond,
het misritueel e.d.
Een dergelijke afwisseling is ook merkbaar
in zijn romans. Na de succesroman De mets!
ers (1950) volgt De hondsdagen (1952),
waarm vegetatiemythen (ontleend aan
Frazers The Golden Bough) en andere culturele
verwijzingen een rol beginnen te spelen.
De kitschroman De koele minnaar
(1956) werd door de kritiek vaak hoger
geprezen dan De verwondering (1962), dat
wellicht het voorlopig hoogtepunt is van
zijn romanoeuvre en waarin de verwantschap
met de 'nouveau roman' onmiskenbaar
is. Doorzichtiger en vlotter is weer
Omtrent Deedee (1963), maar er is toch
ook een mythische subtekst, evenals in
Schaamte (1972), een parodistische detectiveroman
vol vervreemdingseffecten. De
autobiografische 'Libelleroman' Het Jaar
van de kreeft (1972) was op een groot
publiek berekend en bereikte het ook. Het
verlangen (1978) kreeg aanvankelijk vooral
waardering om het volkse realisme, en eens
te meer moest Claus zelf de kritiek attenderen
op de symbolische dielltestructuur.
In 1983 verscheen zijn omvangrijke roman
Het verdriet van Belg!ë, waarin hij in de
vorm van een familiekroniek vol autobiografische
feiten de politiek-sociale verhoudingen
in België beschrijft en op zoek is
naar de wortels van fascisme en collaboratie
in wo II. Tegelijk is de roman een Bildungsroman
van een literair begaafde en
vroegrijpe jongen en tevens een beeld van
de Vlaamse middenstand uit de beschreven
periode.
Met groot succes vertaalde Claus Dylan
Thomas' luisterspel Onder het melkwoud
(1958) dat versch. opvoeringen kreeg. In
datzelfde jaar verscheen zijn vertalmg van
Dantons dood van Georg Btichner. Claus'
werk werd herhaaldelijk bekroond. In 1950
kreeg hij de Leo J. Krynprijs voor De mets!
ers, waarvoor hem bovendien de Arkprijs
van het Vrije Woord 1952 werd toegekend.
Viermaal kreeg hij de Belgische Staatsprijs
voor toneel: in 1955 voor Een brUid In de
morgen, in 1967 voor De dans van de re!ger,
m 1973 voor Vrijdag en m 1979 voor
Jess!ca I en zijn Orestesbewerking. De Belgische
Staatsprijs voor poëzie werd hem in
1971 toegekend voor Heer Everzw!Jn. In
1965 kreeg hij de Henriette Roland HolstprijS
voor zijn gehele toneelwerk en m 1979
werd hem de Constantijn HuygenspnJs
toegekend voor Zijn gehele oeuvre.
Werken: Zonder vorm van proces (1950), pantomimegedicht,
Corneille (1951), essay, Tancredo
Infrasomc (1952), p , Een hUIs dat tussen nacht
en morgen staat (1953), p, Natuurgetrouw
(1954), verh , Paal en perk (1955), p , De zwarte
keizer (1958), verh , Het mes (1961), ftlmscenarIO,
Een geverfde rUiter (1961), p , Karel Appel,
schtlder (1964), essay, Oog om oog (1964), p,
LoUIs Paul Boon (1964), essay, Gedichten (1965),
Tl)l Uilenspiegel (1965), t , Acht toneelstukken
(1966), Het goudland (1966), t, De vijanden
(1967), cmérom , Morzturz (1968), hbretto, Natuurgetrouwer
(1969), verh , GenesIs (1969), p,
Tand om tand (1970), t, Van horen zeggen
(1970), p, Schola Nostra (1971), r onder ps
Dorothea van Male, Dag, JIJ (1971), P ,Interzeur
(1971), t, Gebed omgeweid (1972), verh, De vossejacht
(1972), t, Figuratief (1973), p, Pas de
deux (1973), t ,Blauw blauw (1973), t ,De groene
rzdder I In het wtlde westen (1973), verh, De
groene rzdder aan de evenaar (1973), verh, De
groene rzdder en de paladIjnen (1973), verh,
ThUIS (1975), t, Het jansemsme (1977), p , Het
hUIS van Labdakos (1977), t ,De vluchtende atalanta
(1977), verh ,Het graf van Pernath (1978),
p , Zwart (1978), p , Antlphon (1979), p , Claustrum
(1980), kmttelverzen, De pen gaat waar het
hart met kan (1980), mtervlews, De verzoeking
(1981), verh ; Het haar van de hond (1982), t
Literatuur: TH GOVAART, m Het geclausuleerde
beest (1962), J DE ROEY, H C (1964), HU JESSURUN
D'OLIVEIRA, mtervlew, m Scheppen rzep hl)
gaat van Au (1965), J WEISGERBER, H C Experzment
en traditie (1970), J DE DECKER, Over C '
toneel (1971), DM SCHENKEVELD, m Van Sophocles
tot C (1972), G WILDEMEERSCH, H C of
Oedlpus In het paradijS (1973), J J WESSELO, m
Het tIjdsbeeld (1974), P VAN AKEN, Omtrent
'SUiker' van H C (1975), F DE VREE, H C (1976),
H VAN DEN BERGH, 'In leunstoel of schouwburgzaal',
mRT. SEGERS (red ), Receptie esthetIca
(1978), De Vlaamse Gids, 63 (1979), H C -nummer;
J DUYTSCHAEVER, Over De verwonderzng
van H C (1979), G WILDEMEERSCH, 'H C , klasSiek
dichter', m Jan CampertprzjZen 1979 (1979),
G F H RAAT, Over De Hondsdagen van H C
(1980), P CLAES, 'H C " m Krztlsch leXicon van
de Nederlandstalige IIt na 1945 (1982, met aanvullmg
1984), IDEM, De mot Zit In de mythe
(1984) [J DUYTSCHAEVERENGJ VANBORK]
Clerck, Claudius de
Zuidnederlands dichter (Ieper 9.1.1587-
ald. 13.10.1645). Was lid en later dichtmeester
van de Ieperse rederijkerskamer
De ligtgeladen, in welke hoedanigheid hij
toneelstukken en gelegenheidsgedichten
schreef. Een vijftal lofdichten op werken
van tijdgenoten, o.a. van zijn stadsgenoot
Jacques Ymmeloot en GUilliam van Nieuwelandt
werden tijdens zijn leven gedrukt.
Ze werden opgenomen in de uitgave die
C.P. Serrure in 1869, vnl. naar een 17deeeuws
handschrift van de GedIchten
(1618-1640) bezorgde: een 50-tal stukken:
lof-, clucht- en clacht-dichten, bruiloftsliederen,
oden, nieuwjaars refreinen en ook
enkele dialogen uit verloren toneelstukken,
alles van geringe literaire waarde, voor een
deel tegen de calvinisten en hun psalmen
gericht.
Literatuur: W J C BUITENDIJK, In Het calVimsme m
de spiegel van de ZUIdnederlIlt der contrareformatie
(1942) [A VAN ELSLANDER]
Clercq, René de
Vlaams dichter, toneel- en romanschrijver
(Deerlijk 4.11.1877 -Sint-Maartensdijk
12.6.1932). Promoveerde aan de Rijksuniversiteit
te Gent; was leraar te Nijvel, Oostende
en Gent. In het begin van wo I leraar
aan de Belgische School te Amsterdam en
redacteur van De Vlaamsche Stem. Na de
oorlog week hij uit naar Nederland en werd
wegens zijn activisme In Belgie ter dood
veroordeeld.
De waarde van zijn literair werk is zeer
relatief. Uit zeven bundels verzamelde hij
GedIchten (1907). Toortsen (1909) bevat
eerlijke, maar tamelijk oppervlakkige socialistische
gedichten. Dezelfde overtuiging
vindt men in zijn romans Het root land
(1912) en Hermand Nlels (1913). De bundel
UIt de dIepten (1911) is een klagelijke
herdenking van zijn overleden vrouw. Na
De zware kroon (1915) met patriottische en
royalistische gedichten, verscheen zijn belangrijkste
bundel, De noodhoorn (1917),
waarin hij een opstandige, anti-Belgische,
Vlaamsnationale overtuiging uitsprak. In
1921 verscheen nog een bundel liefdeslyriek,
Het boek der helde, en verder bijbelse
gedichten en treurspelen, zoals Kam, Saul
en DaVId, Absalom Zijn lyriek boekte succes
tussen de wereldoorlogen.
Werken: Van aarde en hemel (1915), p, Tamar
(1918), p ,Meidoorn (1925), p
Uitgaven:J J WIJNSTROOM (ed ),Nagelatengedlchten
(1937), Overgebleven gedichten (1937)
Literatuur: U VAN DE VOORDE, In 'k Heb memg uur
bij u (1937), J J WIJNSTROOM, R d C (1938),
L RENS, 'Het treurspel "Absalom" van R de', In
Hand Komnkl ZUidnederl MIJ v Taal- en Letterk
en Gesch, 25 (1971), G DEPAMELAERE,
CLERCQ
R de, Uit liefde alleen (1977), K. HULPlAU,
'Dichter R deals flamlgant', In Wetenschappelijke
TlJdmgen, 41 (1982) [J VERCAMMEN]
Clercq, Willem de
Noordnederlands prozaschrijver en dichter
(Amsterdam 15.1.1795-ald. 4.2.1844).
Afstammeling van een Gentse emigrantenfamilie,
die zich ca 1600 in Noord-Nederland
vestigde. Vanaf zijn vijftiende werkzaam
in de graanhandel. In 1824 werd hij
secretaris van de pas gestichte Ned. Handelmaatschappij
te 's-Gravenhage: toen
haar zetel in 1831 verplaatst werd naar
Amsterdam, verhuisde hij weer daarheen.
Hij werd toen secretaris-directeur en in
1834 ten slotte directeur van die maatschappij.
Hij was doopsgezind maar werd
in 1831 lid van de Waals-Hervormde gemeente.
Van 1834-1839 was hij medewerker van het
tijdschrift Nederlandsche Stemmen onder
redactie van Da Costa en H.J. Koenen. De
Clercq's invloed is groot geweest, vooral
door zijn bezielende persoonlijkheid. Men
leert deze kennen uit zijn dagboek Part/cuhere
aantekemngen e a. notItIes, waaruit
Allard Pierson een groot aantal uittreksels
heeft Uitgegeven. Dit vangt aan op 1.1.1810
en eindigt vlak voor zijn dood; aanvankelijk
in het Frans geschreven, maar nadat de
Fransen verdwenen uit Nederland meest in
het Nederlands. Men leert hem erin kennen
als een der belangrijkste figuren van de
eerste decennia van het réveil. Aanvankelijk
een aanhanger van een 18de-eeuws
gekleurde zedelijke braafheidsreligie, werd
hij na zijn kenmsmaking met Da Costa, die
leidde tot een vriendschap voor het leven,
een vurig belijder van de nieuwe ondogmatische
gevoelsreligie, die kenmerkend is
voor het réveil. Later zien wij hem sterk
onder de invloed van dr. H.F. Kohlbrügge
(1803-1875) met zijn separatistische en
aan het antinomisme verwante opvattingen;
hij vervreemdde van de kerk, maar ook
van de wereld; alleen de worsteling om
Gods nabijheid vervulde zijn ziel.
Voor zijn tijdgenoten was hij vooral de
improvisator. Aanvankelijk schreef hij
deze geimproviseerde gedichten, over door
anderen opgegeven onderwerpen, slechts
voor de huiselijke kring, later ook voor
publiek. In totaal zijn er ongeveer 600
improvisaties bewaard gebleven, de meeste
uit de periode 1822-1824. Voorts schreef
hij de eerste studie in vergelijkende literatuurgeschiedenis:
Verhandeling van den
139
CLERX
heer Wlilem de Clercq ter beantwoordmg
van de vraag welken mvloed heeft vreemde
letterkunde, mzonderheld de Italiaansche,
Spaansche, Fransche en Duztsche,
gehad op de Nederlandsche Taal- en letterkunde,
smts het begm der vIjftiende
eeuw tot op onze dagen?, zijn inzending
voor een prijsvraag, uitgeschreven door de
2de klasse van het Koninklijk Nederlands
Instituut van Wetenschappen, Letteren en
Schoone Kunsten. Dit voor zijn tijd opvallend
goede boek, waaraan een enorme belezenheid
ten grondslag ligt, werd met een
gouden erepenning bekroond. In de inleiding
geeft hij o.a. een opmerkelijke karakteristiek
van de Nederlandse letterkunde,
in vergelijking met de buitenlandse literaturen.
Werk: Welkomst-groete aan Z M Konmg WIllem Il
(1841)
Uitgave: M.E KLUIT (ed), Per karos naar St Petersburg
ReIsdagboek van de Amsterdamse
graanhandelaar W de Clercq UIt het Jaar 1816
(1962)
Literatuur: I DA COSTA, Hermnermgen UIt het
leven en den omgang van W de Cl (1850), A
PIERSON, W de Cl naar zIJn Dagboek, I (1811-
1824), II (1825-1844) (1887, 1888', lets verkort
1889'), met medew. van De Clercqs Jongste klemdochter,
IDEM, Oudere TIjdgenoten (1888); JE
CANTILLON, 'W deCI en het Nederlandse RéveIl',
m Stemmen des TIJds, 14 (1925); C.E. LINTUM,
W de Cl De mensch en ZlJn strijd (1938), M E
KLUIT, Brlefwlsselmg tusschen W de Cl en [saac
da Costa (1938), AH VANDERFEEN, 'De ImproVIsator
W de Cl " m De meuwe Stem, 4 (1949),
M H SCHENKEVELD, W de Cl en de hteratuur
(1962),F L. GERRETSON, 'W deCI', m Verz Werken,
IV GeschIedems (1940-1949) (1974), 0
NOORDMANS, 'W de Cl ',In Verz Werk, I (1978)
[w J C BUITENDIJK]
Clerx, Amold
Nederlands prozaschrijver (Breda 2.7.
1897-Parijs 3.1.1968). Was werkzaam in
het Nederlands-Indisch bedrijfsleven,
daarna in de journalistiek. In 1945 in militaire
dienst in Duitsland, daarna woonachtig
in Frankrijk. Zijn ervaringen in het
planters bestaan zijn verwerkt in de psychologische
roman Smjo Q (1934; herdrukt
als De zoon van Bronsmer, 1952); deze vormen
ook de achtergrond van de liefdesroman
Schandaal op Poeloeh Tampah
(1941), die als zijn beste werk wordt
beschouwd. In de novelle BA 0 R (1952)
verwerkte hij herinneringen aan zijn verblijf
in Duitsland na wo II.
Werken: Het boek Joslta (1940); Anne Marle (1947),
Het Sloehtll-mysterle (1949), detectIve onder ps
PhllPhlhps
Literatuur: N CAESAR, m Judlsche boeken als menschen
(1942), Tweeentwmttg bwgrafteen (1950)
[G W HUYGENS]
140
Coelde van Munster, Dirk
Zie Munster, Dirk Coelde van
Coenen,Frans
Nederlands prozaschrijver, criticus en essayist
(Amsterdam 24.4. 1866-ald. 23.6.
1936). Zoon van de musicus F.H. Coenen.
Studeerde rechten te Amsterdam; was enkele
jaren journalist. Vanaf 1895 conservator
van het museum Willet-Holthuyzen.
Deze functie liet hem veel vrije tijd voor
literaire activiteiten. Coenen was medewerker
aan de Kromek, de Groene en de
Nieuwe Amsterdammer en mederedacteur
van de Nieuwe Kromek, een onafhankelijk
blad, dat van 1921 tot 1923 bestaan heeft.
Bovendien vanaf 1914 tot zijn dood redacteur
van Groot-Nederland, oorspronkelijk
met Buysse en Couperus. Coenen begon
met naturalistisch proza, waaruit een
kwetsbare, zeer pessimistische natuur
spreekt. Titels als Vervelmg (1892) en
Bleeke levens (1899) duiden op gevoelens
van onlust en wrevel, en op de benepen
sfeer waarin zijn hoofdpersonen - meestal
kleinburgerlijke mensen - vegeteren. Door
echtheid van milieuschildering en psychologie
zijn deze werken van belang. Het
meest bekend bleef de kleme roman Zondagsrust
(1902), het trieste relaas van een
rustdag in een klem gezin, doorgebracht in
de sfeer van ruzie, drank en dreigende
werkloosheid.
Dan schreef Coenen gedurende een aantal
jaren slechts verhandelmgen en korte, puntige
kritieken op literatuur, mens en samenleving,
waarin burgerlijkheid, snobisme,
onrecht en schijnheiligheid aan de
kaak gesteld werden. Hoewel hij door
woord en daad blijk gaf van grote sociale
bewogenheid, was hij te zeer indiVidualist
om zich bij een politieke groepermg te kunnen
aansluiten. Zijn scherpe kritische Journalistiek
is die van de sceptische toeschouwer.
Belangwekkend zijn ook zIJn letterkundige
essays, o.a. Charles Dlckens en de romantiek
(1911) en Studlen van de tachtzger
bewegmg (1924), gezien vanUit de tegenstellmg
collectIVIsme-individualisme. Zijn
studies over het werk van Emants, Ibsen en
Strindberg, met wier pessimistisch levensgevoel
hij zich verwant voelde, zijn herdrukt
in de bundel van 1956, evenals de
romans Zondagsrust en Onpersoonlijke
hermnermgen In Onpersoonlijke hermnermgen
(1936) schetst Coenen de tragedie
van de vroegere bewoners van het grachten
hUIs waar hij conservator was.
Op schijnbaar nuchtere wijze beschrijft hij
het leven van zijn personages als 'een hopeloos,
Illusieloos omlaaggaan naar de dood'.
Het verhaal is mmder verbeten of satIrIsch
dan zIJn meeste vroegere romans, terwijl
ook de schrijftrant soberder is geworden.
Een zekere berusting spreekt uit het werk.
Het eenzame, doelloze bestaan van de
hoofdpersonen symboliseert de absurditeit
van het bestaan zoals Coenen dit ervoer
Werken: De Fransche wet tot beschermmg van verwaarloosde
en mishandelde kmderen (1892),
dlss ,Studies (1894), Een zwakke (1896), In dUIsternis
(1903), Vluchtige verschlJmngen (1903),
Burgermenschen (1905), Schetsen (1908), Reizen,
een Ultweldmg en mWIJdmg (1929)
Uitgaven: Nagelaten werk m Groot Nederland
(1941), B DE GOEDE (ed ), Fe, 40 Jaar commentaar
(1947), bloeml, Verzameld werk (1956),
bloeml , Een Uitweg (1981), keuze Uit de verh ,
Bezwaarlijke liefde (1982), met mi van P H
DUBOlS
Literatuur: W KLOOS, m Nieuwe IIteratuurgesch ,3
en4 (1905 en 1906),L VANDEYSSEL, m Verzamelde
opstellen, 4 en 7 (1894-1912), E DE BOM,
Vlaanderen (1903), J DE GRAAF, m Le réveil IIttérU/
re en Hollande (1937), J GRESHOFF, m In alle
ernst (1938), IDEM, m Stenen voor brood (1939),
M TER BRAAK, m Verzamelde Werken, dl 6
(1950-1951), W THIJS, m De Kromek van P L
Tak (1956), V E VANVRIEsLAND,m Onderzoek en
vertoog, dl 2 (1958), K F PROOST, Fe, een beeld
van ZIJn leven en werk (1958), H.A GOMPERTS, m
De geheime tum (1963), K FENS, m De gevestigde
chaos (1966), H HARTOG, 'F C', m J NOORDEGRAAF
(ed ), Opstellen, polemiek, kritiek, brieven
(1978'), J FONTIJN en G LODDERS, F C = Engelbewaarder,
5 (1980), WAM DE MOOR, m Van
Ouds hoorn (1982) [G W HUYGENS]
Coenraads, Eduard
Ps. van Pieter Endt, Nederlands romanschriJver
(Wageningen 13.4.1883-Haarlem
21.6.1936). Studeerde staathuishoudkunde
te ZUrIch. Promoveerde aldaar in 1918.
Publiceerde versch. werken op SOCIOlogisch
gebied, o.a. SOCIOlogie (1931). Trad voorts
op als chansonnier en maakte als zodanig
een tournee door Nederlands Oost-Indië.
Was van 1930 tot 1936 mededirecteur van
de Wereldbibliotheek. Vertaalde onder eigen
naam en onder het ps. Herman Fairfax
werken van G.B. Shaw en F. Nietzsche.
Schreef onder het ps. Eduard Coenraads
twee romans: Etland van geluk (1920), een
kunstenaarsroman, spelend bij de italiaanse
meren, en Fakkeldragers (1923), roman
over de Beierse Radenrepubliek van 1919
te München.
Literatuur: W L M E VAN LEEUWEN, In Avonden op
Dnenerwolde (1966), J LAST, 'Een vergeten
boek', m Lmks richten Volledige reprmt 1932-
1933 (1973) [W BLOK]
COHEN
Cohen, Alexander
Nederlands publicist (Leeuwarden 27.9.
1864-Toulon 1.11.1961). Opgegroeid in een
gelovig joods middenstandsmilieu. Brak
met het oude geloof zoals hij zich tegen
Iedere vorm van gezag zou verzetten Zijn
Indische Jaren (1882-1887) bracht hij grotendeels
door m militaire gevangenissen.
Eenmaal gerepatrieerd bewoog hij zich in
anarchistische kringen; werd medewerker
aan Domela Nleuwenhuis' Recht voor ALlen.
Bij verstek veroordeeld wegens majesteitsschenms
vluchtte hij naar Frankrijk;
medewer ker aan anarchistische blaadjes en
aan de Figaro. Nieuwe moeilijkheden dreven
hem via Londen weer naar Holland,
waar hij het non-conformistische eenmansblad
De Paradox (1897-1898) uitgaf. Vanaf
1899 defimtief in Frankrijk, waar hij
meewerkte aan Le Temps en Figaro en
genaturaliseerd werd. Van 1906 tot 1922
ParijS correspondent van De Telegraaf.
Door zijn volstrekt non-conformisme en
zijn behoefte om zich in volle vrijheid naar
de stem van zijn geweten te uiten was hij
verwant met Multatuli van wie hij Pages
ChOlS!eS (1901) in het Frans publiceerde.
Tevens hadden hem, naar hij schreef, 'de
vrijdenkers van de vrijdenkerij, de republikeinen
van het republicanisme, de democraten
van de democratie en de anarchisten
van het anarchisme genezen'. Zijn afkeer
van al wat Duits was deed hem ook stelling
nemen tegen de sociaal-democratie, het
marxisme en het nazisme.
Een keuze Uit zijn subjectieve maar boeiende
Journalistiek bracht hiJ bijeen in Ultmgen
van een reactIOnair (1929). Met veel
elan en humor schreef hij ten slotte de
autobiografische werken In opstand (1932,
herdr. 1961) en Van anarchist tot monarchist
(1936, herdr. 1962). De enthousiaste
recensie van Ter Braak op laatstgenoemd
werk leidde tot een herwaardering.
Uitgaven: Een andersdenkende (z.]), bloeml met
mi van M NORD, M NORD (ed ), Uiterst rechts
Journalistiek werk 1906-1920 = Engelbewaarder,
6 (1981)
Literatuur: K FENS, m Loodlijnen (1967)
[G W HUYGENS]
Cohen, Josef
Nederlands dichter, proza- en toneelschrijver
(Deventer 2.1.1886-Groningen 12.6.
1965). Was jarenlang directeur van de
Openbare Leeszaal en Bibliotheek te Groningen.
Stelde in 1917 en 1919 twee delen
Nederlandse sagen en legenden samen, die
ondanks hun al te literaire stijl veel succes
141
COLEVELT
hadden. Hij schreef versch. moderne en
historische romans (Abelard en Helolse,
1930), enkele bundels gedichten waarin de
invloed van het expressionisme nog doorwerkt
(LIederen, 1937) en maakte na WO II
vooral naam door zijn omvangrijke roman
uit de bezettingsjaren: Mensen met sterren
(3 din., 1946) en door zijn voortreffelijke,
terecht bekroonde psychologische novelle:
De tocht van de dronken man (1950). Tot
zijn omvangrijke oeuvre behoren ook toneelstukken
en hoorspelen.
Werken: Liefde overwmt (1928), Het geheime licht
(1929), Een vrouw zoekt liefde (1934); Gedichten
(1947), Het volksgericht (1948), Nederlandse
volksverhalen (1952), Wilt u rassenschenms,
mijnheer (1955)
Literatuur: A VISSER, levensbericht, In Jaarb MIJ
der Nederl Letterk, 1969-1970 (1971)
(G STUIVELING)
Colevelt, Jacob Jansz.
Noordnederlands toneeldichter (Amsterdam
eind 16de eeuw-aid. 1ste helft 17 de
eeuw). Heelmeester. Hij schreef o.a. Lusthooflen
ofte Vermaecklykheyt der maechden
(1619), Graaf Flons en Gemt van Velsen
(1628) in navolging van Hooft, en Hartogmne
van Savoyen (1634) waarvoor hij
de stof ontleende aan de Tragedlsche hlstonen
van Boaistuau, die deze op zijn beurt
ontleend had aan BandeIlo.
Literatuur: H MEEUS, RepertOrium van het ernstige
drama m de Nederlanden 1600-1650 (1983)
(p M M KRooNE)
Collem, Abraham Eleazer van
142
Nederlands dichter (Rotterdam 13.10.
1858-Heemstede 3.11.1933). Stond door
familieomstandigheden al jong aan het
hoofd van een confectie bedrijf, maar gegrepen
door de culturele vernieuwing van de
jaren tachtig voelde hij een andere roeping
dan de handel en industrie. Door zijn joodse
afkomst reageerde hij fel op de pogroms
in Rusland, getuige zijn bundel prozaschetsen
ten bate van de emigranten: RUSSIsche
melodleen (1891).
Zijn dichterlijke ontwikkeling verliep zeer
langzaam. In de bundel Van stad en land
(1906) is zijn woordkeus nog beperkt en
zijn vormgeving vrij stroef. Zijn ontplooiing
valt na zijn vijftigste jaar: uit verspreide
bijdragen in het socialistische maandblad
De NIeuwe TIJd, waarvan o.a. Frank van
der Goes, Herman Gorter en Henriëtte
Roland Holst redacteuren waren, blijkt
zowel de verheviging van zijn sociale bewogenheid
als de intensivering van zijn uitdrukkingsmiddelen.
Zijn scherp-geziene
LIederen van hUIsvlIjt (1917) met een aangnjpende
weergave van proletarische ellende
in de nadagen der huisindustrie als
'Gebed te WaalwiJk', en 'Matten vlechten',
doen denken aan de smartelijke Brabantse
tekeningen van Vincent van Gogh. De
OpstandIge lIederen (1919) treffen door
een vurig optimisme en een Ironische
strijdvaardigheid. Het hoogtepunt vormen
zijn LIederen der gemeenschap (1918),
waar het revolutionaire socialisme IS opgenomen
in een kosmisch eenheidsbesef dat
eerder oosters-pantheïstisch of spinozistisch
aandoet dan joods, en dat door de
zeventigjarige auteur nog eens werd samengevat
in de omvangnjke wiJsgerigmystieke
cyclus 'van twijfel en overgave,
bevestiging en ontkenning, zelfinkeer en
verheldering': God (1930).
Vooral in zijn werk uit de internationaal
bewogen tijd omstreeks 1920 is Van Collem
erin geslaagd een eigen socialistisch dichterschap
te verwezenlijken, dat zich kenmerkend
handhaaft naast dat van Gorter,
Henriëtte Roland Holst en Adama van
Schelterna.
Werken: Het wonder (1920), Nieuwe liederen der
gemeenschap (1920), Van God en van de natuur
(1921), Liederen der gemeenschap Derde bundel
(1922), Van de nieuwe gemeenschap der menschen
(1924), De soldaten (1927)
Uitgaven: E VOS-VAN COLLEM, Bloemlezmg Uit de
gedichten van A van Collem (1932), met woord
vooraf door H ROLAND HOLST, A MORRIEN, A
van Collem, een bloemlezmg Uit zIJn gedichten
(1955).
Literatuur: J MEIJER, 'Mozes, Marx of de Muze', In
Waar WIJ ballmgen zIJn (1968), IDEM, Ventende
profeet (1980) (G STUIVELING)
Coninek, Herman de
Vlaams dichter en essayist (Mechelen
21.2.1944). Studeerde germanistiek te Leuven.
Schreef cursiefjes voor het studentenweekblad
Umversltas, waaruit een keuze
verscheen in Lachen tot je zwart ZIet
(1968). Was enige tijd leraar en daarna
journalist voor het weekblad Humo Samen
met Piet Piryns verzamelde hij de voor dit
blad verzorgde interViews in Woe IS woe m
de Nedderlens (1972). Werkte voor poëzie
mee aan RUImten, De Standaard en TIrade
In 1984 werd hij hoofdredacteur van het
NIeuw Wereld Tudschnft
De Conick behoort met zijn poëzie tot de
Vlaamse neorealisten, over wie hij ook op
poëticaal gebied gepubliceerd heeft. Zijn
voorkeur gaat uit naar de weergave van de
alledaagse werkelijkheid in spreektaal, die
door Isolering, subjectieve kleuring of kritisch
commentaar persoonlijk geladen
wordt. Zijn poetlcale opvattmgen spreken
behalve uit zijn essays het duidelijkst uit
zijn poezIedebuut De lemge ltefde (1969).
De bundel Zolang er sneeuw itgt (1975) IS
sterk bepaald door persoonlijke ervaringen,
m het bijzonder de dood van zijn echtgenote
In Met een klank van hobo (1980)
staat de verhouding tussen ouder worden
en de kwaliteit van het bestaan centraal.
De Conmcks poézle werd bekroond met de
Yangprijs (1969), de Prijs van de provincie
Antwerpen (1971), de Dirk Martensprijs
van de stad Aalst.(1976) en de Prijs van de
Vlaamse provincien (1978).
Werken: Puur natuur (1974), p, Ter ere van de goedertieren
maan (1979), p
Literatuur: G WILDEMEERSCH, 'H de C ',m Kntlsch
lexICon van de NederlandstalIge IIt na 1945
(1981), W M ROGGEMAN, mtervlew, m De VI
Gids, 66 (1982) [G J VAN BORK]
Coninx Summe, Des
Middelnederlandse bewerking in proza uit
1408 van de Somme Ie rOL, een voor Filips
de Stoute samengesteld zogenoemd bIechtboek
In dit boek, waarvan de bewerking
wel aan Jan van Brederode wordt toegeschreven,
worden onderwerpen als de zonden,
de Tien Geboden en het Onze Vader
behandeld.
Uitgave: D C TINBERGEN (ed ), Des Comnx Summe
(1903)
Literatuur: P GERLACH, 'Jeroen Bosch, Avartta', m
Brabantw, 28 (1979) [F VAN THIJN]
Conrad, 'Patriek Jean Armand
Vlaams dichter, prozaschrijver, tekenaar
en cineast (Antwerpen 16.7.1945). Studeerde
enige tijd germaanse filologie en filmkunde
te Brussel, maar wijdde zich vervolgens
volledig aan zijn creatieve bezigheden.
Schreef verhalen, columns en artikelen
voor Partner, Knack en Avenue Was medeoprichter
van de Antwerpse Pink Poets.
In 1976 was van zijn grafisch werk een overzichtstentoonstelling
in Antwerpen te ZIen.
In 1980 ging zijn eerste grote film Slachtvee,
in première.
In 1963 debuteerde Conrad met de poëtische
dialoog Cezar & Jezabel Zijn poezie
wordt in de kritiek manieristisch en decadent
genoemd om de overwegend esthetische
bekommernis ervan. Zijn thematiek
ligt in het verlengde van het estheticisme
van de late romantici en symbolisten: erotiek,
morbiditeIt, melancholie en sublimatie.
In de verhalenbundel AllegrlU' Alle-
CONSCIENCE
grlU' (1972), waarm de kleine roman De
kleine dood van Kasper Q. (1971) werd
opgenomen, wordt deze thematiek vermengd
met pop art-elementen en surrealistIsche
effecten.
In 1969 verwierf Conrad de Arkprijs voor
het vrije woord en in 1971 de tweejaarlijkse
poezieprijs van De Vlaamse Gids
Werken: Ik lig In de dalal-lama (1964),p ,Rose mon
chameau (1965),p ,Een pop van Patnck Conrad
met Pola Negn In de rol van Eleonora (1966),p ,
MercantIIe marine engineering (1967),p , 11 sad
songs for Edward Klenholz (1971),p, ReqUiem
(1975),p ,Le déJeuner sur l'herbe (1975),p ,Contlnental
Hotel of De dUisterms der dingen
loert(1975),p ,Hugues C Pernath (1976),pr ,La
mort s'appelle bonso" (1977),p , Slachtvee (romanbew
van de fIlm met W Soethoudt, 1980);
Roxy's Roxane (1981)
Uitgave: Conrad IIfe on stage Gedichten 1963-1973
(1973)
Literatuur: H -F JESPERS, 'P C ',mKrltlsch leXicon
van de Nederlandstalige la na 1945 (1980)
[GJ VAN BORK]
Conscience, Hendrik
Vlaams prozaschrijver, wemig gebruikt ps.
H. Geweeten (Antwerpen 3.12.1812-Elsene
10.9.1883). Zoon van een Franse vader
en een Kempense moeder. Verwierf door
eigen studie een veelomvattende kennis,
o.a. ook op het gebied van de botanie, de
natuurwetenschappen, de geneeskunde en
het Nederlands. Streed aan Belgische zijde
m de omwenteling van 1830. Te Antwerpen
bleef hij niet ongevoelig voor de romantische
artiesten bohème. Kreeg er contact
met schrijvers en schilders, o.a. zijn jeugdVriend
J.A. de Laet en G. Wappers. Leerde
zijn mogelijkheden kennen toen J.A. de
Laet hem in de 'Olyftak' introduceerde.
Zo ontstond In 't WonderJaer (1837): als
historisch verhaal de eerste, overigens onevenwIChtIge
uitdrukking van zijn romantische
persoonlijkheid. Was gedurende enkele
maanden klerk bij het provinciebestuur
te Antwerpen. Zijn ontgoocheling
over de ontvangst van de bundel poëzie en
proza Phantasy (1837) wilde hij kwijtraken
door zich aan een groots thema, De Leeuw
van Vlaenderen (1838), te wagen. Dit is een
historische roman, die zonder diepere psychologische
tekemng, maar met aangrijpende
hartstocht en bezieling, een bewogen
episode uit de strijd van Vlaanderen tegen
Frankrijk verhaalt. Door het spel van
tegenstellingen in karakters en feiten heen
voert Conscienee zijn lezers met vaste hand
naar de ontknoping: de Slag der Gulden
Sporen. Dit is het boek dat tot nationale
wedergeboorte opwekt. Conscience schept
143
CONSCIENCE
144
onvergetelijke figuren, die de verbeelding
van het volk treffen. Onvolkomenheid van
compositie en stijl vertroebelt de grootse
visie en de meeslepende hartstocht van de
toen 26-jarige auteur niet. Weinig historische
romans hebben een zo grote invloed
Uitgeoefend als De Leeuw van Vlaenderen.
Het werk is in vele Europese talen vertaald.
Bepaalde reacties echter in verband met
dit boek griefden hem zo diep dat zijn kunstenaarsdroom
dreigde onder te gaan in
onzekere bestaansvoorwaarden, tot hij in
1841, door bemiddeling van G. Wappers,
grIffier werd van de Antwerpse Kon. Academie
voor Schoone Kunsten, wat hij bleef
tot 1853.
Inmiddels was hij de geliefde volksschrIjver
geworden met ontroerende verhalen als
Hoe men schilder wordt (1843), Wat eene
moeder lyden kan (1844), Slska van Roosemael
(1844), Avondstonden (1846). In officiele
opdracht schreef hij zijn GeschIedems
van Belgle (1845), die hij aan Leopold I
opdroeg. Hij was een van degenen die de
Vlaamse Beweging, ca 1847, op het terrein
van de politiek bracht. Zo kwamen felle
aanvallen tegen hem los, mede om de vroegere
wijzigingen, die hij in In 't WonderJaer
had aangebracht. Het stijgen van zijn
roem als romanschrijver - zijn technisch
knapste histOrische roman, Jacob van Artevelde(
1849), was toen reeds verschenen -
had ook de afgunst opgewekt.
Overspannen en ontmoedigd zocht hij innerliJk
evenwicht in de Kempen. Omstreeks
die tijd schreef hij enkele van zijn
bekendste landelijke vertellingen: De lotelmg
(1850), Baes Gansendonck (1850),
Houten Clara (1850), Blmde Roza(1850),
Rlkketlkketak (1851), De arme edelman
(1851).
Na 1853 leefde hij van zijn literair werk, tot
hij, in 1856, als arrondissementscommissaris
te Kortrijk werd aangesteld. Hij voelde
er zich eenzaam. Uit zijn uitvoerige briefwisseling,
vooral die met zijn uitgevers en
met zijn goede vriend en voortreffelijk
illustrator E. Dujardm, blijkt dat zijn oeuvre
mede onder de dwang van geldzorgen
ontstond. Het heeft gedurende zijn KortriJkse
periode veel van zijn vroegere bekoorlijkheid
verloren. Antwerpen blijft ook
in die tijd tot de al omvangrijke kern van
zijn vertelkunst behoren: &mon Turch!
(1859), De koopman van Antwerpen
(1863), Eene 0 te veel (1872), De oom van
Feltx Roobeek (1877), De schat van Feltx
Roobeek (1878).
Met de uitzonderhjke creatieve energie van
de geboren kunstenaar heeft hij, toen de
Nederlandstalige cultuur in Belgie tot een
dieptepunt was gedaald, een lezend publiek
geschapen. Hij trachtte het tot nationale
bewustwording en geloof in de schoonheid
van het leven op te wekken. Psychisch
lijkt hem een zeldzame verbinding van
gevoel en verbeeldmg, neiging tot Idealisering
en zin voor nuchtere realiteit te karaktenseren.
In Belgie heeft geen schrIjver als
hij zovele romantische thema's en motieven
behandeld. Hij was tevens een bezield
redenaar, waarvan de echo's in biJv. Jacob
van Artevelde doorklinken. Bepaalde redevoeringen
heeft hij trouwens gebundeld.
Door zijn historIsche romans als De Leeuw
van Vlaenderen, Jacob van Artevelde, De
boerenkryg (1798) (1853) (vgl. Scott,
Hugo) , zijn landelijke verhalen en romantische
idyllen (vgl. Auerbach, Sand) bekleedt
hij bovendien een vooraanstaande
plaats in de Europese literatuur. Zijn stijl
herinnert sterk aan de 'httérature larmoyante'.
Taalmuziek en vooral gevoel voor
tmten en kleuren kunnen hem niet worden
ontzegd. Zijn taal vertoont vaak sporen van
iemand, die bijna steeds in zijn moedertaal,
het Frans, bleef denken Hij is gehuldigd
als geen ander Nederlandstalig auteur In
Belgie. Was lid van de Koninklijke Academie
van België, erehd van de Maatschappij
der Nederlandse Letterkunde te Leiden en
doctor honoris causa der universiteit te
Leuven.
Werken: Hlodwlg en Cloth!ldls (1854), De plaeg der
dorpen (1855), De gelddUIVel (1856), De omwenteling
van 1830 (1858), Bella Stock (1861), De
burgers van Darllngen (1861), Moederliefde
(1862), Het goudland (1862), Bavo en LIeveken
(1865), De burgemeester van LUIk (1866), De
kerels van Vlaanderen (1871), Everard T' Serclaes
(1874), Schandevrees (1875), Het wassen
beeld (1879), Geld en adel (1881)
Uitgaven: VolledIge werken (1912), gemodermseerde
Ultg (vanaf 1946), G DEGROOTE, 'OnUItgegeven
en weinig gekende brieven', In Handel Kon
ZUldned M!j, 20 (1966), 21 (1967), 25 (1971), 28
(1974) en 37 (1983), K JONCKHEERE (ed), De
loteling (1974, 1983'), M GIJSEN, EH KOSSMANN
en A VERHULST (ed ), GeschIedems mIjner jeugd
(1978)
Literatuur: G EEKHOUD, H C (1881), P DE MONT,
H C (1912'), MEVR ANTHEUNIS-CONSCIENCE,
He (1912), Catalogus van de EeuwfeesttentoonstellIng
(1912), H C Stud!en en KritIeken
(1913), A JAKOB, BriefwIsseling van, met en over
H C UIt dejaren 1837 tot 1851 (1913-1914), E DE
BOCK, H C en de opkomst van de VI romantiek
(1943'), G SCHMOOK, 'De GenesIs van C 's
"Leeuw van Vlaanderen" " In Versl en Meded
van de Kon VI Acad voor Taal- en Letterk ,
(1952 en 1953), A. VAN HAGELAND, Heen het
volksleven (1953), G DEGROOTE en J DE SCHUY.
TER, Heen ZLJn Uitgevers (1953); G DEGROOTE,
Wat een schrijver lijden kan (1957), A KEERS.
MAEKERS, 'H C.'s roman "De BoerenkflJg"
(1853)',10 Noordgouw, 7 (1967),8 (1968), 9 (1969)
en 11 (1971 [I.e 1973]); Vlaanderen, 22 (1973),
H C -nummer; M. LAMBIN, He (1974), G DEGRooTE,
'De vertalmg was letterdieverij', 10 LmgUlstlca
Antverplensla, 10 (1976), IDEM, 'C en de
wederopbouw der natIOnale waardigheid', 10
DWB, 124 (1979), IDEM, He, de reislustige
(1981), E WILLEKENS, HIJ leerde zIJn volk lezen
(1982), L SIMONS, M SOMERS en A VAN RuvSSEVELT,
H C (1983), M SOMERS en A VAN RUYSSEVELT,
Heen zIJn tiJd (1983), A WESTERLINCK,
Wie was H C 2 (1983) [G DEGRooTE]
Coole, Marcel Jozef
Vlaams dichter en toneelschrijver (KortriJk
21.8.1913). Debuteerde in 1933. Zijn
eerste bundels zou men ongeremde
gevoelsuitingen kunnen noemen. Daarop
volgt een periode van lange epische gedichten,
w.o. De zonneblmde rwters (1937) en
De mmnaars van Teruel (1938), later
gevolgd door Ballade van den eeuwigen
vrede (1943) en Eurudlke (1945). Maar
intussen waren de bundels Moederschap
(1939), Vaarwel (1941) en Loutermg
(1941) verschenen.
Coole heeft voortdurend gevochten om zijn
gevoel te laten beheersen door zijn rede.
Zijn volgende bundels heten dan ook Het
gevecht met het hart (1943) en In de klem
der tederheid (1951). Langzamerhand verlaat
hij de prosodische vorm voor een vrijere.
Kaluwa (1957) echter bevat een reeks
realistische Congo-gedichten. Daarna
zWIJgt de dichter tien jaar lang. Met Escalade
(1967) zet hij een geheel nieuwe periode
m: verrassende eigentijdse beelden in
een volkomen vrije vorm. Centrifugaal
(1969), bekroond met de poèzieprijs Heideland
voor Zuid en Noord, is de evolutionele
consequentie daarvan. In de verstilde,
meer toegankelijke gedichten van Schwlen
onder de regenboom (1974) zijn herinneringen
verwerkt. Deze bundel bevat, samen
met de ongebundelde, weer meer prosodische
verzen in zijn Verzamelde gedichten
(1980), zijn rijpste werk. Hij heeft nu een
stabiel taalevenwicht voor een existentiële
levensaanvaarding bereikt, al bhjkt het
gevecht van het 'koele denken' tegen hart
en verbeelding nog niet uitgestreden. Coole
schreef ook een paar toneelstukken: Achnaton
(1955) en Dit moeilijk leven (1955)
waarm hij vooral uitmg geeft aan zijn
humamstische levensvisie.
COOLEN
Werken: Zoekhchten (met A. Desmedt, 1933), p,
Hartstocht (1934), p., De mmnaars van het licht
(1935), p , Licht en schaduw (1936), p., Dichterschap
(1945), p ; Broeder woord (1981)
Uitgave: Verzamelde gedichten (1980), met lol. van
J VERCAMMEN
Literatuur: J SCHEPENS, Me (1942), W SPILLEBEEN,
mleldmg 10 M. COOLE, 'Romantiek en
eigentijds tegeliJk', 10 VWS-Cahier, 12 (1977),
met blbl [J VERCAMMEN]
Coolen, Antoon
Eig. Antonius Franciscus, Nederlands proza-
en toneelschrijver (Wijlre 17.4.1897-
Eindhoven 9.11.1961). Na zijn jeugd te
Deurne, werkte hij als journalist te Hilversum.
Sinds 1932 terug in Brabant (Deurne,
Waalre), waar hij zich geheel aan de letterkunde
wijdde. Trad in 1933 tot de Gemeenschap-
redactie toe, waarin hij stelling nam
tegen de scheurgroep van A. Kuyle c.s.
WeIgerde tijdens de Duitse bezetting de
kandidatuur voor de Duitse Rembrandtprijs
en moest onderduiken. In 1961 ontvmg
hij de Vondelprijs van de universiteit
van Munster.
Coolen is de belangrijkste vertegenwoordiger
van de Nederlandse regionale roman.
Zijn Kmderen van ons volk (1928) werd
begroet als de eerste moderne roomskatholieke
roman in Nederland. In boeiend
en suggestief vertelde boeken riep hij een
beeld op van het harde en primitieve leven
van de Brabantse plattelandsbevolking -
vooral van de armzalige Peelwerkers -,
waarvan onverwoestbare levenslust, simpele
goedhartigheid en vroomheid de enige
positieve kanten vormen (Het donkere
licht, 1929; Peelwerkers, 1930; De goede
moordenaar, 1931). Centraal thema is de
ontworteling van deze mensen in contact
met de opdringende industriële stadsbeschaving
Coolens vriendschap met dokter-schilder
Henk Wiegersma leidde tot verdieping en
verrUiming: het regionaal realisme werd
gedeeltelijk verdrongen door het fantastisch
grillige der verbeelding (Dorp aan de
rWler, 1934). Ook zijn laatste, rijpste werken
(De vrouw met de zes slapers, 1953; De
grote voltige, 1957) vertonen de voor Coolen
kenmerkende panoramische, polythematische
structuur: de evocatie van de
dorpsgemeenschap, anekdotisch uitgebeeld
en geëncadreerd door brede natuurbeschrijvingen,
overheerst meestal het individuele
karakterbeeld. Nadrukkelijk
aanwenden van het streektaaleigen maakte
in later werk plaats voor een meer alge-
145
COOPLANDT
meen Nederlands. Vooral tijdens de donkere
oorlogsjaren verdiepte Coolen zich in
de verbeeldingswereld van sprookje en
volksverhaal (Sprookjes wt alle landen,
1941, vervolg 1953 en 1959). Hij schreef
bovendien een aantal toneelstukken, veelal
gebaseerd op sprookjes en legenden, o.m.
voor het Heeswijkse openluchttheater.
Veel van hem werd vertaald, vooral in het
Duits en het Tsjechisch; hijzelf leverde
eveneens vertaalwerk (o.m. Giono, Dickens).
Werken: Lentebloesem (1921), nov., De rauwe grond
(1926), Hun grond verwaait (1927); De schoone
volemdmg (1932), pr., De man met het Janklaassenspel
(1933), nov, Zegen der goedheid (1934),
legenden, De vier Jaargetijden (1934), t., De
vreemdelmg (1934), t.; De drie gebroeders (1936);
Kerstmis m de Kempen (1937), verh ,Herberg In
't misverstand (1938), Uit het kleme riJk (1939),
kmderverh , De klokkengieter (1940), t ; Bevrijd
vaderland (1945), mem., TSjechische sUite
(1948), relsb, Onder de Canadassen (1949),
verh ,De zeven rozen (1952), t., Sawltrl (1958), t ;
Mars en Venus (1958), t, Stad aan de Maas
(1960)
Literatuur: J EECKHOUT, LlUerUire profielen, 4
(1931), A VAN DUINKERKEN, AC (1949), Brabantw,
v, 4 en 5 (april-mei 1957), A C.-nummer, Roepmg,
32 (april 1957), A e-nummer; T RENES,
BlbllOgra{le van A C (1957), P. OOMES, A C
(1959), IDEM, 'A C, persoonhJke hermnermgen',
m Roepmg, 37 (1961), A. VAN DUINKERKEN, 'A C
(1897-1961)', m Jaarb MIJ der Nederl Letterk
(1961-1962), TH POLLEMANS, Een kmd van zIJn
volk (1978), B BEULENS (ed), AC 1897-1961
(1980) [w GOBBERS]
Cooplandt. A.
Zie Prms, Anj
Coornhert. Dirck Volckertszoon
146
Noordnederlands dichter, prozaschrijver,
theoloog en moraalfilosoof (Amsterdam,
tussen 21.5 en 2.1O.1522-Gouda 29.10.
1590). Ontvmg als zoon van een welgesteld
Amsterdams lakenkoopman wel een goede
katholieke opvoeding (inbegrepen een reis
naar Spanje en Portugal in 1538-1539),
maar niet de Latijns-humanistische vorming
die hem tot 'mercator sapiens' had
kunnen maken; werd door aanvullende studie
op latere leeftijd toch nog 'homo latinus'.
Huwde na de dood van zijn vader,
tegen de zm van zijn moeder, een meisje
beneden de koopmansstand en vestigde
zich als hofmeester op het kasteel der Brederodes
bij Vianen (1541). In de bibliotheek
van slot Batestem kwam hij in aanrakmg
met niet-katholieke geschriften en in
Vianen kon hij zien hoe de drukkerijen
daar boeken op allerlei gebied produceerden.
In 1546 verhuisde hij naar Haarlem
(wellicht nog steeds in dienst van de Brederodes),
waar hij graveur werd. Zijn leermeester
was Maarten van Heemskerck.
Coornherts vooruitstrevende geest en humanistische
sympathieen kwamen aan het
licht door de uitgaven van de drukkerij die
hij in de jaren 1560-1564 samen met Jan
van Zuren te Haarlem leidde. Zijn vertalingen
van Cicero, Seneca, Boccaccio en Homerus
behoren tot de vroegste die van deze
auteurs in het Nederlands verschenen.
In 1561 werd Coornhert notaris, m 1562
stadssecretaris. Die laatste functie kwam
hem te staan op een verblijf in de Gevangenpoort
te Den Haag (1567) en op een
periode van ballingschap m Duitsland
(1568-1572); als secretaris werd Coornhert
nl. betrokken bij Haarlems activiteiten
tegen het Spaanse bewmd. In 1572 werd
Coornhert secretaris van de Staten van
Holland, maar moest tengevolge van een
conflict met de geuzenadmiraal Lumey opnieuw
uitwijken. In DUitsland werd hij
weer graveur; onder zijn leerlingen telde hij
Hendrik Goltzius. Door de Pacificatie van
Gent kon Coornhert in 1576 veilig terugkeren
en werd weer notaris in Haarlem
(1577). Dan komt de meest produktieve
periode uit zijn leven. Nog eenmaal moest
hij uitwijken (1585-1586), nu wegens zijn
politieke polemieken. Uiteindelijk vestigde
hij zich in 1589 in Gouda waar hij het volgende
jaar overleed.
Coornherts werk is bijzonder veelZijdig.
Zijn studie van het Latijn en de Latijnse
letteren verleende hem toegang tot de
humanistische en theologische wijsheid
van zijn dagen. Door het spintualisme
gegrepen, raakte hij zeer afkerig van de
gevestigde kerken en van de grote reformatoren.
Hij dweepte met de Theologta
Deutsch, een mystiek devoot geschrift dat
hij vertaalde; had sympathie voor Sebastiaan
Franck, het bijbels humanisme van
Erasmus, de verkondigers van de verdraagzaamheid
(o.a. Sebastien Castellion). Tegen
libertijnen, pantheisten en neostoicijnen
polemiseerde Coornhert echter met
heftigheid, evenals tegen de calvinistische
predestinatie- en genadeleer (Vande predestmatle,
verklesmghe en de verwerpmghe
Godes, 1589) en de mtolerante staatkundige
ideeén van Justus Lipsius, tegen
wie Coornhert Proces van 't ketterdooden
(1590) richtte. De familisten van het Huis
der Liefde (Hendrik Niclaes) hadden aanvankelijk
zijn sympathie; later polemiseerde
hij met hen. Daartegenover nam hij de
rooms-katholieke eredienst in bescherming
op grond van de mdifferentie en
onbelangrijkheid van uitwendige dingen
(Verschoomnge van de Roomsche afgoderye,
1560).
Tot Coornherts literaire werken behoren
zijn komedies, waarvan de Comedle van
ltef en leedt (10 1567 in de Gevangenpoort
geschreven; gedrukt in 1582) en de Comedie
vande bhnde voor Jencho (1582) de
bekendste Zijn Ze vertonen de typische
ontwikkelmgsgang van rederijkersdrama
tot een reeds enigszms klassiek blijspel: de
oorspronkelijke rederijkersverzen wijken
voor Jambische metriek en gepaarde riJmen;
de vijf delen krijgen een compositorische
functie; er gaan koren optreden. AllegOrie
en moralisatie bleven echter. Coornhert
die ook een paar verzen aan het
Geuzenhedboek heeft bijgedragen, gaf
wsch. in 1575 (met de titel Veelderhande
geesteltcke ltedekens) zijn Ltedboeck uit,
10 1582 aangevuld met een 'Bijvoegsel'.
Zedekunst dat IS wellevenskunste (1585),
opgedragen aan H.L. Spiegel, is de eerste
Europese ethica in een landstaal. In dit
werk wordt de weg aangegeven waarlangs
de mens de 'habitus', de 'hebbelijkheid'
van de deugd kan bereiken.
Werken: Eenen meuwen ABC of materl-boeck
(1564), Abrahams uytgangh (1575, herdr 1583,
1603, 1621), Comedie vande rlJckeman (1582),
Tweelmg Vonden bruydt Chnsti, Vande Egyptische
vroeyvrouwen (1582), Synodus van der
conSCientien vryheydt (1582); Recht ghebruyck
en misbruyck van tiJdlycke have (1585), Roevetucht
(1587), Comedie van Israel (1590), t' Roerspel
vande kettersche werelt (1590), Tragicacomedta
vonden thien maeghden (1630)
Uitgaven: Wercken (1612, alleen dl 1 zonder het
toneelwerk), Wercken, 3 din (1630), G A NAUTA
(ed ), xx lustighe historlen (1903), TH WEEVERS
(ed ), Dohnge van Ulysse (1939), B BECKER (ed ),
Zedekunst (1982'), Van de vertróóstmg der WiJSheyd
(1945), C VAN BAAREN en H. ELSINGA (ed.),
Bloemlezmg wt ViJftigh lustighe historlen
(1953), P VAN DER MEULEN (ed ), Het Roerspel en
de Comedies (1955), WERKGROEP UTRECHTSE
NEERLANDICI (ed ), Boeventucht (1984')
Literatuur: J TEN BRINK, SpeCimen historw-ethico-
theologicum de D V C, scriptore ethico
(1860), IDEM, D V C en ZIjne Wellevenskunst
(1860), F DJ. MOORREES, D V C notariS te Haarlem,
de hbertiJn, bestrijder der gereformeerde
predikanten ten tijde van prins Wtllem 1 (1887),
B BECKER, 'ThlerryC etChr Plantm',mGulden
Passer, 1 (1923), IDEM, Bronnen tot de kenms van
het leven en de werken van D V C (1928); TH
WEEVERS, C s Dohnghe van Ulysse (1934), S VAN
DER MEER, Bijdrage tot het onderzoek naar klasS!
eke elementen m Cs Wellevenskunste (1934),
G KUIPER, Orbis artium en renaissance (1941),
G STUIVELING, 'C en zIJn hedboeck', m Reken-
CORSARI
schap (1941), H BONGER, D V C ,studie over een
nuchter en vroom Nederlander (1942), P VAN
DER MEULEN, De Comedies van C (1945), H BONGER,
De motIVering van de godsdienstvrijheid bij
D V C (1954), W M H HUMMELEN, De smnekens
m het rederIJkersdrama (1958); D GEERAERTS,
D V C ZIJn comedies en samenspraken m het
licht van de xVlde eeuwse, Westeuropese toneelen
dtalooghteratuur (1962), Biblwtheca Belgica,
dl 1 (1964), blbl, G GEERTS, 'C en de TweSpraack',
m TiJdschr v Nederl Taal- en Letterk,
81 (1965), K KOOIMAN, 'Spiegel, schrijver
van de Twe-Spraack', m Idem, 83 (1967), G
GULDNER, Das Toleranz-Problem m den Niederlanden
im Ausgang des 16 Jahrhunderts (1968),
J LEDER en M F VALKHOFF, Les premiers défenseurs
de la Merté rehgieuse, dl 2 (1969), J WIARDA,
'D V C " m Plus est en vous (1970), F DE
NAVE, 'De polemiek tussen Justus LIpSlUS en
D V C " m Gulden Passer, 48 (1970); H DE LA
FONTAINE-VERWEY, 'The Family of Love', m
Quaerendo, 6 (1976), IDEM, 'Typografische
schriJfboeken', m Uit de wereld van het boek, dl. 1
(1976'), 1 M VELDMAN, Maarten van Heemskerck
and Dutch Humamsm m the 16th Century
(1977), H BONGER, Leven en werken van D V C
(1978), W J VAN HULST, 'D V C.', m Kerk en
Theologie, 31 (1980), J SCHOUTEN, 'D V C " m
Wie waren ZIJ? (1980)
[G KUIPER EN P J VERKRUIJSSE]
Cornette, Arthur Hendrik
Vlaams essayist (Antwerpen 4.3.1880-St.
Mlchiels, bij Brugge, 22.1.1945). Promoveerde
in de rechtsgeleerdheid. Werkte als
conservator en als leraar letterkunde aan
het Vlaams conservatorium, vanaf 1936
hoogleraar kunstgeschiedenis te Brussel.
Debuteerde in 1911 in De Boomgaard;
publiceerde later een aantal kunsthistorische
studies, maar dankt zijn bekendheid
vooral aan zijn essays. Zijn brede belangstelling
voor schilderkunst, literatuur, toneel
en muziek wordt weerspiegeld in zijn
bundel kritieken en beschouwingen, Penscoop
I (1932) en in de bundel verspreide
stukken Octaaf (1946).
Uitgave: M GILLIAMS (ed), Vergeten en toch zo
mOOi (1966)
Literatuur: E DE BOM en J MULS, levensberichten,
m Jaarb Kon VI Acod (1945), 'In memonam
AH C " m De VI Gids (1946), P. VAN TICHELEN,
'Blbhografle van Prof Dr AH C " m Vers I en
Meded Kon VI Acod (1946),J. WEISGERBER,De
VI Lit op onbegane wegen Het experiment van
De Boomgaard 1909-1920 (1956), G SCHMOOK,
'Prof Dr AH C -hulde', m Versl en Meded
Kon Acod v Nederl Taal- en Letterk (1972)
[J J MAK EN A M MUSSCHOOT]
Corsari, Willy
Ps. van Wilhelmina Angela DouwesSchmldt,
Nederlandse romanschrijfster
147
CORT
(St. Pieters-Jette, Brussel, 26.12.1897).
Publiceerde een dertigtal vlot geschreven
en veel gelezen romans, verhalen, meisjesboeken,
detectives en toneelstukken. Vooral
haar romans en detectives kenden een
groot succes en werden in vele talen vertaald:
Het mystene van de Mondschemsonate
(1934), Voetstappen op de trap
(1937), Dooden dansen met (1939). Ook de
roman Dte van ons (1946) werd talloze
malen herdrukt. In 1972 verschenen haar
Liedjes en hennnermgen uit de periode
van voor WO IJ toen ze optrad als cabaretière,
waarin ze tal van groten uit de toenmalige
cabaretwereld, met wie ze gewerkt heeft,
beschrijft. Voorts verzorgde ze een groot
aantal vertalingen, o.m. van Camus en
Bromfield.
Werken: Misdaad zonder fouten (1927), JIJ en Ik
(1928), De onbekende medespeler (1929), Gestalten
zn de spiegel (1930), De zonden van Launan
Ostar (1931), Nummers (1932), De man zonder
umform (1933), De weg naar Scutan (1936),
Schip zonder haven (1938), Een expres stopte
(1938), Een gast zn uw hUIs (1940), De man die
met mocht terugkeren (1947), De schorpIOen
(1948), Geliefde dwaas (1949), Deze ene voorstelling
(1951), Illusies (1953), Charles en Charlotte
(1956), De man die er met was (1959), De demon
zn de spiegel (1960), Door een noodlottig ongeval
(1963), De bittere wIJn (1966), Oude mensen hebben
geheimen (1968), Isabelle (1971), Spelen met
de dood (1983)
Literatuur: H VAN EYCK E A, Over WC (1949), H
GREVEN, m Omega,10 (1982) [GJ VAN BORK]
Cort, Frans Joseph de
Vlaams dichter (Antwerpen 21.6.1834-EIsene
18.1.1878). Redacteur van De Schelde
in 1858, secretaris van de auditeur-generaal
bij de militaire rechtbank, vanaf 1861
hoofdredacteur van De Toekomst, tijdschrift
voor opvoeding en onderwijs. Hij
was een bekend liberaal-Vlaams volksdichter
van liederen in de trant van Van Ryswyck
en later van gevoelvolle huiselijke
genrestukjes (bijv. Moeder en kmd), die
uitmunten door treffende eenvoud en vaak
op muziek gezet werden. Hij legde Zich toe
op de technische zijde van de dichtkunst en
leverde geslaagde metrische vertalingen
van liederen van Robert Burns (De schoonste
ltederen van R Burns, 1862) en van de
oden van Horatius.
Werken: Liederen, I (1857), Il (1859), WetenschappeliJke
leZingen (1864)
Uitgave: MEVR DE WILDEMAN-DE CORT (ed ), Liederen
en GedIChten (1912)
Literatuur: M COENS, Schakerzng (z.] ), M ROOSES,
Schetsenboek (1877), R.F LISSENS, 'GezelIe tussen
Fr de Cort en L Leopold', m Gezelllana, 2
(1971) [W DE GRAER]
148
Corver, Marten
Noordnederlands prozaschrijver (Amsterdam
28.12.1727-ald. 1.8.1794). Was leerling
en later tegenstander van de beroemde
18de-eeuwse acteur Jan Punt, over wie hij
Uitvoerig schreef m zijn belangwekkende
Tooneel-aantekemngen (1786), die na een
polemiek met Simon Styl nog gevolgd werden
door Iets voor oom en neef (1787). In
1777 vertaalde hij Tartuffe van Molière.
Aanvankelijk als acteur werkzaam te Amsterdam,
stichtte hij later een eigen toneelgezelschap;
in 1766 richtte hiJ de Schouwburg
in Den Haag op
Corver streefde naar eenvoud en natuurliJkheid
in het toneelspel. Met hem emdigt
het classicisme op de planken.
Literatuur: B ALBACH, Jan Punt en M C (1946),
IDEM, 'Anthony SpatsIer vermoord "serieus comlecq
1718-1777"', m Scenarwm, 5 (1981)
[G STUIVELING]
Costa, Isaac da
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Amsterdam 14.1.1798-ald. 28.4.1860).
Afkomstig uit een patricische Portugeesjoodse
familie. Bezocht 1811-1815 het
Athenaeum Illustre; in 1813 kennismaking
met Bilderdijk, wiens voornaamste discipel
hij werd. Studeerde rechten en letteren te
Leiden, waar hij in 1818 en in 1821-promoveerde;
in 1822 liet hij zich daar in de hervormde
kerk dopen. Na zijn studie werd hij
ambteloos burger; hield sinds 1826 biJbellezingen
('réunions') in zijn hUIS op zondagavond;
later ook 'vrijdagse' voorlezingen,
vooral over theologische onderwerpen. In
1834-1838 was Da Costa redacteur van het
tijdschrift Nederlandsche Stemmen over
Godsdienst, Staat, Geschted- en Letterkunde.
Debuteerde m 1813 met Lof der dtchtkunst,
voorgedragen in het letterkundig
genootschap Concordia Crescimus; zijn
eerste publikatie was De verlossmg van
Nederland (1814). Voor zijn overgang tot
het christendom nog gaf hij zijn Poezy (2
dIn., 1821-1822) uit, waarin de strijd tegen
de tijdgeest Zich reeds aankondigt en die
dan ook met warme instemming door Bilderdijk
begroet werd; zij getuigt van zijn
voorliefde voor het herOische (Homerus en
Aeschylus). Hierna heeft hij, tot 1840,
slechts enkele kleme, onbetekenende poezIebundeltjes
Uitgegeven (uitzondering:
God met ons, 1826). Zijn grote 'tijdzangen',
gedicht tussen 1840-1850, verschenen afzonderliJk
en werden bijeengebracht in de
bundel Politieke poezy (1854). Behalve
poezie schreef hij versch. theologische en
historische werken, o.a. Israel en de volken,
een overZlgt van de geschiedems der
Joden tot op onzen tiJd (1848-1849). Zijn
laatste levensjaren besteedde hij grotendeels
aan de uitgave van De dIChtwerken
van BIlderdijk, in 15 din. (1856-1859) en
zijn apologetische biografie De mensch en
de dichter W BtlderdlJk (1859).
Da Costa is een van de meest vooraanstaan -
de figuren geweest van het protestantse
Réveil, zowel in de eerste, meer godsdienstig-
bespiegelende fase daarvan, als in de
tweede periode van een zeer actief, daadwerkelijk
christendom. Zijn poëzie is minder
veelzijdig dan die van zijn leermeester,
maar persoonlijker, meer doorvoeld en oprechter.
Ook de meest retorische passages
maken een bezielde indruk. Na 1840 heeft
hij bewust een menging van proza en poëzie
nagestreefd.
Veel opzien baarden zijn Bezwaren tegen
den geest der eeuw (1823). Dit boekje is
blijkens de voorrede geschreven ter bestrijdmg
van het vooroordeel dat de 19de eeuw
alle voorafgaande overtreft. Met grote beslistheid
wordt in tien hoofdstukken de
geest van het toenmaals heersende rationalisme
bestreden, de gedachtenwereld der
18de eeuw, die juist m Nederland zo lang
voortduurde. In dit romantisch 'manifest',
geschreven in een proza van vaak klassieke
allure, kondigt hij 'een nieuwe geest' aan; in
details schoot hij het doel voorbij, door letterlijk
alles af te keuren wat men in die tijd
als tekenen van 'vooruitgang' beschouwde
(biJV. de afschaffing der slavermj, en bezworen
constitutie). Bilderdijk juichte zijn
leerling toe in Bezwaren tegen den geest
der eeuw van Mr I da C toegelicht
(1823). Da Costa zette zijn aanval tegen de
'neologie' en het liberalisme voort, o.a. in
De Sadduceen (1824).
In 1839 werd Da Costa, aan wie de 'Bezwaren'
allengs vergeven waren, gekozen als lid
van het KomnkliJk Instituut voor Wetenschappen,
Letteren en Schoone Kunsten.
Zijn dichterlijke intreerede was het gedicht
VIJf en twmtlg Jaren Een lied m 1840
(1840). De voorzang vormt een terugblik op
eigen leven. Het eigenlijke gedicht IS in
alexandrijnen en begint met een persoonlijke
herinnering: 25 jaar geleden was hij als
dichter in het publiek opgetreden. Alle
belangrijke gebeurtenissen uit die periode
laat de dichter aan zijn geestesoog voorbijtrekken.
De slotzang, in viervoetige jam-
COSTA
ben, is een verheerlijking van Christus'
wederkomst en het duizendjarige rijk. Ook
het 'lied' Wachter' Wat IS er van den nacht
(1848) is voorgedragen, en wel in 1847 in de
vergadermg van de Hollandsche Maatschappij
van Fraaije Kunsten en Wetenschappen.
Zeer belangrijk voor de kennis
van Da Costa's denkbeelden over poëzie is
de 'Voorafspraak'.
Een bijbels gedicht is 'Hagar' (1847), vervaardigd
op verzoek van de uitgever Kruseman
bij een van de staalgravures die voorkomen
in het album BIJbelsche vrouwen
(1848-1852).
Een episode Uit de vaderlandse geschiedenis
IS het onderwerp van 'De slag bij Nieuwpoort'.
Het was bedoeld als bijschrift bij
een litho van de Vlaming Nicasius de Keyser
in het album Tien bladZIjden UIt de
geschiedems van Neêrlands roem en
grootheid (1860). De grote opgang die dit
gedicht, zijn zwanezang, maakte, verklaart
mede waarom de dichter bij zijn dood door
velen als een der grootsten geëerd werd.
Werken: Alfonsus de Eerste (1818), GeesteltJke
wapenkreet (1825), DlchterhJke knJgsmuZiek
(1826), Feestltederen (1828), Kerst- en nIeuwJaarsIntreezangen
(1829), Aan Nederland, In de
lente van 1844 (1844), Zangen Uit verscheidenen
leeftijd (1847); Lijden en heerltJkheld (1848);
1648 en 1848 DIChtstuk (1848), Ztt aan mijne
rechterhand (1848), De chaos en het ltcht (1850),
Hespenden (1855)
Uitgaven: Bneven van Mr Willem BIlderdijk, Inleldmg
IV (1837), autob, J P HASEBROEK (ed),
Kompleete dichtwerken, met 'een overzicht van
het leven en de werken des dichters', 3 din.,
(1861-1863, vele malen herdrukt), P KAT pz
(ed ), De chaos en het LICht (1912), CHR STAPELKAMP
(ed ), Aan Nederland In de lente van 1844
en De stem des Heeren (1934), W J C BUITENDIJK
(ed ), Hagar, De slag biJ NIeuwpoort (1972),
IDEM, VIJf en tWintig Jaren (1978), met mi en
aant
Literatuur: E J POTGIETER, Kritische Studlen, 11,
IDEM, Studlen en schetsen, I, C BUSKEN HUET,
Lltt Fantaslen en Kritieken, I en XIV, C.
SCHWARTZ, Ter GedachteniS aan Mr I da C
(1860), H J KOENEN, 'LevensberIgt van Mr 1 da
C " m Levensbenchten MIJ der Nederl Letterk
(1860), JA ALBERDINGK THIJM, Mr I da C
Enkele trekken van 's dichters charakterbeeld
(1860), J J L TEN KATE, BIlderdijk en Da C Eene
studie (1862), A PIERSON, I da C Een gedenkrede
(1865), G GROEN VAN PRINSTERER, Brieven
van Mr I da C, 5 din 1830-1845, 1849, 1854,
1855, 1860 (1872-1873), W G C BVVANCK, De
Jeugd van I da C (1798-1825), 2 din (1894-
1896), J MEIJER, I da C 's weg naar het christendom
(1941), W.J H. CARON, 'Da C 's overgang
naar het chrIstendom', m Nieuwe Taalg, 44
(1951),J MEIJER,Martelgangofclrkelgang I da
CalsJoods romanticus (1954),J G BOMHOFFEA,
I da C op 28 april 1960, honderd Jaar na zIJn
overltJden, herdacht (1961), J MEIJER, 'Van
149
COSTER
Teisterbant tot TSlOn', 10 Waar WIJ ballingen zIJn
(1968), J HOVIUS, Isaac da Costa 's Bezwaren
tegen den geest der eeuw (1973); J KAMPHUIS,
Isaac da Costa en de afscheiding van 1834 (1975),
HA WAGE, 'Da Costaen 1848',10 1848 [-nummer
van] De 19de eeuw (1978 [I e 1979]), W J.C BUI.
TENDIJK, 'De Jonge Da C , romantIcus 10 de Bledermeiertijd',
10 Aspecten van het réveil (1980),
C BLENK, 'Het Réveil en de predIkanten', in J
VAN OORT, A DE REUVER en M. VERDUIN, Verbl
dWlni minister (1983). [w J C BUITENDIJK]
Coster, Dirk
150
Nederlands essayist, criticus en toneelschrijver
(Delft 7.7.1887-ald. 8.10.1956).
Schreef, 16 jaar oud, al in de Groene
Amsterdammer. Studeerde enige tijd Nederlandse
letteren te Leiden. Een tijd lang
was hij werkzaam als journalist, gepatroneerd
door Johan de Meester. In 1912 een
felle polemiek over Werk en wezen der kritiek
met Willem Kloos. Tussen 1913 en
1920 talloze, zeer de aandacht trekkende
voordrachten over Nederlandse en buitenlandse
literatuur (Stendhal, Flaubert,
Boutens, H. Roland Holst, Van Schendel,
DostoJevski e.a.). In 1919 verschijnt de eerste
bundel Margmalw, aforistische beschouwingen
over leven, moraal en schoonheid,
die in 1939 werd gevolgd door het systematischer
Het tweede boek der Margmalw.
Tegenover het intellectualisme en cultuurpessimisme
na WO I zag hij kansen voor een
nieuwe scheppende geest. Deze te dienen
was het doel van het in 1920 met Just Havelaar
opgerichte tijdschrift De Stem, na
Havelaars dood (1930) medegeredigeerd
door Anthonie Donker (tot 1940). Als literair-
historIcuS maakte Coster naam door
twee bloemlezingen, het in 1927 verschenen
De Nederlandsehe poeue m honderd
verzen, met een mleiding die opmerkelijke
karakteristieken bevat, en Nieuwe gelutden
(1924), met een eerste plaatsbepaling
der toenmalige Jongeren in Nederland en
Vlaanderen. Beide bundels werden herhaaldelijk
herzien en herdrukt. In 1935
volgde Het kmd m de poezte.
Essays en kritieken bundelde Coster in
Verzameld proza I en IJ (1925 en 1927). In
overeenstemming met zijn eigen voorwoord
zijn hier steeds literaire en levenskritiek
verweven. In 1942 gaf hij opmeuw
een bundel Uit: Mensen, tiJden, boeken.
Coster werd evenzeer bewonderd als verguisd.
Hij werd herhaaldelijk onderscheiden,
maar zijn humanistisch-religieuze
aanpak wekte van twee zijden verzet, van
de Zijde der confessionelen, die het te vaag
en te zwevend vonden en van de zijde der
Forum-groep, die hem halfzacht ethicisme
verweet. Bovenal echter prikkelde velen
Costers gezwollen lyrische stijl. Van katholieke
zijde werd hij fel aangevallen door
Gerard Bruning in Valse munter (1926,
onder ps. Jos. van der Hoog); meedogenloos
was Uren met Dirk Cos ter van E. du
Perron (1933), waardoor zijn gezag snel
afnam. Na wo II vervulde hij geen rol van
betekenis meer, terwijl hij voor nieuwe ontwikkelmgen
geen begrip kon opbrengen.
Werken: De ontwlkkeltng der moderne Nederl ltt
In de nieuwe Europeesche geest In kun.t en letteren
(1920); Schetsboek (1931); Waarheen gaan
WIJ? (1931), essay, Het leven en sterven van Wlilem
van Oranje (1948), r
Uitgave: Verzamelde werken, 12 din (1961-1970)
Literatuur: G H 'S-GRAVESANDE, 10 Sprekende
schrijvers (1979'), H L T DE BEAUFORT, levensbelIcht,
10 Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1957-
1958), P DE WISPELAERE, 'C als crItICUS', 10
Nieuw Vlaams Tijdschrift (1958), N A DONKERSLOOT,
Rede biJ de erepromotie te Amsterdam
(1961), K. FENS, 10 De eigenZinnigheid van de litteratuur
(1964) lp MINDERAA]
Coster, Samuel
Noordnederlands toneeldichter (Amsterdam
16.9.1579-ald. eerste helft 1665). Was
het vijfde kind van Adnaen Lennaertz.,
koster en timmerman, en Aeltgen Jansd.
Omstreeks 1605 moet hij lid geweest zijn
van d'Eglantier. Wellicht geholpen door
rijke vrienden, liet hij zich in 1607 inschrijven
bij de umversiteit te Lelden, aanvankelijk
als student in de letteren. In 1610 promoveerde
hij te Leiden tot doctor in de
medicijnen. Teruggekeerd naar Amsterdam,
werd hij daar aangesteld als arts bij
het Gasthuis.
Gedurende tien Jaar heeft Coster een leidende
rol gespeeld in het literaire leven te
Amsterdam, speciaal mzake het toneel.
Zijn blijspel Teeuwls de boer, waarschiJnlijk
al in zijn Leidse jaren ontstaan, werd in
1612 opgevoerd door d'EglantIer. Het is
een vermakelijk, op een volksliedje geïnspireerd
spel waarin Coster tal van komische
motieven en figuren gelijkelijk uitbuit: een
wulpse man gehuwd met een oude vrouw;
boer tegenover stedelmg; een pochende,
Westfaals pratende kale jonker; een Frans
parlevmkende sluwe en ten slotte toch
bedrogen advocaat. In 1613 verscheen anomem
het Spel van Tusken vander Seht/den,
waarvan Costers auteurschap op stilistIsche
gronden wel vaststaat. Het heeft
eveneens een volksliedje als grondslag en is
minder een blijspel dan een wrang stuk realisme;
een boef in grote stijl, wiens kansen
op plundering aanmerkelijk zijn verminderd
door het bestand, onderneemt na
enkele kleine oneerlijke avonturen opmeuw
ten bate van zijn weelderige geliefde
een roofoverval, maar wordt gepakt, gevangen
en gehangen, na nog op het uiterste in
de steek te zljn gelaten door de wufte
vrouw. Met deze twee spelen, de oudste
'burgerlijke' in West-Europa, maakte Coster
een aanvang met het echt Nederlandse
toneelspel zoals dit in de eerstvolgende
jaren door Bredero en Hooft werd voortgezet
en voltooid
Van Costers hand lS eveneens het eerste
'klassieke' treurspel in het Nederlands:
Ithys, waarschijnlijk in 1615 door d'Eglantier
vertoond. Hoewel grotendeels in de
stijl van de pastorale, is het een uitermate
bloedlg drama, ontleend aan een der
wreedste eplsoden uit de Metamorphoses
van OVldlUS: het verhaal van Tereus en
Procne.
Omstreeks 1615 werden de verhoudingen
in d'Eglantier slechter; oud botste op
meuw, Hollands op uitheems, domme zelfoverschatting
op kritisch talent. Plannen
van Hooft tot reconstructie van de 'oude
kamer' liepen op mets uit. In 1617 kwam de
breuk: een kleine groep begaafde leden,
waarblj Hooft en Bredero, stichtte onder
Costers leidmg de 'Duytsche Academie',
met de bedoeling niet alleen poezie en
toneel te beoefenen, maar bovendien wetenschappelijke
voorlezingen te organiseren
in het Nederlands; de universiteiten
van Leiden, Franeker, Harderwijk en Groningen
gaven hun colleges in het Latijn.
In november 1617 werd een nieuw klassiek
drama van Coster gespeeld: Iphlgema.
Doordat het in Griekse vermomming duidelijk
de godsdiensttwisten en de fanatieke
driJverlj der calvimstische predikanten hekelde,
beklaagden dezen zich onmiddellijk
blj de burgemeesters en kreeg de Academie
niet ten onrechte de naam antiklerikaal te
zljn. Succesrijke opvoermgen van wuft geachte
spelen zoals Bredero's Spaansehen
Brabander en Hoofts Warenar hebben die
naam niet verbeterd. De dood van Bredero,
augustus 1618, de traglsche politieke gebeurtemssen
ûlt diezelfde maand, de terechtstelling
van Oldenbarnevelt, mei
1619, en de macbtsversterking van de contraremonstranten
hebben de kansen van
de Academie beperkt.
COTTENJÉ
Waarschljnlijk steeds meer in beslag genomen
door zijn medische taak, heeft Coster
m later jaren weinig gepubliceerd, al verzorgde
hij nog herdrukken van zijn vroegere
spelen en al bleef hij levenslang met de
voornaamste Amsterdamse letterkundigen
bevriend. De werkelijke vervulling van de
doelemden der Academie kwam in 1632 en
1637, toen het Athenaeum Illustre en de
nieuwe Schouwburg werden opgericht.
Maar het was niet Samuel Coster zelf, die
dlt tot stand bracht; een jongere generatie
verwezenlijkte wat hij eens had gewild.
Werken: Spel van de rljckeman (1615); Isabella
(tekst tot vers 362 van Hooft) (1619), Polyxena
(1619), Duytsche Academl (1619), gelegenhel!lsspel
Uitgaven: RA KOLLEWIJN (ed), S C's werken
(1883), N C H WlJNGAARDS (ed), Boere-klucht
van Teeuwls de boer (1967); G VAN EEMEREN
(ed ), Polyxena (1980)
Literatuur: J. BROUWER, '8 C en de Nederduytsche
AcademIe', In Gesch v d letterk der Nederlanden,
4 (1948), TH HAMMES, Dr SC (1950).
[G STUlVELING]
Cottenjé, Mireille
Vlaamse romanschrijfster (Moeskroen
18.11.1933). Werkte als verpleegster inZaYre
en beschreef haar ervaringen in Dagboek
van Carla (1970). Ook in haar eerste roman
putte ze Ult haar privéleven: in Eeuwige
zomer (1969), haar beste boek, beleefde ze
het schrljven als een vorm van therapie.
Daarin schreef ze de frustraties, opgelopen
tijdens een tocht met Jef Geeraerts door
Lapland, van zich af. Haar derde roman,
Lava (1973), sluit aan bij haar dagboek.
Tegen dezelfde achtergrond (ZaYre) wordt
dezelfde problematiek behandeld, met
name van de zich uit de verslavende huwelijksbanden
bevrijdende jonge vrouw. Op
die wijze komt Mireille Cottenjé terecht in
het vaarwater van de emancipatiebeweging.
Haar volgende twee boeken zijn dossiers,
bundels getuigenissen van in het
huwelijk ontgoochelde vrouwen (Met 13
van tafel, 1978) en mannen (13 mannen
van tafel, 1978).
De evolutie van Cottenjé van op het eigen
ego betrokken romancière naar maatschappelijk
geëngageerde schrijfster is
goed merkbaar in de verhalenbundel Mist
(1979), die twaalf teksten bevat over een
periode van 1967 tot 1978. Ten slotte drijft
haar engagement haar in de armen van een
gevangene, die ze uit een onmenselijk
gevangenissysteem wil bevrijden. Dat proces
wordt beschreven in de roman Muren
151
COUPERUS
doorbreken (1980). Haar engagement komt
ook tot uiting in de jeugdroman Het grote
onrecht (1973) en het toneelstuk Zeg nu
zelf (1982).
Werken: Er ut muuek m de lucht (1974), Jeugdb.,
Lieve Daddy (1975), t., Straks IS allang voorbij
(1976), t; Waarom niet de waarheld~ (1980),
Jeugdb ,De verkeerde mmnaar (1982), r
Literatuur: H BOUSSET, Schreien, schnJven,
schreeuwen (1973), J ANTHIERENS, in De flauwgevallen
pnester op mIJn tong (1976); A. VANDEGHIUSTE,
In Ontmoetmgen (2) met 81 VI kunstenaars
(1977) [H BOUSSET]
Couperus, Louis Marie Anne
152
Nederlands romanschrijver ('s-Gravenhage
10.6.1863-De Steeg 16.7.1923). Als jongste
kind uit een groot gezin groeide hij op
onder de hoede van zijn moeder en zusters
in ontzag voor zijn vader, bestuursambtenaar
in Nederlands-Indië, aan wiens verwachtingen
hij niet kon voldoen. Deze
situatie heeft zijn persoon en het karakter
van zijn werk sterk bepaald. Zes jaar van
zijn jeugd bracht hij in Nederlands-Indië
door. In 1878 keerde hij naar Den Haag
terug en bezocht er de HBS, die hij niet voltooide.
In 1886 legde hij het middelbaar
examen Nederlands af.
Zijn eerste werk bestond uit gedichten,
waaraan vanwege hun gekunsteldheid bij
De Nieuwe Gids een slechte ontvangst ten
deel viel. Hij rehabiliteerde zich als prozaist
met de psychologisch-realistische roman
Elme Vere (3 din., 1889). Met gedichten
trad hij sindsdien nog slechts bij uitzondering
op. In 1891 huwde hij zijn nicht
Elisabeth Baud. Vanaf 1893 reisde en
woonde hij in het buitenland, vooral in
Zuid-Frankrijk en Italië. Gedurende wo I
vertoefde hij weer in Den Haag. Met W.G.
van Nouhuys en C. Buysse maakte hij sinds
1903 deel uit van de redactie van Groot
Nederland. Het werk van de vaak als een
precieuze luiaard poserende Couperus,
type van de dandy, kan globaal in vier groepen
worden verdeeld; eigentijdse psychologische
romans; symbolische sprookjes en
mythologische romans; historische romans,
die Zich steeds in een ten ondergang
gedoemde of decadent geworden cultuur
afspelen; korte historische verhalen, reisimpressies
en journalistieke schetsen, die
hij voornamelijk smds 1909 voor het dagblad
Het Vaderland en sinds 1916 voor het
weekblad De Haagsche Post schreef en in
talloze bundels bijeenbracht. Vele van zijn
werken werden vertaald (in het Engels
door zijn vriend A. Teixeira de Mattos).
Hoofdmotief in zijn romans is het noodlot,
dat mens en maatschappij beheerst. In Eline
Vere wordt het nog in hoofdzaak deterministisch
opgevat, later wordt het meer en
meer gezien als een in wezen onbegrepen
fataliteit (bijv. De sttlle kracht, 1900; Van
oude menschen, de dmgen die voorbiJgaan,
1906; De ongelukkige, 1915). Zowel
ieder mens afzonderlijk als gehele volken
en culturen zijn aan dit noodlot, dat ervaren
wordt als een onbegrepen schuld die
men boeten moet, onderworpen. Ook wordt
zijn werk gekenmerkt door het motief van
de tegenstelling tussen noordelijke streken
en de zuidelijke landen aan de Middellandse
Zee. Het noorden representeert de benepen,
sombere, koude, onvrije en stoer-manlijke
vorm van leven tegenover het open,
warme, vrije, soms zwoele en vaak weekvrouwelijke
leven in het zuiden. Couperus'
voorkeur voor het laatste hangt samen met
zijn psychische structuur, die hij eerst in
DlOnyzos (1904) geheel weet te aanvaarden.
Daarna pas schrijft hij zijn reeks historische
romans, spelend in het Rome van de
keizertijd en andere decadente cultuurgemeenschappen.
Elme Vere is de geschiedenis van een zeer
onevenwichtige jonge vrouw met zwakke
gezondheid, die door het noodlot langzaam
tot zelfmoord wordt gedreven. Dit noodlot
zetelt m de eerste plaats in haar eigen
gesteldheid, produkt van erfelijke factoren,
opvoeding en het milieu waarin zij verkeert,
geheel volgens de opvattingen die
leefden bmnen het naturalisme. Eline's
angst voor de werkelijkheid doet haar zichzelf
verliezen m dromen, die echter onhoudbaar
blijken, zodat haar angst en
melancholie verhevigd terugkeren. De ondertitel
'Een Haagsche roman' bestempelt
Eltne Vere tevens als zedenroman. Voornamelijk
de gegoede Haagse krmgen van
het einde der 19de eeuw zijn er achtergrond
én tegenspelers. Het verhaal IS nl. opgebouwd
uit vergelijkbare scènes: Eline's lotgevallen
vertonen overeenkomst met die
van anderen of zijn daarmee m tegenstelling.
In De boeken der kleme Zielen, bestaande
Uit De kleme Zielen (1901), Het late leven
(1902), Zielenschemenng (1902), Het helltge
weten (1903), komt de tegenstelling
naast het compositorisch gebruik ervan,
voor als motief m de opzet van bijna alle
figuren. Hierdoor reikt deze roman verder
dan Elme Vere. Het betreft de tegenstelImg
tussen klemheld en grootheid van ziel,
afgewisseld met die tussen schijn en werkelijkheid
m het leven. Zo belichaamt deze
roman vóór alles Couperus' visie op de
noordelijke levenssfeer en draagt daarbij
sterk het karakter van een afrekemng.
De berg van heht (1905-1906) is Couperus'
eerste historische roman. Het verhaal
speelt m het Romeinse keizerrijk ten tijde
van Heliogabalus (218-222), toen het rijk
aan velerlei destructieve krachten blootstond
en oosterse religieuze mvloeden zich
steeds sterker deden gelden. In zijn vorige
werk had Couperus de zuidelijke levenssfeer
meestal slechts aan die in het Noorden
ten voorbeeld gesteld; nu kiest hij deze
levenssfeer zelf tot onderwerp. De composItie
van deze groots opgezette roman is vrij
los. Het eerste deel, in Emessa spelend en
handelend over Heliogabalus' verkiezing
tot keizer, wordt m één vloeiende lijn verteld
De belde volgende delen laten weer de
tegenstelling tussen scènes zien als belangrijkste
kunstgreep, maar nu geheel in
dienst van een dramatische ontwikkeling.
Iskander De roman van Alexander den
Groote (2 dIn., 1920) draagt dUidelijk het
stempel van Couperus' eigen visie. Weer
staan het Westen en het Oosten tegenover
elkaar. De manlijke kracht der Macedonische
legers overwint het week-vrouwelijke,
overbeschaafde Perzische rijk. Vooral de
eunuch Bagoas, die Alexander dient én
haat, IS de bewerker van zijn ondergang.
Deze vervult dezelfde noodlotsrol als Vincent
in Elme Vere en Hierocles in De berg
van heht. Wierp in laatstgenoemde roman
de val van het westerse Rome nog slechts
zijn schaduw vooruit en werd vooral de persoonliJke
nederlaag van de oosterse prIester-
keizer verhaald, hier is de ondergang
van de westerse kracht, in de persoon van
Alexander, het eigenlijke onderwerp.
Hoewel typisch een vertegenwoordiger van
de literatuur van zijn tijd (determinisme en
naturalisme in Elme Vere, psychologisch
realisme in De boeken der kleme uelen,
exotisme in de historische romans) is Couperus
in hoge mate oorspronkelijk. Het
noodlotsmotief bijv. vertoont een zeer persoonlijk
cachet en het motief van de geografisch
gesitueerde polaire krachten vindt
men in Nederland zo alleen bij hem. Een
denker was hij niet, wel een scherp waarnemer,
die intUitief velerlei problemen begreep.
Vóór alles was hij een romancier: hij
bezat het vermogen de door hem opgeroepen
personen en situaties een eigen, onaf-
COUPERUS
hankelijk leven te verlenen, waarbij iedere
figuur een andere kant van het behandelde
probleem belichaamt. Meestal is de compositie
goed doordacht. Als subliem verteller
weet hij zijn romans en verhalen een
dynamische ontwikkeling te geven, al
brengt de ijdele arrangeur in hem soms statische
passages of te schetsmatig gebleven
gedeelten aan. Aanvankelijk beinvloed
door Ouida, TolstoJ, Flaubert, Zola en Wilde,
vmdt hij al in zijn eerste roman een volstrekt
eigen toon. Deze wordt in hoge mate
bepaald door zijn enigszins geaffecteerde,
preCieuze, in de loop der jaren volgens sommigen
overdadig geworden stijl, vol neologismen,
archalsmen en inversies. In het
algemeen ziet men deze stijl echter als een
wezenlijk bestanddeel van Couperus'
werk.
Werken: Noodlot (1891), r, Extaze Een boek van
geluk (1892), r ,MaJesteit (1893), r ,ReIsImpressies
(1894), relsbr, Wereldvrede (1895), r ,Metamorfoze
(1897), autoblOgr r, Psyche (1898),
sprookje, Fldessa (1899), sprookje; Langs lijnen
van geleidelijkheid (1900), r ,Babel (1901), myth.
verh , Aan de weg der vreugde (1906), r, Van en
over mijzelf en anderen (1910-1917), schetsen en
verh, Antiek toerisme Roman Uit Oud-Egypte
(1911), hlst r, Korte arabesken (1911), schetsen
en verh, Uit blanke steden onder blauwe lucht
(1912-1913), schetsen, Herakles (1913), myth r,
Van en over alles en Iedereen (1915), reIsschetsen,
De komedianten (1917), hlst r, De ode
(1919), hlst nov, Het zwevende schaakbord
(1922), hlst r, vervolg en parodie op de Mlddelnederl
Walewem, Proza, 3 din (1923), verh en
schetsen, Oostwaarts (1923), relsschetsen
Uitgaven: Verzameld werk, 12 din (1952-1957),
Nagelaten werk (1975), Brieven van LoUIS Couperus
aan ZIJn Uitgever, 2 din (1977), mgel en
van aant voorz door F L BASTET, Aan de weg der
vreugde (1982), met een naw van F L BASTET
Literatuur: H VAN BOOVEN, Leven en werken van
LOUIS Couperus (1933, 1981'), W J M A AssEL·
BERGS, Het tijdperk der vernieuwing van de
Noordnederlandse Letterkunde GeschiedeniS
van de Letterkunde der Nederlanden, dl 9
(1951), met blbl ,F BORDEWIJK, E A, Over LoUIS
Couperus (1952), E VANDERLIP, Fate In the
Novels of Zola and Couperus, A Comparlson
(1959), W BLOK, Verhaal en lezer Een onderzoek
naar enige structuuraspecten van 'Van
oude mensen, de dmgen die voorbiJgaan' van
LoUIS Couperus (1960, 1969'), H W VAN TRICHT,
LoUIS Couperus, een verkenning (1960, 1980'), G
KNUVELDER, Handboek tot de GeschiedeniS der
Nederlandse Letterkunde, dl 4 (1961'), met
blbl, G BORGERS E A, LoUIS Couperus (1963,
1980'), K REYNDERS, Couperus biJ Van Deyssel
(1968), TH BOGAERTS, De antieke wereld van
LoUIS Couperus (1969), E VISSER, Couperus,
Grieken en borbaren (1969), A VOGEL, LoUIS
Couperus Een schrIJversleven (1973, 198()2), F L
BASTET, Een ZUIL In de mist (1980), M KLEIN en
H RUIJS, Over Elme Vere van LoUIS Couperus
(1981) [W BLOK]
153
COURIER
Courier dit Dubekart, Agathon Marius
Nederlands prozaschrijver (Kapelle 6.9.
1839-Soerabaja 24.11.1885). Had een veelbewogen
leven. Trok in 1858 (via Australië)
naar Java en vervulde daar velerlei betrekkingen.
Publiceerde vanaf 1868 m de Indische Soerabaw-
Courant een groot aantal ingezonden
stukken (door hem 'feiten' genoemd en
ondertekend met Brata-Yoeda), die handelen
over misstanden op Java. Na een veroordelmg
wegens laster bracht hij in de
gevangenis deze stukken, met nog andere,
bijeen m de bundel: Feiten van Brata- Yoeda
of Nederlandsch-Indlsche toestanden
(1872) Deze werd vooral bekend door de
Ultvoenge en waarderende bespreking van
Multatuli m zijn Ideen.
Literatuur: R NIEUWENHUYS, In Oost-Indische
Spiegel (1978') [G TERMORSHUIZEN]
Court, Pieter de la
Noordnederlands publicist (Lelden 1618-
Amsterdam 28.5.1685). Studeerde rechten
te Leiden, was bevriend met Johan de Witt,
publiceerde anoniem, o.a. het fel republikemse,
anti-orangistische boek Interest
van Holland (1662) en eveneens anoniem
de opmerkelijke politiek-moraliserende
emblematabundel in proza: Smryke fabulen,
verklaart en toegepast tot alderley
zeede-lessen, dienstig om waargenomen te
werden m het menscheltjke en burgerltJke
lee ven (1685). Het bevat honderd fraaie
gravures met spreuken, telkens gevolgd
door een toepasselijk verhaal en afgesloten
door een omstandig moraliserende Uitleg.
Literatuur: 0 VAN REES, Verhandeling over de
AanwIJzing der politieke gronden en maximen -
van P d I C (1851), J H KERN\{AMP, In Bljdr en
Meded v h Hlstonsch Genootschap (1935, 1956
en 1958), P GEYL, Het stadhouderschap In de
partljhteratuur onder De Witt (1947), T VAN
TIJN, 'P d IC, zIJn leven en zIJn economische
denkbeelden', In Tljdschr v Gesch, 69 (1956),
EO G HAITSMAMuLIER, 'De Nauwkeurige consIderatie
van staet van de gebroeders D I C een
nadere beschouwing', In Bljdr en Meded betreffende
de gesch der Nederlanden, 99 (1984)
[G STUIVELING]
Cremer, Jacobus Jan
154
Nederlands prozaschrijver en kunstschilder
(Arnhem 1.9.1827-'s-Gravenhage 5.6.
1880). Stamde uit welgestelde, kunstzinnige
familie; toonde reeds vroeg talent voor
tekenen, voordracht en toneel. Opgeleid
voor schilder, ging hij zich echter wijden
aan de literatuur. Na zijn huwelijk in 1852
woonachtig te Loenen a.d. Vecht, vanaf
1857 m Den Haag
Zijn historische roman De lehe van 's-Gravenhage
(1851) werd een mlslukkmg, evenals
de dlckenslaanse roman Dantel Stls (2
dIn., 1856) Succes behaalde hij echter met
de gedeeltelijk in dialect geschreven dorpsvertellingen
in de trant van Auerbach,
Reuter en Consclence, welk genre hij daarmee
m Nederland mtroduceerde en waarin
hiJ veel navolgmg vond. Op zijn debuut
Wlege-Mte volgden talloze Idyllische en
vaak moralistische novellen, meestal met
Betuwse, later ook met Schevenmgse achtergrond.
Door de toeloop die hij met de
voordracht van zijn verhalen genoot en zijn
zakelijke overeenkomsten met uitgevers
werd hij een van de eerste beroepsletterkundigen
in Nederland.
Maatschappelijke bewogenheid spreekt Uit
de romans Anna Rooze (3 dIn., 1868; over
rechtstoestanden) en Tooneelspelers
(1875), waarin invloed van Dlckens merkbaar
is. Zijn voordracht Uit 1863, Fabnekskmderen,
en zIJn persoonlijke bemoeimgen
(o.a. bij Thorbecke) hebben geleld tot een
begm van wetgevmg tegen de kinderarbeid.
Cremer was een Uitstekend verteller doch
een oppervlakkig psycholoog, wiens roem
na zijn dood snel afnam
Werken: Betuwsche novellen, 2 din (1856), Een
reIsgezelschap, 2 din (1858), Wouter Llnge
(1861), DIstels In ·t weiland (1865), Dokter Helmond
en zIJn vrouw, 2 din (1870), Overbetuwsche
novellen (1871-1872), Hanna de freule
(1873), Novellen en vertellingen (1873), GedIchtjes
(1874), Japlk en Pleuntje (1877)
Uitgaven: RomantIsche werken,14 din (1877-1881,
herdr 1887-1888), DIstels In 't wetland (1980,
Ingel door H J EIJSSENS)
Literatuur: ISING, In LevensberIchten MIJ Nederl
Letterk (1879-1880), G KELLER, In De Gids
(1881), J TEN BRINK, 'J J C', In Gesch Noordnederl
Letterk ,11, dl 2 (1888), H DE VEER, 'J J
C " In Mannen van beteekenls XII, CD BUSKEN
HUET, In Lltt Fantaslen en kntleken, IV en XV,
H SANDERS, J Cremer (1952), J ELEMANS 'De
boer In de Betuwe', In De muze op klompen
(1972), A R HOL, 'Taal en litteratuur', In De
Betuwe (1976), J MEIJER, ContrastbelIchtIng en
cancatuur (1979) [G W HUYGENS]
Cremer,Jan
Nederlands romanschrijver, schilder en
graficus (Enschede 204.1940). Kreeg op
slag natIOnale en internationale bekendheid
met de als 'onverbiddelijke bestseller'
gepresenteerde autobiografie Ik Jan Cremer,
waarmee hij in 1964 debuteerde. Het
boek, dat moeilijk los te zien is van de mentaliteitsverandering
die m het midden van
de Jaren zestig in de Nederlandse samenleving
plaatsvond, werd vooral bij de opgroeiende
generatie erg populair, maar
stUitte biJ ouderen op veel verzet vanwege
de voor die tiJd ongekende vrijmoedigheid
op seksueel gebied, waarvoor Henry Miller
onmiskenbaar als voorbeeld had gediend
Ik Jan Cremer IS te beschouwen als een
moderne schelmenroman. Het relaas van
authentieke ervarmgen die de auteurhoofdpersoon
tijdens zijn vele beroepen en
omzwervmgen heeft opgedaan, wordt afgewisseld
met de meest fantastische en avontuurlijke
verhalen, zonder dat daartussen
een scheldmg wordt aangebracht. In de
belevenissen van de hoofdpersoon nemen
seksualiteit en geweld een belangrijke
plaats m, maar tevens wordt hij gekenmerkt
door een wat naleve dierenliefde en
een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel.
De onopgesmuktheid, vaart en spannmg
van zijn verteltrant heeft Cremer m
zIJn latere werk niet meer geévenaard.
Werken: Ik Jan Cremer /I (1966), r, Made In U $ A
(1969), r , The Late Late Show (1969), Oklahoma
Motel (1969), t, Logboek (1978), art, De Hunnen,
3 din (1984)
Literatuur: BJBEB, In B,beb en V,p's (1965), D
ARNOLDS, H'J, Jan Cremer (1965), HU JESSURUN
D'OLIVEIRA, In LIterair Lustrum, 2 (1974), Jan
Cremerkrant (1977), J BROUWERS, In Kladboek
(1979) [J GOEDEGEBUURE]
Creusesol
PS. van Jhr. Isaac Plerre Constant Graafland,
Nederlands schrijver (Semarang
27.2.1851-'s-Gravenhage 30.11.1918). Was
werkzaam op Java als planter, als ambtenaar
en ten slotte als Journalist. In 1899
vestigde hiJ zich in Nederland.
Publiceerde vanaf 1896 Indische schetsen
en emge langere verhalen. Op een causerende
toon geschreven, geven zij een goed
beeld van het leven van de Europeanen in
Indie. Uit zijn tekening van Indonesièrs uit
zijn omgevmg komen vooroordelen en paternalistische
gevoelens naar voren, die
typerend waren voor de Indischman van
die tijd.
Werken: Op en om Soektî Sep, (1898), Naar Holland
(1900), 'Naar dernY Oost" (1908), De kh,mono
(1908), Een werkkring In Ind,e (1913, met Henri
Borel), Bestaat de st,lle kracht! (1916)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, In Oost-Ind,sche
Sp,egel (1978') [G TERMORSHUIZEN]
Croiset, Max
Nederlands toneelschrijver en -speler, prozaschriJver
en dichter (Blaricum 13.8.
1912) Interpreteerde de klassieke sage op
moderne wijze in zijn drama Oedlpoes en
CRONE
zIJn moeder (1950). Een Jaar later publiceerde
hij Amphytrwn (in het maandblad
PodIum) Voorts vestigde hij de aandacht
op zich door ZIJn novelle Het petwnnement
(1950). Zijn werk IS door de sterk psychologische
inslag en het suggestieve taalgebruik
verwant aan Vestdljks proza. Opmerkelijke
gedichten vol fiJnzinmge impressies in uiterst
geconcentreerde, bijna Japans-aandoende
vorm toonden nog weer een andere
kant van zijn veelzijdig talent.
Werken: De medephchtlgen (1957), t, Tekentekst
(1958), p, Zeekant (1959), p , InZicht (1963), t,
6000000 (1965), t, Bewoordingen (1973), p,
Weerklank (1983), p
Uitgave: Bloemlezing Uit zIJn gedichten (1977)
Literatuur: A MORRIEN, In Concurreren met de
sterren (1959), M J G DE JONG, In TWintig poezlekntleken
(1966) [G STUIVELING]
Crone, Cornelius Carolus Stephan
Nederlands prozaschrijver (Utrecht 26.
12.1914-Arnhem 19.11.1951). Jeugd en
schoolopleiding m Utrecht. Werkte bij verschillende
uitgeverijen als lector en ten
slotte als redacteur van het bedrijfsblad
vanAKU.
Crone's oeuvre beslaat met meer dan 150
pagma's. Zijn verhalen stelde hij samen aan
de hand van honderden losse notities, veelal
uitspraken en gesprekken van
Utrechtenaars, die hij had verzameld en
aan elkaar plakte. Dit procédé, dat op de
methode van een cineast lijkt, had tot
gevolg dat de atmosfeer van zijn werk een
mengelmg is van realisme en surrealisme:
het realisme van een exacte weergave van
het dagelijks leven vervormd door het surrealisme
van de gehanteerde schrijfmethode.
De wereld die Crone schetst is er een
van armoede, tegenslag en dood. Zijn verhalen
spelen hoofdzakelijk in de stad
Utrecht en de topografie van deze stad is
onverbrekelijk met het werk verbonden.
Het leven van de kleine en nietige figuren
m Crone's verhalen is een kroniek van de
Jaren dertig, de crisis opgetekend daar waar
hij het hardste werd gevoeld.
Arthur van Schendel is Crone's grote literaire
voorbeeld geweest, maar niettemin is
zijn werk eerder te plaatsen in de traditie
van NesclO en Elsschot. Zijn mICroscopisch
nauwkeUrige aandacht voor details, de
weemoedige kijk op leven en dood, de
humor, al deze elementen vindt men ook bij
NesclO en Elsschot.
Crone's kleine oeuvre is naast de paar
genoemde overeenkomsten met andere
schrijvers uniek in de Nederlandse litera-
155
CRONYKE
tuur. De onvervreemdbaar eigen stijl en de
subtiele observaties verschaften hem een
steeds opnieuw erkende plaats binnen het
proza dat tussen de twee wereldoorlogen is
geschreven.
Werken: Stephan en Llzette (1933), nov, GymnasIum
en liefde (1936), Het feestelijke leven (1939),
Muziek over het water (1940)
Uitgave: De schUIftrompet (1947), verz pr met mi
van P M RI'ITER
Literatuur: W PAAP, Literair leven In Utrecht tussen
de belde wereldoorlogen (1970), A VISSER,
Het klooster van St Jurnaan (1974), E MIELEN,
ces C , kromek van een Utrechtse schrijver =
Engelbewaarder,3 (1977 -1978), J G GAARLANDT,
Utrecht, stad van zachte IdIOten (1980), KROcahier
[J G GAARLANDTI
Cronyke van Brabant
Zie Alderexcellenste Cronyke van Brabant
Crul, Comelis
156
Zuidnederlands dichter (Antwerpen? ca
1500-ald. ca 1550). Koopman van beroep.
Hij schreef in rederijkerstrant (kenspreuk:
'Niet meer also, Crui') een Carnahon (d.i.
chronogram) op de brand van de Onze Lieve
Vrouwekerk te Antwerpen m 1533. Den
gheestellJcken abc is zijn hoofdwerk, een
aangrijpende reformatorische geloofsbehJdems
in balladevorm Verder schreef hij
enkele klemere gedichten in dezelfde geest,
twee psalm bewerkingen, de satirische
Tweesprake van den nJcken ghlenghen,
een Schoone ende gheneuchllke hlstone of
cluchte van Heynken de Luyere (een geestige
weergave van de avonturen van een
Antwerpse losbol) en het hekeldicht Mont
toe barse toe. Zijn vertalmgvan vier samenspraken
van Erasmus, Sommlghe schoone
Colloqulen oft tsamensprekmghen uut Erasmo
Roterodamo bevat de Cluchte van
eenen dronckaert, de 'dramatische monoloog'
van een man wiens bewustzijn door de
drank zodanig IS verrUimd dat hiJ de wereld
met al haar boos- en voosheid als vanUit de
hemel overziet.
Uitgaven: C KRUYSKAMP (ed ), Heynken de Luyere
en andere gedichten (1950), L RoosE (ed ), Religieuze
poezIe van C C (1954)
Literatuur: J J MAK, 'Was C C rooms of hervormd?',
m Uyt IOnsten versaemt (1957), L Roo.
SE, 'Een meuwe lezmg van C C 's psalmbewerkmgen
[ 'I, m Spiegel der Lett, 1 (1957), G
DEGROOTE, 'C C 's bewerkmg van Erasmus' colloqUium
Absurda m een werk van Johan BaptIst
Houwaert', m Idem, 4 (1960), B HERMESDORF,
'Die Hlstone van Heynken de Luyere RechtshiStorische
m- en Uitzichten', m Versl en Meded
Kon VI Acad (1960), G DEGROOTE, 'Erasmoflhe
te Antwerpen m de eerste helft van de zestIende
eeuw', m De Gulden Passer, 47 (1969),D COIGNEAU,
m NatIOnaal blOgra/isch woordenboek, dl
11 (1985) [JJ MAKEND COIGNEAUI
---D---
Daele, Jan Emiel
Vlaams prozaschrijver en dichter (Gent
12.4.1942-ald. 14.2.1978). Studeerde Germaanse
talen en kunstgeschiedenis in zijn
geboorteplaats. Medeoprichter van het
tijdschrift Yang. Redigeerde van 1966 tot
1968 het eenmansblad Daele, dat m Vlaanderen
een zekere rol speelde bij de cul turele
veranderingen van de jaren zestig. Pleegde
zelfmoord na eerst zijn tweede echtgenote
te hebben doodgeschoten.
Zoals velen van zijn schrijvende leeftijdgenoten
in het Nederlandstalige deel van Belgie
legde Daele zich toe op een experimentele
vormgeving van zijn proza, met gebruikmakmg
van montageprocédés en
versch. betekenisniveaus. Zijn stijl is nu
eens barok, dan weer koel-rapporterend.
Schreef ook documentaires, een libretto en
een scenario voor een film.
Werken: Verloren nachtboekbladen (1967), p, Een
placenta (1969), r , Erot.sche gedIChten (1971),
LIeve oma (1971), r ,Berichten en berechten Een
ep.sch-muz.kale teaterswte (1971), De achtervolgers
(1974), r , De moedergodmnen (1975), r ,
De onbekende vader, een stukje autoblOgraf.e en
een verhaal vol verg.ffems en verlangen (1977),
r
Literatuur: J BROUWERs, Kladboek (1979), D VAN
BERLAER-HELLEMANS, In Krlt.sch leXICon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1980), J BRou.
WERS, In De laatste deur (1983)
IJ GOEDEGEBUURE]
Daems, Servaas Dominicus
Vlaams dichter en prozaschrijver (Noorderwijk
4.6.1838-Tongerlo 30.7.1903). Kanunnik
van de premonstratenzer abdij van
Tongerlo. Zijn gedichten zijn vooral keurig
van vorm en afWisselend vroom en grappig.
De titrls spreken voor zichzelf: Lierzangen
(1870), Deugd en vreugd Liederbundel
voor brave zangers (1877), Suverhke lIedekens
(1878), een goede namaakproeve van
middeleeuwse poezIe; Gedichten (1879),
LUlt en flUlt (1884), huiselijke poezie,
kluchtliederen, grappige legenden, cantaten,
verheven liergedichten.
Daems vertaalde uit het Engels twee gewijde
drama's van kardinaal Wiseman en
schreef zelf Smte-Dymphna's marteldood
(1874) Tot zIJn prozawerk behoort: Voor
twee vaders (1868), Blmde Agnes (1874) en
onder het pseudoniem Peeter Klein De
krUiwagens (1869). Zijn vastenmeditaties
genoten een zekere faam.
Literatuur: G SEGERS, 'Pater D, een levensbeeld',
In Vlaamsche Kunstbode (jan en febr 1904); W
VAN SPILBEEK, 'Levensschets van D ',In Jaarboek
Kon VI Acad (1904), W VAN NEYLEN, Kanunmk
D, ZIJn werken beschouwd als spiegel van
ZIJn karakter (1905), R. STERKENS, S D en zIJn
letterkundige werken (1935), Brieven aan S D
(1935), met toel door R STERKENS
IJ VERCAMMEN]
Daen, Daniel
Zie Abma, G. Willem
Daisne, Johan
Ps. van Herman Thiery, Vlaams dichter en
prozaschrijver (Gent 2.9.1912-ald. 9.8.
1978). Studeerde economie en Slavische
talen te Gent. Promoveerde in 1936 op een
proefschrift over staathuishoudkunde.
Van 1945 tot 1977 hoofd bibliothecaris van
de Gentse stadsbibliotheek. Richtte met
M. Coole en L. van Brabant het poézietijdschrift
Klaver(en) drte (1937-1947) op,
was redacteur van Werk en het Nieuw
Vlaams TIJdschrtft. Administrateur van
de Belgische Filmotheek.
Debuteerde met Verzen (1935). Hij noemde
zijn gedichten programmatisch 'Uit en
voor het leven'. Ze zijn eenvoudig, gevoelig,
romantisch en meestal metrisch; een soort
poetIsch dagboek. Er is vrijwel geen evolutie
in zijn dichtwerk vast te stellen. De
voornaamste van zijn talrijke bundels:
Breuken herleIden (1936), Het emde van
een zomer (1940), Hermme-ult-de-storm
(1944), lkonakmd (1946), ZevenreIzenboek
(1947), Het krUld-aan-de-balk (1953,
prijs van de stad Gent), De nacht komt
gauw genoeg (1961) en De droom IS een
hermnermg aan dat wat mmmer IS gebeurd
(1965).
In 1978 verschenen zijn Verzamelde gedichten
en postuum Gepijnde homng. Zijn
gedichten genoten geen onverdeelde bijval.
Men vond ze vaak sentimenteel en ze gingen
tegen de experimentele trends in. Wat
men in elk geval aan de poézie van Daisne
niet ontzeggen kan, IS een warme mensehjkheid
die van alle tijden is. In al zijn werken
trouwens blijkt hij een humane morahst.
Behalve dichter is Dalsne een belangrijk
romanschrijver. Hij introduceerde het magisch-
realisme in de Nederlandse roman -
reeds m zijn eerste, De trap van steen en
wolken (1942). Deze romantische roman
157
DAISNE
158
toont reeds een sterk persoonlijk taalgebruik.
Daisne noemde zijn magisch-realisme
'religieus gericht'. In 1966 verscheen
Wat IS maglsch-reahsme~ een herdruk van
het vroegere Letterkunde en magie
(1958).
Een hoogtepunt in zijn werk is De trem der
traagheid (eerst opgenomen in de bundel
verhalen Met dertien aan tafel in 1950,
afzonderlijk verschenen in 1963), verfilmd
door André Delvaux onder de titel Un sOlr
un tram. Belangrijk voor de geschiedenis
van de Nederlandse roman is De man die
ZIJn haar kort liet kmppen (1947, August
BeernaertprIjs van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse Taal- en Letterkunde),
een tragisch en wiJs boek, waarin Daisne
zijn levensvisie dUidelijk in het verhaal
verweeft. Het boek werd verfilmd en, zoals
bijna alle romans van Daisne, vertaald in
vrijwel alle Europese talen. Lago MagglOre
(1957) is een optimistisch boek, geschreven
na een zware ziekte en bekroond met de
Arthur MerghelinckpriJs van de Koninklijke
Academie voor Nederlandse Taal- en
Letterkunde. De neusvleugel der muze
(1959, driejaarlijkse staatsprijs) verscheen
na het tweede internationale Filmfestival
te Knokke, waar Dalsne voorzitter was.
Opvallend is hier, zoals in zijn meeste werken,
het autobIOgrafische element. Sinds
zijn Jeugd oefende de film een sterke aantrekkingskracht
op hem uit. Van de film
heeft hij zijn levenswerk gemaakt, nl. in
zIJn viertalig Ftlmograflsch lexicon der wereldhteratuur
m 3 delen (1971, 1975, 1978).
Hij gaf ook verschillende bundels 'filmatiek'
uit (het woord IS van hem, zie zijn boek
Filmat/ek, of de ftlm als levenskunst,
1956) o.a. Zien en ZIJn (1960), De bIOSCOPIumschuwer
(1963), Frmgilla (1967), Bloed
op het witte doek (1978) en postuum verscheen
nog Over oude en meuwe rolprenten
de dmgen die met voorbijgaan (1980).
De roman Hoe schoon was miJn school
(1961) bevat herinneringen aan zijn leraarstijd.
In 1962 verscheen zijn roman
Baratzeartea (Baskisch voor 'ingang van
de tuin'), de beschrijvmg van een reis met
een 'schim' naar Baskenland, om aan Plerre
BenOit zijn boek over deze Franse schrijver
te overhandigen. Het IS 'een verhaal
van fictie, werkelijkheid en waarheid'. In
de 'tweeluikroman' Revetllon, reveillon
(1966) legt hij nogmaals getuigenis af van
zijn geloof in al wat een mensenleven kan
adelen. Ontmoetmg m de zonnekeer
(1967) noemt hij zelf 'een anti-Simenonroman'.
In dat jaar ontving hij de internationale
Koggeprijs voor zijn oeuvre.
Zijn novellen en verhalen bundelde hij m
o.a. Zes dommo's voor vrouwen (1944),
Schimmen om een schemerlamp (1947),
Met dertien aan tafel (1950), De VIer hetlsgeliefden
(1955), Charaban (1965). Sommige,
w.o. Het etland m de Sttlle ZUidzee
(1949), verschenen afzonderlijk. Zijn Journalistiek
werk is nauw verwant met zijn
literair oeuvre. Het bevat zowel aforismen
als wijze anekdoten en korte, vaak epigrammatische
gedichten. Selecties daaruit
verschenen in Met een mktvlek geboren
(1961) en Ganzeveer en kogelpen (1965).
Behalve hoorspelen en filmscenario's
schreef Daisne de toneelstukken De charade
van Advent (1942) en De hefde IS een
scheppmg van vergodmg (1946) bevattende:
Veva, Het zwaard van Tnstan (drieJaarlijkse
staatspriJs) en Tme van Berken
(1945). Er is geen wezenlijk verschil tussen
het toneelwerk en het overige werk. Men
heeft gezocht naar een reden waarom Daisne
na 1946 het toneel links liet liggen.
Reeds vroeg toonde hiJ een bijzondere
belangstelling voor RUSSische taal- en letterkunde.
Een reis naar de SovJetume
resulteerde in Stof op het Kremlin (1935)
en een hteraire geschiedenis met bloemlezmg,
Van Nltsjevo tot Chorosjo (= Van
mets tot het is goed, m.a.w. van prins Igor
tot IlJa Ehrenburg; 1948) met geslaagde
rechtstreekse vertalingen
Werken: Afreactles en fundermgen (1937), p, Kernamout
(1938), p, Dne-hoog-voor (1945), p,
Tale Quaie, zoals het redt (1945), p, De
nacht staat op een kier (1946), p, De man die
zichzelf optelefoneerde (1947), t , De Hollandse
reis (1947), reportage, Hedendaagse {Ilmkunst
(1948), essay, LantarenmuzIek (1957), essay, De
vierde engel (1958), nov, Ik heb u alles gegeven
(1962), bloeml, Als kantwerk aan de klm
(1965), r ; Afscheid van de dag (1965), p , Twee
schelpen en wat gruIs (1967), verh , De Engelse
groetenis (1967), p , Met zeven aan tafel (1967),
verh , Trefwoorden (1975), aforismen, Wmterrozen
voor een kwakzalver (1976), verh , De droom
maakt alles waar (1977), aforismen
Literatuur: J SCHEPENS, J D als dichter (1946), F
CLOSSET, J D, poète, romanCier, dramaturge,
essayist flamand (1954), R LANCKROCK, J D
(1956), A DEMEDTS, J D (1963), J WEISGERBER,
m Aspecten van de VI roman (1964), F P HuYGENS,
KenniS maken met J D, dOSSier 20 174
(1968). 'J.D 60', mPan, 19,3 (1972), R HENRARD,
'Eros en Thanatos of J D en J Hamelmk', m
Spiegel der Lett , 4 (1973-1974), B KEMP, J D
(1974), 'J D, een terugbhk', spee nr van Yang,
80-81 (1978), H SPELlERS, De pool van de droom
Van en over J D (1983), P VAN AKEN, m Kritisch
leXikon van de Nederlandstalige IIt na 1945
(1984) IJ VERCAMMEN]
Dale, Jan van den
Middelnederlands dichter (Diest ca 1460-
Brussel 1522) Rederijker. Werd In 1498,
biJ de stichtIng, lId van de broederschap
Onze Lieve Vrouwe van de Zeven Weeën te
Brussel en was factor van de kamers De
MarIacrans en De Violette, later De LelIebroeders,
waar hij Jan Smeken na diens
dood in 1517 opvolgde. Ook was hij stadsdichter
van Brussel. Van hem zijn twee
gedichten bewaard: De stove, waarin behandeld
wordt wie de baas in het gezin
moet zijn, en De ure vander doot, een
nieuwJaarsgedicht, overgeleverd in een
druk UIt ca 1581, biJ Jan van Ghelen vervaardigd
Voorts schreef hiJ de ode Lof
Hostie en het refrein Lieve heere verleent
my patwntle. Dit laatste IS overgeleverd in
een door J. Mlchlels bijeengebrachte 16deeeuwse
verzameling Refreynen Alle werken
stammen uit het begIn van de 16de
eeuw.
Uitgaven:G DEGROOTE (ed ),J v d D Gekendewerken
(1944), A VAN ELSLANDER (ed ), 'Een onbekend
Refrem vanJ v d D', mJaarb De Fonteme
(1946-1947)
Literatuur: G DEGROO'l'E, 'J v d D', m Revue Beige
de Phdologle et d'HlstOlre, 25 (1947) en 2!l
(1948), IDEM, 'J v d D " m De Gulden Passer, 26
(1948), W VAN EEGHEM, 'J v d D " m Brusselse
dichters, zesde reeks (1966) [F VAN THIJN]
Danser, Johan Gustaaf
Nederlands dichter (Kralingen 27.10.
1893-Rotterdam 273.1920). Doorliep de
HBS te Rotterdam en studeerde aan de Academie
voor Beeldende Kunsten in Den
Haag. Ofschoon daarna werkzaam als tekenleraar,
ging zijn hart uit naar de letteren,
zijn plannen om alsnog Nederlands te
studeren kwamen echter met tot uitvoerIng.
Tamelijk afgezonderd levend, maakte
hij zICh een veelzijdige ontWikkeling eigen.
AI vroeg begon hij met het schrijven van
sonnetten in beheerste, klassieke stijl, vol
overpeInzing en bezinning, overeenkomstIg
de opvattIngen van Verwey en diens
jongere geestverwanten zoals Van Eyck. In
september 1913 debuteerde Danser met
een kleine reeks sonnetten in Verwey's
maandschrift De Bewegmg; ook andere
groepen gedichten zijn in latere jaargangen
van dat blad gepubliceerd. Zijn eerste werk
bundelde hij onder de titel Ontmoetmgen
(bibliofiele UItgave 1917).
In 1918 werd hij ernstig ziek, de kwaal verergerde
later tot tuberculose. Na zijn vroege
dood bezorgden zijn vrienden Greshoff
en Van Krimpen een bundel GedIChten
DATHEEN
(1922), waarIn een herdruk van Ontmoetmgen.
Uitgave:J STAAL (ed), Verzameld werk (1957), met
blbl
Literatuur: A VERWEY, m Proza, dl 4 (1921), J C
BLOEM, m Verzamelde beschouwmgen (1950),
G H 's-GRAVESANDE, m D KROON (ed), Vergeten
en gebleven literaire beschouwmgen (1982)
[G STUIVELING]
Datheen, Petrus
Ook Dathenus, eig. Da(e)ten of Daets,
Zuidnederlands theologisch prozaschrijver
en dichter (KasseI, Frans-Vlaanderen,
1530/1532-Elbing, Oost-Pruisen, 17.3.
1588) Datheen verliet op 19-jarige leeftijd
het karmelietenklooster te Ieperen, trad op
als calVInistisch prediker, week uit naar
Londen en volgde daar een predikantenopleidIng.
Werd predikant van de Nederlandse
vluchtelingengemeente te Frankfort
(1555-1562), daarna tot 1583 te FrankenthaI
(Pfalz). Zijn verblijf daar werd onderbroken
door vele reizen. In Gent predikte
hij in 1566 en van september 1578 tot
augustus 1579. Verzette zich met Hembyze
en Van Rijhove tegen de pacificatie en
tegen de fransgezinde polItiek van Willem
van Oranje. Zijn laatste verblijf in Holland
eIndigde met gevangenneming (oktober
1584). Twee maanden later vertrok hij naar
Noord-Duitsland en stierf, als leraar aan
een gymnasIUm, te Elbing.
Datheen schreef een aantal theologischpolemische
en apologetische geschriften in
het Latijn, Nederlands en Duits. Vertaalde
In 1563 de Heldelbergse catechlsmus en
berijmde de 150 Psalmen. Van deze beriJmIng:
De Psalmen Damds, ende ander lofsanghen
verscheen de eerste uitgave in
1566. Uit 1566 en 1567 stammen andere
uitgaven, ook onder andere titels. Datheen
vertaalde, om overeenstemming met de
Franse kerken te verkrIJgen, het Geneefse
psalmboek (het 'Hugenotenpsalter'), dat in
1562 tot stand was gekomen en 49 berijmIngen
van Clément Marot en 101 van
Théodore de Bèze bevatte. Datheens berijmIng
draagt het stempel van zijn tijd: hij
houdt geen rekening met de melodische
accenten en gebruikt veel stoplappen. De
vers- en zinsstructuur is eenvoudig. Vaak
blIjft Datheen beneden zijn origineel, soms
overtreft hij het. De berijming werd vrijwel
onmiddellijk in de gereformeerde kerken in
de Nederlanden en daarbuiten ingevoerd,
verdrong die van Jan Utenhove, en handhaafde
zich, ondanks de steeds toenemende
kritiek, tot 1773. Thans is ze nog bij eni-
159
DAUM
ge oudgereformeerde gemeenten, voornamelijk
in Zeeland, in gebruik.
Het vroegere ongunstige oordeel over de
poëtische kwaliteiten van Datheens werk
werd herzien door Albert Verwey, daarna
door W.A.P. Smit en G.A. van Es.
Literatuur: TH Ruys JR, P D (1919), A VERWEY,
HL Spleghel (1919), W A P. SMIT, Dichters der
reformatie m de zestiende eeuw (1939), G A VAN
Es, Gesch v d letterk der Nederlanden, dl 3
(1944), W A P SMIT, 'Samenhang tussen de PsalmenberlJmmgen
van Utenhove, D en Marmx', m
Album Prof Dr Frank Baur (1948), S J LENSELINK,
De Nederlandse PsalmberlJmmgen m de
16e eeuw (1959), D COIGNEAU, 'Calvmlstlsche Iit
te Gent tot 1584', m Jaarb De Fonteme 0980-
1981), W KLOPPENBURG, 'PsalmberlJmmgen m
Nederland een pogmg tot mventarlsatle', m
Orgel, 78 (1982) [s J LENSELINK)
Daum, Paulus Adrianus
160
Nederlands journalist en romanschrijver
('s-Gravenhage 3.8.1850-Laag-Soeren 14.
9.1898). Eerst werkzaam bij de spoorwegen
te Utrecht, daarna redacteur van het dagblad
Het Vaderland. In 1878 vertrok hij als
journalist naar Nederlands-Indle. Hij was
eerst redacteur van het Semarangse dagblad
De Locomotief en daarna van Het
Indisch Vaderland. In 1885 richtte hij het
Batamaasch Nieuwsblad op, waarvan hij
tot zijn dood hoofdredacteur bleef. Daum
schreef onder het ps. Maurits een tiental
romans, die eerst als feuilleton in zijn krant
verschenen.
Daum die zich erop beroemde alle romans
van Zola te hebben gelezen, ging evenals
deze van de werkelijkheid uit. Hierin ligt
een verklarmg van zijn populariteit in
Indië; de Europese samenleving herkende
niet alleen personen en toestanden, maar
ook zichzelf. Daum was geen psycholoog,
maar een uitstekend mensenkenner. Hij
geeft geen karakteranalyses, hij zet zijn
figuren alleen neer zoals ze zijn, met hun
kleine en grote hebbelijkheden. Hij haatte
ze niet, hij kon ze ook niet liefhebben, maar
slechts als een sceptisch schrijvend toeschouwer
om hen glimlachen.
Al zijn boeken eindigen met een ontgoochelmg,
met eenzaamheid en vaak ook met een
volledig verval. Met zijn scherpe kijk op het
Indische leven van de jaren tachtig, was
Daum bijzonder gevoelig voor dit 'Indische
verval' van een hele familie, zoals de Uhlstra's
in zijn roman 'Ups' en 'Downs' m het
Indische leven (1892) ofvan één mens zoals
Van Brakel in H van Brakel, mg. B 0 W
(eigenlijk het derde deel van de tetralogie
In en Uit 's Lands dienst, 1889-1890). In
zijn romans IS hiJ een geboren verteller, de
onovertroffen kroniekschrijver van 'tempo
doeloe', bij iedereen bekend als 'Pa'tJe
Daum'. Door zijn feuilletonistische werkwiJze
IS zijn werk niet altijd van dezelfde
kwaliteit, maar elk boek bevat bladZijden
die blijk geven van zijn Uitzonderlijk
schrijftalent.
Na zijn dood raakte hiJ vergeten tot hiJ in
1930 herontdekt werd door Du Perron, terWijl
er omstreeks 1980 zelfs sprake IS van
een hausse in de waardering die men voor
zIJn werk heeft
Werken: Van de SUIker m de tabak (1883), Goena
Goena (1887), Hoe hiJ Raad van Indle werd
(1888), Nummer elf (1893), Aboe Bakar (2 din,
1894)
Uitgaven: H van Brakel, mg B 0 W (1976), met
voorw van R NIEUWENHUYS, Hoe hiJ Raad van
Indle werd (1978), met mi van G TERMORSHUIZEN,
G TERMORSHUIZEN (ed ), De Van der Lmden's
(1978), Nummer elf (1978), mgel door R
NIEUWENHUYS, G TERMORSHUIZEN (ed), Aboe
Bakar (1980), G TERMORSHUIZEN (ed ), Ups en
downs m het Indische leven (1983)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, 'Maurits, RomanschriJver
van Tempo Doeloe', m Tussen twee
Vaderlanden (1959 en 1967), W VAN DE VELDEDE
VRIES, 'De "stille kracht" biJ D en Couperus',
m Flrapeel (1968), R NIEUWENHUYS, m OostIndische
Spiegel (1978'), G TERMORSHUIZEN,
'P AD, Journalist van Tempo Doeloe', m De
Engelbewaarder Wmterboek (1978)
[R NIEUWENHUYSj
Dautzenberg, Johan Michiel
Vlaams dichter (Heerlen 6.12.1808-Elsene
4.2.1869). Was achtereenvolgens wer kzaam
als secretariS, notarisklerk, (hulp)onderwljzer,
huisleraar en boekhouder. Hoewel
afkomstig uit Nederlands Limburg, was hij
'de eerste volkomen-bewuste letterkundige
m Vlaanderen' (A. Vermeylen). In 1850 gaf
hij een bundel Gedichten uit. Zljn Verspreide
en nagelaten gedichten werden in
1869 uitgegeven door zijn schoonzoon F de
Cort.
Zijn gedichten verraden sterke Duitse invloed.
Hij vertaalde Loverkens van Hoffmann
von Fallersleben. Voor sommige gedichten
gebruikte hlJ een mlddeleeuws
aandoende taal, maar later zocht hij het
meer in de klassieke oudheid en schreef
sapphische strofen en hexameters, zoals hij
had besproken in zijn Beknopte prosodie
der NederdUitsche taal (1859). Hij vertaalde
de Oden van Horatms, die echter veel
later (1923) werden gepubliceerd.
Door zijn voor die tijd ongewone metriek
oefende hij invloed uit op andere Vlaamse
dichters. Zijn poe zie is fris en nalef, soms
sentimenteel, soms vrolijk maar nOOit weemoedig.
In 1857 richtte hij het tijdschrift De Toekomst
op, dat hij tot zijn dood redigeerde
en waarin hij vooral over opvoeding en
onderwijs schreef.
Werken: De doop (1867), De mortlJen (1867).
Uitgave: Bloemlezing Uit zIJn werken (1908), met
levensbericht en mi door A SAUWEN
Literatuur: L SCHOLS, 'Levensschets van J.M D ',m
PubhcatlOns de la Soclété hlst et arch de Llmbourg,
dl 6 (1869), H J EYMAEL, J M D Toespraak
biJ de herdenking van 's dichters honderdsten
geboortedag (1908), J BOUCHERIJ, 'De
dIchter J MD', m Versl en Meded der Kon VI
Acad (1908), M SABBE, 'Dautzenberglana', m
Versl en Meded der Kon VI Acad (1922), A.E.
VAN BEUGHEM, J MD, 1808-1869 Schets van
ZIJn strijd op taal- en letterkundig gebied (1935),
L VALCKE, 'J M D Eén lId van het Klaverblad
Van Duyse, Van Dam, D ',m Wetenschappelijke
tiJdingen, 32 (1973), L SWERTS, 'De vernIeuwer
J MD', m Papieren vogels (1978)
[J VERCAMMEN]
David, Jan-Baptist
Vlaams prozaschrijver, taal- en letterkundige
en historicus (Lier 25.1.1801-Leuven
24.3.1866). Kanunnik, hoogleraar Nederlands
en geschiedenis aan de katholieke
universiteit te Leuven, waar hij de stichting
van het studentengenootschap Met
Tijd en Vlijt bevorderde. Medewerker van
J.F. Willems, met wie hij in 1836 te Brussel
de Maetschapplj ter Bevordering der Nederduytsche
Tael- en Letterkunde oprichtte
Voorzitter van het eerste Taelcongres,
door genoemd genootschap bijeengeroepen
en wel beschouwd als het begin van de
Vlaamse Beweging. Ook voorzitter van het
tweede Taal- en letterkundig congres te
Amsterdam in 1850. Van deze congressen
om de twee jaar beurtelings in Noord en
ZUId, ging het initiatief uit tot het samenstellen
van een Woordenboek der Nederlandsche
Taal, opgedragen voor het Zuiden
aan David en voor het Noorden aan De
Vries en Te Winkel. De eerste aflevering
verscheen in 1864.
Toen de 'spellingsoorlog' was uitgebroken
biJ pogingen om tot een eenheidsspelling te
komen in het Zuiden, stichtte hij De Mlddelaer
(1840-1843). Het is aan David en
zijn medestrIjders te danken, dat men al
spoedig tot een spellingseenheid kwam in
Noord en Zuid.
David schreef een Nederduytsche spraekkunst
(2 din., 1833-1835) en bezorgde nieuwe
uitgaven, met aantekeningen en verklarmgen,
van vroegere schrijvers, o.a. Van
Maerlants Rymbybel (4 din., 1858-1864),
DEBROT
en Werken van Jan van Ruusbroec (5 din.,
1858-1868), maar ook van werken van Bilderdijk.
Voorts schreef hij een Geschledems
van Smt-Albertus van Leuven (1843),
een GeschIedems van de stad en de heerlykheld
van Mechelen (1854) en een groots
opgezette maar onvoltooid gebleven Vaderlandsche
hlstorze (10 din., 1842-1864).
Ook bestaat er van zijn hand een verzorgde
vertaling van de Imltatw Chrzstz.
Door zijn soepele stijl werd hij met Willems
tot de beste prozaschrijvers van zijn tijd
gerekend. Als verzet tegen het 'Willemsfonds'
(sedert 1851), werd in 1875 te Leuven
het 'Davidsfonds' gesticht.
Literatuur: L WILS, Kanunnik J D en de Vlaamse
Beweging van ZIJn tiJd (1956), met blbl ,H VAN
GIJSEL, Voor godsdienst, taal en volk Het leven
van kanunnik J D (1968), A LENS, J B D
(1975) [J VERCAMMEN]
Debrot, Cola
Eig. Nicolaas, Nederlands prozaschrijver
en dichter (Bonaire 4.5.1902-Amsterdam
2.12.1981). Studeerde in Nederland en was
als arts werkzaam te Amsterdam. In 1948
keerde hij voor een aantal jaren terug naar
zIJn geboorteland. Hij was directeur van
het kabinet van de gevolmachtigde minister
van de Nederlandse Antillen te Den
Haag en werd daarna gouverneur van de
Antillen.
Debrot debuteerde met een lange novelle in
het maandblad Forum (1934-1935): MIJn
zuster de negerm (1935). Hij beschrijft
hierin de terugkeer naar zijn geboorteeiland,
na een langdurig verblijf in Europa,
van Fnts Ruprecht. Diens gevoel van broederlijke
verbondenheid met het volk waaruit
hij stamt is zo groot, dat hij een negerin
wil trouwen. Wanneer hij denkt dat verlangen
te kunnen verwezenlijken in een jeugdvrIendmnetJe,
blijkt zij inderdaad zijn zuster,
dochter van zijn vader.
Debrot heeft behalve enkele bundels gedichten
nog een tweetal novellen gepubliceerd.
Met Dagboekbladen UIt Genève
(1963 en 1977) heeft hij dit genre tot literatuur
van hoog niveau ontwikkeld.
In 1982 werd de novelle De vervolgden uitgegeven.
Het verhaal speelt op de Benedenwindse
Eilanden tijdens de Spaanse
verovering in de eerste helft van de 16de
eeuw. Het laat in een historische context de
problemen van een gemengde bevolking
zien.
Werken: De verloving (1941), nov., BekenteniS In
Toledo (1945), p , Navrante zomer (1946), p, B,d
voor Camdie Wdlocq (1946), nov, Bewolkt be-
161
DECKER
staan (1948), r ,De afwezigen (1952), p , Tussen
de grijze lijnen (1977), p
Uitgave: Verzameld werk (1985)
Literatuur: J VAN DE W ALLE, in Beneden de Wind
Herinneringen aan Curaçao (1974), C.G M. SMIT
en W F HEUVEL, m Autonoom Nederlandstalige
literatuur op de Antillen (1975), W RUTGERS,
'C D en Luc Toumler', m Ons Erfdeel, 22
(1979) [R NIEUWENHUYS]
Decker, Jeremias de
Noordnederlands dichter (Dordrecht aug.
1609-dec. 1666). Vader en moeder beiden
om het geloof uitgeweken uit Antwerpen.
Vader 'cruydenier' (handelaar in specerijen
e.d.) te Dordrecht en vanaf 1616 te
Amsterdam; na 1620 'makelaar', in welk
beroep Jeremias hem assisteerde. Ongehuwd.
Dooplid van de gereformeerde kerk;
heeft geen belijdenis gedaan, daar hij geen
keuze kon doen tussen calvinist en remonstrant.
Zijn werk is gereformeerd te bestempelen
en wel bepaald ethisch- en pietIstIsch-
gereformeerd. Bevriend o.a. met
Rembrandt, die zijn portret schilderde in
1660.
Oudste dateerbare gedicht van 1631. Eerste
publikatie: Puntd~chten (1650). In 1651
verscheen de eerste druk van 'Goede Vrydagh'
in Verscheyde Nederduytsche gedwhten,
Van Grotlus, Hooft, Barlaeus,
Vondel e a (verzameld door G. Brandt),
wel een bewijs hoezeer zijn werk in de
smaak viel; dit gedicht werd tijdens zIJn
leven nog driemaal herdrukt, o.a. in zijn
Ged~chten (1656), waarin ook opgenomen
IS zijn treurspel Baptlstes of Dooper, door
hem vertaald Uit het Latijn van G. Buchanan
(lste druk 1652). De dichter verzamelde
zijn werk onder de titel: Rymoeffenzngen,
verdeelt zn dry boeeken (1659). Een zo
goed als volledige uitgave van het werk van
De Decker is de uitgave der Rymoeffenzngen
van 1702, doordat er aan is toegevoegd
Lof der geldsucht, ofte Vervolg der rymoeff.
Verdeelt zn twee boeeken. Een slordige
en onbetrouwbare herdruk daarvan is
Alle de rym-oeffenzngen van 1726 (vermeerderd
met een levensbeschrijving door
M. Brouërius van Nidek). Met zijn ruim
750 puntdichten neemt hij, naast Roemer
Visscher en Huygens, een belangrijke
plaats in onder de epigrammendichters;
vooral in het meditatieve genre blinkt hij
uit. Zijn satirIsch talent komt ook tot zijn
recht m Lof der geldsucht, (voor het eerst
postuum uitgegeven in 1667), geschreven
in de trant van Erasmus' Lof der zothe~d.
Felle hekeling treft men soms aan in zijn
162
antiroomse en vaderlandse poëzie. Daar
naast eenvoudige lyrische poëzie als bijv.
'Lente-lied'. Tot zijn mooiste dichtwerk IS
te rekenen zijn vijfdelige suite in memoriam
patris Suchten en tranen over 't lyck
myns vaders, overleden den 16 mey, 1658
In zijn eigen tijd, in de 18de en de eerste
helft der 19de eeuw werd hij zeer gewaardeerd.
Daarna kwam een periode van verguizing,
tot ca 1910 Kloos, Verwey en vooral
De Raaf hem in ere herstelden.
Uitgaven: J KARSEMEYER (ed ), J d D BloemleZing
Uit zIJn gedichten (1936), met mI ,H GODTHELP
(ed ), Goede VriJdagh (1941), W J C BUITENDIJK
(ed ), J d D Goede VTlJdag (1978'), met blbl
Literatuur: J DE VRIES, J d D (1807), G PENON,
BIJdr tot de Gesch der Nederl letterk, dl 1
(1880), K.H DE RAAF, 'J d D 1609-1666', m De
NIeuwe Gids, 1 (1912), J KOOPMANS, 'J d D aIs
cultuurbeeld Uit zIJn puntgedichten', m Nieuwe
Taalg, 10 (1916), J KARSEMEIJER, De dichter
J d D (1934), dlSs ,met blbl [w J C BUITENDIJK]
Decorte, Bert
Eig. Joannes Martinus Albert, Vlaams
dichter (Retie 2.7.1915). Ambtenaar, na
zijn pensionering adViseur hoofd van
dienst bij het ministerie van Nederlandse
cultuur. Zijn eerste bundel, Germznal
(1937), gaf een verrassend nieuwe klank.
Een overweldigend vitalisme, een rijke verbeelding
en een ongecompliceerde levenshouding
zijn steeds opvallende kenmerken
van zijn poezie gebleven. In Orpheus gaat
voorb~J (1940) echter IS zijn uitbundigheid
wel getemperd door bezmning. Een stillere
dag (1942) is een bundel sonnetten.
In Refre~nen (1943), waarvoor hij de drieJaarlijkse
staatsprijs ontving, IS de vinnigheid
van vroeger terug, met een gerijpte
ambachtelijke virtUOSiteit. Hierin is een
echo te horen van Villons galgenhumor. In
1949 verscheen Aardsch gebedenboek. Uit
die beide bundels blijkt een voorkeur voor
de volkse ballade. Profaan brev~er (1964)
bevat een keuze uit zijn gedichten; KrUIS of
munt (1970) 'verspreide rijmen en dichten'.
In 1971 volgde een autobiografie,
Kortom, en m 1974 zijn Verzamelde ged~
chten.
Zijn belangstellmg voor oosterse poezie
blijkt uit Yosh~wara (1942), bewerkmgen
van geishaliedjes, en Japanse motieven
(1956), later gecombineerd in Japanse motieven
(1976). Hij stelde mtussen een aantal
opmerkelijke bloemlezingen samen als
Het geuzenl~ed (1951), Van heer Halew~Jn
tot vrouw Grzese (1959), Ged~cht en omged~
cht (1960), W G Foquenbroch (1965) en
In 't zot, m 't vroed, m 't amoureus (1970),
refreinen van rederijkers.
Hij vertaalde o.a. Baudelaire (Les fleurs du
mal, 1946), Françols Villon (1948 en 1956),
LoUIs Labé (1953) en vele anderen.
De mooie ontrouw (1972) bevat een keuze
van door hem vertaalde gedichten van 1930
tot 1970. Verder verschenen ook monografIeen
van zijn hand
Literatuur: M RUTTEN, Tucht en ontucht m de poezie
van H Hensen en B D (1941), C J E DINAUX,
In Gegist bestek, dl 2 (1961), A VANDEGHINSTE,
In Ontmoetmgen met 73 Vlaamse kunstenaars
(1974), R DE BACKER·VAN OCKEN en HF
JESPERS, In Meded Verenlgmg v VI letterkundigen,
137 (1981) [J VERCAMMEN]
Deel, Tom van
Nederlands dichter en criticus (Apeldoorn
212.1945). Docent moderne Nederlandse
hteratuur aan de Umverslteit van Amsterdam.
Werkt daarnaast als criticus voor het
dagblad Trouw. Zijn boekbesprekingen
bundelde hij m Recens!es (1980).
Van Deel schreef aanvankelijk een persoonlijke
en anekdotisch getmte lyriek,
met een sterk iromsche ondertoon, maar
gaandeweg wordt zijn poezie bepaald door
het thema van een problematische werkelijkheidsbelevmg.
Hierin toont hij overeenkomst
met zijn vroegere mederedacteuren
van het hteraire tijdschrift De Rev!sor,
D A. KOOiman en N. Matsier. In zijn poging
vast te leggen wat is, komt de dichter niet
verder dan een registratie van wat voorbij
is: 'afbeelden van leegte' (R. Kopland). Zijn
affImteit met de dichter Chr J. van Geel
blijkt UIt de pubhkatie Ged!chten bij tekemngen
(1975).
Werken: Strafwerk (1969), p ,Recht onder de merels
(1971), p, Klem dIOrama (1975), p, Lees eens
een gedicht (1971), bloeml , Lees nog eens een
gedicht (1977), bloeml ,De vogel (1979), bloeml ,
BIJ het schrijven gesprekken met Rutger Kopland,
Gerrlt Krol, Jan KUiJPer, Willem Brakman
en Jeroen Brouwers (1979)
Literatuur: R KOPLAND, 'Want waar verdwijnt IS
hopeloos bewegen', In Tirade, 225 (1977), J
DIEPSTRATEN, Interview In Bzzlletm, 11 (1982-
1983) [J GOEDEGEBUURE]
Deelder, Jules
Eig. Justus Anton, Nederlands dichter en
prozaschrijver (Rotterdam 24.11.1944).
Een van de heel weinige performers (=
pubhekdichters) in de Nederlandse poezie.
Achter een aansprekend mengsel van surreahsme,
absurditeit en parodie gaat een
verbeten gevecht schuil om in de moderne
tijd niet de dupe te worden van talloze gruwelen.
DEFRESNE
Hoewel zijn werk, poezIe en proza en tvprogramma's,
het in de eerste plaats moet
hebben van mondelinge overdracht, geven
ook zijn teksten op schrIft, alle gekenmerkt
door de door hemzelf uitgevonden term
'neonrealisme', blijk van grote slagvaardigheid.
Door zijn isoleringstechniek (het losmaken
van citaten uit hun context) en
nastreven van ready-mades is hij verwant
aan de schrijvers van De N!euwe Stijl
(Vaandrager, Sleutelaar, Verhagen, Armando).
Werken: Glorw Satorw (1969), p, Dag en nacht
geopend (1970), p, Boel (1972), p, De zwarte
jager (1973), p, Proza (1976), Moderne gedichten
(1979), Sturm und Drang (1980), p., Schone
Welt (1982), verh ,Junkers 88 (1983), p ,Modern
passé (1984), verh
Literatuur: B DEN VYL, Interview In Hollands Diep,
3 (1977), F VAN DIJL, In Schrijvers op de rand van
'80 (1979) [R BLOEM]
Defresne, August
Eig. Marie Antonius Andreas Augustus,
Nederlands proza- en toneelschrijver
(Maastricht 6.11.1893-Amsterdam 2.4.
1961). Studeerde Nederlandse letteren te
Amsterdam en wijdde zich sedert 1916 aan
scheppend werk. Vooral in de jaren dertig
gaf hij met Albert van Dalsum stuwing en
rIchtmg aan het toneel in Nederland, door
zIJn opkomen voor het getuigende eigentijdse
toneel. Als schrijver voor het theater
staat hij tussen het naturalisme en het
expressiomsme in. Met het ene verbinden
hem zijn sociaal-politieke bedoelingen en
zijn dialoogkunst, met het andere zijn vragen
naar het Ik, dat geplaatst is tussen zijn
menszijn en de eeuwigheid. Vele van zijn
stukken werden met succes opgevoerd,
sommige ook in het buitenland.
Behalve enkele mmder belangrijke romans,
zoals Een avond mAmsterdam
(1946) en Professor Kasper (1950), schreef
hij veel gelezen politieromans en detectives
als Moord (1941) en De mbreker (1961).
Werken: De psychologie van 'Van den vos Reynaerde'
(1920), Moordromance (1921), t., De woonschUit
(1924), t, Lord LIster legende (1925), t,
De Uitvreter (1926), t ,Andere leiders (1928), t,
Het eethuIs (1931), pr , De wonderlijke familie
(1937), pr, Het onbewoonde eiland (1941), t,
PensIOn Rustig (1942), onder ps W Burgers, pr ;
De naamlozen van 1942 (1945), t, Het eeuwige
toeval! (1958), t, Het gehucht (1958), 'Iets over
de psychologie der toneelspelers', In Nederl
Tljdschr voor de psychologie (1962), Het toneel
tussen waarheid en schoonheid (1964)
Literatuur: W PH Pos, De toneelkunstenaar AD,
toneelschrijver, regisseur, toneelleider (1971), A
VISSER, In 3 klaSSieken Uit de Nederl mlsdaadllt
(1981) [H H J DE LEEUWE]
163
DEKEN
Deken, Agatha
Nederlandse prozaschrijfster en dichteres
(Amstelveen 10.12.1741-'s-Gravenhage 14.
11.1804). Verloor Jong haar ouders en werd
in het Collegianten-weeshuis te Amsterdam
opgevoed 'voor de dienstbare stand'.
Werkzaam bij de familie Bosch raakte zij
bevriend met de ziekelijke dochter Maria;
in hun pietlstische vroomheid deden beide
aan poëzie, die zij te zamen uitgaven onder
de titel: StLchteltjke gedLchten (1775). Een
brief aan Betje Wolff-Bekker, vol verwijten
wegens haar zgn. werelds gedrag en haar
luchthartige spot met kerkelijke zaken,
leidde tot een kenmsmaking, daarna tot
een Intieme vriendschap en een levenslange
literaire samenwerking.
Aagje Deken woonde na de dood van ds.
Wolff samen met Betje Wolff in de Beemster,
daarna In De Rijp, dan In Beverwijk.
Samen weken zij als overtuigde patriotten
in 1787, biJ de komst van de Pruisische
hulptroepen voor de Oranjepartij, uit naar
Frankrijk (Trévoux); eerst In 1797 keerden
zij naar Holland terug, oud en verarmd. In
deze laatste Jaren verschenen van Aagje's
hand: MLjn offerande aan het vaderland
(1799), LIederen voor den boerenstand
(1804) en postuum LIederen voor ouders
en kmderen (1805). Voorde romans en verdere
gegevens zie Wolff-Bekker.
[G STUIVELING)
Dekker, Eduard Douwes
Zie Multatuli
Dekker, Maurits Rudolph Joel
164
Nederlands roman- en toneelschrijver
(Amsterdam 16.7.1896-ald. 7.10.1962). Autodidact
die na een moeilijke Jeugd (alleen
LO) versch. baantjes had, tot hij zich aan de
letteren wijdde. Geèngageerd socialistisch
auteur; moest tijdens de bezetting onderduiken
en zijn werk werd verboden.
Na een onopgemerkt debuut vestigde hij de
aandacht op zich met de onder ps. Boris
Robazkl gepubliceerde roman Waarom Lk
met krankzmmg ben (1929), de zelfverdediging
van een neuroticus die zijn geliefde
heeft gedood.
Schiep sindsdien een omvangrijk oeuvre,
gekenmerkt door fel revolutionaire bewogenheid
(Brood, 1932) en belangstelling
voor het actuele wereldgebeuren: Duitse
bezetting (De laars op de nek, 1945),
atoomgevaar (zIJn veel opgevoerd en vertaald
toneelstuk De wereld heeft geen
wachtkamer, 1949). Realistische schilderingen
van de - meestal Amsterdamse -
samenleving worden in zijn romans gepaard
aan een diepgaande karaktertekening
van de heldenfiguur Een aparte
plaats neemt zijn historische romantrlts
Oranje en de opstand der Nederlanders
(1935-1936) in. Dekker werd meermalen
gelauwerd: prijs van de Stichting Kunstenaarsverzet
(1949), Marianne PhilIpsprijs
(1955) en de Jan CampertpriJs (1956).
Werken: Doodenstad (1920), Homo eantat (1924),
CR 133 (1926), ZIJn wereld (1928), De aarde
sphJt (1930), De man dIe een ander was (1931),
Amsterdam (1931), Reflex (1932), De mensehen
meenen het goed met de mens eh en (1934), Aan
belde kanten van de drempel (1934), Het merkteken
(1949), Amsterdam bIJ gasheht (1949), mem,
De afgrond IS vlak voor uw voeten (1952)
Literatuur: D DE JONG, MD, ZIJn persoon en ZIJn
werk (1946), N A DONKERSLOOT, In Jaarb MIJ
der Nederl Letterk (1962-1963), W J SIMONS,
In Hakken en spaanders (1970), J SPIERDIJK, In
Andermans roem (1979) [w GOBBERS)
Delf, Dirc van
Middelnederlands schrijver (Delft ca
1365-?). Trad te Utrecht In de orde der
domimcanen en doceerde theologie aan de
universiteiten van Erfurt (1396) en Keulen
(1403). Vervulde hoge functies In zIJn orde
en werd o.a. m verband met het westerse
schisma en de verslapte regel tucht aangesteld
als vicariS van de kloosters ih Gent en
Ieper (1399). Eind 1399 werd hiJ door hertog
Albrecht van Beieren naar Den Haag
geroepen om de functie van hofkapelaan te
vervullen. Na de dood van de hertog (dec.
1404) is het spoor van Dlrc van Delf verloren
gegaan.
Voor de vorst en zIJn familIe, het hof en In
het algemeen alle 'wairlike lude' (wereldlijke
lieden) schreef hij zijn monumentale
Tafel van den kersten ghelove (ca 1404),
een handboek over de godgeleerdheid, aangepast
aan een lekenpubliek en volgens een
praktische methode, waarbij geloofs- en
zedenleer als het ware dooreen zijn gestrengeld
en waarbij liturgie en exempels met
worden verwaarloosd.
Voor de systematische rangschikking der
hoofdstukken volgt hij Thomas van Aquino's
Summa. Zijn hoofdbron is het CompendIUm
theologLcae ventatls van zijn ordegenoot
Hugo Rlpelln van Straatsburg
(13de-14de eeuw), een van de beste handboeken
op dit gebied. Ook maakte hiJ
gebruik van Petrus Lombardus en Ludolphus
van Saksen. De exempels werden vnl
ontleend aan de Legenda aurea van Jacobus
de Voraglne (ca 1255). Ondanks deze
atbankeliJkheid heeft Van Delf er toch een
eigen, zelfstandig geheel van gemaakt, met
een heel specifiek karakter.
Zijn grote verdienste ligt in het feit dat hij
de scholastiek in het Nederlands heeft
gemtroduceerd, in een heldere, beeldende
en vaak innige taal, waarbij hij dikwijls
taalscheppend te werk moest gaan.
Blijkens de vele, vaak fraai versierde hss.
was de Tafel zeer populair, zelfs in Duits
taalgebied.
Uitgave: L M F. DANIELS (ed ), Meester D v D ,0 P
Tafel van den kersten ghelove, 4 din (1937-
1939), met mi en comm
Literatuur: L M F DANIELS, Meester D v D ZIJn
persoon en zIJn werk (1932), S AXTERS, m Scholastiek
lexICon (1937), J DESCHAMPS, Mlddelnederl
handschnften Uit Europese en Amenkaanse
biblIOtheken, dl 2 (1972)
[R LIEVENS EN J REYNAERT]
Demedts, André Maurits
Vlaams dichter, romanschrijver en essayist
(Smt-Baafs-Vijve 8.8.1906). Was landbouwer,
leraar en hoofd van de BRT. Redacteur
van 0 a. Dletsche Warande & Belfort.
Behoort als dichter tot de zgn. postexpressIOnistische
generatie van De TIjdstroom
met P.G. Buckinx, R. Verbeeck en J. Vercammen.
Debuteerde m 1929 onder expressionistische
invloeden en evolueerde naar
een sober realisme: Jasmijnen (1929), Geploegde
aarde (1931), Vaarwel (1940),
Verzamelde gedichten (1976) en De jaargetijden
(1979). Schreef jeugdverhalen onder
de schuilnaam Koen Lisarde; verder
essays, o.a. Stl}n Streuvels Een terugbhk
op leven en werk (1971) en een autobiografie,
De dag voor gisteren (1966).
ZIJn literaire betekenis ligt vooral in de
romans De rmg IS gesloten (1951) en In uw
handen (1954). De levenden en de doden
(1959) is een filosofische en tevens psychologische
roman, een eerlijke maar niet altijd
overtuigende pogmg om de na-oorlogse
zuivermgsproblemen vanuit een ruim menselijk
standpunt te beschouwen. Volgens
eigen verklaring schrijft Demedts voor gelijkdenkenden,
nl. roomsgelovigen. Nog
lange tijd (1961) is een sociale roman op
grond van de hoofdthema's in zijn hele
werk: het onrecht op de wereld en het probleem
van het lijden. Psychologisch geslaagd,
wat vlak van stijl, maar met overtUlgmg
geschreven. Later verschenen nog:
Alleen door vuur (1965) en Je komen halen
(1969).
Zijn belangrijkste werk tot nog toe is zijn
vierdelige De eer van ons volk, een hlstori-
DENDERMONDE
sche roman over de periode 1782-1815, gebaseerd
op een familiegeschiedenis, waarin
tegen een Europese achtergrond het dagelijks
sociaal-economische, intellectuele en
godsdienstige leven in westelijk Vlaanderen
wordt getekend: De Belgische republtek
(1973), HOOItijd (1974), Goede avond
(1976) en Een houten kroon (1978).
Werken: Terug naar hUIS (1970), Verhalen (1980),
Geluk voor Iedereen (1981), WmtertlJd een drielUik
(1982)
Literatuur: A VAN WILDERODE, A D (1965); J. FLORQUIN,
mtervlew, m Ten hUize van . ,dl 6
(1970), W SPILLEBEEN, AD (1974), AD 70 =
GetUigenis, 21 (1976), Huldeboek AD (1977),
Vlaanderen, 25 (1976), A D -nummer
[J VERCAMMEN]
Demedts, GabrielIe
Vlaamse dichteres (Sint-Baafs-Vijve 11.6.
1909). Debuteerde in 1937 met het bundeltJe
Een gevangene zmgt. De dichteres
voelt zich werkelijk een gevangene in haar
eigen leven, of Een tWIjg m de wmd (1939).
Hoe jong ook, zij voelt de dood naderen:
Morgen IS alles Uit (1940), verdreven uitDe
verloren thUiS (1946). Geleidelijk echter
leerde ze het leven aanvaarden, ze vond De
doorgang (1957) naar de beleving van haar
vrouw-zijn in liefde.
In Levensberichten en liederen (1974) inspireert
het relativeren van leed en geluk
haar tot delicate, sobere verzen. In haar
Verzamelde gedichten (1979) werden ook
een reeks onuitgegeven gedichten, Het
Simpele met van het nOOit, tot nog toe haar
rijpste werk, opgenomen.
Uitgave: Klanken van eeuwigheid m aardse stem
(1974), bloeml
Literatuur:A VERTHE, G D (1959), H VANBuUREN,
'Is dIt genoeg?', m Wendmg, 36 (1981)
[J VERCAMMEN]
Dendermonde, Max
Ps. van Hendrik Hazelhoff, Nederlands
dichter en prozaschrijver (Winschoten 17.
6.1919). Opgeleid voor onderwijzer; mislukte
in allerlei beroepen, slaagde als journalist,
was verbonden aan de Groene Amsterdammer
en de radio.
Debuteerde met poëzie in TIjdelijk Isolement
(1941), nog in datzelfde jaar gevolgd
door de bundel Water en brood. Zijn vaak
opmerkelijk verzorgde gedichten (veel sonnetten)
hebben een trek van bekentenislyriek
en Zijn veelal geschreven uit de 'tweespalt
tussen ziel en zinnen'. Zijn proza is
meer realistisch, treft door een zakelijke en
soms wat cynische toon juist t.a.v. onmiskenbaar
autobiografische gegevens, maar
neigt ook wel naar science-fiction. Zijn stijl
165
DENE
is niet vrij van slordigheden. Met De wereld
gaat aan vlIjt ten onder (1954) bereikte hij
een grote lezerskring, ook in vertaling.
Onder zijn journalistieke werk vindt men
enkele rake reportages en plaatsbeschrijvingen.
Werken: MUZIek m de herfst (1945), pr • Eiland van
Clrce (1948). P. Het vermoeden (1952). P. Het
leven betrapt (1952). pr ; De dagen zIJn geteld
(1955) pr. De deur op een kier (1958). pr ; De
weglopers (1958) pr ; Tot zover voorlopig (1959).
P. Een blauwe maandag op aarde (1965). r .•
Smpperdagen (1967). pr. Trap op. trap af
(1967). pr • Inzake de liefde (1967). r.; Kom eens
om een keizer (1968). r • De mgreep (1973). r .•
Vaarwel. plumpuddmg. cognac en sigaren
(1974). verh. De dUIVen boven moeders graf
(1977). parabels. Ben Je daar nog2 (1982). p ; De
lijsters van de laatste lente (1982). verh ; Ik geef
JOU een gedicht of wat (1983). p • Uit MexIco ben
Ik gevlucht mevrouw. gevlucht' (1983). r
Literatuur: DAM BINNENDIJK. m Gewikt. gewogen
(1942). A MARJA. m Schuchter en lets lUider
(1946). M MOOIJ. 'M D " m MagaZijn (1976)
[G STUIVELINGENGJ VANBORK]
Dene, Edewaerd de
Zuidnederlands dichter (Brugge 1505-ald.
ca 1578). Rederijker met de kenspreuk:
'EdelIck bewaerd de reDene' en 'Rasch up
ende hene'. Klerk ter vierschaar; bekeerd
van zIjn losbandig leven wordt hij factor
van de Brugse kamer De Drie Santinnen en
de voornaamste dichter aldaar; kan gelden
als vroegste emblematadichter in de Nederlanden.
op grond van zijn berijmde bijschriften
bIj 107 prenten van Marcus Gheeraerts:
De warachtlghe fabulen der dieren
(1567) Dezelfde platen zijn in 1617 door
Vondel gebruikt voor zIjn VorstellJcke warande
der dieren.
Het zeer omvangrijke Testament rhetoncael
(ca 25000 verzen) van De Dene IS nog
maar ten dele uitgegeven. In 1562 bezorgde
hIJ een UItgave van A. de Roovere's Rhetorlcale
wercken, de eerste esthetische
bloemlezing In het Nederlands. Zijn spelen
en togen zIjn grotendeels verloren gegaan.
Uitgaven: M GOETINCK en W LE Loup (ed ). E d D
De warachtlghe fabulen der dieren (1978). W
WATERSCHOOT en D COIGNEAU (ed.), E d D Testament
rhetoncael, 3 din (1975,1979 en 1980)
Literatuur: L SCHARPE. m Het Belfort (1895). IDEM,
m Leuvensche Bijdragen (1900). G DEGROOTE. m
Idem (1942). IDEM. m Den Gulden Passer (1943
en 1947), J B KNIPPING en P J MEERTENS, Van
D D tot LUiken (1956). A DEWITTE. 'E d D de
Brugse Rabelals?·. m Haec Olim. 21 (1971). A DE
CALUWE. 'Inleldmg m E d D • excerpten UIt het
"Testament rhetorIcaei" en UIt "De warachtJghe
fabulen der dIeren .. •• m VWS Cahiers. 13 (1978).
E HODNETT. 'Marcus Gheeraerts, the Elder of
Bruges (1567) London and Antwerp (1578)', m
IDEM. Aesop mEngland (1979). P HUVENNE, 'De
166
hefdesallegorIe van Peter Pourbus·. m Gentse
BIJdr v Kunstgesch, 25 (1979-1980). D GEIRNAERT.
'Onbekend werk van E d D " in Blekorf
(1981). W WATERSCHOOT. 'De UItgave van de
Rhetorlcale werken'. mAnthoms de Roovere.
Vlaanderen, 31 (1982) [G STUIVELING]
Depauw, Valère
Vlaams romanschrijver (Ronse 7.4.1912).
Textielfabrikant, daarna journalist, boekhandelaar
en uitgever. Begon zijn literaire
loopbaan met anekdotische, vlakke ontspanningslectuur
zoals in de verhalenbundel
Tavi (1937). Drie afzonderlijk verschenen
novellen, later samengebundeld in
Tnptlek van heimwee en berustmg (1948),
beschouwt hijzelf als zijn debuut. WIJ artlsten
(1944) is de bevestIging van zijn peilen
naar de drijfveren In het menselijk
bestaan.
Na wo II kwam als een verrassing zijn trilogie
over de weefnijverheId: Het lied van de
oude getrouwen (1946), Niet versagen,
Mathws (1948) en De zege van het verzaken
(1949; romanprijs van de provincie
Antwerpen). Aan de na-oorlogse actualiteit
gebonden zIjn ontroerende verhalen als De
dood met de kogel (1952; bewerkt herdrukt
in 1979) over zijn ten onrechte gefusilleerde
vriend Leo Vindevogel, en Een handvol
aarde (1959). Autobiografisch zijn Hebben
alle vogels hun nest (1950) en veel later
Uit alle dalen der herinnering (1974).
Intussen schreef hij verschillende streekromans
Alleen moeder (1951), Gisteren IS het
mei geweest (1956), evenals hIstorIsche
werken zoals Het brandoffer dat WIJ dragen
(1959).
Als Vlaams-nationalIst getuigde hij voor de
vrijheIdsstrijd van de Bretons in Brels atao
(1964) en van de Basken in Opdracht In
Guermca (1965). Met De zevende bron van
de zeven (1971) komt hij in het magischrealisme
terecht DIt boek betekent een
opmerkelijke vernieuwing, die zich doorzet
in Op weg naar Montségur (1976), dat een
magische brug slaat naar de schandelijke
kruistocht tegen de Alblgenzen in ZUldFrankrijk,
en daarbij aansluitend Troubadour
tussen krUiS en vuur (1978). En toen
begon een vreemde droom (1979) IS een
roman met parapsychologIsche inslag, die
terugvoert naar de voorpelagiaanse tijd.
Daarna schreef hij de historische romantri -
logie over het leven van de heIlige Lutgardis:
BIJWIJlen hef, biJWIJlen leed (1981), Ik
ben zo WIJd (1983) en BeVrijd van alle nood
(1984).
Werken: De 15de compagme (1943), Die van 't
gangske (1949), Nevels over 't Moerven (1955),
Hebt giJ ook schulden? (1958), Niets (1961), Het
geheim van de dubbele muur (1968), Moord op de
M U T (1972)
Literatuur: J VELTMAN, 'Vlaanderen en zIJn vertellers',
In Den Gulden Wmckel (1941), J DE CEU.
LAAR, Te gast biJ Vl auteurs (1963), M KRAEWIN.
KEL, 'Een optimist In een kapel', In Het belang
van Limburg (1965), H VAN PRAAG, 'Op weg naar
Montségur', In Prana, 8 (1977), WH C TENHAEFF,
'Op weg naar Montségur', In TlJdschr
voor Parapsychologie, 1 (1978), A DEMEDTS,
V D (1981) [J VERCAMMEN]
Dèr Mouw, Johan Andreas
Nederlands dichter en filosoof (Westervoort
24.7.1863-'s-Gravenhage 87.1919).
Studeerde en promoveerde te Leiden in de
klassieke letteren, en was leraar aan het
gymnasium te Doetmchem, totdat een conflict
mzake zijn antichristelijke theoneën,
met een felle lastercampagne, een dubbele
pogmg tot zelfmoord en een rechtszaak
daaraan m 1902 een emd maakte. Sindsdien
woonde hij als privé-leraar in Den
Haag.
Ofschoon van vroom protestantse afkomst,
had Dèr Mouw zich in zijn studietijd afgewend
van iedere dogmatiek en het standpunt
mgenomen van de kritische wijsbegeerte
Onvoorwaardelijk in zijn logisch
denken, verzette hij zich ook tegen het
hegeliamsme zoals dat door de Leidse
hoogleraar Bolland retorisch werd verkondigd
en verheerlijkt.
Dèr Mouw - hij verrijkte zijn naam met een
accent - streefde naar een algemeen verstaanbare
taal, vnj van het specialistenjargon
van de vakfilosofen, zuiver en zakelijk
en toch JUist daardoor voor wijsgerige studies
hoogst mdlvldueel. Ofschoon als denker
verwant met de Groningse wijsgeer
Heymans en diens psychisch monisme,
oordeelde hij dat ook deze te lichtvaardig
de grens tussen absolute zekerheid en relatieve
waarschijnlijkheid overschreed; in
kenms-theoretisch opZIcht stond immers
mets vast dan de eigen onmiddellijke geestesmhoud
alleen; al het andere, waaronder
geheel de waargenomen wereld en zelfs de
eIgen lichamelijkheid, was in stnkte zin
slechts een afgeleid gegeven, en daarom in
principe onzeker. Het solipsisme langs
deze weg erkend, was voor hem méér dan
theone: hij leed onder de eenzaamheid
waartoe elk individu wezenlijk en levenslang
gedoemd is, al kon hij tegelijk emotioneel
genieten van muziek en van de grootse
vergezichten m de moderne sterrenkunde.
DÈRMOUW
Omstreeks zIJn vijftigste jaar vatte hij een
dichterschap waarvan hij de mogelijkheden
al in zijn jeugd had vermoed en verkend,
weer op. De realiteit van de eigen
geest verbond zich naar het voorbeeld van
de Indische mystiek met de enkel in geloof
te ervaren kosmische werkelijkheid van de
Algeest. Van de tweespalt genezen, noemde
hij zICh als auteur voortaan Adwaita; hij
schreef reeksen sonnetten en ook een enkel
omvangnjker gedicht, waarin hij zijn meuwe
levensgevoel tot uitdrukking bracht,
zIJn verrukking om de gevonden eenheid,
zijn vreugde om wat natuur, kunst en
wetenschap hem hadden geschonken, maar
ook zIJn zwaarmoedigheid om een leven dat
door diepten van schuld, ontreddenng en
miskenning was gegaan, en door de liefde
was gered. Na enkele proeven gepubliceerd
te hebben in tijdschriften, waarbij hem de
bewondermg van Albert Verwey en Frederik
van Eeden ten deel viel, maakte hij zijn
werk gereed voor de tweedelige uitgave
Brahman (1919, 1920), waarvan hij de voltooimg
met meer heeft beleefd. De oorzaak
van zijn dood is niet volkomen zeker.
Wegens het Uitzonderlijk karakter van de
msplrerende problematiek en het zeer persoonlijke
van de quasi-nuchtere taalvormen
vol verrassende zinspelingen, oorSpronkelijke
beeldspraak, gesyncopeerde
ntmen en niet zelden ironische esprit,
heeft de poezIe van Adwaita bij haar verschijnmg
in de bewogen jaren omstreeks
1920 niet de aandacht gekregen die zij verdient;
maar ook na de uitgebreide herUitgave
m 1947-1949 is de waardering beperkt
gebleven tot de krmgen van de literaire
kenners
Werken: Quomodo antlqUi naturam mlratl sunt?
(1890), dlss ,Dr J M Hoogvllet's opvattmg van
taalstudie en methode van taalonderWijS (1900),
Het absoluut Idealisme (1905), Kritische studies
over psychisch momsme en meuw-hegelwmsme
(1906)
Uitgaven: V E VAN VRIESLAND (ed ), Nagelaten verzen
(1934), Verzamelde werken, 6 din (1947-
1Jj51),metstudlesvanV VANVRIESLANDEA In dl
3 en 6, Schandaal m Doetmchem 1904 (fotografIsche
herdr van nOOIt UItgegeven drukproeven UIt
1904),2 din (1979-1980)
Literatuur: AM CRAM-MAGRE, DM - Adwalta,
denker en dichter (1962), dlss met blbl; M F
FRESCO, De dichter D M en de klaSSieke oudheid
(1971, herdr 1981), dlss ,J MEIJER, Ook giJ Brutus
JA D M en de bIOgrafische methode (1980),
H VAN DEN BERGH, 'Het hed der WijZe biJen', In J
HOOGTEIJLING en F C DE ROVER (ed), Over
gedichten gesproken (1982), R J C SIJTHOFF,
'Zwarte romantiek In het werk van DM', In ReVIsor,
9 (1982) [G STUIVELING]
167
DERMOÛT
Dermoût, Maria
Eig. Helena Antonia Maria Elisabeth, geb.
Ingerman, Nederlandse prozaschrijfster
(Pekalongan, Java, 15.6. 1888-'s-Gravenhage
27.6.1962). De familie van haar vader
woonde reeds gedurende enige geslachten
in Indonesië. Zij woonde met haar ouders
op een suikerfabriek; op haar 11de jaar ging
ze naar Holland en op haar 18de keerde ze -
mmiddels getrouwd - naar Indonesië terug.
Vele jaren woonde ze met haar man op
de Molukken.
Maria Dermoûts langere en kortere verhalen
- romans zijn het nauwelijks - hebben
Indoneslè als achtergrond en ook haar
manier van vertellen - van een 'bekorende
eentomgheid', zoals men weleens gezegd
heeft - is ondenkbaar zonder de Indonesische
verteltraditie. De herhalingen, de
adempauzen, de aanduidingen - met een
enkel woord -, de dialogen - alweer met
slechts weimg woorden - bepalen haar zeer
precieze schrijfwijze, die nooit rechtstreeks
onthult, meer aanduidt dan uitspreekt,
meer suggereert dan oproept.
Maria Dermoût debuteerde pas op 63-jarige
leeftijd met Nog pas gisteren (1951),
waarin ze de herinneringen uit haar kinderjaren
op de SUikerfabriek Redjosari in Midden-
Java heeft verwerkt.
De tzendUizend dzngen (1956), haar omvangrijkste
boek, was ambitieuzer van opzet
en breder van uitwerking. Het werd
haar hoofdwerk, een verhaal vol geesten,
bezweringen en bovennatuurlijke dingen,
dat vanzelfsprekend past in dat 'samenweefsel
van een bepaalde tijd': het landschap,
de dieren, de schelpen, de stenen en
de geesten, die tezamen 'de tienduizend
dmgen' van de Molukken zijn. Ook dit boek
is geen roman geworden in de geijkte zin
van het woord. Er zijn zes hoofdstukken, of
delen. De eerste en de laatste sluiten als een
ouverture en een epode de vier middelste
in, die onderling een zeer grote mate van
zelfstandigheid bezitten. De eenheid der
delen wordt gevormd door de lokalisering
en de mamer van vertellen.
Werken: Spel van tlfagong's (1954), De juwelen
haarkam (1956), De kist (1958), De sirenen
(1963), Donker van wterlzjk (1964)
Uitgave: Verzameld werk (1970)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-Indische
spiegel (1978), met blbl, J VAN DER WOUDE,
levensberIcht, m Jaarb MIJ der Nederl Letterk
1971-1972 (1973), IDEM, MD De vrouwen de
schrijfster (1973), J HOOGTEIJLING en F C DE
ROVER (ed ), m Over verhalen gesproken (1982)
[R NIEUWENHUYS]
168
Despars, Nicolaas
Zuidnederlands kromekschrijver (Brugge
1522-29.11.1597). Studeerde rechten; was
poorter en stadsambtenaar te Brugge. Hij
schreef tussen 1562 en 1592 een CromJcke
van den lande ende grafscepe van Vlaenderen,
beginnend in 405 en emdlgend m
1492, die veel ontleningen aan vroegere
kromeken bevat, maar wegens de persoonliJke
stijl en het natuurlijke verhaaltalent
van de auteur een zekere artistieke en ook
filologische waarde bezit. De kromek, die
slechts in hs bestond en m de loop der tiJden
vaak afgeschreven werd, verscheen
voor het eerst in druk te Brugge in 1837-
1840, uitgegeven voor dr J de Jonghe, die
deze van aantekeningen en nawoord voorzag.
[A DEMEDTS]
Develing, Enno
Nederlands prozaschrijver Cs-Gravenhage
8.1.1933) Was ambtenaar bij het Rijksbureau
voor kunsthistOrische documentatie.
Debuteerde in 1964 met de roman Alberto
en Ik, in 1966 gevolgd door Voor de soldaten.
Develing noemt zijn prozageschriften
bij voorkeur projecten, omdat hij de conventIOnele
romanvorm afwijst en daarvoor
in de plaats een neutrale registratie van de
werkelijkheid voorstaat waarQij de auteur
niet als organisator van de romanwerkelijkheid
optreedt. Interviews vormen de
grondslag van zijn romanpro]ecten De
maagden (1968) en Het kantoor (1973). In
zijn m 1973 verschenen essay, Het eznde
van de roman, zet hiJ zijn Idee en over de
conventionele roman en de experimentele
roman Uiteen
Literatuur: Van, 1 (1976-1977), experImenteeldubbelnummer
[GJ VAN BORK]
Deventer, Charles Marius van
Nederlands prozaschrijver (Dordrecht 1.7.
1860-Amsterdam 27.8.1931). Studeerde
aan de Universiteit van Amsterdam scheikunde
en promoveerde in 1884 op een historisch
onderwerp. Van 1897 tot 1909 was
hij leraar te Batavla. JeugdVriend van Jacques
Perk, later gehuwd met diens zuster,
behoorde hij door aanleg en belangstelling
tot de Amsterdamse jongeren die naar vernieuwing
streefden.
Aan het eerste nummer van De Nieuwe
Gids (oktober 1885) werkte hij mee met een
scheikundige studie; enkele soortgelijke
volgden. Maar van oktober 1887 af publiceerde
hij fijnzinnige beschouwingen, soms
in platonische dialoogvorm, over wijsgerige
en cultuurhistorische onderwerpen. In zijn
Indische periode bepleitte hij in boekbeoordelingen
het goed recht van de N!euwe
G!dsers.
Een bloemlezing met commentaar van de
door hem ontvangen brieven van Jacques
Perk behoort tot zijn laatste publikaties
(De G!ds, 1916).
Werken: Xenophon's herinneringen aan Sokrates
(1894), Plato's verdedtglng van Sokrates en Knto
(1896), Hollandsche Belletne van den dag
(1901), Helleensche Studten (1896)
Literatuur: Chemtsch Weekblad (1909), blbl, F
ERENS, Vervlogen Jaren (1938; 1982'), H.G M
PRICK, 'LodewlJk van Deyssel en Dr Ch M v.D',
m Handehngen Kon Zutdnederl MtJ, 23 (1969);
J MEIJER, 'Ch M ("Chap") v D en Willem
Kloos', m Nteuwe Taalg ,67 (1974)
[G STUIVELING]
Devoot ende Profitelyck boecxken, Een
Een voornamelijk traditioneel katholiek
lied boek, gedrukt door Symon Cock te Antwerpen
(1539). Het is het oudste muziekwerk
met Nederlandse tekst. Als bron kan
onder andere Een suverhJc boexken (1508)
aangewezen worden. Het bevat naast een
groot aantal zuiver middeleeuwse geestelijke
volksliederen (voornamelijk kerstliederen)
en enkele Latijnse hymnen, ook vrij
veel typische rederijkersprodukten. Over
de mterpretatie der meiodleen heerst nog
onenigheid. De bundel geeft een goede
indruk van de literaire smaak in de eerste
helft van de 16de eeuw.
Uitgave: D F SCHEURLEER (ed ) (1889)
Literatuur: JAN KNUTTEL, Het geestelijk lied van
de Nederlanden { 1 (1906), W BROM-STRUYK,
m TtJdschr der Vereemglng v Muuekgesch , 13
(1929), J POLLMAN, Ons etgen volkshed (1935),
SJ LENSELINK, De Nederlandse psalmbenJmlngen
van de Souterhedekens tot Datheen (1959),
F C WIEDER, De schnftuurhJke hederen (1900,
herdr 1977), Bulletin KB Brussel, 26, 1 (1982)
[G STUIVELING]
Deyssel, Lodewijk van
Ps. van Karel Joan Lodewijk Alberdingk
Thijm, Nederlands criticus en prozaschrijver
(Amsterdam 22.9.1864-Haarlem 26.1.
1952). Jongste zoon van J.A. Alberdingk
Thijm, kreeg zijn opleiding op de kostschool
Rolduc (Kerkrade), daarna op die te
KatWIjk. Was van 1879 tot 1881 werkzaam
m de boekhandel-Uitgeverij Van Langenhuysen.
Van 1881 tot 1889 medewerker aan
de Amsterdammer. In 1883 leerde hij
Kloos kennen; werd lid van Flanor en was
spoedIg een der meest opvallende figuren
van de arbestenbent rond De N!euwe G!ds.
DEYSSEL
Ging zich geheel aan de letteren wijden. Na
zijn huwelijk met Catharina Horyaans
(1887) leidde hij een teruggetrokken leven,
eerst te Houffalise, na de dood van zijn
vader (1889) te Bergen op Zoom, en sedert
1893 tot zijn echtscheiding in 1918 te
Baarn. Sedertdien woonde hij te Haarlem.
Ondanks zijn betrekkelijk geïsoleerd leven
en zijn tijdelijke retraites (gevolg van nerveuze
spanningen), nam hij in het letterkundig
leven een vooraanstaande plaats in,
die hij bleef vervullen toen zijn werkelijke
betekenis reeds lang tot het verleden behoorde.
Na de crisis van De N!euwe G!ds richtte hij
met Verwey het TweemaandehJksch T!Jdschnft
op, later voortgezet als De Twmtlgste
Eeuw; in 1905 brak hij met Verwey. In
datzelfde jaar was hij medeoprichter en
eerste voorzitter van de Vereniging van
Letterkundigen. Sinds 1909 maakte hij
deel Uit van De N!euwe G!ds-redactie. Vele
onderscheidingen vielen hem ten deel; in
1935 verkreeg hij evenals Kloos een eredoctoraat
in de letteren te Amsterdam.
Van Deyssel wordt gewoonlijk beschouwd
als de verpersoonlijking van het artistieke
individualIsme van 'tachtig'. Zijn zin voor
het esthetische, die tot uitdrukking kwam
m dandyisme en verfijnde woordkunst, was
een wezenlijk element van zijn levenskunst.
Deze hing in die herOisch-individualistische
levensperiode samen met de overtuiging
dat de hoogst mogelijke geestelijke
potenties in hem aanwezig waren, waardoor
zelfs een reeel komngschap voor hem
weggelegd zou zijn.
Hoewel hl] spoedIg los kwam te staan van
het katholiCisme waarin hij was opgevoed,
maakte hij zijn literair debuut in de D!etsche
Warande, het tijdschrift van zijn vader.
Hierin kwam hij reeds op voor de Franse
meesters, al waren dit nog niet de later zo
bewonderde naturalisten. Als medewerker
aan De N!euwe G!ds schreef hij vol bewonderIng
over Zola en de Goncourts. In zijn
studie over Huets Lldew!Jde stelde hij
tegenover de traditionele literatuuropvatting
het beginsel 'kunst is passie', en in zijn
kritieken trachtte hij op gepassioneerde
WIjze in kunstige taal uitdrukking te geven
aan zijn zintuiglijke en geestelijke gewaarwordingen
bij de lectuur van het besproken
werk. Aldus maakte hij zijn kritieken zelf
tot kunstwerken. Door lYrIsche ontboezemingen
over bewonderde auteurs, maar
ook door misplaatste scheldkritieken op
pretentieloze bellettrie van de dag - bijv.
169
DEYSSEL
170
Porselem door W. van Sorgen - was hij
geruime tijd de meest gezaghebbende en
gevreesde recensent. Typerend voor zijn
estheticisme is zijn polemiek met Van der
Goes over het socialisme (1891), waarin hij
een stijlvol individualisme boven een door
socialisme vervlakte samenleving prefereert.
Hoewel hij oorspronkelijk het naturalisme
aanhangt, spreekt hij zich reeds in
zijn tegen Netscher gerichte kritiek Over
ltteratuur (1886) met de lyrische passage
'ik houd van proza ... ' uit voor een eigen,
niet aan anderen ontleend estheticisme.
In deze naturalistische periode ontstonden
de romans Een hefde (1887) en De kleme
republtek (1889), die bij alle verdiensten
een tekort aan episch talent vertoonden en
de lyriek van zijn latere werk aankondigden.
Onder het ps. A.J. publiceerde hij
enkele minder gekunstelde werken: een
welmg belangrijk en inmiddels volkomen
verouderd werk Multatuil (1891), een studie
over zijn vader JA Alberdmgk Thijm
(1893) en de novelle Blank en geel (1894),
gemspireerd op een huwelijk in zijn eigen
familie; in 1979 werd dit onbekend gebleven
werkje door toedoen van H.G.M. PrIck
herdrukt.
Intussen kondigt het essay De dood van het
naturalisme (1891) een nieuwe artistieke
fase aan. Van Zijn heroisch-individuahstische
dromen is mets verwezenlijkt, hetgeen
meermalen tot nerveuze crises leidde en tot
een instabiliteit in zijn werktempo. Hij
concentreert zich op de waarnemmg van
het eigen mnerlijk en gaat zich in een persoonlijke,
mystieke richting ontwikkelen
onder invloed van Maeterlinck (Van Zola
tot Maeterhnck, 1895). Er ontstaan dan de
sensitivistische fragmenten en prozagedichten
waarin zijn woordkunst-extase tot
het uiterste wordt doorgevoerd: De zwemschool
en Menschen en bergen (1891). De
schets Caesar (1896, herdr. in Verzamelde
Werken, VI) bevat nauwelijks verhulde autobIOgrafie,
waarin hiJ eigen wensdromen
naar een napoleontisch keizerschap beliJdt.
Uit de periode na 1900 stammen o.a. de
zgn. 'AdriaantJes' (Kmdieven; 1904), alsmede
het eerst in 1911 (en in 1958 compleet,
in 1982 opnieuw herzien en aangevuld)
als boek gepubliceerde Het leven van
Frank Rozelaar, dat in dagboekvorm de
schoonheidsverrukking van een gevoelige
natuur weergeeft.
De schrijftrant van zijn sensitivistisch proza
heeft een enorme invloed uitgeoefend;
de cultus van het woord, het gebruik van
talloze neologismen ontaardde bij minder
begaafden tot gemaniëreerde mooischrijverij;
hierop is dan ook de spot van Paaps
satire Vmcent Haman (getekend naar het
model Van Deyssel) gericht. Het werk van
de latere Jaren is in het algemeen van weinig
betekenis, met Ultzondermg van de
fijnzinnige Gedenkschriften uit 1924.
Gaandeweg nam zijn invloed af, en vooral
de generatie van Forum richtte Zich tegen
de overdreven cultus van het woord, die hij
mede had veroorzaakt.
Kort voor zijn dood vermaakte hij zijn
enorme literaire nalatenschap aan Harry
G.M. Prick, thans conservator van het Letterkundig
Museum; deze kon hierdoor een
nieuwe fase in de Van Deyssel-studie op
gang brengen en Uit de omvangrIjke hoeveelheid
inedita een aantal publikatles verzorgen,
die de grillige maar boeiende en originele
Van Deyssel beter dan voorheen
deden uitkomen.
Een hefde (1887) behelst de gebeurtenissen
rond de hartstochtelijke maar wereldvreemde
Mathilde de Stuwen, die na
haar kostschooltijd eenzaam bij haar vader
woont. Haar huwelijk met een wat oudere,
maar onbetekenende man brengt niet het
hartstochtelijk verlangde levensgeluk en
wordt een mislukking. Na een tragische
inzinking gaat zij als vrouwen moeder een
onbenullig burgerbestaan tegemoet In
deze roman schildert de auteur met alleen
de zmtuiglijke gewaarwordmgen, maar ook
geeft hij een indringend verslag van het
innerlijk gebeuren en van de liefdeservaringen;
hierdoor werd deze eerste naturalistische
roman in de Nederlandse literatuur
iets geheel nieuws. Naast bewondermg,
o.a. van Verwey, die in Mathilde de
onstuimige levenslust van de auteur zag
Uitgedrukt, oogstte het werk ook afkeuring
van de Zijde van het grote publiek; op deze
kritiek doelend, schreef Van Eeden lovend
over de roman onder de titel Een onzedeltJk
boek (De Nieuwe Gids, april 1888). Bij
de herdruk, in 1909, heeft Van Deyssel aanstootgevende
passages geschrapt; in 1975
werd de roman in de originele versie opnieuw
Uitgebracht, van welke versie in
enkele Jaren tijds 7 herdrukken volgden
(1979'). Het is met Uitgesloten dat het verhaal
reminiscenties bevat aan het huwelijksleven
van zijn ouders.
De kleme repubhek (1889) behandelt het
leven op een jongenskostschool zoals dit
wordt ondergaan door Willem TIessen. In
een schier eindeloze reeks taferelen is de
lezer deelgenoot van de ervaringen die de
jongen opdoet. Ook de schuldgevoelens bij
'verboden' dingen, de vaag-religieuze gewaarwordingen
in de kapel en de biechtstoel
worden beschreven. Het behandelt
controverses tussen de Limburgers en de
Hollanders en vriendschappen, die niet
zonder zwoelheid zijn. Met grote openhartigheid
en tot in de finesses wordt alles
beschreven. Hoewel er van compositie geen
sprake kan zijn en het boek eigenlijk geen
roman mag heten, is het tot een boeiend
geheel geworden. Het laat zich gemakkelijker
lezen dan het lyrisch proza van Menschen
en bergen en de prozagedichten, die
volgden op De kleme republiek. Als zuiver
romanschrijver was Van Deyssel uitgeput,
toen hij de herinneringen aan zijn eigen
kostschooltijd in deze vorm had weergegeven.
Werken: Prozastukken (1895), Verbeeldmgen
(1908), Werk der laatste Jaren (1923), NIeuwe
kntleken (1929), Aantekenmgen biJ lectuur
(1950)
Uitgaven: Verzamelde opstellen, 11 din (1894-
1912), Verzamelde werken, 6 din (1920), Verzamelde
werken, Nieuwe reeks (1922), supplement,
H G M PRICK (ed), Gedenkschnften, 2 din
(1962), Brlefwlsselmg, V D.-Van Eeden (1964,
1981'), Brlefwlsselmg, V D·A Ismg Jr (1968);
Bnefwlsselmg, V D -ArIJ Prms (1971), H G M
PRICK (ed ), Nieuw Holland (1979), IDEM (ed ),
Scheldkntleken (1979), IDEM (ed ), TelephoonbriefJes
en andere cunosa (1980), Brlefwlsselmg,
V D -Verwey, 2 din (1981-1985), IDEM (ed ), Dialoog
tusschen L v D ,A Roodhuyzen en een fatsoenlijk
mensch over Zola en diens rlchtmg
(1982), IDEM (ed ), De AdnaantJes (1983), IDEM
(ed ), Twee geleende pennen (1984)
Literatuur: F VAN EEDEN, m StudIes, dl 1 en 4
(1897'), W KLOOS, m VeertlenJaarliteratuurgeschledems,
dl 2 (1898'); E D'OLIVEIRA, De mannen
van Tachtig aan het woord (1913'), A VERWEY,
De oude stnJd (1905), EB KOSTER, 'Critlek
en aesthetlek m de meuwe letterkunde', mHand
v h Nederl taal- en letterk congres te Gent
(1891), W G VAN NOUHUYS, m Studlen en crltleken,
dl 1 (1897), J M ACKET, L v D (1897); E.B.
KOSTER, LIteratuurtoestanden (1902), P H RITTER
JR, Lv D (1912), B J STOKVIS, Lv D (1921),
F JANSONIUS, L v D (1954), G H 'S-GRA VESANDE,
m GeschIedems van de NIeuwe Gids (1955), M
UYLDERT, DIChterlijke stnJdbaarheld (1955),
L W WIJNEN, 'Karel Thijm m De kleme repubhek',
m Rolducs Jaarboek (1958),H,G M PRICK,
'Van D's artistieke komedie', m Nieuwe Taalg
(1970), K D BEEKMAN, 'L v D 's "Een hefde", en
de kritiek', m Spektator (1972), G BOMANS, 'Gesprek
met L v D ' en 'Hermnermgen aan L v D.',
m Nagelaten werk, dl 1 (1973); H G M PRICK,
De AdnaantJes (1977), dISS, IDEM, Hermnenngen
aan L v D (1979); IDEM, 'L V D op weg
naar de stylermg van zIJn leven', m Jaarboek MI)
Nederl Lett 1977-1978 (1980), F JANSONIUS,
'V D's metonymia's', m Nieuwe Taalg, 74
D'HAESE
(1981), IDEM, 'V D 's metaforen en vergehjkmgen',
m Nieuwe Taalg, 75 (1982), M J G. DE
JONG, m Honderd Jaar later (1985)
[G w HUYGENS)
D'Haen, Christine Elodia Maria
Vlaamse dichteres (Sint-Amandsberg,
Gent, 25.10.1923). Licenciate in de Germaanse
filologie; lerares te Brugge en
aldaar werkzaam bij het Gezelle-archief.
Als dichteres debuteerde zij in het tijdschrift
Dletsche Warande & Belfort met
het verhalend gedicht 'Abailard en Heloys'
in 1948. Enkele jaren nadien publiceerde
zij 10 het Nieuw Vlaams TIJdschnft een
reeks door de oude letteren en mythologie
geinspireerde en gestoffeerde gedichten,
waarvoor haar door de redactie de Arkprijs
van het Vrije Woord werd verleend. Deze
en andere gedichten liet zij drukken samen
met enkele van haar Gezellevertalingen in
het Engels, doch de bundel werd niet in de
handel gebracht.
In 1958 verscheen in Nederland een uitgave
van haar Gedichten 1946-1958. Voor dit
werk werd haar door de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde de Van der
Hoogtpnjs toegekend (1960).
Door haar sterk gemaniëreerde verzen
neemt D'Haen een vrij geisoleerde positie
in in de Nederlandse poèzie. Zij staat daar
tussen neoclassicisme en experiment in.
Bovendien onderscheidt zij zich van de
meeste Vlaamse dichteressen door de intellectuele
en culturele achtergrond van haar
werk.
Werken: Vanwaar zal Ik u lof toezmgen~ (1966), p;
GezelIe, Poems/GedlChten (1971), vert., lck slUit
van daegh een rmg (1975), p., Onyx (1983).
Literatuur: P G BUCKINX, m Jaarb Kon Acad v
Nederl Taal- en Letterk (1976), P CLAES, m
Kntlsch leXICon van de Nederlandstalige llt na
1945 (1980) [B DECORTE)
D'Haese, Maurice
Vlaams prozaschnjver (Lede 7.11.1919-
Aalst 27.4.1981). Rijksambtenaar. Debuteerde
in 1952 met De helltge gramschap,
een roman over het verzet, maar vooral
over de tragiek van de vereenzaamde mens
en de zinloosheid van het bestaan. Deze
roman werd in 1953 bekroond met de ArkprijS
van het Vrije Woord.
Met zijn verhalen toont hij duidelijk beïnvloed
te zijn door auteurs als Kafka en
Cam us. Het existentialisme in zijn werk
doet hem behoren tot de TIJd en Mensgeneratie.
In 1957 verscheen de roman De
witte muur, 10 1961 gevolgd door de bundel
171
DHONDT
Verhalen, waarvoor hem de Dirk Martensprijs
werd toegekend. Van deze bundel verscheen
in 1981 een herdruk, ingeleid door
Heere Heeresma. D'Haese schreef voorts
een televisiespel.
Literatuur: C J E DINAUX, In Gegist bestek, 1
(1958), P DE WISPELAERE, In Het perzische tapijt
(1966), M. JANSSENS, 'Fantastlek biJ M.D'H', In
Dletsche Warande & Belfort, 127 (1982)
[GJ VAN BORK)
Dhondt, Astère Michel
Vlaams dichter en prozaschrijver (Mechelen
12.10.1937). Debuteerde in 1965 met de
roman God In Vlaanderen, die het jaar
daarna bekroond werd met de Arkprijs van
het Vrije Woord. Zijn werk wordt voornamelijk
beheerst door pedofiele belangstelling.
Hij uit zich in een speelse, luchtige en
verfijnde stijl, die soms (bijv. in Gezangen
en gebeden, 1969) cru realistisch wordt.
Later vertoont hij een voorkeur voor de
bnefvorm, in proza zowel als in poëzie.
Werken: Zeven geestige knaapjes (1966), r ,De wilde
Jacht (1968), r ,De komng en de komngm van
SIkkim m de Haarlemmerhouttumen (1972), p ,
Smdbad de zeeman (1973), r , De brieven van de
troubadour (1975), p , Nieuwe tijden (1979), p ,
De tiJd staat stil (1980), p , Het diepe ZUiden
(1982), r
Literatuur: J DIEPSTRATEN en SJ KUIPER, Interview.
In Het meuwe proza (1978); H BOUSSET,
Interview, m Kreatief. 15 (1981)
[J GOEDEGEBUURE)
Diekmann, Miep
172
Eig. Maria Hendrika Jozina, Nederlandse
romanschnJfster (Assen 25.1.1925). Van
1933 tot 1937 woonde ze op Curaçao waar
haar vader offiCier was. In 1947 debuteerde
zij met Voltooid verleden tiJd, een roman
voor oudere meisjes. In de sindsdien geschreven
jeugdboeken, zo'n 50-tal, domineert
de eigentijdse problematiek van jongeren,
waarbij thema's als erotiek, dood en
politiek niet worden verzwegen. Zij weigert
voorts onderscheid te maken tussen specifieke
meisjes- of jongensboeken om zo geen
bevestigende rol te spelen in bestaande clichés.
Diekmann streeft naar erkenning van
het Jeugd boek als literatuur, maar dan voor
een bepaalde leeftijdsgroep.
Haar werk werd in vele talen vertaald en zij
verwierf, ook internationaal, vele prijzen.
In 1956 kreeg ze de prijs van de kinderboekenweek
voor De boten van Brakkeput
(1956). In 1960 werd haar de internationale
Hans ChnstIaan Andersenprijs toegekend
voor Padu IS gek (1957). Voor de vertaling
van En de groeten van Elto (1961) kreeg ze
de Westduitse Staatsprijs. In 1970 werd
haar de Driejaarlijkse Staatsprijs voor kinder-
en jeugdliteratuur toegekend. Aanleiding
daartoe vormde het in datzelfde jaar
verschenen MartJn biJ de Lorredraaiers,
waarvoor ze 17 de-eeuwse stof koos. In De
dagen van Olim (1971) beschrijft ze haar
eigen jeugd op Curaçao.
Behalve voor jongeren schreef Mlep Diekmann
ook voor volwassenen. Haar romans
Een mens te kort (1957) en Een doekje
voor het bloeden (1970) behandelen de culturele
en sociale verhoudingen op de Nederlandse
Antillen.
Literatuur: F AUWERA, mtervlew, m Geen daden
maar woorden (1970), V M E KERREMANS,
'M D " m LeXICon van de Jeugdht (1983), met
blbl [GJ VAN BORK)
Dieis, Gerard
Eig. Gerardus Johannes, ps. Gérard d'nse,
Nederlands dichter en essayist (Amsterdam
3.1.1897 -aId. 19.10.1956). Trad pas na
WO 1I naar voren. Door zijn taalgebruik en
beeldend vermogen geldt hij als voorloper
van de beweging van de viJftigers.
Werken: Het doornen zeel (1946), p, Na de bevriJ'
dmg (1952), p ,Het ongerijmde (1953), essays
Literatuur: S BAKKER, 'De dichter GD (1897-
1956), een levensschets', m Het Woord en GD
(1980) [RED)
Dietsche Catoen
Middelnederlandse bewerking uit ca 1250
van de Latijnse Disticha Catonts. De Dletsche
Catoen was in de ME een zeer bekend
didactisch werk en werd veel gebruikt bij
het onderwijs In het Latijn Het werk is o.a.
overgeleverd In het zgn RIJmboek van
Oudenaerde van ca 1290. Over de toeschrijVing
van dit werk aan Martljn van Torhout
verschilt men van mening.
Uitgaven: W J A JONCKBLOET (ed), De Dletsche
Catoen (1845), A BEETS, De Disticha Catoms m
het Mlddelnederlandsch (1885)
Literatuur: MBoAs, 'Het Latijnse orlgmeel der
Middelnederlandse Cato-bewerkmg', m TIJd·
schr v Nederl Taal· en Letterk (1910), J VAN
MIERLO, 'MartiJn van Torhout', m Versl en
Meded Kon VI Acad (1938), IDEM, 'Het auteurschap
van MartlJn van Torhout voor de gedichten
Uit den Oudenaardschen codex gehandhaafd', m
Idem (1939) [F VANTHIJN)
Dietsche doctrinale
Middelnederlands moraliserend gedicht,
wsch. 1345 te Antwerpen ontstaan. Twee
hss. bestaande uit ca 6673 verzen, bevatten
een opdracht aan hertog Jan III van Brabant.
Over de auteur is niets met zekerheid
bekend.
De schrijver wil In dit werk een levensregel
meegeven aan de tot emancipatie gekomen
burgerij, een gedragslijn t.O.V God, van de
mensen en van zichzelf. Hij richt zich tot
een publiek, dat economisch tot welstand IS
gekomen, maar maatschappelijk en cultureel
nog een achterstand heeft in te halen.
Wel schrijft hij over God en over geloof,
hoop en liefde enz , maar zijn belangstellIng
gaat toch In de eerste plaats uit naar
het mens zijn en naar het menselijk contact.
HIJ legt de nadruk op de waarde van
met zorg gekozen vrienden, op de voordelen
die beproefde relaties kunnen bezorgen;
hij licht voor hoe vriendschap moet
worden aangeknoopt en onderhouden met
mensen van gelijke stand. Zijn standsbewustziJn
IS evident: de rijken en de machtigen
ontziet hij, zijn misprijzen voor 'speelheden
ende hyrauden, riesen (= lichte)
wlven ende rIbauden' verbergt hij niet.
Wanneer de auteur In zijn proloog zegt dat
hij 'dit boecskljn, dat vore lach int Latijn'
vertaald heeft, betekent dit wsch. dat zIJn
wijsheid Uit Latijnse bronnen is geput en
dus aanspraak mag maken op autoriteit.
Blijkens de thans nog bewaarde hss. en de
Delftse druk van 1489 heeft de Dletsche
doctnnale in de 14de en 15de eeuw in de
Nederlanden een ruime verspreiding genoten.
Er bestaat een bewerking van in
Nederrijnse (Ripuarische) verzen (hs geschreven
in 1436) en een vrijere Nederduitse
bewerking In verzen uit de 15de eeuw.
Zijn grootste succes echter heeft de Dletsche
doctnnale gekend in de prozabewerkIng,
die de karthuizer Erhart Gross in
1443 maakte; nog vóór het einde van de
15de eeuw waren er vier drukken verschenen
Uitgaven: W J A JONCKBLOET (ed), Die Dletsche
doctrmale, leerdicht van den Jare 1345, toegekend
aan Jan Deckers, clerk der stad Antwerpen
(1842), G LJUNGGREN (ed ), Der leyen doctrmal
Eme mlttelmederdeutsche Uebersetzung des
mlttelmederlandlschen Lehrdlchts (1963)
Literatuur: WH BEUKEN, 'Aantekenmgen biJ emge
mlddelnederl leerdichten', m TtJdschr Nederl
Taal- en Letterk ,46 (1927), F PRIMS, Gesch van
Antwerpen IV Onder Hertog Jan den Derde
(1312-1355), 2de boek de geestelijke orde (1933),
K HEEROMA, 'Nieuwe Mlddelnederl fragmenten
2 Dat Boec Exemplaer', m TtJdschr v Nederl
Taal- en Letterk , 76 (1959), R LIEVENS, 'Het
DUits sukses van de Dletsche doctrmale', m Leuvense
BIJdragen, 49 (1960), J DEsCHAMPs, m
Mlddelnederl handschriften wt Europese en
Amerikaanse biblIOtheken, dl 2 (1972), WE
HEG MAN, 'De Gentse handschriften van de "Dletsche
doctrmale"', m Spiegel der Lett, 24
(1982) [R LIEVENS)
DIRICS VAN SCHOONHOVEN
Dinaux, Carel Jules Emile
Nederlands criticus en essayist (Stad Ommen
13.111898-Heerde 25.6.1980). Studeerde
Chinees te Leiden en later staatswetenschappen,
waarover hij samen met G.
Nolst Tremté publiceerde. Trad aanvankeliJk
vooral op als vertaler, vooral van werk
van Thomas Mann.
ZIJn eerste letterkundige essays bundelde
hij In Gegist bestek (1958), waarop nog een
aantal bundels onder dezelfde hoofdtitel
volgde. Ook de Vlaamse literatuur kreeg
zIJn aandacht, O.m. in Weerklank, Noordnederlandse
honneurs voor ZUidnederlandse
auteurs (1965).
DInaux IS voorts de samensteller van een
paar bekende bloemlezingen, zoals Dichters
ommbus (1959) en Zo schrijven auteurs
van nu (1969). In 1968 werd hem de
PriJs der literaire kritiek toegekend.
Werken: HerZien bestek (1974), essays, Vluchtig
omZien (1975), bloeml, Levend verleden, literaire
herlnnermgen (1981)
Literatuur: 0 DIJK, 'In memoriam C J E D', m
PEN-kwartaal, 42 (1980) [GJ VAN BORK]
Dirics van Schoonhoven, Jan
ZUIdnederlands schrijver (Schoonhoven
1356/1357 -Groenendael 22.1.1432). Na
een wijsgerige scholing aan de Parijse universiteit
trad hij in het klooster van de
reguliere kanunniken te Groenendael
(1377 /1378), waar hij nog vier jaar Ruusbroec
heeft meegemaakt. Sinds 1386 prior
en tevens novicemeester aldaar Na de toetreding
van Groenendael tot de Windesheimer
congregatie heeft hij meermalen bij
het algemeen kapittel de gebrUikelijke
preek gehouden, waarvan er vier tot zijn
meest bekende geschriften behoren.
Naast deze en andere Preken, GeestehJke
tractaten en Brieven, welke in hss. een grote
verspreiding kenden, IS zijn Ep/stola
responsahs super eplstolam cancel/arll
(defimtieve redactie) wel het meest bekend.
Hierin neemt hij de verdediging van
Ruusbroec op Zich tegen de kritiek van
Joannes Gerson. Zijn werken, alle oorspronkelijk
In het Latijn, weerspiegelen
weimg de Invloed van Ruusbroec, doch zijn
meer verwant met de jongere geestesstroming
van de praktische ascese der moderne
devotie. Hij vertegenwoordigt een belangriJke
schakel In de evolutie van de spiritualiteit
vanaf Ruusbroec en Geert Grote tot
aan Erasmus.
Literatuur: A COMBES, 'Essal sur la crltlque de
Ruysbroeck par Gerson', m EpIstola responsalIs,
dl 1 (1945-1959), A AMPE, 'Les rédactlOns suc-
173
DJOJOPOESPITO
cesslves de I'apologle Schoonhovlenne pour
Ruusbroec contre Gerson', In Revue d'HlstOlre
Eccléslastlque, 55 (1960), A GRUIJS, 'Jean de
Schoonhoven (1356-1432) Sa vle et son oeuvre',
In Bulletin Du Cange (Arch lat medn aevI), 32
(1962) en 33 (1963), E PERSOONS en A GRUIJS,
'Ioanms Theodoricl de Schoonhovla', In Petn
Trudonensls catalogus scnptorum wIndeshe'
menslUm (1968), A GRUIJS, 'Jean de Schoonho·
ven', In DlctlOnnalre de spmtualtté, dl 8 (1974)
IJ LEMMENSj
Djojopoespito, Soewarsih
Neqerlandse (Indonesische) prozaschrijf·
ster (Cibatok 2.4.1912-Jogjakarta 24.8.
1977). Zij hoorde evenals haar man Soegon.
do tot de groep westers opgeleide Indonesi·
sche jongeren die de opvoeding en verhef·
fing van hun eigen volk verkozen boven een
carrière in het gareel van het Nederlandse
gouvernement. Die keuze betekende een
onzeker bestaan. Vaak levend in bittere
armoede vormden zij een intellectueel pro·
letarlaat, waarvan Bwten het gareel (1940)
getuigenis aflegt. Het boek bevat het sterk
autobiografische verslag van de ervaringen
van een jong onderwijzersechtpaar dat in
de jaren dertig werkzaam is bij het nationa·
listische onderwijs m enkele steden op
Java.
Na 1945 publiceerde Djojopoespito vooral
(in het Indonesisch geschreven) verhalen.
Literatuur: G TERMORSHUIZEN, levensberICht, m
Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1978/1979),
IDEM, 'Een leven bUiten het gareel', In Engelbe·
waarder Jaarboek 1979 (1979)
IG TERMORSHUIZENj
Does, J acob van der
Nederlands dichter en toneelschrijver
Cs·Gravenhage 4.5.1641-ald. 18.11.1680).
Rechtsgeleerde. In 1661 verscheen zijn
Mengeldichten en een jaar later zijn eerste
toneelwerk Het huwehJk tusschen Aeneas
ende LaVima Vooral is hij bekend geble·
ven om zijn berijming van het Haagse leven
in 's Graven·hage, met de voornaemste
plaetsen en vermaeckli]ckheden (1668).
Literatuur: N BOSBOOM, J v d D en ZIJn dichtstuk
's Gravenhage (1850); J.G FREDERIKS, In Oud
Holland, 12 (1894) lp M M KROONEj
Doesboreh, Jan van
174
Middelnederlands dichter en drukker (na
1450-ca 1533). Vestigde zich in ca 1504 als
drukker in Antwerpen en woonde daar tot
ca 1530. Daarna ging hij naar Utrecht, waar
hij zich met de drukker Jan Berntsz. asso·
cleerde. Hij drukte vnl. niet erg omvangrijke
werken, bijna alle volksboekjes. Verder
gaf hij ook volksboeken in het Engels uit.
Als voorbeeld van een door Jan van Doesborch
gedrukt volksboek kan BuevlJne van
Austoen genoemd worden. Ongeveer in
1524 verscheen de bundel Refreynen Int
sot amoreus WIJS De gedichten int wiJS in
deze bundel zIJn religieus-stichteliJk en
moraliserend van aard. De gedichten int
amore us vormen de grootste groep en zijn
sterk bemvloed door de hoofse traditie. De
kleinste groep, de refremen mt sot, bestaat
uit erotische en parodierende gedichten,
die er mogehjk vanwege hun aanstootgevend
karakter de oorzaak van waren dat
het werk op de mdex van verboden boeken
Uit 1550 terecht kwam. Op deze index komt
nl. dezelfde titel voor, echter zonder nadere
aanduidmg. De toeschrijving van de refreinen
is problematisch. Mogelijk zijn er van
Anna Bljns en Cohjn van Rijssele bij. Een
groot deel van de refremen is wsch. nog in
de 15de eeuw ontstaan. Sommige zijn mo·
gehjk door Van Doesborch zelf opgeschreven
Een van de weinige omvangrijke Uitga·
ven is de Cromke van Brabant uit 1530, die
Van Doesborch overnam van Rolant van
den Dorpe.
Mogelijk IS Jan van Doesborch ook de
auteur van het Orakelboek, een handleiding
op rijm, voorafgegaan door een proloog
m proza, voor een methode van toekomstvoorspelling.
Deze tekst is de eerste
uit Thuys der Fortuynen Uit 1518. Zie ook
Alderexcellenste cronyke van Brabant,
Die.
Uitgave: C H A KRUYSKAMP (ed ), De refreInenbundel
van J v D , I (1940)
Literatuur: R PROCTOR, J v D Printer at Antwerp
(1894), D COIGNEAU, 'Versdialogen Uit Die hlsto·
rle van BuevlJne van Austoen (Antwerpen, J v D ,
1504)', In Jaarb De FonteIne, 25 (1975 1= 1977J),
W BRAEKMAN, 'RhetorIcaai orakelboek op riJm',
In Idem (1980-1981) IF VANTHlJNj
Doesburg, Theo van
PS. van Christian Emil Marie Küpper,
Nederlands dichter en essayist (Utrecht
30.8.1883-Davos 7.3.1931). Schilder en architect;
van Duitse afkomst. Als enig redac·
teur van het invloedrijke modernistische
maandblad De Stijl (1917-1931) was hij
een der leidende figuren van de StiJl-groep,
waartoe ook de schilders Mondriaan en
Van der Leck en de architect Oud behoorden.
ZIJn werk is gebaseerd op het samengaan
van tijdgeest en uitdrukkingsmiddelen,
de beeldende kunsten moesten samen
Uitmonden in een monumentale architectuur.
Tevens was hij een belangrijk medewerker
aan Het GetIJ, het literaire maandblad van
het opkomende expressionisme. Als dichter
publiceerde hij o.a. de bundel Volle
maan (1913), en onder de naam LK. Bonset
een aantal expressionistische en dadaïstische
gedichten en essays in De StIjl Hij
publiceerde een roman onder het ps. Aldo
Camini
Uitgaven: Nieuwe woordbeeldmgen (1975), Het andere
gezicht van I K Bonset (1983), met nawoord
van L V ANCREVEL
Literatuur: H J JAFFE, De Stijl 1917-1930 The
Dutch Contnbutwn to Modern Art (1956), Catalogus
tentoonstelhng Th v D (Van Abbemuseum,
1968-1969), J BALJEU, Th v D (1974),
H L HEDRICK, Th v D , Propagandist and Practwner
of the Avant-Garde, 1909-1923 (1980)
[G STUIVELING)
Dommisse, Fré
Eig. Fréderique Carolina WJlhelmma, Nederlands
romanschrijfster (Ophemert 12.
5.1900-Doorn 13.6.1971). Na een periode
van polittek activisme, gevolgd door een
geestelijke instorting tijdens wo I die tot
opname in een inrIchting leidde, studeerde
ze emge tijd Nederlands te Utrecht.
In 1927 debuteerde Dommisse met de autobiografische
roman Krankzmmgen, waarm
zij haar eigen zIektegeval objectiveert. In
1933 volgde een tweede roman, Waren WIJ
kmderen ~, en in 1937 Het ltcht op de
drempel Ze hield zich met haar zuster
Jarenlang bezig met de grafologie, waaruit
m 1962 de monografie De wonderlamp der
graphologle resulteerde. In haar laatste
Jaren werkte ze aan een UItvoerige studie
over de drukkersfamilie Enschedé, waarvan
ze de uitgave niet meer heeft mogen
beleven.
Werken: De glans der dagen (1954), r, Over Clare
Lennart (1965), essay
Literatuur: A ROMEIN-VERSCHOOR, m VrouwenspIegel
(1935, 1977'), Smgel 262, tweeentwmtlg
autobwgrafleen (1950), V E VAN VRIESLAND, m
Onderzoek en vertoog (1958) [G J VAN BORK)
Domselaer, Tobias van
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam?aId
na 1680). Was bevriend met de toneelschrIjver
Jan Vos. 22 Jaar lang was hij
regent van de schouwburg en haalde zich
door zijn toneelvoorkeuren het misnoegen
van Lodewijk Meijer en zijn Ni! Volentibus
Arduum op de hals.
Hij verzorgde een bloemlezing onder de
titel Hollandtsche Parnas (1660). Verder is
van zIJn hand Beschnjvmg der sIeraden
van 't tooneel (1670), maar het bekendst
bleef hIJ om ZIJn studies over Amsterdam:
DONKER
Beschnjvmge van Amsterdam, haar eerste
oorsprong tot 1665 (1665), Doorluchttge
Heeren van Aemstel (1664) en Het ontroerde
Nederland (1674), waarvan G.
Brandt het vervolg schreef.
Literatuur: J.A. WORP, Gesch van den Amsterdamschen
schouwburg (1920), B DONGELMANS, Nli
Volentlbus Arduum, een documentatie (1982)
[p M M KROONE)
Doncker, Maurits de
Vlaams dichter (Gent 21.11.1903-ald. 4.
9.1966). Debuteerde in 1926 met een bundel
socialistische 'gemeenschapsverzen'. In
zIJn tweede bundel echter, Gedoof der
vuren as (1929) slaat hij een zuiver individualistische
toon aan in prosodische, zinnelijke,
weemoedige gedichten. Pas in zijn
vierde bundel, Het schoon bedrog (1934),
na Kwatnjnen (1930), klinkt zijn stem
enigszins overtuigend. Voor Opera (1935)
ontving hIj de August Beernaertprijs van
de Koninklijke Academie voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde. Hij is dan over de
verbIttering om 'het levens bedrog' heen.
Werken: Koren Uit de wan (1946), Herfstvruchten
(1947), DIchterheem (1950)
Literatuur: J SCHEPENS, mArsenaal, 1 (1946); P.
BERKENMAN, Md D = Oostvl htermre Monografleen,
17 (1980) [J VERCAMMEN)
Donker, Anthonie
PS. van Nicolaas Anthony Donkersloot,
Nederlands dichter, romanschrijver en essayist
(Rotterdam 8.9.1902-Amsterdam
26.12.1965). Studeerde in Leiden en Utrecht
Nederlands, promoveerde in 1929 op
het proefschrift De epIsode van de vermeuwmg
onzer poeue [1880-1894] Was
enige jaren leraar en vanaf 1936 hoogleraar
aan de Umversiteit van Amsterdam, aanvankeliJk
in de Nederlandse letterkunde,
vanaf 1956 in de algemene en vergelijkende
literatuurwetenschap_ Tijdens wo 11 in het
verzet, gearresteerd en ontslagen als hoogleraar.
Van 1945 tot 1949 parlementslid
(PVDA) en m 1950 medeoprichter van de
vredesbeweging De derde weg. In 1930
oprichter en tevens redacteur van Cntlsch
Bulletm en van 1937 tot 1940 redacteur
van De Stem, vanaf 1946 van De NIeuwe
Stem Nam deel aan de organisaties van
letterkundigen (Veremging van Letterkundigen
en het Nederlands PEN-centrum).
Donker debuteerde in de kring der Vrije
Bladen, maar was meer dan de anderen
rond dit blad traditioneel georiënteerd.
Zijn poezie streeft naar verinnerlijking, een
mediteren over leven, liefde en dood. Ze is
175
DONKERS
meer harmonieus dan vitaal. In zijn essays
en kritieken zoekt hij welbewust objectiviteit,
met een zo hoog mogelijke, zich inlevende
waardering. Ontving in 1929 de Van
der Hoogtprijs voor de bundel Grenzen
(1928) en in dat zelfde jaar de Domprijs
voor KrUIstochten (1929).
Donker trad veelvuldig op als vertaler, o.a.
van het werk van Coleridge, Goethe en
Feuchtwanger.
Werken: Acheron (1926), p., De draad van Arwdne
(1930), p , Fausten en faunen (1930); Ter zake
(1932), De schIChtige Pegasus (1932); Maar
WIJ ? (1933), lekespel; Gebroken licht (1934),
p ,Schaduw der bergen (1935), r.; Vondels grootheid
(1937), OnvoltoOide symphome (1938), p.,
Hanmbol over de Helicon (1940); Orpheus en
Eurydlce (onder ps Maarten de RIJk, Illegaal tiJdens
wo n), p ; Tralievenster (1946), p ; Het sterrenbeeld
(1946), p ; Karaktertrekken der vaderlandse
letterkunde (1946), De emder (1947),
verz p ,De vrijheid van de dichter en de dichterlijke
vrijheid (1948), De bliksem speelt om de
dormgboom (1949), relsverh , Het beeld van '80
(1952), Bevreemdmg (1953), p, Westwaarts
(1956), p , Eva en de dichters (1958); Het schip
dat gij bouwen zult (1959), Ben Ik mijn broeders
hoeder? (1960), Wandelmg (1962), p
Literatuur: Nieuwe Stem, 21 (1966), A.D.-herdenkmgsnummer,
J J OVERSTEEGEN, 'A.D. (1902-
1965)', m Vorm ofvent (1969); G H 's-GRAVESAN.
DE, Al pratende met (1980), SJ VAN FAASSEN,
'Jan Romem en AD', m Bzzlletm, 9 (1980-
1981) [p MINDERAA]
Donkers, Jan
Eig. Johannes Mattheus, Nederlands prozaschrijver
(Amsterdam 15.6.1943). Studeerde
In zijn geboorteplaats sociologie;
publiceerde artikelen op zijn vakgebied.
Naast het schrijven van korte verhalen
houdt hij zich vooral bezig met radiowerk.
Zijn sociologische belangstelling blijkt uit
zijn verhalen, die zich meestal afspelen in
het eigentijdse milieu van studenten, intellectuelen
en kunstenaars. Met zijn nuchter-
registrerende, vaak ook ironisch-distantiërende
stijl is Donker de chroniqueur
van de Jaren zestig en zeventig van de 20ste
eeuw geworden.
Werken: OpgerUimde verhalen (1973), Ouders van
nu (1975), Gevoel voor verhoudmgen (1979);
Amerika, Amerika (1982)
Literatuur: H BOUSSET, m Woord en schroom
(1977), WAM DE MOOR, m Wilt u mij maar volgen?
(1980) [J GOEDEGEBUURE]
Donkersloot, Nicolaas Anthony
Zie Donker, Anthonie
Doolaard, A. den
176
Ps. van Cornelis Spoelstra, Nederlands
dichter, journalist en romanschrijver
(Zwolle 7.2.1901). Werd in 1934 reizend
correspondent van Het Volk Van zijn verzet
tegen het fascisme getuigt Het hakenkrUIS
over Europa (1938). In 1940 week hij
dan ook via Frankrijk uit naar Londen,
waar hij voor de BBC medewerker werd aan
de uitzendingen van RadIO Oranje (vgl.
Europa tegen de Moffen, 1946).
Den Doolaard debuteerde als dichter met
De verliefde betonwerker (1926), vitalistische
gedichten waarmee hij werd gerekend
tot de Vrije Bladen-groep. Hij maakte echter
vooral naam met een aantal veelgelezen
romans als De drUIVenplukkers (1931), De
herberg met het hoefijZer (1933) en Orzentexpress
(1934). Veel van deze romans en
verhalen spelen in de Balkan onder bergbewoners,
waarvan hij het gebied en zijn
bevolking uit eigen aanschouwing kende.
Ook met de speelse en levenslustige roman
Wample De roman van een zorgeloze
zomer (1938) had hij groot succes.
Na wo II krijgt zijn werk steeds sterker
ethisch-idealistische trekken, zoals In
Land achter Gods rug (1956).
Werken: De wilde vaart (1928), p ; De laatste ronde
(1929), r ,De wilden van Europa (1932), r, Van
vrijheid en dood (1935), r ,De grote verwlldermg
(1936), r ,De bruiloft der zeven Zigeuners (1939),
r; De partlsanen (1944), p ,Het verjaagde water
(1947), r., Kleme mensen m een grote wereld
(1953), r, Het leven van een landloper (1958),
autoh pr, Grieken zIJn geen goden (1960), r,
Ogen op de rug (1971), r, Samen IS twee keer
alleen (1976), r ,Londen en de zaak Van 't Sant
(1980), pr., Ik ben tegen (1983), pr
Literatuur: Liber amicorum voor Ad D (1961), J
DE CEULAER, m Te gast bij Nederlandse auteurs
(1966), G H 'S-GRAVESANDE, mtervlew, m Al pratende
met (1980), H VAN DE WAARSENBURG,
A d D gesprekken over zIJn leven en werk
(1982) [GJ VAN BORK]
Doorenbos, Willem
Nederlands prozaschrijver en letterkundige
(Deersum 28.5.1820-'s-Gravenhage 18.
2.1906). Studeerde klaSSieke en oosterse
talen te Groningen, Franeker en Lelden,
was leraar te Zaandam en rector van de
Latijnse school te WInschoten. Van 1865
tot 1884 was hij leraar Nederlands en
geschiedenis aan een HBS te Amsterdam en
had daar o.a. als leerlIngen Perk, Kloos,
Van der Goes en Verwey. Onafhankelijk
van oordeel, polemisch van temperament,
vrijZInnig In politiek en geloof, streed hij
voor velerlei vernieuwing, maakte vrienden
onder de jongeren, maar tegenstanders onder
zijn leeftijdgenoten Zijn hoop op een
professoraat, gerechtvaardigd door zijn
aanleg en zijn kenms, werd zowel in 1865 te
Amsterdam als m 1884 te Leiden veriJdeld.
HIJ werkte met krItische artikelen mee aan
versch. tijdschriften o.a aan de Nederlandsche
Spectator. onder de schuilnaam
Keerom. Doordat hij een jaar lang redactIOneel
werk verrichtte voor het weekblad
De Amsterdammer. kregen de Jonge Amsterdamse
dichters daar toegang. Bij de
Hooft-herdenking in 1881 hield Doorenbos
een geestdriftige rede. waarvoor Perk hem
dankte door de opdracht van zijn gedicht
'De schim van P.C. Hooft'. Aan de eerste
aflevering van De Nleuwe Glds (okt. 1885)
werkte Doorenbos mee met een histOrIsche
bijdrage.
Tot zijn belangrijkste werken behoort een
tweedelig geschrift over de Europese literatuur:
Handleldmg tot de Geschledems der
Letterkunde (1869. 1873; tweede herziene
druk 1883-1885).
Hoewel de invloed van Doorenbos op zijn
leerlmgen en jonge vrienden grotendeels
mondeling plaatsvond en uitvoerige correspondenties
- waar die invloed zou zijn vastgelegd
- ontbreken. IS zijn betekenis voor
de literaire vernieuwing van 1880 boven
alle twijfel verheven. zij het meer door zijn
mdividualistische persoonlijkheid dan
door zijn artistieke principes. waartoe bijv.
afkeer van het naturalisme behoort.
Literatuur: C G L APELDOORN. Dr W D (1948). P
KRALT. 'W!llem Kloos en "De Amsterdammer .. ••
m Maatstaf. 30 (1982) [G STUIVELINGI
Doorn, Johnny van
Eig Johan. Nederlands schrijver/improvisator
(Beekbergen 12.11.1944). Trad met
geïmproviseerde teksten en acts op bij happenings
en mamfestaties onder versch. namen.
0 m. Electric Jesus. Meester van de
Chaos. Electric Goebbels. Nationale bekendheid
kreeg hij onder de naam Johnny
de Selfkicker. vooral door zijn optreden in
Carré m 1966. In datzelfde jaar verscheen
zijn eerste bundel poezie. Een meuwe mongool
(1966). die hijzelf in de ondertitel
omschreef als 'post-sexuele zondagspoëzIe'.
Met Mljn kleme hersentjes (1972) gaf
hij m een reeks schetsen een nostalgische
terugblik op zijn jeugd in de jaren vijftig.
Zowel m dit boek als in het autobiografische
De geest moet waalen (1977) blijkt de
turbulentie van de Jaren zestig plaats te
hebben gemaakt voor meer evenwichtig
proza.
Werken: De he,lIge hUIchelaar (1968). P. Oorlog en
pap (1981). grammofoonplaat causerleen
DORLANT
Literatuur: F VAN DIJL. mtervlew. m Schrijvers aan
de rand van '80 (1979) [GJ VAN BORK]
Dordt, Augustijnken van
Nederlands dichter (midden 14de eeuw).
Sprookspreker o.a. aan het hof van Jan van
Bloys, graaf van Beaumont. Auteur van
allegorische gedichten in hoofse geest (o.a.
De borch van Vroudenrtjc) en mystiek
getinte gedichten (o.a. Dlt lS Sm te Jans
evangehum).
Uitgaven: PH BLOMMAERT (ed ). In Oudvlaemsche
gedIChten. 3 (1851). J VAN VLOTEN (ed ). m D,etsche
Warande, 7 (1861)
Literatuur: W ASSELBERGS. De b'Jbel m de ht,
(1957), C F P STUTTERHEIM, 'Mens of dUIvel', m
TlJdschr v Nederl Taal- en Letterk .83 (1967),
K HEEROMA. 'De borch van VroudenrIJc·. In
Idem, 84 (1968), IDEM. 'AugusttJnkens Melhed',
mldem. 84 (1968), CF P STUTTERHEIM. 'Raadsel
of grap? Nogmaals AugustlJnken's klacht', In
Idem, 85 (1969), D COIGNEAU, 'Masscheroens
"waarom", en vier refremen van 1559', m Opstellen
voor A van Elslander Jaarb De Fonteme
(1980-1981) [J J MAK EN J REYNAERTI
Dorlant, Petrus
Ook Dorlandus van DIest, Diesthemius
en Van Doorland, Zuidnederlands prozaschrIjver
(Waalhoven, bij Velp, 1454-Diest
25.8.1507). Studeerde te Leuven vanaf
1472 en trad rond 1475 in het karthuizerklooster
te Zelem bij Diest. Zijn historisch
werk, Corona Cartuswna, een geschiedenis
van de karthUIzerorde tot 1468, werd door
T. Petreius aangevuld en in 1608 te Keulen
gepubliceerd onder de titel Chromcon Cartuslense.
Hij schreef ook een Hlstone van
S Anna in het Diets (1501), doch redigeerde
zijn overIge hagiografische en ascetische
werken in het Latijn, zoals de levensbeschriJvmgen
van de heilige Anna. van de
heilige Katerina en van Johannes de Evangelist,
de wonderdaden van de heilige
Anna, Vwla ammae, enz. Hij zou bovendien
de auteur zijn van Elckerhjc.
Literatuur: H J J SCHOLTENS. 'De kartUIzer P D en
de Elckerlyc-problemen'. m Ons Geestelijk Erf.
26 (1952). J VAN MIERLO. 'P Dorlandus Dlesthemms.
de dichter van Elckerlyc'. In Idem. 27
(1953). L MOEREELS. m Dlctwnnalre de spmtuahté,
3 (1957), R AUBERT. In DICtwnna,re d'h,stOlre
et de géograph,e eccléslUst'ques, 14 (1960).
R Vos. 'Is P D. de auteur van ElckerhJc?'. In Ons
GeestehJk Erf. 39 (1965). met naschrift door T
AUSEMS. J J PARKER. The Developement of the
Everyman Drama From Elckerly to Hofmannsthal's
Jedermann (1970); J DE GRAUWE, ProsopographlU
CartuslUna Belg,ca (1314-1796)
(1976). IDEM, RepertOrium fontwm h,storlUe medn
aem. 4 (1976), M J M DE HAAN en B J. VAN
DELDEN, De Sp,egel der Zallghe,d van EIkerlIJk
Naar de bewaarde bronnen (1978), A VAN ELS·
177
DORNA
LANDER (ed ), Den Spyeghel der Sallcheyt van
Elckerhjc (1979'), A AMPE, 'P Dorlandus 0
Carth en Dommlcus van Gelre 0 P " m H ellmga
Festschrlft/Feestbundel/Mélanges (1980), L
SWERTS, 'Peter van Doorland en Elckerlyc', m
Tijdspiegel, 37 (1982) [G TOURNOY)
Dorna,Mary
Ps. van Mary Jeanette Stoppelman, Nederlandse
prozaschrijfster (Amsterdam
5.11.1891-ald. 193.1971). Afkomstig uit
Joods middenstandsmilieu. Driemaal gehuwd.
Met haar eerste echtgenoot, de Engelsman
Felix Bowers, verbleef ze in ZuidAmerika
en Duitsland. Haar tweede man,
de DUItser Bruno Wille, zette haar aan tot
schrijven In april 1926 debuteerde ze in
het dagblad Het Volk, en tot april 1929
schreef ze rUIm 100 korte verhalen, gepubliceerd
m versch. Nederlandse kranten,
en ondertekend met Mary Wille of Mary
Dorna.
Haar eerste bundel Wanordelijkheden
rondom een lastig kmd (1933) werd zeer
geprezen door Victor E. van Vriesland,
maar hoewel er nog drie bundels volgden,
zou haar werk praktisch onbekend blijven
tot 1967, toen de bloemlezing Laten we
vader erwtgoOIen verscheen, met een voorwoord
van S. Carmiggelt. In een zeer directe,
levendige en eenvoudige stijl tekent ze
de mensen en gebeurtenissen uit haar omgevmg.
Werken: Onmaatschappelijke voorkeur (1938),
verh , Vmgeroefemngen (1940), verh , MIJn oom
RlCardo (1941), verh
Uitgaven: Een heer om port mee te drmken
(1968), verh , Trammelant met de famûle (1969),
verh ,De wereld van Mary Doma (1970)
Literatuur: T VAN HELMOND, MD 1891-1971
(1977), F KELK, 'Op bezoek biJ MD', m Flarden
en raapseis (1978) [J GOEDEGEBUURE)
Dorrestijn, Hans
178
Nederlands dichter en tekstschrijver (Ede
16.6.1940). Studeerde Nederlandse taal- en
letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam
en was enige tijd leraar. Debuteerde
met een bundel cabaretliedjes, Als de
balken gaan verzakken (1973). Schreef
teksten voor de cabaretgroep Don Quishocking
en voor Herman van Veen. Droeg
ook eigen teksten voor, zichzelf begeleidend
op de piano, opgenomen op de plaat
Bofkont en andere ltedJes (1974). Schreef
voorts samen met W. Wilmink en anderen
de radio- en tv-programma's WIJ en de
wereld, De panorama woensdagshow en de
Stratemaker-op-zeeshow.
Voor kmderen schreef hij poëzie, verhalen
en romans, o.a. Je bent een ltegbeest
(1975), Pleleman, Pleleman (1979) en De
rome vuurtoren (1981).
Werken: Zes Hollandse taferelen (1975), hedJes,
Antl-hondenboek (met F PIJlman, 1976), pr,
MOOI van lelijkheid (1977), p , Met dichtgeknepen
keel (1978), verh ,GUlchelheû (1979), p ,Het
graf van Couperm (1981), verh
Literatuur: J DIEPSTRATEN en SJ KUIPER, In DIChters,
mtervlews (1980), REKKERS, 'H 0', In
Lexlconjeugdlit (1984) [GJ VAN BORK)
Dosfel, Lodewijk
Vlaams dichter en toneelschrijver (Dendermonde
25.3.1881-ald 27.121925). Studeerde
rechten te Leuven, was stichter van
het tijdschrift Jong Dletschland, redactiehd
van Dletsche Warande & Belfort; een
der voornaamste leiders van de kathoheke
Vlaamse Beweging.
Werken: Gedichten (1900), Verzamelde opstellen
en gedichten (1907), Wereldemde (1908), t ,Joas
(1908), bijbels spel, Cyrlel Verschaeve (1920),
essay
Uitgave: J PERSYN (ed), Verzameld Iherk, 7 din
(1927-1933)
Literatuur: A DE BRUYNE, L D 1881-1925 (1967),
P J A NUYENS, De katholieke L D , ZIJn wereld,
ZIJn tijd (1981), A DE BRUYNE, L D , een levensbeeld
(1982) [w DE GRAER)
Dousa, Ianus
Eig Jan van der Does, heer van Noordwijk,
Nederlands filoloog, historicus en dichter
(Noordwijk 5.12.1545-'s-Gravenhage 8.10.
1604). Humamst en staatsman. Studeerde
te Leuven, Douai en PariJs, waar hij contact
had met de Pléiade. Sinds 1566 terug in
Holland, koos hij ca 1571 de zijde van Oranje.
Hij speelde een hoofdrol bij het beleg
van Lelden (1574) en had een groot aandeel
m de oprichting aldaar van de eerste
Noordnederlandse universiteit (1575),
waarvoor hij, m ZIjn functie van curator, de
geniale Justus Lipsius en de nog grotere
Josephus Scaliger naar Leiden WIst te
halen. In 1585 werd hij de eerste universiteitsbibliothecaris
en in samenhang daarmee
hIstOriograaf van Holland. In deze
Jaren maakte hij ook deel uit van gezantschappen
naar Engeland. In 1591 werd hij
hd van de Hoge Raad te 's-Gravenhage,
maar bleef curator der Leidse universiteit.
Dousa debuteerde als NeolatiJns dichter in
1569 met een bundel Eplgrammata en
andere gedichten. Dit werk getuigt van een
grote vertrouwdheid met de Latijnse dichters
uit de oudheid, vooral de lyrici en Martialis,
maar ook met de NeolatIJnse poezie
(MarulIus, Pontanus, Sannasarius, Secun~
D=ROST
dus). De Nova poemata uit 1575, een jaar
later gevolgd door een in omvang verdubbelde
tweede druk, is ten nauwste verweven
met de contemporaine gebeurtenissen
in Holland en Leiden. De bundel bevat
belangrijke historische gegevens over het
beleg en over de stichting van de universiteit.
Dousa's verblijf in Engeland als gezant
der Staten vindt zijn weerspiegeling in de
Odae Bntanmcae (1586).
De waarde van Dousa's Nederlandse poëzie
werd reeds door Constantijn Huygens gering
geacht. Enkele gedichten werden uitgegeven
in werk van Melis Stoke, Waghenaer,
Heinsius e.a. De Secundusvertalingen
en een elegie aan Gruterus vonden pas
in de 19de eeuw een uitgever. Als filoloog
maakte Dousa tekstuitgaven van en commentaren
op Latijnse dichters (lyrici,
Plautus). Op het gebied der vaderlandse
geschiedenis, waarmee hij zich vrijwel geheel
zijn leven heeft beziggehouden, beschreef
hij de periode der graven van Holland
in de Latijnse Annales, waarvan hij
eerst een metrische versie uitgaf (1599) en
vervolgens een in proza (1601).
Dousa's betekenis voor literatuur en cultuur
in de Jonge republiek moet tevens
afgemeten worden aan de stimulerende
mvloed op zijn omgeving. De eerste generatie
van studenten, met figuren als Baudius,
Benedicti, Blijenburg, Grotius en Heinsius,
brachten, mede onder zijn invloed,
Latijnse poëzie en filologie tot ongekende
bloei. Ook Dousa's eigen kinderen - men
sprak wel van de Dousa-Pléiade - leverden
hieraan hun bijdrage.
Ianus Dousa Filius, zijn hoogst begaafde,
om zijn vroege dood zeer betreurde oudste
zoon (16.1.1571-26.12.1596) was het evenbeeld
van zijn vader. Hij volgde hem op als
bibliothecaris, gaf versch. van zijn werken
uit en voltooide ook zelf werken op het
gebied van de Nederlandse en Latijnse
poezie (Poemata, 1607, 1704) en van de
filologie. Hij redigeerde een groot deel van
de bovengenoemde Annales in proza. Georgius
Dousa (5.3.1574-okt. 1599) publiceerde
o.m. een verslag van zijn reis naar
het Nabije Oosten (De ttmere suo Constantmopolttano,
1599). Franciscus Dousa
(5.3.1577-11.12.1630) bracht met behulp
van materiaal van zijn vader de eerste uitgave
van de verzamelde fragmenten van
Lucllius tot stand (1597) en verder een uitgave
van de Eptstolae van Scaligers vader
Juhus Caesar (1600). Theodorus Dousa
(3.11.1580-7.6.1663) ten slotte gaf een kroniek
van Constantinopel uit (1614) en een
verzamehng echogedichten, waarin ook gedichten
van zijn vader voorkomen (1638).
Literatuur: GELLINGER, Geschlchte der neulatelmschen
Lynk m den Nlederlanden (1933); B.A
VERMASEREN, m BIJdr en meded v h Hlstonsch
Genootschap, 69 (1935), JA. VAN DORSTEN,
Poets, Patrons, and Professors (1962), C.L. HEES.
AKKERS, J D en ZIJn vnenden (1973), IDEM, Praecldanea
Dousana (1976); IDEM, 'Zes Vlercante
witte manden', m Boeken verzamelen, opstellen
aangeboden aan Mr J R de Groot (1983).
[c L HEESAKKERS)
Douwes Dekker, Eduard
Zie Multatuli
Droogenbroeck, Jan van
Eig. Joannes Amandus van Droogenbroeck,
Vlaams dichter en prozaschrijver
(St.-Amands 17.1.1835-Schaarbeek 27.5.
1902). Onderwijzer, muziekleraar en rijksambtenaar.
Leerling van Van Beers en volgeling
van Dautzenberg, die hij beiden
overtrof. In 1866 gaf hij onder de schuilnaam
Jan Ferguut Makamen en Ghazelen
Uit (de makame is een berijmd prozagesprek
met versjes doorweven en de ghazele
een Perzische versvorm, vooral aan wijn en
liefde gewijd). De bundel Spreuken en
Sproken (1891) bevat oosterse wijsheid en
beeldrijke verhalen. Intussen had hij cantateteksten
geschreven, o.a. Torquato Tasso's
dood (1873), Camilens (1879) en De
morgen (1887), die werden bekroond. Al
dat 'toveren met woorden en klanken',
zoals hij het noemt, haalde het echter niet
bij de bundel ongekunstelde, zangerige
kindergedichten in Dtt ZIJn zonnestralen
(1873), die in 1907 een negende, vermeerderde
druk beleefden.
Werk: Gedichten (1894)
Literatuur: S DAEMS, J A v D (Jan FerguutJ
(1887), J. MUYLDERMANS, 'Levensschets van
J v D ',m Jaarboek der Kon VI Acad ,22 (1908),
M VAN DEN BOSSCHE, 'Blbhografie van en over
J A v D., alias Jan Ferguut', m Heemkundig
Jaarboek (1971), P SERVAES, 'J.v.D " m Idem; J
WITTEBOLS, 'Over dichter J v D en miJn oude
bloemlezmgen', m TlJdmgen BeatnJsgezelschap,
14 (1978-1979) [J VERCAMMEN)
Drost, Aarnout
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
15.3.1810-ald. 5.11.1834). Studeerde theologie
aan het Athenaeum Illustre in Amsterdam,
waar hij mvloed onderging van
prof. D.J. van Lennep; van 1829-1833 in
Lelden. Vertaalde enkele kinderboeken uit
het Duits. Publiceerde in 1832 anoniem
179
DROSTE
Hermlngard van de EIkenterpen. Stichtte
met Heye in 1834 De Muzen, een letterkundig
tijdschrift waarvan slechts zes
nummers verschenen met gedichten en kritieken.
Twee prozastukken, Het Altaarstuk
en Meerhuyzen, staan in de Almanak
voor het Schoone en Goede, resp. voor 1833
en 1834. Na zijn vroegtijdige dood verschenen
twee delen Schetsen en Verhalen,
waarin De Augustusdagen, uitgegeven
door Bakhuizen van den Brink, Potgieter
en Heye (1835-1836). De eerste twee bewerkten
het daarin tevens opgenomen
werk De pestilentIe van KatwIJk.
Drosts belangrijkste boek blijft de historische
roman Hermlngard van de EIkenterpen.
Hij bereikt hierin door zijn strakke
taalgebruik een hoger niveau dan Van Lennep
en overtreft de door hem beïnvloede
Bosboom-Toussaint in bondigheid. Hij
doet echter voor de laatste onder in psychologisch
opzicht. Toch kan men spreken van
een goed gecomponeerde, boeiende roman,
die in Nederlandse verhoudingen tot de
voortreffelijkste verhalen van de 19de
eeuw gerekend mag worden.
Uitgaven: De pestilentie te KatWIjk (1625) (1906,
1943'), mi van A VERWEY en taalk. aant. door
CG N DE VOOYS, P N VAN EYCK (ed.), Hermmgard
van de EIkenterpen (1939), Schetsen en
verhalen (1953), mgel en van aant voorz door G
KAMPHUIS
Literatuur: J M DE WAAL, AD (1918), dISS., G
KAMPHUIS, 'Religieuze achtergronden m A D 's
"Hermmgard van de EIkenterpen" ',m Tljdschr
v Nederl Taal- en Letterk ,90 (1974); IDEM, 'Het
verhaal v Welf en de Germ. oudheid m D's "Hermmgard"
',m Idem, 91 (1975), IDEM, 'Een
onbekend portret van AD', m Jaarboek Amstelodamum,
69 (1977) [H A WAGE)
Droste, Coenraet
Noordnederlands toneeldichter (Dordrecht
aug. 1642-'s-Gravenhage mei 1734).
Schreef treurspelen en enkele blijspelen,
geheel in de Frans-classicistische trant en
bijeengebracht in twee delen: De Haegse
Schouburg (1710-1714). Hij bewerkte ook
nationale stof, zoals Flons de VIjfde en
Vrouwe Jacoba van Beyeren. Hij vertaalde
de Odyssea (1719) en de Ilws (1721), en
berijmde zijn levenservaringen als militair
m Verversing van geheugems (1723; in
1728 herdrukt als Overblijfsels van geheugchems
der bIsonderste voorvallen In
het leeven van C Droste In veld en zeeslagen).
Literatuur: R FRUIN, m Overblijfsels (1879')
[G STUIVELING)
180
Dubois, Pierre Hubert
Nederlands dichter, prozaschrijver en criticus
(Amsterdam 2.7.1917). Werkte van
1942 tot 1949 als journalist te Brussel en
van 1952 tot 1980 als kunstredacteur van
Het Vaderland; was redacteur van Het
boek van nu. Debuteerde in Crltenum met
een (in 1940 uitgewerkte en afzonderlijk
verschenen) studie over A.C. Willink; publiceerde
enkele bundels verstild-meditatieve
poëzie en vond een eigen toon met
Qwa absurdum (1948), waarin vooral de
aan Amsterdam gewijde verzen opVielen.
Een keuze uit zijn poëzie bracht hij bijeen
in Ademhalen (1956). Zeer fijnzmnige en
gerijpte poezie bevat de bundel Spinrag
van tiJd (1977). Behalve een aantal persoonliJke
essays (Een houding In de tIJd,
1950; Voor eIgen rekening, 1954; Het geheIm
van Antaws, 1966; MettertIJd, 1971;
De verleIding van Gogol, 1976), schreef
Dubois enkele romans, die eveneens een
beschouwelijke inslag hebben.
Een vinger op de lIppen (1952) IS gemspireerd
op het leven en de dood van Savonarola,
doch de auteur distantieert ZICh van
de historie door zijn hoofdpersoon een
andere naam te geven; in hem voltrekt zich
de twijfel van de moderne mens.
De ontmoeting (1953) beschrijft enkele
mislukte hefdeservarmgen van de al te
bewust levende en daardoor tot gewoon
geluk onbekwame kunstenaar. In zIJn roman
In staat van beschuldIging (1958)
tracht de hoofdpersoon zijn omgeving en
daarmee Zichzelf te ontvluchten, zonder
nochtans van zijn schuldgevoelens vrij te
komen. Een boeiend doch met geheel geslaagd
experiment was Zomeravond In een
kleine stad (1970), een vlechtwerk van dne
verhalen die op een bepaald punt samenvallen.
Dubois schreef voorts korte monografieen,
F BordewlJk (1953), Jan van NIJlen
(1960), Maunce Glllwms (1966), Over Allard
Plerson (1978) en Over George Slmenon
(1978). Samen met Karel Jonckheere
en Laurens van der Waals stelde hij Facetten
van de Nederlandse poeue (1955)
samen. Zijn voorliefde voor de Franse cultuur
blijkt Uit de belde bundels verkenningstochten:
SchnJvers In hun landschap
(1972 en 1977). Ook verzorgde hij de publikatie
van een reeks brieven, geschreven
door Marcellus Emants, van wie hij een
voortreffelijke en omvangrijke bIOgrafie
voltooide (Marcellus Emants, een schrlJversleven,
1964), die met de Henriette
Roland HolstprIJs bekroond werd. Ook verwierf
hij de Prijs van de literaire kritiek
1966.
Werken: In den vreemde (1941), p, Het gemIs
(1942), p ,De semaphoor (1945), p ,Het binnenste
bUIten (1968), essay, Najaar (1982)
Literatuur: J DE CEULAER, In Te gast bIJ Nederlandse
auteurs (1966), C J E DINAUX, In HerZIen
bestek (1974), D VRIESMAN, 'D ,een verstandelijk
peSSimist', In De VI GIds, 60 (1976), W M ROG.
GEMAN, interview, In BeroepsgeheIm, dl 2 (1977),
Dlmensle,6 (1981-1982), P H D -nummer
[G w HUYGENS]
Duinkerken, Anton van
Ps van Wilhelmus Johannes Maria Antomus
Asselbergs, Nederlands dichter, essayist
en lIterair-historicus (Bergen op
Zoom 2.1.1903-NiJmegen 27 7.1968). Ging,
na studie aan rooms-katholIeke leergangen
te Tilburg, in de journalistiek (De TIJd,
1927). Redacteur Roepmg (1927-1928), De
Gemeenschap (vanaf 1929), De GIds (vanaf
1934) en Dletsche Warande & Belfort
(vanaf 1945). Ontving Van der Hoogtprijs
(1933), eredoctoraat Leuven (1937), C.
Huygensprijs (1960) en P.C Hooftprijs
(1966). Werd in 1940 bijzonder hoogleraar
Vondelstudie te Leiden, m 1948 hoogleraar
kunstgeschiedenis aan de Maastrichtse
academie, in 1952 hoogleraar letterkunde
te Nijmegen Speelde een leidende rol in de
bewegmg der katholIeke Jongeren m de letterkunde
tijdens het interbellum. Bij het
Uiteenvallen van de Gemeenschap-groep
voor WO II keerde hiJ Zich resoluut tegen de
ontluikende totalitaire tendenzen: werd
door d~ bezetter gegijzeld (St. Mlchielsgestel,
1942).
In zIJn ongewoon veelZijdig en omvangrijk
oeuvre toont Van Duinkerken zich de
strijdbare, welsprekende en erudiete voorvechter
van de rooms-katholieke cultuur m
Nederland, daarmee Alberdingk ThiJms
emancipatiestreven voortzettend. Zijn
poeZIe, ongecompliceerd in het weergeven
van de eenvoudige vreugden en smarten
des levens, van de Brabantse gulheid en
vroomheid, wordt scherp hekelend, waar
hiJ Zich tegen farizelsme of de benepen
'Hollandse' mentaliteit keert (o.m. Lynsch
labyrmth, 1930; Hart van Brabant, 1936;
TobiaS met de engel, 1946).
Groot IS zijn verdienste als pleitbezorger
van een rUim opgevat katholiek humaniSme
dat hij hartstochtelijk verdedigt, zowel
tegen ondogmatisch humanisme (Hedendaagse
kettenjen, 1926, 1946") en heidens
VitalIsme (Katholiek verzet, 1932), als tegen
een kortzichtig burgerlijk puritanisme
DULLAERT
(Verdedlgmg van carnaval, 1928; Verscheurde
chnstenheld, 1937). Scherp IS
zijn diagnose van de crisis die westerse cultuur
en christelijk bewustzijn doormaken
(Legende van den tiJd, 1941; Mensen en
menmgen, 1951).
Met name sedert zIJn hoogleraarschap te
Nijmegen heeft zijn werkzaamheid zich
verplaatst van de apologetiek naar de literatuurstudie
(Vondel, tachtigers, ook moderne,
o.a. Franse literatuur) in alle vormen
van kritiek vla essay (Antoon Coolen,
1949; Ascese der schoonheId, 1946, over A.
Roland Holst) tot lIterair-historische werken
(Het tijdperk der vermeuwmg van de
Noordnederlandse letterkunde, 1952). BelangriJk
IS zijn reeks uitvoerige bloemlezingen
Uit de rooms-katholieke letterkunde.
Werken: Achter de vuurhJn (1930), essays, Het
wereldorgel (1931), p ,Bloemlezing UIt de kathoheke
poeue van de vroegste tlJden tot heden, 3
din (1932-1939), Welaan dan, beminde gelOVIgen
(1933), De menschen hebben hun gebreken
(1935), Nederlandsche vromen van den nieuwe
tlJd (1941), WaaIend plUIS (1944), P ,Het tweede
plan (1945), Waarom Ik zo denk (1947),
Begnp van Rome (1948), Over de bhJvende waarde
van verzetspoeue (1955), Beeldenspel van
Nederlandse dIchters (1957), GUldo GezelIe
1830-1899 (1958), Vlamingen (1960), Festoenen
voor een kerkportaal (1966), essay, Gorter, Marsman,
Ter Braak (1967), essay, NIjmeegse colleges
(1968)
Uitgaven: Verzamelde gedichten (1957), Verzamelde
geschnften, 3 din (1962)
Literatuur: G KNUVELDER, Bouwers aan eIgen cultuur
(1934), F VAN OLDENBURG-ERMKE, Van
Alberdlngk ThIjm tot V D en Kuyle (1935), M
TER BRAAK, Het chnstendom, twee getu'gemssen
(1937,1945'), H BRUNING, Verworpen chrlstendom
(1938), HA GOMPERTS, Katastrofe der
scholastlek (1940), IDEM, Jagen om te leven
(1960'), Roeping, 29 (1953), A v D -nummer,
D,etsche Warande & Belfort, 108 (1963), A v D -
nummer, Brabantla, 12 (1963), A v D -nummer,
P BRACHIN, 'A v D', In Ontmoetingen (1971'),
met blbl, J DE CEULAER, In Te gast bIJ Nederl
auteurs (1966), L,ber amicorum In memOrlam
A v D = Raam, 47 (1968), A v D 1903-1968
(KRO, 1968), J FLORQUlN, interViews, In Ten hUize
van ,dl 1 (1971'), G PUCHINGER, In Ontmoetmgen
met ltteratoren (1982) [w GOBBERS]
Dullaert, Beiman
Noordnederlands dichter (Rotterdam 6.
2.1636-ald. 6.5.1684). Zoon van een welgesteld
korenkoper. Opleidmg tot schilder,
als 16-jarige m de leer bij Rembrandt. Na
ongeveer vier Jaar te Amsterdam te hebben
gewoond, terug naar Rotterdam; van 1665-
1667 diaken, van 1670-1672 ouderling van
de Waalse kerk; van 1672-1674 hoofdman
van het Rotterdamse St.-Lucasgilde. Zeer
181
DULLAERT
zwak gestel. Ongehuwd. Stierf na een langdurig
lijden. Van zijn geloofszin getUigen
zeven prozavertalingen van Franse stichteliJke
werken.
Pas in 1719 gaf zijn bewonderaar David van
Hoogstraten te Amsterdam uit: H Dullaerts
gedLchten, met een 'Kort Berecht
wegens het Leven van H.D.'. De uitgave is
slordig en slecht verzorgd. Behalve een
aantal gelegenheids-, graf- en lofdichten
schreef Dullaert vooral geestelijke poezie.
Zijn beste werk wordt gekenmerkt door een
groot technisch vakmanschap: paradox,
antithese en hyperbool bijv. worden op
knappe wijze door hem toegepast. Zijn religieuze
innigheId IS van een karakter dat
men m de Nederlandse 17de-eeuwse literatuur
met vaak aantreft en dat doet denken
aan de verinnerlijkte kunst van Rembrandt;
zIj geeft zijn werk iets dat de
moderne mens aanspreekt. Na een voorbijgaande
bewondering ten tijde van de preromantIek
(Bellamy), vond hij pas bij Verwey
volledIg erkenmng. Van zijn schilderwerk
is m Nederland vooral nog bekend 'De Urinedokter'
(Groninger Museum voor Stad
en Lande).
Uitgaven: J GRESHOFF, H D (1923), bloeml ,p.e A
VAN PUTTE, H D, dl 2 (1978)
Literatuur: A VERWEY, In Stille toernoOien (1900,
J WILLE, H D Zijn leven, omgeving en werk met
herdruk van ZIJn meeste gedichten (1926), G A
VAN Es, Barokke lYriek van protestantsche dichters
In de zeventiende eeuw (1946), K HEEROMA,
Protestantse poeZIe der 16de en 17de eeuw, dl 2
(1950), A VAN DUINKERKEN, Beeldenspel van
Nederl dichters (1957), K PORTEMAN, Inleiding
tot de Nederl emblematala (1977), P e A VAN
PUTTE, H D , 2 din (1978) [w J C BUITENDIJK]
Dullaert, Joan
182
Noordnederlands (toneel)dichter (Rotterdam
17de eeuw). Van hem zijn weinig
levensfeiten bekend. Hij is wsch. in Rotterdam
geboren en heeft o.a. m Woerden en
Amsterdam gewoond.
Als toneeldichter had hij enige naam; de
meeste van zijn stukken hebben meer
drukken gekend en zijn tot in de 18de eeuw
opgevoerd. Hij was een tegenstander van
Nil Volentibus Arduum en was tegen betaling
van de toneelschrijver. Zijn gedichten
komen slechts in bloemlezingen voor.
Oorspr. stukken van zijn hand zijn o.a.
Karel Stuart of Rampzahge Majesteit
(1652), in navolgmg van Vondel, en Alexander
de Medlcis of 't Bedrooge betrouwen
(1653). Verder schreef of vertaalde hij De
regeerkunst of WIjze leermeester (1667),
De standvastige Prmces of Bedrogen stlefmoeder
(1669), Flavw en Juhelle of De
getemde dartelhelt (1679), Mandates
(1679), naar Racine, en IfLgeme m Aulls
(1679). Van hem zijn ook nog twee prozawerken
bekend, Verlost Jeruzalem (1656)
naar Tasso en HistOrie van Hendrik de
Groote (1678).
Literatuur: J A WORP, In Gesch van het drama en
van het toneel In Nederland (1904), E D BAUMANN,
In Johan van BeverwlJck In leven en werken
geschetst (1910) [p M M KROONE]
Dullemen, Inez van
Nederlandse prozaschnjfster (Amsterdam
1311.1925). Dochter van de schrijfster Jo
van Dullemen-de Wit. Schreef aanvankelIJk
vooral novellen in een zeer verzorgde,
bloemrijke stijl, doortrokken van een sfeer
van melancholieke dromerigheid, waarvan
de keerzijde een wat onbestemde vaagheid
was.
Een omslag m haar oeuvre werd bereikt
toen ze het lot van anderen maakte tot een
reflex voor zelfbespIegeling. Aan het begin
van die ontwikkeling staan haar twee bundels
reisbrieven uit de V.St. In hetzelfde
land m de 19de eeuw speelt haar roman
LUIzenjournaal (1969), handelend over de
vestiging van de sekte der mormonen in
Salt Lake City. In Vroeger is dood (1976)
beschrIjft ze op sobere en indringende wijze
de fysieke aftakeling en het overlijden van
haar ouders.
Met haar echtgenoot, de toneelregIsseur
Erik Vos, bewerkte ze in 1971 de Bacchanten
van Euripldes.
Werken: Ontmoetmg met de andere (1949), nov,
Het Wiel (1950), nov, Het verzUim (1954), nov,
De schaduw van de regen (1960), nov, Een hand
vol vonken (1961), nov, Op zoek naar de olifant
(1967), relsbr , Logeren op een vulkaan (1971),
relsbr ; Een ezeldroom (1977), rNsbr , De vrouw
met de vogelkop (1979), r , EeUWig dag, eeuwig
nacht (1980, relsbr ,Na de orkaan (1983), verh ,
Een zwarte hand op miJn borst (1983), relsbr
Literatuur: A KOERTS, InterView, In OpZIJ, 9 (1980,
M TJOENG, InterView, In Ltterama, 15 (1980-
1980, F VAN DIJL, InterView, In Bzzlletm, 10
(1981-1982) [J GOEDEGEBUURE]
Duribreux, Gaston
Vlaams romanschrijver (Oostende 28.
5.1903). Hotelier. Schreef vissersromans:
Bruun (1939), De laatste vissers (1940), De
Roeschaard (1943), Het gouden zezl (1951).
Voor die werken ontving hij de Lode Baekelmanspnjs
van de Koninklijke AcademIe
voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.
Ook bij zijn andere romans betrekt hij de
zee als morele krachtbron.
Deze auteur IS een getormenteerde persoonliJkheid,
bezeten door een kuisheidsfanatisme,
wellicht een trauma uit zijn jeugd
ZIJn herinneringen daaraan Uit de tijd van
wo I beschrijft hij In De grote Hemme
(1950) en Het wrede spel (1960). DaarIn
staat overspel centraal, evenals in Derma
(1942) en Kantwerk en zwanen (1958).
Alles draalt om de begrippen zonde en boete
of straf, zoals ook In De zure druwen
(1952) dat tijdens wo II speelt en hoofdzakelijk
het verzet behandelt van de zonen
van hen die wo I beleefden. In De bron op
de berg (1945) IS die bron een surrogaat van
de zee. Het IS een gewetensroman, evenals
Tussen duwel en dIepzee (1953), roman
van de wrok. Het menselijk geweten en verantwoordeliJkheidsbesef,
de eenzaamheid
en de drang naar heldhaftigheid zijn terugkerende
motieven In het werk van deze
Introverte en toch strijdbare auteur. In De
parabel van de gehate fanzeeer (1955) en
De parabel van de gehefde tollenaar
(1956) zet hiJ zich af tegen wat hij 'het verschiJnsel
van de zondenmystiek in de moderne
katholieke problemenroman' noemt.
Typerend IS de titel van zijn roman: Ballade
van de hopeloze zuwerheld (1971).
Werk: Een dam In de trJd (1983)
Uitgave: Tussen duwel en drepzee (1980), met mi
van GADE.
Literatuur: L SOURIE, Mens en kunstenaar, dl 1
(1956), B F VAN VLIERDEN, 'Het herOIsme m het
werk van GD', m Streven, X, 9 (1957), J DE
CEULAER, m Te gast biJ VI auteurs (1962), A
SMEETS, 'G D ',m VWS-Cahter, 3 (1968); P HARDY,
'G D Zee en oorlog', m Idem, 4A (1970)
[J VERCAMMEN]
Durnez, Gaston Cyriel
Vlaams dichter, prozaschrijver en Journalist
(Wervik 9.9.1928). Kunstredacteur van
het Brusselse dagblad De Standaard. Was
Initiatiefnemer tot de EncyclopedIe van de
Vlaamse Bewegmg waaraan hij ook meewerkte
en waarvoor hij in 1974 de Orde van
de Vlaamse Leeuw kreeg.
Debuteerde in 1954 met mild humoristische,
soms dartel nonsensikale gedichten
In Muzemssen, later gevolgd door enkele
bundels in hetzelfde genre: RIjmenam
(1956), Wûtzang (1960) en Homkoorts
(1962). In 1963 bundelde hij luchtige, volkse
verhalen met een vleugje satire in Slalom.
In datzelfde jaar verscheen zijn essay
over Mana Rosseels en een novelle KermIS.
Journalistiek werk over Belgen en Nederlanders
verscheen in Denkend aan Nederland
(1968) en MIJn leven onder de Belgen
(1970)
DUYM
Werken: Dwzend kussen voor redereen (1965), relscurs,
Srre (1966), Jeugdp, Zondag In de week
(1969), curs , Jullre worden later gek dan WIJ
(1971), pr ,Klelnbeeld (1973), pr ,KIJk, paps, een
Belg (1973), pr, Sun Corner Bar (1980), curs,
Een vogel In de bnevenbus (1981), curs , Vlaamse
schrrJvers, vrJfentwlntrg portretten (1982)
Literatuur: J DE CEULAER, 'G D, melanchohsch
Journahst', m Elf tWlntrgers (1971), K JONCKHEERE,
'G D', m Toon miJ hoe Je schrrJft (1972)
[GJ VAN BORK]
Duym, Frederik
Noordnederlands toneelspeler en schrijver
(Amsterdam ca 1674-?). Zijn eerste stuk,
De gemartelde deugd bmnen Thorn
(1728), IS van belang omdat hierin gepleit
wordt voor godsdienstvrijheid. Zijn andere
werken zijn: De vlugt van Hwg de Groot
(1742), Menahppe (1743), De Slcûwansche
vesper (1743), De broedermoord der
De WItten (1745), Het leven verwekt m
den doode (1745), een bewerking naar een
novelle van Boccaccio, en Alexander en
Artemlsse (1751). Verder schreef hij
'vreugdezangen' en herdenkingsgedIChten.
[PMM KROONE]
Duym,Jacob
Zuidnederlands toneelschrijver en historicus
(Leuven 1547-Mutsebrouck, Brabant,
vóór 1624). Vestigde zich, nadat zijn militaire
loopbaan als prinsgezinde in gevangenschap
(1585-1586) was geëindigd, te
Lelden, waar hij als dichter en historicus
een der belangrijkste leden werd van de
Brabantse rederijkerskamer d'Oralgne Lelie
In de zes mIn of meer allegorische toneelstukken,
gebundeld In het Splegelboeck
(1600), VIndt men versch. renaissancistische
elementen, zoals een indeling in Vijf
bednjven, het gebruik van de Franse alexandriJn
en het kiezen van klassieke stof.
Zijn Ghedenckboeck (1606) bevat zes historische
spelen, w.o. één op de val van Antwerpen
en één op de dood van Oranje. In
1608 keerde hij naar de zuidelijke Nederlanden
terug.
Uitgave: L F A SERRARENS en N C H WIJNGAARDS
(ed ), J D Het moordadlch stuck van Balthasar
Gerards, begaen aen den Doorluchtighen Prlnce
van Oralgnen, 1584 Vergeleken met Aurracus
swe lIbertas sauCIa (1602) van Damel HeInsLus
(1977)
Literatuur: K POLL, Over de toneelspelen van den
Leldschen rederrJker J D (1898), E VAN EVEN,
'De krijgsman en dichter J D', m Versl en
Meded Komnkl VI Acad (1901), J PRINSEN, m
N NBW, I (1911), G A VAN Es, m Gesch van de
ht der Nederlanden, 3 (1947), H TH OOSTENDORP,
'De mvloed van de Spaanse tragikomedie
"La Celestma" op emge Nederl toneelschriJvers',
m Nieuwe Taalg , 57 (1964) [G STUIVELING]
183
DUYSE
Duyse, Prudens van
Eig. Prudentius Joannes Maria van Duyse,
Vlaams dichter (Dendermonde 17.9.1804-
Gent 13.11.1859). Slaagde in 1823 voor het
examen van kandidaat-notaris, was enige
tijd werkzaam als notarisklerk te Laken;
studeerde rechten te Gent. Leraar en stadsarchivaris
te Gent, waar hij het genootschap
'De Tael is gantsch het Volk' hielp
stichten. De vruchtbaarste dichter van zijn
tijd, wel 'de laatste rederijker' genoemd.
Schreef vele gelegenheidsgedichten, w.o.
De spellIngsoorlog (1842). Zijn eerste publikatie
was het in 1827 bekroonde Lofdicht
op de Nederlandsche tael (1829). Hij
drong als eerste op literaire vernieuwing
aan m De wanorde en omwenteltng op den
Vlaemschen zangberg (1830). Bij het uitbreken
van de revolutie week hij naar het
Noorden Uit, waar een bundel Gedichten
(1831) verscheen, keerde terug en promoveerde
in de rechten te Gent in 1832. Hoewel
vurig flamingant schreef hij ook talrijke
gedichten in het Frans. Bleef na 1850,
toen jongere dichters opkwamen, nog zeer
in aanzien. Zijn Verhandeling over den
Nederlandschen versbouw (2 din., 1854)
werd in 1848 reeds bekroond. In 1860 viel
hem postuum de vijfjaarlijkse Staatsprijs
voor de Vlaamse letterkunde ten deel.
Werken: DIchtstuk over den heldenmoed der Vlammgen
tegen de Franschen betoond onder het
bestuur van den graaf Guy van Danplère (1825),
Gnekenland,lterzang Waterloo, kantate (1826),
De Gentsche vaderbeul (1839), Vaderlandsche
pony, 3 din (1840), Antoon van Dyck, of De reIs
naar Jtalte (1841), Godfned, of De godsdIenst op
't veld (1842), Natalta (1842); Het klaverblad
Romancen, legenden, sagen (1848); De zang van
den Germaanschen slaaf (1848), GedIchtjes voor
kmderen (1849), NIeuwe kmdergedlchtJes
(1849), Jacob van Artevelde (1859)
Uitgaven: Nagelaten gedIchten, 10 din (1882-
1885), P STERKENS-CIETERS (ed), Bloemlezmg
UIt ZIJn dIchtwerk (1942)
Literatuur: F DE POTTER, VolledIge chronologIsche
ltJst der werken van P v D (1862), J MICHEELS,
P v D , ZIJn leven en zIJn werken (1893), M RooSES,
LetterkundIge studlen (1894), V DE MEYERE,
PvD (1907), J CRICK, PvD 1804-1859
(1945), W VAN EEGHEM, P v D herdacht, 1804-
1859 (1963), J DECAVELE, 'P V D. als stadsarchlvans
van Gent', m HeemkundIge Krmg De OostOudburg
Jaarboek 1973-1974, 11 (1974), F DE
TOLLENAERE, 'De taells gantsch het volk', m Ons
Erfdeel, 24 (1981) [J VERCAMMENEND WELSINK]
Dijk,Otto
184
Ps. van Adrianus Johannes Engelbertus
Odijk, Nederlands toneelschrijver (Vlijmen
7.6.1925). Was aanvankelijk ambtenaar,
daarna dramaturg bij de v ARA en bij
het Groot Limburgs toneel. Redacteur van
het tijdschrift Kentering en toneelmedewerker
van Wending.
Debuteerde als dichter met Traumagle
(1962), maar ontwikkelde zich tot toneelschrijver
en schrijver van radio- en tv-spelen.
In de Jaren zestig wijdde hiJ zich vooral
aan het vormmgstheater Een aantal van
zijn stukken IS gebundeld in De laatste der
kolomalen en andere teleVISiespelen
(1966). Zijn toneelbewerking van Tijl UIlenspiegel
werd in 1979 onder de titel Een
mand vol water gespeeld door de Nieuwe
Komedie.
Werken: Kostwmner, wat IS dat, pa? (1976), t,
Gansch het raderwerk (1977), t
Literatuur: WA SIERE, mtervlew, m De NIeuwe
Lmle (22 10 1975) [G J VAN BORK]
Dijkstra, Jan
Zie Spannmga, Sjoerd
Dijkstra, Waling
Fries prozaschrijver (Vrouwenparochie 14.
8.1821-Holwerd 15.1.1914). In 1840 bakker
te Spannum, vanaf 1861 boekhandelaar te
Holwerd. Dijkstra ontwikkelde zich tot
Fries volksschrijver. Orgamseerde met anderen
voordrachtavonden en was m die tijd
zeer populair. Ook bevorderde hil de Friese
volkszang. Door zIJn afkomst en reizen
door Friesland was hij een goed kenner van
de Friese taal en leerde hij veel gebruiken
die nog m zwang waren, kennen, evenals
nog bestaande volksverhalen.
Zijn werk IS in hoofdzaak rationalistIschmoralistisch;
hij streed voor eenvoud en
waarheid als 'burgerlijke deugden' Was
een aanhanger van de verlichting en hoewel
moralist kon hij predikanten niet zetten en
stak de draak met de eenvoudige belijders
van de gereformeerde waarheid. Als broodschriJver
en redacteur van diverse perIOdieken
moest hiJ veel schrijven, vertalen of
bewerken.
Dijkstra's werk is van belang omdat hij
velen bewoog tot het lezen van Fries; literair
wordt het thans met meer gewaardeerd.
Het geeft wel een blik in het sociale
en morele leven van het Vrijzinnig deel van
Friesland. Van meer en blijvend belang IS
zIJn folkloristische werk: Uit Frteslands
volksleven van vroeger en latpr (1892-
1896) en het Frtesch Woordenboek (1898-
1911), dat hij met hulp van anderen voltOOide.
Literatuur: EB FOLKERTSMA, 'Nel trettJmdeheal
Jler', m De Holder (1928), J W DYKSTRA, W D ,
syn hbben en syn wurk (1949), met blbl ,J PIEza,
dat door een beeldende
BENGA, Koarte Skiedms fan de Fryske Sknftekenmsse
(1957'), F DAM E A, Mar Ik sll strlde
(1971), SJ VAN DER SCHAAF, Skiedms fan de Fryske
blwegmg (1977), K DYKSTRA, Lyts hiinboek
DIJKSTRA
fan de Fryske IIteratuer (1977), SJ VAN DER
SCHAAF, 'De Frîske nysbode', m ft Beaken, 43
(1981), T RIEMERSMA, Proza van het platteland
(1984) IK FOKKEMA]
185
---E---
Eckeren. Gerard van
Ps. van Maurits Esser, Nederlands prozaschriJver
en criticus (Haarlem 29.11.
1876-Wassenaar 22.10.1951). Zoon van de
dichter Isaac Esser en werkzaam in het uitgeversbedrijf.
Van 1906 tot 1929 redacteur
van Den Gulden Wmckel en van 1947 tot
zijn dood van Het Boek van Nu, waarvan
hij medeoprichter was. In deze tijdschriften
en in Groot Nederland publiceerde hij
zijn beschouwingen over literatuur.
Hij schreef een dozijn romans, w.o. Ida
Westerman (1908), De late dorst (1921),
De oogen m den spiegel (1934), en Klopsymfonie
(1950). Zijn bekendste roman is
De paarden van Holst (1946), waarin hij
een treffende evocatIe geeft van de Jongere
generaties Uit de Jaren vlak voor en gedurende
wou.
Werken: OntwIJdmg (1900), r, Donkere machten
(1901), r , De stem die verklonk (1902), r ,
Studies (1902), Om een leuze (1907), r , GUIllepon
Frères (1910), r , Annze Hada, 2 din (1911),
r , De van Beemsters, 2 din (1916), r ,Menschen
en machten (1919), r, De wrok van het bloed
(1922), r , Parade gaat door' (1937), r
Literatuur: B STROMAN, m De Nederlandse roman
(1951), A MARJA, m BUiten het boekje (1954), A
VISSER, m Leven van de pen (1965) [p H DUBOIS)
Eekmar, F.K.
Zie Hartog, Jan de
Ecrevisse, Pieter
186
Vlaams romanschrijver (Obbicht, bij Sittard,
3.6.1804-Eeklo 26.121879). Studeerde,
nadat hiJ reeds een aantal Jaren leraar
was geweest, sedert 1830 rechten te Leuven,
waar hij III 1832 promoveerde. Daarop
vestigde hij zich als advocaat en leraar te
Sittard, waar hij ook lid van de raad was. In
1839 werd hij benoemd tot vrederechter
van het kanton Eeklo; in latere Jaren werd
hij gekozen tot raadslid van deze stad en
had hij zitting in de Provincieraad van
Oost-Vlaanderen.
Als auteur is Ecrevisse vooral van belang
vanwege zijn in de trant van Conscience
geschreven Limburgse romans, waaronder
De bokkenryders m het land van Valkenberg
(1845) dat tot op de dag van vandaag
herdrukt wordt Zijn werken missen psychologische
diepgang, maar zijn met vaart
en verve verteld, hetgeen een verklaring
zou kunnen zijn voor hun langdurige populariteit.
Werken: De Teuten (1844, omgewerkt tot De drossaerd
Clercx, 1846), De verwoestmg van Maestncht,
2 din (1845), Egmond's emde (1850); Het
melhef van Geleen (1858), De vadermoorder
(1859), De gebroeders De Wltt (1859), De kanker
der steden (1860), De stiefzoon, 3 din (1861), De
nzcht Uit de Kempen (1864)
Uitgaven: Volledige werken, 9 din (1878-1880), De
bokkerzJders (1979), met een verantw door A
VAN HAGELAND, Vier verhalen Uit het land van
Zwentlbold (1979), met mi van H J OP DEN
KAMP
Literatuur: J HABETS, 'Levensbericht van P E " m
Publ de la Soc hlst et archéol dans Ie duché de
Llmbourg, 16 (1879), W SANGERS, P Ecrevlsse,
de Limburgse Consclence (1954), De Elk, 4
(1979), P E-nummer, H J OP DEN KAMP, 'P E de
Limburgse Consclence 1804-1879, dl 1-3', m
Maaslandse sprokkelmgen, 2 (1978-1979), 3
(1979-1980) en 5 (1981-1982), AM P P JANSSEN,
'P E en de klaSSieke oudheid', m Hlstorzsch
Jaarb voor het land van Zwentlbold, 2 (1981)
[D WELSINK)
Eeden. Frederik Willem van
Nederlands dichter, toneelschrijver, romanschriJver
en essayist (Haarlem 3.4
1860-Bussum 16.6.1932). Afkomstig Uit
een gezin met grote belangstelling voor
wetenschap en kunst; zijn vader, eveneens
Frederik Willem geheten (1829-1901), was
een bekend botamcus en publiCist; diens
filosofische belangstelling bracht hem tot
het schrijven van brieven aan Schopenhauer
en aan de toen in Nederland onbekende
Nletzsche. De zoon, opgegroeid Juist
bUiten de destIjds nog klellle, besloten
stad, glllg III 1878 medicijnen studeren aan
de universiteit van Amsterdam. De exactwetenschappelIJke
denkWijze en de ervaringen
op de snijkamer hebben zijn gevoelige
natuur diep geschokt. Aan het studentenleven
nam hiJ met enige kritiek en
veel succes deel; in oktober 1882 werd hij
praeses van het corps. Aan de studentenalmanak
had hij toen al enkele bijdragen
geleverd.
Debuteerde In het maandblad Nederland
(1882) en het weekblad De Nederlandsche
Spectator (1883). In de literaire club Flanor
maakte hij kennis met versch. Amsterdamse
jongeren. Zijn belangstelling op Uiteenlopend
gebied, zijn slagvaardigheid en
zijn gaven als organisator en spreker maakten
hem tot meer dan schrijver van een aardig
blijspel zoals Het sonnet (1883) en Het
poortje, of De duwel m Krwmelburg
(1884). Mede aangemoedigd door zijn eerste
successen, stichtte hij in 1885 met
Kloos, Verwey, Van der Goes en Paap het
tweemaandelijks orgaan De Nieuwe Gids
De eerste aflevering, oktober 1885, werd
geopend met De kleine Johannes, ten dele
gemsplreerd door Multatuli's Woutertje
Pieterse, maar grotendeels een in sprookJesvorm
verhulde autobiografie; het is Van
Eedens meestgelezen boek gebleven en
heeft door versch. vertalmgen zIJn naam
ook m het buitenland bekend gemaakt.
Van Eeden schreef dit symbolische verhaal
m de laatste Jaren van zijn studietijd te
Amsterdam; het ontstond uit verlangen
naar zIJn Jeugd in de duinstreek nabij
Haarlem. In de ontmoeting met de elf Windekmd
IS de verbeeldmg aangeduid, in de
avonturen, die Johannes dank zij Windekind
beleeft, vindt men zowel de jeugdliefdes
als de rehgleuze onzekerheden van de
Jonge Van Eeden weerspiegeld. Bij de
Nleuwe-Gldsers, die overigens veel waardering
voor dit verhaal hadden, bestond
tegen de religieus-ethische slotwending bezwaar
Aan de strijd tegen de retoriek van stichtehJke
en vaderlandslievende dichters zoals
Ten Kate nam hij deel door zijn parodistische
bundel Grassprietjes (1885). Nadat
hij in 1886 was gepromoveerd, vestigde hij
zich als arts m Bussum.
Na De kleine Johannes werkte Van Eeden
vooral aan De Nieuwe Gids mee met essays
over hteraire en psychologische onderwerpen.
Mede onder invloed van TolstoJ en
Thoreau nam zijn sociale belangstelling
sterk toe; biJ Marx miste hij de religIeusethische
factor, die voor hemzelf zo belangrijk
was. Toen het sociale vraagstuk door
artikelen van Tak en Van der Goes ter
sprake kwam, nam Van Eeden een eigen
positie in. Vooral de botsing met Kloos in
de Lleven-Nijlandzaak (De Nieuwe Gids
febr. 1892) heeft kwalijke kanten van mystificatie
en rancune. Na de breuk in de
Nwuwe-Gldsredactie (okt. 1893) vervreemdde
hij snel van zijn vroegere vrienden.
Toch is deze tijd literair zeer belangrijk:
in 1894 verscheen het drama-in-verzen
De broeders, m 1897 het romantischhistonserende
drama van liefde en trouw
Lwba, en in 1900 de voortreffelijke psychologische
roman Van de koele meren des
doods. In dit boek is Van Eeden het meest
objectief te werk gegaan. Evenals Eline
Vere van Couperus en Mathilde uit Van
Deysseis roman Een liefde, is ook Hedwig
Marga de Fontayne een pathologische
EEDEN
vrouw van goede afkomst, erfelijk belast en
zwaarmoedig.
Het trieste verhaal m sobere stijl heeft de
ttjdgenoten-critici niet overtuigd. Daarentegen
heeft Albert Verwey gemeend dat
Van Eeden, indien de auteur van dit werk
onbekend ware, zou worden aangeduid als
'de meester van de Koele Meren'.
Ofschoon Van Eeden als psychiater uiterst
belangrijke arbeid verrichtte, besloot hij
zich geheel te wijden aan letterkundig en
maatschappelijk werk. Op het terrein van
een groot landgoed te Bussum begon hij de
Ideahstische kolome Walden. Afkeer van
de stad en terugkeer tot de tuinbouw kenmerken
dit experiment dat ondanks bespotting
een datum betekent in de ontwikkeling
van het Nederlandse socialisme en
dat aandacht en navolging heeft gevonden
tot in Noord-Amerika. Hoe groot de spanningen
soms zijn geweest, toch is Walden te
gronde gegaan door een oorzaak van buiten
af. Na de mislukte spoorwegstaking (1903)
stichtte Van Eeden terwille van de ontslagen
stakers een verbruikscoöperatie; toen
deze door onoordeelkundig beheer failliet
ging. verloor Van Eeden zijn particuliere
bezit dat mede als grondslag had gediend
voor Walden; de kolonie werd in oktober
1907 ontbonden. Het belangrijkste werk
uit deze periode IS De kleine Johannes II
en III (1905, 1906), ironisch van toon en
niet vnj van effectbejag, maar zowel in literair
als m sociaal opzicht karakteristiek.
De ervaringen brachten Van Eeden tot wijzlgmg
van zijn maatschappelijk inzicht,
met behoud van zijn principiële kritiek en
zijn ethisch standpunt. Teruggrijpend op
humanisten als Erasmus en Thomas More,
wilde hij een internationale vriendenkring
oprichten, waarvan de leden krachtens hun
persoonlijk gezag mvloed zouden oefenen
op de politieke en economische machthebbers.
Door zijn internationale contacten,
o.a. met schrijvers als Upton Sinclair in
Amerika, Romain Rolland in Frankrijk en
de psycholoog Sigmund Freud m OostenriJk,
kon Van Eeden een centrale figuur zijn
in deze vorm van sociale actie, waartoe
vooral Duitse intellectuelen zoals Walther
Rathenau, Gustav Landauer en Martin
Buber Zich aangetrokken hebben gevoeld,
maar die door wo I tot mislukking werd
gedoemd. Hoewel Van Eeden deze jaren tot
de vruchtbaarste van zijn leven gerekend
heeft, bereikte zijn werk met toneelstukken
als Mlnnestral (1907) en IJsbrand
(1908) en met dichtwerken als Dante en
187
EEDT VAN MEESTER OOM
Beatnce (1908) en Het Lied van schIjn en
wezen II (1910) zelden meer het niveau van
de penode 1894-1900.
Wo I en de revolutionaire jaren daarna zijn
voor Van Eeden een tijd van nieuwe en
teleurstellende pogmgen, en ook van zelfkritiek
geweest. Zijn redacteurschap van
De Groene Amsterdammer werd geen succes.
Ook persoonlijke ervaringen stimuleerden
hem tot mnerlijke hernieuwing.
Sedert het sterven van zijn zoon Paul
(Pauis ontwaken, 1913) liet het doodsprobleem
hem met meer los. Van een min of
meer spiritistische opvatting wendde hij
zich langzaam naar een typisch-christelijke
visie en tenslotte naar het katholicisme,
dat hij met veel voorbehoud in 1922 openliJk
aanvaardde. Aangetast door een geestesziekte
beleefde Van Eeden een reeks van
tragische ouderdomsJarenj de bescheiden
huldigmg toen hij 70 werd, betrof een geesteszwak
man in de schaduw van de dood. In
het Liber AmIcorum (1930) wekken vooral
enkele bijdragen van buitenlanders de mdruk
van een onvervangbare en onvergankeliJke
grootheid, die Van Eeden zelf zich
wellicht te zeer, maar die het merendeel
van zijn tijd-en landgenoten zich stellig te
weinig bewust is geweest.
Werken: Frans Hals (1884), Don TomblO (1890),
Studies (1890), Ellen, Een lied van de smart
(1891), p ,Johannes Vlator, Het boek van de liefde
(1892), Studies Tweede reeks (1894), Studies
Derde reeks (1897), Enkele verzen (1898); Van de
passlelooze lelie (1901), p., De blijde wereld
(1903), Over woordkunst (1903), Studies Vierde
reeks (1904), De nachtbrUId (1909), Welt Eroberung
durch Heldenllebe (1911), Happy Humamty
(1912), De heks van Haarlem (1915), t, Jezus'
leer en verborgen leven (1919), Het godshuIs m de
lichtstad (1921), Uit Jezus' openbaar leven
(1922), Langs den weg (1925), Jeugd-verzen
(1926), MIJn dagboek, 8 din (1931-1934, dl 9,
1945)
Uitgaven: H G M PRICK en H W VAN TRICHT (ed ),
De brlefwlsselmg tussen F v E en Lod van Deyssel
(1964, 1981'), HW VAN TRICHT, DagboekUItg.
met comm, 4 din (1971-1973), Dromenboek
(1979), met mi van D SCHLUTER, Walden m
droom en daad (1980), met mI. en comm van J S
DE LEY en B LUGER, Het lied van schijn en wezen
(1981'), mgel en toegel door H W VAN TRICHT,
Uit het dagboek van F v E (1982), samengest en
toegel door HW VAN TRICHT; Een bloemlezmg
Uit zIJn studies (1982), samengest ,mgel en van
aant voorz door V M SCHEFFERS; De broeders
(1983), mi en aant van HW VAN TRICHT en 0
PRAAMSTRA, Grassprietjes (1984), mgel. door B
LUGER
Literatuur: L J M FEBER, F v E ontwlkkelmgsgang
(1922), H PADBERG, F v E (1925), G KALFF JR ,
F v E, Psychologie van den Tachtiger (1927);
HW VAN TRICHT, F v E, denker en strijder
(1934, 1978'), A VERWEY, F v E (1939), G STUI.
188
VELlNG, 'F V E., Tachttger of NIeuwe GIdser', m
Rekenschap (1941), He RUMKE, Over F v E s
'Van de koele meren des doods' (1964, 1972'),
Meded van het FrederIk van Eeden-Genootschap,
H SCHIPPERHEIJN (ed ), Over 'Van de koele
meren des doods' (1976), J M WELCKER, 'Walden
1898-1907', m Heren en arbeiders m de vroege
Nederlandse arbeldersbewegmg 1870-1914
(1978), Llterama, 16 (1981-1982), F v E -nummer,
M BAECK, Omtrent de sociale Ideeendrama's
van F v E (1982), Onzeekerheld IS Leeven
(1983), IN BULHOF, Freud en Nederland
(1983) [G STUIVELING]
Eedt van Meester Oom, Den
Zo genoemd spotmandement, gedrukt bij
Remier van Velpen te Leuven (1552). Spotmandementen
vormden een onderdeel van
de middeleeuwse vastenavondviering. Ze
stelden de vorming voor van een quasI-riJk.
De Eedt van Meester Oom IS zo'n toneelstukJe
en was bedoeld om opgevoerd te
worden biJ het stedelijk zottenfeest m
Brussel in 1551. De - tijdelijke - gezaghebber,
Meester Oom (= de lommerd), wordt
gemstalleerd en kondigt wetten en bepalin -
gen af. Als voor zijn njk gewenste onderdanen
worden alle zotten genoemd, dat wil
zeggen diegenen die zich m de maatschappij
met een meuwe burgerrnoraal, die gericht
IS op het vermeerderen van beZit, met
kunnen handhaven.
Uitgave: H PLEIJ (ed ), 'Eedt van Meester Oom', m
IDEM, Het gtlde van de Blauwe SchUit (1983')
Literatuur: R H MARIJNISSEN, 'De eed van Meester
Oom', m IDEM, Pteter Bruegel und seme Welt
(1979) IF VANTHIJN]
Eekhout, Jan Hendrik
Nederlands dichter en prozaschnjver
(Sluis 10.11900-Amsterdam 6.3.1978). Behoorde
als protestants-chnstelijk schrijver
met zijn vroege poezie tot de kring van
Opwaartsche wegen. Debuteerde met de
bundel Loutermgen (1927). Dreef in de
jaren dertig steeds meer in de richting van
het nationaal-socialisme. Schreef in die
tijd vooral 'volks' proza, waarin een zwakke
afschaduwing van 'Blut und Boden' -theorieen
een rol speelt. Daarbij richtte hij zich
als Zeeuwsvlaming vooral op de Vlaamse
gebieden, getuige de roman Leven en daden
van Pastoor Poncke van Damme In
Vlaanderen (1941) en zijn bewerking van
De waarachtIge hlstone van TiJI UtlenspIegel
In Vlaanderen (1940). In de oorlog
werd hem de MeesterpnJs 1941 voor zijn
proza toegekend. Intussen werd hij beschuldigd
van plagiaat en raakte in een felle
polemiek verwikkeld met G.H 's-Gravesande.
Na de oorlog trachtte hij zich te rehabiliteren
in Vlucht naar de vIjand (1954), waarmee
hij de jarenlange stilte rond zijn persoon
verbrak.
Werken: Doodendansen (1929), p, Jaspis en Jade
(1929), p , Machten (1930), pr, WIJn (1930), p.,
Brandmg (1931), p , Doolaglen (1932), p , Drlelwk
der zonde (1932), nov, GllgamesJ (1933), p ,
De boer zonder God (1933), pr, Geuzen (1934),
nov, PatrIcIers (1935), pr , Osmaansche strofen
(1936), p, Aarde en brood (1936), pr, Warden,
een komng (1937), pr , Magie der aarde (1938),
p, Wit bericht aan de wereld (1938), Klem tusschenspel
(1938), Haflsche strofen (1938), p,
Harmomca (1938), De antl-chrlSt (1939), p,
Kalevala (1940), p , Solaas (1940), p , Amyahlta
(1942), p ,Noorderlicht (1942), p ,De zanger van
de nacht (1942), p , De ondergang van de WaerdlJcke
(1957), pr ,Eiland m ballmgschap (1957),
pr
Literatuur: B DELFGAAUW,' J HE', In De Gemeenschap,
14 (1938), M GIJSEN In Verzameld werk,
dl 6 (1977) [GJ VAN BORK)
Eembd, Govert van der
Noordnederlands rederijker (Haarlem 17de
eeuw). Hij was lid en factor van de Haarlemse
rederIjkerskamer De Wijngaardranken.
Via het Frans vertaalde hij Guarini's Il
pastor fldo: Den getrouwen herder uyt
Arcadlen (1618). Voor zijn treurspel Haerlems
belegermgs treur-bIIJ-eynde-spel
(1619) heeft hij ontleend aan het werk van
P.C. Hooft. Verder zijn van hem bekend
het treurspel Sophomsba (1620), het Tnumph-
ghedlcht tot roem der Haerlemse
schuttery (1623) en een bloemlezing van
Eemghe uyt-ghelezene spreucken uyt Seneca
(1623). Zijn eerste toneelstuk, Lievenden
Fredenck, is verloren gegaan.
Literatuur: PEL VERKUYL, Battlsta Guarml's Il
Pastor Fldo m de Nederlandse dramatische literatuur
(1971) [p J VERKRUIJSSE)
Eerbeek, J.K. van
Ps. van Meinart Boss, Nederlands prozaschrijver
(Zwolle 22.7.1898-ald. 5.11.
1937). Evenals bij zijn generatiegenoot
Hem de Bruin, die ongeveer tegelijk met
hem omstreeks 1930 m de kring der protestants-
chrIsteliJke literatoren naar voren
kwam, bespeurt men bij Meinart Boss een
spanning tussen persoonlijkheid en milieu,
een drang naar bevrijding. Maar Boss is als
verteller veelZijdiger en vereenzelvigt zich
meer met zijn verhaalfiguren in plaats van
zijn persoonlijke problematiek in hen te
proJecteren. Hij werd opgeleid tot onderwIJzer.
Zijn oorspronkelijk talent vond
eerst langzaam zijn eigen vorm.
Vóór zijn 30ste jaar heeft hij niets van blij-
EFFEN
vende waarde geschreven. Het waren vooral
mensen uit het volk en uit de kleine burgeriJ
die hem de stof voor zijn verhalen en
romans verschaften. Daarnaast loopt er
ook een meer eigenzinnig intellectuele lijn
door zijn boeken, een getuigenis van een
geestelijke worsteling, een existentiële natuurbeleving,
een bewustzijnsvernieuwing.
Dit blijkt met name uit zijn roman Gesloten
grenzen (1935) en zijn vertelling 'De
gast' (uitPontus en DIeren, 1942), geschreven
in de laatste maand van zijn leven. Zijn
onburgerlijk experimenteren met leven en
stijl vervreemdde hem echter niet wezenliJk
van de calvinistische traditie, maar
laadde dat met een persoonlijke, mystiek
gekleurde eeuwigheidservaring.
Werken: Verhalen (1930), Llchtmg '18 (1932),
Strooschlpper (1934), Beumer en Co (1937),
AsuncIOn (1938), De Doeve (1938)
Uitgave: C BREGMAN (ed ), Een keuze wt zIJn werk
(1979)
Literatuur: R HOUWINK E A ,J K v E 22 Juli 1898-
5 November 1937 (1938), G KAMPHUIS, 'Over het
Werk van J K. v E', In Opwaartsche Wegen, 16
(1938), K HEEROMA, 'V E 's laatste romans', In
ElckerllJc, III, 10 (1939), G E MULDER, 'PerspectIeven
In het werk van J K v E " In Ontmoetmg,
8 (1954-1955);J Vos,'DeSchrl]VerJK v E.',In
Overijssels Jaarb v Cultuur, 12 (1958)
[K HEEROMA)
Effen, Justus van
Noordnederlands prozaschrijver (Utrecht
21.2.1684-'s Hertogenbosch 18.9.1735).
Studeerde korte tijd aan de universiteit te
Utrecht, was gouverneur bij versch. families
van naam, vooral in Den Haag, promoveerde
te Leiden in de rechten (1727),
maakte als secretaris een gezantschapsreis
naar Engeland, en werd tenslotte te 's Hertogen
bosch commies van 's lands magazijnen.
De sterk verfranste literaire sfeer die hij in
Den Haag had leren kennen, bracht hem
ertoe het spectatoriale weekblad Le MIsanthrope
uit te geven (mei 1711-dec.
1712). Na een tijdlang te hebben meegewerkt
aan Le Journaillttéraire de la Haye
richtte hij opmeuw een eigen blad op: La
bagatelle (1718-1719). Intussen onderging
hij in stijgende mate de invloed van de
Engelse literatuur, met name van The
Spectator en The Guardwn, welk werk hij
vertaalde. Hij kende Swift en Pope persoonlijk
Tot omstreeks 1730 behield hij
echter zijn voorkeur voor het Frans, getuige
de uitgave van zijn blad Le nouveau
Spectateur françUls (1725) en zijn vertalmg
m het Frans van Swifts Tale of a Tub.
Pas in zijn laatste levensjaren ontwikkelde
189
EGGINK
Van Effen zich in De Hollandsche Spectator
(augustus 1731-april 1735) tot een
belangrijk Nederlands auteur die zijn rijke
kennis, veelzijdige belangstelling en gematigd-
vooruitstrevende denkbeelden tot uiting
bracht in een verzorgde, evenwichtige
en sobere stijl. Gedurende het jaar 1731, tot
en met nr. 20, was De Hollandsche Spectator
een weekblad; vanaf het begin van 1732
verscheen het tweemaal per week. Dit bleef
zo tot Van Effen op 8.4.1735 met nr. 360
zijn reeks van twaalf delen afsloot. Ofschoon
hij enkele medewerkers heeft gehad,
is het overgrote deel van de inhoud
van zijn hand. Hij behandelde er allerlei
taal- en literatuurproblemen, godsdiensten
moraalkwesties, sociale misstanden, toneel,
belastmgontduiking enz. Ook de befaamde
novelle over Agnietje en Kobus is
m dit blad verschenen (maart-mei 1733,
nabeschouwmg nr. 165).
Blijkens de volledige vertalmg van Le MIsanthrope
(3 din., 1742-1745) en de herdruk
van De Hollandsche Spectator (6
din., 1756) is Van Effen tot lang na zijn
dood een veelgelezen auteur geweest. Zijn
werk is door tientallen (meestal minder
geslaagd) nagevolgd in vele 'spectatoriale
geschriften' .
Uitgaven: JOH VAN VLOTEN (1872), A W STELLWAGEN
(1889), J J BORGER (1967), P MAASSEN
(1980'), alle bloeml, P J. BUIJNSTERS (ed), De
Hollandsche Spectator, dl 1 (1984), facs mtg
Literatuur: P A VERWER, Het leven van J v E
(1756, vóór de herdr v d Holl Sp ), W BISSCHOP,
J v E , geschetst In ZIJn leven en werken (1859),
P VALKHOFF, 'J v E en de Franse letterkunde', In
De Gids, 81, IV (1917), W ZUYDAM, J v E, Een
bijdrage tot de kenms van zIJn karakter en zIJn
denkbeelden (1922), L BRUMMEL, 'V E.s spectatOriale
geschriften In hun verband met de Dmtsche',
In Nieuwe Taalg, 22 (1928), W J B PIENAAR,
Enghsh mfluences m Dutch hterature and
J v E as mtermedwry (1971'), B VAN SELM, 'De
1731-1735 edltles van De Hollandsche Spectator
Verslag van een voorlopig onderzoek', In Studies
voor Zaalberg (1975), HENNING SILBERSRANDT,
'DlssertatlOn sur la poesle AnglOlse (1717) A note
on the presentatlOn of Enghsh hterature In France',
In Orbls htterarum, 30 (1975), K.G LENSTRA,
'Een noot biJ een vertoog van Van Effen', In Spektator,
8 (1978-1979) IG STUIVELING]
Eggink, Clara
190
Eig. Clara Hendrika Catharina Clementine
Helène, Nederlandse dichteres en prozaschriJfster
(Utrecht 18.4.1906). Was enige
tijd gehuwd met J.C. Bloem, later met J.
Camperten H.J.G. Ivens. Haar verzen, verzameld
m De rand van de honzon (1954),
geven uiting aan een zeker romantisch verlangen.
Debuteerde als romanschrijfster
met Gewoon mensen (1961). Publiceerde
herinneringen, o.m. Een Rotterdams kmd
en andere ontmoetmgen (1962) en Leven
met J C Bloem (1977).
Werken: Schaduwen water (1934), p., Het schiereiland
(1938), p ,Landmwaarts (1941), p ,Kleme
grapjes van grote mensen (1953), anekdotes, De
merkwaardige reizen van Henrlette en Alexandrme
Tmne (1960), blOgr, In Afrika (1979),
verh, Kmd (1980), pr, Verzen - vroeg en laat
(1983)
Literatuur: A. MARJA, In BUiten het boekje (1954),
IDEM, In PoeZIeproeven (1963), C RIJNSDORP, In
Balkon op de wereld (1973), C ENGELBRECHT, In
Gezegd en geschreven (1979)
lp H DUBOIS EN RED I
Elburg, Jan
Eig. Joannes Gommert, Nederlands dichter
(Wemeldinge 30.11.1919). Debuteerde
voor wo II m het tijdschrift Cnterlum;
publiceerde tijdens de oorlog een aantal
vrij traditionele dichtbundels en werd
daarna een van de belangnjkste dichters in
het naar vernieuwing zoekende tijdschrift
Het Woord. Zijn opstandige natuur en
sociaal gevoel bracht hem in conflict met
mederedacteur Gerard DIeis, voorstander
van hermetische symboliek, en bracht hem
in contact met de schildersgroep Cobra.
Hierdoor kwam Elburg in aanrakmg met
o.a. Lucebert en Kouwenaar en kan met
hen, als experimenteel, gerekend worden
tot de vijftigers.
Meer dan de andere VIjftigers IS hij trouw
gebleven aan zijn uitgangspunt: het op losse
schroeven zetten van de taal om op deze
mamer in te kunnen spelen op zich steeds
weer voordoende clichés en bedreigende
normen. Hierdoor kenmerkt zijn taalgebruik
zich o.a. door woordenspel. Zijn
Klem t(er)reurspel (1947) werd in 1948
bekroond met de eerste Jan Campertprijs
en in 1976 ontving hij voor ZIJn hele werk de
Constantijn HuygenspriJs.
Zijn groot verbaal talent, gevoed door dageliJkse
omgangstaal, komt zeer goed tot zijn
recht in PraatjeskIJken (1960), een verzameling
aforismen, kanttekemngen en verhalen
bij visuele gegevens.
Aan het slot van zIJn GedIchten 1950-1975
(1975), een verzamelbundel, treedt meen
paar nieuwe reeksen een versobenng van
taal op, die zich ook in latere, ongebundelde
poe zie (HUiselijk leven) mamfesteert.
Die grotere beheersing (typerend is de titel
Kaalslag) komt zijn werk zeer ten goede.
Werken: Serenade voor Lena (1943), De distelbloem
(1944), Door de nacht (1948), Laag Tibet (1952),
De vlag van de werkelijkheid (1956), Hebben en
ZIJn (1959), De gedachte miJn echo (1964),
za, dat door een beeldende
Streep door de rekenmg (1965), De quark en de
grootsmurf (1971), De kikkers van Potter
(1981)
Uitgave: Iets van dat alles een keuze Utt de gedIChten
(1982)
Literatuur: Bzzlletm, 4 (1975-1976), J G E -nummer,
Vlaamse Gids, 64 (1980), J GE-nummer, S
BAKKER en J VERSTEEGEN, Informatlebulletm
over de 'VIjftigers' en Jan GElburg (1980)
IR BLOEM]
Elckerlijc
Eig. Den Spyeghel der sal!cheyt van Elckerl!
Jc - Hoe dat elckerll}c mensche wert
ghedaecht Gade rekemnghe te doen, Middelnederlandse
'moraliteit' (15de eeuw).
God zendt de Dood uit om ElckerliJc, d.I.
leder mens, met name de zondige mens, te
waarschuwen dat hij een 'pelgrimagie'
moet ondernemen, waarvan memand kan
terugkeren.
Elckerl!Jc is in feite een didactisch geschrift
waarin de mensen, 'in den maniere
van een en speie' en aan de hand van allegorische
personages, een les wordt voorgehouden,
weliswaar met als een dor en
nadrukkelijk betoog, maar in een geslaagde
dramatische Ultbeeldmg. Dit maakt Elckerl!
Jc tot het meesterwerk van het 'spel
van zmne' of 'moraliteit' in de Westeuropese
literatuur en verklaart zijn blijvende bijval
De datermg van het stuk staat niet vast. De
oudste druk wordt ca 1496 geplaatst, maar
het stuk werd vermoedelijk versch jaren
vroeger geschreven. De tekst van ElckerllJc
vertoont een zo nauwe overeenkomst met
het Engelse Everyman, dat het ene stuk
een vertaling moet zijn van het andere Van
al de bewijzen die voor de prioriteit van het
Nederlandse spel werden aangevoerd, is
ongetwijfeld het betoog dat steunt op de
vergelijking tussen de njmparen in beide
stukken het meest overtuigend.
Uitgaven: H LOGEMAN (1892), met tekst van Everyman,
K H DE RAAF (1897), J VAN MIERLO (1949),
H J EENDEPOLS (1955'), R Vos (1967), G J
STEENBERGEN (1969'). A VAN ELSLANDER (1979'),
met blbl, M J M DE HAAN (1979)
Literatuur: H LOGEMAN, Elckerltjc-Everyman
(1902), L WILLEMS, Elckerltjc-Studlen (1934),
E R TIGG, 'Is ElckerhJc prIOr to Everyman?', In
Journalof Engltsh and Germamc Phtlology
(1939) en Neoph!lologus (1941), H DE VOCHT,
Everyman (1947), J VAN MIERLO, De PrIOriteit
van Elckerltjc tegenover Everyman gehandhaafd
(1948), RW ZANTVOORT, In Études AnglOlses
(1953), J J MAK, Uyt Ionsten Versaemt
(1957), R Vos, 'Over de ElckerhJc, de ElckerhJc
als allegorisch spel', In Spiegel der Letteren, 9
(1965-1966); IDEM, 'De leeftijd van ElckerhJc', In
NIeuwe Taalg , 59 (1966), J B DREWES, In Jaarboek
De Fonteme (1968), A VAN DUINKERKEN, De
Stijl van Elkerltjk (1968), M J M DE HAAN, 'El-
ELSSCHOT
ckerhJc IS met lederéén', In In navolgmg (1975),
Meta, 10 (1975-1976), ElckerhJc-nummer, G
COOPER en C WORTHAM, 'IntroductlOn', In IDEM,
The summomng of Everyman (1980), TW. BEST,
'Heraid of death In Dutch and German Everyman
plays', In Neophllologus, 65 (1981), E FUHRICHLEISLER,
'Zur Geschlchte des Jedermann-Mohvs',
In W E YMILL en P HOWE (ed ), Hugo von
Hofmannsthal (1874-1929) (1981), L SWERTS,
'Peter van Doorland en Elckerlyc', In TIjdsp"egel,
37 (1982) IA VAN ELSLANDER]
Elsschot, Willem
Ps van Alfons Jozef de Ridder, Vlaams
prozaschnJver en dichter (Antwerpen 7.5.
1882-ald. 31.5.1960). Groeide op in Antwerpen
waar hij, na enkele Jaren atheneum,
werd opgeleid aan het Hoger HandelsgestIcht.
Daarna werkzaam op kantoren in
ParijS (1907), Rotterdam (1908-1910) en
Brussel Na wo I stond hij aan het hoofd
van een eigen reclamebureau.
Zijn belangstelling voor literatuur, al in
zijn schooltijd ontstaan, blijkt o.m. uit het
feit dat hij in 1901 deel uitmaakte van de
jongeren groep rondom het blad De Alvoorder.
Ook gedurende zijn actief bestaan als
zakenman bleef hij schrijven. Er ontstond
een aantal werken met een eigen, onmiddelliJk
te herkennen cachet, waarm achter
de lacomeke en wrange humor een sterke
bewogenheid schuilgaat. Het is alsof de
hardheid van het menselijke lot en van de
wereld, zoals hij dit uit de praktijk had
leren kennen, hlerm wordt afgereageerd.
Zijn romans, die zich gewoonlijk m de
zakenwereld of in het hUiselijk milieu
afspelen, zIJn meestal door eigen belevingen
gemspireerd. Maar deze zijn gesublimeerd
tot een umeke vormgeving in een
geconcentreerde stijl waarmee m de verte
slechts de humor te vergelijken is Uit het
latere werk van Gijsen of Brulez. Uit het
werk spreekt zijn medegevoel met de kleme
man, zijn gebondenheid aan het eigen gezin
en een grote verering voor de moeder en de
toegewijde vrouw. Dit gevoel ligt verscholen
achter een laconieke constatering van
de werkeliJkheid.
Reeds in zijn Panjse en Rotterdamse penode
schreef hij enkele gedichten; ze werden
bewaard door zijn vriend Ary Delen en in
Forum gepubliceerd. Wonderlijk genoeg
sloten ze aan bij de literaire stijl van 'dertig'.
Als Verzen van vroeger werden ze in
1934 gebundeld, later uitgebreid en herdrukt
als Verzen (1943).
Even onafhankelijk van de heersende literaire
mode als de gedichten van 1908 was
ook de m 1910 geschreven en in 1913 gepu-
191
za, dat door een beeldende
EMANTS
192
bliceerde roman Villa des Roses. Herinneringen
uit zijn Parijse tijd vormen de achtergrond
van deze geschiedenis van gefrustreerde
levens in een pension.
Pas in 1921 publiceerde hij weer twee
romans: Een ontgoochelmg (geschreven in
1914) behandelt het dubbele fiasco van een
burgerman wiens zoontje op school mislukt
(zoals Elsschot op het atheneum, zij het
minder catastrofaal), en die zelf wordt uitgerangeerd
als voorzitter van een kaartclub.
De verlossmg behandelt de noodlottige
vete tussen twee keiharde karakters: een
winkelier-vrijdenker en een dorpspastoor,
met als trIest naspel het verdere leven van
de bigotte dochter die voor de zonden van
haar vader wil boeten. Met LIjmen (1924)
beginnen de ik-romans, waarin de schrijver
zich vertoont in de gedaante van de schuchtere,
in de grond fatsoenlijke Frans Laarmans,
met als zijn alter-ego de doorgewinterde
zakenman Boorman. Hoewel de literaire
waarde van LIjmen tegenwoordig niet
meer wordt betwijfeld, was de weerklank
ten tijde van de publikatie gering.
Lange tijd deed de auteur niet meer van
zich horen, totdat hij tien jaar later op
instigatie van Greshoff tot nieuw werk
kwam. Vooral door de invloed van het tijdschrift
Forum kreeg hij van toen af de
waardering die hij verdiende. Met Kaas
(1933) herleefde de verteller Laarmans als
de eenvoudige handelscorrespondent die
zich een agentuur laat aanleunen. De roman
is een kostelijke persiflage op de snobistische,
maar in wezen zo beperkte bonvivants
die de zakenwereld bevolken, de
vriendenkring van Schoonbeke. Een jaar
later volgde TSJlp, waarin Laarmans' dochter
(evenals die van Elsschot) na veel hindernissen
trouwt met een Poolse jongen.
Laarmans kan zijn geluk niet op als dan
zijn kleinzoon, die hij 'Tsjip' noemt, komt
logeren. Penswen (1937) verhaalt op wrange
wijze de misplaatste liefde van een moeder
voor haar krijgsgevangen zoon die, ironie
van Elsschot, in den vreemde aan griep
sterft, waarna verwikkelingen volgen rond
een pensioentje tussen haar en de ongehuwde
moeder van haar kleinkind.
Het aan Menno ter Braak opgedragen Het
been (1938) sluit aan bij LIJmen, zoals De
leeuwentemmer (1940) een vervolg genoemd
kan worden op TSJip. In de novelle
Het tankschip (1942) zien we hoe het uitbreken
van wo IJ rijkdom brengt aan een
commercieel aangelegde zwager van Laarmans.
Met de novelle Het dwaallicht (tijdens de
oorlog geschreven, In 1946 Uitgegeven) besloot
de auteur zijn literaire werk, dat ter
gelegenheid van zijn 75ste verjaardag in
1957 werd bijeengebracht in het Verzameld
Werk, en dat sindsdien enkele malen
werd herdrukt
Elsschot werd onderscheiden met de Letterkundige
prijs van de prOVincie Antwerpen
(1934), de Interprovinciale prijS
(1938), de Driejaarlijkse staatsprIjs voor
het proza (1948) en de Constantijn Huygensprijs
(1951) Zijn werken werden vertaald
o.a. in het Duits, Frans, Tsjechisch en
Deens.
Uitgave: A KETS-VREE (ed ), ZW'jgen kan niet verbeterd
worden (1979), autoblOg In brIefvorm
Literatuur: G H 'S-GRAVESANDE, Sprekende
Schrijvers (1935), F SMITS, WE (1942, verm
herdr 1952), F BUTENS, WE (1951), G STUIVE.
LING, WE (1960), A VAN DER VEEN, 'W E tussen
Boorman en Laarmans', In Rotterdams Accent
(1961), BIBEB, 'Walter de RIdder Ik heb mIJn
vader nooIt UItbundIg horen lachen', In B.beb en
Vlp'S (1965), H LAMPO, 'W E ,of van mlskenmng
tot onaantastbare waarde', In De Rmg van Moblus
(1969),K'jk, WEDe schrijver m beeld (1970),
K JONCKHEERE, 'W E De geloogde romantlcus',
In Toon mij hoe je schrijft (1972), E JONG en J
GROOT, 'De echte Laarmans en Boorman', In
SchrIjversportretten UIt de Haagse Post (1974),
S CARMIGGELT, Notities over WE (1975), B
SAMSON, 'Boormans ware aard', UI Tirade, 20
(1976), PH MUYSSON, E A Bzzlletm, 5 (1976-
1977), WE-nummer, B F VAN VLIEROEN, WE
Grote Ontmoetmgen, 16 (1977'), G MARKS·VAN
LAKERVELD, Over 'Lijmen/Het been' van WE
(1977), R VERVLIET, Het dwaallicht achterna
(1977), R A CORNETS DE GROOT, 'Over Greshoff
enE ',inDe kunst van het falen (1978), V VANDE
REIJT, In Aarts' letterkund.ge almanak voor het
WE jaar 1982 (1981), A KETS-VREE (ed), Over
WE (1982) [G w HUYGENSJ
Emants, Marcellus
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Voorburg 12.8.1848-Baden, Zwitserland,
14.10.1923). Als zoon van een oud Haags
jUrIstengeslacht studeerde hij tegen zijn
Zin rechten, tot de dood van zijn vader hem
In 1871 van die verplichtmg ontsloeg. Als
gefortuneerd man kon hij zich verder aan
de letteren wijden, terwijl hij eveneens zijn
reislust kon botvieren. Bereisde heel Europa,
Noord-Afrika en het Midden-Oosten,
Indië, China, Japan en Amerika.
Debuteerde in 1869 in het tijdschrift Quatuor,
was In 1872 met Zijn vriend F. Smit
Kleine medeoprichter van Spar en Hulst
(waarvan slechts twee afleveringen verschenen
o.a. met zijn opzienbarend essay
'Bergkristal') en In 1875 van De Bamer, dat
het belangrijkste jongeren tijdschrift werd
vóór het verschijnen van De NLeuwe GLds.
Het werk van Emants, die door Kloos 'de
Johannes Baptista der moderne literatuur'
werd genoemd, maar die slechts later een
enkele maal in De NLeuwe GLds publiceerde,
weinig of geen contacten met de tachtigers
had en zich ook maar weinig tot hun
opvattingen aangetrokken voelde, was anders
gericht dan dit epitheton zou doen
veronderstellen.
Hij was minder een voorloper van vernieuwers
dan wel zelf een vernieuwer. Ten eerste
van de poezIe door zIJn epische gedichten
LLhth (1879) en Godenschemermg
(1883), die door een pregnant en verantwoord
woordgebrUik, een grootse visie en
een meuwe en gedurfde inhoud een keerpunt
In de Nederlandse poe zie van die tijd
betekenden. Een vernieuwer was hij verder
In het proza door de eenheid die men bij
hem aantreft tussen zijn persoonlijke inhoud
en de vorm waarin hij zijn novellen,
reisverhalen en romans neerlegt, aanvankelijk
nog aansluitend, wat die vorm betreft,
bij de 19de eeuw, geleidelijk aan
steeds soberder en directer wordend, tot de
haast klassieke monumentaliteit van een
roman als Een nagelaten bekentems
(1894).
Emants wordt beschouwd als een pessimist
en een naturalist. Het eerste terecht, het
tweede slechts tot op zekere hoogte.
Emants heeft zichzelf herhaaldelijk pessimist
genoemd, erop wijzend dat dit een
zaak van het verstand en niet van het
gevoel was De veelal toegeschreven invloed
van Schopenhauer is in feite meer
een kwestie van (betrekkehjke) verwantschap
dan van Invloed geweest. Veel sterker
nog was de verwantschap met Toergenjev,
met wie Emants contact had en aan wie
hij In Nederland een voor zijn eigen opvattingen
en ideeen zeer belangrijk opstel
Wijdde (1880). Juist uit dit opstel blijkt ook
dat het zgn. naturahsme van Emants zeer
ruim moet worden opgevat en niet louter
materialistisch kan worden gelnterpreteerd.
Een belangrijk thema van Emants is de
ontoereikendheid van de liefde om aan de
drang naar het absolute te voldoen. Men
treft dit thema aan in zijn voornaamste
boeken, de twee novellen Dood (1892), het
autobIOgrafische Op zee (1899), de Haagse
roman in twee delen lnwLJdmg (1901) en de
grote, op zijn welmg gelukkige derde huwelijk
gelnspireerde roman LLefdeleven
EMMENS
(1916). Men vindt het eveneens in versch.
van zijn toneelstukken. Emants schreef ca
25 stukken, waarvan een vrij groot aantal
werd gespeeld door beroepstoneel of door
het amateurgezelschap Utile et Laetum,
dat door Emants werd opgericht en waaraan
hij ook als regisseur en acteur meewerkte.
Zijn bekendste stuk is DomheLdsmacht
(1907), dat de fatale, egoistische
geborneerdheid van een vrouw tot onderwerp
heeft.
Werken: Toneel. Jullaan de Afvallige (1874); Véleda
(1883), Jonge harten (1888), Adolf van Gelre
(1888), Haar zuster (1890), Fatsoen (1890); HIJ
(1894), Onder ons (1894), Artiest (1895), Een
kneus (1897), LoevestelJn (1898), Een nieuwe
leus (1902), In de praktijk (1903); Lokl (1906);
Godenschemering (1910, bewerkmg), Om de
mensen (1917), Geuren (1924) Proza Op reis
door Zweden (1877), Een dnetal novellen (1879),
Jong Holland, 2 din (1881), Langs den NIJL
(1884), Goudakker's Illuslen (1885), Uit Spanje
(1886), Juffrouw Llna (1888), Lichte kost (1892);
Vijftig (1899), Waan (1905), Mensen (1920).
Uitgaven: P H. DUBOIS (ed.), Bneven aan Fnts Smlt
Kleine (1962, 1982'), met mi en aantek , InWIJding
(1978), mgel door T ANBEEK
Literatuur: F D'OLIVEIRA, De Mannen van Tachtig
aan het Woord (1909, 2e dr Z J ), F. BOERWINKEL,
De levensbeschouwing van M E (1943, 1981'), F.
COENEN, 'BIJ de dood van ME', m Verzameld
Werk (1956), P H DUBOIS, ME, een schnJversleven
(1964, 1980'), J P M TEN SELDAM, 'M E en
zIJn "Een nagelaten bekentenIS" afrekenIng met
Von Feuchterleben, vernIeuwmg van de naturalIstIsche
roman', m Hand Kon ZUidnederl MIJ,
29 (1975), T ANBEEK,De schrijver tussen de cou·
lissen (1978), A. REITSMA, De heilige courtisane
van ME (1979), T ANBEEK, Over de romanschriJver
Emants (1981), WILBERT WAAL [=N
Maas), Tegen kinderen (1981, 1983') lp H DUBOIS)
Emmens, Jan Ameling
Nederlands dichter en kunsthistoricus
(Rotterdam 17.8.1924-Utrecht 12.12.
1971). Studeerde rechten te Leiden en vervolgens
kunstgeschiedenis in Parijs en
Utrecht. Was werkzaam als kunsthistoricus
bij de Rijksuniversiteit te Utrecht en
van 1958 tot 1961 tijdelijk directeur van het
Kunsthistorisch Instituut te Florence. Promoveerde
in 1964 op een proefschrift over
Rembrandt en de regels van de kunst. Vanaf
1967 hoogleraar algemene kunstwetenschap
en ikonologie.
Emmens behoorde tot de medewerkers van
de tijdschriften LLbertmage en TLrade,
waarmee hij gekarakteriseerd kan worden
als een auteur In de traditie van Forum. In
toon en Visie toont hij ook die verwantschap
in zijn werk, met een sterke relativering
van en scepticisme over traditie en
idealen Poezie is bij Emmens een wijze van
193
ENDT
spreken onder vrienden over levens pro blemen.
In de door hemzelf als debuut geziene
bundel Kunst- en vliegwerk (1957) zijn
allerlei vormen van autoriteit zijn doelwit.
Bovendien is er in zijn gedichten sprake
van een voortdurende controverse tussen
verstand en gevoel, en tussen ideaal en werkelijkheid,
vaak tot uiting gebracht in de
tegenstelling tussen kind en volwassene.
Daaruit vloeit ook Emmens' voorkeur voor
het aforisme voort, omdat daarin deze
tegenstellingen bondig verwoord kunnen
worden.
Werken: Chaconne (1945), p ,AutobIOgrafisch woordenboek
(1963), p., Een hond van Pavlov (1969),
p , Gedichten (1974)
Uitgave: Verzameld werk (1980)
Literatuur: JE (1924-1972), m Tirade, 16 (1972),
m memoriamnr., R L.K FOKKEMA, 'J.A.E.', m
KTltlsch Lexicon van de Nederlandstalige llt na
1945 (1981) [G J VAN BORK]
Endt, Pieter
Zie Coenraads, Eduard
Engelen, A(driaan) W(alraven)
194
Nederlands dichter en prozaschrijver (Valburg
23.8.1804-Velp 28.1.1890). Studeerde
na op kostschool te Elburg onderricht in de
klassieken ontvangen te hebben vanaf 1820
rechten te Groningen waar hij in 1826 promoveerde
op een proefschrift getiteld Selecta
de decemvlrls eorumque leglbus; in
1829 schreef hij zich op dezelfde hogeschool
in als student letteren, maar deze
studie voltooide hij wegens de tijdsomstandigheden
niet: in 1830 trok hij met de Gronmgse
flankeurs mee in de stnjd tegen de
Belgen, van welke tocht hij eind 1831
terugkeerde. Van 1833 tot 1843 was hij rector
van dezelfde Elburgse kostschool waarvan
hij leerling was geweest, van 1843 tot
1877 kantonrechter te Tiel, terwijl hij van
1849 tot 1853 zitting had in de Tweede
Kamer; na zijn pensionering leefde hij
ambteloos te Velp.
Engelen debuteerde als 17 -jarige met het
vers 'Nachtgedachten', ondertekend met
E. in het oktobernummer van de Vaderlandsche
Letteroefenmgen; in zijn studententijd
schreef hij meer gedichten, grotendeels
gebundeld in Poezy (1829). In 1828
verscheen zijn berijmde vertaling van het
eerste deel van Vergilius' Aeneis, in 1830
gevolgd door Kusjens, een vrije navolging
van de Basta van Janus Secundus. Onder
het pseudoniem Herman van Apeltern publiceerde
hij Eduard Dalhorst Een Nederlandsch
verhaal uit het laatst der zeventIende
eeuw (2 din., 1829), een der eerste
historische romans uit de Nederlandse letterkunde,
die speelt in de Betuwe. Onder
dezelfde naam verscheen later nog De grot
van Fosto (3 din., 1840-1841), spelend in
het eerste kwart van de 17 de eeuw
Het meeste naam heeft Engelen echter
óemaakt met bloemrijke verslagen van
door hem gemaakte reizen, veelal te voet,
waaronder Parijs m 1834 (2 din., 1835) en
Wandelmgen door Brussel en een gedeelte
van Belgle m 1836 (1837) Op gevorderde
leeftijd publiceerde hij, ditmaal onder het
pseudoniem Mr. H. van A., zijn zeer leesbare
memoires: Uit de gedenkschriften van
een voornaam Nederlandsch beambte
(1882, fotografisch herdrukt in 1977) en
Hermnermgen van vroeger en later leeftijd
(1884).
Werken: NemesIs (1830), Lied voor de Uittrekkende
Gronmgsche studenten (1830), Nieuwe verhalen,
ontleend Uit de geschiedems van belangTlJke
misdaden (1832), RoosJens, verzamelmg van
mmnedlChtJens, aan Jeugd en schoonheid geheiligd
(1832), Dichterlijke bTlef aan Dr H Riedel
(1833), Quî {It, Maecenas1 DIChterlijke Nanutsvoorlezmg
(1839), Reistochtjens door eengedeelte
van DUitschland m 1838 (1839), Staatshervormen
Dichterlijk vertoog (1845), Wandelingen
door Gelderland (1847), Naar PaTlJs, Havre en
Tours m den zomer van 1847 (1848), Neêrlands
Marseillaise Een meuw lied op eene oude WIJS
(1848), Gedichten (1853), Wandelmgen door
Champagne en aangrenzende gewesten m de
lente van 1854 (1855)
Literatuur: E J POTGIETER, m KTltlsche Studlen IJ
(1886); (J) H(UF) V(AN) B(UREN), 'Mr A W
Engelen', mDe Nederlandsche Spectator (1890),
W. VAN DE POLL, Mr A WE Eene levensschets
([1894]), K.M WAGEMANS, 'Invloeden op de ontwlkkelmg
van de historische roman m de perIOde
1827-1840, of De redevoermg en de Roos', m De
NegentIende Eeuw, 6 (1982) [D WELSINK]
Engelen, Cornelis van
Noordnederlands prozaschnjver (ca 1722-
Lelden 1793). Oorspronkelijk was hij
doopsgezind predikant; werd schrijver omdat
zijn zwakke gezondheid het Uitvoeren
van zijn ambt niet meer toeliet. Vooral in
de spectatoriale geschriften schreef hij zijn
stukken. Van de tijdschnften De Denker
(1763-1765), De Phtlosooph (1766-1769)
en de Spectatoriale Schouwburg voerde hij
de redactie. In de laatste verscheen ook zijn
vertaling van G.E. Lessings toneelwerken
(1776-1780). [PMM KROONE]
Engelman, Jan
Eig. Johannes Aloysius Antonius, Nederlands
dichter (Utrecht 7.6.1900-Amsterdam
20.3.1972). In 1925 medeoprichter van
De Gemeenschap, het katholieke tiJdschrift
dat samen met De Vrije Bladen
(1924) en Forum (1932) op het literaire
leven m Nederland tijdens het mterbellum
grote invloed heeft uitgeoefend. Schreef
van 1926 tot 1941, o.a. ook m De Nieuwe
Eeuw, kritieken over hteratuur en beeldende
kunst, gebundeld m Parnassus en Empyreum
(1931) - waarin het opstel 'De
school des levens', naar aanleiding van
Marsmans gedichten -, Torso (1931) en
Tympanon (1936)
De dichtbundel TUin van Eros (1933) werd
m 1934 bekroond met de poezieprijs van de
Maatschappij der Nederlandse letterkunde,
m 1954 ontving hij de ConstantIJn HuygenSPrIJs
voor zijn gehele werk. De TUin
van Eros droeg de schrijver op aan zijn 'serafskind'
AmbrOSia, reden waarom men wel
gewezen heeft op verwantschap met Holderlm
(Ambrosla-DlOtima). Vooral het gedicht
'Klein Air' is bijzonder melodieus. In
sommige gedichten, slechts gedragen door
klank, ntme en associatie (o.a. in de cantilene
'Vera Janacopoulos') bereikt hij hoogten
van poésie pure.
Dit muzikaal gevoel deed hem de tekst van
Bachs Mattheuspasswn (1950) en van Offenbachs
Les contes d'Hoffmann vertalen,
en het libretto schrijven voor de opera Phllomela
(1950, met mUZiek van H. Andriessen).
Schreef ook versch. gelegenheidsspelen.
De vertaling van Sophocles' Komng
Oedlpus (1955) en het reisverslag uit Griekenland,
Twee maal Apollo (1955), getuigen
eveneens van Engelmans grote belangstelling
voor de klassieke Griekse cultuur.
Werken: Het roosvenster (1927), Sine nomme
(1930), BIJ de bron (1937), Het bezegeld hart
(1937), Noodweer (1942), Vrijheid (1945), Verzamelde
gedIChten (1960), Het bittermeer en andere
gedichten (1969)
Literatuur: J H CARTENS, JE (1960, 1967'), met
blbl, IDEM, Orpheus en het Lam JE en H
Marsman, 1925-1940 (1966), IDEM, 'Jan Engelman',
m Jaarb MIJ Nederl Letterk 1973-1974
(1975) [J VAN BOCXSTAELE)
Erens, Frans
Eig. Maria Joseph Franciscus Peter
Hubertus, Nederlands prozaschrijver
(Schaesberg 23.7.1857 -Houthem-Sint
Gerlach 512.1935). Studeerde rechten te
Leiden, Bonn, Parijs en Amsterdam, waar
hij in 1888 promoveerde. Werd in 1889
advocaat, later griffier bij het kantongerecht;
leefde smds 1901 ambteloos en
woonde m diverse plaatsen in binnen- en
bUitenland; vestigde zich in 1927 definitief
ESMOREIT
m Houthem. Kwam gedurende zijn Parijse
en Amsterdamse tijd in contact met letterkundige
kringen. Lid van Flanor, medewerker
aan De Nieuwe GIds (redacteur van
1896 tot 1897 en van 1909 tot zijn dood).
Door zIJn buitenlandse contacten en veelzIJdige
belangstelhng werd deze katholieke
Limburger de meest kosmopolitische onder
de tachtigers. Het genre der 'prozagedichten',
bij Baudelaire ontdekt, werd in
1886 door hem in De Nieuwe Gids gemtroduceerd,
in 1893 werden deze stukken
gebundeld m Dansen en rhytmen. Later
schreef hij voornamelijk hteraire essays en
reisbeschrljvmgen.
In zijn laatste jaren schreef hij, aanvankehjk
als dagbladfeUIlleton, zijn gedenkschriften
Vervlogen Jaren (boekuitg.
1938), waarvan vooral de hoofdstukken
over de Nleuwe-Grdsers vermaardheid
kregen.
Werken: Litteraire wandelmgen (1906), Gangen en
wegen (1912), Vertellmg en mljmermg (1922),
Toppen en hoogten (1922), Litteraire overwegmgen
(1924), Litteraire meenmgen (1928), Stille
steden (1931)
Uitgaven: P VAN VALKENHOFF (ed), Suggesties
(1941), H G M PRICK (ed), Vervlogen jaren
(1958, 1982')
Literatuur: P BRACHIN, Un hollandais au 'Chat
NOIr' (1960), H G M PRICK, 'F E m zIJn brieven
aan Andnes Bonger, 1-6', m Juffrouw Idastraat
11,6 (1980), 7 (1981) en 8 (1982) [G W HUYGENS)
Esbatement van den appelboom, Het
Spel (ca 1500) waarin figuren voorkomen
dIe wel allegOrische namen dragen, maar
ook menselijke trekken en gedrag vertonen,
en die dus niet een zelfde rol als de
'sinnekens' in een spel van sinne vervullen.
Het esbatement van den appelboom demonstreert
dat echt godsvertrouwen niet
beschaamd wordt. Het is overgeleverd in
een handschrift van ca 1600, afkomstig van
de Haarlemse rederijkerskamer De PelJicaen
('Trou moet Blijcken').
Uitgaven: P J MEERTENS (ed ), Het esbatement van
den appelboom (1965), W WATERSCHOOT (ed),
Het es bate ment van den appelboom (1979)
Literatuur: N DENNY, 'Aspects of the stagmg of
"Mankmd" " m MedIUm Aevum, 43 (1974)
[F VANTHIJN)
Esmoreit
Een van de zgn. abele spelen, de vier
wereldlijke toneelstukken Uit de 14de
eeuw, anoniem overgeleverd in het handschnft
Van Hulthem.
Esmorert is het verhaal van de gelijknamige
Sicihaanse koningszoon die, na door een
mtngant verkocht te zijn, in Damascus
195
ESOPET
wordt opgevoed, maar later zijn ouders
weer terugvindt en huwt met de heidense
prinses Damiët.
Vele elementen m het verhaal komen overeen
met historische gebeurtenissen op SicIlië
m de eerste helft van de 14de eeuw, toen
Robert van Anjou ten nadele van de rechtmatige
erfgenaam van Frederik III de troon
poogde te veroveren. Of deze historische
gegevens tot de oorspronkelijke redactIe
behoren, wordt betwijfeld: in oorsprong
zou dan het stuk door een aantal bijbelse
episodes rond de Mozes-figuur zIJn geinspireerd
en zou de historIsche laag pas in een
tweede stadium zijn toegevoegd. Hoewel
Esmorelt inderdaad sporen van bewerking
en van toevoegingen vertoont, die de interne
coherentie en de toneelmatige kwaliteit
niet ten goede zijn gekomen, blijft het nog
steeds goed speelbaar theater. Zie ook Abele
spelen.
Uitgaven: R ROEMANS en H VAN AsSCHE, Een abel
spel van Esmorelt (1977'), met blbl ; AM DUINHOVEN,
Esmorelt (1979), met blbl; A DE MAYER
en R ROEMANS, Esmorelt Eerste mtegrale reproductIe
van het handschnft naast de tekst m
typographle (z J )
Literatuur: A L I SIVIRSKY, 'De stamboom van
EsmoreJt' en L PEETERS, 'EsmoreJt m het
gedrang', m SpIegel der Letteren, 20 (1978), H
PLEIJ, 'Over de betekems van Middelnederlandse
teksten', m Spektator, 10 (1980-1981), A.M
DUINHOVEN, 'Van Moses tot Esmorelt', m DertIen
letterkundige sqUibs Spektator, 10 (1980-
1981) [J REYNAERT]
Esopet
(= 'kleine Aesopus') Naam van een verzameling
van 67 Middelnederlandse dierenfabels
met doorgaans satirische strekking
(w.o. een enkel verhaal, dat eerder tot het
genre der fabliaux of boerden gerekend
moet worden), daterend uit de tweede helft
van de 13de eeuw, naar een nog niet geïdentificeerde
bron door twee dichters, mogelijk
de door Jacob van Maerlant in zijn
Spleghel Hlstorwel genoemde Calfstaf en
Noydekijn, geschreven. Het enig bekende
hs. berust in de Universiteitsbibliotheek te
Leiden.
Uitgaven: J TE WINKEL (1881), W E. HEGMAN
(1955), Esopet, FaCSimIle-Uitgave naar het emg
bewaard gebleven handschnft (1965), met mi en
comm van G STUIVELING, K. VAN SACKE (ed),
Uit de Middelnederlandse fabelbundel Esopet
(1979)
Literatuur: L SCHARPE, Album- VercoUilhe, IJ
(1932); W E HEGMAN, m de Inl tot zIJn uitgave,
K HEEROMA, 'Remaert en Esopet', m TiJdschr
Nederl Taal- en Letterk ,88 (1972) [J J MAK]
196
Evangelien vanden spinrocke, Die
Een populair bundeltje met 15de-eeuwse
bijgelovigheden en bakerpraatjes, wsch. in
zuidelijk Vlaanderen m het Frans opgesteld:
Les évangtles des quenouzlles (oudste
druk Brugge, ca 1480). Van een Nederlandse
versie zijn versch. drukken bekend
(oudste: Antwerpen ca 1520?).
De stof IS in een kaderverhaal verwerkt: zes
oude vrouwen komen een week lang elke
avond, van maandag tot zaterdag, bijeen
om samen te spinnen. Iedere dag somt een
van hen allerlei losse bijgelOVigheden op,
w.o. vele in verband met het seksuele leven
van de mens. De auteur fungeert bij deze
zlttmgen als secretarIs.
Als echte theologen zorgen de spinsters ook
voor 'glossen', bepaalde mterpretaties of
bevestigingen, bij het verkondigde 'evangelIe'.
Het boekje is 'ter eeren vanden vrouwen'
geschreven, maar de ironische en satirische
bedoeling is duidelIjk vrouwensatire
en spot met bijgelovige oudewiJvenpraat
M. de Casteleijn verwerkte er een en
ander van in een refrem
Uitgaven: P JANNET, Les évangtles des quenoUilles
(1855), G J BOEKENOOGEN, DIe evangehen vanden
spmrocke metter glosen bescreuen ter eeren
vanden vrouwen (1910), faCSimile Ultg
Literatuur: J.e BRUNET, Manuel, IJ, kol 1125-6 en
suppl I, kol 468-9, W WIDMER, Die KunkelEvangehen
(1943); S lANSEN, Verkenmngen m
MatthlJs Castelems Const van Rhetonken
(1971) [L DEBAENE EN D COJGNEAU]
Evangelische Peerle, Die Grote
Middelnederlands prozawerk (eind 15de
eeuw). Onder de tItel Marganta evangeltca
werden er in 1535 en 1536 al fragmenten
van uitgegeven. De eerste volledige uitgave
stamt uit 1538 (15392 , 1542'). De auteur,
een niet nader bekende en in 1540 op hoge
leeftijd overleden begijn, gebrUikte het
werk al gedurende meer dan vijftig jaar als
leidraad. Vooral de Christusbelevmg in
haar nieuwe formulering verdient de belangstelling
van historici. Hoewel deze aan
andere auteurs niet onbekend bleef, komt
zij in de Peerle voor het eerst tot rijpheid.
In dit opzicht is ook de nawerkende mvloed
van de Peerle het duidelijkst geweest.
De auteur van de Peerle schreef een tweede
werk, getiteld Van den tempel onzer Sleien
(uitg. 1543), dat een minder rUime verspreidmg
kende. Zie ook TempelOnser
Sielen, Den.
Literatuur: J HUYBEN en L REYPENS, 'Nog een vergeten
mystieke grootheid, de schrijfster der
Evangehsche peerie', m Ons GeestehJk Erf, din 2
(1928),3 (1929) en 4 (1930), A AMPE, 'Kanttekemngen
biJ de Evangelische peerIe', m Ons Geestelijk
Erf, din 25 (1951) en 28 (1954); P.J BE.
GHEYN, 'Is Remalda van Eymeren, zuster m het
St Agmetenklooster te Arnhem en oud-tante van
Petrus CamslUs, de schrijfster der "Evangelische
peerie"?', m Ons Geestehjk Erf, dl 45 (1971),
IDEM, 'Nawerkmg van de Evangelische peerie', m
Ons Geestelijk Erf, dl 49 (1975), IDEM, 'De verspreldmg
van de Evangelische peerie', m Ons
Geestelijk Erf, dl 51 (1977), P J BEGHEYN, 'Die
Evangelische PeerIe', m Spiegel Hlst , 13 (1978),
J ALAERTS, SchrIj fster van de evangelische peerIe
(1980) [ST G AXTERS EN J REYNAERT]
Everaert, Comelis
Zuidnederlands dichter en toneelschrijver
(Brugge ca 1480-ald. 14.11.1556). Schreef
in de trant der rederijkers; kenspreuken 'Ic
comme om leeren' en 'So reine verclaert'.
Hij was, evenals zijn vader, lakenverver en
-voller van beroep en schrijver van het Sint
SebastIaansgilde der handboogschutters.
Hij was lid, misschien factor, van de Brugse
rederijkerskamers 'De Heleghe Gheest' en
'De Drie Santmnen'.
Tussen 1509 en 1538 (met een onderbreking
van 1513 tot 1523) schreef hij 35 spelen,
ernstige en komische. Tot de eerste
behoren de stichtelijk-godsdienstige en
maatschappelijk-staatkundige, tot de laatste
de tafelspelen en esbattementen, vrijwel
allemaal gelegenheidsspelen.
Hij doet zich m de van hem bewaard gebleven
stukken kennen als een conservatieve
middeleeuwer die de religieuze en sociale
problemen wil oplossen met middelen die
volkomen uit de tijd zijn. Opvallend is zijn
sterk sociaal gevoel, dat hem drijft tot kritiek
op de 'gestelde machten', die soms over
de schreef gaat, hetgeen blijkt uit het feit
dat de vertoning van sommige spelen van
hogerhand werd verboden. In de 'getolereerde'
stukken wordt van het volk eerbied
voor de overheid verlangd.
Everaert moet gezien worden als een in zijn
tijd miskend genie, aangezien geen enkele
rederijker en maar weinig toneeldichters
voor of na hem in het komische genre een
hoogte hebben bereikt als hij.
Uitgave: J W MULLER en L SCHARPE, Spelen van
CE (1920)
Literatuur: W J C. BUITENDIJK, Het calVinisme In
de spiegel van de ZUidnederl ht der contrareformatie
(1942), J J MAK, Vier excellente
duchten (1950), J B DREwES, 'Een bijzondere
orde van Cruysbroers', m Nieuwe Taalg, 69
(1976), R WILLEMYNS, 'De "Verkeerde wereld"
van CE', m Nieuwe Taalg , 72 (1979), J B DREWES,
'Het mterpreteren van godsdienstige spelen
van smne', m Jaarb De FonteIne (1978-1979)
(1980), N VAN DER BLOM, 'C E 's Spel vanden
wynghaert', m Nieuwe Taalg , 74 (1981)
[JJ MAK]
EYCK
Eyck, Pieter Nicolaas van
Nederlands dichter, criticus en essayist
(Breukelen 1.10.1887-Wassenaar 10.4.
1954). Studeerde rechten te Leiden en promoveerde
in 1914 op stellingen. Was o.a.
correspondent van de NRC te Rome en
Londen. Na Verwey's aftreden m 1935
volgde hij deze op als hoogleraar in de
Nederlandse taal- en letterkunde aan de
universiteit van Lelden, welke functie hij
tot zIJn dood heeft bekleed.
Van mei 1912 tot de opheffing van De
Bewegmg werkte hij als kroniekschrijver
aan dit blad mee. Kort, maar belangrijk,
was zijn kritische arbeid bij De GIds (1924-
1925). Met Gerretson en Geyl redigeerde
hij Leldmg, dat alleen in 1930 en 1931 verscheen
en waarin hij o.a. Een halve eeuw
Noord-Nederlandsche poezIe publiceerde.
De gemeentelijke universiteit van Amsterdam
verleende hem in 1947 een eredoctoraat.
Den Haag kende hem in 1947 de Constantijn
Huygensprijs voor zijn gehele werk
toe.
Van Eyck behoort tot de generatie van J.C.
Bloem, A. Roland Holst, Geerten Gossaert
en J.1. de Haan. De 'ingeschapen ontgoocheling'
waarover hij spreekt, heeft zijn
vroege poezie een grauwheid gegeven die
een dieper persoonlijk leed doet vermoeden.
Op jonge leeftijd verloor hij zijn geloof
m het christendom. Erkende hij Baudelaire
als zijn 'meester', verwanten zag hij in
Franse symbolisten als Moréas, De Régnier,
Van Lerberghe, Samain e.a. De studies
die hij aan hen wijdde, waren tevens
verkennmgen van het eigen zielsverlangen.
Zijn eerste poèzie lijdt onder een woordenovervloed
en heeft een geforceerde toon.
Versobering en verstrakking betekenen
wmst voor zijn latere verzen, gevolg
waarsch. van een uitzicht op de begeerde
eenheid van ziel en zinnen. Eerst bij Plato,
later bij Spinoza ontdekte hij een mogelijkheid
voor een alles omvattende conceptie:
de zintuiglijk waarneembare wereld als
openbaringswijze van God. Deze visie
bracht hem nader tot zijn vriend Verwey.
Na diens dood kreeg zijn opvatting sterker
thelstische trekken, mede door een groeiende
overtuiging van persoonlijke onsterfelijkheid.
De getoOIde doolhof (1909) toont de
schoonheid van de wereld waarin de ziel
dwaalt, waarmee de principiële tweespalt
van de dichter reeds is uitgedrukt. Van de
vroege bundels zijn alleen nog te noemen
UitZichten (1912) en het daartoe behoren-
197
EYCKMANS
de, maar een jaar eerder gepubliceerde De
sterren. In de eerstgenoemde bundel voelt
de dichter zich herboren door de liefde die
hem zegent. Blij~ens de gedichten van Het
ronde perk, een bundel die in 1914 gereed
kwam, maar pas in 1917 met Lichtende golven
kon verschijnen, is het 'stergewelf'
besloten binnen de dichter en buigt hij zich
over zichzelf.
Voor inzicht in Van Eycks ontwikkeling als
dichter IS de prozabundel Opgang (1918)
van bijzondere betekenis. Deze past in de
poetIsche ontwikkeling door zijn lyrische
toon evenzeer als door zijn verheldering
van het 'keerpunt'. De dichter kón zich niet
van de zinnelijke wereld afwenden zonder
zichzelf te schaden. Deze onmacht maakt
de verzen van Inkeer (1922) en ook nog van
Voorbereiding (1926) weemoedig. De gedichten
uit Verzen 1940 (1941) en Herwaarts
(uitgebr. Ultg. 1949) behoren tot de
beste die Van Eyck publiceerde.
Tenslotte heeft hij in Medousa (1947) een
grootse poging gewaagd zijn dichterschap
in een mythische verbeelding op te roepen.
Opmeuw blijkt de polariteit een grondthema
van deze dichter, als hij zichzelf tussen
Christus en Medousa geplaatst ziet.
Werken: Getijden (1910), Worstelingen (1910), Bevrijding
(1913), Over boekkunst en de Zilverdistel
(met J F van Royen, 1916), De plicht van
Nederland (1916), De Iersche kwest,e (1921),
Uren met Platoon (1923), Krlt,sch onderzoek en
verbeelding (1935), Over leven en dood In de poezie
(1938), Twee gedichten (1943), Benaderingen
(1945), Meesters (1946), De tUin (1946), In
memOriam Jacob Israel de Haan (1953), Herodlas,
vertalmg Mallarmé's Hérodlade (1954)
Uitgave: Verzameld werk, 7 din (1958-1964).
Literatuur: J A RISPENS, 'P N. v E', m Richtingen
en figuren In de Nederl lett na 1880 (1938), K
MEEUWESSE, 'P N v E of het polaire dIchterschap',
m Roeping, 21, 9 (1943), C BITTREMIEUX,
P N v E (1947), Amsterdams TIjdschrift voor
Letterkunde (1954), m memorlam-nr , J HULS.
KER, 'Denker als dIchter', m Maatstaf (1954,
herdr m Lessen In lezen, 1967), HA W AGE,
Dagend dichterschap Een onderzoek naar de
ontwikkeling van de dichter P N v E tot en met
de italiaanse periode (1967); K HELLEMANS,
ImaglnatlO Del Levensbeschouwing en dichterschap
In het werk van P N v E (1978), S.A J
VAN FAASSEN (ed), Was Ik er OOIt bij (1980), G
PUCHINGER, In Ontmoetingen met literatoren
(1982) [HA WAGE)
Eyckmans, Jozef
198
Eig. Josephus Egidius, Nederlands dichter
(Gorinchem 31.1.1907). Zijn poezie die buiten
het tijdschrift Kentering vrij onbekend
bleef, draagt een post-experimenteel karakter:
met weinig woorden elegische thema's
als dood, vervreemding en reizen op
muzikale wijze aangeduid. De introverte
teksten verraden een bescheiden, gevoelig
en bijzonder constant en volhardend dichterschap.
Eyckmans ontving in 1968 de Jan
Campertpnjs, maar trok ondanks handhaving
van hetzelfde peil nadien weinig aandacht.
Werken: BIJ mijn leven nog (1955), Om wat er van
over IS (1961), Intrek bij october (1961), Zonder
dansmeester (1967), Niemand van vlees (1971),
Onmenselijke reiZiger (1972), Gezangen van
Maasmek (1973), Brahms In Bad Ischl (1974),
Meervoudig landschap (1975), Het hUIS zwarteweg
(1977), BIJ het menselijke af (1977), bloeml ,
Achtendertig compomsten (1980), Dit tedere
rUige landschap van de haast (1980), Proeve van
lichtdruk (1981), Onromantisch verweer (1982)
Literatuur: J VAN DER VEGT, mtervlew, m LLterama,
13 (1978-1979), Dimensie, 5 (1980), JE -nummer
[R BLOEM)
Eyk, Henriette van
Eig. Henriette Catharina Maria van, Nederlands
prozaschrijfster (Amsterdam 15.
2.1897-ald. 21.11.1980). Deed kandidaatsexamen
bIOlogie; tijdens een rustkuur na
een ongeval ontwikkelde zij zich tot humoristisch
novelliste. In een eigen stijl vol
taalparodleen gaf zij uiting aan haar sociale
kritiek. Zij was de eerste Nederlandse
auteur in het genre van de moderne humor.
Lateren zoals Belcampo, Carmiggelt, Bomans,
Annie M.G. Schmidt hebben veel
aan haar te danken.
Sociale irome kenmerkt de succesrijke novellenreeks
De kleine parade (1932), alsook
Intieme revue (1936) en Van hUIS tot
hUIS (1949). Haar belangrijkste werken zijn
sprookjes voor grote mensen, ontroerend
door ontgoocheld idealisme: Gabnel
(1935), de geschiedenis van een zonnestraal
die naar de aarde wordt gestuurd en als de
belichammg van een onaards idealisme
allerlei vreemde avonturen beleeft; en
Truus de nachtmerne (1939), de ervaringen
van een droompaardje dat de mensen
des nachts de vervulling van hun liefste
wensen belooft, maar m die opzet nOOit
slaagt.
In samenwerking met Simon Vestdijk
schreef zij de roman-m-bneven: Avontuur
met Tltw (1949). Vermelding verdienen
ook haar even wijze als luchtige kinderboeken:
Mlchlel De geschIedems van een mug
(1940) en Sinterklaas blijft een zomer over
(1940).
Werken: Als de wereld donker IS { J (1938), De
jacht op de spiegel (1952), Het hUIS aan de gracht
(1956), Het paaspaard en andere verhalen
(1969), Als de haan kraalt en de klok slaat
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
(1972), Dlerbare wereld (1973), autob , Het ulevellenlaatje
(1975), verz verh., Februarl (1979)
Literatuur: G STUIVELING, In Tnptlek (1952), S
VESTDIJK, In MUitenj tegen het etmaal (1966), A
ROMEIN-VERSCHOOR, In Vrouwenw'jshe,d (1980),
verz door C RAPPANGE IG STUIVELING]
Eijkelboom, Jan
Nederlands journalist en dichter (Slikkerveer
1.3.1926). Na een zeer opmerkelijke
John Donnevertaling (1957; uitgebreid in
een uitgave van 1981) verscheen er van
deze Journalist en krantenredacteur (Vnj
Nederland, Het VnJe Volk) geen creatief
werk, tot hij in 1979 een dichtbundel publiceerde,
Wat blIJft komt nOOIt terug. HierUit
blijkt zijn vormbeheersing en een uiterst
persoonlijke, autobiografische thematiek,
waarin het menselijk onvermogen
het belangrijkste aspect is.
Werk: De gouden man (1982), p
Literatuur: T DELEMARRE, In Lettenek, 5 (1980)
IR BLOEM]
Eyndius, Jacobus
Eig. Jacobus van den Eynde, Noordnederlands
dichter en geschiedschrijver (Delft
1575-Haamstede 11.9.1614). Diende als
kapitem in het leger van prins Maurits.
Huwde m 1609 Clara van Raaphorst, die de
heerhjkheid Haamstede (op Schouwen)
meebracht. Daar wijdde hij zich aan de
poezIe en regionale historiografie. Schreef
uitsluitend in het Latijn.
ZIJn ChrOnLCL Zelandwe ltbn II (1634), een
onvoltooide doch waardevolle kroniek van
Zeeland, werd postuum gepubliceerd door
de Staten van deze provincie. Het eerste
boek werd in vertaling opgenomen in M.
Smallegange's Nieuwe ChronLJck van Zeeland
(1696).
Poemata (7 boeken, 1611), bevat verzamelde
poeZIe, nl.: Fiandncl belh hbn Il, een
klassiek episch gedicht over de campagne
van prins Maurits in West-Vlaanderen;
MartIs exuhs prophasls, een apologie van
Mars of het krijgsbedrijf, gericht tot de
Zweedse koning; Slivarum liber, gelegenheidsgedichten
evenals de Eleglarum ltber
en enkele EpIgrammata. Het meest bekend
is de Hydropyncon hber, een bundel
hefdespoezie voor Lucia, waarin de tegenstelling
water (tranen, koelte, sneeuw) en
vuur (liefdesgloed) soms op charmante,
elders op spitsvondige wijze als centraal
thema wordt behandeld. Een Nugarum
Mer bevat vnl. humoristische grafschriften
voor allerlei dieren.
Als Neolatijns dichter behoort Eyndius
zoals Dousa en Helnsius tot de Leidse
EIJSSELSTEIJN
school, die in motieven sterk werd beïnvloed
door Anacreon en Petrarca. Inzake
stijl vertegenwoordigen ze de barok, meestal
precieus en gezocht in taal en beeld.
Uitgave: P LAURENS (ed), In Musae reduces
Anthologle de la poésle latme de la Renmssance
(1975)
Literatuur: A.J VAN DER AA, B,ographlsch woordenboek
der Nederlanden, dl 4 (1918), GELLINGER,
Geschlchte Neulat Llterat, dl 3 (1933), P J
MEERTENS, Letterkund,g leven m Zeeland m de
zestwnde en de eerste helft der zeventlende eeuw
(1943), P VAN TIEGHEM, La llttér latme de la
Renmss (1944). IJ IJSEWIJN]
Eijsselsteijn, Ben van
Eig. Bernard, Nederlands prozaschrijver
en dichter (Hellevoetsluis 22.1.l898-Sliedrecht
13.8.1973). Journalist, criticus en
kunstredacteur van de Haagsche Courant.
Debuteerde als dichter met de bundel Om
't hooge hcht (1923), maar legde zich later
vooral toe op romans, essays en toneel. Tot
zijn meest bekende romans behoren Tusschen
ZUiderkrUis en Poolster (1937), Dorre
grond (1942), Verweerde stenen (1955)
en Poort der genade (1964), die in vele
talen werden vertaald. Voorts schreef hij
essays over E.T.A. Hoffmann en Goethe.
Van zijn toneelwerken werden De duwel op
aarde (1931), De dubbelganger (1944) en
Bazumen om Jencho (1950) ook in het buitenland
opgevoerd.
Van EijsselsteiJns veelzijdigheid blijkt o.m.
uit de vele genres die hij beoefende. Daartoe
behoren detectives, filmscenario's,
dansspelen, biografieen (bijv. Fle Care/sen,
1948) en novellen. Zijn laatste roman is
Paus Maan (1973), een historische roman
over paus Benedictus XIII.
Werken: Van de bevrljdmg der ZIel (1924), nov., De
vllegende feeks (1933), t, Zeven fantomen
(1934), nov, Chateau de Bersac '12 (1935), t.; De
gendarm van Europa (1937),t , Het verhaal van
den robljn (1946), nov; Naar breeder vlucht
(1947), r, De terugkeer (1949), nov.; Memento
grazIOso (1951), p., Tussen eb en vloed (1961), t ,
Ww ple,t voor Ayolt1 (1969), pr
Literatuur: H PRAKKE, levensberIcht In Jaarb Mlj
Nederl Letterk 1974-1975 (1976).[GJ VAN BORK]
Eijsselsteijn, Lidy van
Eig. Engelina Alijda Johanna, Nederlandse
dichteres en prozaschrijfster (Nieuwe Pekela
3.6.1904). Dochter van een predikant
en zuster van de schrijver Ben van Eijsselsteijn.
Schreef aanvankelijk christelijk getinte
poeZIe, maar ook gedichten met sterk
erotische elementen. Ze debuteerde met de
bundel Resonans (1933), pas veel later
199
EIJSSELSTEIJN
200
gevolgd door Geb,ed zonder grens (1947),
Kyrie Ele,s (1950) en Sp,raal (1952). Vooral
haar poëtische bewerking van het middeleeuwse
verhaal Tnstan en [solde trok in
1948 sterk de aandacht. In 1959 verscheen
onder de titel Paal 20 een twintigtal verhalen.
Daarna volgde meer proza, o.m. de als
gevolg van een reisbeurs geschreven roman
Salute Florence (1962).
In 1971 kreeg ze voor haar poëzie de Hendrik
de Vriesprijs.
Werken: Het hUIs 'De twee Luyckskens' (1958), pr,
Zouden WIJ OOIt weten (1974), p, Gedenk het
donker met (1976), p, Ook een grootmoeder
(1978), pr
Uitgave: Gedichten 1947-'65 (1965)
Literatuur: J. STEEGSTRA (ed), Een schrijfster
LvE 75 Jaar (1979) [GJVANBORK]
---F---
Faassen, Rosier
Elg Pleter Vlctor Jacobus Faassen (RosIer
was de achternaam van zIJn Franse moeder),
Nederlands toneelschrIjver en -speler
('s-Gravenhage 9.9 1833-Rotterdam 2.2
1907). Debuteerde als Franssprekend acteur
In 1850, gIng vier Jaar later naar het
Hollands toneel en was werkzaam te Amsterdam
en 's-Gravenhage. In 1876 sloot hiJ
zich biJ het gezelschap van Legras en Haspels
te Rotterdam aan, waar hij een uitstekend
vertolker van fijnkomische rollen
bleek
Populair was hiJ ook als toneelschrijver van
stukken over het volksleven, waar in een
reeks grappige en aandoenlIjke scènes de
burgerlIjke deugden trIomferen en de harmonie
tussen de afzonderlIjke maatschappelIjke
standen hersteld wordt. Tot het
langdurIg succes van zIJn in totaal 22 stukken,
waarvan Zwarte Gnet (1882) het
bekendst IS, droeg ook biJ de scherpe tekenIng
van bekende types: de goedige boerin,
de rIJke, maar gierige boer, de verliefde
ambachtsman, de fat enz. Faassen schreef
zijn stukken voor acteurs die hij kende. HIJ
staat met zijn dramatIsch werk op de grens
tussen het burgerlIjke en het proletarische
drama. Aan het ene ontleende hij de ethiek,
aan het andere het thema. Naast zIJn eigen
werk vertaalde hij veel toneelstukken.
Werken: Werkstakmg (1866), De milItaire Willemsorde
(1873), De zwarte kapItem (1877), De ledIge
wIeg (1878), Manus de snorder (1878), Anne-Mle
(1879), T'hws bhJven (1882), Zonder naam
(1882), Hannes (1883), PlantlJn en Co (1884), De
remplaçant (1886), MIJn leven (1897), autoblOgr
Literatuur: H H J DE LEE UWE, 'R F , Nederlands
acteur-auteur', In Scenanum, 2 (1978), IDEM,
, "De ledige wieg" - een Fries tafereel voor het
toneel', In Scenanum, 3 (1979), IDEM, 'R F en de
"Joden-Questle" ',In NIeuwe Taalg , 73 (1980)
[HHJ DELEEUWE]
Fabricius, Jan
Nederlands toneelschrijver (Assen 30.
9.1871-Wlmborne, Dorset, 23.11.1964).
Vader van de schrIjver Johan FabrIcius.
Hoofdredacteur van versch. bladen, zowel
In Nederlands-Indie als in Nederland. In
1938 vestIgde hij zich in Engeland. Hoewel
FabrIcius op latere leeftijd ook enkele
romans en drIe delen memOIres heeft gepubliceerd,
lIgt zijn betekenis in zijn toneelwerk.
ZIJn technische vaardigheid en meesterschap
In het schrIjven van een dialoog,
maken zIJn stukken goed speelbaar. KInd
van een tijd die het realIsme beoefende
(HeiJermans, Hauptmann), kon hij toch
met de romantIek geheel laten varen. Het
handelIngsverloop IS vaak gewIld; er wordt
dan bewust aangestuurd op een aandoenlijke
werkIng, zodat sommige van zijn stukken
het predikaat 'melodramatisch' verdienen.
Gedreven door een sterk gevoel voor
rechtvaardigheid zocht hij zijn gegevens In
de problematiek van milIeus die hem vertrouwd
waren. het boerenland van Gromngen
en Drente, de planterswereld van
Indie. FabrIcIUs' werk werd In Nederland
en ook In het bUItenland met succes opgevoerd.
Tot zijn bekendste werken behoren
Eenzaam (1980) en Dolle Hans (1916).
Sommige stukken zijn vertaald in het
Frans, Duits, Engels, Noors, Deens, FrIes
en GronIngs.
Werken: Met den handschoen getrouwd (1907), De
rechte hJn (1910), Onder één dak (1914), Totok
en Indo (1915), Nonm (1916), Sonna (1916),PopJe
(1916), Hem Roekoe (1918), SeIderavond
(1923), Jeugdhennnenngen van een Assener
Jongen (1946), mem, Mensen, dIe Ik gekend heb
(1960), mem, UIt mIJn tijd (1961), mem
Uitgave: Het toneel (1964)
Literatuur: KLaas, J F en zIJn werken (1923),
dlss , J H ROSSING, In Het toneel (1916), A DE
RIDDER, m Den Gulden Wmckel (1916), T
NAEFF, m DramatIsche Kromek, I (zJ), H VAN
WERMESKERKEN, mNa tIen Jaar (1934), G BROM,
m Java m onze kunst (1937), J SPIERDIJK, 'In
memonam J F', In Het toneel (1964), J F, de
man en ZIJn werk (1971), met mi van J SPIER.
DIJK, H J PRAKKE, 'Nederland herdenkt J F
1871-1971', m IDEM, Garven van de oogst der
laatste Jaren (1975) [H H J DE LEEUWE]
Fabricius, Johannes
Nederlands prozaschrijver (Bandung 24.
8.1899-Ghmmen, gem. Haren, Gr., 21.6.
1981). Zoon van de journalist en toneelschrIjver
Jan Fabricius. Bracht zijn Jeugd
door in Nederlands-Indie. Volgde In Nederland
enige tIJd een opleiding tot schilder,
waarna hij op 18-jarige leeftijd als oorlogstekenaar
naar het Oostenrijks-Italiaanse
front trok. Publikatie In De G!ds
van In die tiJd vanuit Italie naar huis
geschreven brIeven vormde zijn schriJversdebuut
Enige Jaren daarna wijdde hij zich
geheel aan het schrijven.
FabrlCIUS reisde veel en woonde lange tijd
bUIten Nederland. Zijn voor WO II geschre-
201
FALKE
ven boeken dragen hIervan de kenmerken
ZIJ roepen een 'melodIe der verten' op. Vanaf
1942 gaat vooral Nederlands-IndIë de
stof leveren voor zijn romans. FabriclUs is
een UIterst produktIef schrIJver: schreef
meer dan zestIg boeken. Dank zij zIJn vlotte
en boeiende verteltrant wordt hIJ in brede
krmg gelezen. Over de lIteraire waarde van
zijn werk wordt verschIllend geoordeeld.
Werken: De scheepsjongens van Bontekoe (1924),
Het meISje met de blauwe hoed (1927), Charlotte'sgroote
reIs (1928), Marw Ferraro's Ijdele hefde
(1929), Komedwnten trokken voorbIJ (1931),
MelodIe der verten (1932), Leeuwen hongeren m
Napels (1934), Eiland der demonen (1941),
Nacht over Java (1944), De kraton (1945), Halfbloed
(1947), Hotel VesuvIUs (1948), MIJn hUIS
staat achter de k,m (1951), mem, Een wereld m
beroenng (1952), mem, Gordel van .maragd
(1953), Setoewo, de tIjger (1956), LUIe stoel
(1957), SchImmenspel (1958), De helhge paarden
(1959), Hopheisa, m regen en wmd (1964),
mem, Weet je nog, YOShl1 (1966), W,ttebroodsweken
met Mama (1969), Partnerruil met uItgesloten
(1972), Het portret (1974), De oorlog van
de kleme paardjes (1975), Als vogelen UIt de
hemel nacht over Java (1980), De brUIden m
het bad en andere dUIstere daden (1981)
Literatuur: R BULTHUIS, J F, een schnjver en zIJn
werk (1959), R NIEUWENHUYS, m Oost-IndIsche
spIegel (1978'), J MARSMAN, J F (1978), 'Een
glanzende zomermens J F 24 augustus 1899-21
JUnI 1981' m Llterama, 16(1981-1982), Tony van
Verre ontmoet J F (1979) (G TERMORSHUIZEN]
Falke,J.C.
Zie Woude, Johan van der
Falkland, Samuel
Zie HelJermans, Herman
Faro,Isaac
Ps. van CornelIs Israel, Nederlands prozaschriJver
(Amsterdam 17.6.1922). Debuteerde
op 39-JarIge leeftijd met de speelse
satIre Heksen hwlen met, of de oranje
pyama (1961), waarm heden en verleden
met elkaar zIJn vermengd. Schreef enkele
romans en verhalen m dezelfde trant, o.m.
De knagende worm (1964), een schelmenroman
waarm de wereld gezien wordt vanUIt
het vertekend en komisch perspectief
van een 17de-eeuwse hypochonder.
Werken: De rokkenjagers (1963), Damesverhalen
(1966), Jus-Inspw-Llsa (1968)
Literatuur: V DUNHAM, mterview, In Maatstaf, 18
(1970~1971) IG J VAN BORK]
Faverey, Hans Antonius
202
Nederlands dichter (Paramaribo 14.9.
1933) Zijn poëzie die op het eerste gezicht
niets herkenbaars communiceert, stuitte
aanvankelIjk op grote weerstand Door een
consequent toegepast wegwerkprincIpe bevat
elke tekst een op mets slaande combinatie
van zelfstandigheden die, nauwelijks
tot stand gekomen, weer ongedaan wordt
gemaakt
Langzamerhand kregen kritIek en lezers
oog voor deze betekemsloze poeZIe, 'onthechtmgsoefenmgen'
zoals Faverey het
zelf formuleerde Dat betekemsloze IS een
aspect van een soort poeZIe, dIe mEuropa
biJ Mallarmé en de symbolIsten lIjkt te
begmnen door allerlei ontkenningen
wordt lets van eeuwige waarde, zonder
beperkmgen van tIJd en rUImte, gesuggereerd.
Deze negatieve mystiek IS ook verwant
aan de paradoxen van de Griekse
wijsgerige school van de Eleaten (500 v
Chr ) die alle tIJd schijnen stil te zetten, of
aan Zen boeddhistIsche begmselen, die hetzelfde
beogen Uitbelde bronnen put Faverey
riJkelIJk, zonder dit te vermelden, wat
zIJn gedichten niet toegankelijker maakt
Men kan Faverey's poe zie het best zien als
een spel met variatIes, waarm de dood op
een afstand moet worden gehouden, duur
het moet wmnen van tIJd. In zIJn hommages
aan o.a. Sappho, Hercules Segers, Couperm
dUIdt hIJ werkWijzen aan waarm deze
paradox gerealiseerd lijkt te zIJn
Werken: Gedichten (1968), Ged,chten'2 (1972,
Chrysanten, roeIers (1977), LIchtval (1978), ook
m De ReVIsor, 5 (1978), Ged,chten (1980), ZIjden
Kettmgen (1983)
Literatuur: R BLOEM, m Kntlsch leXIcon van de
Nederlandstallgeltt na 1945 (1980), T VAN DEEL
(ed), m Over gedIchten gesproken (1982), H
SPELlERS, 'H F , de dichter van de nulhypothese',
m Ons Erfdeel, 26 (1983) (R BLOEM]
Feber, Louis Jean Marie
Nederlands prozaschrijver en politicus
(Bergen op Zoom 24 4.1885-'s-Gravenhage
37.1964). Werkte van 1909-1920 op Java
als waterbouwkundIg mgemeur. Als JournalIst
en CritiCUS (tIjdschrift Van onzen
Tijd) bleek hiJ een belangrijk voorloper
van de opkomende katholIeke jongeren bewegmg.
In zIJn vroegste kritIeken bestreed hij fel
het esthetIcisme en paganisme van de tachtIgers,
m zijn bIjbels toneel (Holofernes,
1914; Davzd. 1915) trachtte hI] het oorspr.
gemeenschapsdrama te doen herleven;
door zijn relsschetsen IS hiJ van belang voor
de zgn IndIsche lIteratuur
Werken: In de schaduw der Warmgms (1922), relsverh.
Fredenk van Eeden's ontwlhkehngsgang
(1923), essay, De gordel der aarde (1923), relsverh.
Opgaande wegen (1923), essay. De stnjd
om de stilte (1924), relsverh, In de stuwende
stroomlng (1926), essay, Het uur van AZle (1939),
essay, Mensch en humanisme (1947), essay, EXIstentialisme
en christendom (1962), essay
Literatuur: J EECKHOUT, In Litteraire Profielen, I
(1925), J J GIELEN, Globetrotters (1935)
[w GOBBERS)
Feesten. Van der
Middelnederlands hoofs gedicht (14de
eeuw) m de vorm van een verhaal van een
'clerc' over zijn bezoek aan een feest en zijn
onderhoud bij die gelegenheid met een
onbekende jonkvrouw over de liefde, door
sommIgen symbohsch gemterpreteerd als
de ontmoeting van Christus met de uitverkoren
ziel, wat door anderen is bestreden.
Didactische elementen - sommigen spreken
van een 'schools leerdicht' - zijn hier
zeker aanwezig, maar toch vertoont het
geheel ook mteressante psychologische en
cultuurhistorische aspekten.
Uitgaven: E VERWIJS, Van Vrouwen ende van Minne
(1871), WERKGROEP VAN GRONINGSE NEERLANDICI
(ed), V d F Een proper dlnc (1972), H
VEKEMAN (ed), V d F een proper dlnc (1981),
met interpretatie
Literatuur: P N VAN EYCK, 'V d F Sproke der
mystieke hefde', In TlJdschr v Nederl Taal- en
Letterk , 58 (1939), L VERSCHUEREN, In Stud
Cath , 15 (1939). JAN KNUTTEL, In TlJdschr v
Nederl Taal- en Letterk , 56 (1947), K HEEROMA,
In TlJdschr v Nederl Taal- en Letterk , 85
(1969), M J M DE HAAN, 'Nog eens Van Eyck en
V d F ',In SA J VAN FAASSEN (ed ), Was Ik er OOIt
eerder? (1980) [J J MAK EN J REYNAERT)
Feitama, Sybrand
Noordnederlands toneelschrijver en vertaler
(Amsterdam 10.12.1694-ald. 13.6.
1758). Was aanvankelijk werkzaam in de
handel, doch Wijdde Zich later geheel aan
de literatuur. Leerling van Lambert ten
Kate. Zijn oorspr. oeuvre (een tragedie
FabnclUs, 1720, en drie zinnespelen) zinkt
m het niet bij zijn vertaalwerk Uit het
Frans. Fénélons Les aventures de Télémaque
(1699) zette hiJ m Nederlandse verzen
over (1733, 1763'), waardoor deze opvoedmgsroman
volgens de tijdgenoten in
waarde verdubbelde. Voltaire's Henrzade
(1726) vertaalde hij als Hendnk de Groote
(voltoOid 1743, gepubliceerd 1753).
Ook was zijn betekenis voor het 18de-eeuwse
Nederlandse toneel groot. Tussen 1720
en 1736 gaf hij 12 vertalingen van Franse
claSSICistische tragedies, waaronder werk
van CorneIlle, Crébillon en Voltaire. Werkte
als regisseur mee aan de opvoeringen.
Kritisch, maar tevens constructief, wees hij
de acteurs door eigen voorbeeld de weg
naar een stijl die meer aan de dagelijkse
FEITH
wijze van spreken beantwoordde.
Literatuur: J DE KRUYFF, In Leven der Nederlandsche
dichteren en dichteressen, I (1782), M CORVER,
In Toneel-aantekeningen (1786), J TE WINKEL,
In De ontwikkelingsgang der N ederlandsche
letterkunde, dl 3 (1924) [H H J DE LEEUWE)
Feith, Rhijnvis
Noordnederlands dichter, proza- en toneelschrijver
(Zwolle 7.2.1753-BoschwiJk,
Zwolle, 8.2.1824). Na rechtenstudie te Leiden
(promotie 1770) leidde hij, eerst als
burgemeester van Zwolle, later als ontvanger
der 'convooyen en hcenten', gefortuneerd
en geacht, een voorspoedig leven dat
hem veel vrije tijd liet om zich op zijn buitengoed
Boschwijk aan de letteren te wijden.
Schijnbare tegenstelling tussen die
sohde burgerlijke achtergrond en de smartehJke
bewogenheid van zijn werk maakte
van deze belangrijkste Nederlandse vertegenwoordiger
der preromantische hypersentImentaliteit
een omstreden figuur. In
aandoenlijke middeleeuwse romancen (AInc
en Aspasza; Colma) en prozagedichten
(Themlre, De hermiet e.a.), de odenreeks
Fanny (1783) en twee briefromans (Julza,
1783, Ferdmand en ConstantIa, 1785)
trachtte hiJ, naar buitenlands voorbeeld,
proeven van 'zUivere' gevoeligheid te geven
Zijn mnerlijke onrust en sentimentaliteit
bleken te wortelen m spanningen tussen
ratIO en gevoelsleven, in onvrede met het
aardse en eeuwIgheidshunkering, waarvoor
hij de gewenste stimulansen vond in eenzaamheid,
ongerepte natuur en zuivere
hefde. De grondgedachte van zijn werk, de
verbondenheid godsdienst-deugd -liefde,
gaat terug op Klopstock; de morbide nachten
grafdecors leverden Edward Y oung en
Osslan, bovendien werd hij bemvloed door
Baculard d' Arnaud, de Franse imitator van
de Engelse griezelromantiek. De in zijn tijd
succesrijke roman Juha, het onwezenlijke
verhaal (in brieven) van een gedwarsboomde
en onmogehJke liefde, die de heldin het
leven kost en de vertwijfelde mmnaar op
haar graf de dood doet verbeiden, is in zijn
naleve opgeschroefdheid en artistieke onhandigheid
hoogstens nog een curiosum te
noemen.
OrIgmeler en mtelhgenter schreef Feith
over sentimentaliteit in zIJn beschouwend
werk, dat belangstelling verraadt voor de
theorie der schone kunsten (Bneven over
verscheidene onderwerpen, 4 din., 1784-
1789). Overdreven opgewonden klinkt nog
203
FENS
zlJn vurige patriottische poezie. Politieke
ontgoochelmgen en de daarmee verband
houdende geloofscrisis leidden na 1787
evenwel tot inkeer en meer bezadigdheld:
hoofdzakelijk daarna publiceerde hij zijn
klassiek opgebouwde treurspelen over
ldeale helden (Lady Johanna Gray, 1791;
[nes de Castro, 1793) en zijn uitvoerige
zedelijk-religieuze leerdichten (Het graf,
1792; De ouderdom, 1802) en hield hij zich
met wijsbegeerte bezig (Bneven aan 80-
ph!e, 1806). Te veel nadruk op zlJn vroegste
geschrlften liet dit rijpere werk lange tijd in
de schaduw. het lyrisch-dldactische Het
graf met name bhjkt de authentieke wanhoopskIacht
te zljn van een gekwelde ziel.
Feith wordt thans gezien als typisch exponent
van de overgangstijd tussen classicisme
en romantiek.
Werken: Verhandelmg over het heldendicht (1782),
essay, Thlrsa (1784), t, Dagboek mijner goede
werken (1785), besplegehngen; Bijdragen ter bevordermg
der schoone kunsten en wetenschappen,
3 din (1793-1796), tlJdschr met J Kantelaar,
C Muclus Cordus (1795), t, Oden en
gedichten, 5 din (1796-1814), Proeve van eemge
gezangen voor den openbaren godsdienst, 2 din
(1804), Het Ideaal m de kunst (ongepubl , 1821)
Uitgaven: Dlcht- en prozalsche werken, 12 dln
(1824-1825), Oden en gedichten, 3 din (1824-
1825), W KLOOS (1913), bloeml , H G TEN BRUGGENCATE
(1922), bloeml, P J BUiJNSTERS, Het
graf (1964), Me VAN DEN TOORN, Juha (1967),
P J BUiJNSTERS, Het Ideaal m de kunst (1967),
M VAN HA1TUM, De ouderdom (1977), J J KLOEK
en ANPAASMAN (ed ), JulJa (1982)
Literatuur: C BUSKEN HUET, 'F en Kmker',10 Lltt
Fantaslen en Krlt, XXIV (1888), JA F L VAN
HEECKEREN, 'Iets over RF', 10 Taal en Letteren,
IV (1894), K MENNE, Goethe's Werther m der
mederlandlschenLiteratur (1905), J KOOPMANS,
'R F', 10 De Bewegmg, IV (1908), IDEM, 'F 's
natuurgevoel en kunst', 10 Nieuwe Taalg, III
(1909), H G TEN BRUGGENCATE, Mr RF (1911),
J VAN DER VALK, 'F 's gevoelspanthelsme',m Ons
TIJdschrift, XIX (1914), A ZIJDERVELD, De romancepoezle
m N -Nederland (1915), J PRINSEN,
'Het sentlmenteele biJ F, Wolff-Deken en
Post',m De Gids, 79, I (1915), DINKLAAR, F -Th
de Baculard d'Arnaud (1925), A VAN DUINKERKEN,
'F of het bovenzmnehJk verdriet', 10 Achter
de vuurlijn (1930), M LANGBROEK, Llebe und
Freundschaft bel Klopstock und Im mederlandlschen
empfmdsamen Roman (1933), W G NOORDEGRAAF,
'Over emge Jeugdverzen van F '. 10
Nieuwe Taalg, XXIV (1935), H M VAN PllhAG,
'R F ',mNleuw VI TIJdschr, 6 (1951-19521,J C
BRANDT CORSTIUS, 'R F als overgangsfiguur' , 10
Nieuwe Taalg ,L (1957), M J G DE JONG, 'De eerste
auteur van F 's treurspel Thusa', 10 Idem, L
(1957), IDEM, 'R F - Dlvma Commedla', 10 Idem,
LIV (1961), P JAM BUiJNSTERS, Tussen twee
werelden, RF als dichter van Het graf (1963),
IDEM, 'R F 's dramatisch gedicht "De opwekkmg
van Lazarus" ',10 TIJdsehr Nederl Taal- en Letterk
,LXXX (1964), WA P SMIT, 'R F en de hefde
204
van Juha', 10 Dietse Studies (1965), IDEM, 10
Twaalf studies (1968), P J BUIJNSTERS, 'Cora,
een onbekend gebleven toneelproeve van R.F ',10
Levende Talen (1966), W GOBBERS, 'Het probleem
van de historische evaluatie', 10 Spiegel
der Letteren, XIII (1970-1971), W R D VAN OOSTRUM
en M HOCHSCHI<ID-MABESOONE, 'Juhadrukken'
,10 Spektator, III (1973-1974), Catalogus
tentoonstellmg Mr RF (1974), M C VAN DEN
TOORN, 'De semantiek van "geest" en "zInnen"
biJ RF', 10 TIJdsehr Nederl Taal- en Letterk ,
xc (1974), J J KLOEK, 'R F Het belang en de
gevoehge lezer een receptie-esthetISche pro·
blematlek avant la lettre', 10 TIJdsehr Nederl
Taal- en Letterk , 97 (1981) [w GOBBERS]
Fens, Kees
Eig. Cornelis Walterus Antomus, Nederlands
CrIticus en essayist (Amsterdam
18.10.1929). Journalist; sedert 1960 criticus
blJ De T!jd, later bij de Volkskrant;
medeoprichter van het kritisch tijdschrift
Merlyn, waarm hlj ook literatuur uit vroegere
periodes analyseert. In overeenstemmmg
met de begmselen van dlt tijdschrift
gaat hlJ uitslUitend Uit van de teksten zelf
om tot interpretatie en evaluatie te komen.
Meestal ontwikkelt hlJ Zijn gezlchtspunten
zonder te vergeten dat andere mterpretaties
mogelijk ZlJn, zoals hlJ aantoont met de
titels van zijn bundels, De e!genzmmghe!d
van de lIteratuur (1964) en De geveshgde
chaos (1966). In zijn waardermg is hij zeer
select Luchtiger van toon zIJn de dagbladkritIeken
m Loodl!jnen (1967). In 1962
bekroond met de PrijS voor literaire krItiek.
Schreef onder het ps. A L. Boom
columns in De T!jd, die hiJ bundelde m De
eenzame schaatser, doorslagen van de tijd
(1978) en M!jnheer & Mevrouw Alum &
andere tussenteksten (1981). Op 1 augustus
1982 werd Fens benoemd tot hoogleraar
moderne letterkunde te Nijmegen.
Werken: Tussentijds (1972), essays, Waarom Ik met
tenms (en ook met hockey) (1980), Olwer Hardy
als denker en andere opstellen (1982)
Literatuur: P DE WISPELAERE, 10 Het PerZische
tapijt (1966), J WEVERBERGH, 10 Bokboek
(1966) [G W HUYGENS]
Ferdinandusse, Rinus
Eig. Marmus Daniel, Nederlands Journahst
en detectIveschrijver (Goes 28.11
1931). Werd bekend door zIJn activiteiten
voor het Haags Studenten cabaret en zijn
medewerking aan het satirIsche programma
van de teleVISie Zo !s het . .. Sinds 1969
hoofdredacteur van het weekblad Vnj Nederland.
Ferdmandusse schreef een aantal amusante
thrIllers rond de hoofdpersoon Rutger
Lemmmg, waarvan Naakt over de schuttmg
(1966) m 1973 werd verfilmd. Van zIJn
bijdragen aan Vnj Nederland werden de
kroegverhalen gebundeld m o.m. Neem er
eentje van mIJ (1964) en Stukjes m de
kraag (1965) De onder het ps. Douwe
Trant geschreven stukjes verschenen m
Het njkste UIt het leven van Douwe Trant
(1969) en De zoon van Douwe Trant
(1973).
Werken: ZIJ droeg dIe nacht een paars corset (1967),
thr ,Op de barkeeper beschouwd (1967), eurs ,De
brede rug van de Nederlandse maagd (1968), thr ,
De zoon van ouwe klare (1969), eurs , Tappelmgs
(1970), eurs , En het hoofd werd op tafel gezet
(1970), thr, De bloedkoralen van de bastaard
(1971), thr ,Als Je nog eens wat weet (1972), eurs ,
De haren van de vos (1983), thr
Literatuur: F AUWERA, 'R F " m Geen daden maar
woorden (1970), B VAN GARREL en M VAN ROOIJ,
'Blokker/Ferdmandusse', m Hollands DIep, 2
(1976) [G J VAN BORK]
Ferguson, Margaretha
Eig. Margaretha Dorothea Ferguson-Wigermk,
Nederlandse prozaschrijfster (Arnhem
5.9 1920) Verbleef van 1929 tot 1947
mIndie, sedertdien m Den Haag. Debuteerde
m 1959 met de wat ongelijke verhalenbundel
Anna en haar vader. Publiceerde
romans en novellen met ten dele
Ind(oneshsche achtergrond, en indrukken
van reizen die ZIJ sinds 1973 maakte, zoals
Nu wonen daar andere mensen . .. terug
op Java (1974) en Een Haagse dame m
Chma (1975). Hierin toont ZIJ veel begrip
voor de veranderde politieke en maatschappeliJke
situaties m Oost-Azle. Haar
kampervarmgen Uit wo II publiceerde zij in
1975 (MammIe, Ik ga dood) Verzorgde
voorts literaire kritieken in Het Vaderland
Werken: OnmogehJke mensen (1962), Het bloed en
de haaIen (1965), MIJn vrlenden m Khartoem
(1973), Hollands-IndIsche verhalen (1974), NeurotIsch
wmkelen (1975), verh , OntslUltmg Rus·
land (1976), Elws m BataUla en Jakarta (1977),
Zeven straten en een park (1977), Zondag en
maandag (1977), Zon, en andere doodsverhalen
(1980), Chma gewoon (1980), Chaos (1983)
Literatuur: C ENGELBRECHT, mtervlew, m Gezegd
en geschreven (1979), P IDENBURG, mtervlew, m
Wendmg, 37 (1982) [G W HUYGENS]
Ferguut
Middelnederlandse roman (5589 verzen)
van een bijzondere soort: het verhaalt de
geschiedenis van de opgang van een dorperszoon,
die zichzelf aan het emd van het
verhaal heeft overwonnen, waardoor hij
een waardig ridder van koning Arthurs
Tafelronde wordt.
FERRON
Het voorbeeld IS de Franse Fergus van
GUIllaurne Ie Clerc Om de vele 'dorperhjke
trekken', die verzwakkmg van de ridderliJke
geest aanWIJzen, oordeelt Van Mierlo
dat de Vlaamse Ferguut uit de 2de helft
van de 13de eeuw moet zIJn.
Uitgaven: M J M DE HAAN (1974), faesllmle·edltle
v h Leidse hs , E ROMBAUTS, N DE P AEPE en
M J M DE HAAN (1982'), met mi en eomm
Literatuur: M J M DE HAAN, ' "Le Ferguut" et Ie
"Monaen" comme "romans pohtlques"', In Études
germ, 32 (1977), F P VAN OOSTROM (ed),
Arturlstlek m artIkelen (1978), N DE PAEPE, 'Le
Fergus et Ie Ferguut remamement d'une tradl,
tlOn eourtOlse', In J S HOLMES (ed ) Llterature
and translatwn (1978), E ROMBAUTS, 'Enkele
betWiste plaatsen Uit de "Ferguut"', In Versl
Meded Kon VI Acad (1979) ]p DE KEYSER]
Ferguut, Jan
Zie Droogenbroeck, Jan van
Ferron, Louis
Eig. AloysIUS, Nederlands dichter en prozaschrijver
(Lelden 4.2.1942). Bracht zijn
Jeugd door m Duitsland; keerde m 1949
terug naar Nederland. Werd streng katholiek
opgevoed. Verhuisde na zijn huwelijk
naar Beigie, maar keerde spoedig naar
Nederland terug en werd copywriter bij een
reclamebureau
Debuteerde met een cyclus gedichten,
'Kleine kriJgskunde', m Maatstaf (mei
1962) ZIJn eerste zelfstandig verschenen
pubhkatle was de poeziebundel Zeg nu
• zelf, IS dIt ontroerend (1967) Na een tweede
bundel gedichten, Grand GUlgnol
(1974), publiceerde hij alleen nog proza,
waarmee hij pas echt naam zou maken. De
delen van de trilogie bestaande uit Gekkenschemer
(1974), Het stterenoffer
(1975) en De kelSnIJder van Flchtenwald
(1976) hebben met elkaar gemeen dat ze
alledrie de Duitse cultuurgeschiedenis als
hallucmerend decor hebben om daarmee
de onafwendbaar lijkende ontwikkeling
van het DUitsland van Ludwlg II van Beieren
tot en met naZI-DUitsland te schilderen.
Daarbij gaat het Ferron met zozeer om
een betrouwbaar cultuurhistorisch beeld,
als wel om de psycho-sociale verschijnselen
die het faSCisme oproepen, waarbij die verschiJnselen
opgehangen zijn aan onderling
Uitwisselbare en daardoor tijdloze personages
Zo wordt bijvoorbeeld het personage
Stern helm uit Turkenvespers (1977) samengesteld
Uit twee historische figuren uit
de filmwereld: Von Sternhelm en Von Strohelm
De filosofie van Nietzsche en de psychologie
van Freud spelen in het werk van
205
FLANDRIJS
Ferron een belangnjke rol
Behalve romans schreef Ferron een operahbretto
naar Bachs Mattheus Passie
(1977) op mUZiek van LoUIs Andnessen.
Voorts schreef hiJ essays. De hemelvaart
van Wammes Waggel (1978) en Berlln
Alexanderplatz Fassblnder contra Doblln
(1981)
In 1978 werd hem de MultatuhpnJs toegekend
voor De kelSnIJder van Flchtenwald.
Werken: De Gallische ZIekte (1979), r, De ballade
van de beul (1980), r ,Plicht' (1981), r ,Hoor ml}n
lied, VlOletta (1982), r ,Een marmeren graf (met
F MariJnen, 1983)
Literatuur: J DIEPSTRATEN en SJ KUYPER, mterView,
m Het meuwe proza (1978), A MERTENS,
'L F ',m Kritisch leXicon van de Nederlandstalige
lIt na 1945 (1981), Bzzlletm, 9 (1980-1981),
L F -nummer, De Vlaamse Gids, 67 (1983), L F -
nummer [GJ VAN BORKj
Flandrijs
Middelnederlands nddergedicht (wsch.
midden 13de eeuw), waarvan zes fragmenten,
samen 1962 verzen, zijn bewaard. De
personages behoren tot de krmg van koning
Arthur, maar een rechtstreekse bron
werd niet gevonden. Flandrijs onderneemt
een 'queeste' om zijn vader te wreken en
beleeft daarbij talrijke avonturen die door
de gebrekkige overlevering maar gedeelteliJk
kunnen worden gereconstrueerd
Uitgave: K R DE GRAAF (1980) [A VANELSLANDERj
Floris ende Blancefloer
Middeleeuwse ridderroman, overgeleverd
m dne versies.
Ca 1270 vertaalde Dlederic van Assenede
de zgn. Franse 'version anstocratique' van
de Flolre et Blancheflor ten behoeve van de
Dietse lezers die geen Frans verstonden
(vs. 25-27). Hij volgde in zijn Flons ende
Blanchefloer (3974 verzen) trouw de Franse
tekst en wijzigde slechts de aanvang van
zIJn voorbeeld: de genealogie plaatste hij
aan het einde (vs. 3959-3967). Het hele
werk is doordrongen van hoofse geest; de
auteur schijnt goed bekend te zijn met de
hoofse omgangsvormen en schreef zijn gedicht
voor de dames en heren die, in tegenstelhng
met de dorpers, de hoofse liefde
kunnen begrijpen (vs. 1-13).
In de tweede helft der 15de eeuw zag het
proza-volksboek van Flons ende Blanchefloer
het hcht (oudste druk 1508). De onbekende
auteur volgde bijna woordelijk Diederics
tekst, maar maakte het verhaal burgerliJker
van toon en laste er ook enkele
206
stukken redenJkerspoezle m. Het volksboek
werd nog Uitgegeven tot m 1750.
Een toneelversIe werd te Brussel m 1483
door de 'Ghesellen van Demze' opgevoerd
onder de titel. Een groet spel van Florysse
ende van Blanchefloere Ook een 16deeeuwse
geschiedzang van NederrlJnse oorsprong
was m Holland en Vlaanderen
bekend
Uitgaven: P LEENDERTZ (ed ), Flons ende Blancefloer
van Dledenc van Assenede (1912), P DE
KEYSER (ed ), Flans ende Blancefloer Een middeleeuwse
Idylle (1979'), J J MAK (ed ), Dledenc
van Assenede Flans ende Blancefloer (1980')
Literatuur: A VAN HAGELAND, 'Inleldmg', m Flans
en Blancefloer naar de middeleeuwse Idylle van
Dledenc van Assenede (1981) [F VANTHIJNj
Fockens, Melchior
Ook Fokkens, Noordnederlands komedleschnJver
(Groningen ca 1620) Werkzaam
te Amsterdam. Bracht volkse toneeltJes
met grove dialogen. Toch is de
typologie morahserend bedoeld WIlde
wsch Mohère m Les précleuses ndlcules
navolgen.
Werken: Droncken HansJe (1657), De verliefde gnJsert
(1659), De ltalwansche schoorsteenveger
(1662), BeschnJvmge der WIJdt-vermaarde koopstadt
Amstelredam (1662') [c TINDEMANSj
Focquenbroch, Willem Godschalek van
Noordnederlands dichter (Amsterdam
26 4 1640-St George da Mina, Gumee, Jum
1670) Ondanks de stijgende aandacht voor
Focquenbrochs leven en werk na wo II is er
over zIJn leven nog met veel bekend. In
1662 promoveerde hiJ tot doctor m de
geneeskunde aan de Universiteit van
Utrecht zonder er gestudeerd te hebben
Waarschijnlijk is het dat hiJ zIJn vooropleiding
aan de Amsterdamse Hogeschool
heeft gekregen. HIJ was als arts werkzaam
m Amsterdam, maar m 1668 vertrok hiJ
plotselmg als fiscaal van de WIC naar St.
George da Mma m Gumee, het hUidige
Ghana, waar hiJ waarschijnlijk aan de gele
koorts IS overleden
Vanaf 1663 verschijnen zijn werken in een
zekere regelmaat, voornamehJk bij Johannes
van den Berg. Zijn poezIe doet zeer reahstIsch
aan en staat ver van de 'verheven'
poezIe van de 17de eeuw. Als een van de
eersten volgde hiJ Scarron en LUCIanus na
m het burleske genre 0 a m zIJn De Aeneas
In syn sondaeghs-pack en Typhon of de
reuzenstrljd ZIJn werk heeft ook nu nog
een grote aantrekkmgskracht op de lezer
door zIJn mengelmg van kriticlsme en
cymsme, maar ook door zIJn pessimistisch
besef van de Ijdelheid aller dmgen en zIJn
Ultmgen van radeloosheid tegenover het
noodlot ZIJn bhJspel De mm m 't LazarushUIs
(1674), een bewerkmg naar Lope de
Vega's Los Locos de Valencw, behoorde de
gehele 17de en 18de eeuw tot het vaste
toneelrepertOIre en IS ook m de 20ste eeuw
nog met veel succes opgevoerd.
ZIJn verzamelde werken zIJn meermalen
Uitgegeven, maar de meeste ervan zIJn
overcompleet, dat wil zeggen dat er meer
aan Focquenbroch IS toegeschreven dan hiJ
geschreven kan hebben Door de onduidehJkheld
omtrent de overlijdensdatum - tot
voor kort werd 1675 nog aangenomen -
konden de Uitgevers dit ook gemakkehJk
doen. De meest betrouwbare editie IS Thalw
of de geurtge zanggodm, dl. 1 (1665) en
dl 2 (1668). De Afrtkaense Thalla werd na
zIJn dood samengesteld (1678).
Uitgave: C J KUiK (ed ), Bloeml UIt de gedichten
van V F (1977)
Literatuur:J A WORP, inDe Gids, lil (1881), L BAEKELMANS,
I nleldmg biJ een keuze UIt het werk
van F (1911), W F HERMANS, Inleldmg biJ een
bloeml UIt V F's lynek (1946), R NIEUWENHUYS,
'UIt de brIeven van W G van F " In TIrade, 1
(1957), B DE LIGT, 'Aantek bIJ een Ultg van W G
van F's Afrlkaense Thaha', m Spiegel der Letteren,
6 (1962-1963), H BOONTJE, 'W G van F', m
Vandaag, 12 (1966), F BINDER en N SCHNEELOCH,
'D D Wllre en W G van F (?) geschIlderd
door P,eter de WIt te Elmma m 1669', m Bulletm
van het RIjksmuseum, 27 (1979), W MARGlJC,
W G van F , erganzende prolegomena (1981)
[p M M KROONE]
Fokke Simonsz, Arend
Noordnederlands dichter en prozaschriJver
(Amsterdam 2 7.1755-ald 15.11.1812).
Werd opgeleid voor graveur, het beroep
van zijn vader; gmg echter m de boekhandel
en de uitgeveriJ, maar met gering succes.
Vanaf 1799 leefde hij van voordrachten
en publikatles: onder de slechte politieke
en economische omstandigheden van de
Franse tijd een schamel bestaan, waaronder
zIJn onmiskenbaar talent zeker heeft
geleden.
ZIJn wat omslachtige en gezochte grappigheid
verschafte hem een voorbijgaand succes,
0 a. met Boertige reis door Europa (7
dIn, 1804-1806). HIJ populariseerde de
verhchte mzichten van de 18de eeuw in
versch. verhalen en essays, en gaf een
opmerkelijke samenvatting ervan m de Cathechlsmus
der Weetenschappen, schoone
Kunsten en fraalJe Letteren (12 dIn.,
FOLKERTSMA
1794-1802) De moderne Helicon (1792) IS
een parodistisch droom verhaal vol spot
betreffende het onnederlandse taalgebrUik
van tijdgenoten zoals Feith, Van Alphen en
Bilderdijk Uit talrijke herdrukken blijkt
de populariteit van Fokke Simonsz, terwijl
hiJ m literair-histOrisch opzicht van belang
IS als type van een schrijver onder de Franse
bezettmg
Werken: Dlchtltevende mengelmgen (1783), Het
toekomende Jaar 3000 (1792), Proeve van een Iromesch-
comlesch woordenboek (1797), Dorus of
het wonderkmd (1808)
Uitgaven: Nagelaten verhandeltngen (1814, 1831 '),
Verzameltng der werken, 12 din (1830-1835)
Literatuur: H FRIJLINK, A F S , ZIJn leven, denken
en werken (1884), L W R VAN DEVENTER, 'A F S
en ZIJn werken geZIen m het verband van hun tlJd',
In TlJdschr v taal en letteren, 13 (1925), H H
KNIPPENBERG, 'A F S en de BrUIloft van Klorls
en ROOSJe', m Idem, 22 (1934), M REE, 'F S en
ZIJn artlstleke famlhe', m Ons Amsterdam, 27
(1975) [G STUIVELING]
Folkertsma, Eeltsje Boates
Fries essayist (Ferwerd 13.1O.1893-Franeker
1.1.1968) Was korte tijd onderwijzer,
vervolgens zelfstandig publiCist tot hij na
wo 11 toetrad tot de redactieraad van het
Frtesch Dagblad Stond aanvankelijk onder
mvloed van D. Kalma en maakte enige
tiJd deel uit van diens Jongfryske Mlenskip,
maar weldra zocht hij voor zijn cultuurpolitieke,
Fries-natIOnale, door het
calvmisme gestempelde idealen een eigen
weg
Vla het KrIstlik Frysk SeIskip, zIJn eigen
orgamsatJe, heeft hl] een stimulerende invloed
Uitgeoefend op de gehele Friese taaIen
cultuurbewegmg, die hij vooral ook als
essayist een theoretische en praktische baSIS
wilde verschaffen Zijn shJI, waarin de
volkstaal soms tot barokke schoonheid
werd verheven, verleent hem ook m de
Friese letteren een geheel eigen plaats.
Slechts een deel van zijn werk, verspreid
over tal van periodieken waarvan hij hoofdof
mederedacteur was, werd gebundeld.
Werken: Selsblstjûr for Fryslàn (1930), Toer en
TSJerke (1933), SWler 10k (1939), De ChrISten
Gysbert JapIks (1946), Eachweldmg (1950), Wlte
en reade roazen (1967), Lof (1977)
Literatuur: J H BROUWER, m De Pompeblêdden
(1956), J PIEBENGA, Koarte skiedms fan de Fryske
sknftekenmsse (1957'), A WADMAN, Mei
Abroaham fûstkje (1969), Man en wurd (1970),
bundel opstellen te ZIjner nagedachtems, J
KNOL, In Tekst en Utltz (1970), K DYKSTRA, Lyts
hànboek fan de Fryske ltteratuer (1977), SJ VAN
DER SCHAAF, Skl€dms fan de Fryske blwegmg
(1977), G R ZONDERGELD, De Fnese bewegmg m
het tijdvak der belde Wereldoorlogen (1978)
[F DAM]
207
FONTEYN
Fonteyn, Bernardus
Ook Fontanus, Noordnederlands schrijver
van kluchten en treurspelen (Amsterdam
1603-ald. ca 1649). Was arts. Schreef o.m.
Mr Sullemans soete vrwgte (1633), TranqUlllt
de Mont (1633), Fortunatus' beurs
en wenschhoedt (1643), Fortunatus' soonen
op- en ondergangh (1643) en Romtlzus
en Pelagw (1644).
Literatuur:J A WORP, 'B F, Drama's', m Oud-Holland,
II (1884), N WIJNGAARDS, J H Krul (1964),
He VAN BEMMEL, BiblIOgrafie van de werken
van J H Krul, dl 2 (1981), H MEEUS, Repertorium
van het ernstige drama in de Nederlanden
1600-1650 (1983) [M KROJER]
Fonteyn, Nicolaas
Noordnederlands toneelschrijver (Amsterdam
1600-ald. na 1644) Arts en broer van
Bernardus. HIJ schreef o.m. Trzumphs
trompet speelgewtJs op 't veroveren van 'sHertogenbosch
(1629), Casta ofte spreghel
der kuysheyt (1637), Anstobulus (1638) en
Esther ofte 't beeld der ghehoorsaamhetd
(1638). Was, met zijn broer, lid van de
Amsterdamse muziekkamer van J.H.
Krul
Literatuur: N WIJNGAARDS, J H Krul (1964), H C
VAN BEMMEL, BiblIOgrafie van de werken van
J H Krul, dl 2 (1981), H MEEUS, Repertorium
van het ernstige drama in de Nederlanden 1600-
1650 (1983) [M KROJER]
Fonteyne, Norbert Edgard
208
Vlaams romanschrijver (Oedelem 16.12.
1904-Veldegem 7.6.1938). Onderwijzer;
behoorde met Gilliams, Van Hoogenbemt
en Lebeau tot de auteursgeneratie van 1936
die een opvallende belangstelling had voor
de problemen van de jeugd die wo I had
meegemaakt Fonteyne was de meest gecompliceerde
figuur, zowel fijnzinnig in
zIJn psychologische ontledIngen als naturalistisch
In zIJn uitbeeldIngen.
Hij debuteerde met PensIOn Vwès (1936),
een roman over een Brugs pension. Van de
Invloed van Elsschot en Walschap kon hij
zich niet geheel losmaken. In Polder (1937)
domIneert het barokke geweld en de zinnelijkheid
in primitief epische trekken. Vooral
uit zIJn postuum uitgegeven, autobiografische
KmderJaren (1939) blijkt zijn veelbelovende
talent. Het is het verhaal van
een reeds vroeg door een mInderwaardigheidscomplex
geremde jongen, die compensatie
zoekt in cynisme, baldadigheid en
artistieke scheppIng. Fonteyne is hier de
opstandige, die oprechtheid als hoogste
goed belijdt. Het boek IS tevens een tiJdsdocument
over de Jaren 1914-1918.
Werken: De een en tWintigste Vlaamsche kop
(1935), Hoe de Vlamingen te laat kwamen (1937),
kerstverh, Voor een rUimer moedertaalonderWIJS
(1938)
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, m Onderzoek en
vertoog, 2 (1958), F BONNEURE, 'N E F', m
VWS-cahiers, IX, 3 (1974), ALSTEIN, 'KmderJaren,
een vergeten boek', m Dletsche Warande &
Belfort, 123 (1978) [w DE GRAER]
Fraet, Frans
ZUIdnederlands drukker en rederijker
(Antwerpen ca 1500-ald. 4.11558) Kenspreuk:
'Als 't God belieft' Onthoofd wegens
het drukken van ketterse boeken We
bezitten van hem een refreIn, In twee hss
en drie drukken bewaard gebleven, een
presentspel van 279 regels en Tpalays der
gheleerder mgtenen (Antwerpen, Weduwe
Jacob van Llesveldt, 1554), de eerste emblematabundel
In het Nederlands, een vertaling
van Le Théatre des Bons Engms
door GUlllaurne de la Perrière
Uitgave: L ROOSE, 'Het refrem en het presentspel
van F F', m Jaarboek De Fonteine, 1(1975)
Literatuur: L ROOSE, 'De Antwerpse hervormmgsgezmde
rederIjker F F', m Idem 1969-1970
(1972) [A VAN ELSLANDER]
Francius, Petrus
Noordnederlands dichter en redenaar
(Amsterdam 19.8 1645-ald 19.8.17(4)
Veel bereisd classicus, hoogleraar in zIJn
geboortestad.
Zijn Latijnse verzen in hexameters, Poemata
(3 boeken, 1682, 1697') bevatten 0 a
een rouwgedicht op admiraal De Ruyter,
zes eclogen, elegleen (brieven en vaderlandse
verzen) In oVldiaanse stiJl, en epIgrammen,
ten dele Uit de Anthologw graeca
vertaald
Schreef ook enkele Nederlandse verzen,
o.m. een lofdicht op Antomdes' Ystroom.
In 45 Latijnse redevoerIngen, Oratwnes
(1692, 1705'), behandelde hiJ pedagogische
onderwerpen, eigentijdse gebeurtenissen
(lijkrede voor Maria II van Engeland) enz.
Hij vertaalde In het Nederlands 0 m. een
rede van GregorlUs van Nazlanze Van de
mededeelzaamheid (1699)
Uitgaven: H WETSTEIN, Opera posthuma (1706),
P G WITSEN GEYSBEEK (ed ), m BlOgr, anthol en
Crlt woordenboek der Nederd dichters, dl 2
(1822)
Literatuur: PH PEERLKAMP, De Vita Nederlandorum,
qUi carmina Latina composuerunt
(1838'), J A WORP, m TIJdschr MIJ Nederl
Lelt, 10 (1891), J TE WINKEL, Ontwlkk Neder!
Lett, De Republ der Verenigde Ndl, dl II en III
(1924), Gedenkboek van het Athenaeum en de
unIVersiteit van Amsterdam 1632-1932 (1932), J
HUTTON, The Greek Anthology m France and
the Netherlands (1946), TH J MEYER, Kritiek als
herwaardermg Het levenswerk van Jacob Perlzomus
(1651-1715) (1971) [J IJSEWIJN]
Francken, Fritz
Ps. van Frederik Edward Chjmans, Vlaams
dichter en prozaschrijver (Antwerpen
17.4.1893-ald.15.8.1969).
Werd Journalist, hulpbibliothecaris en In
1934 hoofd van de Dienst voor propaganda
en toerisme te Antwerpen. Tijdens wo I
schreef hij oorlogsgedIChten; nadien legde
hIj zich toe op het proza, vooral met reahstische
en romantische vertellingen, die het
krijgsgebeuren weerspiegelen. Onder eigen
naam pubhceerde hiJ monografieen over de
geschiedenis van Antwerpen.
Werken: Festijnen Uit een brUIdsgetij (1914), p,
Het heilige schrijn (1919), p, De blijde krUisvaart
(1919), pr , Vertellmgen (1925), Korte vertellmgen
(1938), Verzamelde gedichten (1941),
met mi van J MULs, Brumell (1943), Grote parade
en klem garnizoen (1944), pr , Churchtll pakt
aan (1944), oorlogsdagb, Galgenaas - Bange
dagen - De sater (1960-1959-1961), verh , Verzamelde
gedichten (1962), Normandische suite
(1963), p ,Nagras (1964), p
Uitgave: G DE LEY (ed ), SpIjkers op laag water
(1977)
Literatuur: WELSSCHOT, 'BIJ Wijze van mleldmg',
m A KETS VREE (ed ), ZWIjgen kan met verbeterd
worden (1979) [w DE GRAER]
Francq van Berkhey, Johannes Ie
Noordnederlands dichter en (toneel)schrIjver,
chirurg en enkele Jaren ook lector
In de Natuurlijke Historie te Leiden (Leiden
23.11729-'s-Gravenhage 13.3.1812).
Hij heeft veel geschreven waaronder de
Natuurlijke histOrie van Nederland
(1769-1811) In negen delen. Voor het toneel
schreef hij o.a. 't Bataafsche Athene,
In drie herderskouten (1760), ClaudLUs
CWt/IS, hersteller der Bataafsche Vrijheid
(1764) en HuweltJk van Telemachus en
Antrope In lthaka (1768). Voor zijn poëzie
leze men bijv. De poetlsche snapper
(1778), Gouden Jubelzang (1779) of Nagelaten
gedichten (1817).
Literatuur: A LOOSJES PZ , De geest der geschriften
van WIJlen I F v B (1913), J J GIELEN, 'PohtIeke
hekeldichten van I F v B " m Tljdschr Nederl
Taal- en Letterk ,29 (1941) [p M M KROONE]
Frank,Anne
Eig. Annehes Marie, Nederlandse dagboekschrIjfster
(Frankfort 12.6.1929-Bergen-
Belsen maart 1945). Als dochter van
een In 1933 uit Duitsland naar Amsterdam
FRANQUINET
uitgeweken Joods zakenman, moest ze tijdens
de Duitse bezetting met haar familie
onderduiken; in augustus 1944 gearresteerd,
kwam ze twee maanden voor de
bevrijding van ontbering om in het concentratiekamp
Bergen-Belsen.
Haar in de clandestIniteit bijgehouden
dagboek (over de periode 12.6.1942-
18.1944) werd na de bevrijding teruggevonden
en gepubliceerd als Het AchterhUIS.
In een serie fictieve brieven, verrassend
door de mengeling van kInderlijke
frisheid en vroegrijpheid, brengt de schrijfster
het ongekunstelde, In zijn onbevangenheid
aangrijpende levensrelaas van
twee joodse families in een verborgen achterhuis
te Amsterdam.
Intelligente observatie van haar lotgenoten
en scherpe analyse van haar eigen gevoelens
verlenen dit oorlogsgetuigenis de
waarde van een ontroerend 'document humain'.
De authenticiteit van het geschrIft,
door sommigen in tWijfel getrokken, werd
door vader Frank - enige overlevende van
het geZIn - bevestigd. Het boek werd in
korte tijd wereldberoemd: het werd in meer
dan 40 talen vertaald en inspireerde F.
Goodrich en A. Hackett tot een aangriJpend
(Engels) toneelstuk, dat ook voor de
film werd bewerkt (1959).
Uitgaven: Weet je nog2 Verhalen en sprookjes
(1949), Verhalen rondom het AchterhUis (1960),
Verhaaltjes, en gebeurtenissen Uit het AchterhUIS,
gedeeltehJk eerder verschenen '49 en '60
(1982)
Literatuur: E SCHNABEL, Sur les traces d'A F
(1958, ook vert ), G DUHAMELET. AF, la petlte
fllle de la maISon du fond (1959), A ROMEIN-VERSCHOOR,
'Hedendaagse mythevormmg', m NIeuwe
Stem, 14 (1959), H VAN PRAAG, 'Het dagboek
van A F een Ultdagmg aan de wereld', m StudIUm
Generale, 6 (1960) [w GOBBERS]
Franquinet, Robert
Eig. Robert Marie Phllmain Joseph, Nederlands
dichter, prozaschrijver en schilder
(Amby 5.6.1915-Maastricht 30.5.
1979). Debuteerde in 1933 als jong kathohek
dichter met de bundel Het vroege uur
De barokke taal In die eersteling heeft hem
ZIJn leven lang niet meer verlaten. Na een
fervent behjden van het katholicisme werd
hij steeds kritischer en nam hij afstand van
ZIJn kathoheke tijdgenoten. Hij publiceerde
regelmatig in het tijdschrift Forum en
ontwikkelde Zich als essayist en romanschrijver.
De oorlog, waarvan hiJ een jaar in de gevangenis
doorbracht, IS de breuk In zijn leven:
alle romans en poezIe van na deze tijd cir-
209
FREDERIK VAN GENUA
kelen rond het thema van geweld en zijn
tegenstrevers liefde en erotiek.
Na de oorlog gevestigd in Parijs, verdween
hij langzaam van het literaire toneel, ondanks
het feit dat hij door Marsman, Greshoff
en Vestdijk bij de belangrijke auteurs
was mgedeeld. Met zijn roman Drijfzand
(1977) begon echter de herwaardering van
Franquinet.
Werken: In memoriam Maurlce Ravel (1938), AdrlOnoer
en Fatlma 's heImwee (1939), Gh!slame
la Bruyère en !k (1939), Boven pum en asch
(1941), Een najaar (1944), De laatste dageraad
(1946), Charaks!s (1946), De wIJnstok m de smtels
(1948), Sp!egelgrws (1949), MIJn hart zal
met vrezen (1951), Marat, de marskramer
(1952), Flgurat!ef overschot (1953), Klav!er van
gebroken muren (1954), OnvoltooId overspel
(1956), P!casso, ongenadIg oog m de tiJd (1960),
In Frankrijk (1960), Salva tor Dal!, mystisch
dandy (1963), Uitdagend spel (1967), Franse toestanden
(1978), KeerzIjde (1982)
Literatuur: Eo HOORNIK, In Tafelronde (1940), J G
GAARLANDT, In R FRANQUINET, KeerZIjde
(1982) [J G GAARLANDT)
Frederik van Genua
Middelnederlandse prozaroman met fragmenten
in verzen: Van heer Frederick van
Jenuen m Lombaerdlen (Antwerpen vóór
of m 1518). Te Antwerpen verscheen eveneens
een Engelse bewerkmg (1518). De
Nederlandse tekst zelf gaat terug op een
Nederduits volksboek: Eyne schone hIstorie
van twen kopluden unde eyner thuchtlgen
framen frauwen (ca 1493). Een Hoogduitse
versie heet Em hephche hls tOri und
warhelt von Vlr kaufmendern (ca 1494).
Het auteurschap van Anna Bijns, door Van
Mierlo voorgesteld, is weinig waarschijnhjk.
De kern van het verhaal is het wijd verspreide
thema omtrent de weddenschap
over de kUisheId van een vrouw die door
iemand zal moeten worden verleid. De
vrouw leeft twaalf jaar onder de naam Fredenk.
Naar het volksboek werd later een
Nederlands volkslied gemaakt.
Uitgave: W L BRAEKMAN (ed ), Van heer Frederick
van Jenuen m Lombard!en (1980)
Literatuur: G PARIS, Le Cycle de la Gageure, Romama
(1903), K MECHEL, D!e H!storle von vier
Kuafmannern (Le Cycle de la Gageure) und
deren dramatlschen Bearbe!tungen m der deutschen
Llteratur des XVI und XVII Jahrhunderts
(1914), J RAITH, Die HIStOrie von den Vier
Kaufleuten (Frederyke of Jennen) D!e GeschIChte
von der vertauschten Wlege (The Mylner
of Abyngton) (1936), L DEBAENE, De Nederl
Volksboeken (1977'), J VAN MIERLO, 'Nieuwe
Studlen over Anna BIJns en andere opstellen', In
Kon VI Acad R, lIl, 34, J VAN MIERLO, 'Anna
BIJns en de volksliteratuur In haar Jeugd te Ant-
210
werpen', In Versl Meded Kon VI Acad (1955)
[L DEBAENE)
Frenkel Frank, Dimitri (George)
Nederlands toneel- en romanschrijver
(Munchen 1.4.1928). Zoon van een RusSisch
violist. Was met Hans Ferrée en Herman
Pieter de Boer verbonden aan een
reclamebureau in Amsterdam Werkte mee
aan de satirische programma's Hadlmassa
en ZO IS het . .. van de televisie. Schreef
hoorspelen, tv-spelen en enkele filmscenano's.
Had veel succes met enkele vlot
geschreven en luchtige toneelstukken, die
ook m het buitenland werden opgevoerd.
In dezelfde trant als zIJn toneelwerk
schreef hij enkele romans, zoals De wItte
dIjen van Beebl€ (1966)
Werken: Blaffen tegen de maan (1962), t , De polyester
polka (1965), t, Spmoza (1964), t, Een
opgemaakt bed (1968), t ,In de holte van Je arm
(1970), t , Spiegels (1976), t , Bitter lemon (1977),
t, LIeve meiSjes (1982), LJoeba's bwk (1973)
Literatuur: D DE LANGE, 'WInst voor toneel', In
Dramat!sch akkoord 1968 (1970), H BOUSSET, In
Woord en schroom (1977) [G J VAN BORK)
Freriks, Kester
Eig. Cornelis Christophel Maria, Nederlands
prozaschrijver (Djakarta 24.10
1954). Studeerde Nederlands aan de Ulliverslteit
van Amsterdam.
Debuteerde m 1979 met de verhalenbundel
Grand Hotel Lembang, waarm hij de jeugd
en ontwikkeling van een in Indonesie geboren
en naar Nederland teruggekeerd kind
beschnJft. In de roman Holderlms toren
(1981) raakt de hoofdpersoon in de ban van
de Duitse romantische dichter Holderlin
en dIens tragische, door waanzin verduisterde
emde, en de Griekse filosoof Empedocles
Uit de 5de eeuw voor Chr. Beide werken
zijn op te vatten als een vorm van de
BIidungsroman, waarbij Frenks tevens het
thema van de voorbijgaande tijd gestalte
geeft.
Werk: Soevereme actrice (1983), verh
Literatuur: J J WESSELO, 'Het Ik en de vorm', In
Nl€uw VI TIJdschr (1982) [G J VAN BORK)
Friedericy, Herman Jan
Nederlands prozaschrijver (Ontswedde
86 1900-Londen 23 11 1962). Studeerde
indologie te Lelden, van 1922 tot 1938
bestuursambtenaar in Nederlands-Indle.
Debuteerde m 1947 onder het ps. H.J. Merlijn
met de roman Bontorw, de laatste
generaal, die Zich geheel m de Indonesische
samenlevmg afspeelt. Tegelijk met
za, dat door een beeldende
een bundel novellen verscheen in 1958 het
verhaal De raadsman, dat de vriendschap
beschrijft tussen een Jong Nederlands bestuursambtenaar
en 'de raadsman', een
oude Makassaarse regent. FriederIcy's
laatste boek De eerste etappe (1961) bevat
het verslag van zijn eerste bestuurstijd.
Literatuur: K FENS, In De elgenzlnmgheld van de
lLteratuur (1964), R NIEUWENHUYS, In Oost-Indische
Spiegel (1978') [R NIEUWENHUYS]
Fruytiers, Jan
Noordnederlands dichter (gest. vóór 1582).
Kenspreuk 'Weest dat ghiJ zijt'. Als factor
van De roode Angieren te Rijnsburg vervaardigde
hiJ de bijdragen van deze kamer
voor de wedstrijden te Rotterdam (1561)
en Brussel (1562). In 1564 bezorgde hij als
drukker te Antwerpen een uitgave van Het
leenhof der ghtlden, van Jan van den Berghe.
Een jaar later toonde hij ZICh het nieuwe
geloof toegedaan m EcclestastlcuS, een
bewerkmg tot hedboek van het bijbelboek
Jezus SIrach. In 1566 verschijnt Het leven
der Roomsche keyseren. Uitgeweken
naar Oost-Friesland schreef hij de Corte
beschn)vmghe van de ellendighen watervloet
op 1 november anno 70 (1571,
herdr. 1614) en de Schnftmatlge gebeden
(1573). Gaf een ooggetuigeverslag van het
beleg en ontzet van Leiden in Corte beschnJvmghe
van de strenghe belegermghe
ende wonderbaerhcke verlossmghe der
stadt Leyden m Hollandt. Behalve twee
geuzenliederen dichtte hij tenslotte Den
Sendtbnef Pauh tot den Romeynen (uitg.
1582)
Naast dit oorspronkelijk dichtwerk, waarm
FYNE
hiJ zICh doet kennen als een vaardig rederijker,
een intens meelevend mens en een
overtuigd protestant, leverde Fruytiers nog
emge vertalmgen Uit het Frans.
Uitgaven: D F SCHEURLEER, Ecclesiasticus (1898),
P LEENDERTZJR, Het Geuzenliedboek, nr 30 en
65 (1924-1925)
Literatuur: N C KIST, In Werken van de MIJ der
Nederl Letterk, meuwe reeks, 6 (1877), R.
FRUIN, In Leldens ontzet, F K H KOSSMANN, In
Nieuw Nederl BLOgr Woordenb, dl 6 (1924),
WA P SMIT, Dichters der Reformatie In de zestiende
eeuw (1939), D COIGNEAU, 'DrIe RI]nsburgse
refreInen te Rotterdam (1561) en hun
Franse bron', In Versl Meded Kon Acad Nederl
Taal- en Letterk (1977) [J J MAK]
Fyne, Paschier de
Eig. PasqUier du Fin, Noordnederlands
prozaschrijver (Lelden 31.1.1588-Haarlem
okt. 1667). Ouders afkomstig uit Belle
(Frans-Vlaanderen). Predikant te Jaarsveld;
afgezet vanwege remonstrantse sympathieën
(1619); weigerde de Acte van stilstand
te tekenen en predikte jarenlang in
het geheim; in 1634 remonstrants predikant
te Haarlem. Schreef levendige pamfletten
tegen de calvinisten, soms in dialoogvorm,
en een geestige autobiografie.
Uitgaven: Eemge tractaetjes (1721'), hierachter
Het leeuen en eemge bysondere voorvallen van P
de F, door hem selve beschreven Verzameling
der Tractaaten dl 11 (1736), J VAN VLOTEN,
BloemleZing Uit de Nederl prozaschrIJvers der
17e eeuw (1870), M C A. VAN DER HEIJDEN (ed),
'Het Leeven en eemge bysondere voorvallen van
P de F ',In Spectrum van de Nederl letterk ,dl
11 (1971)
Literatuur: J VAN VLOTEN, P de F naar zIJn leven
en schnften (1853), J REITSMA en S D V VEEN,
Acta der Proven Partic Synoden, dl III (1894)
[w J C BUITENDIJK]
211
---G-----
Gans, Jacques
Eig. Isaac, Nederlands prozaschrijver (Hilversum
7 12.1907-Amsterdam 26.8.1972).
Leidde na een korte kantoor loopbaan een
avontuurlijk bohémienbestaan m Parijs
ZIJn afkeer van de bestaande samenleving
maakte hem tijdelijk tot communist, als
zodallig nam hij m 1932 te Berlijn deel aan
de strijd tegen het nazisme; zIJn boeiend
Berhjns dagboek publiceerde hij pas m
1948. Terug m Parijs, waar hij zich korte
tijd bij de trotskisten zou aanslUiten,
maakte hij kenllIS met Léautaud, wiens
werk van grote mvloed op Gans zou blijken
ZIJn avontuur met een Deens meiSje liep uit
op een mislukt huwelijk. Een terugblik op
deze nederlaag geeft de autobIOgrafische
roman Liefde en goudVissen (1940).
Van een eigen maandblad voor vrienden
van de Franse letteren, Ce VIce Impum, la
lecture (1938-1939), verschijnen slechts
enkele nummers In 1942 weet hij naar
Londen te ontkomen; zijn avontuurlijke
tocht vla Spanje beschrijft hij m Het vege
hjf (1951) Ook na zIJn terugkeer blijft hij
volslagen non-conformist. Het eenmanstIJdschrIft
Het pamflet (1950), 'weekblad
tegen het publiek', mislukt. Een jaar later
IS hij medewerker aan de Haagse Post. Uit
de daar geplaatste Nonchalante notities
verschijnt m 1953 een selectie, waarUit duidelijk
blijkt dat zIJn afkeer van elk gareel
en elk stelsel nu ook het SOCialisme en
andere opkomende linkse strommgen
geldt Een keuze uit de door hem vanaf
1955 als columllist bij De Telegraaf geschreven
stukjes, bracht hij bijeen in Van
ganser harte (1956) Zoals vóór hem Multatuii
en Alexander Cohen gaf hij zijn openhartige
en ook weleens wat wilde mellingen
m een fraai, meeslepend, levend Nederlands
weer, waarin zIJn emotIOnaliteit
wordt gecompenseerd door Ironische humor
en gezond verstand.
Werk: Een onaangepast mens (1981)
Literatuur: B STROMAN, m De Nederlandse roman
(1951), W F HERMANS, m Mandarijnen op zwavelzuur
(1963) [G W HUYGENS]
Gansoirde, Zuster van
212
Roepnaam voor de veronderstelde dichteres
van geestelijke liederen (15de eeuw),
overgeleverd in twee hss. uit ca 1470, waarin
ook prozagedeelten voorkomen. Deze
dichteres zou geleefd hebben m het klooster
van Gansoude m Amsterdam Tegenwoordig
wordt echter betWIjfeld of de
betreffende liederen wel toe te schrijven
zIJn aan één persoon
Uitgave: P F JOBBEMA, m Jaarboek MIJ Nederl
Letterk 1969-1972 (1971)
Literatuur: JAN KNUTTEL, Het geestehjk hed zn
de Nederlanden vóór de Kerkhervormzng (1906),
P F JOBBEMA, 'Het emde van de zuster van
GansOIrde', In NIeuwe Taalg , 65 (1972)
[F VAN THIJNJ
Gargon, Mattheus
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Haarlem 232 1661-VlIssmgen 14.4
1728) Studeerde te Amsterdam en Lelden
en was predikant te Geffen en Nuland, vanaf
1702 m Serooskerke en sedert 1707 te
VlIssmgen, waar hij ook rector van de
Latijnse school werd HIJ schreef boeken op
theologisch gebied, waaronder een llleuwe
psalmvertalmg, de CL psalmen Davzds zn
dzchtmaat (1711, 17222), en een Dzchtmatzge
uztbrezdzng van het Hooghed (1697,
17242) In 1703 verscheen een vertalmg van
BoethlUs' Vertroostzng der wZjsbegeerte.
ZIJn bekendheid ontleent Gargon echter
vooral aan zijn navolgmg van Johan van
Heemskercks Batavzsche Arkadza, de bijzonder
geslaagde twee delen Walchersche
Arkadza (1715-1717, 17462)
Uitgave: Walchersche Arkadw (fotogr herdr
1969)
Literatuur: P J MEERTENS, 'De Walchersche Arkadia',
In ArchIef Zeeuwsch Genootschap (1956)
lp J VERKRUIJSSE]
Geel, Christiaan Johannes van
Nederlands dichter en tekenaar (Amsterdam
1291917-ald 8.31974) Volgde llljverheidsonderwIJs
te Amsterdam. Exposeerde
regelmatig zijn beeldend werk, 0 m.
m het Stedelijk Museum te Amsterdam m
1961.
Pas laat kwam zIJn poeZIe, geent op zeer
fIJngevoehge natuurwaarnemmgen die met
groot taalraffmement een symbolische dimensie
krijgen, in de openbaarheid De
waardering die bij zIJn leven tot een Vrij
kie me krmg was beperkt, is vooral na zijn
dood sterk toegenomen. In vnl korte tot
zeer korte gedichten ziet de dichter kans
een fUSie tot stand te brengen tussen waarnemer
en aandachtig bekeken object, dat
vervolgens een leven in taal gaat lelden,
waarm beperkmgen van plaats en tijd worden
opgeheven en ook mensehjke ontoereIkendheid
wordt opgelost om het laatste,
onUitgesproken woord, aan de poezIe zelf te
laten. Zeer sprekend m dit verband is de
titel van de bundel Het ZlnrtJk (1971).
Van Geel, die ook in talloze tekeningen en
schetsen haarscherpe waarnemmgen m
hun essentie weergeeft, heeft zIJn natuursymbohek
m een groot aantal varianten
beleden, zIJn verzen steeds veranderend en
verbeterend, op zoek naar onUitsprekehjke
kernen van het bestaan
Werken: Sptnroc en andere verzen (1958), Uit de
hoge boom geschreven (1967), Acht d!erged!chten
(1973), Enkele gedichten (1973), Uit wat
Sptnt ontstaan (1975), Vlacht!ge verhuIZIng
(1976), Zwanen (1977), D!erenalfabet, Het om!
tggend vee, een bestlanum (1978)
Uitgaven: Chr J v G 1917-1974 (1979), Dank aan
de koekoek (1980), teksten
Literatuur: E DE WAARD E A, Chr J v G, een bundel
over ZIJn poeZIe (1979, herdruk van Geelnummer,
Raam, 102, 1974), FEsPER, In gave bladstand
(1979), D CARTENS, m Krlt!sch lex!con van
de Nederlandsta!tge!tt na 1945 (1980)
IR BLOEM)
Geel,Jacob
Eig. Jacobus, Noordnederlands prozaschrIJver
(Amsterdam 12.11.1789-'s-Gravenhage
11.111862). Studeerde klassieke
letteren; vanaf 1811 gouverneur bij baron
Dedel; vanaf 1822 bibliothecarIs aan de
Leidse umversiteItsbibliotheek; in 1828
bUitengewoon hoogleraar.
In 1826 pubhceerde hij zijn eerste verhandelmg
Iets over den smaak. Op het gebied
van de klassieke filologie was hij bijzonder
actief.
Geels verhandelmg Het proza (1841) verscheen
oorspronkelijk onder de titel 'Lof
der proza' m de VoorleZIngen gehouden In
het Lees-Museum te Utrecht (1830). Deze
verhandelmg is een pleidoOi ten gunste van
het proza, dat naar Geels oordeel te zeer
verwaarloosd was m verhouding tot de poezie
Voor de Nederlandse literatuur ligt
Geels betekems vooral m zijn Gesprek op
den Drachenfels (1835). In deze dialoog
doet hiJ een pogmg om tot een nadere bepalmg
te komen van wat onder het romantische
dient te worden verstaan. De dialoogvorm
stelt hem in staat de gesprekspartners
(DIOdes en Charinus) tot een
steeds nauwer omschreven formulering te
laten komen van wat zij onder het romantische
verstaan en het af te zetten tegen het
klassieke. Daarbij fungeert Geel zelfmm of
meer als socratische gespreksleider. De opbouw
naar het slot toe van de dialoog, waar-
GEEL
m een scherpe aanval wordt gedaan op de
reahstIsche beschrIjvmgskunst die vooral
het Frans romantische kenmerkte, laat
zien waar Geel zelf m deze kwestie stond.
Dat standpunt wordt ook duidelijk uit
Geels krItiek op Beets' GIdsartIkel 'VoorUitgang',
dat hem met de student Beets m
conflict bracht. Geel toont Zich daarin een
tegenstander van alles wat wetenschap en
voorUitgang m de weg staat en hij ziet m
Beets romantische boutade een voorbeeld
daarvan. Geels mvloed, vooral op de Leidse
studentenkrmgen van zijn tijd, kan moeiliJk
overschat worden en het is niet ondenkbaar
dat hij met zijn geschrIften een dam
heeft opgeworpen voor al te extreme Ultmgen
van de romantiek m Nederland.
In 1838 verscheen de belangrijke bundel
verhandelingen Onderzoek en phantasle,
m 1871 opmeuw Uitgegeven, samen met
Het proza en het Gesprek op den Drachenfels.
Geel was ook de briljante anonieme vertaler
van Sterne's Sentlmenteele reis door
FrankrtJk en [talie (1837), een boek dat
een grote mvloed op de 19de-eeuwse humorcultus
heeft Uitgeoefend.
Werken: Proeven een er navolgtng van de Lady of
the Lake van Walter Scott (1822), Over Unwers!te!
ten en Hooger OnderwiJs (1828), Over den
gang van het onderzoek tn Oude Gesch!edents en
Letteren en des zelfs grenzen (1833)
Uitgaven: W P WOLTERS (ed ), Onderzoek en phantaste
Gesprek op den Drachenfels Het proza
(1871, 1896'), C G N DE VOOYS (ed ), Onderzoek
en phantas!e Gesprek op den Drachenfels Het
proza (1911), ABEL EpPENS [I e NICO ROST) (ed ),
Onderzoek en phantas,e (1943), Je BRANDT
CORSTIUS (ed), Gesprek op den Drachenfels
(1963,1981'), J DE ROOIJ (ed), Mengelwerk van
Jacob Geel (1974)
Literatuur: M J HAMAKER, J G naar ZIJn bneven
en geschnften geschetst (1907), dlss met blbl ,
TH B F HOYER, 'Het dramatische m G s Verhandehng
over de phgten van een toehoorder', m
N!euwe Taalg, 22 (1928), JE VAN DER LAAN,
'Buffon, G en de stiJl', m N!euwe Taalg, 25
(1931), HE VAN GELDER, 'N Beets en J G', m
Maatstaf, 4 (1956-1957), 'DIOdes en Charmus
Een vergehJkende karakteristiek van hun prototypen
m 1852', m N!euwe Taalg, 58 (1965), K
REIJNDERS, 'Wat zal G er van zeggen?', m Jaarboek
M!J Nederl Letterk 1975-1976 (1977), W
VAN DEN BERG, 'Een blbhothecarls bUlten zIJn
boekJe(s)', m Boeken verzamelen (1983), N!euw
Letterkund!g MagaZIJn, 2 (1984), J G -nummer,
W VAN DEN BERG, 'DIspuut op de Drachenfels', m
Llteratuur,2 (198.5) [D WELSINKENGJ VAN BORK)
Geel, Rudolf
Eig. Rudolphus Johannes, Nederlands prozaschrIjver
(Amsterdam 27.1.1941). Wetenschappelijk
medewerker taalbeheersmg
213
GEERAERTS
aan de UmverslteIt van Amsterdam, in welke
hoedamgheid hiJ 0 m Hoe zet Ik miJn
gedachten op papier (1977) publiceerde.
Debuteerde m 1963 met De magere helltge.
In een onnadrukkelijke en relativerende
stijl smJdt Geel telkens het thema aan van
de werkelijkheid die ongrijpbaar en onbeschriJfbaar
IS. Vooral in zijn verhalenbundels
Bitter & Zoet (1975) en Genoegens
van weleer (1976) ondernemen de hoofdpersonen
vruchteloze pogingen de tijd vast
te houden en hun verleden te beleven. Geel
schreef voorts enkele beschouwmgen over
het beeldverhaal onder de titel SchlJnhelden
en nepschurken (1973). HIJ IS tevens
redacteur van De Gids.
Werken: De weerspanmge naaktschnJver (1965),
Met een flik m bed (samen met J W Holsbergen,
1966), Een afgezant Uit memandsland (1968),
Een gedoodverfde wmnaar (1977), De ambitie
(1980), Ongenaakbaar (1981), Het moet allemaal
nog even wennen (1983)
Literatuur: P DE WISPELAERE, m Facettenoog
(1968), De Vlaamse Gids, 64 (1980), R G -nummer,
P DE WISPELAERE, m Kntlsch Lexicon van
de Nederlandstalige 111 na 1945 (1981)
[J G GAARLANDT]
Geeraerts, Jef
EIg. Jozef AdrIaan Anna, Vlaams prozaschriJver
(Antwerpen 2321930) Was redacteur
van het Nieuw Vlaams TIJdschnlt
Was van 1954 tot 1959 bestuursambtenaar
in Belgisch Kongo. Voerde in
1959-1960 als vrijwtlhger het bevel over
een speciale compagme ter pacificatie van
een opstandig gebied in Katanga. Studeerde
daarna Germaanse filosofie aan de v U
te Brussel.
Debuteerde m 1962 met Ik ben maar een
neger. Met Gangreen 1 Black Venus
(1968), een in vulkamsch proza geritmeerde
Uitbarsting van vItahsme, bewees hij de
bijzondere kracht van zIJn schrijverschap
(Driejaarlijkse Staatsprijs 1969). Kenmerkend
daarvoor is het autobiografisch-therapeutisch
karakter. De orgie van elementaire
levensdrift betekent Immers de bevrIjdmg
Uit een innerlijk verzwakte, westerse
cultuur en een levensonterend kathohClsme.
De belevmg van een ongebreidelde
erotiek m een als mythisch ervaren verband
van mens en primitieve Afrikaanse
natuur voert het leven naar zijn ongecompliceerde
oervorm terug. Maar daarbinnen
heerst ook het geweld m zijn bruutste en
gruwelijkste gedaante. Dit blijft in Gangreen
2 De goede moordenaar (1972) een
onopgelost dilemma: de orgiastisch beleefde
gewelddadigheid IS de metgezel van de
214
mstmctleve seksuahtelt en onttrekt zich op
dit mveau aan een moreel oordeel De
beschuldlgmg van een fascistische mentahteit
bleef met uit. In Gangreen 3 en 4 wordt
een pogmg tot demythologlsermg gedaan
door de autobIOgrafische Werdegang van
Jeugd en eerste huwelijk aan een onbarmhartig
onderzoek te onderwerpen. Het is de
vraag m hoeverre de oprechtheid werkehJk
zo metsontzIend IS en of met I.p.V de herOisch-
mascuhmstische een meuwe mythe
m het leven IS geroepen Toch legt Geeraerts
werk, m het voetspoor van Hemmgway
en Miller, op mdrmgende wijze de
schlzOiede situatie van de westerse cultuur
bloot
Werken: Het verhaal van Matsombo (1966), De troglodieten
(1966), verh, De zeven doeken der
scheppmg (1966), leesdr, Tien bneven rondom
hefde en dood (1971), Gangreen 3 Het teken van
de hond (1975), Dood m Bourgondle (1976), Gangreen
4 Het zevende zegel (1977), De zaak Jespers
(1978), Kodwk 58 (1979), thr ,De coltmoorden
(1980), Jagen (1981), Dwmant (1982), Drugs
(1983)
Literatuur: Bzzlletm, 4, 30 (1975), J G -nummer, P
CAILLIAU, J G (1978), met blbl ,G DURNEZ, m
Vlaamse schrijvers vlJfentwmtlg portretten
(1982), W M ROGGEMAN, mtervlew m Beroepsgeheim,
dl 4 (1983), De Vlaamse Gids, 67 (1983),
J G -nummer [J HUIJNINK]
Gelderblom, Arie
Nederlands dichter (Nieuw-Lekkerland,
Z.H, 16.6.1945). Zijn eerste bundel Gekkenwerk
(1973), een aangrijpend verslag
van een 'mlshandelmg' in een psychiatrische
mrIchting waarm hiJ werd opgenomen
als druggebrUiker, werd gevolgd door een
aantal mmder belangrijke bundels, die
worden ontsierd door vrij zware retOriek
Zijn laatste bundel draagt weer een sterk
persoonlijk karakter.
Werken: Gekleurde gedichten (1974), Een naam
voor de hUIVer (1974), ZW!jgen om woorden
(1975)
Uitgave: Famdle en andere kenmssen gedichten
1972-1975 (1977)
Literatuur: T LUITING, 'Overmoed en geouwehoer
m de poezIe', m Kofschip, 6 (1978) [R BLOEM]
Genderen Stort, Reinier van
Elg Remier Johannes Willem, Nederlands
romanschrijver en dichter (BUiten zorg
1.5.1886-Wassenaar 7.1.1942) Woonde
vanaf 1934 m het Gelderse Wapenveld. In
1917 bhnd geworden, Wijdde hiJ zich sindsdien
UitslUitend aan de hteratuur. Schreef
psychologische romans over gesloten, aristocratisch
verfijnde naturen Uit het mtlleu
der bourgeOisie meen provmclestad. Zijn
helden belijden een pessimistische en heidense
levensbeschouwmg - tussen platomsme
en eplcunsme strevend naar geesteliJke
harmome - die m later werk plaats
maakte voor een meer chnstehjk humamsme
De auteur munt meer Uit als stilist -
gemamereerde volzmnen - dan als karakterUItbeelder.
Bekendheid verwierf hiJ vooral met zIJn -
hoewel omstreden - Kleme Inez (1925,
bekroond door Mij Neder!. Letterk.), over
het groeiproces van een troebel, erfelijk
belast Jongensgemoed dat wordt gelouterd
onder mvloed van een ongerept meisje. Van
Genderen Stort publiceerde ook traditionalistische
poezIe.
Werken: Idealen en <romeen (1912), Paul Hooz en
Lambert Brodeck (1913), Hélène Marvezl (1917),
De grijsaard en de Jongelmg (1919), Hmne Rode
(1929), Het avontuur (1930), verh, NaJaarsvruchten
(1936), p , Rondom een ballmg (1936),
Het goede lwen (1938)
Literatuur: G H 'S-GRAVESANDE, m Sprekende
Schrijvers (1935, 1979'), Het Salamanderboek
(1938), W L M E VAN LEEUWEN, m Lezende
onder de lamp (1947), A SALOMONS, m Hermneringen
aan schrzJvers die Ik persoonhJk heb
gekend (1968'), M TER BRAAK, m Proprw Curesartikelen
1923-1925 (1978) [w GOBBERS)
Genestet, Petrus Augustus de
Nederlands dichter en schnJver (Amsterdam
21.111829-Rozendaal, Gld, 2.7.
1861) Werd na de dood van zIJn moeder
opgevoed ten hUize van de schilder J.A.
Kruseman. Van 1852 tot 1859 remonstrants
predikant te Delft, daarna ambteloos
te Amsterdam. Dichtte reeds m zijn
gymnaslUm- en studententijd. idealistisch
(hij wilde dichter voor zijn volk zijn),
levensblij, speels, ook weemoedig Daartoe
behoorden de twee lange, geestige verhalende
gedichten, door hem zelf voorgedragen,
FantaSia en De Smt-Nlcolaasavond,
naar het voorbeeld van Byron en De Musset
In 1852 bundelde hij poezie van 1846-
1851 onder de titel Eerste gedIchten.
In 1861 verscheen de poezie uit zijn predikantentIjd,
Laatste der eerste, verzen voor
en Uit een mtleme kring, weliswaar 'onderonsJes'
getiteld, maar geschreven meen
toon van echtheid en zowel vroom als
speels. Men vmdt m deze bundel ook vermanende
poeZIe, een aantal vertalingen en
de nOOit afgemaakte vertelling De mat/bnef.
Bekend werden gedichten als 'Het
haantje van de toren', 'Een kruis met
rozen', en 'Peinzensmoede'. In het voorafgaande
Jaar verscheen de bundel LeekedIchtjens,
waarm hiJ kernachtig en geestig
GERHARDT
zIJn oordeel gaf in de geestelijke strijd van
die dagen. ZIJn liefde voor kmderen en zijn
verlangen naar natuur en waarheid spreken
Uit het grote essay Over kmderpoeue
(1861). Na zijn dood verschenen in 1869
twee delen DIchtwerken (met een levensschets
door C P TIeie), tot in de 20ste eeuw
m grote oplagen herdrukt.
Uitgaven: HU MEIJBOOM (ed), LeekedIChtJens
(1894, 1896'), HL OOORT (ed), Complete gedichten
(1910, 1934'), met mi en aant ,G ENGELS
(ed ), Fantaswen De Mazlbrzef (1911), CM VERKROOST
(ed), Nagelaten bneven (1976), met
comm
Literatuur: A PIERSON, 'Levensschets van P A de
G " m Levensber MIJ der Ned Letterk (1862),
H L OORT, 'P A de G naar zIJn verzen en brIeven',
mDe Gids (1905), P MINDERAA,'P A deG',
m Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1961), J G
GAARLANDT, 'Tussen RéveIl en Modermsme
Aantekenmgen bIJ leven en dIchten van P A de
G ',m In het spoor van Armmws (1975), A DIRKSE,
'Portretten van PA. de G (1829-1861)', m
Voor HA Gomperts biJ zIJn 65ste verjaardag
(1980) [p MINDERAA EN RED)
Gerhardt, Ida Gardina Margaretha
Nederlandse dichteres (Gorinchem 11.5.
1905). Van 1939-1963 lerares klassieke
talen te Kampen en Btlthoven (Werkplaats
Kees Boeke); promoveerde in 1942 op de
vertalmg van LucretlUs' De natuur en haar
vormen (De rerum natura), boeken I en
v
'Een warse plant, met zon en maan alleen',
zoals de akanthus in een van de gedichten
van deze dichteres, zo staat ook zij zelf in de
hedendaagse literatuur. Omringd door
beeldmgen van de chaos en gevormd door
christelijke en klassieke opvattingen,
streeft ZIJ ernaar de kosmos als de eenheid
van al het geschapene uit te beelden. Dit
Uit Zich aanvankelijk vooral in heldere
natuur lyriek, waarm zij echter nOOit tot
pure landschapsbeschrijvmg vervalt, maar
ook het eigen bestaan laat mee klinken.
Vooral de nvierenlandschappen van Merwede,
Waal, IJssel en Lek heeft zij gestalte
gegeven, vanaf haar debuut Kosmos
(1940), opgenomen in Het veerhUIS (1945)
waarvoor ZIJ de Van der Hoogtprijs ontvmg;
maar ook de microkosmos had steeds
haar volle aandacht. Voor het behoud van
deze natuur en voor dat van onze cultuur,
die ZIJ na de oorlog m gevaar zag, schreef zij
haar KwatnJnen mopdracht (1947).
Zuster van de oudere en, naar haar gevoel,
door haar familie hoger geschatte Truus
Gerhardt, heeft deze dichteres van meet af
aan leren vechten voor haar dichterschap
en al heel vroeg gezien dat het voor haar een
215
GERHARDT
216
opdracht was die slechts met eigenzinnigheid,
ernst en discipline kon worden uitgevoerd.
Lang was voor haar de psychische
spanmng te groot om volledig weer te geven
wat haar bezielde, maar met Het levend
monogram, op 50-Jarige leeftijd gepublIceerd
(1955), kreeg haar stem volume: zij
bevrijdde zich dichtend van wat haar remde,
het onverwerkte verdriet om wat haar
m haar Jeugd door naasten was aangedaan.
De persoonlIjkheid van de dichter, zeker
onmiddellijk in het randlIcht rond haar
scheppmgen aanwezig, was van nu af aan
met meer weg te denken uit haar werk. De
sociale opdracht bleef zij uitvoeren Memg
gedicht UIt De slechtvalk (1966) en De
ravenveer (1970) en de langere gedichten
Twee uur de klokken antwoordden elkaar
(1971) en 'Een herfstavond' (UIt VIJf vuurstenen,
1974) getuigen van haar diepe zorg
voor het geestelIjk en materieel milieu, of,
naar de aard van haar dichterschap geformuleerd,
voor de kosmos en de microkosmos
Het gaat haar om de wijze waarop
mensen met elkaar en met de dingen
omgaan: bruusk en oppervlakkig, zoals zij
meent dat thans vaak het geval IS, of wezenlIjk
lief en aandachtIg.
En zo IS de tweede opdracht eigenlIjk afgeleid
van de eerste of valt zij daarmee
samen. ook de dichter, ook de kunstenaar
moet die eis van aandachtIgheid aan zichzelf
stellen. In een gedicht als het bekende
'De akelei' vmdt men beide opdrachten
verwoord meen Men kan zeggen dat deze
dichteres haar opdracht heeft verstaan en
tot de grootste 20ste-eeuwse dichteres m
ons taalgebied IS uitgegroeid, aan wie,
nadat zij al versch. literaire bekroningen
had verworven, m 1980 met recht en reden
de P.C. Hooftpnjs IS toegekend.
Men mag dan denken aan haar poezie zoals
deze vanaf Het levend monogram in een
reeks van bundels gestalte heeft gekregen,
met als hoogtepunten De ravenveer en Het
sterreschlp (1979), maar het is meermalen
terecht gezegd dat Gerhardts werk een grote
mnerliJke eenheid vertoont vanaf haar
eerste gedicht.
Gaandeweg IS deze poeZIe, die IS voortgekomen
UIt de traditIe van onze dichtkunst,
met Leopold en Gorter als peetvaders van
het vers dat zwenkt tussen het luchtige kinderlIedJe
en de knoestige, bijbelse psalm -
robuuster, zwaarder en diepzmmger geworden.
Bewust paart zij archalsmen aan
zmvolle eenvoud, zodat de profetIsche toon
en de hoge ernst licht worden getemperd.
Dat deze dichter niet alleen zmgen kan,
maar ook vertellen, bewijst zij in memg
kort gedicht. Zij doet dat ook in Twee uur
en m het milde, verzoenende Dolen en dromen
(1980), dat veel van haar thema's en
motieven in het bestek van tiJd en plaats
bijeenbrengt, een gedicht over de taak van
de kunstenaar en het loon dat hem toekomt
maar ook over verwachting en vervulling en
het verlangen van de dichteres naar één die
haar opdracht overneemt.
Van onschatbare betekems voor onze cultuur
IS de weerbarstige, zorgvuldige vertaling
van de psalmen die Gerhardt, met hulp
van haar Eckermann, Marie H. van der
Zeijde, m 1972 het licht deed zien. Ook haar
vertaling van VergilIus' Het boerenbedrijf
(Georglca) (1949) bewijst haar dichterlijk
vermogen. In 1968 kreeg zij voor haar vertalingen
de Martmus NIJhoffpriJs.
Werken: Bwten schot (1947), BIJ de Jaarwende
(1948), Sonnetten van een leraar (1951),De argelozen
(1956), De hovemer (1961), De zomen van
het licht (1983)
Uitgaven: Vroege verzen (1978), Verzamelde gedIchten
(1980), Nu Ik hIer lets zeggen mag
(1980)
Literatuur: S VESTDIJK, Voor en na de explosIe
(1960), M DE GROOT, 'In gesprek met I G " In
Wending, 34 (1973), K FENS, 'Een meuwe psalmvertahng',
m Krltl<ch Akkoord 1973 (1973), M H
VAN DERZEIJDE, De hand van de dIChter Over I G
(1974), R K L FOKKEMA, 'I G', m KritIsch leXIcon
van de Nederlandstalige IIt na 1945 (1980),
Bzzlletln, 78, met bijdragen van A REITSMA (het
water als motIef en In de metaforIek), F BERKELMANS
(over de natuurpoezIe), F VERBRUGGE (over
de klasslcIteIt), F BERKEL MANS (over Het levend
monogram), J PHAFF/F BERKELMANS (over de
psalmen), J VAN DER VEGT, Het Ingeklonken lied
De poezIe van I G (1980), W SPILLEBEEN, 'I G "
m Grote ontmoetingen, 41 (1981), FEsPER,
Beheerd domein (1982), A REITSMA, 'In de taal
zelf verscholen', over de poeue van Ida Gerhardt
(1983) [w A M DE MOOR]
Gerhardt. Truus
Elg GeertrUIda, Nederlandse dichteres
(Amsterdam 22.81899-'s-Gravenhage 13.
2 1960). Evenals haar zuster Ida Gerhardt
leerlinge van J.H. Leopold. PublIceerde
slechts twee bundels poeZIe, De engel met
de zonneWIjzer (1935) en Laagland (1937).
Na haar overlijden bezorgde Anthome
Donker de UItgave van de Verzamelde
gedIchten (1961) waarm ook het nagelaten
werk werd opgenomen De poezIe van Gerhardt
is, vooral m het begm, overwegend
natuurlynek Later verstrakte haar poeZIe,
zowel wat de vorm als wat de thematiek
betreft. WaarschijnlIJk speelt de mvloed
van de poezie van Bloem hierin een rol.
Haar nagelaten verzen zijn overwegend
kwatriJnen. [GJ VAN BORK)
Gerlo,Ada
Zie Salomons, Anme
Gerretson, Fredrik Carel
Zie Gossaert, Geerten
Geuns, Jan Jacob van
Nederlands dichter (Zierikzee 25.2.1893-
Amsterdam 6.3.1959). Studeerde vanaf
1912 rechten te Lelden; promoveerde in
1919. Was substituut-griffier en later griffier
biJ het Hof te Amsterdam, tot zijn 65ste
Jaar. Hij hield zich consequent afzIJdig van
het publieke leven en van literaire groepermgen
Van Geuns publiceerde zijn poezie in tiJdschriften
(De Vrije Bladen, Forum, De
Gids, Elsevzers Maandschrift) en in vier
bundels. Bemvloed door parnassiaans clasSICisme
en symbolisme, vooral van De Régmer
en Les Musardlses van Rostand is zijn
poezIe academisch, dikwIJls knap, niet zonder
een eigen toon, maar mist meestal
warmte Na wo I zocht zijn romantische
onvrede met het bestaan en zijn liefde voor
het leven (wars van vitalistische experimenten)
mspiratie in het leven van andere
tijden en landen.
Werken: Het uur der sterren (1928), Gedichten Uit
dne r!Jken (1930), De landschappen der Ziel
(1936), De uel der steden (1939)
Literatuur: DAM BINNENDIJK, m GeWIkt, gewogen
(1942), H C RUMKE, levensberICht, m Jaarb MIJ
der Nederl Letterk (1960-1961) [p MINOERAA)
Gewin, Bernardus
Nederlands predikant en letterkundige
(Rotterdam 21.5 1812-Utrecht 11.3.1873).
Studeerde vanaf 1830 theologie te Leiden,
waar hij beVrIend raakte met o.a. Beets en
Hasebroek. Was na zIJn studie enige tijd
waarnemend predikant van de Hollandse
gemeente in Londen en werd daarna achtereenvolgens
beroepen naar Oosterland
(1841-1853), Oud-Loosdrecht (1853-
1854), Heemstede (1854-1861), IJsselstein
(1861-1869) en ten slotte Utrecht (1869-
1873).
Hoewel Gewin in Zijn studietijd druk deelnam
aan het Leids letterkundig leven en
vermaard was om zijn lange en geestige
brieven, bleef zIJn bijdrage aan de literatuur
beperkt tot één boek, de onder het ps.
GEZELLE
Vlerk uitgegeven Relsontmoetmgen van
Joachim Polsbroekerwoud en uJne vrienden,
met platen van Hork (J.W. Kaiser).
Dit werk, waarvan de eerste aflevering in
november 1839 verscheen, vond zijn voltoollng
eerst in 1841. Het schetst op gemoedelijk-
humoristische wijze de belevenissen
van een drietal vrienden op een reis door
Europa. De moeizame wijze van totstandkommg
en ontevredenheid met het uiteindeliJk
behaalde resultaat deden de auteur
besluiten Zich voortaan te bepalen tot het
predikambt.
Uitgave: ReIsontmoetIngen van JoachIm Polsbroekerwoud
en ZIjne vnenden (1902), met een
voorw van W F C VAN LAAK
Literatuur: F BEZEMER SR, 'Joachim Polsbroekerwoud',
m NIeuws Uit oude boeken (1907), E
GEWIN, 'De auteur van Joachim Polsbroekerwoud',
m Den gulden Wlnckel, 11 (1912), G VAN
RIJN, m Nlcolaas Beets, dl 2 (1916), J WALCH,
'Joachim Polsbroekerwoud', m Boeken dIe men
met meer leest (1930) [0 WELSINK)
Geyter, Julius de
Vlaams dichter (Lede 25.4.1830-Antwerpen
182.1905) Na versch. (ambtelijke)
functies directeur van de Bank van Lening
te Antwerpen. Richtte met Heremans en
Zetternam het letterkundig tijdschrift De
Vlaemsche School op (1855-1862); was
met zijn Vriend Vuylsteke de belangrijkste
vertegenwoordiger van de politieke dichtersgeneratIe
van zijn tijd en een der leidende
figuren van de Vlaamse beweging.
HIJ schreef talrijke romantische, soms antiklerIkale
gedIchten, retorisch van toon,
zoals het Geuzenlzed. Leverde ook teksten
voor versch. cantaten van Peter BenOlt, o.a.
De wereld m (1878), De gemus des vaderlands
(1880) en De RIJn (1882). Zeer
bekend is zijn herdlchtmg van Remaert de
Vos (1874)
Werken: Bloemen op een graf (1857), Dne menschen
van In de wIeg tot In het graf (1861), KeIzer
Karel en het nJk der Nederlanden (1888)
Uitgave: Voll werken, 7 din (1907-1909)
Literatuur: M ROOSES, Nieuw schetsenboek (1882),
A BRIJS, Vlaamsch leven (1915-1916), L SIMONS,
Van 't ongedlert der Papen Rondom De G
Geuzenlted (1968), R F LISSENS, 'Een VISie op J
de G 's "Geuzenlied"', m Spiegel der Letteren, 12
(1969-1970), J BOETS, 'Aangaande het "Geuzenhed"',
m Wetensch TIJdingen, 19 (1970-1971),
L SIMONS, 'J de G " m TWintig eeuwen Vlaanderen,
dl 13 Vlaamse figuren 1 (1976)
[A OEMEDTS)
GezelIe, Caesar
Vlaams dichter en prozaschrijver (Brugge
2410 1875-Moorsele 11.2.1939). Guido Ge-
217
GEZELLE
zelle was een oom van hem en StiJn Streuvels
een neef. Ontving de priesterwijding in
1899 Was eerst leraar, daarna onderpastoor
en rector te Ieper en later te Moorsele
Was redactielid van D!etsche Warande &
Belfort; pubhceerde ook in B!ekorf en
Vlaanderen Met o.a. D. van Haute, A.
Cuppens en A. Walgrave behoorde hiJ tot
een generatie prIesterdichters die sterk
onder invloed stonden van GUido GezelIe.
Zijn eenvoudige natuur- en religieuze lyriek
is een zwakke afstraling van de poezIe
van zijn oom; meer persoonlijk is de bundel
Herbloei (1923). Zijn proza is impressionistIsch
en oorspronkelijker van toon, geschreven
in de 'woordkunststijl' van die
periode. Nog steeds belangrijk zijn de biografie
en de studies gewijd aan GUl do
GezelIe, al moet men deze niet zonder kritiek
lezen.
Werken: Pnmula vens (1903), p, Uit het leven der
dzeren (1908), pr , Leizen van dalen (1909), p , De
dood van Yper (1916), oorlogsdagb, Gwdo Gezel/
e 1830-1899 (1918), blOgr , Vlaamsche verhalen
(1923), Voor onze mzsprezen moedertaal
(1923), essays, Zantekoorn van Gwdo Gezel/e's
dzchtveld (1923), Solztudo (1927), pr ; Uzt 't land
en 't leven van Gwdo Gezel/e (1928), Gethsemane
(1931), pr
Literatuur: J EECKHOUT, Onze pnester-dzchters
(1922), IDEM, Llterazre prottelen, 1 (1925), F
BAUR, 'C G " m West- Vlaanderen, 5 (1956), R
BUCKINX, 'HerInneringen aan CG', In Iepers
Kwartzer,4 (1968), F DE VLEESCHOUWER, 'C G "
m VWS-Cahzers, 5, 1 (1970) [J VAN DYCK]
GezelIe, Guido
218
Eig. Guido Petrus Theodorus Josephus,
Vlaams dichter, Journalist, taal- en volkskundige
(Brugge 1.5.1830-ald. 27.11.1899).
ZIJn welbespraakte en opgewekte vader
was tumler en boomkweker, zijn gesloten
en zwaarmoedige moeder was van boerenafkomst
GezelIe bezocht ten tijde van de
grote economische crisis het Dunencollege
(1841-1845) Op de Latijnse school had hij
als leraar E.H.P. Benoit, die in 1847 de eerste
Vlaamse missIOnaris in Engeland werd.
Aan hem dankt GezelIe zijn tot in de jaren
zestig gekoesterde verlangen om eveneens
missionaris in Engeland te worden. Van
1845 tot 1849 zette hij zijn humaniorastudies
voort aan het klein seminarie te Roeselare,
waar een vermindering van leergeld
werd gecompenseerd door het zgn. helpersysteem.
Hoewel dit hem in zijn eergevoel
getroffen moet hebben, kwam hij hier ook
m contact met Engelse leerlmgen, wat zIJn
anglofilie voor het leven zal versterken.
HIJ schrijft zijn eerste gedichten en begint
reeds woorden, zegswijzen, rijmpjes e.d. uit
de gesproken volkstaal te verzamelen.
Wanneer hij heeft besloten priester te worden,
studeert hij nog een Jaar filosofie te
Roeselare en daarna een jaar filosofie en
vier jaar theologie aan het groot semmarIe
te Brugge. Nog voor zIJn priesterwijding
(10 Juni 1854) is hij leraar natuurlijke hiStorie
en moderne talen te Roeselare. Van
november 1857 tot augustus 1859 IS hij
leraar m de poesisklasse, zijn zgn. wonderjaren.
Deze worden gekenmerkt door de
strikte toepassing van de romantische opvoedkundige
theorieen van F. Dupanloup,
waarm naast vriendschappelijke intimiteit
plaats is voor beheerste strengheid. De
door GezelIe in het leven geroepen, voorUItstrevende
eucharistiebeweging, gemsplreerd
door de Engelse oratOrIaan F.W
Faber, getUigt van zijn wervend proselytisme
voor priesterschap en missie. In die
periode komt ook zijn dichterlijke commumcatIedrang
naar voren, waarin hij een UItweg
zoekt voor een heftige, romantische
dichterlijke bewustwordmg. Hij wil met de
begaafdste van zIJn leerlingen een chnsteliJke
dichterschool m het leven roepen, in
de context van de in het Westen opgang
makende neogotIek en gedragen door de
bezlelmg van de Idee van de Vlaamse herlevmg.
Gedreven door zIJn dynamische persoonhJkheid,
geeft hij zich soms roekeloos
aan zijn taak van priester-dichter-opvoeder
over.
ZIJn Ideaal stelde echter te hoge eisen aan
zIJn leerlingen, terWijl de m conservatieve
pedagogische opvattingen verstarde omgevmg
op den duur een te grote druk legde op
zIJn eigen persoonliJkheid. In die sfeer is de
eerste, romantIsche fase van zijn lynek te
situeren.
De oogst van deze Jaren ligt grotendeels in
de reeds van Ultzonderhjke, ludieke taalVIrtUOSiteit
getUigende plaquette Boodschap
van de vogels en andere opgezette
dieren (1855), in Kerkhofblommen (1858),
een mengeling van poezie en proza (geschreven
naar aanleiding van de dood van
een seminarieleerling) die bij de achtereenvolgende
herdrukken voortdurend werd
UItgebreid, en m de programmatisch bedoelde
bundel Vlaemsche d!chtoefenmgen
(1858), met beroemd geworden gedichten
als '0 't ruischen van het ranke riet' en 'Het
schriJverke', die natuurbeschouwing en mtIem
religieus gevoel tot gave eenheid verbmden.
Het jaar 1859 bhJkt een cnSlSJaar, o.m.
omdat zijn geliefde leerhng Eugène van
Oye, die mede het klankbord was geweest
van zijn bewustwording als dichter en zeer
mtIem biJ het ontstaan van zijn eerste bundels
betrokken was geweest, de school verlaat.
In de zomer van dat Jaar wordt hij Uit
de poesisklas verwijderd en beperkt m zijn
andere onderwijs en pedagogische functies.
HIJ stelt voor zIJn talenonderwIjs een
bloemlezmg van oudere Italiaanse en
Spaanse religieuze lyriek samen, Alcune
poes Ie de' poetl celestl (1860), en een uit
Tasso, Pezzetl sceltt del Torquato Tasso
(z.J.) HIJ pubhceert Een Noordsch en
Vlaemsch messeboekske (1860) en nog
voor hiJ Roeselare verlaat XXXIII Kleengedichtjes
(1860).
Voor het andermaal door GezelIe geUit verlangen
om naar Engeland te gaan vindt de
bisschop een diplomatieke oplossing: Gezelle
wordt benoemd (aug 1860) tot directeur
(met de te Roeselare docerende Oxford-
man J.C. Algar) van een te Brugge
nieuw opgericht Engels college en leraar in
de filosofie aan het aldaar eveneens pas
gestichte Semmarium Anglo-Belgicum.
Het college moet al in 1861 slUiten en
GezelIe wordt onderrector van het seminarium.
Ook hier kan hiJ zich op den duur niet
handhaven, zowel om disciplinaire als om
doctrinaIre moelhJkheden: hij komt onder
mvloed van het ontologisme van Ubaghs
(Leuven), dat m 1864 door Rome wordt
veroordeeld. Intussen geeft hij op aandrmgen
en met behulp van twee getrouwe oudleerhngen
van Roeselare, Hugo Vernest en
H van Doorne, de bundel Gedichten,
gezangen en gebeden Een schetsboek voor
Vlaemsche studenten uit (1862) In oktober
1865 wordt GezelIe onderpastoor op
Sint-Walburgaparochie te Brugge (tot september
1872) Dat betekent een belangrijke
verschUiving m zijn arbeidsveld: bijna
volks parochiewerk en daarnaast nu ook
een Journalistieke opdracht, waaraan deze
'zereloper' ZICh eens te meer gewonnenverloren
overgeeft. Reeds door zijn medewerkmg
1855-1856 aan het militante flamingantentIjdschrift
Hekel en LUIm, in
1857-1858 aan Het Vlaemsche Land en
sedert juh 1860 aan Vleeschouwers satirisch
weekblad Remaert de Vos had GezelIe
zijn Journalistieke pen gescherpt. In
opdracht van zIJn geestelijke overheid
werpt hij zich nu mlokale pohtieke, antiliberale
pers polemieken met het door hem
geleide ultramontaans weekblad 't Jaer 30
(juli 1864-Juni 1870), welke Uitlopen op
GEZELLE
laster tegen zIJn persoon; in de 'affaire van
St -DemJs' (een brandstichting waarbij 't
Jaer 30 werd betrokken), wordt hiJ met
gerechtelijke vervolgmg bedreigd, meen
ander proces wordt hiJ, in cassatie, veroordeeld
(1871). 't Jaer 30 had toen reeds
opgehouden te bestaan en was opgevolgd
door 't Jaer 70 (tot emd 1871).
ZIJn taak IS mmlddels nog verzwaard door
de leldmg van een andere periodiek, het
door kardmaal Wiseman gemspireerd
'leerzaam', geillustreerd weekblad Rond
den Heerd, waarmee James We ale en Gezelle
m december 1865 starten en waarvan
de last van redactie en beheer na zes maanden
UitslUitend op de schouders van GezelIe
rust. De voor dit blad door hem Uit het
Engels vertaalde romans De dolaards m
Egypten (1871), van J.M. Neale en Van
den kleenen hertog (1877), van Ch.M. Yonge,
en twee reeksen vulgariserende opstellen
(Uitstap m de warande, 1882; De rtng
van 't kerkeltjk jaar, 1908) zullen afzonderhJk
verschijnen Door het zware werk
ondermiJnd, door de politieke polemieken
onmogelijk geworden, bovendien fmancieel
gecompromitteerd, wordt hij in 1872
verplaatst naar Kortrijk als onderpastoor
van de Onze Lieve Vrouweparochie. De
verplaatsmg kan op een verbanning lijken,
m feite wordt GezelIe m veihgheid gebracht
en van alle problemen ontlast.
GezelIe hervat zijn journalistieke arbeid
reeds m 1873, eerst in De Vryheld, daarna
m de Gazette van Kortrtjk. Hij wordt langzamerhand
m alle kringen een geziene
figuur en een gelegenheidsdichter op wie
vaak en nooit tevergeefs een beroep wordt
gedaan. Rond 1877 ontwaakt de lYrische
dichter m hem ('0 dichtergeest') Hij begmt
aan de uitgave van zijn volledige werken,
eveneens met de hulp van VerrIest,
1878: Dlchtoefemngen en Kerkhofblommen
(ook reeds 1876 m het Davidsfonds),
1879: Gedichten, gezangen en gebeden (mgrijpend
gewiJZigd), 1880: Liederen, eerdichten
et reltqua met overwegend gelegenheidsverzen
maar ook humoristisch
verhalende ('Boerke Naas', 'Heete
pootjes') en enkele fabels (De slekke). In
1881 volgt Drtemaal XXXIII Kleengedicht
jes (derde vermeerderde uitgave)
Dit vermeuwd contact met zijn vroeger
werk IS ongetwijfeld een belangrijke stimulans
geweest voor Gezelle's definitief ontwaken
als lyrisch dichter. Na een eerste
kortstondige oplevmg van zIJn poetische
msplratIe (1880-1883) treedt een relatieve
219
GHEVECHT
stilte m tot 1890. In 1886 verschijnt zijn
bewerking van Longfellows Song of Hwwatha,
een merkwaardig taalkunstwerk.
Zijn voortdurende studie van taalkunde en
Westvlaamse volkskunde, waarvoor hij op
tal van medewerkers ('zanters') kan rekenen,
bracht hem ertoe een eigen periodiek
op te richten, Loquela (1881-1895), gewijd
aan de 'eigene vlaamsche tale, als uiting
van eigen vlaamsch wezen en leven' en vanaf
1885 zIJn Dwkalmanak Uit te geven; in
1890 IS hiJ een der medeoprichters van Blekorf,
bedoeld als voortzetting van Rond
den Heerd Dan komt de doorbraak met
zIJn erkennmg m rUimere krmg als dichter.
Is er m 1885 nog de 'RUItenbrekershistorie'
met het misverstand tussen GezelIe en de
Vlaamse studenten, 8 juli 1886 wordt hij
stichtend hd van de Komnklijke Vlaamsche
Academie, 6 mei 1887 doctor h.c. van
de Leuvense umversiteit, 1888 pro EccleSia
et Pontifice, 6 maart 1889 ridder in de
Leopoldsorde, 15 aug. 1890 lid van de Mij
der Nederl Letterk. te Leiden.
Mei 1889 ontheven van zijn functie als
onderpastoor, wordt hij rector van een
kleine kloostergemeenschap (als smecuur
voor de dichter bedoeld, waarvan hij zelfs
m 1893 wordt ontlast). In deze tweede
periode van bloei ontstonden twee bundels
en ten dele een derde (postuum uitgegeven).
TIJdkrans (1893), een uit drie afdelmgen,
te weten 'Dagkrans', 'Jaarkrans' en
'Eeuwkrans' bestaande bundel, waarin gelegenheidsgedichten
en persoonhJke lyrische
verzen harmomsch zijn verwerkt m de
chronologie van het Jaar; RIJmsnoer om en
om het Jaar (1897), wederom een drielUik,
met de panelen 'Voorhang', het middenstuk
en 'Aanhang', een soort kleengedIChtjes,
de 'Slapende botten'; na zijn dood
bekroond met de vijfjaarlijkse Staatsprijs
voor de Vlaamse letterkunde 1895-1899; en
Laatste verzen (1901).
In 1897 neemt Gezelle's dichterlijk scheppen
af; hij wordt belast met de vertaling
van Waffelaerts Medltatwnes theologlcae:
de Goddelijke beschouwmgen (1897, 1ste
afl). O.m. m verband met die opdracht
wordt GezelIe in maart 1899 naar Brugge
teruggeroepen, als chaplain (geestelijk directeur)
van de Engelse kanunmkessen.
Dit bleek echtbc te veel voor zIJn gestel. In
de zomer maakte hij een laatste reis naar
Engeland; enkele maanden later overleed
hij ten gevolge van een mfectie. Vlaanderen
bezorgde hem een komnkliJke begrafenis
Werken: tijdschriften 't Daghet In den Oosten
(1885), Ons oud Vlaemsch (1885)
220
Uitgaven: C GEZELLE, Zantekoorn (1923), nagelaten
volt en onvolt werk, JubileumUitgave van
G G 's volledige werken, 18 din (1930-1939), F
BAUR, G G 's dichtwerken, 2 din (derde dr , z J ),
IDEM, Gelegenheidsgedichten (z J.), IDEM, Proza
en varia (z J ), R F LISSENS, G -brtefwlssellng, dl
1 (1970), K DE BUSSCHERE, G G, Volledlgedtehtwerken
(1971, 1980'), chronol gerangschikt en m
hedendaagse spellmg omgezet, met aant ,mi van
B F VAN VLIERDEN, J BOETS, G 's Cortracena
(1972), IDEM, G 's leerjaren (1975); IDEM (ed ),
Dat gebied waar mensen ZIJn (1980), IDEM (ed ),
G G Verzameld dichtwerk (vanaf 1980)
Literatuur: J CRAEYNEST, G G Loquela (1907), A
WALGRAVE, Gedichtengroei (1914, 1938'), C GEZELLE,
G G 1830-1899 (1918), IDEM, Voor onze
misprezen moedertaal (1923); A WALGRAVE, Het
leven van G G , Vlaamschen prtester en dichter,
2 din (1923 en 1924), U VAN DE VOORDE, G G
(1926), C GEZELLE, Uit 't land en 't leven van
G G (1927), P ARENTS, G G BiblIOgrafie (1930),
F BAUR, Uil G 's leven en werk (1930), U VAN DE
VOORDE, G 's eros (1930), R VAN SINT-JAN, Het
West- Vlaamsch van G G (1931), H ROLAND
HOLST, G G (1931), R F LISSENS, Het ImpresslOmsme
In de Vlaamsche letterkunde (1934), F
BAUR, 'Gezelhana', m Versl Meded Kon VI
Acad (1938), E JANSSEN, Zoo dichte en zoo doe'k
(1939), J VAN DIJCK, De andere G (1950), R DE
CONINCK, G G's purisme (1953), R VAN SINTJAN,
G G 's avonturen In de journaltstlek (1954),
H BRUNING, G G de andere (1954), R DE CONINCK,
G G 's taalpartteulartsme (1955), A VAN
DUINKERKEN, G G (1958), W J MAAsSELSERGS,
G G 's Kerkhofblommen 1858-1958 (1958), K DE
BUSSCHERE, G G (1959, 1980'), S STREUVELS,
Kromek van de famllte G (1960, 1980'), G KNUVELDER,
G G (1962), J J M WESTENBROEK, Van
het leven naar het boek (1967), B F VAN VLIERDEN,
G G tegenover het dichterschap (1967), R
RENIERS, G G kathultek vrtjmetselaar (1973), K
MEEUWESSE, G 's Albumblaren (1974), R LAGRAIN,
De moeder van G G (1975), E JANSSEN,
G 's wonderjaar 1858 (1976), A WESTERLINCK,
De Innerltjke wereld van G G (1977), J BOETS,
G 's zelfstandige publtkatles (1979), hlbl, R
ANNOOT, G GYSELEN en L SEPENS, G G In WestVlaanderen
1830-1980 (1980), Boeket voor G
(1980), A WESTERLINCK, De taalkunst van G G
(1980), R SEYS, G G en Koekelare (1981), A
WESTERLINCK, De oude taaltovenaar G G (1981),
R LAGRAIN, G 's godsdienstlessen In het Engels
klooster (1983), Gezellekromek, bijdragen en
meded van het G G -genootschap (vanaf 1963),
Gezelltana, Meded van het Centrum voor Gezelle,
tudle (vanaf 1970)
[SF VAN VLIERDEN EN RF LISSENS]
Ghevecht van Minnen, T
Anoniem Zuidnederlands werkje uit de tijd
der rederijkers, te Antwerpen in 1516
gedrukt door Jan van Doesborch. Het is
ook bekend onder de naam Van Venus
wnckers ende haer bedriJven.
Het is een allegorie over het effect van de
liefde, waarin ook mensen optreden. Het
boekje eindigt met allerlei raadgevingen
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
aan de mmnaars
Volgens R Llevens zou het een Jeugdwerk
kunnen zIJn van Anna BiJns
Uitgave: R LIEVENS, Tgheveeht van Minnen (1964),
met mi en comm
Literatuur: R LIEVENS, 'Tghevecht van Mmnen', In
Leuvense BIjdragen, 46 (1956-1957), C KRUYS~
KAMP, 'VenusJankers', In Opstellen door vrzenden
en collega's aangeboden aan Dr F K H Kossmann
(1958) IL DEBAENEI
Ghistele, Cornelis van
Ps. Talpa of de Mol, Zuid nederlands dIChter
(Antwerpen ca 1510-1573) KUiper en
accIJnsbeambte van beroep. Van Ghistele
IS een tYPische overgangsfiguur van de ME
naar de llleuwe tiJd. Als factor van de Antwerpse
rederijkerskamer De Goudbloem
schreef hiJ oorspronkelijke Nederlandse
toneelstukken,o.a Van Eneas en Dldo (ca
1551-1552) en vermoedelijk ook Leander
ende Hero (belde m elllgszms gewijzigde
vorm opgenomen m Den handel der amoureusheyt,
1621) en leverde hij ook de bijdragen
voor het Antwerpse landjuweel
(1561) en het Brusselse refremfeest van
1562. ZIJn humallistische vormmg komt
het dUidelijkst tot uiting m zijn Latijnse
geschriften, de Iphlgemae Immolatwms
ltbn duo (1554) en het Carmen Gratulator!
Um voor FIiips II (1556).
Cultuurhistorische betekenis ontleent deze
figuur echter vooral aan een aantal vertalingen:
de eerste Nederlandse vertalmg van
OVldiUS' HerOldes (1553), Vergilius' AeneiS
(1554-1556), voorts Terentius' Comoedwe
(1555), Erasmus' Lmgua (1555), Sop hocles'
Antlgone (1556, opllleuw uitgegeven
door J Grietens m 1922) en Horatius' Satlrae
(1559)
Literatuur: W VAN EEGHEM, In Versl en Meded
vandeKon VI Aead (1941),PJ.M VAN ALPHEN,
Nederl Terentlus-vertallngen In de 16e en 17e
eeuw (1954), J C ARENS, In Neophzlologus, XLIV
(1960), In Blblzotheea Belglea, III (1964'), W A P
SMIT, Kalhope In de Nederlanden, I (1975), S W
BIJL, Erasmus In het Nederlands tot 1617 (1978),
M VINCK-VAN CAEKENBERGHE, 'TrilIngua drie
Nederlandse vertalIngen van Erasmus' LIngua
Uit de 16e eeuw', In Opstellen voor A van Elslander
Jaarb FonteIne 1980-1981 (1981), A KEERS~
MAEKERS, 'Gevonden-verloren-gevonden C van
G's vertahng van AntJgone e a weer terecht', In
Versl en Meded Kon Aead Nederl Taal- en
Letterk (1982) IM VINCK~VAN CAEKENBERGHE]
Ghistele, Joos van
ZUId nederlands edelman en prozaschrijver
(gest. voor 17.4.1520). In 1492 hoogbaljuw
van Gent. Van 1481 tot 1485 maakte hij een
reis naar het heilige land, waarvan een ver-
GILLIAMS
slag, door kapelaan Zeebout te boek gesteld,
m 1557 werd gedrukt als 't Voyage
van Mher Joos van Ghlstele, m 1563 en
1572 herdrukt en m 1936 'in hedendaagsch
Nederlandsch naverteld', door A. Demaeckere.
Literatuur: In NIeuw Ned Bzogr Woordenboek, 6
(1924), P DIELEMAN, De groote ReIZIger Mer J
van G (1932), m Blblzotheea Belglea, dl 3
(1964'), J BAUWENS en L VERPLANCKE,"t Voyage
van mher J van G " In Revue de l'Instltut des
Belles lettres Arabes à TUniS, 30 (1967), J
DESCHAMPS, 'AmbroslUs Zeebout', In VIjftIen
jaar aanwinsten KB Brussel (1969), M VANBER~
GEN, 'Mer J van G ,de grote reiziger', In Ghendtsche
TIJdInghen, 8 (1979) IJ J MAK EN RED]
Gilias
-------------------------------
Noordnederlands volksboekje (oudste
druk Delft? 1641, wsch. niet vroeger ontstaan),
lijkt uit het Duits bewerkt en houdt
verband met het lied van de Hurnen Seyfnd,
een Nibelungensage.
Literatuur: G J BOEKENOOGEN, 'GenoechhJcke History,
vanden schrlckhJcken ende onvervaerden
reus Glhas I ]', In Nederl Volksb, dl 4 (1903);
P L VAN EeK, 'Neder! Volksboeken', In Taal en
Letteren, xv (1905), W GOLTHER, 'Das Lied vom
Hurnen Seyfrld nach der DruckredaktlOn des 16
Jhrdts', m Neudrucke deutscher Llteraturwerke
des XVI und XVII Jhrhdts, 81-82 (1911'), P
HEITZ en J RITTER, Versuch elner Zusammenstellung
der deutsehen Volksbucher des 15 und
16 Jhrhdts{ J(1924), H W J KROES, Untersuchungen
uber das LIed vom Hurnen Seyfrzd mlt
Beruckslchtlgung der verwandten Ueberheferungen
(1924), IDEM, 'Het Neder! volksboek van
de reus Glhas', In TIJdschr Nederl Taal- en Letterk
, LXX (1952) (L DEBAENE]
Gilliams, Maurice Guillaume Rosalie
Vlaams dichter en prozaschrijver (Antwerpen
207 1900-ald. 18.10.1982). Was werkzaam
als typograaf, kantoorboekhandelaar,
leraar en bibliothecaris. Van 1960 tot
1975 vast secretaris van de Koninklijke
Academie voor Neder!. Taal- en Letterkunde
te Gent.
Een beperkte en bewerkte selectie uit GillIams'
oudste poezie verscheen in zijn eerste
verzamelbundel Het verleden van Columbus
(1933 en 1938), die op zijn beurt
met tekstWijzigingen werd opgenomen in
latere verzamelbundels, waaruit de herziene
Uitgave van zijn Vita Brevis (= Verzameld
werk, 4 din., 1955-1959, 1975'), een
laatste keuze van 67 gedichten bevat. Ze
toont een ontwlkkelmg naar een steeds
intenser beleefd vormbesef, dat zijn hoogtepunt
bereikt m enkele gedichtenreeksen,
die als compacte beeldcomposities het ar-
221
GILLIAMS
222
tlstlek Ideaal verwezenlijken dat GIlhams
zelf eens 'een soort pathetiek van de intelligentie'
heeft genoemd. Na merendeels vrije
verzen uit de periode 1919-1927, waarIn
een overwegend weemoedig levensgevoel
wordt gesuggereerd, volgen vier gedichten
onder de titel LandehJk solo (1927), die een
Uiterst teder en als het ware tot verijdeling
gedoemd hefdesgevoel verbeelden.
Meer rechtstreeks 'behJdend' zijn de acht
titels Uit de bundel De fles m zee (1927-
1929), waaruit een sterk besef van vergankehJkheld
en eenzaamheid (opgeslotenheid
in zichzelf) spreekt. Wat de vormgeVIng
betreft, vertoont deze bundel een
meer traditionele strofe bouw en riJmverdehng.
Dat schijnt nog meer het geval in de in
assonerende accentverzen geschreven cyclus
Het Maria-leven (1930-1931), waarvan
de woordkeus soms wat opzetteliJkarchalsch
aandoet. De cyclus bestaat, evenals
de gelijknamige bundel van Rilke, uit 13
gedichten maar vertoont een strengere innerhJke
structuur, die mede wordt bepaald
door het bij Rilke ontbrekende grondthema
van de tragische moeder-zoonverhoudIng.
Zoals blijkt Uit Gilliams' 'Journaal' De
man voor het venster, wortelt dit grondthema
In bIOgrafische gegevens
De hierna volgende korte bundel Verzen
1936 kondigt de poezIe aan waarm Gilhams'
dichterschap zIJn hoogtepunt bereikt
Thema's zijn: de vergankelijkheid,
het besef van de voortgang van het leven
waarin het individuele bestaan verdwIJnt,
het onherroepehJk voorbij-zIJn van de kindertiJd
en van de hefde, en het besef een
eindpunt te vertegenwoordigen. zelf geen
kInderen te hebben. De teksten zIJn strofisch
van vorm, en vertonen een volgehouden
assonantIeschema bij een opsommende
syntaxIs met vrij veel gemtiefvergehJkIngen
(klokken van october; torenspits
der eenzaamheid) De bundel Tien gedichten
(1939-1954) vervolmaakt de onderkoeld
verdichtende schrIJfwIJze, en diept
de smartehJke thematiek verder uit op
generaliserend mveau: het voornaamwoord
wij komt enkele malen voor, en - tegelIjk
met het verdwijnen van het thema der
gemiste hefde - verschijnt de naam Maria,
die herhaaldelijk zal terugkeren in de bundel
Bronnen der slapeloosheid (1954-
1958) Hoofdthema's van deze merendeels
m assonerende sonnetvorm geschreven
bundel zijn de pijnlIjk ervaren kInderloosheid,
het dichterschap, en de gezamenlijke
afwachting (namelijk samen met de gehefde
Mana) van het naderend einde.
GillIams' verbeeldend proza kan naar thematiek
en structuur worden verdeeld In
dne groepen. Hij schreeftwee symbolische
verhalen, Het verlangen en De man m de
mist, met als hoofdthema's de onvervuldheid
en de vergankelijkheid, en twee grotesk
getInte prozastukken over de maatschappelIJke
onderwaardering van het
kunstenaarschap, In memonam en Ltbera
nos, Domme, waarvan het laatste een combInatie
vertoont van satirische en sCIencefIctIOnelementen
Het hoogtepunt van GillIams'
prozakunst wordt gevormd door 'autobIOgrafisch
hermnenngsproza', hoofdzakelIjk
JeugdherinnerIngen van een artistieke
natuur, die Zich een late vertegenwoordiger
van een uitstervend patrIclèrsgeslacht
weet. Door deze thematiek en door
zIJn van het traditlOneel-'realistisch' verhaal
schema afWIJkende, op Introspectie en
verbeeldIng gerichte verhaalwIJze, lIjkt dit
proza op Europees mveau verwant met dat
van Proust en Rilke (Malte), terwijl men
het t.a.v. Vlaamse voorgangers alleen zou
kunnen vergelijken met sommige experimenterende
stukken van Van de WoestiJne
(De bestendige aanweugheld) en Van Ostaijen
(Tussen vuur en water). De eerste
bundel, Oefentocht m het luchtledige
(1933), bevat prozaschetsen die mmder
zijn gericht op Uiterlijke actIefeiten dan op
scherpe preciesheid in de weergave van
emoties en herInnerIngsbeelden van een
over zIJn kInderjaren vertellende ik-figuur,
die zich erfelijk belast weet met een bijna
masochistisch beleefd, afmattend verbeeldmgsleven.
Gilliams zelf noemde deze
bundel een 'voorstudie' tot zIJn hoofdwerk
Elws of het gevecht met de nachtegalen
(1936, 1943'), waarIn zIJn Introspectie
wordt voortgezet In een originele prozacomposItIe,
die In haar defImtieve versie
(een In de vorm van een afgerond 'verhaal'
Ingekaderde eerste druk van 1936 werd
door de schnJver verworpen) bestaat Uit
'Melodische verschUiVIngen' van suggestief
verbeelde verhaalmotIeven en zelfanalyses.
Een chronologisch geordende Inhoudsabstractie
leert dat de Uiterlijke verhaalstof
bestaat Uit gebeurtemssen die plaatsVInden
In één levenSjaar van een twaalfJange
Jongen die, merendeels tussen volwassenen,
op een gelsoleerd landgoed woont Die
gebeurtemssen zIJn echter slechts aanhakIngspunten
voor met aan bepaalde tiJdstippen
gebonden InnerlIjke belevemssen
die voor de In de tegenwoordige tiJd vertellende,
of liever, hardop denkende ik-figuur
van veel groter belang zijn dan de zichtbare
werkelijkheid van alledag. De compositie,
die op de klassieke sonatevorm is gemspireerd,
bestaat uit 38 fragmenten, die zijn
verdeeld over zeven hoofdstukken; belangriJke
thema's zIJn: eenzaamheid, vergankehJkheld,
droom en werkelijkheid, Isolement
en gemeenschap, vrijheid en gebondenheid.
De artistieke natuur wiens mnerlijk
als kmd wordt verbeeld in Ehas, herkent
de lezer als volwassene in Wmter te
Antwerpen (1953), waar hiJ rechtstreeks
schrijvend m de tekst aanwezig is. De 'gebeurtems'
beslaat nu niet langer een chronologisch
af te bakenen perIOde, maar doet
zich voor als een pemzende wandeling van
de ZOJUIst uit het ziekenhuis ontslagen verteller
Een nieuw thema m dit werk is de
ontlUIkende liefde, waarbij de lezer geneigd
IS de gehefde (= de verpleegster die de verteller
m zijn ziekte bijstond en a.h.w. zIJn
gestorven moeder vervangt) in verband te
brengen met de Mana-figuur UIt GJlhams'
latere gedichten.
Het essaYistisch proza van Maurlce Gilhams
bestaat UIt overwegingen betreffende
eigen leven en werk, en uit aantekeningen
en grotere essays over schrijvers en beeldende
kunstenaars: het verscheen zowel in
de vorm van gebundelde dagboek bladen
(blJv De man voor het venster, 1943) als in
afzonderhJke studies (biJV. Een bezoek aan
het prmsengraf Essay over de dIchter
Paul van Ostaljen, 1952). Ook dit werk
doet Gilhams kennen als een kunstenaar
voor wie het kunstenaarschap de enige en
onvoorwaardelijke mzet van zIJn menselijk
bestaan betekent, dat hem dwmgt tot het
nastreven van de hoogste perfectie m de
'objectieve weergave(n) van zeer subJectieve
toestand(en)' In zIJn beschouwmgen
over het werk van anderen tracht hij min of
meer suggererenderwijze de kern (= 'de
Idee') van hun artistieke (= menselijke)
persoonhJkheld te benaderen. Hij gaat
daarbij UIt van een werk dat deze 'Idee'
a.h.w. m nuce bevat, en werkt - evenals in
zIJn verbeeldend proza - met retarderingen
m de compositie, zodat een thematische
('muzikale') structuur ontstaat, die hij zelf
aandUIdt als 'de kunst van de fuga'.
In 1980 ontving GJlliams de Grote Prijs van
de Nederlandse Letteren
Literatuur: P DE VREE, 'M G " m Ontmoetmgen
(1964), P H DUBOIS, M G (1966), F VANDER Loo,
Proeve van bibliografie van en over de dichter
M G (1976), met aanv van H VAN ASSCHE m
Spiegel der Lett , 19, 1 (1977), D!€tsche Warande
GLAZEMAKER
& Belfort, 74, 2 (1974), M G -nummer, PH
DUBOIS, m De verleldmg van Gogol (1976), E VAN
ITIERBEEK, In Ons Erfdeel, 21, 2 (1978), H BousSET,
m Roman en onderWijS (Werkgroep UfsalDocebo,
1979), M J G DE JONG, m De verlossmg
van Venus (1979), IDEM, m Maatstaf, 28, 10
(1980), IDEM, m Kreatief, 14 (1980), P H DUBOIS,
m Ons Erfdeel 23, 4 (1980), Dimensie, 5 (1981),
M G -nummer, Raster, 19 (1980), M.G -nummer,
L ADRIAENS, m Kritisch lexicon van de Nederlandstalige
IIt na 1945 (1983) [MJG DEJONG]
GiIs,Gust
Eig August, Vlaams dichter en prozaschriJver
(Antwerpen 20.8.1924). Redacteur
van avant-gardistische tijdschriften
als Gard SWlk en PodIUm. Zijn poëzie
draagt aanvankelijk een absurd, fantaisistisch
karakter, maar wendt zich gaandeweg
steeds meer tot de gruwels en curiositeiten
van de werkehjkheid. Nog meer dan in zijn
bondige poezie blijkt zijn zin voor het ongeriJmde
in zijn bundels 'paraproza', waarin
alledaagse situaties ontregeld en op zijn
kop gezet worden: Verbannmgen (1964),
De rontgenuekte (1966), Dank voor de
bhjdschap (1977), Bmnenwaartse bUItenstaanders
(1978), Geest mopdracht
(1980), samen paraproza in vijf delen.
Voor zijn werk ontvmg hij al in 1966 de Van
der Hoogtpnjs en in 1960 de Dirk Martensprijs.
Smdsdien is de kwaliteit zeker toegenomen,
hoewel de stroom van publikaties
het verrassmgseffect van zijn absurdisme
met ten goede komt
Werken: Ziehier een dame (1957), p., Met de noorderzon
op stok (1960), pr , Gewapend oog (1962),
p , Drie partituren (1962), p , Levend voorwerp
(1969), p ,AfschuweliJke roze yogurtman (1972),
p, Zevenmaal zeven halkoes PseudoJapanse
verzen (1975), Een handvol mgewanden (1977),
p ,Sneldrogende poeZIe (1978), p ,Onzachte landmg
(1979), p, lntegendelen (1979), pr, Umek
onkrUid (1982), p ,Het weee gebeente (1982), pr ,
Een vmgerkmp (1983), p
Literatuur: De Vlaamse Gids (1974), G G -nummer,
H BOUSSET, m Kritisch leXicon van de Nederlandstalige
IIt na 1945 (1982) [R BLOEM]
Glazemaker, Jan Hendrik
Noordnederlands vertaler die m hoge mate
bijgedragen heeft aan de consolidatie van
het Nederlands (ca 1620-ca 1682). Zijn
woordgebruik was rijk geschakeerd en zijn
woordvondsten boden de natuurwetenschappen
en de wijsbegeerte velerlei wetenschappeliJke
termen die nog tot in de
18de eeuw veelvuldig gebruikt werden. Bekend
is hij gebleven als de vertaler van het
filosofische werk van Descartes. Vanuit
zIJn doopsgezinde achtergrond, waar met
223
GLORIANT
grote aandacht de nieuwe wijsbegeerte
werd gevolgd, valt zijn geringe interesse in
het vertalen van poezIe te begrijpen. Zijn
eerste vertaling verscheen In 1643 De
deugdeltJke vrou, een bundel verhalen bedoeld
als handleiding voor Jonge vrouwen.
Van zIJn hand verschenen de volgende vertalingen:
Joh. Barclai, D'Argenrs (1643);
Toonneel der werreltsche verandermgen
(1645), Nlkolous Coeffeteau, Romanrsche
hrstonen (1649); D. Erasmus, OnderwrJs
tot de ware godgeleerthert (1651); Homerus,
De lltaden (1654); van Descartes,
Redenenng om 't beleed, om ZIJn reden wel
te beierden ende waarhert m de wetenschappen
te zoeken (1656), Medltatwnes
de pnma phrlosophw of bedenkmgen van
d'eerste wrJsbegeerte (1656-1657), Pnncipw
phrlosophwe of begmselen der wIJsbegeerte
(1657), Proeven der wijsbegeerte
(1659); en de brieven van Descartes in drie
delen. Verder vertaalde hij nog werken van
Seneca, Lipsius, SpInoza, Marco Polo e.a.
In 1668 verscheen zIJn vertaling van de 'onvertaalbaar'
geachte roman van J. Lily,
Euphues or the anatomy of wrt als De vermaakeltJke
Hlstone, Zee- en Land-Reyze
van Euphues
Literatuur: G G ELLERBROEK, 'De 17de eeuwse vertaler
G ',m Levende Talen (1958), CL THYSSENSCHOUTE,
m Uit de Republiek der Letteren
(1967), F AKKERMAN. m Studies In the Posthumous
works of Splnoza (1980), Glazemaker
1682-1982. catalogus UnIVersiteitsbiblIOtheek
Amsterdam (1982) [PMM KROONE]
Gloriant
224
Een van de zgn. abele spelen, de vier
wereldlijke toneelstukken uit de 14de
eeuw, anomem overgeleverd in het handschrIft-
Van Hulthem.
Hoewel een groot aantal motieven, als biJV.
de aanvankelijke ruimtelijke afstand tussen
de geliefden, een bemiddelend portret,
een familievete, de tegenstelling tussen de
chrIstelijke en de Islamitische wereld, het
gevangennemen van de geliefden e.d. in de
ridderepiek terug te vinden IS, is men er tot
nog toe met in geslaagd een bron voor dit
verhaal te ontdekken. Wat de naamgeving
betreft, IS er nochtans opvallende overeenkomst
met het Oudfranse 'Baudouin de
Sebourc'.
Hoofdthema van Glonant, zoals in de proloog
aangegeven, is dat trots en grootspraak
Uit den boze zijn en met name door
'vrouwe Venus' kunnen worden afgestraft.
Daarnaast bepalen nog andere elementen
van de hoofse gedragscode en de spanning
tussen chnstendom en Islam grotendeels
de Ideologische sfeer van het stuk Zie ook
Abele spelen.
Uitgaven: R ROEMANS en H VAN AssCHE, Een abel
spel van Glonant (1970'), G STELLINGA, Het abel
spel 'Glonant van BruuyswIJc' en de sotterme
'De Buskenblazer' na volgende (1976)
Literatuur: Zie de blbhografleen m de hierboven
vermelde Uitgaven, J NOTERMANS, 'Mohammedaanse
elementen m twee abele spelen Esmorelt
en Glonant', m BelgIsch tlJdschr voor ftlologle
en geschIedenIS, 51 (1973), AM DUINHOVEN,
'TekstreconstructIe een abel spel', m SpIegel der
Letteren, 19 (1977), IDEM, 'Over Glonant van
BrunswIJc en Florentme van Abelant', mMM H
BAX (ed), WIe veel leest heeft veel te verantwoorden
(1980) [J REYNAERT]
Goes, Frank van der
Elg Franc, Nederlands essayist (Amsterdam
13.2 1859-Laren 561939). Was met
zIJn vnend Jacques Perk leerlmg van W
Doorenbos op de HBS In zIJn geboortestad
Hoewel werkzaam als effectenmakelaar
toonde hiJ reeds vroeg belangstelling voor
letteren en toneel. Nam in 1881 het initIatief
tot opnchtIng van het letterkundig
genootschap Flanor en deed met W A
Paap veel praktisch werk voor de oprIchting
van De Nieuwe Gids. In De Amsterdammer
verzorgde hiJ toneelkntIeken. In
1881 en 1885 was hij secretaris van de comités
ter voorbereldmg van de eeuwfeesten
van Bredero en Hooft. Enkele Jaren later
werd hiJ leraar aan de toneelschool Kreeg
belangstelling voor politIek, waarover hiJ in
De Nreuwe Grds schreef onder ps. Ph
Hack van Outheusden Was radicaal-liberaal,
maar neigde steeds sterker tot het
socialisme en nam het In 1886 op voor de
wegens maJesteltsschenms tot gevangenisstraf
veroordeelde Domela NleuwenhUis In
een brochure MaJesterts-schennrs. Dit was
aanleiding om hem van de beurs te dringen,
wat er ten slotte toe heeft geleid, dat hij zijn
zaken moest be eindigen
In 1891 schreef hij zijn essay tegen Van
Deyssel In De Nieuwe Gids: Over socwlIstrsche
aesthetrek Ook aan De Kronrek
werkte hij later regelmatig mee In 1894
was hiJ een der oprIchters van de SDAP en In
1896 mede-opnchter van De nreuwe Tijd;
later redacteur van Het Volk (1912-1925).
ZIJn politieke loopbaan was zeer bewogen
Op letterkundig gebied publiceerde hij betrekkelijk
welmg, maar belangnJke en Uitstekend
geschreven essays, met name Dr
Swart Abrahamsz over Muitatuli (1888) en
Bellamy 'Lookmg Backward', vertaald onder
de tItel Het Jaar 2000 (1890).
Uitgaven: Verzamelde opstellen (1898), Litteraire
herinneringen Uit den Nleuwe-Glds-tiJd (1931),
Uit het werk van F v d G (1939), met voorw van
H ROLAND HOLST, Journalistiek werk Uit de
Jaren 1933/1938 (1940), met voorw van M VAN
DER GOES-KoENS
Literatuur: Is QUERIDO, Studlen over tlJdgenooten
(1899), A VERWEV, 'Een persoonhJk woord', m
Alg Handelsblad (1934), G STUIVELING, 'F v d G
als essayist', m Rekenschap (1941), IJ BOTKE,
'F v dG', m Jaarboek voor het democr SOCialisme,
l (1979), met blbl door F COHEN
[G H 'S-GRA VESANDE EN RED]
Goeverneur, J.J.A.
Elg Johan Jacob AnthomJ, Nederlands
dichter en prozaschrijver (Hoevelaken
142.1809-Gronmgen 18.3.1889) Was een
van de eersten die bewust voor kinderen
schreef HIJ brak met de al te nadrukkelijke
moraal en braafheid, bracht humor en
meer spanmng in zIJn werk. Naast gedichten
en boeken voor kmderen verdienen zijn
bewerkmgen en vertalingen van buitenlandse
klassieken, biJv. Robmson Crusoe
(1871) en Sprookjes van Andersen (1882),
speciale aandacht. Hij verwierf de meeste
bekendheid met zijn voor kmderen gekuiste
vertaling van Reizen en avonturen van
mijnheer przkkebeen (1858, 1980'"), naar
de Duitse bewerkmg van J. KeIl met illustraties
van R Topffer. Voorts redigeerde
hiJ 37 Jaar lang het tijdschrift De HUlsvrzend
(1843-1879).
Werken: Gedichten en rijmen (1836), VerstrOOide
rijmen (1850), WIJS en dwaas (1860), RIJm en
onrijm voor kinderen (1869), Klnderpoezle
(1875), De KeesIade (1878), Dichtwerken, 2 din
1889
Uitgave: De KeesIade (1980), met mi van R CHAMULEAU
Literatuur: F K H KOSSMANN, Rudolphe Topffer,
de vader van Mr Cryptogame (1946), A VISSER,
'Jan de RIJmer', m Leven van de pen (1965), DL
DAALDER, Wormcruyt met suycker (1976'), J
BLOKKER, 'Jan de Rijmer slaat andermaal toe', m
Het eeuwige examen (1977), G KOMRIJ, 'Rodolphe
Topffer (1799-1846)', m Talent (1979), A
KORTEWEG, 'G en Van Zeggelen twee collegahumorIsten',
m Bzzlletln, 7 (1978-1979), IDEM,
'Dichter om den brode J J A G (1809-1889)', m
De Tweede Ronde, 2 (1981) [JD VENIS-DEJAGER]
Gogh-Kaulbach, Anna Maria van
Nederlandse romanschrijfster (Velsen 31.
12.1869-Haarlem 28.1.1960). Behoort tot
de groep vlot schrijvende en veel gelezen
vrouwelijke auteurs van na 1880. Debuteerde
onder ps. Wilheimma Reynbach
met Albert Overberg (1896). Haar eerste
werken (Rlka, 1905; Moeder, 1909) liggen
nog m de lijn van het naturalisme en bevat-
GOMPERTS
ten SOCiale kntiek. Hoofdthema's zijn moederschap
en huwelijksleven, later ook de
problemen van de opgroeiende Jeugd.
Schreef ook toneelwerk en kmderboeken.
Werken: Jet Lle (1918), De hooge toren (1920), Op
den drempel vol geheim (1922), Vergeef ons onze
schuld (1924), Het brandend hart (1927), De
groote vIJand (1928), Durf te leven (1928), t ,Zie,
hier ben Ik (1929), t , Menschen In het huwelijk
(1931), De broeders (1951)
Literatuur: F NETSCHER, A v G -K (1904), J QUERIDO,
m MUZiek, tooneel en literatuur (1908), A
ROMEIN-VERSCHOOR, De Nederl romanschriJfster
na 1880 (1938), M SCHMITZ, 'A v G -K " m
Jaarb MIJ Nederl Lett 1961-1962 (1962), M
KVROVAEA, m Vrouwen op de bres (1980)
[w GOBBERS]
Gomperts, Hans Albert
Elg Henri Albert, Nederlands dichter, criticus
en essayist (Amsterdam 26.12.1915)
Was redacteur van Llbertmage (1948) en
De Vrije Bladen (1949); nadien toneelredacteur
biJ Het Parool. Van 1965 tot 1981
bUitengewoon hoogleraar moderne Nederlandse
letterkunde te Leiden. Debuteerde
m De Vrzje Bladen (nr 8, 1939) met intellectualistische,
soms speelse en zwierige
poezIe (Dmgtaal). Trok sindsdien meer de
aandacht als scherpzinnig en puntig essayist,
vooral met Zijn bekroonde Jagen om te
leven (1949; Dr. Wijnaendts Franckenpnjs,
1953), waarin hij zich als leerling van
Ter Braak en Du Perron mamfesteerde en
tegenover negativisme en levensonlust een
meuwe, vrijzinnige en op het aardse leven
genchte moraal probeerde te stellen.
Met de bundel De schok der herkennmg
(1959), waarin hij de vertekening nagmg
van het beeld van de meester in het werk
van de door hem bemvloede discipel
(biJV. Muitatuli-Du Perron, Nietzsche-Ter
Braak), betrad hij meer Uitgesproken het
domem van de literatuurbeschouwing. In
zijn Leidse intreerede, De twee wegen van
de krztlek (1966), koos Gomperts consequent
voor een personalistische benadering
van het kunstwerk, tégen het onpersoonliJke
formalisme en structuralisme van
de Merlyners in; later zou hij zich eveneens
keren tegen de 'dehumanisering' van een
neoposltIvlstisch en formalistisch geïnspireerde
literatuurwetenschap en daartegenover
de 'verstehende' hermeneutiek van
Dilthey en Gadamer verdedigen (Grandeur
en misère van de literatuurwetenschap,
1979). Gomperts had ook een belangriJk
aandeel m de uitgave van Du Perrons
verzameld werk en briefWisseling.
Werken: 'Catastrofe der scholastiek', m VrIje Bladen,
17, 2 (1940), essay, Van verlies en dood
225
GORTER
(1946), p, De gehe.me tUin (1963), essays, De
eend op zolder en Wachten op mets (1970),
toneelkrit , Arthur van Schendel (1976, SchrIJversprentenboek),
Intent,es, I en II (1981), essays
Literatuur: H MARSMAN (1939), In Verzameld
Werk (1972'), E HOORNIK, In Tafelronde (1940),
W F HERMANS, 'Mandarijnen op zwavelzuur', In
PodIUm, X (1955), L Ross en T HAAN, In De
N.euwe Stem, XIX (1964), H KALEIS, 'G ,de rede
en het geluk', In Tirade, IX (1965), J J OVERSTEE.
GEN en H U JESSURUN D'OLIVEIRA, In Merlyn, IV
(1966), M J G DE JONG, 'Goochelen met reputaties',
In FliereflUIters Apostel (1970), M RUTTEN,
'De derde weg van de kritiek', In Sp,egel der Lett ,
XIII (1970-1971), E FRANCKEN EA (ed), Voor
HA G b'J ZIJn 65ste verjaardag (1980), Meta, 16
(1981), G -nummer [w GOBBERS]
Gorter, Herman
Nederlands dichter (Wormerveer 26.11.
1864-Smt-Joost-Ten-Node, Brussel, 15.9.
1927). Zoon van Simon Gorter. In 1870 verhUisde
het gezin Gorter naar Amsterdam,
waar de moeder na de dood van haar man
zorgde voor een voortreffelijke opvoedmg.
Hoewel Herman eerst neigde naar theologie,
begon hij in 1883 klassieke talen te studeren.
Raakte beVriend met andere begaafde
Jongeren, zoals Alphons DIepenbrock,
Aegidius Timmerman en Willem Kloos.
Uit archiefstukken van het dispuut UnIca
blijkt, hoe groot de mvloed van zijn vader,
van Multatuli, en ook van de Tachtigers op
hem IS geweest. In 1889 promoveerde hij op
De mterpretatwne Aeschyh metaphorarum
Van zijn vroegste werk bleven een reeks
sonnetten en een episch-lyrisch fragment
Luc'fer m hs. bewaard. Deze teksten, ontstaan
m 1885-1886, tonen hoe zeer bij Gorter
erotiek en poëzie waren verbonden; het
LUCIfermotIef heeft nIets met Vondel gemeen,
het IS een vrije mythische verbeeldmg
van Gorters zelfbeVrIjding van de
autOritaire vaderfiguur en uit de dwang
van het verleden. Volgens het hs. heeft
Gorter zijn Met tussen 18 april 1887 en 15
november 1888 geschreven, maar later gaf
hiJ als datering: 1886-1889. Gorter debuteerde
m De Nteuwe Gtds van februari
1889 met de 'eerste zang'. Reeds in de volgende
maand verscheen het gedicht in
druk. Het maakte hem tot de grootste dIChter
van zIJn generatie, al hadden enkele
oudere letterkundigen bezwaar tegen het
Vrijmoedig woordgebruik en de wat duistere
strekkmg
Met IS het hoogtepunt van de poezie der
Tachtigers, waarvan het alle aspecten m
226
volmaaktheid samenvat: persoonlijk ritme,
eigen beeldspraak, sterke emotie, vrije verbeelding,
natuurliefde, melancholie en erotiek.
Maar bovendien overtreft het epischlYrische
gedicht door de algemene idee het
meer incidentele werk van andere dichters.
De symboliek is bemvloed door het werk
van Keats.
Inmiddels had hij m De Nteuwe Gtds ook
enIge korte gedichten gepubliceerd. In oktober
1890 verscheen de bundel Verzen,
later veelal aangeduid als 'sensitief, en
door Van Deyssel met geestdrift beoordeeld.
Het bijzondere gebruik van woorden
zmsvormen, de gewaagde neologismen,
de consequente pogmg om indrukken onmiddelliJk
m klankschildering weer te geven,
maken deze bundel nIet alleen tot 'de
allerindividueelste expressie van de allerindivldueelste
emotie' (Kloos), maar tot
een hoogtepunt van het ImpressiOnIsme en
tevens tot een begmpunt van het symbolisme.
Gorter gmg nIet voort op deze weg, hiJ
zocht strenger zelfbeheersmg, verdiepte
Zich m de wijsbegeerte van Spmoza, wiens
Ethtca hij vertaalde (1895). In 1897 bracht
hiJ zIJn Verzen en talrijke nIeuwe gedichten
bijeen onder de titel De school der poeue.
In 1897 sloot Gorter zich tegelijk met Henriette
Roland Holst aan bij de door Troelstra
e a m 1894 opgerichte SDAP. Beiden
kwamen met Frank van der Goes in de
redactie van het maandblad De Nteuwe
TUd, en Wijdden ZICh aan marXistische studie
en propaganda. Voor Gorter betekende
het socialisme een maatschappljvernieuwmg
welke de poezIe zou beVrijden van
haar burgerlijke beperkingen en weer opvoeren
tot de hoogte der klassieken In een
paar befaamd geworden essays, gepubliceerd
in De Nteuwe TIJd, verwierp hiJ de
schoonheidsopvatting van de Tachtigers,
voor wie hij overigens bewondering en sympathie
bleef voelen. Hij beschouwde zichzelf
als een voorloper, geroepen om de
Nederlandse poezIe te doen stijgen tot de
grootheid van de SOCialistische idee. De
bundel Verzen (1903) getuigt van deze
msplratle en van het geluksgevoel waarmee
zIJn liefde voor Ada Prms hem vervulde.
Maar dit was te mdivldueel, hij wilde de
cultuurwendmg die ZiCh m het proletariaat
voltrok dichterlijk verbeelden en achtte
episch werk daartoe het meest geschikt.
Een klem heldendicht (1906) IS Gorters
verbeeldmg van de proletarische groei naar
een SOCialistische overtuigmg. Het was zijn
laatste werk uit de sociaal-democratische
periode, want in 1909 kwam op het congres
te Deventer de breuk. Gorter behoorde tot
de oprichters van een nieuwe, links-marxistische
partij SDP, die politiek maar weilllg
mvloed kreeg. Het feit dat Henriëtte
Roland Holst hem niet volgde, bracht in
hun vriendschap een zekere verkoeling
teweeg. Gorters tweede epische gedicht,
Pan (1912), is een poging om de marxistIsche
visie van de bevrijding van de mens tot
Uiting te brengen; het erotische motief erin
IS mede gemspireerd door zijn liefde voor
Jenne Clmge Doorenbos. De verscherping
van de internationale situatie, met name
het Uitbreken van WO I, heeft hem ertoe
gebracht Pan geheel om te werken, zodat
het aandoet als een nieuw werk, dat in vergehJkmg
met de eerdere versie strakker
van bouw IS.
Gorter werkte, veelal m eenzaamheid, in
Bergen (Noord-Holland). In 1916 bracht
hij ook zIJn lyrische poezie in een voor hem
deflllltieve editie bijeen. De bundels Verzen
(1890), De school der poeue (1897) en
Verzen (1903) waren reeds m 1905 in herziene
vorm herdrukt m drie bundels De
school der poeue; in 1916, opnieuw herzien,
werden ze tezamen met Een klem heldendIcht
herdrukt als twee delen Verzen.
De nagenoeg ongewijzigde herdruk daarvan
(1925) heet echter weer De school der
poeue.
Uitgeput door het werken aan Pan (1916)
gmg Gorter in 1917, na de dood van zijn
vrouw, met doktersattest naar Zwitserland.
Daar kreeg hij contact met revolutionaire
RUSSische ballingen, en na oktober
1917 ook met vertegenwoordigers van het
nieuwe Russische bewind. Gorter was ervan
overtUigd dat de communistische revolutie
zou overslaan naar Mldden- en WestEuropa;
de gebeurtellissen van november
1918 schenen hem gelijk te geven. De
moord op zijn vrienden Kar! Llebknecht en
Rosa Luxemburg schokte hem diep. Hij
achtte Lenins pohtiek ten opzichte van het
Westen in stijgende mate onjuist. In het
najaar van 1920 gmg Gorter naar Rusland,
en debatteerde met Lenin over de gewenste
revolutIOnaire tactiek. Hij kon de leiders
evenweIllIet overtuigen, en verhet in 1921
de communistische partij. In een kleine
groep, de KAP, pleitte hij voor de 'arbeidersraden'
als grondslag van een komende
VliJe sociahstische maatschappij.
Intussen had Gorter zowel zijn dichterlijke
als zIJn cultuurhistollsche arbeid hervat.
GORTER
Hij schreef tientallen hedJes, waarvan dne
bundels privé werden gedrukt in slechts
enkele exemplaren; daarnaast ontwierp hij
een aantal reeksen. Hij bestudeerde het
verband tussen maatschappij en dichterschap,
naar aanleiding van de grote dichters
uit de wereldliteratuur als Homerus,
Vergilius, Dante, Shakespeare en Goethe.
Een deel van de gedichten ontstond in
Zwitserland, waar hij om gezondheidsredenen
herhaaldelijk verbleef. Op een terugreis
werd hij in de trein door een hartaanval
getroffen.
Uit zijn nalatenschap werden door Jenne
Clmge Doorenbos en zijn vriend Anton
Panne koek de bundels Verzen, 2 dIn.
(1928), LiedJes, 3 dIn. (1927), In memortam
(1927), De arbeIdersraad (1927) en
Sonnetten (1934) gepubliceerd, alsook de
studie De groote dIchters (1935).
Uitgaven: G STUIVELING (ed ), H G kentermgssonnetten
(1946), J CLINGE DOORENBOS en G STUIVELING
(ed), Verzamelde werken, 8 din (1948-
1952), G STUIVELING, De dag gaat open als een
gouden roos (1956, 1977'), met mi, IDEM, Mei
(1956), met mi, IDEM, Twmtlg gedichten m
handschnft (1964), IDEM en E ENDT (ed), Verzamelde
lynek tot 1905 (1966, 1977'), E. ENDT
(ed), Verzen (890) (1977, 1978'), Pan (1979),
met een voorw van D VERHAAR, BIJ den dood van
A W (1982)
Literatuur: F VAN EEDEN, Studies, dl 1 (1890), L
VAN DEYSSEL, Verz opstellen,3 (1894-1912), W
KLOOS, VeertIen Jaar literatuurgeschiedems
(1896), RA HUGENHOLTZ, G 's Mei (1904), F
COENEN, Studlen van/ de tachtiger bewegmg
(1924), G DEKKER, Die mvloed van Keats en
Shelley m Nederland gedurende die negentiende
eeuw (1926), W VAN RAVESTEIJN, H G , de
dichter van Pan (1928), A DONKER, De epIsode
van de vermeuwmg van onze poeZIe (1929), H
ROLAND HOLST, H G (1933, 1975'), G STUIVELING,
Versbouw en ntme m de tiJd van '80 (1934),
J C BRANDT CORSTJUS, H G , de mens en dichter
(1934), T J LANGEVELD-BAKKER, H G s dichterliJke
ontWikkeling In Mei, Verzen en eerste sonnetten
(1934), H MARSMAN, H G (1937), G STUIVELING,
'H G, de onbekende', m Rekenschap
(1941), WEG Louw, Die Invloed van G op
Leopold (1942), R ANTONISSEN, H G en H
Roland Holst (1946, 1979'), met blbl , A MusSCHE,
H G de welmg bekende (1946, 1953'), J.C
BRANDT CORSTJUS, Duel om het dichterschap
(1946), J DE KADT, H G neen en Ja (1947), J
CLINGE DOORENBOS, Wisselend getij (1964), E
ENDT, H G documentatie over de Jaren 1864 tot
en met 1897 (1964), G BORGERSEA, H G (1966);
H DE LIAGRE BOHL, H G ZIJn politieke actIViteiten
van 1909 tot 1920 In de opkomende kommumstlsche
beweging In Nederland (1973), H
HUYGHE, Mei van H G geWikt en gewogen
(1974), G STUIVELING E A, Acht over G (1978), J
GROOT, Nieuwe mUZiek (1980), J C BRANDT CORsnus,
De dichter H G (1981) IG STUIVELING]
227
za, dat door een beeldende
GORTER
Gorter, Simon
Nederlands predikant en letterkundige
(Warns 11.12.1838-Rhenen 5.6.1871). Als
zoon van een doopsgezmde predikant ging
hij theologie studeren te Amsterdam. Al m
zijn studententijd (1856-1861) toonde hij
belangstellmg voor schilderkunst en lIteratuur
Hij werd eerst predikant bij de doopsgezmde
gemeente te Aalsmeer (1861-
1863), daarna te Wormerveer (1863-1869).
De tuberculose, al in de studietijd gebleken,
dwong hem in het buitenland genezmg
te zoeken; met zijn gezin verbleef hij van
december 1964-aprI11866 te Arcachon. In
Juni 1867 verschenen in De Gids de bekende,
naar stijl en sfeer voortreffelijke relsbrIeven,
getiteld 'Arcachon'. De verdere
artikelen m De Gids zIJn voornamelIjk krItisch.
Opmerkelijk IS ook een bijdrage aan
de Volksalmanak voor 1870. 'Over Beeldspraak',
een essay met zeer moderne stilistische
strekkmg, gericht tegen de retoriek
Op oudejaar 1869 legde Gorter om gezondheidsredenen
het ambt van predikant neer;
kort daarna vertrok hiJ naar Amsterdam,
waar hij hoofdredacteur was geworden van
de pas opgerIchte krant Het Nieuws van
den Dag. Ook zijn hoofdartikelen daarm,
vaak m zIJn Ziekenkamer geschreven, getUigen
van zijn begaafdheid.
Uitgaven: J G DE Hoop SCHEFFER (ed ), 'Ik geloof,
daarom spreek ,k' (1871), IDEM, Letterkund'ge
stud,en (1871), H DE VEER (ed ), Een Jaar levens
voor de dagbladpers, 2 din (1872, 1896', 0 d t
Een keurbundell, Het verband tusschen godsd,
enst en zedehJkhe,d (1892), G STUIVELING
(ed ), Bneven (1940), met mi, C EGGINK, J C
BLOEM en AL SOTEMANN (ed), Proza (1954),
met mi
Literatuur: J DE VRIES, 'Leven- en karakterschets
van S G " m Levensber!chten der afgestorvene
medeleden van de Maatsch der Nederl Letterk
1872 (1872), CD BUSKEN HUET, 'S G 1838-1871
ter gedachtems', m Lltt Fant en Knt ,dl 4 (z J ),
G STUIVELING, 'S G een verloren kans', m
Rekenschap (1947')
[G STUIVELING EN D WELSINK]
Gossaert, Geerten
228
Ps. van Frederik Carel Gerretson, Nederlands
dichter en essayist (Kralingen 9.2.
1884-Utrecht 27.10.1958). Werkte tot zijn
16de Jaar bij zIJn vader m de verfbandel;
leerde zichzelf LatiJn en GrIeks; smds 1908
studie te Brussel en Londen; 1917 promotie
'summa cum laude' te Heidelberg; 1925 bijzonder
hoogleraar in de geschiedenis van
Nederlands-IndIe, vergelijkende koloniale
geschied ems en volkenkunde van Nederlands-
IndIe; vanaf 1938 tevens buitengewoon
hoogleraar m de constitutIOnele geschledems
van het konmkrIJk. Betoonde
ZIch als Eerste KamerlId voor de CHU een
fel nationalIst. Was redacteur van Ons
Tijdschrift (1911-1914), Dletsche Stemmen
(1915-1917) en Leldrng (1930-1931,
met P N van Eyck en P Geyl). In 1950 ontvmg
hij de ConstantIJn HuygensprIjs voor
ZIJn gehele werk.
ZIJn ontwlkkelmg was kort maar stormachtig.
Opgevoed m de geest van het Réveil,
legde hIJ m 1906 zijn geloofsbelijdems af m
de Nederlands Hervormde Kerk. Zijn
scherp mtellect bracht hem in een geestelIJke
crisis, die hiJ m Mexico trachtte te
boven te komen BIJ ZIJn terugkeer was hij
'gevormd', al bleef het mnerlIjk conflict
merkbaar m de spanmngen waarvan zowel
zIJn verzen als ZIJn essays getUigen. De
belangrIjkste polarIteit was die tussen de
scepsis van ZIjn verstand en het verlossmgsgeloof
van zIJn gemoed. Met Van Eyck
verbond hem de overtUlgmg der mdIvIdueIe
religieuze ervarmg, maar anders dan zijn
VrIend meende hij, dat deze niet in algemeen
geldende begrIppen te formuleren IS.
De nadruk Viel dermate op het persoonliJke,
dat Gossaert m ZIJn pogingen tot aanslUltmg
biJ de tradItie tegelijk extreemmdIvIdualIstische
neIgingen vertoont.
Zijn enige dIchtbundel, Expenmenten
(1911), werd samengesteld door Van Eyck.
NIet alleen het pseudomem, maar ook de
a-chronologische volgorde moest de dichter
beschermen tegen de meuwsgIerigheid
van het 'gemeen'. Zijn titel ontleent de
bundel aan de 'experImenten' m de verstechniek,
dIe door Gossaert en zijn generatiegenoten
tegenover de TachtIgers werd
beklemtoond. Vooral m de spanning tussen
metrum en rItme komt de conflictsituatie
tot Ultdrukkmg In elk vers afzonderlIjk
betreft zij vooral een tegenstrIjdigheid m
het gemoed; een getrokken worden door de
zmneliJke schoonheid der aarde én een huivering
voor "s Levens heerlIjkheid', omdat
ZIJ afleidt van de wezenlIjke bestemmmg.
Twee mogelIjkheden tot duurzame bevredIging
dienen Zich aan. de Jeugd met het
ouderhUiS, waarheen 'De Verloren Zoon'
terugkeert, en God 'de Bron van (ZIJn) Verlangen'
In feIte vallen ze samen, want het
vaderhuis heeft hIer een dubbele betekems.
De 22 gedichten die aan de elfde druk van
1949 werden toegevoegd veranderen het
beeld evenmm als de weglatmg van twee
andere dIe alleen in de zevende druk voorkwamen.
Gossaerts ZWijgen verklaarde hij
zelf uit de wil Zich niet als dichter te overleven
De weliswaar hartstochtelijke, maar In
wezen statische structuur van zijn dichterschap
zal daartoe ook bijgedragen hebben.
In de Essays (1947), behalve BtJ Vondels
graf, alle daterend Uit de Brusselse tijd
(1908-1912), meet Gossaert zich met de
daarin behandelde figuren en problemen,
zodat ZIJ evenveel trekken van hemzelf als
van de beschreven dichters verhelderen. In
dit opzicht bijzonder belangrijk zijn de
opstellen over Bilderdijk en SWlnburne. In
het laatste verdedigt hij de befaamd geworden
'beZielde retoriek': oude, aan 17de- en
19de- eeuwse schrijvers ontleende vormen
die onder de pen van de dichter weer vol
leven lopen ZIJ bood hem tevens gelegenheid
om de spanmng tussen Intellect en
beleving zinvol te dUiden als een bezield
Intellect
Uitgaven: G PUCHINGER (ed ), Verzameld werk van
G Gerretson, dl 1 (1973), dl 4 (1976), Experimenten
(197615), P VAN HEES en G PUCHINGER,
Bnefwlsselmg Gerretson-Geyl, 5 din (3 din 1979
en 1980)
Literatuur: G H 's-GRAvESANDE, 'G G', m Sprekende
schrijvers (1935), C RIJNSDORP, 'G " m In
drie Etappen (z J ), J A RISPENS, 'G ',m Rlchtmgen
en figuren m de Nederl Lett ná 1880 (1938),
IDEM, 'Dichterschap en vreemdehngschap', m De
Geest over de Wateren (1950), F GERICKE, levensbencht,
m Jaarb MIJ der Nederl Letterk
(1959-1960), J DE GIER, 'G G " m Cahiers voor
chr ltt (1979), G PUCHINGER, m Ontmoetmgen
met ltteratoren (1982), J DE GIER, StlchteltJke en
onstlchteltJke experimenten (1982), E HENSSEN,
Gerretson en Indle (1983), dISS [H A WAGE]
Graft, Guillaume van der
Ps van WIlhelmus Barnard, Nederlands
dichter en essayist (Rotterdam 15.8.1920).
Studeerde Nederlandse letteren en theologie
te Lelden en Utrecht en was daarna
Nederlands Hervormd predikant te Hardenberg
(Ov), NIJmegen, Amsterdam, Rozendaal
(Gld.) en Velp. Zijn literaire persoonliJkheid
kwam tot ontwikkeling tiJdens
wo II toen de groepsvorming die de
periode tussen de wereldoorlogen beheerste,
geen rol meer speelde. Ook na 1945
stond hij aanvankelijk buiten de groep die
In het tijdschrift Ontmoetmg de traditie
van het vooroorlogse Opwaartsche Wegen
emgszlns gewijzigd voortzette, al heeft hij
er wel aan meegewerkt.
Hij was echter de centrale figuur van de
dichterlijke Vriendenkring die ontstond
rond de meuwe psalmberijming van de protestantse
kerken Deze kring, waartoe o.a.
GRAFrDIJK
ook Ad den Besten, W.J. van der Molen,
J W. Schulte Nordholt en Jan Wit behoorden
en die zich heeft gemanifesteerd in de
gemeenschappelijke bundel Het landvolk
(1958), zette de lijn van Nljhoff - de auteur
van Awater, Het uur U en Het hetltg hout -
op een eigen wijze voort. Barnards poezIe
vertoont ook een zekere verwantschap met
die van de, later opgetreden, 'Vijftigers'.
HIJ staat min of meer tussen Nijhoff en de
'experimentelen' in. Hoe persoonlijk zijn
experiment met de woorden van de taal en
het woord van de kerk, als dichter en als
liturg, ook moge zijn, individualistisch is
het zeker niet Het functioneert in gemeenschap
en gemeente.
Ook als essayist is Barnard een gelnspireerd
en virtuoos bedienaar van het Woord
en van de woorden. Zijn prozawerken Tussen
twee stoelen (1960), Lteve gemeente
(1962) en Bmnen de TtJd (1965) tonen
hem In zijn ontraditionele, 20ste-eeuwse
tweeeenheid van theoloog en dichter. Belangrijk
was ook zijn aandeel in de totstandkoming
van het Ltedboek voor de
Kerken (1973). Zijn verdiensten als theoloog
werden in 1966 bekroond met een
Utrechts eredoctoraat; als dichter verwierf
hij In 1974 de Van der Hoogtprijs.
Werken: In eXillO (1946), p, Achterstand (1946), p,
PoeZIe m practijk (1948), Mythologisch (1950),
p, Landarbeid (1951), p; De vIJf maagden
(1953), lekespel, Vogels en Vissen (1954), p,
Woorden van brood (1956), p ,De maan over het
etland (1957), p, Een ladder tegen de maan
(1957), lekespel, Het laatste kwartier (1957), t ,
Het oude land (1958), p ; Gedichten (1961); De
ta Ie kanaans, een leergang ltederen (1963),
Schijngestalten (1963), verz lekespelen, Stem
van een roepende (1969), p ,Na veertig (1973), p ,
Op een stoel staan, 3 din (1979, 1979, 1980),
essays
Uitgaven: Een keuze Uit ZIJn gedichten (1964), W
BARNARD, Oude en meuwe gedIChten (1975), Verzamelde
gedichten, 2 din (1982)
Literatuur: A DEN BESTEN, 'Apropos de vnjheld', m
Wendmg, 25 (1970), L L BOUWERS, W B /G van
derG (1973),M DEBIE,'WB (G vanderG )',m
Uitgelezen Reaktles op boeken (1974), L L Bou.
WERS, 'Gewassen van het landvolk I', m Radix, 2
(1976), IDEM, 'Idem III', m Idem, 4 (1978), P GIL.
LAERTS, m Kritisch leXicon van de Nederlandstaltge
ht na 1945 (1980) [K HEEROMA EN RED]
Graftdijk, Thomas
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
14.6.1949). Studeerde economie te
Amsterdam. Begon gedichten te publiceren
In het tijdschrift Ttrade en debuteerde
met de bundel Lachend op de achterste riJ
(1970), in iromserende parlandostijl geschreven
verzen. Was medeoprichter van
229
GRAULS
het tijdschrIft Soma. In 1977 verscheen de
bundel TreurarbeId, sombere en pathetIsche
gedichten waarin het thema van het
uitblijven van de menselijke vooruitgang
een rol speelt. In 1981 verscheen zijn eerste
bundel verhalen, PosItIeve helden, in een
gecompliceerde en langademige stijl geschreven.
Graftdijk trad op als vertaler van
het werk van Canetti, Hesse en Rilke
Literatuur: A TRUYENS, 'Chaos en harmome' lD De
Gids, 145 (1982) [G J VAN BORK]
Grauls, Armand Willem
Vlaams dichter (Antwerpen 17.11.1889-
aid. 5.1.1968). Een van de vele dichters in
Vlaanderen voor wie het expressionisme
een openbarmg was; de sterke bewogenheid
en de ethische grondslag bleven evenwel
vreemd aan zijn poezie, waarin de
vormexperImenten van na wo I nooit helemaal
zijn verwerkt. Hij verzorgde de eerste
bloemlezmg Uit het werk der jongeren van
na wo I: Het Jonge Vlaanderen (1923).
Werken: Uit stille dagen (1916), In meuwen dageraad
(1918), Oostersche lyrrek (1919), Zonnestralen
(1921), Herfstalbum (1922), Het roode
raam (1925), De blauwe vaas (1927), Cantabrle
(1929), Calando (1932), De terugtocht (1933),
Arabische lyrrek (1937), Nieuwe gedichten
(1939), 'Cantabile', lD Poetlsch erfdeel der Nederlanden
(1964), bloeml
Literatuur: S VESTDIJK, lD De glanzende kiemcel
(1950), P VAN OSTAIJEN, lD Verzameld werk, 4
(1977') [H VAN ASSCHE]
's-Gravesande, Goverdus Henricus
Nederlands dichter en literatuurhistorIcuS
(Buitenzorg 18.1.1882-Bilthoven 2.7.
1965). Publiceerde tot 1928 onder zijn
eigenlijke naam: G.H. Panne koek. Was
Jarenlang kunstredacteur biJ Het Vaderland
Behalve enkele bundels gedichten die
hem als een beminnelijk 'minor poet' doen
kennen, publiceerde hiJ studies over boeken
en literatuur, biografieen en documentenverzamelingen,
en stelde hij versch. blbliografieen
samen. Voor het maandblad
Den Gulden Wmckel nam hij omstreeks
1930 mterviews met bekende letterkundigen
af, waarvan een gedeelte in boekvorm
verscheen (Sprekende schrlJvers 1935).
Jonge most (1937) IS een bloemlezing uit de
poezie van de Jaren dertIg. Na wo 11 trokken
zijn bronnenpublikaties over de geschiedems
van De Nieuwe GIds zeer de aandacht.
Werken: Uit mijn leven (1911),p, Verzen (1923); De
herlevrng van de Nederlandsche boekdrukkunst
sedert 1910 (1925), Nachtelrjke vangst (1937), p ,
E du Perron (1942, herz Ultg 1947), Verzen urt
het zlekenhurs (1943), Journalrstleke herrnne-
230
rrngen (1944), Verzen van een eenzaam man
(1944), Onze letterkunde rn bezettrngstljd (1945,
herz Ultg 1946), Het conflrct tussen Wtllem
Klaas en Frederrk van Eeden (De quaestle 'Lteven
Nljland') (1947), Arthur van Schendel
(1949), Nachtschade en krnkhorens (1952), p ,De
geschiedems van De Nieuwe GIds (1955), De
geschiedems van De NIeuwe Gids (1961), supplement,
De geschIedems van het tljdschrrft Vlaanderen
(1962)
Uitgave: F BATTEN, Vergeten en gebleven (1982)
Literatuur: W J C BUITENDIJK, lD Op de keper
beschouwd (1951), E DU PERRON, lD Verzameld
werk 6 (1958), F E A BATTEN, levensbericht, lD
Jaarb MIJ Nederl Letterk 1968-1969 (1970)
[G W HUYGENS]
Greshoff, Jan
Nederlands dichter, essayist en criticus
(Nieuw Helvoet 1512.1888-Kaapstad 19.
3 1971). Begon in 1908 zijn loopbaan te
's-Gravenhage als Journalist, woonde m
versch plaatsen en reisde veel. Vrijwel
overal vormde hij literaIre VrIendenkringen.
In 1923 werd hiJ hoofdredacteur van
de Nieuwe Arnhemsche Courant, in 1927
dagbladcorrespondent te Brussel, vanwaar
hij m 1939 naar Kaapstad vertrok. Na een
kort verblijf m Nederlands-Indie woonde
hiJ van 1943 tot 1945 te New York en na wo
II weer te Kaapstad, vanwaar hij smds 1947
zijn wekelijkse literaire kromeken voor Het
Vaderland verzorgde
Als vertegenwoordiger van de 'generatie
1910' debuteerde hij met melancholieke,
klaSSiek gebouwde verzen (Aan den verlaten
vijver, 1909, en Door mijn open venster
,1910), die o.m. mvloed van Boutens
en Karel van de Woestijne verrieden
In het midden van de Jaren twmtig ondergmg
zijn poe zie een vermeuwing m meer
'aardse' richtmg. uit Aardsch en hemelsch
(1926) spreekt een onmiskenbare levensaanvaardmg,
getemperd door het besef van
tIjdelijkheid en menselijk tekort. Een antIburgerlijke
houdmg spreekt uit riJmvaardige
satIres als het bekende 'liefdesverklarmg'.
Zijn steeds verdergaan de toepassmg
van het bijna ongegeneerde 'gewone woord'
leidde tot de suggestieve poésle parlante,
die typerend zou worden voor het tijdschrIft
Forum, waaraan hiJ meewerkte (vgl.
ook de poezIe van Du Perron en Vestdijk)
Had succes met zIJn verzamelbundel Gedichten,
1907-1934 (1934), sedertdien
vaak herdrukt en uitgebreid. Hoewel een
littérature engagée tegen zijn begmselen
md rUiste, komt veel van zijn werk Uit de
Jaren vóór wo 11 voort Uit het tijdsgebeuren
en zIJn protest tegen het opdringend collectIvisme
ZIJn versoberde poezIe van na wo II
getuigt van zelfmkeer en pessimisme.
Even persoonlijk en spontaan is zijn essayIstIsch
en kritisch proza, waaruit een voorkeur
spreekt voor de spirituele Franse literatuur
en voor Nederlandse geschriften die
het stempel van persoonlijke echtheid dragen.
Oppervlakkige grootheden van die tIjd
gaat hij op onbarmhartige Wijze te lijf.
Ondanks het Journalistieke karakter zijn
bundels als Spijkers met koppen (1931),
Voetzoekers (1932) en In alle ernst (1938)
nog zeer leesbaar. De bundel Rebuten
(1936) bevat zeer geestige boutades.
Door het op schrift stellen van zijn herinnermgen
aan schriJvers, bracht hij hun werk
weer onder de aandacht (bijv. Voltère,
1956, en de verzamelbundel Het boek der
vnendschap, 1950).
In vele bundeltjes aforismen (verzameld m
Nachtschade, 1958) heeft hij op bondige
Wijze zIJn zelfportret getekend en zijn
levensopvatting uiteengezet. Hij komt
hlerm naar voren als een ondogmatisch,
Ietwat conservatief, maar toch nonconformistIsch
man, afkerig van leuzen en collectIVIsmen,
gevoelig voor vriendschap, en bij
voorkeur rustig levend met zijn poezie
Greshoff maakte voor kortere of langere
tIJd deel Uit van de redactie van o.a. De
Witte Mier, Den Gulden Wmckel, Groot
Nederland en Standpunte Ook verzorgde
hiJ tal van bloemlezmgen.
Samen met A.A M Stols e a was hiJ actief
op het terrem van de boekverzorgmg. HIJ
was 0 m redacteur van bibliofiele reeksen
als De Zilverdistel, PalladIUm en Ursa
Mmor
Werken: Lat'jnsche lente (1918), pr ,Mengelstoffen
oh geb,ed der Fransche Letterkunde (1924), De
ceder (1924), p, D,chters m het koffyhws (ps
OP Reys, 1925), pr , Gesch,edems der Nederl
letterk (1925, met J de Vries), Sparsa (1925), p ,
De W,eken van den Molen (1927), pr , Confett,
(1928), p ,B'j feestehjke gelegenheden (1928), p ,
Currente calamo (1930), pr, Janus B!frons
(1932), p , M,rllton (1932), p , Pro domo (1933),
p, Arthur van Schendel (1934), pr, Cnt,sche
vlugschriften (1936), [karos bekeerd (1938), p
Steenen voor brood (1939), pr, Fabrleksgehe,men
(1941), pr ,Muze, m'jn vrlendm (1943), pr ,
Catrljntje Afnka (1944), pr ,Het spel der spelen
(1944), pr , Marn,x G!]sen (1955, met R Gom),
Brie à brac (1957), pr, Menagene (1958), pr,
Plws en met plu," (1958), pr ,De laatste dmgen
(1956-1958) (1958), p, Wachten op Charon
(1964), p, Wmd wmd (1968), p, Afsche,d van
Europa (1969), pr
Uitgaven: Ged,chten (1948), Legkaart (1948), Zwanen
pesten (1948), Grensgebwd (1950), Verzamelde
gedwhten 1907-1967 (1967), S VAN FAAS~
SEN (ed ), Brieven over en weer J Greshoff en
Leo Vroman (1977), G DE LEY (ed ),265 redenen
tot rUZIe Een keuze wt ZIJn afonsmen (1978), M
GRIECK
FONDSE, Een eerl'Jk man heeft mets dan ZIJn
gelaat (1981), bloeml
Literatuur: G H 'S-GRAVESANDE, Sprekende schnjvers
(1935), J SCHEPENS, J G ,een stud,e (1938),
De jongste generat,e over J G (1938), S VEST~
DIJK, L,er en lancet (1939), IDEM, MwtenJ tegen
het etmaal, I (1947), E HOORNIK, J G ,d,chter en
morahst (1939), R J MORELAND, Portra,t of a
Dutch Poet (1948), M TER BRAAK, Verzamelde
Werken, 4-7 (1950-1951), G STUIVELING, Trlpt,
ek (1952), A VAN DER VEEN, Een gepomtlileerd
zelfportret (1958), mi biJ Nachtschade, Schnjversprentenboek,
3 J G (1959), L GILLET, 'J G "
m Ontmoetmgen (1970), IDEM, J G , ZIJn poez,e
en poet.ek (1971), met blbl , TIrade (1973), G -
nummer, ED HOORNIK, m Knt/sch proza (1978),
R A CORNETS DE GROOT, m De kunst van het
falen (1978) [G W HUYGENS]
Grevelingen, H. van
Ps van Johannes Willem Cornelis Verhage,
Nederlands prozaschrijver (Rotterdam
15.2 1910-Hengelo 15.10.1947). Oogarts te
Hengelo. Publiceerde Het onverbreekbaar
zegel (1946), drie novellen, die niet alleen
vanwege hun thema bijeenhoren, maar ook
omdat de centrale personages uit de laatste
twee verhalen reeds in het eerste optreden.
Het grondmotIef IS het onvermogen van de
mens bUiten zijn beperkte mogelijkheden
te treden. Het thema van de lotsverbondenheid
van de mens wordt scherper nog
belicht m de roman Spel zonder mzet
(1948). ZIJn laatste werk, Sttite om een
paleiS (1949), een novelle, speelt aan het
RUSSische hof ten tIjde van Katharina de
Grote.
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, Onderzoek en vertoog,
1I (1958), W L M E VAN LEEUWEN, m Avonden
op Dnenerwold (1966) [w BLOK]
Grieck, Claudius de
Zmdnederlands dichter (1625-ca 1670).
Richtte ZICh vooral naar het Spaans model,
ZIJ het aanvankelijk via Franse bewerkingen:
Heraclws (1650), Don Japhet van
Armemen (1657), Den Grooten Beltsanus
(1658) Cenobw (1667) en Ulysses (1668)
vertaalde hij rechtstreeks uit het Spaans.
Literatuur: E ROMBAUTS, m Gesch v dietterkunde
der Nederlanden, v (1952) [A VANELSLANDER]
Grieck, Joan de
ZUIdnederlands toneeldichter (Brussel
1.12 1628-ald. 22.10.1699). Broer van vorige.
Schreef versch. kluchten, o.a. De ghedwonghe
Gnet (ca 1650), Meester Coenraedt
BIerborst (1647) en Den uytghetapten
koopman ofte mlsluckten dragonder
(z J.). Zijn spelen munten meer Uit door hun
karaktertekening dan door originaliteit.
231
GRIMBERGSE OORLOG
Uitgaven: Het Brussels klucht-tooneel (1700), P DE
KEYSER (ed ), Dne Brusselsche kluchten Uit de
zeventrende eeuw (1925)
Literatuur: A VAN HOVEN, 'J d G Onderzoek naar
het vaderschap van zIJn werken', In Versl Kon
VI Acad (1928), TH DE RONDE, Het tooneelleven
m Vlaanderen door de eeuwen heen (1930), E
ROMBAUTS, In Gesch v d letterkunde der Nederlanden,
V (1952) [M KROJER EN A VAN ELSLANDER)
Grimbergse oorlog
Middelnederlands verhaal (13de of 14de
eeuw) Behandelt de strijd tussen de machtige
familie der Berthouts en de hertog van
Brabant om het bezit van Grimbergen
(1141-1159) De oorspr_ hss_ gingen verloren,
de oudste afschriften zijn van de hand
van Ph_ de l'Espmoy (1620) en van A. Matthaeus
(gest. 1710).
Literatuur: C P SERRURE en PH BLOMMAERT, De
Gnmbergsche oorlog, ndderdrcht Uit de Xlve
eeuw, 2 din (1852-1854) [R LIEVENS)
Griseldis
Middeleeuwse figuur, symbool van vrouwelijke
deugdzaamheid, de gemcarneerde
liJdzaamheid.
De stof werd door versch. auteurs bewerkt,
onder andere door Boccaccio in zijn Decamerone
Petrarca vertaalde in 1373 de vertellmg
van Boccaccio in het Latijn als Hrstona
Gnseldls mu/tens maXlmae constantwe
et patlentwe, die m het Frans werd
vertaald als Hlstolre de la constance et
patrence de Gnse/dls (1484), waarvan de
Nederlandse Hlstone van der goeder vrouwe,
genoemt Gnseldls weer een bewerking
is (oudste bekende druk ca 1500, sindsdien
geregeld herdrukt tot 1840). Daarnaast zijn
er in het Middelnederlands nog versch.
oudere redacties van het GrIseldisverhaal
naar de Latijnse versie van Petrarca in hs.
overgeleverd Een rIjmbewerking vindt
men in Dlrc Potters Der mmnen loep.
Uitgaven: D J VAN DER MEERSCH, Histone van der
goeder vrouwe genoemt G (1849), J H GALLÉE,
In TrJdschr Nederl Taal- en Letterk , 4 (1884),
J VERDAM, In Idem, 17 (1898), J DANIELS, In
Idem, 19 (1901), De vrouwen-peerle (1910), facs
Ultg van de Ultg van 1621, R PENNINK, Twee Uit
het LatzJn vertaalde Mrddelnederl novellen
(1965)
Literatuur: C SCHRODER, G (1873), F VONWESTEN.
232
HOLZ, Die G Sage m der Llteraturgeschlchte
(1888), J KNAPE, De oboedlentlO et {!de uxons
Petrarcas humamst!sch-morallsches Exempel
'G ' und se me {ruhe deutsche RezeptlOn (1978)
[J J MAK EN J REYNAERT)
Groenevelt, Ernst
Nederlands letterkundige (Amsterdam
29.7.1887-'s-Gravenhage 13.8.1955). Werd
opgeleid tot notaris en was vanaf 1912 rentmeester
van kasteel NIJenrode te Breukelen
Had vandaarUIt veel contact met een
aantal Jonge letterkundigen waarmee hij m
1916 Het getij oprichtte. Aanvankelijk
vormde hij met Constant van Wessem en
Herman van den Bergh de redactie van dit
tiJdschrift. Als dichter debuteerde Groenevelt
met de bundel Langs velden en wegen
(1916). Na de bundel Intermezzo's (1923)
publiceerde hiJ nauwelijks meer, al was hij
nog wel werkzaam als Journalist en kunstCriticus
van Avondpost. Inmiddels had hiJ
een bloemlezmg van de poe zie van De Jongeren
(1919) samengesteld, die nogal omstreden
was.
Literatuur: P VAN OSTAIJEN, In Verzameld werk, dl
4, proza (1977') [G J VAN BORK)
Groeningen, Aug. P. van
Geb. August Pieter Barendrecht, ps. Willem
van Oevere, Nederlands prozaschrijver
(Stad Ommen 14.2.1866-Rotterdam 12.2.
1894). Heette sedert 2 JUni 1869 August
Pleter van Groenmgen. Onderwijzer te
Rotterdam, medewerker aan De Nieuwe
Gids Schreef onder invloed van de Franse
naturahsten (Zola). Debuteerde met een
novelle Haagsche Leen (1889), wilde een
romancyclus m 10 delen schriJven. Van alle
t!]den, waarvan m 1890 het eerste deel verscheen:
Martha de Brum. De novellen m de
postuum verschenen bundel Een nest
menschen (1895, met voorw van P. Tldeman)
geven, evenals de roman, een beeld
van het troosteloze bestaan m de grote
stad, zoals de schrijver dit aan den lijve had
ondervonden.
Uitgaven: Martha de Brum (1936'), met voorw van
H GERVERSMAN, E FRANCKEN (ed), Volledrg
werk (aangevuld met brieven en Inedlta, 1978),
met comm ,Een nest mensen, gevolgd door Een
straat en een gang (1983), met een verantw door
R VAN RIET
Literatuur:J DEMEESTER,'AP vanG endeepIek',
In Taal en lett (1898), H GERVERSMAN, 'Een biJdrage
tot de GenesIs van tachtig', In De Nieuwe
Gids (1925), J DE GRAAF, Le réveil IItéralre en
Hollande et Ie naturalisme (1938), G H. 'S-GRA·
VESANDE, 'A P van G en De meuwe Gids', In
Llbertmage (1953), M TER BRAAK, In Verz werk
dl 6 (1950), E FRANCKEN, 'Een vergeten naturahst',
In Tirade, 21 (1977), IDEM, 'De roman van A
V G', In Idem, 22 (1978) [G H 'S-GRAVESANDE)
Gronloh, J.H.F.
Zie NesclO
Groot, Hugo de
Ook Hugo Grotlus, Noordnederlands dIchter,
prozaschriJver, JUrist, theoloog, filoloog,
historicUS en staatsman (Delft
104 1583-Rostock 2881645). ZIJn activiteiten
en publIkatIes (m het Grieks, NeolatiJn
en Nederlands) bestrijken een breed
terrem en vormen de reflectie van een
levenslange brede belangstellmgssfeer.
Deze IS nIet slechts de vrucht van zIJn rijke
en veelzijdige talenten, maar evenzeer van
de humanisten-paideusls, die een brede
ontWikkeling beoogde en daarbij sterk literair
was gericht GrotlUs' specifieke talenten
sloten zeer wel aan bij deze benadering.
Begeleid door de beste leermeesters heeft
hiJ optimaal kunnen profiteren van de hem
geboden kansen. Als literator en wetenschapsmens
past hij m het beeld van zijn
tiJd biJ polyhlstoren als J.J. Scaliger en
G J VOSSlUS, die Uitzonderlijke eruditie
paarden aan grote werkkracht en een zeer
getramd geheugen aan rijke belezenheid.
Hun manIer van werken richtte zich echter
eerder op mventarIsatle, systematisermg
en analyse van het vele ongeordende, dan
op het ontslUiten van nieuwe terreinen.
Ook Grotius was nIet primair een vernIeuwer
ZIJn veelzijdig vernuft evenwel deed
hem streven naar het al-omvattende op
versch. terremen: het samenbrengen van
alle hem bekende rechtstradities binnen
een unIverseel geldend systeem, dat de
betrekkmgen tussen de volkeren regelde
(De Jure belh ac pacts, 1625), de hereniging
der kerken op basis van de leer der kerkvaders
(De uentate reltgwms chnstwnae,
1627; Vw ad pacem eccleswsttcam, 1642),
en de ontsluitmg van de klaSSieke Griekse
literatuur voor het Europese humanIsme
(Excerpta ex tragoedus et comoedus
Graects, 1626, Anthologw Graeca). AmbitIeus
in alles wat hij ondernam, stelde hij
zich hoge idealen, werkend vanuit de ambteliJke
en politieke realiteit. Dit streven
naar hervorming werkte hij nagenoeg geliJktijdig
uit vanUit een coherent mens- en
maatschappijbeeld, wsch. vooral gegroeid
m de periode van zijn gevangenschap
(1618-1621), die ontegenzeggelijk een verdlepmg
van zijn denken heeft betekend. Na
1620 vertonen zijn werken een programmatIsche
aanpak die vóór die tijd niet concreet
aanWijsbaar IS, hoewel versch. elementen
reeds eerder aanwezig zijn, bijv. in De Jure
praedae, waarin het Mare ltberum (geschreven
1604-1608), in talrijke beden voor
vrede in zijn JeugdpoezIe en m de vele ver-
GROOT
talmgen van Griekse lyriek uit zijn jeugd.
Met name het tussen 1600 en 1604 geschreven
ParalIeion Rerumpubltcarum, een
groots opgezette vergelijking van de Griekse,
Romeinse en Hollandse maatschappij
(slechts gedeeltelijk bewaard) vormt een
vroege blijk van zijn maatschappijfilosofie.
Een wezenlijk element bij zijn publIkaties
was de vormgevmg van het werk. Uit al zijn
geschriften spreekt de literator: in de ordening
van de stof, de zeer verzorgde en heldere
stiJl, de virtuositeit van uitdrukking,
maar ook biJV. in de toepassing van klassieke
citaten en beelden. Vaak laat hij zich leiden
door concrete modellen en genretraditIes,
m zIJn poezie vooral door de laatantIeke
dichters. Voor zijn hoofdwerk op
histOrisch terrein, de Annales et Htstorwe
(UItg. 1657), waarin hij de opstand der
noordelijke gewesten beschrijft tot het bestand
(1609), koos hij (evenals Hooft voor
diens Htstonen) Tacltus als model. Zijn
gehele leven schaafde hiJ aan de stilering
van dit werk. Deze zeer geslaagde imitatio
toont GrotlUS' meesterschap als historicus
en lIterator. Ook zijn juridische en theologische
traktaten geven blijk van een bij uitstek
literaire benadering. In zijn Nederlandstalige
JUridische geschriften verrichtte
hij bovendien baanbrekend werk voor de
vormmg van een Nederlandse rechtstaal
(Inletdmg tot de Hollandsche rechtsgeleertheyd,
1631). Aan de Leidse universiteit
(1594-1598) volgde hij colleges van
Scahger, Vulcanius en Fr. Jumus. Heinsius,
MeurslUs, ScriverIus, Baudius en de
Dousa's waren zijn Vrienden; Frederik
Hendrik en C. van der Myle naaste collega's.
Met de Haagse krmgen rond Maurits
en Oldenbarnevelt onderhield hij vanuit
zIJn familietraditie nauwe contacten. Grotius'
eerste publikaties zijn de vrucht van
zIJn literaire en filologische scholing. In
1599 verzorgde hij een kritische tekstuitgave
van het Satyncon, een m de ME populaire
kosmologische verhandeling van de laatantieke
compilator Martianus Capella.
Een jaar later volgden de Phaenomena,
astronomische fragmenten van de Griekse
dichter Aratus. Hij vertaalde Simon Stevins
Hauenumdmg in het Latijn (Ltmenheurettke,
1601).
Ook als dichter maakte hij in deze Jaren
opgang. Hij vervaardigde veel gravure-poëzie
voor allegorische, bijbelse en militaire
prenten van J. de Gheyn. de gebroeders
Dolendo en F Balthasar. De politieke ont-
233
GROOT
234
wikkelingen volgde hij nauwgezet in zijn
Scutum Aunacum (1597), PontIfex (1598)
en Mlrablha (1600). In 1601 verscheen een
eerste bundel poezie (Sacra), waaronder de
bijbelse tragedie Adamus exul, die getuigt
van zijn streven het humanistendrama te
vernieuwen; dit m nauwe samenwerking
met Damel Heinsius, wiens eerste drama
Aunacus het Jaar daarop verscheen.
De afsluiting van zijn universitaire opleidmg
vormde een 'promotie' in de rechten
emd 1598 in Orléans (waar Grotius vertoefde
m het gevolg van een gezantschap onder
Oldenbarnevelt), een niet ongebrUikelijk
eerbewijs voor talentvolle én voorname
jongelieden. Veel gerichte jUridische studie
lijkt aan dit doctoraat niet te zijn voorafgegaan.
In 1599 vestigde GrotlUS zich op
instigatie van zijn vader Jan de Groot als
advocaat m Den Haag. In zijn poezie en
correspondentie Uit die tijd spreekt hij dikwIJls
over de sleur van het werk en de povere
vakethiek onder zijn collega's. Op voordracht
van Oldenbarneveldt werd GrotlUS
eind 1601 benoemd tot historieschrijver
der Staten, om de geschiedenis van de
opstand te beschrijven. Vijf jaar werkte hij
aan deze opdracht, die resulteerde in zijn
Parallelon, De antlqULtate (1610) en de
Annales et Histonae. Uit zijn jeugd perIOde
zijn dit wsch. de vruchtbaarste jaren geweest.
In zIJn gedichten reageert hij op versch
politieke, sociale en familiegebeurtenissen:
lofdichten op Maurits (Genealogla NassoV!!,
1601, Mauntseplgrammen, 1599-1603;
MathematIca pnnClplS, 1603) en op Jacobus
I van Engeland (lnauguratw, 1603),
huwelijkspoezIe voor vrienden (De Bie,
Martmi, Van Kmschot, Van der Myle, Brederode,
Potteli, Boreel) en epicedla, o.m.
de aangrijpende verzen bij het overlijden
van zijn broer Frans en de troostrede daarbiJ
voor zIJn vader (1604). Hij schreef in
deze periode zeer veel epigrammen, vaak in
reeksen. het Instrumentum Domestlcum
(112 disticha op het huishouden, 1602-
1603), de Zetlwagenpoeue (1603), de kwatrijnen
op Maurits' veldtochten en de Erotopaegma
Catulltana (1606-1608). Vrijwel
alles wat hiJ m deze jaren schrijft IS speels,
vol humor en Uiterst vernuftig: zijn brilJante
correspondentie met Heinsius, zijn poeZie,
en met name gedeelten Uit zijn ParelleIon
De stijl is overwegend sententieus, vol
antithese en woordspel.
Aan deze periode komt een emde m 1608-
1609. Emd 1607 wordt hij benoemd tot
advocaat-fiscaal bij de Staten, m de zomer
van 1608 treedt hij in het huwelijk met
Maria van Reigersberch. Klachten over
gebrek aan tijd en rust worden deze Jaren
frequenter, de correspondentie wordt zakelijker,
de poezIe valt nagenoeg weg. De
tragedie Chnstus patwns die hij m 1608
aan zIJn vrouw opdraagt kan worden beschouwd
als het sluitstuk van deze levensfase,
tevens een der hoogtepunten in zijn
poetIsche oeuvre. Het is een leesdrama m
senecaanse trant, geschreven vanUit een
diepe bewogenheid, verfijnd van stilering
en structuur. Het stuk geeft blijk van de
hteralr-theoretische studie die hij met
HemslUS m de voorgaande Jaren had gemaakt,
door Heinsius neergelegd in De traglca
constltutwne (1611)
Zich distantierend van zIJn Jeugdige 'lusus'
en de Vrijblijvende gelegenheidspoezIe verzette
hiJ Zich zelfs eind 1615 tegen het plan
van zijn broer Willem en G.J. VOSSlUS zIJn
JeugdpoeZIe gebundeld Uit te geven.
Slechts de overtUiging dat deze anders bUiten
zijn medeweten (en dan wsch. vermmkt)
toch zou verschijnen, deed hem tenslotte
mstemmen met de Poemata Collecta
1617 (eind 1616 verschenen). Van de licht
vermeerderde latere Uitgaven van 1639 en
1645 heeft hiJ zich gedistantieerd. In de
Jaren 1604-1608 schreef GrotlUs ook zijn
eerste JUridische traktaten De Jure praedae
(gedrukt m 1868) en het daaruit omgewerkte
hoofdstuk Mare ltberum, dat in
1609 afzonderlijk verscheen HIJ ondernam
deze m zIJn functie van advocaat der Veremgde
Oostindische Compagnie, ter zake
van de geschillen die het opbrengen van
Spaanse en Portugese kraken met zich
bracht en die tot prmclplele Uitspraken
mzake de vrijheid van handel op de wereldzeeen
noopten. GrotlUS' overtuigingskracht
m woord en geschrift maakte hem
vanaf dat moment tot de Ideale pleitbezorger
voor de politiek der Staten. In 1613
werd hiJ aan het hoofd gesteld van een missie
die Jacobus I van Engeland voor de politiek
der Staten tegen de Spaanse agressor
moest wmnen. GrotlUS bepleitte biJ deze
gelegenheid tevens een mltiatIef van de
komng tot een kerksynode. BIJ terugkeer
wachtte hem het pensIOnarIsschap van
Rotterdam (1613), een functie die hem
deflmtJef aan de Staten van Holland en aan
de persoon van Oldenbarnevelt bond.
De vóór het bestand van 1609 slUimerende
en sedertdien toenemende kerkelijke twisten
eisten daarna al zijn aandacht. In
samenwerkmg met zijn vriend, de theoloog
G.J Vossius, streed Gt-otlus m menig geschrift
voor het bijleggen van de geschilpunten
(Decretum oràmum, 1614; Bona
frdes Lubbertr, 1614; Verclarrnghe van de
Staten, 1617; Defensw frder, 1617). Naarmate
evenwel de geschillen duidelijker politieke
implicaties kregen, ondermijnde
JUist Grotms' politIeke gebondenheid -
zeker sedert zijn lidmaatschap der Gecommiteerde
Raden (1617) - zijn overtuigingskracht
(vgl de afloop der gebeurtenissen,
mede verhaast door de 'scherpe resolutie'
der Staten m 1617). Op 29 augustus 1618
werd hiJ gearresteerd, op 18 mei 1619 tot
levenslange gevangenschap veroordeeld
met verbeurdverklaring van zijn bezittingen
en naar de staats gevangenis Loevestein
overgebracht. Daarmee zette een periode
van mtense bezmmng en religieuze verdiepmgin.
Tijdens zIJn gevangenschap (hiJ ontsnapte
op 22 maart 1621) richtte hij zich op de
Nederlandse gewijde poezie. Hij schreef
zIJn Bewys van den waren godsdrenst, een
apologie van het christendom voor de zeeman
die met hem vreemde godsdiensten in
aanrakmg kwam, een gedicht dat grote
furore maakte en m veel talen (zelfs in het
Arabisch, Hongaars en Welsh) werd vertaald;
voorts de T'samensprake over den
doop (1618), later m het Latijn omgezet tot
Baptrzatorum puerorum mstrtutw (1635),
de Chrrstehjcke betrachtmghe des hjdens
Chrrstr (1619) en vele bijbelparafrasen en
gebeden, w.o. het Vader-ons (1619). Zijn
befaamde Inlerdmg tot de Hollandsche
rechtsgeleertheyd werd eveneens in deze
Jaren geschreven. Voor vele latere uitgaven
(Stobaeus, 1623; Excerpta, 1626; Anthologrca
Graeca) legde hiJ de grondslag.
Na zIJn ontsnapping woonde hij bijna tien
Jaar in PariJs, vergeefs wachtend op eerherstel
Uit deze jaren dateren zijn belangrijkste
geschriften: zijn magnum opus De jure
bellr ac pacrs (1625) en De verrtate rehgwniS
chrrstranae (1627), prozabewerking
van het Bewrjs. In 1626 verschenen de
Excerpta van de Griekse toneeldichters en
in 1630 zIJn tekstuitgaven en Latijnse vertaling
van EUripides' Phoemssae, voorzien
van een theoretische inleiding die zijn defimtieve
overgang van de senecaanse leer
naar de Griekse toneelopvattmg markeert.
Broederstrijd en ballingschap vormen het
thema van dit stuk, dat Grotius als het
hoogtepunt van de klassieke toneelliteratuur
zag.
GROOT
In 1630 waagde Grotms de terugkeer naar
het vaderland. Verkenningen van zijn
vrouw Maria, de invloed van vrienden
(Vossius, Vondel, Hooft) en de oude band
met Frederik Hendrik, wiens militaire successen
hij in zijn historisch traktaat Grollae
obsrdw (1629) had geprezen, leken
daartoe de weg geeffend te hebben. De
stemming onder de contraremonstrantse
leiders bleek echter nog te verbeten en na
een half Jaar moest Grotius het land
opmeuw, en nu voorgoed, verlaten. In
Hamburg bracht hij de moeilijkste jaren
van zijn leven door. Hij schreef er zijn derde
tragedie, Sophompaneas, over Jozef in
Egypte. Het stuk werd nog datzelfde jaar
door zIJn zoon Pieter in het Nederlands
vertaald en door Vondel bewerkt.
In ·1635 aanvaardde Grotius de functie van
ambassadeur voor de Zweedse kroon in
PariJS. Tien Jaar lang beijverde hij Zich op
deze post voor herstel van de vrede in Europa
en voor de hereniging der kerken (Votum
pro pace ecclesrastrca, 1642). Naast
exegetische werken (Annotatwnes Novr
Testamentr, 1641 en 1646, Annotata ad
Vetus Testamentum, 1644, Urtleggmghe
sentbrrefs laannes, 1644) schreef hij juridische
traktaten (Florum sparsw Justrmam,
1642), verrichtte hij filologische arbeid
(Lucanus, 1636 en 1643, herziening van de
Ultg. 1614; Tacrtus, 1640; De fata, uitg.
1648; Anthologra Graeca, uitg. 1795-1822)
en schreef hij een pendant van de Annales
et Hrstorrae voor zijn tweede vaderland
(Hrstorra Gotthorum, Vandalorum et
Langobardorum, uitg. 1655) en traktaten
(De orrgme gentrum Amerrcanarum, 1642
en 1643)
In het voorjaar van 1645 reisde hij over
Amsterdam, waar hij eervol werd ontvangen,
naar Stockholm. Die zomer nam hij
ontslag Uit Zweedse dienst. Op de terugreis
leed hiJ schipbreuk en overleed te Rostock
aan de gevolgen hiervan. Zijn lichaam werd
overgebracht naar Delft.
Uitgaven: Sacra In qUIbus Adamus Exul (1601),
Chnstus Patlens (1608), Poemata collecta (1617,
1639,1639 en 1645, 1670), Sacra, W 0 Sophompaneas
(1635), H DE BOSCH (ed ), Anthologra Graeca,
4 din (1795-1822), J DE VRIES, H de G 's
Nederdwtsche GedIchten (1844), P C MOLHUY.
SEN (ed ), De bnefwlssellng Van H G ,din I en II
(1928 en 1936), B L MEULENBROEK (ed ), Idem,
din III·X (1961-1976), IDEM, De dIchtwerken van
H G (vanaf 1970), vert en comm ,4 din verschenen
Sacra 1601, Juventlta dlspersa, 2 din en
Chnstus Patlens, A C EYFFINGER, Inventory of
the Poetry of H G (1982)
Literatuur: J MEURSlUS, Illustns Academra Lugd
Bat (1613), autoblOgr ,C BRANDT en A CATTEN.
235
GROOT
BURGH, Historie v h leven des heeren H de G
(1727), S VISSERING, 'De rechts-taal van H de
G's Inleldmg', m Versl Kon Akad (1883); A
KLUYVER, 'H de G als verdediger v onze moedertaal',
m Versl Meded Kon VI Acad Taal- en
Letterk (1901), A SCHROETER, Beltrage z Gesch
neulat Poesle Dtschl u Holl (1909), H KAMPINGA,
De opvatt over onze vaderl gesch biJ de Holl
histoncl der 16-17e e (1917), dISS, H C A MULLER,
H de G 's Annales et Hlstonae (1919), dlss ,
W SM KNIGHT, The lIfe and Works of H G
(1925), J HUIZINGA, m Tien Studlen (1926), E H
BODKIN, 'The Mmor Poetry ofH G ',m Transact
Grot Soc, XlII (1928), IDEM, 'The Adamus Exul of
H G ',m Grotwna, IV (1931), GELLINGER, Gesch
der neulat LYrIk I d Nlederl v Ausg 15 b z
BegInn 17 Jhs (1933), C VAN VOLLENHOVEN, 'De
G's Sophompaneas', m Verspr Geschr, I (1934),
o KLUGE, Die DlChtung des H G In Rahmen der
neulat Kunstpoesle (1940), C W ROLDANus, H
de G 's BeWIJS van den waren godsdienst (1944),
W J M VAN EYSINGA, H de G , een schets (1945),
AH HAENTJES, H de G als godsdienstig denker
(1946), A ROMEIN-VERSCHOOR, Vaderland In de
verte (1948), r, P J MEERTENS, 'De G en Hemslus
en hun Zeeuwsche vrIenden', m Arch Zws
Gen Wet (1940-1950), W.A P SMIT, Van Pascha
tot Noah, din I en lil (1956-1962), A.C EYFFINGER,
'ChrIstus Patiens, ter mlelding', m
Dlchtw H G , I 2a/b 5 (1978), IDEM, Grotlus Poeta,
aspecten van H G 's dichterschap (1981),
dlss
Blbl H C ROGGE, BlbllOth Grotlana (1883), J
TER MEULEN, Conclse BlbllOgr of H G (1925),
Grotwna, I-X (1928-1947); E A VAN BERESTEYN,
Iconographle van H G (1929), bovengenoemde
blbl alle verwerkt In J TER MEULEN en P J J
DIERMANSE, BlbllOgr des éCrIts ImprImés de H G
(1950)
Manuscr W J M VAN EYSINGA en L J NOORDHOFF,
Catalogue des manuscnts autographes de
H G (1952'), L J NOORDHOFF, BeschrIjvIng v h
Zich In Ndl bevindende en nog onbeschreven
gedeelte der papieren van H de G (1953), J TER
MEULEN en P J J DIERMANSE, BlbllOgr des éCrIts
sur H G (1961), Grotwna, New Ser I e v (vanaf
1980), A C EYFFINGER, 'Het Ms Pap 10, een
merkwaardIg kladschr van H. de G', in LIAS, VII
(1980) [A C EYFFINGER]
Groot, Jacob (Ernst)
Nederlands dichter (Venhuizen 2.7.1947).
Debuteerde onder het ps. Jacob der Meistersimger
met de bundel Net als vroeger
(1970), een van de eerste neoromantische
dichtbundels in de Nederlandse poëzie na
WO II. In later werk verbond hij deze elegische
en arcadische thema's met een mystiek
verlangen en werd zijn zeggingskracht
zowel eenvoudiger als krachtiger. Op zoek
naar de bronnen van de moderne Nederlandse
poe zie wijst hij Gorter, Leopold en
Dèr Mouw aan; over de eerste schreef hij
een heel persoonlijk essay.
Werken: Uit de diepten (1972), p, Op komst (1975),
p ,Leeg (1980), De droom van het denken (1980),
p, 'Moderne poezIe', In Bulkboek, 93 (1980),
236
essay, NIeuwe mUZIek Een Herman Gorterboek
(1980), essay
Literatuur: J DIEPSTRATEN en S KUYPER, m DIChters
InterVIews (1980), KL POLL, m De onmiSbare
engel (1980) [R BLOEM]
Groot, Jan Hendrik de
Nederlands dichter en prozaschrijver (Alkmaar
13.3.1901). Was o.m. Journalist, en
SInds 1951 perschef van de Algemene
Kunstzijde UnIe te Arnhem. Opgegroeid in
een rechtZInnIg protestants milieu vond hij
aanvankelijk zijn plaats in de kring rondom
het tijdschrift Opwaartsche wegen.
Zijn vroege gedichten zIJn vlot geschreven,
speels en zangerig, enIgszins pathetisch. In
zIJn rijpere werk ligt zijn grootste kracht in
het rake, flitsende woord. Was een belangrijke
figuur in het verzet en heeft zICh daarIn
ook als dichter misschien wel het meest
kunnen uitleven. Stelde In 1941 met H.M.
van RandWijk en G. Kamphuis het eerste,
kleine Nteuw Geuzenltedboek samen. Zijn
oorlogsgedichten werden o.m. gebundeld
In Moederkoren (1945). Met name de sonnettencyclus
Jeremia (1941) bevat de profetische
thematiek Ingegeven door een
non-conformistische waarheidsdrang, die
zijn verzetspoezie kenmerkt.
Schreef ook novellen, reisverhalen, enkele
Jekespelen en de in Polen spelende roman
Ftr (1938). Schreef soms onder ps. HaJe
Sikkema en J. ten Mutsaert Ontvmg in
1946 de Poezieprijs van Amsterdam
ZIJn werk werd o.a. in het Duits, Engels en
Zweeds vertaald.
Werken: Lentezon (1926), Sprongen (1929), Zomerzon
(1930), Vaart (1931), Rond de wereld (1931),
Verloren lIedjes (1932), Verlangen (1933), Polonaise
(1934), Een mei In Polen (1934), Bont en
blauw (1935), BotSIng (1937), Poetlsch appèl
(1939), pr , met M Mok, Een bos boterblommen
(1940), Herfstvacantie (1943), Stekelbaarzen
(1943), De nood der ratten (1943), pr , Strophen
op ZIngende soldaten (1944), De visvangst
(1944), Om hart en land (1945), Het beest thUiS
(1947), pr, met lil van L Metz, Vice-versa
(1955), Op de man af (1961), Signalen tegen de
hemel (1968), BIttermeren (1975), Het UItwIJkbos
(1981)
Uitgaven: Stille Opvaart (1930), bloeml met A J
VAN DIJK, Omhoog omlaag (1949), bloeml p
1925-1945, met mi van M JACOBSE, Kaleldoscoplsch
(1980), bloeml
Literatuur: K HEEROMA, Het derde réveil (1934), C
RIJNSDORP, In drie etappen (1951), J F DE ZANGER,
'Rebels dIchter', mBoekenbus 2 (1976)
[K HEEROMA EN RED]
Groote, Geert
Noordnederlands schrijver van geestelijke
werken (ook in het Latijn) (Deventer 1340-
aid. 20.81384) Werd magister artmm te
PariJs, legde een brede interesse aan de dag
voor recht, geneeskunde, astrologie en magie,
en leidde het mondaine leven van een
hooggeplaatst patricler. Een ernstige ziekte
bracht een spectaculaire ommekeer In
relIgieuze ZIn teweeg: hij gaat een leven leiden
van gebed en studie en zet zich in voor
de hervormIng van de kerk, waarvan hij de
UItwassen en de corruptie heftig bestnjdt
In zIJn geschriften tegen de verkoop van
kerkelIjke ambten, tegen het pnesterconcubInaat
enz.
Hij sticht de Broeders en Zusters des
Gemenen Levens, evenals de regulIere kanunnIken
van WIndesheim, die zijn idealen
zullen UItdragen. Hij maakt zich voorts
verdienstelIjk als vertaler uit en naar het
LatiJn, o.m. van Ruusbroecs Gheesteltke
Brulocht, en wordt soms zelfs aangezien als
de auteur van een eerste redactie van de
ImitatIO Chrtstt. Ook wordt hij wel genoemd
als vertaler van De twaelfdogheden.
Uitgaven: R R POST, G G 's Tractaat 'Contra turnm
Tralectensem' teruggevonden (1967), I To.
LOMIO (ed ), G G Il trattato 'De quattuor genenbus
medltablilUm' (1975)
Literatuur: G J G TIECKE, De werken van G G
(1941), met blbl ,TH VAN ZIJL, G G , Ascetlc and
Reformer (1340-1384) (1963), A AMPE, 'G G als
vertaler van de "Twaelf dogheden" gehand.
haafd', In Hand Kon ZUldnederl MI], 21 (1967),
R R POST, The Modern DevotIOn (1968), G EPI.
NEy·BURGARD, G G (1340-1384) et les débuts de
la DévotlOn Moderne (1970), H N JANOWSKI,
G G Thomas von Kempen und die Devotw
Moderna (1978) [G TOURNOV]
Gruterus, Janus
Eig. Jan de Gruytere, ps. Ranutius Gherus,
ZUId nederlands dichter en filoloog (Antwerpen
3.12.1560-Berhelden, bij HeideIberg,
20.9 1627). In 1567, biJ de komst van
Alva, ontvluchtten zijn ouders Antwerpen
en vestigden zich, met honderden lotgenoten,
In Norwich (Engeland), waar Gruterus
woonde tot 1577, toen hij zich liet inschriJven
In Cambridge Wsch. op aandringen
van Llpsius en Donellus kwam hij in 1579
naar Leiden, waar hij in 1584 promoveerde
In de rechten. Na reizen door Duitsland
(Rostock, Danzig) werd hij in 1591 benoemd
tot hoogleraar In Witten berg, dat
hiJ In 1592 wegens de sterk lutherse geZIndheid
verwisselde voor Heidelberg. Tien jaar
doceerde hij hier geschiedenis. In 1602
werd hij benoemd tot conservator van de
vermaarde BlblIotheca Palatina, die hij in
twintig jaar tot een unieke collectie uit-
GRUUTHUSE
bouwde. Bij de inname van Heldelberg
door de keizerlIjken In 1623 werd dit
levenswerk vernietigd. Zijn laatste jaren
sleet Gruterus gelaten in Zuid-Duitsland.
HIJ was een der meest vooraanstaande
geleerden van zijn tijd, een zeer verdienstelIjk
dichter In de landstaal (sonnetten),
maar vooral In het LatiJn, en een begaafd
filoloog. In Lelden vertoefde hij in de kringen
van Janus Dousa en werd daar sterk
beInvloed door Llpsius' stoïcijnse denkbeelden.
Ook voor de ontwikkeling van de
Duitse dichtkunst maakte hij zich sterk.
Van onschatbare betekenIS waren eeuwenlang
zijn Inscrtptwnes antlquae (1602).
Hij onderscheidde zich voorts door de uitgave
van veel klassieke auteurs en zijn
bloemleZingen van eigentijdse dichters
(Deltttae poetarum) uit de Italiaanse,
Franse, Duitse en Nederlandse Neolatijnse
literatuur. Zijn privé-collectie boeken en
hss was fameus
Literatuur: A ROERSCH, In BlOgraphle Nat de Belglque,
VIII (1884-1885), GSMEND, J G Sem
Leben und WIrken (1939), L. FORSTER, J G '
Engllsh Years (1967), aangevuld In Stud German
GandenslU, 16 (1975), L ROOSE, 'Een acht·
ste sonnet van Janus Gruterus', In Spiegel der
Letteren, 14 (1972), H DE LA FONTAINE VERWEY,
'De Geschiedems van het Amsterdamse Caesar·
handschrIft', In IDEM, Uit de wereld van het boek
III (1979), CHR DE PAEPE, 'Une lettre médlte de
J G', In Humamstlca Lovan, 29 (1980), C L
HEESAKKERS, 'Eln mederlandlsches Stammbuch
Das Album Amicorum des Janus Dousa Pater
(1545-1604)', In JU FECHNER (ed ), Stammbucher
als kulturhlstonsche QueUen (1981)
[A C EYFFINGER]
Gruuthuse-handschrift
Belangrijk Middelnederlands handschrift,
genoemd naar Lodewijk van Brugge, heer
van Gruuthuse (gest. 1492), wiens wapen in
het handschnft voorkomt. Het is een perkamenten
codex van 85 bladen, ca 1350 te
Brugge geschreven, en bevat 147 liederen
met melodleen (waaronder 41 rondeelliederen)
en 22 gedichten. De meeste liederen
en gedichten zijn anoniem; drie gedichten,
nl. Aen Marta, Salve Regtna en Een goed
exempel, kunnen met zekerheid aan Jan
van Hulst worden toegeschreven. Het
handschrift bevat o.a. de beroemde liederen
WI WIllen van den kerels zmghen (Kerelslied),
Egldlus, wa er bestu bleven en
Aloeette, voghel clem. Naar een onder het
Beierse gravenhuis heersende mode zijn
sommige liederen Middelhoogduits getint
('potjesmiddelhoogduits').
Het handschrift heeft deel uitgemaakt van
de beroemde bibliotheek van Lodewijk van
237
GRUWEZ
Brugge, waarvan thans nog ruim 160 handschriften
bekend zijn, waaronder nog vijf
andere in het Middelnederlands.
Literatuur: W DE VREESE, 'Het Gruuthuse-hand·
schnft', m TIJdschr voor Nederl Taal- en Letterk
, 59 (1940), B HERNE, 'Rondeelhederen m
het handschrift van Gruuthuse', m Bundel opstellen
van oud·leerlmgen aangeboden aan prof
dr CG N de Vooys (1940), J F GESSLER,
'Tekstverbeterende aantekemngen op Oud·
vlaamse hederen en andere gedichten Uit het
Gruuthuse-handschnft', m Den Gulden Passer,
N R, 18 (1940), A L DE VREESE, 'Het "Salve
Regma" van Jan van Hulst', m TlJdschr voor
Nederl Taal- en Letterk , 64 (1946), K DELEU,
'Tekstkntlsche aantekemngen biJ de Gruuthuse·
hederen', m Album Edgard Blancquaert Gedenkschnft
(1958), IDEM, 'Wie schreef de MIddelhoogdUIts
getmte hederen m het Gruuthuse-hand·
schnft?', m Spiegel der letteren, 3 (1959), IDEM,
'Het achtste Gruuthuse-gedlcht', m Idem, 5
(1961), K HEEROMA (ed), Liederen en gedichten
Uit het Gruuthuse-handschnft, I (1966), m m v
C W H LINDENBURG, B H ERNÉ, 'De ForestIer
van de Witte Beer m het Gruuthuse-handschnft',
m TIJdschr voor Nederl Taal- en Letterk , 88
(1972), K HEEROMA, 'Andermaal "Die Blomkm
van Brugge"', m Idem, 88 (1972), J DESCHAMPS,
Mlddelnederl handschnften Uit Europese en
Amenkaanse bibliotheken (1972'), met bib!.
[J DESCHAMPS EN J REYNAERT)
Gruwez, Luuk
238
Vlaams dichter en prozaschrIjver (Kortrijk
9.8.1953). Studeerde Germaanse filologie
te Kortrijk en Leuven en werd leraar
Nederlands te Hasselt.
Gruwez begon al vroeg met het schrijven
van gedichten. Zijn debuut, de bundel
StofzUlgergedtehten (1973), bevat de poezie
geschreven tussen 1968 en 1971. De
bundel kenmerkt Zich door verzet tegen de
banale werkehJkheid en de vervanging
daarvan door de gedroomde oorspronkeliJke
schoonheid. De dichter maakt daarbij
gebruik van sprookjesmotieven. Zijn esthetIcisme
lIjkt gemspireerd door Oscar Wilde,
zijn zUIverheidsideaal door Tagore. In
de bundel Ach, wat zacht geltefkoos om
een mild verdnet (1977) blijkt hiJ deze
rechtstreekse invloeden ontgroeid te zijn.
Speelsheid en mIlde spot relativeren zijn
romantische hang naar het absolute. Zijn
derde bundel gedichten, Een hUlS om dakloos
In te ZIJn (1981), werd bekroond met
de GUlde Gezelleprijs 1980 van de stad
Brugge
In 1975 werd Gruwez redacteur van het
tijdschrIft Yang. Hij had mmlddels aan tal
van tijdschriften bijgedragen met gedichten
en essays. Voor het weekblad De Spectator
schreef hij recensies.
Werk: Daar komen de Tachtigers al aan, bloem!. ( =
Yang, 73 1977)
Literatuur: H BREMS, m Al wie omZiet (1981), IDEM,
'Laten WIJ de tederheid dan vemzen' m Ons Erfdeel,
25 (1982), F DESCHOEMAEKER, 'L G ',m Kntlsch
leXicon van de Nederlandstalige IIt na
1945 (1985) [GJ VAN BORK)
Grijs, Piet
Zie Brandt Corstius, Hugo
Guépin, Jean Pierre
Nederlands dichter en lIterator (Amsterdam
25.4.1929). Hoogleraar algemene literatuurwetenschap
m Lelden. Debuteerde
met de bundel De mens IS een dier maar hiJ
zou het kunnen weten (1968), intelligente,
humoristische, door paradoxen gekenmerkte
poëzie, waarvoor hij de Amsterdamse
poezIeprijs ontving. In later werk
neemt die humor studentIkoze en satirische
trekken aan en IS de poezie minder
ernstIg te nemen.
Van grote eruditie, oorspronkelIjkheid en
polemische geaardheid getuigen zijn essays,
zowel de wetenschappelijke verhandelingen
als de meer literaire. In 1983 verscheen
zijn belangrijkste werk, De beschaVing,
waarin hij een pleidooi houdt voor een
'retorische mentaliteit' als levenshouding.
Werken: De tragische paradox (1968), dISS, In een
moe,hJke houdmg geschreven (1969), essay, Om
zo de volledige mens te tonen (1970), p ,Allemaal
raadsels (1974), p, De tweede wet van Guépm
(1975), essay, De Leidse fles (1976), p ,DoorkrUiSte
verwachtmgen (1977), essay, Liefde, afkeer
en gewoontes (1982)
Literatuur: R TH VAN DER PAARDT, 'Filosophen als
dichters', m Hermeneus, 54 (1982), N LAAN, 'De
emge verglssmg van de Grieken', m Literatuur, I
(1984) [R BLOEM)
Gulik, Robbert Hans van
Nederlands prozaschrijver (Zutphen 9.8.
1910-'s-Gravenhage 24.9.1967). Bekleedde
na studie in de oriëntalistIek te Leiden en
Utrecht, versch. diplomatieke posten,
vooral in het Midden en Verre Oosten
PublIceerde - vnJ. m het Engels - over Chinese
en Japanse kunst en cultuur, waarvan
hij een mternatlOnaal vermaard kenner
was. VerWierf vooral in latere jaren populariteit
met een groot aantal meestal oorspr
m het Engels geschreven en door hemzelf
m het Nederlands vertaalde detective-storIes,
gebaseerd op origmele Chinese gegevens
(zgn. Rechter Tie-Mysteries).
Werken: HayagrlVa, the Mantrayamc Aspect of
Horse-Cult m Chma and Japan (1935), dISS,
The Lore of the Chmese Lute (1940), studie, Erotic
Colour Pnnts of the Mmg Perwd, 3 din
(1951), The Chmese Maze-Murders (1956), Labyrmth
m Lang-Fang (1957), The Chmese BeU
Murders (Klokken van Kao-Yang, 1958), The
Red PavtllOn (Het rode pavilJoen, 1961), Zes
zaken voor Rechter Tte (1961), Sexual Llfe m
Anclent Chma (1961), studie, The Lacquer
Screen (Het Chmese lakscherm, 1962), The emperor's
Pearl (De parel van de keizer, 1963),
Murder m Canton (Moord m Canton, 1964), The
Gibbon m Chma (1967), studie; Vuf gelukbrengende
wolken 3 rechter Tte verhalen (1969), met
mi van A VISSER
Literatuur: C C BERG en A F P HUI.sEWÉ, m Jaarb
Kon Ned Akad V Wet (1969-1970)
[w GOBBERS]
Gutteling, Alex
EIg. HenrIcus Zacharias Alexander, Nederlands
dichter en cnticus (Bondowoso op
Java 3.9.1884-Driebergen 12.11.1910).
Studeerde rechten te Amsterdam, maar
onderbrak de studie wegens ziekte (tuberculose)
Werd samen met Maurits Uyldert
beschouwd als de meest trouwe volgeling
van Albert Verwey. Werkte vanaf de oprlchtmg
(1905) mee aan Verwey's tIjdschnft
De Bewegmg met gedichten, kritieken
en essays.
Was ook actief als vertaler, o.m. van Shelley's
Prometheus unbound en Miltons Paradlse
lost (voltooid door Verwey). Zijn
poezIe werd verzameld m een tweetal bundeis,
Een Jeugd van lIefde (1906), en de postuum
verschenen en door Verwey verzorgde
bundel DoorgloeIde wolken (1911). Zijn
poezIe IS symbolistisch in die zm dat de verschiJnselen
uit de werkelijkheid, hoe triViaal
en eenvoudig ook (vgl. 'De mattenklopper'),
in Guttelmgs verzen worden
aangewend om het idee van een hogere eenheid
weer te geven.
Literatuur:B M WOLVEKAMP-BAXTER, Theltfeand
work of A G (1976) [G J VAN BORK]
Gijsen, Mamix
Ps. van Joannes Alphonsius Albertus GoriS,
Vlaams dichter, essayist, criticus en
romanschrijver (Antwerpen 20.10.1899-
Leuven 29.9.1984) Streng katholieke opvoeding,
o.m. bij de jezUieten van Sint
IgnatIus, waar hij echter m 1917 een consilium
abeundi kreeg als strijdbaar flamingant.
Werkte tijdelijk in het Uitgeversbedrijf.
Debuteerde als dichter met Lofhtame
van de HeilIge Franclscus van AsslsI
(1920) en als essayist met een StudIe over
Karel van de Woestljne (1920). Promoveerde
te Leuven in 1925 op Études sur les
colomes marchandes méndwnales (portugalses,
espagnoles, Itahennes) à Anvers de
1488 à 1567. In dat jaar verscheen ook zijn
GIJSEN
eerste grote expressIOnistische dichtbundel
Het hUIS, gebaseerd op persoonlijke
relaties. GIjsen onderhield contacten met
Paul van Ostaijen, Karel van den Oever,
Victor J. Brunclair e.a., auteurs die elkaar
vonden in het humanitair-expressionistische
tijdschnft RUImte (1920-1921).
Intussen zette Gijsen zijn studie voort in
Frelburg, ParijS (Sorbonne) en Londen
(School of Economics). Belangrijk was
vooral zijn studiereis naar de V.St., waar hij
de stof opdeed voor het reisverhaal Ontdek
Amenka (1927). GIjsen bekleedde tal van
overheidsfunctIes: kabinetchef van de. burgemeester
van Antwerpen (1928-1932), kabinetchef
van de mimster van economische
zaken (1932-1937), commissaris-generaal
voor het toerisme, adjunct-commissaris
voor de Belgische deelneming aan de wereldtentoonstelling
(1939-1940). De laatste
functie bond hem aan New Vork, omdat
inmiddels wo II was uitgebroken. Hij verbleef
er als hoofd van het Belgian Government
InfonnatlOn Centre en als gevolmachtigd
mimster van België (1959), in
welke functies hij vooral als cultureel attaché
actief was.
Gijsen had Zich mtussen ook ontwikkeld
tot essayist over beeldende kunst: Karel
van Mander (1922), Jozef Cantré, houtsmJder
(1937), Hans Memlmc te Brugge
(1939). Daarnaast schreef hij dagbladkritIeken,
verzameld in PenpatetIsch onderrICht
I en IJ (1941, 1942) en stelde hij een
succesvolle bloemlezing samen onder de
titel BreViarium der Vlaamsche lynek
(1937). Voorts schreef hij De lIteratuur m
ZUId-Nederland sedert 1830 (1940).
Wo II betekende voor GIjsen een belangrijk
keerpunt in zijn leven: hij wijst het geloof
defimtIef af; daarvoor m de plaats groeit
een steeds sterker wordend stOlcijns agnosticisme
Niet alleen in zijn na zoveel jaar
weer hervatte activiteit op het gebied van
de poezie blijkt deze mentaliteitswijziging
(VIer gedIchten van JoachIm, opgenomen
in de herdruk van Het hUIS, 1948), maar
vooral uit de reeks romans en novellen die
na de oorlog begon te verschijnen. Zijn eerste
roman, Het boek van JoachIm van
Babylon wordt door bemiddeling van zijn
vriend Jan Greshoff in 1947 uitgegeven
door A.A.M. Stols. De roman is gebaseerd
op de bekende bijbelse geschiedenis van de
kuise Suzanna, symbool van deugd en
schoonheid. Gijsen gebruikt dit gegeven
echter om het te plaatsen m een contemporaine
context en het te behandelen met iro-
239
GYSEN
me en scepticisme. In feite beschrijft de
roman de mislukking van een huweliJk. Het
boek bevat naast toespelingen op historische
situaties tal van autobiografische elementen.
Ondanks de controverse die het m
katholieke krmgen opriep vanwege het
agnostisch karakter van het boek, beleefde
het een groot aantal herdrukken.
Na Joachim van Babylon volgden tal van
romans, novellen en verhalen, waarin Gijsen
zowel zijn ervaringen in Amerika verwerkte
(Goed en kwaad 1951; De kat In de
boom, 1953; Luclnda en de lotoseter, 1959),
als hermneringen aan zijn familie en aan
zijn Jeugd. Zo waren Klaaglted om Agnes
(1951) en Onze zuster Altce uit Allengs
gelijk de Spin (1962) een late en weemoedige
verwerking van het vroege overlijden
van GIJsens Jongste zuster De feitelijke
achtergronden werden door Marnix Gijsen,
samen met zijn broer René, onthuld in
GrafzUil voor Agnes (1979). Ook Telemaeh
us In het dorp (1948) legt getUIgems af
van GIJsens speurtocht naar het eigen verleden.
Duidelijk geent op zijn Amerikaanse
verleden zIJn weer de romans Harmágedon
(1965), Het paard Ugo (1968) en De kroeg
van groot verdrtet (1974). Over zijn verhouding
tot het geloof, speciaal het katholicisme,
schreef GIjsen de novelle De afvalltge
(1971) en de Biecht van een helden
(1971) Grondtoon van zijn werk blijft
steeds lrome, scepticisme en agnosticisme.
Opvallend IS bovendien zijn heldere en
zakelijke stijl In april 1968 werd GIjsen
gepensioneerd en vestigde hij zich als ambteloos
burger m Belgie.
ZIJn werk werd vele malen bekroond, O.m.
met de Belgische Staatsprijs (1959 en 1969)
en de PriJs der Nederlandse Letteren
(1974). In 1975 werd hiJ in de adelstand
verheven
Werken: Breero's lynek (1922), Lof van Antwerpen
(1940), De man van overmorgen (1949), De vleespotten
van Egypte (1952), De lange nacht (1954),
Er gebeurt nOOIt lets (1956), Terw!lle van LeentJe
(1957), M!Jn vnend de moordenaar (1958), De
dwspora (1961), verh , The House by the Leamng
Tree (1963), p, Karel van den Oever (1964),
essay, Karel Jonckheere (1964), essay, Scnpta
manent (1965), Zelfportret, gevleid, natuurlijk
(1965), Helena op Ithaka (1968), August van
Cauwelaert (1968), essay, Jacquelme en !k
(1970), Weer thUIS (1972), De grote god Pan
(1974), Terug van weggeweest (1975), De leerJaren
van Jan-Albert Gons (1975), Overkomst
dnngend gewenst (1978), Uit het Brussels getto
(1978), Rustoord (1979), De loopgraven van F!fth
Avenue (1980)
Uitgaven: Verzamelde verhalen (1974), M GALLE
en W DEVOS (ed ), Verzameld werk, 6 din (1977),
metaant
240
Literatuur: J EECKHOUT, Lltera!re profielen, X
(1941), R GORIS en J GRESHOFF, M G (1955), M
ROELANTS,M G (1958),J WEISGERBER, mAspecten
van de Vlaamse roman (1965), L SCHEER, m
D!etsche Warande & Belfort (1964, 1966 en
1969), J FLORQUJN, m Ten hUIze van ,I (1962,
1971'), ARAMAN, B!bhograf!e van M G (1973),
Voor M G (1974), M ROELANTS, C BUDDINGH',
H LAMPO E A , M G BlOgraf!e B!bllOgraf!e Beschouwmgen
(1974), J FLORQUJN, m Ten hUIze
van ,12 (1976), G VERBEEK, M G (1966,
1978'), C ENGELBRECHT, m Gezegd en geschreven!
s twee (1980) [GJ VAN BORK]
Gysen, René (Louis)
Vlaams prozaschrijver en essayist (Antwerpen
8.3.1927-ald. 2.3.1969). Was gemeenteambtenaar
m zIJn geboortestad.
Redacteur van Gard Stuik en Komma,
waar hij tot de markantste figuren behoorde.
Volgens Paul de WIspelaere IS het oeuvre
van Gysen een 'gevecht met de realiteit',
m die zm dat de onkenbaarheid van de werkeliJkheid
en de ontoereikendheid van de
conventIOnele taal om deze te vatten, bepalende
prmclpes daarvan werden. Op die
mamer wordt de empirische chaos van
banaliteiten en clichés herschapen tot een
literaire werkelijkheid die tegelijk de Uitdrukking
is van de persoonlijke problematiek
van de schrijver en zijn literaire aspiraties
Resultaat van de conscIentleuze en
nuancerende werkWIjze van Gysen, die ZIjn
paradoxale denk- en schrijfmethode nu
eens op een neorealistische, dan weer op
een relativerende en vaak sterk Ironische
mamer weergaf, IS de conceptie van 'open'
vormen, mengvormen waarm zowel narratieve
als louter essaYistische en persoonlijk
beschouwende elementen worden samengebracht
tot een steeds verschUivend, maar
homogeen geheel. Van fundamenteel belang
IS daarbij het probleem van de zegging.
In Gysens werk wordt het emddoel van de
conventionele schriftuur, het verhaal, resoluut
naar de achtergrond verdrongen.
Niet alleen in de aangrijpende Geloofsbrtef
(1967) komt de hele problematiek van realiteit
(met als constante de wankele gezondheid),
hermnermg en taalstructuur tot
uiting, ook m het essayistisch werk IS de
bezmning hierop alomtegenwoordig. Voorbeelden
hiervan zijn het stuk over Plerre
KlossowskI m De onbekende twmt!gste
eeuw Ltst en ltteratuur (1965) en het essay
over De Sade, wiens werk Gysen overigens
ook vertaalde.
Werken: Een mond zonder ahb! (1960), De slecht
befaamde Mark!es de Sade (1961), essay, The
French Way (1963), onder ps JOHN LAMOUREUX,
Processie all stars (1964), Gnlhge Kathleen
(1966), Op weg naar de lztera<re receptIe (1969)
Literatuur: REDACTIE KOMMA, Over R G (1970), W
GYSEN
ROGGEMAN, 'R G - op weg naar Xmg', m Glazuur
op mets (1981) lp VAN AKENj
241
---H
Haan, Carolina Lea de
Zie Bruggen, Carry van
Haan, Jacob Israel de
242
Nederlands prozaschrijver en dichter
(Smilde 3112.1881-Jeruzalem 30.6.1924)
Uit groot gezm van een joodse godsdienstleraar,
broer van de schrijfster Carry van
Bruggen. Opleiding voor onderwijzer;
breuk met zijn opvoeding. Journalistiek
werk in de sfeer van socialisme en vrije
gedachte. Als letterkundige debuteerde hij
met novellen in naturalistische trant, en
met nogal traditionele gedichten (in het
maandblad Nederland). De roman Ptjpehjntjes
(1940) gaf als herkenbaar beeld van
intieme vriendenrelaties in het toenmalige
Amsterdam veel aanstoot, evenals Pathologteen
(1908). Ook in de Ltberttjnsche ltederen
(1914) blijkt De Haans homoseksuele
aanleg. Inmiddels was de dichter in contact
gekomen met Verwey en diens maandblad
De Bewegmg. Hij keerde terug naar
het Joodse geloof, nu als overtuigd zionist.
Zijn twee bundels Het joodsche hed (1915
en 1921), ofschoon niet uitsluitend aan
godsdienstige motieven gewijd, vormen
een hoogtepunt van Joodse lyriek. Deels
ontstaan uit herinneringen aan een vrome
Jeugd, deels ook Uit verlangens en verwachtmgen,
en soms uit de spanning tussen
streng geloof, modern denken en afwijkende
erotische aanleg, treft dit werk door persoonlijk
pathos, kernachtige beeldspraak
en een eigenzinnig ritme.
Intussen was De Haan rechten gaan studeren;
in 1916 promoveerde hij op een proefschrift
over rechtskundige significa; in datzelfde
jaar werd hij privaatdocent aan de
universiteit van Amsterdam. Hij behoorde
tot de signifische vriendenkring rond Van
Eeden. Kort na WO I ging hij als correspondent
van Het Handelsblad naar Palestina
en schreef daar een reeks scherpzinnige
feUilletons, ten dele gebundeld in Palesttna
(1925). Hij ging noch in politieke, noch
in godsdienstige zin akkoord met de heersende
opvattingen. De plannen voor zijn
terugkeer naar Nederland stonden reeds
vast, toen hij werd vermoord.
De bundel Kwatnjnen (1924) bevat ruim
900 gedichten, uiteenlopend van toevallige
notities tot gekristalliseerd zelfbesef. De
twee bundels Verzamelde gedtchten
(1952) bevatten behalve zijn niet geheel
volledig herdrukte zes bundels een belangriJke
groep verspreide en nagelaten verzen;
maar het jeugdwerk van voor 1909 ontbreekt.
De Haans leven inspireerde Arnold
Zweig tot zijn roman: De Vnendt kehrt
hetm (1942).
Uitgaven: W J SIMONS, PIJpellJntJes (1974), G VAN
EEKHOUD en W J. SIMONS, Pathologleen (1975),
K JOOSSE en J MEIJER, 'Kanalje en opstandige
hedJes' In Engelbewaarder, 6 (1977); R DELVIGNE
en L Ross (ed ), Open brief aan P L Tak (1982),
IDEM, PIJpel!JntJes (1982), G KOMRIJ, Ik ben een
Jongen te Zaandam geweest, bloemlezing Uit zIJn
gedichten (1982), R DELVIGNE en L Ross, Nerveuze
vertellingen (1983)
Literatuur: M. DE HAAN, J I d H, miJn broer
(1954), A SAALBORN, Bneven aan een Jongen
(1957), E.L. ISRAEL, J I de H , de dichter van Het
Joodsche lied (1963), Ge J J VAN DEN BERGH,
'J I de H en de rechtszaal', In Themls (1964), J
MEIJER, De zoon van een gazzan (1967), IDEM,
'J I d H en K Wolfskehl', In Nieuwe Taalg ,65
(1972), LAM GIEBELS, 'J I de H In Palestina',
In Studw Rosenthalwna, 14 (1980), R DELVIGNE
en L Ross, 'Het conflict tussen J I de H en P L
Tak', In ReVIsor, 7 (1980) [G STUIVELING]
Haan, Jacques den
Elg Izaak, Nederlands prozaschrijver
(Rotterdam 27.3.1908-Beekbergen 22.11.
1982). Werkte vele jaren in de boekhandel,
maar wijdde zich vanaf 1950 uitsluitend
aan het schrijverschap. Zijn ervaringen als
boekverkoper verwerkte hij onderhoudend
en geestig m Talkmg shop (1946), Het
gevaarltJke boek (1954), St!ll talkmg shop
(1958) en Staart wt het raam (1962). Zijn
belangstelling ging vooral uit naar Engelse
en Amerikaanse literatuur en daarbinnen
met name naar Joyce (Mythe van Erm,
1948 en James Joyce, 1967) en Henry MilIer
(M!llenana, 1963). Den Haan was medewerker
van Ltteratr paspoort, waann hIJ
vooral Engelse en Amerikaanse literatuur
besprak. In 1962 verschenen zijn essays
over pornografie in De lagere hartstochten.
Van belang is voorts zijn cultuurhistorisch
werk in drie delen, Onderweg
(1966). In 1968 werd hem de essaypnjs van
de Jan Campertstichting toegekend voor
Een leven als een oordeel (1968).
Werken: Het heelal van de dood door Henry MIl/er
(1944), essay, Boeken en publiek (1947), essay,
Het eiland der Sirenen (1952), essay, Rapport
aan Jan Fnso (1953), pr , BeVindelijk reisboek
(1958), pr
Literatuur: J H N GRANDIA, In Pedagogische studien,
46 (1969) [GJ VAN BORK]
Haar, Bernard ter
Nederlands dichter (Amsterdam 13.6.
1806-Velp 19.11.1880). Studeerde theologie
te Amsterdam en Leiden; predikant,
o.a. sedert 1843 te Amsterdam. Van 1854
tot 1874 hoogleraar theologie te Utrecht.
Zijn vroegste poezie gaf hij pas uit in 1851.
Zijn eerste publikatie, een stukje in het
Rotterdams jaarboekje Callwpe (1838)
trok de aandacht van Potgieter. In hetzelfde
jaar verscheen Joannes en Theagenes
Eene legende wt de apostohsche eeuw; in
1843, m de almanak Aurora, de beroemd
geworden vertelling Hwbert en Klaart je.
Het dichtstuk De Smt-Paulusrots (1847)
schreef hij naar aanleiding van de schipbreuk
van het barkschip Jan Hendrik. Het
bij declamatoren geliefde gedicht 'Abd-elKader'
(1849, niet afzonderlijk, in Franse
vertaling in 1872 wél afzonderlijk verschenen)
werd gevolgd door het nog populairdere
'Eliza's vlucht', ontleend aan Uncle
Tom's Cabm (Aurora, 1854). Evenals Da
Costa maakte Ter Haar 'tijdzangen', o.a.
Het communtsme onzer dagen (1850).
In 1876 verscheen een prachtuitgave van
zijn Gedichten Getllustreerd door Nederlandsche
schilders. Als navolger van Tollens
prees men hem om zijn natuurschilderingen
en beschrijvingen, evenals om zijn
vlotte versificatie; zijn woordenrijkdom en
uitvoerigheid keurde men af. Hadden Potgieter
en Huet reeds ernstige bezwaren
tegen zijn werk ingebracht, de Tachtigers
verwierpen hem volkomen om zijn retoriek.
Als representant van zijn tijd verdient hij
echter aandacht.
Werken: De geschiedems der kerkhervorming In
tafereelen geschetst, 2 din (1844-1845, 1854'),
Laatste gedichten (1879)
Uitgaven: Kompleete gedIChten, 3 din (1878-1879,
2 din 1894'), De St Paulusrots (1969), met mi
van J H J WILLEMS, Vinger Gods, wat ZIJt giJ
groot (1978), bloemlezmg samengest en mgel
door A KORTEWEG en W IDEMA
Literatuur: E J POTGIETER, Kritische studlen, dl II
(1876), C BUSKEN HUET, Lilt {ant en kritieken,
dl VII (1880), N. BEETS, m Levensberichten van
de MIJ der Nederl Lett (1881), J H J WILLEMS,
B ter H (1969), R J VAN DER PAARDT, 'Tachtig
tegen vijftig over tachtig', in De Revisor, 9
(1982) [w J C BUITENDIJK]
Haasse, HeIla
Eig. Hélène Serafia, Nederlandse romanschrijfster
(Batavia 2.2.1918). Bracht haar
Jeugd grotendeels door in NederlandsIndië.
Studeerde enkele jaren Scandinavische
letteren te Amsterdam en bezocht de
toneelschool.
HAASSE
Debuteerde in 1939 met gedichten in het
letterkundig tijdschrift Werk. Haar eerste
prozaverhaal Oeroeg (1948) verscheen als
boekenweekgeschenk; het behandelt de
vriendschap tussen een administrateurszoon
en een jonge inlander die samen
opgroeien en hun latere verwijdering. Na
de breed opgezette historische roman Het
woud der verwachtmg (1949), over het
bewogen leven en de uiteindelijke vereenzaming
van Charles d'Orléans zette met De
verborgen bron (1950) de reeks romans in,
die op zeer uiteenlopende wijze uitdrukking
geven aan haar levensvisie.
De schrijfster laat steeds zien hoe de
levensdraden van haar personages met
elkaar verweven zijn, hetgeen soms mede in
een mgenieuze compositie tot uitdrukking
komt (De mgewlJden, 1957). Hoofdmotieven
zijn het zoeken naar de oplossing van
een geheim, vooral van het probleem 'Wie
ben ik?', en van de innerlijke wedergeboorte.
In een heldere stijl geschreven, getuigen
haar verhalen vooral van intelligentie en
eruditie. Daarbij maakt zij ruimschoots
gebruik van het flash-backprocédé en
toont zij een voorkeur voor de beschrijving
van de zichtbare werkelijkheid.
In de roman De mgewljden zoeken de zes
hoofdpersonen, ieder een eenling in zijn
eigen omgeving, de gemeenschap der 'ingewijden',
een leven geworteld in de oergrond
van het bestaan en ervaren als een een-zijn
met de medemens. Tot een werkelijke 'inwijdmg'
echter weet geen het te brengen,
tenzij door de dood. De geschiedenis speelt
zich af vlak na wo II in Griekenland. In de
zes hoofdstukken waaruit de roman bestaat,
treden de hoofdpersonen achtereenvolgens
op, terwijl het verloop van de handeling
voor een vloeiende overgang zorgt.
In de levensloop van de schlideres wordt
het gegeven uit De verborgen bron herhaald.
Ook haar historische romans, waarvan
vooral De scharlaken stad (1952) en Een
nteuwer testament (1966) geslaagd zijn,
bevatten de haar typerende motieven, als
het zoeken naar eigen identiteit en de zin
van het bestaan. Hetzelfde kan gezegd worden
van haar zuiver autobiografische geschriften
Zelfportret als legkaart (1954) en
PersoonsbewIJs (1967). Van haar hand verschenen
ook toneelwerken, essays en de
met A.J. Gelderblom geschreven Hooftbiografie:
Het hcht der schitterende dagen
(1981). Haar werk is meermalen bekroond,
o.a. met de Constantijn Huygensprijs
(1981).
243
HABAKUK II DEBALKER
Werken: Stroomversnelling (1945), p, Kleren maken
de vrouw (1947), Jeugdr , Klein relsmozalek
(1953), Itahaanse reisImpressIe, Dat weet Ik zelf
met (1959), essay; Een kom water, een test vuur
(1959), cultuurhlst essay, Cider voor arme mensen
(1960), r , De meermin (1962), r , Een draad
In het donker (1963), t, Leestekens (1965),
essays, De tUinen van Bomarzo (1968), hlst
essay, Tweemaal Vestdijk (1970), essays, Krassen
op een rots (1970), reisnotIties, Huurders en
onderhuurders (1971), r ,Zelfstandig, bijvoeglijk
(1972), essays, De meester van de neerdaling
(1973), r , Een gevaarlijke verhoudmg of Daalen
Bergse brieven (1976), Mevrouw Bentmck
(1978), Bentmck tegen Bentmck (1981), Ogenblikken
mValOls (1982), De wegen der verbeeldmg
(1983)
Literatuur: J J OVERSTEEGEN, In Literair Lustrum,
2 (1974), ED POPELIER,H H (1977), M BULLINGA
E A ,H H en het beeld van de vrouw In de literatuur
(1979), Bzzlletln, 10 (1981), H VAN BUUREN,
In Jan Campertprljzen 1981 (1981), J DIEPSTRATEN,
H H Een interview (1984), met blbl
[w BLOK EN RED)
Habakuk 11 de Balker
Zie Balkt, Herman Hendrik ter
Hadewijch
244
Zuidnederlandse mystieke dichteres (midden
13de eeuw). Met zekerheid is weinig
over haar bekend. Uit haar werk en uit de
Invloed, die het heeft uitgeoefend, blijkt
dat zij in Brabant leefde en optrad in een
eigen, vrije krIng van gelijkgestemden. Een
late traditie (eind 15de eeuw) situeert haar
in Antwerpen. Van haar is zowel poëzie als
proza overgeleverd. In beide bereikt zij een
hoogmveau.
Van de 29 overgeleverde zgn. MengeldIchten
behoren de laatste 13 op handschriftelijke,
lexicografische en andere gronden
niet tot het werk van Hadewijch Alleen lXVI
kan als jeugdwerk van de schrijfster
worden beschouwd. Het zijn meestal berijmde
brieven en de vorm is dan ook eenvoudiger
dan in de StrofIsche GedIchten,
de verstechniek veel primitiever (vaak assonanties
bijv.), het ritme losser, de toon
meer docerend en minder lyrisch.
Met haar 45 StrofIsche GedIchten heeft zij
een nieuw genre geschapen, nl. dat van de
mystieke minnepoezie. Voor de buitengewoon
kunstrijke vorm ging zij vaak te rade
bij de Franse troubadours en trouvères,
maar het spel tussen de dichter en zijn
dame vervangt zij door de mystieke liefdesverhouding
tussen God en de mens.
De 14 VISIOenen bevatten herinneringen
aan genadegaven die zij vroeger had ontvangen.
In haar 31 Bneven, die soms de omvang en
bouw van echte verhandelingen krijgen,
rIcht Hadewljch zich nu eens kort en dan
weer uitvoeriger tot een of meer van de godgewijde
gezellInnen aan WIe zij geestelijke
leiding geeft.
Uitgaven: J VAN MIERLO (ed), VISIOenen (1924),
IDEM, Stroph Ged (1942), IDEM, Brieven (1947),
IDEM, Mengeld (1952) Vert A VERWEY, De
VISIOenen van H, In hedendaagsch Nederlandsch
overgebracht (1922). M H VAN DER ZEYDE,
Brieven van H In de oorspronkelijke tekst en
In meuw Nederlandse overzetting met aantekenmgen
(1936), F VAN BLADEL en B SPAAPEN, H
Brieven, oorspronkelijke tekst en Nieuw-Nederlandse
overzetting (1954), E ROMBAUTS en N DE
PAEPE, H Strofische Gedichten Mnl tekst en
moderne bewerking (1961), E COLLEDGE, Medweval
Netherlands Rel Llt (1965), Eng vert
van brieven, P MOMMAERS, De VISIOenen van H
(1979), H W J VEKEMAN, Het vIsIOenenboek van
H (1980), C HART (ed ), H the complete works
(1981)
Literatuur: ST AXTERS, Geschiedems van de
vroomheid In de Nederlanden (1950), J B
P[ORION], H d'Anvers (1954), PC BOEREN, H en
heer Hendrik van Breda (1962). IDEM, De heren
van Breda en Schoten ca 1100-1281 (1965), N
DE PAEPE, H Strofische gedichten Een studie
van de Minne In het kader der 12e en 13e eeuwse
mystiek en profane minnelYriek (19784), J B M
P[ORION], H, lettres spmtuelles Béatrlce de
Nazareth, Sept degrés d'Amour (1972), TM
GUEST, Some Aspects of H 's PoetIc Form m the
'Strofische gedichten' (1975), J JANSSENS, 'H en
de rIddercultuur van haar tiJd', In Ons Geestelijk
Leven, 54 (1977), K RUH, 'Begmenmystlk', In Z
deutsche Altertum und deutsche Llt ,106 (1977),
G HENDRIX, 'H benaderd vanuit de tekst van de
22e volmaakte', In Leuv Bljdr, 67 (1978), N DE
PAEPE, H Een bloemleZing Uit haar werk (1979),
J REYNAERT, 'Over H naar aanl van drie recente
publIkatles', In Ons Geestelijk Erf, 54 (1980),
IDEM, De beeldspraak van Hadewljch (1981),
J D JANSSEN (ed ), Hoofsheid en devotie In de
middeleeuwse maatschappIJ (1982), F WILLAERT,
De poetlCa van H In de Strofische
Gedichten (1984) [R LIEVENS EN J REYNAERT]
Haecht, Willem van
Zuidnederlands dichter (ca 1530-na 1585).
Was ook tekenaar en wsch. boekhandelaar.
Sinds 1552 lid en sinds 1558 factor van de
kamer De VIOlieren te Antwerpen. Bij
Alva's komst gevlucht naar Aken, later
weer terug in Antwerpen, maar in 1585
opnieuw naar elders uitgeweken.
Voor het Antwerpse landjuweel van 1561
schreef hij de inleidende spelen. BelangrIjker
in cultuurhistorisch opzicht zijn de drIe
apostels pelen (in hs. KB Brussel no. 21664),
gebaseerd op de Handeltngen. Hieruit
blijkt zijn gematigd luthers standpunt en
belangstelling voor de klassieke oudheid.
Schreef ook kleinere gedichten, o.a. enkele
sterk religieuze liederen en refreinen, enige
dialogen, drie 'lamentatien', een vertaling
van de vijf klaagliederen van Jeremia en
bewerkingen van de Psalmen, gedeeltelijk
opgenomen in het gezangboek van de Nederlandse
Lutherse kerk.
Uitgave: G J STEENBERGEN, De bekeermge Paull
(1953)
Literatuur: CG N DE VOOYS, 'Apostelspelen In de
Rederijkerstijd', In Med Kon Acad v Wetensch
Afd Lett dl 65, serie A, 5, IDEM, In OudHolland,
45 (1928); W J KOOIMAN, Luther's
kerklled m de Nederlanden (1943), G J STEENBERGEN,
In Nieuwe Taalg , 42 (1950), Jaarboek
De Fonteme (1950), Leuvense Bljdr , 40 (1950),
L VAN DEN BRANDEN, Het streven naar verheerIIjkmg
(1956), J C ARENS, In Neophilologus,
44 (1960), LIber Alumnorum prof dr E Rombouts
(1968), W M H HUMMELEN, In Studw
Neerlandica, 1 (1970-1971)
[J J MAK EN D COIGNEAU]
Haersolte, Emestine Amoene Sophie
barones van
Geb. jonkvrouw Van Holthe tot Echten,
Nederlandse prozaschrijfster (Utrecht 23.
2.1890-Dalfsen 1.8.1952). Publiceerde o.a.
in Onze Eeuw, Leven en Werken en Den
Gulden Wmckel; na WO II in De Nzeuwe
Stem en OvenJsel, Jaarboek voor cultuur
en hzstone. Kreeg naam door haar novelle
De laatsten (1927).
Publiceerde in 1946 Sophta m de Koestraat,
een novellenbundel waarmee zij in
1947 tezamen met Arthur van Schendel de
P.C. Hooftprijs verwierf. Hoewel deze verhalen
alle in Overijssel spelen, zijn het geen
streekverhalen in eigenlijke zin. Hoofdmotief
is de tegenstelling tussen de realiteit en
het 'andere', de droomwereld, waarnaar
men verlangt of waarvoor men vreest. Zij
beschrijft deze tegenstelling vanuit de realiteit,
met Ironie en beschouwelijkheid, in
een lichte, sierlijke, In bepaalde opzichten
enigSZInS gemaniëreerde en dan aan Couperus
ontleende stijl.
Werken: De komeet en het harlekijntje (1949), r,
LucIIe (1951), r , De roerkop (1953), nov
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, in Onderzoek en
vertoog, dl 2 (1958), H.A W AGE, In Amersfoortse
Stemmen, 60 (1979) [W BLOK]
Haes,Jos(eph) de
Vlaams dichter (Leuven 22.4.1920-Brussel,
Jette, 1.3.1974). Studeerde klassieke
letteren; was eerst commentator en daarna
hoofd van de literaire en dramatische uitzendingen
bij de BRT. Ontving o.a. de Arkprijs
van het Vrije Woord (1955) en de
Driejaarlijkse staatsprijs voor poëzie
(1965). Is een weInig gelezen dichter, wsch.
HAESAERT
een gevolg van de moeilijke thematiek in
zijn werk.
Vanaf Het andere wezen (1942) openbaart
Zich in een somber en verwrongen poëtisch
universum een alles-aantastend gevoel van
schuld en onmacht. Geleidelijk aan, via
Ellende van het woord (1946) en Gedaanten
(1954), wordt in Azuren holte (1964)
duidehjk hoe een aantal thema's zijn werk
beheerst: een totale zelfverwerping en een
intens verlangen naar 'zuiverheid', een
voortdurende confrontatie met het door
astma geruineerde lichaam, met als aanduiding
van een ideale toestand, steriele
anorganische levenloosheid, een sado-masochistische
erotiek en de gebondenheid
aan een haast mythische, verterende vrouwenfiguur.
Maar binnen deze thematiek
bereikt zijn poëZie een grote intensiteit: de
problematiek wordt in directe belijdenisvorm
uitgesproken of krijgt gestalte in
motieven, geïnspireerd op de bijbel of op
het antieke Griekenland.
In zijn meest volwaardige bundels, Gedaanten
en Azuren holte, laat De Haes een
heel eigen geluid horen, bewust onwelluidend,
zijn verzen verstroevend, zoekend
naar scherp en hard klinkende combinaties.
Daarnaast geeft hij blijk van een uitgesproken
vormwil, die vasthoudt aan rijm en
strofe.
Werken: Pmdaros Pythische oden (1945), vert;
Rlchard Mmne (1956), essay en bloeml, RelsbrIeven
Uit GrIekenland (1957), relsverh, Sophokles
Philoktetes (1959), vert
Uitgave: Verzamelde gedichten (1974)
Literatuur: W SPILLEBEEN, J d H (1966), L RENS,
'SpIraal naar J d H', In KrItisch Akkoord 1975
(1975), A WESTERLINCK, 'Het poet.sch wereldbeeld
van J d H " In VerwonderIng en rekenschap
(1978), J SCHOOLMEESTERS, 'Azuren holte
of het mamerlsme van J d.H " In Dletsche Warande
& Belfort (1980), IDEM, In KrItisch leXicon
van de Nederlandstalige lit na 1945 (1980), met
blbl [J SCHOOLMEESTERS]
Haesaert, Clara
Eig. Claire Marie José Haesaert-Weyens,
Vlaamse dichteres (Hasselt 9.3. 1924).
Werkzaam als ambtenaar bij het ministerie
van nationale opvoeding en Nederlandse
cultuur. Mede-oprichter van het literairartistIeke
tijdschrift De Mendzaan (1951-
1960) en van het Brussels kunstcentrum
Taptoe. Aanvankelijk belichtte zij de dialectische
man-vrouwverhouding in klassieke
verzen en op een bewogen toon. Geleidelijk
aan echter schakelde zij over op vrije
verzen, en werd het taalgebruik soberder
en trefzekerder. In haar bundel Met terug-
245
HAISMA
werkende kracht (1977) krijgt de reflectie
op de verwoording ook thematisch een ruime
aandacht, en IS de beeldspraak enigszins
verwant aan het surrealisme.
Werken: De overkant (1953), Omgekeerde volgorde
(1961), Onwaarschijnlijk recht (1967), Spel van
vraag en aanbod (1970), Medeplichtig (1981)
Literatuur: A VIJT, 'C H " m Dletsche Warande &
Belfort, 123 (1978) [D DE GEEST)
Haisma, Nyckle J.
Eig. Nicolaas, Fries prozaschrijver (Ee,
gemeente Oostdongeradeel, 18.5.1907-
concentratiekamp Tjimahi, op Java, 22.2.
1943). Onderwijzer, later leraar in Nederlands
Oost-Indië, waar hij romans schreef
gemspireerd op zijn emotionele bindingen
met zowel Friesland als de tropen: Paed oer
't hlem (= Pad over het erf; 1937) en Paed
nel eigen hoarnleger (= Pad naar eigen
hofstede; 1940), een dubbelroman, sinds
1943 verschenen onder de titel Peke Doma,
de kolonwel. Ook in zijn verhalen en novellen
is het Indische element sterk aanwezig.
In 1948 werd hem postuum de Gysbert
JapicxprIjs verleend.
Werken: Slmmerdagen (= Zomerdagen, 1933), p,
De kar (= De keuze, 1936), nov, Suderkrus (=
ZUiderkrUis, 1939), met mI. van J PIEBENGA,
Simmer (= Zomer, 1948); It liin forlme (= Het
land verleden, 1951), met mi van C KRAMER
Literatuur: D A TAMMINGA, In De TSJerne (1946),
F SIERKSMA, m Idem (1948), S VAN DER SCHAAF,
m Idem (1952), D SIMONIDES, m Flecht op 'e kaal
(1970); K DVKSTRA, m Lyts hiinboek fan de Fryske
IIteratuer (1977), T RIEMERSMA, It koarte forhael
yn 'e Fryske llteratuer fan de twemtlChste
leu (1977), KC SCHOLTEN, m ft Beaken, 40
(1978), T RIEMERSMA, Proza van het platteland
(1984) [F DAM)
Halbertsma, Gebroeders
246
Friese schrijvers, Joost Hiddes (Grouw
23.10.1789-Deventer 27.2.1869), Eeltsje
(Grouw 8.10.1797-ald. 22.3.1858) en Tjalling
(Grouw 21.1.1792-ald. 12.12.1852).
Waren respectievelijk theoloog, medicus
en koopman. Hebben door hun gedichten,
verhalen en vertogen een krachtige impuls
gegeven aan de Friese literatuur; het kleine
boekje De lapekoer (1822) groeide uit tot
de omvangrijke Rlmen en teltsjes (1871,
1978').
Joost, meer taal- en volkskundige dan predikant,
maakte o.a. een begin met de bijbelvertaling
en met de Gysbert Japicxstudie;
hij munt in zijn oorspronkelijk werk uit
door een pittige, sarcastische stijl. Recent
onderzoek wijst in de richting van Joost als
mogelijk auteur van het geruchtmakende
'Oera Linda Boek' (1872).
EeltsJe, die in Heidelberg de Duitse romantiek
had leren kennen, schreef naast gevoelige
en melodieuze lyriek een aantal verhalen,
waarin satire en melancholie afwisselen
met gedeelten die van een ernstig
Idealisme getuigen.
Ook in het veel minder omvangrijke werk
van Tjalling valt de satirische inslag op.
Hun werk werd gedeeltelijk vertaald in het
Nederlands (door J.J.A. Goeverneur en
Theun de Vries) en in het Duits (door K.J.
Clement).
Uitgaven: J J KALMA (ed.), 'Kent giJ Halbertsma
van Deventer?' (1969), J.J KALMA en Y POORTINGA,
FLUIt en doedelsek (1971)
Literatuur: P A JONGSMA, Dr J H H (1933), dlss ,
J H BROUWER, J H H , FTles taalkundige (1941),
G DIJKSTRA, Bydrage ta de kenms fan It IIbben,
de persoan en It wurk fan E H (1946), dlSS ,CHR
KROES-LIGTENBERG, J en E H In Bolsward
(1952), J PIEBENGA, Koarte skiedms fan de Fryske
skTlftekenmsse (1957), J J KALMA, H -blbllOgrafy
(1968),IDEMEA ,J H H, brekkeren bouwer
(1969); D A TAMMINGA E A, J H H SkTluwers yn
byld, dl 11 (1969), K DVKSTRA, Lyts hiinboek fan
de Fryske IIteratuer (1977), G J VAN DER MEIJ,
Kanttekeningen biJ het Oera Lmda Boek (1978),
A FEITSMA, Tussen volkstaal en schTlJftaal
(1978), C P HOEKEMA, 'Ut de brlefwlksel fan de
bruorren H " m Lyts FTlsla, 30 (1981), T RIEMERSMA,
Proza van het platteland (1984)
[J H BROUWER)
Hall, Maurits Cornelis van
Noordnederlands prozaschrijver (Vianen
7.2.1768-Amsterdam 19.1.1858). Amsterdams
advocaat, staatsman en president
van de rechtbank. Oorspronkelijk patriot,
later conservatief vertegenwoordiger van
de restauratie. RetOrisch en classicistisch
dichter. Schreef historische novellen en de
humoristische Gedenkschriften van en
door Frank FLorIszoon van Arkel (anomem,
1832).
Werken: CC PlImus Secundus (1809), verh, Gedichten
(1818, 2de verz 1829, 3de verz 1839),
Gemengde schTlften betrekkelijk tot de letterkunde
en de gesch der Vad regtsgeleerdheid
(1848), Mr J Klnker Bijdragen tot zIJn leven,
karakter en schTlften (1850), Jok en ernst In bTleven
over de welsprekendheid voor de balie (1854,
met WH WARNSINCKJR), Gedichten (1860)
Uitgave: TH JORISSEN (ed), Herinneringen 1787-
1815 (1867)
Literatuur: E COHEN, Mr M C van Hall als letterkundige
(1928), W J M AAssELBERGS, 'Trianus
tegenhanger van Napoleon', 10 NI,Jmeegse colleges
(1967) [w J C BUITENDIJK EN RED)
Hallen, Ernest van der
Eig. Bernardus Ernestus Ludovicus, ps.
Dr. B. Raes, B. van Daelgrimby en J van
der WiJngaerdt, Vlaams romanschrijver en
essayist (Lier 2.6.1898-ald. 24.2.1948).
Evenals F. de Pillecijn een volbloed romanticus.
Met de geestdrift van een verwoed
Idealist bezong hij de gehechtheid aan de
aarde en de veredelende rol van het natuurleven
Tevens getuigde hij daarbij van een
strijdbaar katholicisme en van een actieve
vlaamsgezindheld.
Hij had zich tot doel gesteld invloed uit te
oefenen op de katholieke jongeren, wat
o.m. bhJkt Uit zijn Brieven aan een Jonge
vnend (1932) en Bneven aan Elckerlyc
(1948), alsook uit zijn medewerking aan
tijdschriften als Jong Dletschland, Storm
en Volk Ook was hij van 1923 tot 1929 secretaris
van het Algemeen Verbond der
Katholieke Boekerijen.
Publiceerde heihgenlevens en reisverhalen
over Noord-Afrika en het Nabije Oosten,
doch vooral novellen en romans. Zijn idealisme
komt op dit gebied het best tot uitIng
In De aarde roept (1936) en Op eigen grond
(1942), waarin de auteur zijn verachting
van het moderne stadsleven uitspreekt en
thema's behandelt zoals de hefde tot de
aarde en de oorspronkelijke goedheid van
de mens
Werken: Sprookjes wt de zomernacht (1924), Knstwan
de godsgezant (1928), r, De wind waalt
(1932), verh, Chelks, pelgnms en rabbIjnen
(1940), relsverh ,Brouwer (1943), geromantiseerde
hlOgr, Vertelsels In Jum (1944), verh, Kromek
der onnozele kinderen (1947), r, Vaarwel,
mIJn vnend (1949), onvolt r
Literatuur: K VERTOMMEN E A, Golfslag (1948), A
DEMEDTS, Dletsche Warande & Belfort (1948), A
BONI, Een silhouet (1950), R DEWACHTER EA,
Kunstenaar Evd H Voorman der Jeugd (1958),
gedenkboek, J UYTTERHOEVEN en E VERSTRAETE
(ed ), Evd H LIer-zondag 4 Jum 1978 (1979),
P J A NUYENS, 'E v d H " m De doden bltJven
leven (1980) [M DUPUlS]
Halmael, Hendrik van
Nederlands toneelschrijver en -speler
(Emmerik 1654-Amsterdam [begr.] 8.6.
1718)
Schreef vele blijspelen In de trant van Bredero
en AsseliJn, o.m. vier KnsplJn-spelen
(1705-1708) onder de zInspreuk 'Purgat et
Ornat', De gevemsde Kwaaker (1708), Het
schijnheilig Weeuwtje (1711), De gestrafte
Pasquyn (1713), De Pnns van Platte
Marry (1713), De bedneger erfgenaam bedrogen
(1714).
Literatuur: J A WORP, 'Plautus op ons tooneel', m
TIJdschr Nederl Taal- en Letterk ,8 (1888)
[M KROJER EN P J VERKRUIJSSE]
HAMELINK
Hamelink, Jacques
Eig. Jacobus Marinus, Nederlands dichter,
prozaschrijver en essayist (Driewegen,
Terneuzen 12.1.1939). Studeerde Nederlandse
taal- en letterkunde te Tilburg en
gaf les, maar leeft sinds 1963 van zijn pen.
Trok met zijn poezie en proza de aandacht
van de groep rond Merlijn, waarin hij
regelmatig publiceerde. Voor de verhalenbundel
Het plantaardig bewmd (1964)
ontvIng hij zowel de Vijverbergprijs als de
Van der Hoogtprijs. Hamelinks verhalen
spelen beschaving en techniek uit tegen de
primitieve natuur. In Ranonkel of de geschledems
van een verzelvmg (1969)
maakt hij gebruik van bijbelse en marxistische
thema's om een apocalyptische sfeer
op te roepen van een naar de ondergang
neigende beschaving, waarin slechts door
de Jeugd nog plaats is voor hoop. Hamelinks
emge dramatische werk, het mysteriespel
De betoverde brUidsnacht (1970),
brengt In gestileerde vorm de onlosmakelijke
verstrengeling van leven en dood. Afdalingen
m de mgewanden (1974) bestaat uit
korte prozastukken, waarin hij een hardop
uitgesproken psychische autobiografie
geeft met afwijZIng van het subjectivisme
en uitmondend in een staat van depersonahsatie.
In dezelfde lijn ligt Een reis door
het demlUrgennJk (1976).
Hamelinks gedichten vertonen dezelfde
thematiek als zijn proza: de mens als vluchtig
verschijnsel tegenover een geologisch
tijdsbesef dat de eeuwigheid en de natuur
omvat (bijv. De eeuwige dag, 1964; Een
koude onrust, 1967). Oudere gronden
(1969) en Geest van spraak en tegenspraak
(1971) voegen daar de thema's van
lediggang en onthechting aan toe. Zijn poëzie
is tegehjk verwoording van zijn poëtica:
het zijnde dient te worden verwoord in suggestief
taalgebruik, maar de ontoereikendheid
van de taal veroorzaakt tevens het
echec van de volmaakte verwoording. De
geslotenheid van Hamelinks proza en poëzie,
waarin de taal zo centraal staat, maakte
hem voor de MerllJn-redacteuren aantrekkelijk
om hun theorie van de interpretatie
aan te demonstreren. Vanaf Stenen voor
mijzelf (1977) wordt zijn poëzie muzikaler
en toegankelijker.
In de essays van De droom van de poeue
(1978) en In een lege kamer een garen
draadje (1980) toont Hamelink zich een
sterk verdediger van de traditionele poezie
tegenover de te simpele poezieopvatting
van de versch avant-garde bewegingen en
247
HAMMENECKER
noteert hij zijn opvattingen over de poëziekritiek.
Werken: Horror vacUi (1966), pr, De rudimentaire
mens (1968), pr ,De boom van Goliath (1973), pr ,
Windwaarts, wortelher (1973), p, WItvelden,
InskrIptIes (1974), p , Hersenopgang (1975), p,
NIemandsgedichten (1976), keuze Uit eigen werk,
Het rif (1979), p, Gehandhaafde verhalen
(1979), pr keuze Uit eigen werk, Responsoria
(1980), p , CeremonIele en partICuliere Madrigalen
(1982), p, Uit een nieuwe Akasha-kronlek
(1983), verh
Literatuur: J J OVERSTEEGEN, In Literair lustrum
1961-1966 (1967), L VAN MARISSING, In 28 Interviews
(1971), MBARTOSIK, 'J H en het gamma
van de nacht', In Nieuw VI TIJdsehr, 30 (1977),
IDEM, 'J H Alle gestalten worden met funktie
bedacht, met funktie verhard', In TlJdschr VU
Brussel, 20 (1979), DimenSie, 5 (1981), J H ·num·
mer, D KROON, 'Omwegen naar een centrum', In
Bzzlletln, 11 (1982-1983) [RED]
Hammeneeker, Jan
Vlaams dichter (Mariekerke-aan-deSchelde
2.10.1878-W estrode-Wolvertem
13.6.1932). Een tijdlang werkzaam als leraar,
daarna kapelaan o.m. te Londerzeel
(1913) en pastoor te Westrode (1927). In
zijn tijd gewaardeerd als schrijver van poeZie,
geestelijk proza en heiligenlevens.
Naast de overheersende godsdienstig-mystieke
inslag, vooral merkbaar in de gedichten
en de twee bundels ColloqUIa, wordt
zijn werk gekenmerkt door Vlaamsvoelendheid
en een voorliefde voor het ScheIdelandschap.
Werken: Verzen (1908), Van Christus' Apostelen
(1913), Zoo zUIVer als een ooge (1918), helhgenl ,
Voor eene Ziel (1922), r, Colloquta I-U (1923,
1929), mystieke besch ,Excubtae (1926), p
Uitgave: Bloemlezing Uit zIJn werk (1934)
Literatuur: J MULS, De krans van laUrier (1945), J
VAN REUSEL, J H (1945), 'J H 1878-1978',
Heemkundig Jaarboek Klein Brabant 1977, 12
(1978), spec nummer, HE MERTENS, 'J H
Eeuwfeest van zIJn geboorte', In 't Vaartland, VI
(1978) [D DE GEEST]
HanIo,Jan
Eig. Johannes Bernardus Maria Rafaël,
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Bandoeng 29.5.1912-Maastricht 16.6.
1969). Debuteerde in 1951 met een traditIOneel,
onopvallend bundeltje Het vreemde
land, maar liet zich in zijn meer officieel
debuut The varmshed - het geverniste
(1952), in de serie De Windroos, van zeer
versch., opmerkelijke kanten zien: experimenteel,
muzikaal, romantisch en humoristisch.
Om deze poëzie werd Hanlo door
de Vijftigers als experimenteel dichter herkend.
Zijn klankgedicht Dote baarde in
248
1954 zoveel opzien dat er zelfs tot In de
Tweede Kamer over geredetwist werd.
Daarna werd het stiller rond de beminnelijke,
schuwe en onafhankelijke dichter, die
ook In zijn proza van een zeer onconventionele
zienSWijze blijk gaf. Vooral de roman
Zonder geluk valt memand van het dak
(1972) IS in zijn mengeling van filosofie,
absurditeit en weergave van ervaringen In
psychiatrische inrichtingen het vermelden
waard. Na zijn dood verschenen nog een
aantal prozageschriften, waarvan de brIevenbundel
Go to the Mosk (1971) en MIJn
benul (1974) een zeer persoonlijk karakter
dragen
Werken: Niet ongelijk (1957), In een gewoon riJtUig
(1966), Moelmer (1967), Hou Je van me altijd
(1975), p , Le moment suprême (1981), pr , Lied
dat Ik van een krankzinnige hoorde (1982), p
Uitgaven: Verzamelde gedichten (1970'), K FENS
(ed ), En die man ben Ik zelf (1973), bloeml
Literatuur: J BERNLEF en K SCHIPPERS, Wat ZIJ
bedoelen (1965), C J E DINAUX, In Gegist Bestek,
dl 3 (1969), J HANLO, 'Achterwaartse bhk op een
uniek sohst', In Kentering, 11,6 (1971), G MIDDAG,
In Kritisch leXICon van de Nederlandstalige
ltt na 1945 (1983), Bzzlletln, 116 (1984), J Hnummer
[R BLOEM]
Harduwijn, Justus de
Ook Harduyn, ZUIdnederlands dichter
(Gent 11.4.1582-0udegem 21.6.1636).
Stamde uit een aristocratische Gentse familie.
Zijn vader François was een humaDlstisch
gevormd man, die in Frankrijk
kennis gemaakt had met de pléiadedichters
en bevriend was met Jan van der Noot.
Studeerde rechten te Leuven (1605 baccalaureus);
In 1607 priester, pastoor van
Oudegem en Mespelare bij Dendermonde;
lid van de rederijkerskamer St. Catharina
te Aalst. In 1613 werden zonder zijn naam
(verborgen In een acrostIchonlofdicht aan
het slot) door G. Caudron sr. De weerlucke
(= wereldlijke) liefden tot Roose-mond
uitgegeven, een bundel wereldlijke liefdespoezie,
geschreven vóór 1605. De HarduwIjn
hanteert hier In navolging van Houwaert,
De Heere en Van der Noot de nieuwe,
renaissancistische versmaat en de petrarklstische
versvormen. Veel van zijn
gedichten zIJn een creatieve imitatio van
pléiadepoezie en van die van Philippe
Desportes. Het cyclische genre, de sonnettenkrans,
voerde De Harduwijn voor het
eerst in de Nederlandse literatuur In.
Op aandrang van de hogere contrareformatOrIsche
geestelijkheid richtte De Harduwijn
zijn dichterschap meer in geestelijke
richtIng. Het resultaat hiervan was de bundel
Goddelzcke lof-sanghen (1620), waarin
een aantal wereldlijke gedichten uit de
Roose-mond-bundel met germge wijzigingen
omgewerkt is tot geestelijke poëzie.
Ook de bundel Den val ende op-stand vanden
conmck ende prophete David (1620)
bevat geestelijke poezie. Verder heeft De
Harduwijn een aantal gelegenheidsgedichten
geschreven en vertalingen vervaardigd,
nl van Hermanus Hugo's Pta deslderla
(GoddellJcke wenschen, 1629, 16452) en
van Cornelius Jansenius' Alexlpharmacum,
dat IS teghen-glft (1630).
De waardering voor het werk van De HarduwlJn
verdwijnt in de tweede helft van de
17de eeuw; in de 19de eeuw wordt hij herontdekt
door Jan Frans Willems en J.M.
Schrant.
Uitgaven: J M SCHRANT (1830), bloem!., R FONCKE
(ed ), De weerllcke liefden (1922), 0 DAMBRE,
(1927 en 1942), bloeml , IDEM (ed ), Den val
ende op-stand vanden conmck ende prophete
DavId (1928), IDEM (ed ), GoddellCke lof-sanghen
(1933), IDEM, De weerllcke liefden (1942),
facs Ultg, IDEM, Alexlpharmacum (1960), IDEM,
De weerhcke liefden (1972'), met bib!., IDEM,
Goddellcke lof-sanghen (1974), bloeml met
blbl
Literatuur: J F WILLEMS, Verhandelmg over de
Nederduytsche tael- en letterkunde, dl 2 (1824), o DAMBRE, De dichter J de H , een bIOgrafische
en letterkundIge studie (1926), E ROMBAUTS,
'J d H 's Goddehcke lof.sanghen als hedboek der
contra-reformatie', m Feestbundel H J van de
Wljer (1944), 0 DAMBRE, De Harduwljns testament
en andere oorkonden Uit het jaar 1636
(1952), IDEM, m Spiegel der Letteren, 2 (1958),5
(1961),7 (1963-1964), 10 (1966-1967), 14 (1972),
L C MICHELS, Fdolog<sche opstellen, dl 4 (1964),
PEL VERKUYL, 'Het eerste Roose-mond-portret
van De Harduyn. creatieve Imitatio?', m Spiegel
der Letteren, 16 (1974), 0 DAMBRE, 'J de H " m
Tljdmgen,l1 (1981-1982), 'Herdenkmg J de H "
m Tijdmgen, 12 (1982-1983), spec nummer
[p J VERKRUIJSSE]
Haren, Onno Zwier van
Noordnederlands dichter (St. Anna Parochie
2.4.1713-Wolvega 2.9.1779). Broer van
WIilem van Haren. Studeerde rechten; vervulde
van 1739-1761 belangrijke generaliteitsfuncties
en was van 1742-1779 grietman
van West-Stellingwerf. Onder zijn
vriend Willem IV en prinses Anna speelde
hij een leidende rol als edelman van de
Friese hofpartij. Werd in 1760 beschuldigd
van incest met twee van zijn dochters en
werd daarom de toegang tot de Staten
Generaal ontzegd. Begint in 1761 een
nieuw leven als landedelman en dichter. In
oktober 1762 wordt over de incestzaak door
het Hof van Friesland het 'non liquet' uitgesproken.
HAREN
Afgezien van een Latijns lijkdicht voor F.
van Grovestins (1731), verscheen zijn eerste
publikatie in 1761: Deductie voor Jr
o Z van Haren [ J ter zyner noodwendige
zuwermge, van de lasterlyke geruchten
en ImputatIen, tegen hem verspreid en
mgebragt In het totaal verschenen er naar
aanleiding van de incestaffaire 90 geschriften
ZIJn literaire debuut is de classicistische
Lykreeden over wylen Syne Hoogheid
W!llem de IV (1766). Het toneelstuk Agon,
sulthan van Bantam behandelt een episode
uit de Nederlandse koloniale geschiedems
van de 17de eeuw, maar is tevens een
apologie voor hemzelf. Het stuk werd in het
Frans vertaald. Het dichtwerk in 20 zangen,
Aan het vaderland (1769), verheerlijkt
het nationaal en godsdienstig vrijheidsideaal
belichaamd in de Geuzen en
Oranje. Het is een eerste aanzet tot het grotere
gedicht De Geusen (1771) dat in 1776
zijn definitieve vorm kreeg als De Geusen
Proeve van een vaderlands eh gedicht Het
IS een cyclus van 24 vaderlands-historische
lierzangen, waarin de nadruk ligt op de
vrijheidsstrijd van de Watergeuzen, maar
waarin ook de intocht van Willem IV in
Amsterdam door Hoop in een droomvisioen
wordt getoond aan Willem van OranJe
te Dillenburg. Het gedicht is opgebouwd
uit strofen van tien viervoetige jambische
verzen. Willem de Eerste, Prms van OranJe,
treurspel m drie bedrijven (1773) is
evenals de Agon een Frans-classicistisch
toneelstuk, gebaseerd op nationaal-historische
stof. Een gelegenheidsblijspel, nl. een
spel ter viering van het tweede eeuwfeest
van de Unie van Utrecht, is Pietje en
AgmetJe, of de doos van Pandorra (1779).
Ook in dit stuk grijpt Van Haren de gelegenheid
aan om te wijzen op de kracht van
het nationale verleden, die volgens hem
werd gevoed door eenvoud en trouw aan de
Oranjes.
Werken: De Herschljmng Lierzang aan Adelhelde
(1776), De landbouw Lierzang (1776), De Vrijheid
Lierzang (1778)
Uitgaven: J DE VRIES, DIchterlijke werken van W
en 0 Z v H, 6 din (1824-1827), J VAN VLOTEN,
Leven en werken van W en 0 Z v H, Friesche
edellUI (1874), HE MOLTZER, Haremana Brieven
van W en 0 Z v H (1876); ASTAKENBURG,
De Geuzen (1943), P VREEKEN, ?zetje en Agmet
je, of de doos van Pandorra (1954), Ge DE
WAARD, Agon, sulthan van Bantam (1968).
Literatuur: C BUSKEN HUET, m Litt Fant en Krit ,
dl VI (1875), H J POLAK, m Studlen (1888), A
VERWEY, Jhr 0 Z v H en Mr W BIlderdIJk
(1895), W M F VAN MANSVELT, '0 Z v H geen
voorlooper van Multatuh', m De G,ds, 84 (1920),
L ENGELBERTS, Een vergeten proces (1925), E
249
HAREN
DU PERRON, Schandaal In Holland (1982'), J J
KALMA, Blblwgrafw betreffende de gebroeders
o Z en W v H (1956), R LERENSTEIN, '0 Z v
H en "Agon, sulthan van Bantam"', In Scenanurn,
2 (1978) [WJC BUITENDIJKENRED]
Haren, Willem van
250
Noordnederlands dichter (Leeuwarden 2l.
2.1710-St. Oedenrode 4.7.1768). Broer van
Onno Zwier van Haren. Stamde uit een
adellijk Fries geslacht, studeerde rechten
en werd in 1728 grietman van Het Bildt, in
1740 lid van de Staten Generaal en in 1747 -
1748 gedeputeerde te velde. Verarmd door
een pachtersoproer en ongelukkig door zIJn
mislukte huwelijk pleegde hij zelfmoord.
In 1741 verscheen zijn eerste belangrijke
gedicht, het epos in twaalf boeken, Gevallen
van Fnso, konmg der Ganganden en
Prastaten, gebaseerd op een sage uit oude
Friese kromeken. Het kan beschouwd worden
als een soort 'vorstenschool', waarm
Van Haren gebruik maakt van Indische
wijsheid, Perzische religiositeit en Romemse
wetgevmg om een pleidooi te houden
voor de deugd, zoals die door vorst en
onderdanen zou dienen te worden nagestreefd.
De tekst werd gecorngeerd door
Van Harens letterkundige vriend Balthazar
Huydecoper In 1758 verscheen een
sterk gewijzigde versie, in tien boeken 'beschaafd'
en 'verschaafd'.
De belangrijkste jaren van zijn dichterschap
waren 1742 en 1743. Als anti-Frans
en prmsgezind staatsman maakte hij de
poezie dienstbaar aan zijn politieke opvattingen.
In 1742 verscheen zijn gedicht
Leomdas, een sleutelgedicht waarin hij het
Nederlandse volk opwekte om Maria Theresia
als komngin van HonganJe de vroeger
beloofde hulp te verlenen. In enkele dagen
werden er dUizenden exemplaren van verkocht
en de schrijver bereikte zijn doel; in
1743 wierven de Staten hulptroepen aan.
Met twee andere gedichten diende het als
toevoeging biJ de Fnso Er verschenen
zoveel lof- en schimpdichten dat er vier
bundels van tezamen 374 bladzijden van
werden samengesteld: De vIer u!tmuntende
ged!gten [ 1 alsmede alle de lofd!gten
dIe voor en tegens dezelve zyn UItgegeven
(1742). In hetzelfde Jaar verscheen zijn
aanklacht tegen een der ergste wandaden
uit de Nederlandse koloniale geschiedenis:
GedIcht op den moord gepleegd aan de
Chmeesen te Batavta den IX Octob Anno
1740 In 1760 verscheen het gedicht Ode
Het menschelyk lee ven, een elegie, waarin
de dichter zIJn rampspoedig leven nog eens
overzag: een der fraaiste 18de-eeuwse classicistische
Nederlandse gedichten.
Uitgaven: J DE VRIES, DlchterhJke werken van W
en 0 Z v H, 6 din (1824-1827), J VAN VLOTEN,
Leven en werken van W en 0 Z v H, Fnesche
edellU! (1874), HE MOLTZER, Haremana Bneven
van W en 0 Z v H (1876); HA ETT, 'De
briefwIsseling tussen W V H en Balth Huydecoper',
In TtJdschr voor Nederl Taal- en Lett , 67
(1950)
Literatuur: J H HALBERTSMA, Het geslacht der Van
Harens Fragmenten (1829), C BUSKEN HUET, In
Lltt Fant en Knt , dl VI (1875), H J POLAK, In
Studlen (1888), De NIJHOFF, 'De StaatsmanDIchter
W V H ',In Nederland, III (1901), H J L
VAN HASELEN, W v H's Gevallen van Fnso
(1922), J J KALMA, Blblwgrafle betreffende de
gebroeders 0 Z en W v H (1956),1 H VAN EE.
GHIlN, Bneven van het DeutzenhofJe (1967)
[w J C BUITENDIJK EN RED]
Harmsen van (der) Beek, Fritzi (ten)
Eig. Frederike Martine, Nederlandse dichteres
en vertelster (Blaricum 28.6.1927).
Haar debuut, Geachte mUIzenpoot (1965),
geeft blijk van een volkomen oorspronkeliJk
talent, dat verbijstering en wanhoop
over het leven Uitdrukt in grillige vertelsels
over kleine voorvallen, met een voortdurend
versprmgende zinsbouw, vol opeenstapelingen
van beelden. In haar tweede
bundel lijkt de normale taal nog meer
opengebroken en de levensangst groter. De
doorbraak in de gewone patronen past zij
ook toe in haar korte prozaschetsen, waarvan
Neerbraak (1969) de treffendste titel
IS. ZIJ vertaalde, veelbetekenend, de sprmgenge,
onconventionele en absurde verhalen
van Henn Mlchaux rond de eeuwige
dupePlume
Voor haar weinig omvangnjke, maar zeer
boeiende werk ontving zij m 1975 de Van
der Hoogtprijs.
Werken: De verdoolde kus (1967); Wat knaagt
(1968), Gewone Plet en andere Plet (1970), Hoender/
ust (1973), Kus of Ik schnJf (1975)
Literatuur: Maatstaf, 24, 7 (1976), F KELK, In Flarden
en raapseIs (1978) [R BLOEM]
Hart, Maarten 't
Ps. Martin Hart, Nederlands schrijver
(Maassluis 25.11.1944). Afkomstig uit
streng gereformeerd milieu. Studeerde biologie
in Leiden, specialiseerde zich als
etholoog en promoveerde op A Study of a
Short Term BehavLOur Cycle (1978), omgewerkt
tot De Stekelbaars (1978).
Aanvankelijk vond zijn literaire werk weinig
weerklank (Stenen voor een ranSUIL,
1971; Ik had een wapenbroeder, 1973).
Meer aandacht kreeg pas de studie Ratten
(1973). Het vrome volk (1975), een bundel
verhalen vol trefzekere typeringen en vakbekwaam
uitgewerkte, soms groteske situaties,
betekende de definitieve bevestiging
van zijn talent (Multatuliprijs 1975).
Daarna volgden de publikaties elkaar snel
op: essays, korte verhalen en romans. Tevens
ontwikkelde hij een grote publicistische
activiteit in dag- en weekbladpers,
getuigend van een meer dan ruime belezenheid,
een grote kennis van klassieke muziek,
en vaak fel polemische instelling
tegen modieus feminisme.
Als romanschrijver staat hij in de realistisch-
psychologische traditie van Van
Oudshoorn, Bordewijk en Vestdijk. Een
voorlopig hoogtepunt vormt het verfilmde
Een vlucht regenwulpen (1978), een analyse
van de eenzaamheid als een door jeugdervarIngen
opgelegd, maar later verkozen
en genoten isolement, het domein waarbinnen
de onbereikbare geliefde, vergeestelijkt,
tot blijvend bezit wordt.
Ofschoon zijn essays een zeer breed terrein
bestrijken en met name die over bewonderde
auteurs mformatief en stimulerend zijn,
IS toch de op eigen vakgebied geïnspireerde
bundel De kntlsche afstand (1976) het
sterkst
Werken: Avondwandelmg (1976), Mammoet op zondag
(1977), verh, Laatste zomernacht (1977),
nov, De som van misverstanden (1978), essays,
Ongewenste zeereis (1979), essays, De aansprekers
(1979), De droomkomngm (1980), De zaterdagvlIegers
(1981), De vrouw bestaat met (1982),
essays, Het eeuwIge moment (1983), essays, De
kroongetUige (1983), r ,Het roer kan nog zesmaal
om (1984), autoblOgr, De hUismeester (1985),
verh
Uitgaven: De dorstige mmnaar en andere verhalen
(1978), Alle verhalen (1982)
Literatuur: J DIEPSTRATEN en SJ KUYPER, mterVIew,
m Het meuwe proza (1978), WAM DE
MOOR, m Jan CampertprijZen 1978 (1978), met
blbl , Bzzlletm, 71 (1979), M 't H -nummer, F
HIDDEMA, Maarten m de ban van Oedlpus (1979),
H DE JONGE, 'De bemodderde wlJsvmger van M 't
H ',m Bulletm, 82 (1980-1981), J DIEPSTRATEN
(ed ), Over M 't H (1981), J GOEDEGEBUURE, m
Kritisch leXicon van de N ederlandstahge la na
1945 (1982), H WERKMAN, Een calvmlst leest M
't H (1982) IJ HUIJNINK]
Harten, Jaap
Eig. Jacobus Cornelis, Nederlands dichter
en prozaschrijver (Blaricum 22.9.1930).
Was werkzaam bij het Letterkundig Museum
en Documentatiecentrum te Den
Haag. Schrijft een enigszins beschouwelijke,
maar toch zintuiglijke lyriek, waaruit in
1980 een keuze onder de titel Plaatselijke
tijd verscheen.
HARTOG
Van zijn verhalend proza is de fascinatie
door het autobiografische en het historisch
nabije verleden de belangrijkste krachtbron.
In dit verband levert vooral de confrontatIe
van de ouderdom met de voorbije
jeugd, zoals in de portretten van grote theaterpersoonlijkheden
als Else Mauhs en Zarah
Leander, een aangrijpend beeld van
menselijke vergeefsheid op. Dat Harten
ook in staat bleek een heel tijdperk in zijn
essentie te evoceren bewees hij met zijn
roman De getatoeeerde Lorelel (1968), die
in soms schokkende beelden het Berlijn
van het Derde Rijk vanuit het gezichtspunt
van de bedreigden tot leven brengt. Later
werk boette duidelijk aan kracht in naarmate
de (autobiografische) actualiteit een
grotere plaats in ging nemen.
Het geobsedeerd zijn door de vergankelijkheid
als bedreiging van jeugd en schoonheid
vormt in zijn hele oeuvre een steeds
weerkerend thema, evenals de kwellende
vraag naar de zin van de oorlogsgruwelen.
In de openhartig beleden homoseksuele
erotiek is invloed van Reve, in de ervaring
van de uiteindelijke zinloosheid van het
leven die van Nescio bespeurbaar.
Werken: StudIO m daglicht (1954), p, Een landhUIS
voor Dante (1956), p , Langs en over de aarde
(1957), p , Bewegmg van het Jaar (1960), p.; Het
spoor van de gele keizer (1962), p ,Operatie montycoat
(1964), pr , Totempaal (1966), pr , Garba
en de broeders Grlmm (1969), pr ; Madame Tussaud
m Berchtesgaden (1972), pr., Wat kan een
manser betalen? (1977), p., De groeten aan Truman
Capote (1977), pr ,De prUim van Mae West
en de kop van Jut (1979)
Uitgave: Plaatselijke tiJd (1980), keuze Uit de
gedIchten
Literatuur: M J G DE JONG, Twmtlg poeZiekrItIeken
(1967'), P DE WISPELAERE, Akt, 18 (1970); B.
Bos, m Maatstaf, 18 (1970-1971); L VAN MARISSING,
28 mtervlews (1971), C ENGELBRECHT,
mtervlews, m Gezegd en geschreven (1979).
IJ HUIJNINK]
Hartog, Henri
Eig. Henri Benjamin, Nederlands prozaschriJver
(Schiedam 1.8.1869-Rotterdam
25.2.1904). Uit eenvoudig milieu. Was
onderwijzer op een volksschool. Schreef in
een gevoelIge stijl bitter gestemde schetsen,
sterk beïnvloed door het naturalisme,
over het leven der armen. Na zijn dood werden
ze gebundeld onder de titel Sjofelen
(1904) door Lodewijk van Deyssel, die ze
ook van een inleiding voorzag. Hartog
schreef verder een verdediging van het
Impressionisme (Een eigenwIJs schnJfster,
1903), in brochurevorm.
Uitgaven: J. NOORDEGRAAF (ed ), Opstellen (1975,
1978'), Brieven aan Van Deyssel (1978) van een
251
HARTOG
mi en aant. voorz door J. NOORDEGRAAF en A
IJZERMAN, IDEM (ed ), Brieven aan Albert Verwey
(1981), 'Eene overeerende taak' kritieken
(1983), van een mi en aant voorz door IDEM.
Literatuur: H HARTOG, m De jonge Gids, I (1897),
autoblOgr ,A VERWEY, 'H H ',inDeXXeEeuw, I
(1904), J DE GRAAF, Le Réveil IIttéralre en Hollande
et Ie naturalisme françals (1938); J NOORDEGRAAF,
De onbekende meester Uit Schiedam
(1974); IDEM en A IJZERMAN, H H schrijver van
zwart Schiedam (1980) [w BLOK]
Hartog, Jan de
Eig. Johannes, Nederlands roman- en toneelschrIjver
(Haarlem 22.4.1914). Voer op
de wilde vaart en was een tijdlang stoker bij
de Amsterdamse havenpolitie. Onder het
ps. F.R. Eckmar - 'verrek maar' - publiceerde
hij enige detectiveverhalen. Zijn
debuut Het hws met de handen (1934) was
een mislukte 'literaire' poging. In 1936 verscheen
Ave Caesar, een sociale roman over
een werkloze zeeman, met sterk autobiografische
inslag. Groot succes had hij met
de Juist voor de Duitse bezetting verschenen
roman van de zeesleepvaart Hollands
Glone (1940), in het Engels vertaald als
Captam Jan (1952). In 1943 ontkwam hij
naar Engeland. Tijdens zijn later verblijf in
de V.St. en elders schreef hij zijn meeste
werken in het Engels, waarna vertalingen
volgden, O.a. The Hospltal (1965; Het Zlekenhws),
The Captam (1966; De kapItem,
1967) en de historische romantrilogie The
Peaceable Kmgdom (1971-1972; Het komnknjk
van de vrede, 1972-1974, bestaande
Uit De kmderen van het licht, Het heILIg
expenment en Het UItverkoren volk). Zijn
veel gelezen werken vonden weinig kritische
waardering. De Hartog heeft enige
malen daartegen geprotesteerd, o.a. in een
inleiding bij een door hem uitgegeven bundel
van Johan C.P. Alberts.
Als toneelschrijver debuteerde hij met De
ondergang van de 'Vnj held', een spel van
zeeslepers (1939). Grote opgang maakte
zijn toneelstuk Schipper naast God (1945),
m 1946 m het Engels opgevoerd onder de
titel The SkIpper Next to God Verder
hadden zijn stukken The Fourposter
(1943; Het hemelbed) en Death of a Rat
(1956) in Londen en New Vork succes. Het
eerste werd in 1952 bekroond als het beste
stuk van het Newyorkse seizoen.
Werken: onder ps Een linkerbeen gezocht (1935),
Spoken te koop (1936), Drie doode dwergen
(1937), Ratten op de trap (1937); De maagd en de
moordenaar (1938), onder eigen naam Oompje
Owadl, verhalen Uit het oude Rusland (1938),
Gods geuzen (1947), Stella (1950), Mary (1951),
252
Thalassa (1951), De kleine Ark (1953),
Scheepspraat (1958), De kunstenaar (1959), De
Inspecteur (1961), Waters of the New World
Houston to Nantucket Drawlngs by Jo Spier
(1961), Herinneringen van een bramzljgertje
(1967), De kinderen (1968), De oorlog van het
lam (1975); De grote brand (1981); Herinneringen
aan Amsterdam (1981)
Literatuur: B STROMAN, m De Nederlandse roman
(1951), M VAN Rooy, m Hollands DIep, 2 {Jan
1976),A VIRULY, mMannen (1980), G REVEEA,
Over J de H (1981) [G H 'S-GRAVESANDE EN RED]
Hasebroek, Johannes Petrus
Ps. Jonathan, Nederlands dichter en
schrijver (Leiden 6.11.1812-Amsterdam
29.3.1896). Familie afkomstig uit FransVlaanderen
(Hazebrouck). Grootouders
van moederszijde de dichters J.P. Kleyn en
Antomette Ockerse; vader apotheker. Studeerde
theologie te Leiden; in 1830 een der
'vrijwillige jagers'. Stichtte met zeven anderen
de 'Rederijkerskamer voor uiterlijke
welSprekendheid binnen Leyden' (vgl.
Klikspaans Studentenleven, n). In 1836
predikant te Heiloo. Met zijn zuster, de
romanschrijfster Elisabeth Johanna ('Editha',
1811-1887) maakte hij de pastorie tot
middelpunt van opgewekt letterkundig leven,
de zgn. 'Kring van Heiloo'. Werkte
mee aan Potgieters De GIds (1837-1839)
met vaak scherpe kritieken, voor diens
almanak Tesselschade (1838) schreef hij
de humoreske De Haarlemsche Courant,
de eersteling van zijn hoofdwerk Waarheid
en droomen door Jonathan (1840). In 1841
kwam het tot een breuk met Potgieter. Als
predikant (Breda, Middelburg, Amsterdam)
behoorde hij tot de ethisch-Irenische
rIchting, nauw verwant met het Reveil.
Na een door De Gids gunstig beoordeelde
bundel Poezy (1836) verscheen er m dichtvorm
mets van zijn hand dat uitkomt
boven proza op flJm. Door het warm religieus
gevoel dat uit WaarheId en droomen
spreekt, vond dit aanvankelijk meer bewondering
dan Beets' Camera Zijn karakteriseringen
ter mleiding van werk van Da
Costa en Potgieter, zijn brieven aan Potgieter
en vooral zijn Een dIchter-album van
vóór honderd jaren De gedachtems aan
Bellamy en ZIjne kunstvnenden nog eens
vermeuwd (1890), een hulde aan de preromantiek,
zijn het vermelden waard.
Werken: Winde-kelken (1859), p, Op de bergen, 2
din (1861-1862), NIeuwe Winde-kelken (1864),
D,cht en ondIcht, 2 din (1874), Sneeuwklokjes
(1878), p, WInterbloemen (1879), p, Vesper
PoeZIe In den avond des levens (1887), Hesperiden
NIeuwe poeZIe In den avond des levens
(1888)
Uitgave: Vmger Gods, wat ZIJt gij groot (1978),
bloeml ,samengest en mgel door A KORTEWEG
en W IDEMA
Literatuur: E J POTGJETER, Kritische studlen, dl I
(1875), C BUSKEN HUET, Lltt Fant en Krlt, dl
x (1880), T H DE BEER, Na eene halve eeuw
(1895); M W MACLAINE PONT, Levensberichten
MIJ der Nederl Lett (1897), J H J WILLEMS,
J PH, BIjdrage tot de kennis van het letterkundig
leven, voorn m de jaren ca 1830-1840 (1939),
bevat de blieven van H aan de GldsredactJe en
Potgieter, A KORTEWEG, '''Maar 't vliegend
vischje heeft zIchzeiven met geschapen" " m Juffrouw
Ida, 8 (1982), M MATHIJSEN (red), De
krmg van Heiloo (1982) lw J C BUITENDIJK]
Hattum, Jacob van
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Wommels 10.2.1900-Amstelveen 19.8.
1981). Onderwijzer te Amsterdam. Behoort
met Hoornik en Den Brabander tot de zgn.
Amsterdamse school (Drie op één perron,
1938), die een reactie was op Forum Zeer
produktief dichter. Hoofdmotieven: scherpe
kritiek op sociale toestanden en op de
onwaarachtige burgermaatschappij, vooral
in anekdotische vorm, vertederde en bittere
herinnering aan zijn Friese jeugd, liefdeslyriek
die afgestemd is op Leopold,
gekwelde fantasie- en angstvoorstellingen.
Daarnaast sprookjes en vertellingen; vaak
ook met een sarcastische inslag.
Werken: Gedichten (1936), De pothoofdplant
(1936), Fnsw non cantat (1938), BIlzenkrUId
(1939), Alleen thUiS (1940), De waterscheldmg
(1941), Oxalls (1941), Sprookjes en vertellmgen
(1942, 1955), Wak en water (1945), p ,De nagels
m het vlees (1945), Een zomer (1946), Mannen en
katten (1947), Tien dlergedwhten (1954), Verzamelde
gedichten (1954), Het hart aan de spIjker
(1954), De liefste gast (1961), p ,De veertjes niet
meegerekend (1965), Vreemd aan het vandaag
(1969), met K LEKKERKERKER en M J G DE
JONG, Loze aren (1970)
Literatuur: TH OEGEMA VAN DER WAL, Van en over
J v H (1969), R HEITE, Trotwaer (1970), M J G
DE JONG, Eén perron maar drie tremen (1970),
IDEM, FliereflUiters apostel (1970), J -W OVEREEM,
Kentermg, xv (1975-1976), M J.G DE JONG,
Kreatief, XII (1978), J W.L MEYER, 'Hermnermgen
aan J v H " m Tirade, 25 (1981)
lp MINDERAA]
Havank
Ps. van Henricus Franciscus van der Kallen,
Nederlands detectiveschrijver (Leeuwarden
19.2.1904-ald. 22.6.1964). Werd
opgeleid tot priester, maar begon al vroeg
te schrijven. Naar het voorbeeld van Conan
Doyles Sherlock Holmes en zijn Nederlandse
voorganger I vans schiep hij in de
'Schaduw' een romanfiguur die in zijn
detectives de hoofdrol speelt. Hij debuteer-
HAVELAAR
de met Het mysterie van Samt-Eustache
(1935), waarin inspecteur Bruno Silvère
van de Parijse Sûreté Nationale de hoofdfiguur
is en diens ondergeschikte Charles
e.M. Carlier, bijgenaamd de 'Schaduw',
nog een soort Watsonrol vervult. Steeds
meer treedt de Schaduw op de voorgrond
en vanaf De Schaduw grijpt m (1940)
wordt hij definitief hoofdfiguur, zozeer dat
de na-oorlogse delen naar deze held de
Schaduw-serie genoemd werden. In tegenstelling
tot zijn voorbeelden hebben de
romans van Havank een lossere opbouwen
is de plot minder strikt of ingenieus.
Werken: Het raadsel van de drie gestalten (1936),
De man Uit de verte (1937), Hoofden op hol
(1939), Polka mazurka (1939), Vier vreemde
Vrienden (1939), De cycloop (1941), De schaduw
IS terug (1946), Het spookslot aan de Lorre
(1947), LIJk halfstok (1948), De versierde bedstee
(1949), Schaduw waarom~ (1949), De weduwe
m de wilgen (1950), Het geheim van de zevende
sleutel (1951), De verkavelde brUidegom (1952),
Dodemans dollars (1955)
Literatuur: J CROSENDAAL, 'Misdaad m Holland',
m J SYMONS, Moord en doodslag (1976)
IGJ VAN BORK]
Havelaar, Just
Eig. Willem Justus, Nederlands prozaschrIjver
en schilder (Rotterdam 12.2.
1880-Amersfoort 3.2.1930). Tekende en
schreef al Jong; reisde veel. Belangrijk is
de kennismakIng met de predikant-schilder
Jacob Nieweg (1912) en met Dirk
Coster (1914). Schreef van 1900-1903IiteraIre
schetsen en opstellen over beeldende
kunst In Jong Holland, daarna in allerlei
tijdschriften en bladen. In 1915 vast criticus
aan de Nieuwe Groene, in 1919 bij Het
Vaderland In 1921 met Dirk Coster oprichter
van De Stem In 1927 lid van de
SDAP; speelde een rol in het religieus socialisme,
vooral In de arbeidersgemeenschap
der Woodbrookers. Ging zijn roeping
steeds meer als schrijver dan als schilder
zien.
Naast opstellen over kunstenaars en hun
apostolaat (o.a. Vmcent van Gogh, 1915;
Rembrandt, 1928) schreef hij een reeks
werken ter verdediging en ontwikkeling
van een religieus humanisme, tegen dogmatisme,
pessimisme en esthetisch narcisme
(bijv. De reltgle der Ziel, 1925; De meuwe
mens, 1928), waarmee hij zowel bewondering
als kritiek opwekte (Van Duinkerken,
Ter Braak). Hij was een intUItief
levensfilosoof en zoeker zonder methodologisch
systeem, moralist op grond van zijn
liefde voor het leven. Schoonheid en goed-
253
HA VERSCHMIDT
heid zijn voor hem onscheidbaar.
Werken: Oud-Hollandse flguurschtlders (1915), De
symboliek der kunst (1918); Auguste Rodln
(1920); Humamsme (1921); Democratie (1921);
Het soclOal conflict In de beeldende kunst (1922),
Het leven en de kunst (1923), Jac van RUisdael
en Melndert Hobbema (1924); De weg tot de werkelijkheid
(1926), Het werk van Frans Masereel
(1930); JorIS Minne (1930), Het portret door de
eeuwen (1930).
Literatuur: 'Ter gedachtenis van J H.', m De Stem
(jUni 1930), K. FENS, m De elgenzlnmgheld van
de literatuur (1964), J C BLOEM, m Ongewild
archief (1977) lp MINDERAA}
Haverschmidt, François
254
PS. Piet Paaltjens, Nederlands dichter en
prozaschrijver (Leeuwarden 14.2.1835-
Schiedam 19.1.1894). Zoon van François
Bekius, predikant te Dantumawoude, het
ideaal van zijn jeugd. Studeerde van 1852
tot 1858 theologie te Leiden en kwam sterk
onder mvloed van de moderne theologen
Scholten en Kuenen. Predikant te Foudgum
en Raard (1859-1862), Den Helder
(1862-1864) en Schiedam (1864-1894).
Zijn zwaarmoedigheid en toenemende twijfel
met betrekkmg tot het geloof gaven aanleiding
tot depressieve periodes, wat na de
dood van zijn vrouw (1891) verergerde en
ten slotte op zelfmoord uitliep.
Haverschmidt was een romanticus, bezield
door religieus idealisme in zijn verhalen en
preken, met humor en satire in zijn poëzie.
Zijn zelfironie steunde op een in de grond
echte gevoeligheid. Las veel Hugo, Schiller,
Dickens en Heine. Als aanhanger van het
modernisme predikte hij een mild praktIsch
christendom. Op l4-jarige leeftijd
schreef hij de satirische werken Barend
Krul, grotesk-komisch gedicht m vier zangen
en een jaar later het Leven en sterven
van Jelle Gal Zijn bevindingen over een
verblijf te Delft in 1851 schrijft hij neer in
Reisverhaal Zijn jeugdwerk is te vinden in
een omvangrijke collectie Haverschmidtiana
in de universiteitsbibliotheek te Leiden.
Debuteerde m de Leidse Studenten-Almanak
(1856, 1857, 1858, 1859) met 'Bloemlezing
uit de dichterlijke nalatenschap van
Plet Paalt jens', een gefingeerde studentenfiguur.
In 1857 verschijnt 'Des zangers mm'
en in 1859 'De drie studentjes', hoogtepunt
van zijn komisch-Ironisch werk, met andere
gedichten in 1867 gebundeld als Sntkken
en Grimlachjes Academische poeue van
P P met portret. In 1876 verzamelde hij
een aantal prozaschetsen, novellen en taferelen
uit zijn jeugd in Famtlle en kenntssen,
late speclmma van de realistischhumoristische
literatuur. In zijn proza ligt
'een weemoed om verloren jeugd'. Zijn
kracht ligt in de parodistische stIjl. Van
versch. zijden is hem ten onrechte het
auteurschap toegeschreven (met Eelco
Verwijs) van het Oera Lmda Bok
Werk: Uit geest en gemoed (1894), preken
Uitgaven: Várt hem (1881), Zweedse vert ,8 nov Uit
Familie en kenmssen, F L A DE JAGHER, Sanglots
et sourlres Poésles de P P (1890), Smkken
en grimlachjes (1944, nieuwe Ultg van 1ste druk),
met mi en verkl van K H DE RAAF; H. VAN STRATEN
(ed ), Nagelaten Smkken van P P PoeZIe en
proza, tekemngen en cUriosa (1961, 1979'), R
NIEUWENHUYS, Smkken en grimlachjes Familie
en kenmssen (1981), IDEM, Ter gelegenheid
van (1981), IDEM, Twee voordrachten (1981),
Steek af naar de diepte (1982), mgel door P VAN
TILBURG, Everlastlngs (1850-1852) (1982), Engelse
vert van de 'Immortellen' Uit Smkken en
grimlachjes, Met gedempte stem (1983), samenst.
R NIEUWENHUYS
Literatuur: Ter gedacht ems aan F H (overdruk Uit
de Schiedamse Courant e a bladen 1894), J
DYSERINCK, F H (P P ) (1908), P H SCHRODER,
Parodieen In de Nederl letterkunde (1932), E
JONGEJAN, De Humor-'cultus' der romantiek In
Nederland (1933), H UYTTERSPORT, Helnrlch
Helne en zIJn Invloed In de Nederl letterk
(1953), SE E SERRAVAN GILSE, De figuur van
F H (1955), E A SERRARENS, De dichter-predikant
F H (1955), J C BRANDT CORSTIUS, 'F H
romanticus van de verloren Jeugd', m Nieuwe
Taalgids, 49 (1956), P. MINDERAA, m Jaarb MIJ
Ned Lett (1960-1961), R NIEUWENHUYS, F H ,
De dominee en zIJn worgengel (1964), W DROP,
'P P als parodist', m Nieuwe Taalgids, WA P
Smltnummer (1968), P VAN ZONNEVELD, 'De
handschnftencollectle "H "van de Maatschappij
der Nederlandse letterkunde te Lelden', m De
Negentiende eeuw, 1 (1977), J MOLENAAR, 'P P "
m Spiegel van bekende Friezen (1978), D.K WIELENGA
JDzN , ' "Het vreesehJk geheim van P P " "
m Almanak van het Corpus StudlOsorum In ac ademlO
Campensl "Fides quadrat Intellectum"
(1980), Bulletin, 9 (1980-1981), F H -nummer
lp MINDERAA EN W J C BUITENDIJK]
Hazeu, Wi(lle)m
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Delft 28.4.1940). Studeerde Nederlands.
Was oprichter en redacteur van Kentermg,
voorzitter van het Nederlandse PEN-centrum,
hoofd van de afdeling drama en
kunstzaken bij de NCRv-televisie, en daarna
redacteur en uitgever.
Debuteerde met de poeziebundel Achterebbe
(1963), waarna de documentatIe Dichter
biJ Achterberg (1965) en de bundel
Dankdag voor het gewas (1966) volgden.
Zijn werk IS overwegend politiek geengageerd,
zoals bijv. de publikatie over het
vooroorlogs fascisme, VroltJk klimaat
(1968, m samenwerking met J. Meijer en H.
Scholten). Ook documentaires als De helm
van aarde (1970), over de Praagse lente, en
DUitse honden bIjten (1972), over het
Duitsland van na wo Il, getuigen daarvan.
ZIjn poëzie ligt op de rand van eenvoudig
proza, waarin de boodschap de poëtica
overheerst (bijv. Bllkschade, 1975).
Werken: Wat met mocht Censuur In Nederland
van 1962-1971 (1972,1982'), Pseudomemen/Auteursnamen
(1976), Een dUif boven PariJs (1978),
Gerrlt Achterberg een blOgra{lsche schets
(1982)
Literatuur: H J CLAEYS, m Wat IS hnks? (1966), H.
BOUSSET, 'H tussen engagement en meuwe romantIek',
m Ons Erfdeel, 16, 5 (1973), H WERKMAN,
mAangekrUIst (1982) IGJ VAN BORK]
Hebbelinek, Georges Frans Albert
Vlaams Journalist (onder ps. Saks) en
romanschrijver (Gent 4.3.1916-ald. 3.10.
1964). Werd later hoofdredacteur van
VoorUit, de Gentse krant van de socialistische
partIj. Tijdens de Duitse bezetting
werd Hebbelinck als verzetslid gearresteerd
en via Breendonk naar Buchenwald
getransporteerd. Een aangrijpende evocatIe
hIervan gaf hij in zijn laatste roman De
trem reed door het dal (1962).
Hebbelinck debuteerde in 1957 met het
kinderverhaal Kroesbol Uit het Zomenwoud,
maar zIjn talent kwam vooral tot
uiting in de oorlogsroman Het meISje m de
kelder (1958). Het centrale probleem van
het geweld keert terug in De rozen van
Kazanhk (1959), het verhaal van een arbeidersstaking,
waann ook revolutionaIre gebeurtemssen
in Bulgarije en epIsoden uit
de Spaanse burgeroorlog worden beschreven.
De journahst (1960), In 1962 door de
redactIe van het NIeuw Vlaams Tljdschnft
met de Arkprijs van het Vrije
Woord bekroond, is nIet alleen Hebbelincks
beste roman, maar werpt ook licht op
zijn vIsIe op het schrijverschap, dat Hebbehnck
vooral zag als een organIsche voortzettIng
van de dagelijkse strijd tegen
socIaal onrecht en geweld, en tegen alles
wat de menselijke waarden wil vernietigen.
Werk: Kent gIJ de zoo van Antwerpen? (1960)
Literatuur: A M DE PAEPE, Leven en werken van
G H (1971) lp VAN AKEN]
Hecke, Firmin (Pieter Félix) van
Vlaams dIchter (Ertvelde 21.11.1884-Gent
29.7.1961). Studeerde een jaar wijsbegeerte
en letteren aan de Rijksuniversiteit van
Gent. TIjdens wo I diende hij in het Engelse
leger. Tot zIJn pensionering om gezond-
HECKE
heidsredenen in 1947 werkte hij op het
minIsterie van openbaar onderwijs.
Het poëtisch oeuvre van Van Hecke is
beperkt: de Verzen (1912) kregen een vermeerderde
herdruk in de GedIchten (1925
en 1936). Na een lange periode van stilzwijgen
publiceerde hij Lazarus (1951). Ondanks
de grote tijdsspanne tussen beide
bundels is er nauwelijks sprake van evolutie:
het zgn. experimentalisme was aan Van
Hecke voorbijgegaan en hij schreef na wo
I1, toen de nieuwe stromingen toch in de
lucht hingen, nog steeds volgens hetzelfde
klassieke stramien als tevoren. Echt geëlaboreerde
poezie heeft Van Hecke niet
gemaakt; hij werd niet gedreven door het
streven naar vormvolmaaktheid, maar gaf
in zijn poezie vooral uiting aan twijfel en
metafysische onrust. Behalve gedichten
schreef Van Hecke twee monografieën,
over Gustave van de Woestljne (1951) en
Jules de Sutter (1958).
Literatuur: K JONCKHEERE, F v H of de vertederde
claSSICUs (1962), mi tot GedIchten, B DECORTE,
F v H (1964), monogr met bloeml ,R VAN DE
MOORTEL, F v H (1980), Oostvlaamse literrure
monogr lp VAN AKEN]
Hecke, Paul Gustave van
Vlaams prozaschrijver en dichter (Gent
27.12.1887-Brussel 23.2.1967). Was achtereenvolgens
toneelregisseur, journalist
en kunstCrIticus. Werkte mee aan versch.
tIJdschriften, o.a. aan De Boomgaard en
Het Roode Zetl Publiceerde het drama De
schoone droom (1911) en onder ps. Johan
Meylander het ophef makende essay Fashwn
(1921), waarIn hij het belang van het
decadentisme voor de Vlaamse cultuur verdedigde.
Na wo I schreef hij vnJ. In het Frans,
gedichten en studies over plastische kunst,
waarin hIJ zich een voorstander van de
moderne stromIngen betoonde. Als medewerker
aan de tijdschriften Sélectwn
(1920-1933) en Slgnaux de France et de
Belglque (1921-1922) en als directeur van
het maandschrift Vanétés (1928-1930)
heeft hij een belangrijke rol gespeeld om
erkenning af te dwingen eerst voor de
expressiOnIstische, daarna voor de surrealistIsche
schilderkunst. Hij organiseerde
talrijke exposities (Saverys, Matisse, Magritte,
Delvaux, Dali, Chagall enz.).
Werken: MIOUSIC (1921), p, Fraîcheur de Parls
(1921), p ,Pour réparer Ie retard et Ie malentendu
(1921), essay, Poèmes (1924), Gustave de
Smet (samen met ELANGUl, 1945), essay, Fnts
van den Berghe (1950), essay
255
HECKER
Literatuur: K VAN DE WOESTIJNE, 'P G v H ',m Verzameld
Werk, VI (1950), J WEISGERBER, m De VI
hteratuur op onbegane wegen Het experiment
van 'De Boomgaard' 1909-1920 (1956), P HAE·
SAERTS, Smt-Martens-Latem (1965)
[A DEMEDTS EN RED]
Heeker, Willem Augustus
Nederlands dichter (Groningen 12.5.1817-
Delft 15.1.1909). Promoveerde in 1839 te
Groningen op De Alclbwdls monbus rebusque
gestIs; 1855 hoogleraar algemene geschiedenis
en Gnekse en Romeinse oudheden.
Katholiek opgevoed, later vrijdenker.
In 1836 gaf hij met enkele vrienden uit:
DIchterluk mengelwerk, vnl. vertalingen
van klassieke en moderne dichters, m 1838
RIetscheutgalmen, eveneens vertalingen,
en in 1839 Wel en wee, zangen der hefde
In het Jaar daarvoor verscheen anoniem het
geruchtmakende Hlppokreen-ontzwavelmg,
een satire op Nederlandse dichters
(o.a. de byronianen Beets en Hasebroek) en
njmelaars, geschreven in alexandrijnen,
die door vorm en inhoud getuigen van zijn
bewondering voor Bilderdijk. Een dergelijk
werk is Quos ego' Hekelrumen door den
auteur der Hlppokreen-ontzwavelmg
(1844); vooral de gelegenheidsdichters en
Potgieter moesten het hierin ontgelden. In
1854 was Jacob van Lennep aan de beurt in
Strafd!cht aan Mr J van Lennep vanwege
diens Tafereelen Uit de geschIedems des
vaderlands Behalve zijn satirisch werk,
dat veelal te grof, te heftig en ongenuanceerd
is, gaf Hecker de Nederlandse H!stonen
van Hooft uit (5 din., 1843-1846) en
een metrische vertaling van Aeschylus'
Prometheus en Orest!e
Werk: De reis by nacht (1842)
Literatuur: H HERMANS, m Gromngsche Volksalmanak
voor het Jaar 1910 (1909); J.H J WIL·
LEMS, m Joh Petrus Hasebroek (1939), WH STA.
VERMAN, 'Een verglssmg van Van Lennep m
1854', m Nieuwe Taalg!ds, 47 (1954)
[w J C BUITENDIJK]
Heekeren, Comelis van
256
Nederlands prozaschrijver (Rotterdam
9.3.1912). Zijn boeken kenmerken zich
door een sterk documentair karakter. In
Het pannetje van Oltemans (1966), zich
afspelend in Nederlands-Indië tijdens de
Japanse overheersing, brengt hij verslag
uit van eigen kampervaringen, waarbij echter
tegelijkertijd in ruime mate gebruik
wordt gemaakt van citaten uit brieven van
en gesprekken met lotgenoten. Deze door
de schrijver zeer geraffineerd gehanteerde
methode wordt eveneens toegepast in Batama
semt. Berltjn (1967), dat een verhelderend
en boeiend mZlCht geeft in de
gebeurtemssen rond de internering van
DUitsers in Nederlands-Indle.
Werken: Helden, hazen en honden, ZUId-Borneo
1942 (1969), Trekkers en blijvers (1980), Vlucht
voor de dood het verhaal van Long Modang
(1981), Uitgerekend (1983)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-IndIsche
spiegel (1978') [G TERMORSHUIZEN]
Heelu, Jan van
Eig. Jan van Leeuwe, Middelnederlands
dichter (2de helft 13de eeuw). Hij beschreef
de slag van W oeringen in 1288 tussen
Brabant en Gelre, half als ridderroman,
half als rijmkroniek. Het werk, dat wordt
voorafgegaan door een geschiedems van
Brabant, bestaat Uit twee delen.
Uitgave: J.F WILLEMS (1836)
Literatuur: P GOUDA QUINT, 'J V H en zIJn Slach
van Woermgen', m Grondslagen voor de b!bllOgrafie
van Gelderland (1910), blbl ,F INGELS, 'J
v H " m De Brabantse folklore (1968), F CLAES,
'J v H " m Spiegel der Letteren, 22 (1980), P DE
RIDDER, 'De ontlUlkmg van het Brabants nationaal
gevoel (1261-1312)', m Brabant (1982).
[J J MAK EN J REYNAERT]
Heemskerck, Johan van
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Amsterdam 1597-'s-Gravenhage 27.2.
1656). Studeerde rechten te Leiden en
Oxford en promoveerde te Bourges. Verbleef
in Italie en Frankrijk, o.a. te Parijs
waar hij logeerde biJ zIJn familielid Hugo de
Groot. Werd advocaat m Den Haag (1625),
schepen van Amsterdam (1627), lid van de
Hoge Raad (1645) en juridisch adviseur
van de Oostindische Compagnie.
Van Heemskercks vroege werk, gepubliceerd
m 1622, Pub Omdu Nasoms Mmnekunst,
mmne-d!chten ende mengel-dIchten,
bevat behalve een vertaling van OVldius'
Ars amatona ook origmele erotIsche
poezie en vertalingen en bewerkingen (imitatIO)
van andere klaSSieken, o.a. Horatius.
In de 2de druk (1626) werd een vertaling
van Ovidius' Remedw amons, de Mmnebaet,
toegevoegd. In de jaren 1625-1636
volgden vertalingen uit Honoré d'Urfé's
Astrée en Philip Sidney's Arcadw, preludes
op Van Heemskercks eigen InlelJdmghe
tot het ontwerp van een Batamsche
Arcadw dat anomem verscheen in 1637.
Deze 'herdersroman' geeft een beschnJvmg
van een tochtje van een aantal Haagse jongelieden
· naar Katwijk, gelardeerd met
breedvoerige betogen. De nog meer Uitgebreide
2de druk verscheen - eveneens anomem
- onder de titel BataUtsche Arcadw
(1647). Deze druk en de vele die volgden,
zIJn overwoekerd door geleerde verhandelingen,
waardoor het werk nauwelijks nog
als 'roman' beschouwd kan worden.
Uitgaven: W P WOLTERS en H C ROGGE (ed),
Batamsche Arcadta (1869), D H SMIT (ed),
lnleydmghe tot het ontwerp van een Batavlsche
ArcadIa (1935), PEL VERKUYL (ed ), lnleydmghe
tot het ontwerp van een Batamsche Arcadta
(1982)
Literatuur: J SCHELTEl\lA, Geschled- en letterkundIg
mengelwerk, dl 3 (1818), D H SMIT, J v H
(1933), RW ZANDVOORT, 'J V H als vertaler en
navolger van Sldney', In NIeuwe Taalg, 37
(1943) [p J VERKRUIJSSE]
Heere, Lucas de
Ook Lucas Derus, ZUIdnederlands dichter
en schilder (Gent 1534-? 29.8.1584). Was
lid van de Gentse rederijkerskamer Jesus
metter balsemblomme. Maakte tijdens een
verblijf In Frankrijk (o.a. Fontainebleau)
kenms met de poezie der Pléiade. Vluchtte
In 1567 naar Engeland, keerde tien Jaar
later weer terug, maar moest in 1584 weer
de wijk nemen; stierf in ballingschap.
Zijn In 1565 verschenen bundel Den hof en
boogaerd der poeswn, mhoudende memgherley
soorten van poetljckeltcke blommen
bevat naast geestelijke ook wereldlijke
poezie, waarm hij Clement Marot navolgde.
Het Franse renaissance vers beheerste
hiJ echter nauwelijks, terwijl veel rederijkerseigenaardigheden
zijn poezie kenmerken.
Zijn 'psalmen zIJn eenvoudiger, vertonen
ook meer samenhang door het ritme.
ZIJ verschenen onder de titel Psalmen
Davlds na d'Ebreeusche waerhett op
de voysen en maten van Clement Marots
Psalmen (1565). Tijdens zijn verblijf m
Engeland schreef De Heere een Beschrtjvmg
van de Bntsche etlanden.
Uitgave: W WATERSCHOOT, Den hof en (1969)
Literatuur: P BLOMMAERT, Levensschets van
L d H (1853), 'Blbhographle', 1D Blblzotheca Belglca
(1901), M RUDELSHEIM, 'L d H ',1D Oud Holland,
XXI (1903), W A P SMIT, Dichters der reformatie
m de 16e eeuw (1939), S J LENSELINK, De
Nederl psalmberIjmmgen m de 16e eeuw van de
Souterliedekens tot Datheen (1959), W J BEC·
KER, 'Zur Dlederlandlschen Kunsthteratur des 16
Jhrhs L dH', 1D SImIOlus, VI (1972-1973), W
WATERSCHOOT, 'Leven en betekeDls van L d H',
1D Meded VI Ac Nederl Taal en Lett (1974),
IDEM, 'L dH ',In NatIOnaal bIOgrafIsch woordenboek,
dl VII (1977), IDEM, 'L d H 1D plano (1577)'
In Jaarb De Fonteme (1976-1977), JA L LAN·
CEE, 'L d H Propagandist 1D dienst van OranJe',
m SpIegel H<stortael, 14 (1979), W VERMEER, 'De
HEERESMA
sonnetten van L d H ',1D SpIegel der Letteren, 21
(1979), D COIGNEAU, 'CalvIDlshsche ht te Gent
tot 1584', In Jaarb De Fonteme (1980-1981), W
WATERSCHOOT, 'LdH 1D Gent', In Jaarb De
Fonteme (1980-1981) [G KUIPER]
Heeresma, Heere
Ps. Johannes de Back, Nederlands dichter
en prozaschrijver (Amsterdam 9.3.1932).
Was redacteur van Soma en medeondertekenaar
van het Mamfest voor de jaren 70
(1970) Debuteerde met de dIchtbundel
Kmderkamer (1954), herdrukt in Eens en
nOOIt weer (1979). In zijn prozadebuut
Bevmd van zaken (1962) stond in alle verhalen
een mm of meer realistische aanpak
voorop, evenals m Een dagje naar het
strand (1962), een buitengewoon beheerst
geschreven analyse van eenzaamheid en
menselijk tekort, gethematiseerd in de alcoholist
Bernard. Het allegorische De UtS
(1963) tendeerde naar een meer surrealistische
kunstopvatting, terwijl Juweeltjes
van waterverf (1965) voor het eerst die
vorm van slapstIckachtige humor te zien
geeft die In vrijwel al zijn latere werk domineert.
Hoogtepunten zIJn Geef dIe mok
eens door, Jet' (1968), Han de WIt gaat m
ontwlkkelmgshulp (1972) en ZwaarmoedIge
verhalen voor bIJ de centrale verwarmmg
(1973).
Door een met veel raffinement tot stand
gebrachte combmatie van slapstick en parodie
tegen de achtergrond van een traditioneel
hoogst serieuze problematiek ontstaat
die speCiale atmosfeer van onbedaarliJke
hilariteit waarmee Heeresma zich bmnen
de Nederlandse literatuur een eigen
plaats veroverd heeft. De uit pessimisme
geboren levenskrItiek blijft grotendeels
verzwegen, maar spreekt in die stilte met
des te lUider stem.
De in magere jaren onder ps. gepubliceerde
'pornografische' romans zijn eerder te beschouwen
als genreparodieën, evenals de
samen met broer Faber geschreven 'spy
specials'.
Werken: De verloedermg van de SWleps (1967),
filmscenarIO, Hip hip hip voor de AntikrIst
(1969), Tenemde m Dublm (1969), detective,
Langs berg en dal klmkt hoorngeschal (1972),
MIjmerIngen naast m'n naazmachme (1975),
Enzge portretten van een mopperkont (1977),
Een hete Ijssalon (1982), verh , Beuk en degel
(1982), Femme (1983), verh
Uitgaven: Deze verzen en gedichten, die poezIe ook
(1974), verzamelbundel, H helemaal (1978),
verz verh, AutobIOgrafisch, 2 din (1983)
Literatuur: T GRAFTDIJK, m Soma, 3 (1971-1972),
257
HEERIKHUIZEN
Interview, G KOMRIJ In Daar .s het gat van de
deur (1974), H DU'ITING (ed ),H H 1 en greep
me ducht.g b'J de keel (1981), R.H. ZUIDINGA,
H H , Een dagje naar het strand (1983), B PEE.
NE, In Knt.sch Lex.con van de Nederlandstahge
ht na 1945 (1984) [J HUIJNINK]
Heerikhuizen, Frederik Willem van
Nederlands dichter en literair historicus
(Enschede 5.8.1910-Velp 18.2.1969). Studeerde
Nederlands te Amsterdam en werd
leraar te Goes en Velp. In 1961 promoveerde
hij op een proefschrift over Het werk
van Arthur van Schendel. Schreef voorts
studies over Rainer Maria Rilke (1946) en
over de romantiek in In het kIelzog van de
romantIek (1948). Van belang IS voorts zijn
omvangrijke bloemlezmg uit de wereldliteratuur
Gestalten der tIjden (2 din, 1951-
1956). Als dichter debuteerde Van HeerikhUIzen
met de bundel Tussen twee zomers
(1936), traditionele stemmingspoezie met
impressionistische trekken. In 1941 verscheen
de bundel De Poort, met het lange
gedicht 'Het lint' over een treinreis. In 1966
bundelde hij de poezie uit de jaren 1961-
1965 in Als de wind ophoudt, waarin
modernere invloeden aanwijsbaar zijn.
Werken: Sp.egel der eeuwen (1949), ht gesch, Z.el
en gedachte, 2 din (1952-1954), bloeml
Literatuur: DAM BINNENDIJK, In Gewikt, gewogen
(1942), IDEM, m Randschnft (1951), S VESTDIJK,
m ZUiverende kromek (1956) [G J VAN BORK]
Heering, Pieter
Nederlands prozaschrijver (EnkhUizen
7.21838-'s-Gravenhage 7.12.1921). Werd
m 1862 Nederlands hervormd predikant te
Steenwijkerwold, van 1868 tot 1881 op
Java. Sloot zich na zijn terugkomst bij de
remonstrantse kerk aan en werd predikant
te Meppel (1883) en 's-Gravenhage (1887).
De herinnermg aan zijn eerste gemeente
bracht hem op Java tot het schrijven van
een aantal schetsen m tijdschriften, gebundeld
in OvertJselsche vertellmgen (1883).
De bundel, die tot de beste Nederlandse
dorpsvertellingen behoort, werd door Jozef
Israèls met drie tekeningen geillustreerd.
Hierop volgde nog de bundel IndIsche
schetsen (1886). Zijn verdere werk is van
theologische aard
Literatuur: G J HEERING, 'Levensbencht van PH',
In Hand v d M'J der Nederl Letterk te Le.den
en Levensber harer afgestorven medeleden
1921-1922 (1922), PA HAAXMAN JR, In memonam
ds P H (1922) [p J MEERTENS]
258
Heeroma, Klaas Hanzen
Ps. Muus Jacobse, Nederlands dichter,
essayist en taalkundige (Hoorn, Terschelling,
13.9.1909-Haren, Gron., 21.11.1972).
Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde
te Leiden, o.a. bij A. Verwey. Promoveerde
in 1935 op Hollandsche dwlectstudIes.
Was hoogleraar te Djakarta (1949-
1952) en te Gromngen (vanaf 1953) voor
Nedersaksische taal- en letterkunde
Werkte van 1936-1948 mee aan het Woordenboek
der Nederlandse taal (WNT). Als
dialectoloog werkte hij mee aan de Atlas
lmguarum Europae van WeiJnen en verzorgde
ook een omstreden uitgave van het
Gruuthuse-handschnft (1966), in het kader
van zIJn voorzitterschap van de MaatschappIJ
der Nederlandse letterkunde.
Heeroma publiceerde zijn poëzie steeds
onder ps. Debuteerde m 1929 m Stemmen
des tIjds met poezIe van protestants-chnsteliJke
signatuur. In zIJn poezIe zocht Jacobse
aanslUiting bij het reveil van Da Costa
en Groen van Prinsterer en bij het tweede
reveil van Kuyper en De Savornin Lohman.
Hij streefde naar een nieuwe beZielde
retonek, dat wil zeggen hij koos voor de traditIOnele
woorden die hij trachtte op te
laden met een meuw chnstelijk elan. Samen
met andere Jong-calvinistische dichters
rekende Jacobse zichzelftot Het dérde
revetl onder welke naam hij m 1934 een
bloemlezing samenstelde. Jacobse was redacteur
van het christelijk letterkundig
tiJdschnft Opwaartsche Wegen en van De
werkplaats.
Tijdens wo II schreef hiJ verzetspoezie, verzameld
in Vuur en wmd (1945) en bekroond
met de Van der Hoogtprijs. ZIJn
medewerking aan een meuwe berijmmg
van de Psalmen (1968) en aan het Ltedboek
voor de kerken (1973) getuigt van zijn dienend
dichterschap. In 1969 ontvmg hij de
Joost van den Vondelpnjs
Werken: Programma (1932), p, De doortocht
(1936), p , Tusschen de bedrijven (1938), p ,Reu·
me (1939), bloeml p, Het bescheiden deel
(1941), p ,Margneten (1943), p ,De Wiekslag van
de vrede (1944), p , Et sub aqua (1944), p, Het
kind (1946), P ,Het andere leven (1946), p , BIJ'
belse gedichten (1946), Het hUisgeZin (1959), p ,
Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende
gebieden (1959), De ontfneslng van Gromngen
(1961), Fonolog.e van het Fries (1961), Bijbelse
gezangen (1962), Der Mensch In seiner Sprache
(1963), Famlhenamen In Drente (1964), Liederen
en gedichten Uit het Gruuthuse-handschnft
(1966), Nader tot een taaltheologie (1967), De
Westfaalse expansie In Nederland (1969), Famlhenamen
In OverIJsel (1972-1973)
Uitgave: M JACOBSE, Het onelnd.ge verlangen
Gedichten en liederen (1982), gekozen en mgel
door A DEN BESTEN
Literatuur: W J C BUITENDIJK, m Op de keper
beschouwd (1951), P J MEERTENS, 'Levensbericht',
m Jaarb MI} Nederl Letterk (1972-
1973), HOOSTERHUIS, 'Jan Wit en M J " m Llterama,
17 (1982-1983) IJ H DE GROOT EN RED]
Hegenscheidt, Alfred
Eig Alfred Fréderic, dichter, essayist en
toneelschrijver, van Duitse komaf (SintJans-
Molenbeek 6.4.1866-Menton, FrankrIJk,
9.2.1964). Na het behalen van de akte
in 1885, was hiJ achtereenvolgens onderwijzer
te Loth (1886-1887) en Brussel (1887-
1895); in 1894 promoveerde hij summa cum
laude op een niet in druk verschenen proefschrift
tot doctor m de natuurwetenschappen;
van 1903 tot 1913 was hij leraar aardrIJkskunde
te Brussel, vervolgens werd hij
als docent aan de Umversité Libre de
Bruxelles aangesteld, welke aanstelling m
1919 omgezet werd in een gewoon hoogleraarschap
(tot 1936). Als lid (vanaf 1887)
van het Brusselse dlcht- en kunstgenootschap
De Distel behoorde hij reeds vroeg
tot de vrIendenkring van de stichters van
Van Nu en Straks, waarIn zijn eerste biJdragen
verschenen. Met het programmatische
essay Rythmus (1894) leverde hij na
Vermeylen en Van Langendonck een van
de hteraIre manifesten waarmee de heterogene
Van Nu en Straks-groep tot een coherent
en dynamisch geheel kon uitgroeien.
In tegenstelling met de esthetica van De
N!euwe G!ds was dat een pleidoOI voor een
organisch uit de dichter groeiende, levensechte
kunst die dicht bij het volk zou staan
en mee zou helpen aan de verdere 'menschwordIng'.
Als dichter schreef hij eerder uit een psychische
noodzaak dan vanuit een beeldende
en vormgevende scheppIngsdrang. Uit
zIJn belangrijkste poehsche werk, de sonnettencyclus
Muuek en leven (1894),
bhJkt dat de muziek zIJn belangrijkste
Inspiratiebron was: bij Wagner, Schumann,
Beethoven, Gluck en Bach vond hij
een mUZikaal pendant voor zijn gemoedstoestanden.
Vooral de Wagnergedichten
ZIJn merkwaardige literaire documenten
die getuigen van de Internationale Wagnermode
In de Nederlandse literatuur van het
fin-de-slècle. Het besef van zijn gemis aan
beeldend creatief vermogen bracht Hegenscheidt
op aangrijpende wijze tot uiting in
ZIJn In 1896 In Van Nu en Straks gepubliceerde
'Onmacht-gedichten'.
Behalve uitvoerige kritische opstellen over
HEINSlUS
de wagneriaanse Franse componist Vincent
d'Indy (1897), over Lenteleven van
Streuvels (1902) en over de poëzie van Van
Langendonck en Lambrecht Lambrechts
(1901), verwierf hij blijvende faam met zijn
lyrisch drama Starkadd dat integraal in
Van Nu en Straks werd opgenomen (1897,
In boekvorm 1898). Stof uit het Deense
skaldenverhaal van Saxo Grammaticus bewerkte
hij tot een psychologisch drama van
epische grootheid en hoge muzikaliteit,
dUidelijke remimscenties aan de wagnerlaanse,
shakespeariaanse en goethiaanse
kunst- en levensopvattingen. De romantisch-
herOlsche vrijheidsdrang vond enthOUSiaste
weerklank in de Van Nu en
Straks-generatie, zodat de officiële miskenning
door de Jury voor de Driejaarhjksche
StaatsprIjs voor Tooneel in 1898 en de
scherpe kritiek van Albert Verwey aanleiding
gaven tot felle polemieken. Hoewel
Starkadd vooral een leesdrama is, werd het
nog herhaaldelijk opgevoerd tot in 1966.
Van 1903 tot 1906 was Hegenscheidt redacteur
van het tijdschrift Vlaanderen, doch
sedertdien wijdde hij zich nagenoeg uitsluitend
aan wetenschappelijke studies. Zijn
laatste literaire bijdrage verscheen in de
tweede Jaargang (1911) van het tijdschrift
De Boomgaard.
Uitgave: M GILLIAMS en M RUITEN (ed ), Prosper
van Langendonck Gedichten AH Starkadd
Drama (1939)
Literatuur: A VERMEYLEN, Verzamelde opstellen, I
(1904), J DWELSHAUVERS, 'A H en de Vlaamsche
Bewegmg', m Ontwakmg (1907), E. DE BOM, Het
levende Vlaanderen (1917). L MONTEYNE, Kritische
bijdragen over tooneel (1926), J. VAN HOECK,
A H (1966), R VERVLIET, Leven met een schriJver
BIOgrafie van A H volgens de memoires van
Madeieme Hegenscheldt-Heyman en met editie
van onuitgegeven documenten (1977), L SIMONS,
'H , of De bIOgrafie van een schriJver', m Ons Erfdeel,
21 (1978) IR VERVLIET]
Heinsius, Daniel
Ook Theocritus a Ganda of Janus Philodusus,
Noordnederlands dichter, filoloog en
historicus (Gent 9.6.1580-Leiden 25.2.
1655). Bijgenaamd 'De Gentsche nachtegaal'.
Na hun vlucht uit Gent m 1583 en
omzwervmgen door Engeland, Holland en
Zeeland, vestigden Heinsius' ouders zich
tenslotte In Vlissingen, waar Heinsius de
Latijnse school doorliep. Daarna liet zijn
vader hem In Franeker rechten studeren,
maar HeInsius voelde zich het meest aangetrokken
tot de studie der klassieke letteren
en NeolatiJnse dichtkunst. Vanaf 1598
studerend te Lelden, trok hij de aandacht
259
HEINSIUS
260
van Marnix, Janus Dousa en J.J. Scahger.
Sedert 1602 gaf Heinsius aan de Leidse
universiteit college, in 1603 werd hij buitengewoon
hoogleraar poetica, m 1605
Grieks en na Scaligers dood (1609) gewoon
hoogleraar. Ook was Heinsius (vanaf 1607)
universIteitsbibliothecaris. Later kreeg hij
nog een aantal vererende benoemmgen,
o.a. tot geschiedschrijver van Gustaaf
Adolf, konmg van Zweden (1618) en van de
Staten-Generaal (1627). Op de synode van
1618-1619 was hiJ secretaris van de gevolmachtigden
der Staten-Generaal Later
raakte HemslUS hoe langer hoe meer in een
algemene conflictsituatie, en haalde zich
veel vijandschap op de hals: op het gebied
van de dichtkunst (toepassing van mythologie),
de theologie (zijn contraremonstrants
standpunt, o.a door Barlaeus en
Vossius aangevallen), de bIjbelinterpretatIe
(zijn Sacrarum exercltatlOnum ad Novum
Testamentum ltbrt XX, 1636, geattaqueerd
door zijn Leidse collega ClaudlUs
SalmaslUs).
Ca 1600 werkte Hemsius veel samen met
Hugo de Groot; beiden speelden een belangrijke
rol biJ de opkomst van de senecaanse
tragedie, die veld won ten koste van
het 16de-eeuwse drama, waarin met verandermg
van thematiek Plautus' en Terentius'
blijspelen werden nagevolgd. Zo verschenen
in 1603 GrotlUS' Adamus exul, en
in 1602 HeinslUs' Aurtacus, swe ltbertas
saucta, handelend over de dood van Willem
van Oranje; een levendig en toen veelgeprezen
stuk. De Herodes mfantlclda
(1632) is veel bezadigder van toon. Het lokte
kritiek uit wegens het gebruik van klassieke
mythologie. Een polemiek ontstond
met de Franse geleerde J.L. Guez de Balzac
en ook Salmasius mengde zich in deze
strijd. Hemsius' beide toneelstukken zijn
het sterkst in hun lYrische onderdelen, de
koorzangen.
HeinslUs leidde omstreeks 1602 de aanvallen
die een aantal jonge vereerders van
Janus Dousa ondernam op de histOriCUS
P.C. Bockenberg. Zichzelf Janus Philodusus
noemend gaf hij in 1602, in een 'ResponslO'
aan Bockenberg, onder de titel
Lusus varlOrum een aantal satirische, zeer
venijnige Latijnse gedichten van zichzelf
en anderen (Grotius en Scriverius) Uit, die
m gedurfdheid voor Martialis' epigrammen
weinig onderdoen.
Veel opgang maakte HeinslUs met zijn erotische
lyriek, waarin duidelijk een ontwikkelingsgang
is waar te nemen. De Eleglarum
ltbrt III MonobiblIOs Sylvae, m qUibus
varta (1603) zijn luchtig van toon, vmden
hun aanleiding m het gewone leven en
geven Ultdrukkmg aan een waarachtig gevoel
De m 1606 toegevoegde verzen (het
geheel onder de titel Poemata, waaraan m
de druk van 1640 de Poemata graeca werden
toegevoegd) behelzen 'liefdessofistiek',
maar m 1610 IS HemslUS, als hij aan bewerkmgen
van zijn vroegere verzen nIeuwe
toevoegt, teruggekeerd tot zUiverder poeZie,
en geeft tevens blijk van een grotere
taalbeheersing. De technische volmaaktheid
m deze periode staat tegenover het
Jeugdig vuur der eerste verzen HemslUS'
gelegenheidsgedichten, vooral zIJn dodenklachten
over Dousa, LIpSlUS en Scaliger,
oogstten veel biJval, evenals m 1621 zijn
leerdicht in vier boeken De contemptu
mortls Zijn redevoermgen werden uitgegeven
m 1612 (OratlOnes, 16572 , definitieve
Ultg. door zijn zoon Nlcolaas). Door zijn
Nederlandse gedichten heeft hij de Nederlandse
poezie gestimuleerd tot vernIeuwing
m de geest der humanIstische Neolatijnse
en renaissancistische Franse letteren. Dat
een wereldvermaard geleerde gelijk HeinSlUS
Zich verwaardigde m het Nederlands te
dichten, IS voor de ontwikkelmg van de
Nederlandse poezIe m de gouden eeuw van
het grootste belang geweest. Dit werd reeds
opgemerkt door HemslUS' vriend Petrus
SCrIverIus, die de Nederduytsche poemata
voor HemslUS heeft uitgegeven (1616; sedert
1622 opgenomen achter de Uitgaven
van de Lofsanck van Jesus Chrtstus).
Hemsius schreef o.a. erotische emblematiek.
De bundel Quaerts qUid Slt amor, met
Latijnse en Nederlandse poeZIe, verscheen
m 1601; latere drukken hebben als titel
Emblemata amatorta en Afbeeldmgen van
mmne In de druk van 1613 IS Het ambacht
van Cupido toegevoegd. In 1606 verscheen
de Spiegel van de doorluchtige vrouwen.
De m zware alexandrijnen geschreven bijschriften
hebben meestal een elegische
toon; naar petrarclstIsche trant staat de
geliefde afWijzend tegenover de dichter en
IS ze hem bijna tot vijandin.
Ook m zijn natIOnale lofzangen, o.a. op de
dood van Jacob van Heemskerk, toont
Hemsius Zich, ondanks barokke gezwollenheid
en klaSSieke opsmuk, waarachtig dichter
en warmvoelend vaderlander. De
vastenavondzang Hymnus of lofsanck van
Bacchus (1614) IS door Ronsards Hymne
de Bacchus gemspIreerd. Het IS een verheerlIJkmg
van de wijn, maar tevens een
leerdicht, waarin Heinsius zijn geleerdheid
breed ten toon spreidt Het gedicht verscheen
In 1616 In de Nederduytsche poemata,
voorzien van een mythologisch commentaar
door Scriverius. Deze gaf ook een
theologisch commentaar bij de Lofsanck
van Jesus Chnstus, in 1615 geschreven
naar het voorbeeld van Du Bartas' La sepmarne,
en In 1616 afzonderlijk uitgegeven.
In dit werk zijn een grote, vooral klassiek
georiënteerde geleerdheid, een vernuftig
paradoxenspel en een driftig ritme de middelen,
waarvan Heinsius zich bedient om
een strlJdbaar-calvimstische overtuiging
tot uitdrukking te brengen, waarbij het
accent meer ligt op de majesteit dan op de
liefde Gods. Met deze meeslepende hymne
vooral is HeinslUs de grondlegger geweest
van een Nederlandse religieuze barokke
dichtkunst, waaraan Revius en Vondel
hebben voortgebouwd.
Grote Invloed heeft Heinsius ook gehad als
literair-theoreticus. Als zodanig gold hij in
Frankrijk als een van de voornaamste autoriteiten.
Hij dankte dit voor een deel aan
zijn vertaling van Aristoteles' De poetlca in
het Latijn en zijn daaraan toegevoegde,
erop gegronde, dramaturgie De tragoedwe
constltutwne (1611). Invloed van Heinsius
vertoont ook M. Opitz' theoretische geschrift
Buch von der deutschen Poeterey
(1624), terwijl Ben Jonson, Milton en Dryden
hem eveneens blijken te kennen. Zijn
NeolatiJnse gedichten vonden ook in
Frankrijk en Zweden veel navolging.
Werken: lam Phdodu .. , Petn Phdomu., Ft/n, Antonu
Tragqctom Nep adversus nuperum Petrt
Corneltssonu Bockenbergu sCrtptum pro lano
Dousa NordoVLco Dommo responsw Item Lusus
varlOrum m Tragoram cognomento Brasslcam
Omma cum glossIs SUIS lam recens edlta (1602),
D,ssertatzo de Nonm Dwnyslacis (1610), L Annael
Senecae et alzorum Tragoedlae serw emendatae
(1611), Artstotelts de poetlca ltber Damel
HemslUs recensUit Accedlt elUsdem De Tragoedlae
constltutwne liber (1611, 1643'); Satlrae
duae (1617), Rerum ad Sylvam Ducis anno 1629
gestarum hlstorla (1631)
Uitgaven: L PH RANK, J D P W ARNERS en F L
ZWAAN (ed ), Bacchus en Chrtstus Twee lofzangen
van D H (1965), H DE LA FONTAINE VERWEY
(ed ), Thronus Cupldmls Verzamelmg van emblemata
en gedIChten door G A Bredero, J van
den Vondel, Roemer Visscher, DH en Ronsard
(1968), C N SMITH (ed.), Emblemata amatorla
1608 (1973), A K H MOERMAN, 'Spiegel van de
doorluchtige vrouwen', In DH zIJn 'spiegel' en
splegelmg m de IIteratuurgeschledschrtJvmg
(1974)
Literatuur: J MEURSlUS, Illustrts Academla Lugd -
Batava (1613, 1614', 1625'), met autob en blbl ,
CLAUDIUS SALMASIUS, Ad AegldlUm MenaglUm
epIstola super Herode mfantlclda et Censura
HEINSlUS
Baisacl (1644), P HOFMAN PEERLKAMP, Liber de
VIta, doctrina et facultate Nederlandorum qUI
carmma latma composuerunt (1838'); A G VAN
HAMEL, Zeventlende-eeuwsche opvattmgen en
theorteen over litteratuur m Nederland (1918,
1973'), WA P SMIT, De d,chter RevlUs (1928,
1975'), met blbl , GELLINGER, Geschlchte der
neulatelmschen Lyrtk m den Nlederlanden
(1933), D J H TER HORST, D H (1934), met blbl ,
G A VAN Es, Barokke lyrtek van protestantsche
dIchters m de 17e eeuw (1946), EG KERN, The
lnfluence of Hand VOSSlUS upon French Dramatlc
Theory (1949), P J MEERTENS, 'De Groot
en H en hun Zeeuwsche Vrienden', In Archief
Zeeuwsch Genootschap 1949-1950 (1950), BA
VERMASEREN, 'P C Bockenberg (1548-1617), hiStorieschriJver
der Staten van Holland', m BIJdr
en Meded Utrechtsch Hlst Genootschap, 70
(1956), M SZYROCKI, Martin OPltZ (1956), W L
GRANT, Neolatln Llterature and the Pastoral
(1965), A SCHONE, Emblematik und Drama Im
Zeltalter des Barock (1968'), P R SELLIN, DH
and Stuart England (1968), met blbl ; S F WITSTEIN,
Funeraire poeue In de Nederlandse renaissance
(1969), J LANDWEHR, 'De Gentse hefdesembleemdichters
en D P Pers', In TlJdschr
Nederl Taal- en Letterk ,85 (1969), R BREUGELMANS,
'Quaerls qUid slt amor', In Quaerendo, 3
(1973), met blbl, L FORSTER, 'The Date of
"Quaerls qUid Sit amor?" " In Idem, 4 (1974),
A K H MOERMAN, DH zIJn 'spiegel' en spiegeling
In de ltteratuurgeschledschrtJvmg (1974),
RE 0 EKKART, 'Iconografie van D.H.', In Jaarb
Centraal Bureau Geneal, 28 (1974), J H. METER,
De ltteralre theoneen van DH (1975), K. PORTEMAN,
Inleiding tot de Nederlandse emblematalIteratuur
(1977), B BECKER-CANTARINO, DH
(1978), H DE LA FONTAINE VERWEY, 'Wlllem
Jansz en de Nederlandse emblematiek I DH
als Nederlands dichter, 11 De Thronus Cupldlms',
In Uit de wereld van het boek, dl 3 (1979),
EK GROOTES, 'Hooft en H.', m Uyt liefde
geschreven, studIes over Hooft 1581-1981
(1981) [G KUIPER EN P J VERKRUIJSSE]
Heinsius jr., Nicolaas
Noordnederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
1656-Culemborg begraven 12.1.
1718). Zoon van de filoloog Nicolaas HeinSIUS
en kleinzoon van de dichter Daniël
Heinsius. Op Jonge leeftijd gepromoveerd
In de medicijnen; wegens moord in 1677 uit
het land gevlucht. Na omzwervingen door
Frankrijk, !talie (waar hij katholiek werd)
en Duitsland werd hij lijfarts van koningin
Christina van Zweden (tot ca 1687) en van
de keurvorst van Brandenburg. Sinds 1695
woonde hij in de vrijstad Culemborg.
Heinsius is de auteur van de meest geslaagde
Nederlandse schelmenroman, Den vermakelyken
avantuner (1695; tien herdrukken
tot 1756), waarin behalve ontleningen
aan Sorel en Scarron eigen picareske
ervaringen verwerkt zijn. Door de parodierende
stiJl IS het werk leesbaar gebleven.
261
HELDERENBERG
Het IS ook vertaald m het Duits, Engels,
Frans en Italiaans, nagevolgd door o.a. P.L.
Kersteman (1754) en bewerkt door C.J.
Kelk (1955). Heinsius' andere schelmenroman,
Don Clarazel de Gontarnos (1697),
heeft slechts één herdruk beleefd (1712).
Als voorbereiding op zijn picareske romans
had hij Scarrons Le roman comlque vertaald:
De kluchttge roman (1678).
Uitgaven: J TEN BRINK (ed), Den vermakelyken
avanturler (1896), bloeml, H J SMEDING (ed.),
Drie verhalen wt Den vermakelycken avanturler
(1938)
Literatuur: J TEN BRINK, Dr N H Jr (1885), J H
SCHOL TE, Een letterkundige overgangsvorm omstreeks
1700 (1912), J. TEN BRINK, Romans In
proza (1920), D REICHARDT, Von Quevedos 'Buscon'
zum deutschen 'Avanturler' (1970), D Buy.
LE, 'De vermakehJke avonturier', In TIJdschr
Vrije Unwemtelt Brussel, 15 (1972-1973), H
VAN GORP, Inleiding tot de picareske verhaalkunst
(1978) [p J VERKRUIJSSE]
Helderenberg, Gery
Ps. van Hubert Buyle, Vlaams dichter
(Nleuwkerken-Waas 18.1.1891-Lede 9.12.
1979). Was rector van de Zwartzusters en
de O.L. Vrouweklimek te Aalst. In 1975
bekroond met de Dnejaarlijkse StaatsPrijs.
Schreef vnJ. religieuze poezIe die, traditioneel
van vormgeving en aanvankelijk bemvloed
door de Tachtigers, later door het
humanitair expressionisme, na 1950 evolueerde
tot een meer manieristische en
erudiete, sterk doorleefde zeggmg.
Werken: Dodendans (1937), Het gasthws (1938),
Omdat Ik u bemin (1951), Emblematlca blbllca
(1953), TrIOmf van de dood (1955), Liefde en
dood (1961), bloeml , Nacht der symbolen Contrapuntische
varwtles (1973), Antiquariaat
(1975)
Uitgave: Verzamelde gedIChten (1978)
Literatuur: P THOMAS, 'G H ',In Nieuwe Stemmen,
XVII (1961), met blbl ; IDEM, 'G H " In Dletsche
Warande & Belfort, 121 (1976), F CROMBEZ,
'G H " In Eigen, 4 (1981) [D DE GEEST]
Hellinga, Gerben (Wytzes)
262
Nederlands prozaschrijver (Samedan,
Zwitserland, 29.12.1937). Volgde in Wenen
een toneelopleiding aan het Max Reinhardt-
Semmar. Werkte voor radio, TV en
film Schreef onder ps. Hellinger de Sid
Stefan-thrillertrilogle Dollars (1966), Messen
(1966) en Vlammen (1967), herdrukt
als de Helhnger-Ommbus Met Lekker
blijven hggen maffen (1968), theater voor
kinderen, maakte hIJ zijn debuut als toneelschrijver.
In 1969 volgde AJax-Feyenoord.
Een ongekend succes beleefde
Kees de Jongen (1970), een poetiserende,
dramatisch zeer geslaagde bewerking van
Theo Thijssens roman. Ontvmg de Henriette
Roland Holstprijs (1970) voor zijn
toneelwerk. Mensch, durf te leven (1979)
biedt een beeld van het Hollandse cabaretIeven
in de jaren twintig door een antichronologische
reconstructie van de gebeurtemssen
die leidden tot de gewelddadige
dood van Jean-LoUis PisUIsse.
Werk: Drie theaterstukken (1979), De 11ft, naar het
filmscenarIO van D MAAS (1983)
Literatuur: C TINDEMANS, 'Bomans en H " In Streven,
33 (1979-1980) IJ HUIJNINKj
Helman, Albert
Ps van Lou LIChtveld, Nederlands prozaschriJver
(Paramaribo 7.11.1903). Zoon
van een Westindisch gouvernementsambtenaar.
Kwam in 1921 naar Nederland, was
korte tijd onderwijzer, orgamst en muziekcriticus,
daarna Journalist. Sloot zich aanvankelijk
aan bij de Jong-katholieke schrijvers
rond De Gemeenschap, doch brak
later met kerk en geloof. Maakte veel reizen,
verbleef tussen 1932 en 1938 vnJ. m
Spanje waar hiJ tijdens de burgeroorlog de
partij der republikeinen koos. Bevond zich
tijdens wo II weer m Nederland, nam deel
aan het (kunstenaars)verzet. Keerde in
1949 naar Suriname terug, was daar tot
1951 mmister van onderWijs; bekleedde
daarna versch. hoge ambtelijke en diplomatieke
functies.
LIchtveld debuteerde met gedichten (De
glorende dag, 1922), doch vestigde zijn
reputatie toen hij m 1926 onder ps. ZUidZUid-
West publiceerde, dat hermneringen
geeft aan zIJn geboorteland. De auteur
beschrijft de sfeer van de stad, het gezin en
het binnenland, waarna hij met de reis naar
Europa de weg naar de volwassenheid
begint. Ook de eerder geschreven, m 1928
gepubliceerde novelle MIJn aap schreIt is
een afscheid van de Jeugd. Na een bundel
korte, ongelijkwaardige verhalen (Hart
zonder land, 1929) verscheen m 1931 zijn
eerste roman, De sttlle plantage. HIJ beschnjft
hierm de gebeurtemssen op een
plantage in de West en vooral de conflictsituaties
die ontstaan tussen de idealistisch
ingestelde, humane hoofdpersoon en de
slavenopzichter. In De laaiende sttlte
(1952) heeft de schrijver de geschiedems
op me uw verteld naar de optekeningen in
een dagboek van een der vrouwelijke
hoofdfiguren Uit De sttlle plantage
Het omvangrijke Waarom met (1933)
opende een nieuwe episode in zijn werk, dat
een meer uitgesproken sociale strekking
kreeg. Het als psychologische roman bedoelde
Orkaan biJ nacht (1934), het relaas
van een korte, onstuimige huwelijksvakantie,
vond wemig bijval van de zijde der kritiek.
Met De dolle dictator (1935) sloeg
Helman de weg in van de populaire avonturenroman,
in welk genre hij zijn grootste
succes behaalde met De rancho der X
mystenes (1941), een reeks verhalen met
randvertelhng, later voortgezet met Afdalmg
m de vulkaan (1949). De soberheid van
zijn vroeger werk is aanwezig in 's Menschen
heen- en terugweg (1937), een symbolisch
tweelUik over de zin van het bestaan.
Door zijn bedrijvigheid op andere gebieden
nam zijn hteraire produktiviteit af. Het
meest de aandacht trok naast De laaiende
stilte de psychologische roman De medemmnaars
(1953), over de verhouding van
een jonge man en een ervaren vrouw. Onder
eigen naam pubhceerde Lichtveld o.a. enkele
pianocomposities, verhandelingen
over filmkunst, een beschouwing over de
Spaanse burgeroorlog (De sfmx van
Spanje, 1937) en een studie over de roman
(Leef dUizend levens, 1941). In 1977 verscheen
Facetten van de Sunnaamse samenlevmg
Werken: Seremtas (1930), Het euvel Gods (1932),
Ratten (1936), Het vergeten gezicht (1939), TeutonenspIegel
(1946), Kleine kosmologIe (1947),
Ommbus (1947), MIJn aap lacht (1953), Spokendans
(1954); Vnend Pleter het levensavontuur
van P!eter van der Meer de Walcheren (1980),
AanslUIting gemIst (1981), Avonturen aan de
Wilde Kust (1982), SemI-finale (1982), p ,De foltenng
van Eldorado (1983), Waar IS VnJ dag
gebleven (1983)
Uitgaven: Verzamelde gedIchten (1979), Verhalend
proza (1980-1982)
Literatuur: M NORD, A H (1949), J H ADHIN, Lou
Llchtveld-Albert Helman, Een representatieve
bibliografIe (1962), J FLORQUIN, mtervlew, m Ten
hUIze van ,14 (1978), Tony van Verre ontmoet
Albert Helman (1980), P DE BOER, m Kntlsch
leXicon van de Nederlandstalige la na
1945 (1982), W M ROGGEMAN, mtervlew, m BeroepsgeheIm,
dl 4 (1983) IG W HUYGENS]
Helmers, Jan Frederik
Noordnederlands dichter (Amsterdam
7.3.1767-ald. 26.2.1813). Welgesteld handelaar
m bouwmateriaal; wijdde zich al op
Jeugdige leeftijd aan de poëzie en werd
vooral bekend door zijn groots opgezet
episch-lyrisch gedicht in zes zangen. De
Hollandsche natie (1812), dat hem, ook na
besnoeimg door de Franse censuur, moei-
HELVETIUS VAN DEN BERGH
lijkheden bezorgde, zodat alleen zijn dood
hem voor gevangenneming behoedde.
Reeds met de ode De nacht (1788) en met
Socrates (1790) verwierf hij faam. Zijn in
1809-1810 in twee bundels verschenen Gedichten
bevestigden zijn roem: Bilderdijk
beschouwde hem als zijn opvolger.
Uit zijn werk spreekt duidelijk bewondering
voor de verlichting (hij vereerde VoltaIre)
en liefde voor het culturele verleden
van zijn land. Zijn poëzie klinkt hol en retorisch,
met een klank van zelfoverschatting,
maar liep door haar thema's vooruit op de
nationale romantiek.
Werken: BespIegeling, dichtstuk (1788), Dinomaché
of de verlOSSing van Athene (1798), Over de
oneindIge volmaakbaarheId der menschehJke
natuur LIerzang (1802)
Uitgaven: M C VAN HALL, C LOOTS en H H KLIJN
(ed ), Nagelaten gedIchten, 2 din. (1814-1815),
De Hollandsche natIe (1883), met mi en aant.
door A W STELWAGEN
Literatuur: F BEZEMER SR, 'De Hollandsche Natie',
m NIeuws UIt oude boeken (1907); J KOOPMANS,
'J F H " m NIeuwe Taalg , 7 (1913), J HAANTJES
'J F H en de Hollandsche Natie', m/dem, (1946),
W ZAAL, 'De dUizend doden van J F H.', m De
G,ds, 129 (1966), IDEM, 'J F H', m NOOit van
gehoord' (1969,1974') [J SMEYERS]
Helvetius van den Bergh, P.T.
Eig. Pleter Theodoorus, Noordnederlands
toneelschrijver (Zwolle 13.2.1799-'s-Gravenhage
10.10. 1873). Van goede afkomst
(ZIjn vader was beroepsmilitair), genoot hij
een gedegen, klassieke, maar niet-universitaIre
opleiding; na de voltooiing van zijn
studie kreeg hiJ een betrekking als ambtenaar
bij het provinCiaal bestuur van ZuidHolland;
reeds spoedig openbaarde zich
een aantal kwalen, die hem uiteindelijk het
werken geheel onmogehjk maakten; vanaf
1839 leefde hij ambteloos, eerst in Wijk bij
Duurstede, vervolgens in Vianen, daarna in
Utrecht en ten slotte in 's-Gravenhage,
waar hij in 1865 nog in het huwelijk trad
met Maria Francina Briedé (1826-1880).
Zijn grootste roem dankt hij aan zijn
debuut, het in vlotte alexandrijnen geschreven
blijspel De neven (1837). Het stuk
werd met veel succes ten tonele gebracht en
kreeg allerwegen lovende kritieken. Veel
minder bijval oogstte hij met zijn tweede
blijspel HIerommus Jamaar (1838), en het
daaropvolgende stuk, De mchten (1841),
werd zelfs een regelrechte flop. Gekrenkt
door de publieke miskenning en door een
lafhartig schotschrift van iemand die zich
bediende van het pseudoniem Lammert
Plat, Aan de maker van het blijspel De
263
HEMELDONCK
nichten (1841), besloot Van den Bergh zich
niet meer aan het schrijven van toneel te
wagen.
Werken: Gesprek over De nichten (1842); Proza en
poezy (1853), LIed aan Utrecht (1855)
Literatuur: W J VAN ZEGGELEN, 'LevensberIcht van
P T.H v dB', m Levensber der afgestorvene
medeleden van de M!} der Nederl Letterk 1874
(1874), CD BUSKEN HUET, 'H v dB', m Lltt
Fant en Knt, dl 2 (zJ), A C VAN WAVEREN,
P TH v d B (1925), dlSS [D WELSINK]
Hemeldonek, Emiel van
Vlaams romanschrijver (Zwijndrecht, bij
Antwerpen, 29.11.1897 -Arendonk 13.1.
1981). Werkzaam in het onderwijs en tevens
vele jaren voorzitter van de Verenigmg
van Kempische schrijvers. Zette met
zijn meestal m de Kempen gesitueerde
streekromans en verhalen de traditie van
Hendrik Consclence en de gebroeders
Snieders voort. Zijn eenvoudige en gemoedelijke
zedenschetsen kregen geleidelijk
meer diepgang. Zijn beste werk in dit genre,
Marw, mIJn kmd (1944), werd met de
Gottmerprijs bekroond.
Zijn historische roman De cleyne keyser
(1943), waarmee hij versch. literaire prijzen
verwierf, IS eveneens m de Kempen gesitueerd.
Sedert de publikatie van de driedelige
historische polderroman De groene
swaen (1946) zocht hij de stof voor zijn histOrische
romans bij voorkeur m de geschiedenis
der stad Antwerpen: Soet Antwerpen,
adIeu (1953) beschrijft de opkomst
van de stad in de 16de eeuw, GeklUIsterde
stroom (1958) de periode waarm de Schelde
gesloten was, Schelde, snelle vlzet
(1956) de groei van de stad in de 19de eeuw.
Ook Voghelensanck (1956) en De gIftmenger
van Antwerpen (1962) zijn in Antwerpen
gesitueerd. Op den duur ging hij meer
de nadruk leggen op de karaktertekemng
van zijn meestal fictieve personages dan op
de mIlieuschildering. Hij publiceerde ook
talrijke Jeugdverhalen.
Werken: Dorp In de he! (1938), r, Berk en brem
(1940), r , KOnijnenberg (1940), r , De harde weg
(1945), r , Agnes (1946), r , Moeder Greta (1948),
r, Land van belofte (1948), r, Troosteres der
bedrukten (1956), r, H!er ZIJn mIJn handen
(1959), r , VIer kameraden (1962), r
Literatuur: Hulde-album E v H (1958), Vlaanderen,
31 (1982), E v H -nummer [J DE CEULAER]
Hemkes, F.L.
264
Eig. Frederik Leonardus, Nederlands dichter
(Noordwijk 3.5.1854-Jagersfontein,
ZUid-Afrika, 19.4.1887). Mislukte als student
te Leiden, studeerde MO Nederlands,
was emge Jaren leraar te Venlo.
Naar de vorm van zijn poezIe slUit hij aan
bij Starmg en Potgieter; in de bewogenheid
is enige verwantschap met de schrijvers
rond De NIeuwe GIds. Hoofdthema van
zIJn poezie is de dood; bekend werden 'Het
kmdeke van den dood' en 'Geuzenvendel
op den thuismarsch' uit zijn enige bundel.
Werk: XL Ged!chten (1882)
Uitgave: VeertIg gedIchten (1957), met mi van P J
MEERTENS
Literatuur: A GREEBE, 'F L H en zIJn tiJd' I & I1, m
Den gulden wlnckel, 12 (1913), G H 'S-GRAvESANDE,
'F LH', m Vergeten en gebleven (1982)
[p MINDERAA]
Hennebo, Robert
Noordnederlands prozaschrijver (Leiden
ca 1685-Amsterdam ca 1737). Liep weg van
huis en kwam in het leger terecht, later vinden
we hem als cadet bij de garde m Den
Haag. Hier verkWistte hij zijn erfenis en
werd er kastelein. In de kroeg vlakbij het
Prinsenhof schreef hij zijn bekendst geworden
werk De lof der Jenever (1723) in twee
delen. In 1728 vestigde hij Zich als makelaar
m Amsterdam, waar hij al emge Jaren
moet hebben gewoond omdat hij blijkens
verschillende acten Amsterdam als woonplaats
opgaf. De handel maakte hem rijk en
als rijk man, met veel pracht en praal, werd
hij begraven.
Verder schreef en vertaalde hiJ nog De uytvaerd
van meester Andrtes, Leve en memorten
van Sally Sahsbury (1723) en SchIm
en Pourtret, pas na zijn dood m 1767 verschenen.
[p M M KROONE]
Hensen, Herwig
Ps. van Florent Constant Albert Mielants
Jr., Vlaams dichter en toneelschrijver (Antwerpen
22.1.1917). Docent Wiskunde er..
dramaturgie. Hensen behoort tot de generatie
dichters die net voor WO II debuteerden
en die aanvankelijk de invloed ondergingen
van Karel van de Woestijne, het
(taal) Impressionisme en het symbolisme.
Hensen heeft zich vrij snel van deze bemvloedmg
losgemaakt en zijn eigen (marginale)
positie m de Vlaamse poézle ingenomen.
Zijn rijpe dichtkunst staat eenzaam
maar vastberaden tussen sentiment en experiment;
zowel naar de vorm als wat de
mhoud betreft overheersen de rede en een
mathematische zm voor orde, wat ook tot
Uiting komt in de op het eerste geZicht conventionele
structuur van de gedichten
(rijm en strofenbouw), die echter evenzeer
kan worden beschouwd als een melodisch
begeleiden van de zoektocht naar de grote
levens problemen.
Meer dan in zijn lyriek brengt Hensen in
zijn toneeloeuvre een sociale boodschap,
misschien de reden waarom deze werken
vaker als leesstukken worden gekarakteriseerd.
De onderwerpen van het toneelwerk
zIJn erg gevarieerd, maar of ze nu handelen
over sagen zoals Lady Godwa (1946), over
hlstonsche onderwerpen zoals Het woord
vrlJhe!d (1963) of actuele toestanden behandelen
(De rattenvanger van Hameln,
HalleluJa, WIJ ZIJn gered), men herkent
steeds de auteur die met zijn intellectuele
drang naar zelfkennis ook mens en maatschappiJ
wil begnjpen en funderen.
Hensen ontving verschillende prijzen, w.o.
de Staatspnjs voor poezie en die voor
toneel.
Werken: De Cirkel tot NarkIssos (1938), p, Hamiet
m de spIegel (1939), p , De dubbele vaardIgheId
(1940), p, Oefemngen naar bmnen (1940), p,
Het voorbeeldIg bestand (1941), p, Het onvoorwaardehJk
begm (1942), p , Antomo (1942), t ,
Don Juan (1943), t, Lof der gereedheId (1945),
p, Komngm Chrlstma, Polukrates (1946), t,
GedIchten I en II (1947), Over de dIchtkunst
(1947), essays, Daldalos (1948), p, Alles IS verband
(1952), p ,Alkestls, Agamemnoon, TarquImus
(1953), t, De aarden schaal, De andere
Jehanne, Sodom en Gomorra (1955), t , Orpheus
m dit avondland (1955), p , Het venster (1958),
p ,De appelboom (1963), p ,Het woord vriJheId,
De rebel GIds, Morgen kan het te laat zIJn (1963),
t , Naar het emde toe versmalt de weg (1965), p ,
Geworpen m deze wereld (1967), p , De bunker,
De grenadwr van ZIjne MaJesteIt, Nu sla op de
trommel, Nwts zonder de proef, Hanmbal, Kasteel
te koop (1967), t ,Pap,eren vogel op de hand
(1971), p, Tussen wanhoop en verrukkmg
(1976), p , Wanhoop IS een lekke schUIt (1979), p ,
WIJ stroo,en zaden UIt en rapen stenen (1981),
p , De grootmoed,ge (1982), r , Achter woordfhtsen
van krijt (1983), P
Literatuur: M RUTTEN, Tucht en ontucht m de poezIe
van H H en Bert Decorte (1942), R HERREMAN,
Zeg mIJ hoe gIJ leest (1942), S LILAR, Zest'g
Jaar toneell,teratuur m Belgle (1951), P VAN
KEYMEULEN, H H en de poez,e (1956), C J E
DINAUX, GegIst Bestek, II (1961), F CLOSSET,
H H (1964), De Vlaamse GIds, 65 (1981), H H -
nummer, W M ROGGEMAN, mtervlew, m BeroepsgeheIm,
dl 4 (1983) lp VAN AKEN)
Heremans, Jacob Frans Johan
Vlaams filoloog, cntIcus en politicus (Antwerpen
27.1.1825-Gent 13.3.1884). BelangriJk
voor de vernederlandsing van het
middelbaar en hoger onderWijs. Was sedert
1845 als leraar Nederlands verbonden aan
het Atheneum te Gent en wist er de oprichtIng
van de Vlaams-vrijzinnige studentenverenigIng
"t Zal wel gaan' te bewerken.
HERMANS
Sedert 1854 belast met het moderne Nederlandse
taal- en literatuuronderwijs aan
de umversiteit aldaar; publiceerde er studies
over spraakkunst, spelling en metriek,
handboeken, tekstuitgaven en bloemlezingen
die veel herdrukken beleefden. Het
bekendst bleef de Nederlandsche d!chterhalle,
een bloemlezing in 2 din. (1858-
1864). Werd wel de pionier van de Germaanse
filologie in Vlaanderen genoemd.
Zat In de redactie van versch. tijdschriften,
o.a. van het Nederlandsch Museum (vanaf
1874) en was actief als liberaal politicus in
prOVInCle- en gemeenteraad, waar hij Nederlands
sprak, het peil van het volksonderwIJs
probeerde op te voeren en de taalsituatie
te verbeteren.
Als criticus geniet hij nog alleen bekendheid
door zijn afwijzende houding ten aanzien
van het werk van GezelIe. Hij is niet
vrij te pleiten van een zekere vooringenomenheid
tegenover de taalparticularisten.
Werken: Beknopte NederdUltsche vers'flcatle
(1846), Beknopte NederdUltsche spraekleer
(1846), Drie levenswIjzen (1846), Levensschets
van den dIchter K L Ledeganck (1847); Levensschets
van J Th van Ryswyck (1850); Levensschets
van Prof G BDaVld (1868), Hoffmann
von Fallersleben en de Nederlandsche letterkunde
(1874)
Literatuur: L ROERSCH, m Annumre Académ,e
(1886), W ROGGHE, m Gedenkbladen (1898), P
FREDERICQ, m Schets Vlaamse Bewegmg, din 11
en III \1906 en 1908), J VAN BERGEN, m Hand
ZUldnederl MIJ v Taal- en Letterk en Gesch , 5
(1951), H J ELIAS, m Gesch Vlaamse Gedachte,
III (1964), L VALCKE, m EncyclopedIe Vlaamse
Bewegmg, I (1973), L TROCH, 'Een vergeten
figuur. J F J H " m Hand Kon Zwdnederl MIJ
v Taal- en Letterk en Gesch 1981,35 (1982)
IA DEPREZ)
Hermans, Willem Frederik
Nederlands prozaschnjver (Amsterdam
19.1921). Stammend uit een Amsterdams
onderwIJzersgezIn; de zelfmoord van zijn
zuster en een neef bij de inval van de Duitsers
in mei 1940 betekende een schok voor
hem. GIng na het gymnasium fysische geografie
studeren aan de umversiteit van
Amsterdam; promoveerde in 1955, was van
1958-1973 lector in Groningen.
Verliet in 1973 enigszins verbitterd Nederland
en vestigde zich als schrijver in Parijs.
Schreef behalve romans en verhalen ook
gedichten, toneelstukken en essays; vertaalde
o.m. werk van Wittgenstein; was
redacteur van Criterium (1946-1948) en
van PodIUm (1950 en 1963-1964). Weigerde
in 1972 de p.e Hooftprijs; accepteerde
m 1977 de Prijs der Nederlandse Letteren
265
HERMANS
266
Hermans publiceerde kort na WO 1I poezie
(Horror coelt, 1946) en verhalen (Moedwtl
en misverstand, 1948), werk waaruit aandacht
voor irrationele aspecten en voor de
nachtzijde van het bestaan blijkt. De roman
De tranen der acacw's (1949) beschriJft
de identiteitscrisIS van een tijdens
wo 1I opgroeiende Jongeman: noch in het
politieke (verzet en verraad), noch in het
psychologische vlak (vader-, moeder-, zusterfiguren)
slaagt deze erin een weg te vmden
m de ondoorzichtigheid van de werkeliJkheid
De roman schokte het publiek
door zIJn cynisme, maar de hoofdpersoon
Arthur Muttah was voor velen de personificatie
van een na-oorlogs levensgevoel. Ook
in de roman Ik heb altijd geltJk (1952) IS
een verbmdmg tussen een politiek (de
situatie in Nederland kort na de politionele
acties m IndonesIe) en een psychologisch
plan (vooral de zusterfIguur ) nagestreefd.
Het thema IS dat van het gefnUIkte genie en
de zmloosheid van diens woede: wie gelijk
heeft, heeft nog niets. Anti-katholieke UItspraken
van de hoofdpersoon leverden de
auteur een gerechtelijke vervolging op, er
volgde echter vriJspraak.
De veelgelezen novelle Het behouden hUIS
(1952) toont de chaos m de schijnbare orde
van een samenlevmg. In de verhalenbundel
Paranow (1953) kunnen personages soms
geen onderscheid maken tussen waan en
werkelijkheid, terwijl m de bundel Een
landmgspogmg op Newfoundland (1957)
het thema van de onmogelijkheid van de
door zIJn omgeving gemutileerde mens om
zichzelf te bewijzen en de beperkmgen van
de eenzaamheid te doorbreken soms op
surrealistIsche wijze wordt verwoord. De
grotesken De God Denkbaar, Denkbaar de
God (1956) en het vervolg Het evangelie
van 0 Dapper Dapper (1973) vormen op
associatIe en spel gebaseerde 'verhalen',
die de relatie tussen taal en denken tot thema
hebben en die de zinloosheid van veel
idee en bUIten de niet-exacte wetenschappen
aantonen.
Nationale erkenning bracht de roman De
donkere kamer van Damokles (1958),
waarm de hoofdpersoon Henri Osewoudt
door Dorbeck, m uiterlijk zijn evenbeeld
maar psychologisch zijn tegenpool, in het
verzet tegen de DUitse bezetter wordt
betrokken; hiJ voert blindelings diens opdrachten
uit, menend een identiteit verworven
te hebben, maar hij kan na de oorlog,
als zijn dubbelganger onvmdbaar
blijkt, zijn daden niet bewijzen: is hij verzetsheld
of verrader, slachtoffer of psychopaat?
Bewijzen ontbreken, feiten kunnen
op versch. wijzen gemterpreteerd worden
en ook de lezer kan mets bewijzen. Men kan
de roman tegelijkertijd lezen als een spannend
oorlogsverhaal, als een psychologisch
verhaal over het IdentIteitsprobleem en als
een filosofisch verhaal dat de onkenbaarheid
van de mens en zIJn geschiedems tot
thema heeft. In dit licht bezien kan men De
tranen der acacw's als een voorstudie beschouwen.
Als Hermans' beste werk wordt NOOIt meer
slapen (1966) beschouwd, dat een mislukte
wetenschappelijke expeditie m Lapland
van de jonge geoloog Alfred Isendorf beschrijft.
Deze roman kan men eveneens op
drie wijzen lezen' als een verslag van een
ontdekkingstocht, als een psychologisch
verhaal van een jongeman die zIJn vader wil
overtreffen en als een fIlosofisch verhaal
waarin de speurtocht naar meteorieten gezien
moet worden als een 'graalqueeste', die
de hoofdpersoon echter slechts tot het
besef brengt dat hij geen inzicht heeft m de
m wezen onbegrijpelijkheid van het leven.
In verband met dit laatste zou men van een
'omgekeerde Bildungsroman' kunnen spreken.
Het thema van de mislukkmg in de
Ultvoermg van een taak vindt men ook in
het toneelstuk De psychologische test (in
Dne drama's, 1962); in Kmg Kong (1972)
wordt het begrip 'historische waarheid'
ondermijnd, terwijl in een derde toneelstuk
Penander (1974), een op een verhaal van
Herodotus gebaseerd vader-zoon-confllct,
zowel tirannie als democratIe met de natuurliJke
machtsdrift m verband worden
gebracht.
In Hermnermgen van een engelbewaarder
(1971), een opmeuw m wo II spelende roman,
waarm een 'wolk van met weten' (ondertitel)
tussen de hoofdpersoon en zijn
leven hangt, wordt getoond dat het menselijk
handelen met doelgericht is, dat het
een aaneenschakeling IS van verwarring en
vergissmgen. Vanaf dit werk raken de grote
filosofisch geaarde en symbolisch weergegeven
themata m Hermans' werk emgszins
op de achtergrond en krijgt een satirische
benadermg van de mens en zIJn leven meer
nadruk, terwijl tegelijkertijd de verzorging
van het verhaal als verhaal (intrige, stijl) de
volle aandacht kriJgt. zo ook de in de Groningse
academische wereld spelende romans
Onder professoren (1975) en Uit talloos
veel mtlJoenen (1981) en de strakke
novellen Ftl!p's sonatme en Homme's
hoest (belde 1980).
Als essayist en polemist stelde Hermans In
MandanJnen op zwavelzuur (1964, de afhankehJkheld
van zIJn Nederlandse collega-
schrIJvers van pohtIeke, maatschappehJke,
rehgleuze of ethische (waan)systemen
aan de kaak Met name In de bundel
Het sadistische unwersum (1964; 2de dl.
1970) VIndt men Hermans' literair credo:
het literair werk IS een functIOneel geconstrueerde
wereld en kan geen afbeelding
van de werkehJkheld zIJn; de roman moet
geen realistisch, naturalistisch of psychologisch
verhaal zijn, maar een mythisch,
waarIn de personages personificaties zijn
van aspecten van het menselijk bestaan
zoals dat In diepste wezen is. Zijn veelziJdige
belangstelhng toont Hermans In zijn
opstellen over onderwerpen uit de literatuur
(0 a. Multatuh), kunst (o.a fotografie),
filosofie (o.a. Wittgenstein), techmek,
pohtIek en geschiedems (o.a. wo 11), behalve
In Het sadistische unwersum ook gebundeld
In Houten leeuwen en leeuwen
van goud en Ik draag geen helm met vederbos
(belde 1979), opstellen waarIn de verschiJnselen
getoetst worden aan de waarde
die ze volgens de auteur zouden moeten
hebben.
Hermans kan met bij een na-oorlogse stromIng
ingedeeld worden. Zijn thematiek
evenwel, waarIn het waarheidsprobleem
centraal staat, slUit aan bij die van de
romantiek als literaire stromIng. Als romantIsch
rationalist ziet hij twee wegen die
de mens In staat stellen om in de chaos van
zIJn wereld ordenend op te treden: betrouwbare
en controleerbare uitspraken
kan hiJ alleen doen met de middelen van de
logica en de exacte wetenschappen; daarbUiten
In de filosofie, ethiek, psychologie,
In de mens- en maatschappijwetenschappen,
bestaan geen zekerheden; alleen In
hteratuur en kunst kunnen met irrationele
middelen 'waarheden' worden 'aangetoond'
Deze posItie tussen (neo-) positivisme
en (neo- )romantiek houdt de erkennIng
In dat de wereld van de mens grotendeels
onkenbaar IS (zelfs de taal is een onbetrouwbaar
Instrument) en het universum
kan daarom sadistisch worden genoemd
omdat de mens over onvoldoende mogelijkheden
beschikt zIJn bestaan daarin te begrIJpen
Hermans' personages zijn personificaties
van aspecten van zijn wereldbeeld:
ZIJ zIJn eenzamen die hun wereld voortdurend
verkeerd Interpreteren, In het contact
met andere InterpretatIes mets zinvols
HERP
kunnen doen, overgeleverd zIJn aan moedwil
(het bedrog van de anderen), misverstand
en toeval; zij mislukken, gaan ten
onder aan de discrepantie tussen de wereld
en hun voorstellingen daarvan. In deze
wereld, waarIn tenslotte de natuurkrachten
(machtsdrIft, agressiviteit) het winnen,
IS geen plaats voor begrIppen als vrijheid en
verantwoordehJkheid, noch voor ethisch
Ideahsme: In de jungle van het mensehjk
bestaan is een offer voor de goede zaak zinloos.
Dit pessimistIsche wereldbeeld, dat
ver afstaat van het personalisme van Ter
Braak en Du Perron of van het (In wezen
ethisch) eXistentIalisme van Sartre en Camus,
toont hier en daar verwantschap met
het werk van o.m. Sade, Kleist, Schopenhauer,
Freud, Céline en Wittgenstein.
Werken: Kussen door een rag van woorden (1944),
p, Conserve (1947), r, Hypnodrome (1948), p,
Dne melodrama's (1957), r, De woeste wandelzng
(1962), filmscenarIO, Wlttgensteln In de
mode (1967), essay, Een wonderkind of een total
loss (1967), verh ,Overgebleven gedichten (1968),
p, FotobIOgrafie (1969), autoblOgr, De laatste
resten tropisch Nederland (1969), relsbeschr,
Machines In bikini (1974), essay, De raadselachtige
Multatulz (1976), blOgr , Geyersteln's dynamiek
(1982), Klaas kwam niet (1983)
Uitgave: F A JANSSEN (red ), Scheppend nihilisme
(1979), interviews
Literatuur: Raster, 5, 2 (1971), W F H -nummer met
blbl , F A JANSSEN en R DELVIGNE, BiblIOgrafie
van de verspreide publzcatles van W F H (1972,
aanv In De ReVisor, 1,3,1974), Kntlsch akkoord
1967 (over NOOit meer slapen), M DuPUJs, Eenheid
en versplznterlng van het Ik (1976), FA
JANSSEN, Over De donkere kamer van Damokles
(1976), E POPELIER, W F H (1979), FA JANS·
SEN, Bednegers en bedrogenen (1980), Tirade, 25
(1981), W F H -nummer, J J OVERSTEEGEN,
Voetstappen van W F H (1982), W GLAUDE.
MANS, In Kritisch LeXICon van de Nederlandstalzge
la na 1945 (1983), W MMSMULDERS, De
literaire misleiding In De donkere kamer van
Damocles (1983) [F A JANSSEN]
Herp, Hendrik
Ook HerpIUs of Harphius, Noordnederlands
franCiscaan en mysticus (ca 1410-
1478) Was In 1445 aangesloten bij de Broeders
des Gemenen Levens in Delft en na
1446 in Gouda. In 1450 werd hij minderbroeder
in Rome. Herp schreef vele geestehJke
werken, waarvan het belangrijkste de
Spleghel der Volcomenhelt uit ca 1455 à
1460 IS. In dit werk mht Herp zich in de
eerste plaats tot zijn biechtdochter, een
vrome weduwe Herp ontwikkelt in het
werk een eigen stelsel van mystieke theologie,
maar ontleent ook veel aan het werk
van onder andere Ruusbroec. De Spleghel
267
HERREMAN
der Volcomenhelt IS in vele handschriften
en drukken overgeleverd en in vele talen.
Uitgave: L VERSCHUEREN, H H Spleghel der volcomenhelt,
2 din (1931)
Literatuur: L VERSCHUEREN, 'Leven en werken van
H H ',In Collectanea Neerlandw Franclscana, II
(1931), M J J SMITS VANWAESBERGHE, Het verschijnsel
van de opheffing des geestes bij Jan
vanRuusbroecenH H (1945),SG AXTERS,'Nederlandse
mystieken m het bUitenland', m Versl
Meded Kon Nederl Acad Taal- en Letterk
(1965), K RUH, 'H H Aus dem "Spiegel der Volkommenheit"',
m IDEM, FranZiskamsches
Schnfttum Im deutschen Mlttelalter, dl 1
(1965),
L COGNET, La splntuallté moderne I L'essor,
1500-1650 (1966), J ORCIBAL, Salnt Jean de la
CrolX et les mystlques Rhénoflamands (1966),
B SPAAPEN, 'H H', m Ons Geestelijk Erf, 41
(1967), L COGNET, IntroductlOn aux mystlques
Rhéno-Flamands (1968), M OLPHE-GALLIARD,
'H H', m Bulletin de IIttérature eccléswstlque
Toulouse, 69 (1968), A VANDEN BROUCKE, m Cîteaux,
20 (1969), L REYPENS, 'Franse waardermg
voor Nederlandse vroomheid', m Ons Geestelijk
Erf, 43 (1969), J M LE BLOND, 'Les mystlques
rhéno-flamands', m Revue d'Ascétlque et de
Mystlque, 47 (1971), R LIEVENS, 'H H "Eden"
m het middelnederlands', m T!jdschr Nederl
Taal- en Letterk , 89 (1973), B DE TROEYER, 'H
H en het excommumcatle te Herentals 1471-
1474', m Franciscana, 28 (1973), L MOEREELS,
'Jordaens en H Een belangrijke ontdekkmg', m
Ons Geestelijk Erf, 48 (1974), IDEM, 'H en Jordaens
over de hoogste schouwmg op aarde', m
Ons Geestelijk Erf, 48 (1974), J ALAERTS, 'Een
middelnederlands handschrift met werken van
H en Ruusbroec', m Ons Geestelijk Erf, 49
(1975), A VAN KEULEN, 'Een mmderbroedermysticus
H H ca 1410-1477', m 750 jaar Minderbroeders
In Nederland dl 1 1228-1529
(1978) [F VANTHIJN]
Herreman, Raymond(-Arthur)
268
Vlaams dichter, journalist en criticus (Menen,
West-Vlaanderen, 21.8.1896-Elsene,
Brussel, 6.3.1971). Schreef onder ps. Ray
Vere (samen met M. Roelants) twee toneelstukken:
Eros (1914) en Verwachtmgen
(1916). Was medeoprichter van 't Fontemtje
(1921, 1924), dat tegenover het
expressionisme van RUimte de traditIOnele
poezIe verdedigde. Zijn eerste grote verzenbundel,
De Roos van Jencho (1931), bestaat
uit drie cyclussen die aan zijn voornaamste
ervarmgsgebieden beantwoorden:
zijn privé-leven, dat hij weliswaar steeds in
bedekte termen tot uiting brengt; de grote
problemen van het bestaan (de eeuwigheid,
het geloof, de dood), waarmee hij zich zijn
leven lang bezig zou houden, en zijn zoeken
naar een levensregel en vooral naar levensaanvaarding.
De poezie van deze milde scepticus IS
steeds klassiek van stijl en prosodie, vaak
enigszins moraliserend. In zijn essaYistisch
werk Vergeet met te leven (1943), en in
Album (1944), laat Herreman zich kennen
als epicurist en moralist Zijn vers wordt
gekenmerkt door een speelse mUZikaliteit,
die de ernst van zijn mijmerende beschouwmg
behoedt voor zwaarwichtigheid. Sedert
1929 schreef hij in het socialistisch
dagblad Vooruit bijna dagelijks een kromek
over literatuur ('Boekuil')
Was redacteur van het Nieuw Vlaams
Ttjdschnft sedert 1946. Lid van de KonmkliJke
Academie voor Nederlandse taaien
letterkunde (1947) Driejaarlijkse
staatsprijs poezIe (1938)
Werken: De hedendaagsche Vlaamsche letterkunde
(1935), L1ttérature beIge de langue flamande
(1935), Het helder gelaat (1937), WIe zIJn dag
niet mint zal ten onder gaan (1940), Zeg mij hoe
gIJ leest (1941), De minnaars, gevolgd door Het
WIt papIer en Art poétlque (1942), GedIchten
(1956), Wankelbaar evenWIcht (1967)
Uitgave: B RANKE, BoekUIltjes (1960)
Literatuur: J VAN NIJLEN, De dichters van Het Fonteintje
(1924), FR CLOSSET, Over den dichter
RH (1942), IDEM, RH, de dIchter en de cntlCus
(1944), IDEM, Die van 't Fonteintje (1948), IDEM,
RH (1961), L DE BACKER, 'In memoriam RH',
m GetUIgenis, 16(1971), M GIJSEN, m Verzameld
werk, dl 6 (1977) [B F VAN VLIERDEN EN RED]
Herreweghen, Hubert van
Vlaams dichter (pamel-Roosdaal 16.2.
1920). Was aanvankelijk werkzaam als
ambtenaar, daarna in de Journalistiek en
bij de Belgische TV. Redacteur van PodIUm
(1943-1944) en het poeZIetIJdschrIft De
Spiegel (1945-1946), en sedert 1947 redacteur
van Dletsche Warande & Belfort
Debuteerde tijdens de bezettmgsjaren met
Het jaar der gedachten (1943), maar verwierf
vooral faam met de bundels Gedichten
II (1958) en Gedichten III (1961), als
schrijver van overwegend autobIOgrafischbelIjdende
verzen die m de kritiek als 'romantisch-
claSSicistisch' werden bestempeld.
In 1961 ontvmg hiJ de Driejaarlijkse
Staatsprijs voor Poezie.
Zijn gedichten zIJn doorgaans klaSSiek van
vormgevmg, met een grote aandacht voor
de mUZikale en ritmische uitbouw van het
vers. Thematisch IS deze poezIe doordrenkt
van permanente onrust, het besef van
onverzoenbare tegenstellingen. OpmerkeliJk
hierbij is hoe een existentialistisch
Ideeenstelsel wordt gecombmeerd met een
religieus (I c. katholiek) perspectief. Liefde
en dood, ziel en lichaam, tijd en eeuwigheid,
verlossing en zondebesef zijn enkele
van de dualismen die de dichter in zIJn poezie
wel treffend weet te verwoorden, zonder
ze evenwel te kunnen opheffen. Aan de
basIs van zijn poezIe liggen telkens hermnermgen
Uit de kindertiJd, alledaagse ervarmgen,
de nauwkeurige observatie van de
natuur, de relatie tussen man en vrouw
Voorts verwierf Van Herreweghen bekendheld
als samensteller van een aantal bloemlezmgen,
en schreef hiJ een essay over Geuze
en Humamsme (1955).
Werken: LIedjes van de hefde en van de dood (1949),
GedIchten I-IV (1953, 1958, 1961, 1968), Vleugels
(1963)
Uitgave: Verzamelde gedIchten (1977)
Literatuur: A WESTERLINCK, 'H v H als dichter', In
Dletsche Warande & Belfort, 49 (1949), IDEM,
'Een belangrijk katholiek dichter', m Dletsche
Warande & Belfort, 54 (1954), W SPILLEBEEN,
H v H (1973), met blbl ,G DURNEZ, In Vlaamse
schrijvers (1982) [D DE GEEST]
Hertog, Ary den
Nederlands toneel- en romanschrijver en
recensent Cs-Gravenhage 7.10.1889-NIJmegen
17.12.1958). Was leraar aan de KoninkliJke
Militaire Academie te Breda en
debuteerde als auteur pas in 1922. Vanaf
1948 Wijdde hiJ ZICh volledig aan het toneel.
HIJ trad op als toneelcriticus van De Haagsche
Post en van de AVRO (radIO), als redacteur
van Het Toneel en als voorzitter van
het Nederlands Toneelverbond. Zijn stukken
werden ook in het buitenland veel
gespeeld. In de Jaren dertig gold hij als de
Hollandse Molnár, vooral op grond van zijn
komedies Ex-konmg Peter (1935) en Des
duwels prentenboek (1938).
Na wo II kreeg zijn werk een ernstiger
karakter Kenmerkend IS hiervoor dat zijn
satire CLrCUS Europa op verzoek van de
Amerikaanse am bassade van het repertoire
werd afgevoerd Zijn laatste succes was het
toneelstuk Heksenproces. Het stuk gmg op
1 Jan. 1956 onder de titel Sybregh Wtllemsdochter
bij de Haagsche Comedle in Den
Haag m première.
Werken: ZIJn geheugen (1924), t, Jan de Flapper
(1927), t , Turf mje ransel (1929), t ,De klok helt
tIen (1929), t , De prwé-secretaresse (1933), t ,
Grensmcldent (1937), t , Jacatra (1938), t , De
lach der goden (1939), t, ChIrurgIe (1940), t,
OperatIe geslaagd (1941), t, Opened by Censor
(1948), t , Het wonderhjke uur (1948), t ,En gIJ,
Scrwehus1 (1952), r
Literatuur: W DIEMER, In Dagwerk (1950)
[H H J DE LEEUWE]
Hertog, Salvador
Nederlands prozaschrijver en vertaler
HERZBERG
(Maastricht 22.8.1901). Van orthodox
Joodse familie Studeerde rechten en wijsbegeerte
te Amsterdam, maar onderbrak
zijn studie om te gaan reizen Werkte vervolgens
als vertaler van Frans, Fins en
Engels letterkundig werk. Publiceerde m
tal van tijdschriften
In 1936 debuteerde hij met de schippersroman
De wtlde schUit. Na wo II publiceerde
hiJ het spIOnageverhaal Testament m code
(1950). Voorts schreef hiJ novellen, De rode
deken (1965), en een kleine roman, De
klemkornelkes (1968), waarin hij ziJnjeugdervarmgen
met IrOnIsche distantie meen
fantasIeverhaal beschrijft. Hertog verzamelde
een groot deel van zijn eerder verschenen
proza in Onwaarsch!JnltJk bestaan
(1975).
Werken: De twn (1957), MorgengedIchten (1977),
Meyer en Ik (1980), verh
Literatuur: M de Groot, 'Proza en poezIe van S H '
In Wendmg, 33 (1978), IDEM, mtervlew, m Wendmg,
36(1981) [GJ VANBORK]
Herzberg, Abel J(acob)
Nederlands toneel- en kroniekschrijver en
essayist (Amsterdam 17.9.1893). Zoon van
RUSSisch-Joodse ouders; in 1918 tot Nederlander
genaturaliseerd. Studeerde rechten
te Amsterdam en werd advocaat en procureur
aldaar. Vervulde versch. functies in de
ZIOnistische beweging; was van 1934 tot
1939 voorzitter van de Nederlandse ZiOnIStenbond
In 1943 geinterneerd, eerst in
Barneveld, vervolgens te Westerbork. Tot
10 april 1945 m Bergen Belsen, 30 jUnI 1945
terug m Nederland.
Schreef een aangrijpende Kromek der JOdenvervolgmg
(1960; Jan Campertprijs),
opstellen over het concentratiekamp Bergen
Belsen (Amor fatL, 1946; WiJnandts
Franckenprijs), en over het proces Eichmann,
waarin naast de harde feiten ook de
menselijke achtergronden worden belicht
en voor een waarachtige geestelijke cultuur
wordt gepleit. Ook zijn toneelstukken over
fIguren uit de Joodse geschiedenis houden
Zich in de grond der zaak beZig met algemeen
menselijke, ook hedendaagse problematiek.
In de even mdringend als mild geschreven
Brieven aan mLJn klemzoon (1964) wordt
het familieverleden met de joodse tradities
opgeroepen. Van scherpe waarnemmg, gepaard
aan grote menselijkheid getuigen
ook zijn herinneringen aan de advocatuur,
o.a. Om een lepel soep - Over advocaten en
cltenten (1972). Ontving de Visser-Ne er-
269
HERZBERG
landiaprIjs voor toneelstukken (1955 en
1959) en in 1974 werd zijn essayistisch werk
bekroond met de P.C. Hooftprijs 1972.
Werken: Vaderland (1936), t, Tweestromenland
(1950), dagb, Herodes (1955), t; Sauls dood
(1958), t ,Het proces Etchmann (1961), verslag In
50 brieven voor de Volkskrant, Etchmann m
Jeruzalem (1962), Pro-Deo Hermnermgen aan
een vooroordeel (1969), De memotres van komng
Herodes (1974), r , Dne rode rozen (1975), nov,
De man m de sptegel (1980), art, Twee verhalen
(1981)
Uitgaven: Kromek der Jodenvervolgmg (1950),
Amor fatt en Tweestromenland (1960), Bneven
aan mtJn grootvader (1983)
Literatuur: S DRESDEN, In De /tteratre getwge
(1961), K FENS, In De gevesttgde chaos (1966),
W M VISSER, A J H Ltteratre monografteen, 34
(1979), W RAMAKER, 'In gesprek met A J H', In
Ltterama, 14 (1980) lp MINDERAA EN RED)
Herzberg, Judith (Frieda Lina)
Nederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Amsterdam 4.11.1934). Dochter van Abel
Herzberg. Als dichteres debuteerde zij met
de bundel Zeepost (1963). Haar werk wordt
gekenmerkt door persoonlijke, bittere,
maar toch hoopvolle kanttekeningen bij
het bestaan. Persoonlijke ervarIngen geeft
ZIJ op eenvoudige wijze met grote zeggingskracht
weer, steeds verrast en kwetsbaar
door wat mensen haar en elkaar kunnen
aandoen Zij behoort tot de groep dichters
rond het tijdschrIft TIrade. Binnen haar
dichterlijke werk neemt de bewerking van
het HooglLed voor kinderen een aparte
plaats In (verschenen onder de titel 27 hefdesltedJes,
1971).
In later Jaren viel zij ook op door enige
toneelstukken, tv-spelen en filmscenario's,
waarvan het aangrijpendst is het werk dat
zij leverde voor de film van Frans Weisz
over het geschilderde dagboek van de in wo
II omgekomen Charlotte Salomon (Charlotte,
1981).
Werken: Beemdgras (1968), V/tegen (1970), StrtJk/
tcht (1971), Het maken van gedtchten en het
praten daarover (1977), Botshol (1980), p ,Leedvermaak
(1982), t
Literatuur: K L POLL, In De etgen vorm (1967), L
HEYTING, In De Gtds, 136, 1 (1973), H DE CoNINCK,
In Jan CampertprtJzen 1981 (1981),
RL K FOKKEMA, In Knttsch lextcon van de
Nederlandsta/tge /tt na 1945 (1982) IR BLOEM)
Hesseis, Willem
270
Ps. van Hendrik Adolph Mulder, Nederlands
dichter en essayist (Zaamslag
197.1906-Grahamstad, Zuid-AfrIka, 3.5.
1949). Studeerde Nederlandse letteren aan
de Vrije Universiteit te Amsterdam en
behoorde tot de jonge dichters die ca 1930
rondom het tijdschrift Opwaartsche Wegen
de zgn. Jong-Protestantse groep vormden.
In 1934 emigreerde hij naar ZUid-Afrika,
waar hij als CrIticus en mederedacteur
van het tijdschrift Standpunte een belangrijke
rol In het literaire leven aldaar begon
te vervullen. ZIJn gedichten bleef hij op
enkele UitzonderIngen na, In het Nederlands
schrIJven; voor ZIJn fijnZInnige kritieken
en essays over de Afrikaanse en Nederlandse
literatuur bediende hij zich vnl. van
het AfrIkaans
ZIJn verzamelbundel Con Sordmo (1949)
bevat verzen In mijmerende stemming,
waarIn het dromen van een onvervuld verlangen
naar ontsnapping uit een grijs en
gekweld bestaan de hoofdthema's zijn. Het
IS de gedempte stem van een kwetsbaar
mens, bewust van vergankelIjkheid, verlangend
naar 'Gods zUivere lucht'. Vanaf
1934 komen bovendien thema's uit ZuidAfrIka
voor, waarvan het landschap met
zIJn 'held're, harde Uitzicht' fel wordt gecontrasteerd
met 'het verre land' dat hiJ
verliet. Zijn laatste verzen hebben een
steeds somberder en gekwelder toon van
pIJn en lijden.
Werken: OpstelIe oor poeste (1939), Twee wèrelde
(1942)
Uitgave: Laaste opstelIe (1961)
Literatuur: K HEEROMA, In Het derde révetl (1934),
A DONKER, In Cnttsch Bulletm (1949), DJ
OPPERMAN, In Standpunte, 4, 3 (okt 1949), R
WIEHAHN-VOGEL, In Standpunte, 14, 4 (apnl
1961), IDEM, In Dte Afnkaanse poesteknttek
(1965) IR H PHEIFFER)
Heijden, Adrianus Franciscus Theodorus
van der
Nederlands prozaschrijver (Geldrop
15.10 1951). Studeerde enige tijd psychologie.
Verblijft met voorliefde In ltalie, reden
waarom hij ZIch het ps. Patrizio Canapom
aanmat, waaronder hij debuteerde met
Een gondel m de Herengracht en andere
verhalen (1978) Voor deze verhalenbundel
kreeg hiJ In 1979 de Anton Wachterprijs. In
datzelfde Jaar verscheen onder ps. de roman
De draaIdeur, die een sterkere geconstrueerdheld
vertoont dan de verhalen. Canap
om lijkt In dit werk surrealistische
Invloeden te hebben ondergaan.
In 1983 verschenen plotseling onder zijn
eigen naam twee delen van de trIlogie De
tandeloze tiJd, nl. de proloog De slag om de
Blauwbrug en het eerste deel Vallende
ouders In deze semi-autobIOgrafische roman
wordt de hoofdper!JOon in de proloog
gepresenteerd in zijn maatschappelijke afzIJdigheId
en zIjn lichamelijke en geestelijke
onmacht. In Vallende ouders gaat de
auteur vervolgens op zoek naar de wortels
van dit onvermogen. Van der Heijden
schrIjft dit omvangrijke werk in een hemzelf
opgelegde ijzeren discipline.
Werk: De gevarendnehoek (1985), 2de deel van De
tandeloze tijd
Literatuur: D CARTENS, 'Op zoek naar een IdentiteIt'
m Bzzlletm, 7 (1978-1979); IDEM, 'Gesmolten
spIegels' m Ons Erfdeel, 23 (1980), G HOUTZAGER,
'P C en de overdaad', m LIterair paspoort,
32(1981) [G J VAN BORK]
Heije, Jan Pieter
Nederlands dichter (Amsterdam 1.3.1809-
aid. 24.2.1876) Studeerde medIcijnen te
Lelden, waar hij m 1832 promoveerde op
een proefschnft De morb!s qw mentales
dwuntur, en was tot 1857 arts te Amsterdam,
waarna hIJ zich UItslUItend aan poëZIe,
muziek, SOCIaal werk en filantropie
wijdde. Samen met A. Drost werkte hij mee
aan De Vriend des Vaderlands, was redacteur
van De Muzen en later medewerker
aan De G!ds
VerwIerf grote populariteit als dIchter van
kmderliederen. Zijn romantIsche aanleg en
streven naar volksopvoeding brachten hem
tot het bewerken van een aantal middeleeuwse
liederen. Hij volgde Duitse teksten
na, maar schreef daarnaast zeer veel
oorspr. 'volksdichten', die echter het spontane
karakter van echte volkskunst missen,
maar populaIr werden door de muziek van
J.J. Viotta (bijv 'Heb Je van de zilveren
vloot wel gehoord?'). ZIJ bezmgen vaderlandse,
hUIselijke en religieuze thema's.
HelJe bekommerde zIch verder om de
volksgezondheid, het volksonderwIjs en de
muzikale opvoedmg van het volk.
Werken: Kmderen Een dIChterlijke krans (1853),
Al de kmderllederen (1861), Al de volksdichten,
2 din (1865), Uw Konmknjk kome (1873),
Inmgst leven eens dichters, 2 din (1874)
Uitgaven: GedIChten (1944), bloeml , Een bloemlezmg
Uit de volksgedichten (1971, 1980'), mgel
door M VAN DER PLASSCHE
Literatuur: JA ALBERDlNGK THIJM, Levensbencht
van J P H (1877), L J TH WIRTH, Een eeuw kmderpoeue
1787-1878 (1926), A J M ASSELBERGS,
Dr J P H of de kunst van het leven (1966), P H
SCHRODER, 'De dIChterlijke weldoener J PH', m
En met zo'n Juffertje gmg dommee trouwen
(1968), L Ross, 'Het karretje op de zandweg', m
Soma, 3 (1971-1972), G HEKMA, 'HomoseksualIteIt
van zonde tot geaardheId', m Spiegel hlstonael,
15 (1980) [J SMEYERS]
HEIJERMANS
Heijermans, Herman
Nederlands toneel- en prozaschrijver (Rotterdam
3.12.1864-Zandvoort 22.11.1924).
Zoon van een journalist; aanvankelijk
werkzaam in de handel. Vestigde zich in
1892 als dagbladschrijver en letterkundige
in Amsterdam. Verwierf door zijn dramatisch
en verhalend werk spoedig grote
bekendheid Van 1897 tot 1901 redigeerde
hIJ het door hem opgerichte socialistische
tIjdschrift De Jonge G!ds. Schreef onder
een groot aantal pseudoniemen, waarvan
Ahasverus, Barend Bof, Samuel Falkland,
Koos Habbema, Ivan Jelakowitsch en
Heinz Sperber de bekendste zijn. Mede om
de m het vaderland ondervonden teleurstelhng
woonde hij van 1907 tot 1912 te
BerhJn. Nadien nam hij te Amsterdam de
leldmg op zich van het toneelgezelschap
'Nederlandsche tooneelvereniging' dat in
1922 moest worden geliquideerd.
HeiJermans achtte het schrijven van literaIr
werk slechts verantwoord als dit in
directe betrekking stond tot de realiteit en
deze trachtte te bemvloeden. Hij wees
kunst af als zij alleen maar luxe en vermaak
beoogde; ze moest een functie hebben in de
maatschappij. Binnen de tegenstellingen
van zIJn tIJd koos hIj voor het socialisme en
droeg dat in zIjn werk uit. Terwijl hij zich
duidehJk distantIeerde van de 'I'art pour
l'art'-doctrine van de Tachtigers en hun
pohtieke afzijdigheid, onderging hij toch
hun mvloed voor wat de literaire vormgeving
betreft. Vooral zijn proza bevat beschrIJvende
gedeelten dIe aansluiten bij de
Impressionistische woordkunst van de
TachtIgers, naast de weergave van gesprekken
dIe rechtstreeks aan de werkelIjkheId
ontleend lijken te zijn. In zijn
nauwkeurige bestuderIng van de werkelijkheid
slUIt HeiJermans aan bij het naturalisme
Met mtenslteit tekende HeiJermans in zijn
romans en novellen de situatie van de jonge
Ideahst dIe (tevergeefs) m opstand komt
tegen de gevestigde orde, bijv. in zijn
roman Kamertjeszonde (1898), die sterke
protesten opriep vanwege de openlijke seksualIteit
erin en de kritIek op de geldende
huwehjksmoraal. Zijn kritische houding
ten opzichte van het jodendom, waaruit hij
zelf afkomstig was, blijkt o.m. uit 'n Jodenstreek2
(1892) en Dwmantstad (1898).
Kmderen en jonge vrouwen als representanten
van zuiverheid en onschuld hadden
eveneens zijn aandacht (Ducuka, 1912;
Droomkonmkje, 1924). Ongekende popu-
271
HEIJERMANS
272
lariteit verwierf HelJermans met de Schetsen
die hij tussen 1894 en 1911 onder het
ps. Samuel Falkland publiceerde in het
dagblad De Telegraaf, en later in het Algemeen
Handelsblad (de zgn. FalklandJes,
660 stuks, gebundeld in 18 delen, 1894-
1911).
HelJermans' grootste betekenis ligt op het
gebied van het toneel. Hij bezat een feilloos
dramatisch mstinct en Wist dat de taal die
zIJn figuren zouden spreken, met literair
bepaald moest zijn en moest voortkomen
uit hun gebaar: woord en gebaar dienden
één te zIJn In een tiJd waarin de stIJlwIsselingen
van realisme tot expreSSlOmsme
elkaar in snel tempo opvolgden koos hij uit
de artistieke mogelijkheden wat voor hem
geschikt en tevens typisch Nederlands was.
Ibsen was zijn vroedmeester (getuige Dora
Kremer, 1893) en zijn ontwikkeling lijkt op
die van Gerhart Hauptmann Wat klimaat
en vorm betreft is het Nederlandse werk
ondenkbaar zonder het Duitse. Maar de
verschillen prevaleren· Heijermans is veel
directer, concreter en meer geengageerd. In
de dramatische structuur schijnt hij de lijn
Tsjechov-Maeterlinck voort te zetten,
doordat bij hem met meer de nadruk valt
op de ontwikkelingen en afsluiting van een
handeling, maar op de uitbeeldmg van een
situatie m een milieu. Het dynamische
prmcipe wordt vervangen door het statische.
Daarbij IS een episch streven merkbaar
om de versch. milieus te bundelen tot
één groot geheel. Niet voor niets heet Op
hoop van zegen (1900) een spel van de zee.
Ora et labora (1901) een spel van het land,
Bloeimaand (1903) een spel van de stad, en
Gluckauf' (1911) een spel van de mijnen.
Bmnen dit grote verband laat HeiJermans
zien dat sociaal-economische machten indien
ze overheersend zijn, de natuurlijke
banden tussen de mensen kunnen verscheuren.
Maar ook dat geen armoe en
ellende de opgaande zon kunnen verduisteren
10 de mens die geleerd heeft over de
dingen heen te lachen (De opgaande zon,
1908; Eva Bonheur, 1916). Heijermans is
geen tekenaar 10 zwart en wit. Pastoor
Bronk (Alleruelen, 1905) en reder Bos (Op
hoop van zegen) zijn niet zonder meer
slecht; ze kunnen niet anders, ze zijn maatschappelijk
gebonden. Maar ook Kniertje
(Op hoop van zegen) is met goed zonder
meer, zij IS eerder een beeld van fatale
berusting.
Naast sociaal-realistisch toneelwerk
schreef Heljermans stukken met een
sprookjesachtige sfeer, zoals Uitkomst
(1907) of het satmsche De WijZe kater
(1917), die echter steeds door het allegonsche
karakter ervan de sociale strekking
behouden. Dat geldt ook voor zIJn satmsche
komedies, De groote vlucht (1908) en
Eva Bonheur
Na de slechte ontvangst van zIJn eerste
stuk, Dora Kremer, creeerde hij onder ps
Ivan Jelakovltch een dramatische schets
Uit de RUSSische Jodenvervolgingen, Ahasverus
(1893), die geestdnftig werd toegeJUicht
TnomfanteliJk maakte HeiJermans
later zIJn auteurschap bekend Vijf Jaar
later begon hij regelmatig dramatisch werk
te leveren nadat hiJ 10 de Nederlandsche
tooneelvereemging een gezelschap gevonden
had dat adequate vertolk lOgen van zIJn
scheppingen kon en wilde geven (Ghetto,
1898; Schakels, 1903).
Ook het bUitenland erkende HelJermans'
dramatische capaCiteiten door opvoeringen
van zIJn werk tot 10 Rusland, Israel en
Japan toe. Terwijl de Jaren dertig tot vijftig
een stilstand 10 de waardenng door zIJn
landgenoten te zien gaven, bracht het herdenkingsjaar
1964 een oplevmg
Op hoop van zegen IS een spel van de zee in
vier bednjven, geschreven oktober/december
1900, het eerste gespeeld op 24 december
1900 te Amsterdam HelJermans IS hier
van een actueel motief Uitgegaan, reeds
door Ibsen 10 'Steunpilaren der maatschappIJ'
(1877) gebrUikt, dat der 'dnJvende
doodkisten'. Maar hoewel het op zijn
weg gelegen had er uitslUitend een fel anbkapitalistisch
stuk van te maken (en die
strekking IS mede aanwezig), heeft hiJ toch
een eenzijdige afschildenng van of goede of
slechte mensen vermeden Reder Bos IS een
man die Zich met moeite omhooggewerkt
heeft en nu het verworvene met prijs kan
geven Evenals Kniertje en de andere VISsers
en vissersvrouwen IS hiJ aan een fatum
onderworpen: de maatschappelijke bepaaldheid
Het IS met ondenkbaar dat de
Ierse auteur J.M Synge door Heljermans'
drama werd gemsplreerd tot zIJn eenakter
Riders to the Sea (1904), waarin - zij het op
andere Wijze en met andere gezmdheld - de
verhouding mens-zee wordt Uitgebeeld
AangeZien Brecht van Synge's werk een
zelfstandige bewerkmg heeft gemaakt (Dw
Gewehre der Frau Carrar 1938), zou er van
een mdlrecte band tussen de Nederlandse
en de DUitse dramaturg sprake kunnen
zijn De naam van Heljermans raakte door
dit stuk over de hele wereld bekend.
De WIjze kater is een boosaardig sprookje
In drie bedrijven. Geschreven juni/augustus
1917. Eerste opvoering 22 oktober 1918
te Amsterdam.
Uitgaande van het sprookjesmotief van
hulpvaardige dieren (blJv in De gelaarsde
kat) en van de sage van de Rattenvanger
van Hameien heeft HelJermans hier een
allegOrische satire geleverd op de onnatuurliJke
kapitalistische samenleving. De
natuur kan haar wel redden, maar ze dreigt
haar ook te desorgamseren. Het stuk is
even komisch als bitter en preludeert in de
Uitspraken van de kater als rechter op de
volksrechter Azdak In Brechts Der kaukasIsche
Kreldekrels (1944).
Werken: Trmette (1892), Fleo (1893), Sabbath
(1897), Het antwoord (1898), t ,Puntje (1898), t ,
Nummer tachtig (1898), t ,De machlen (1899), t ,
De onbekende (1899), t, Ego (1899), t, Het
zevende gebod (1899), t , Eén mei (1900), t, Het
pantser (1900, t, Buren (1903), t, Het kmd
(1903), t ,Het kamerschut (1903), t ,In de Jonge
Jan (1903), t , Saltlmbank (1904), t , Kleme verschrzkkmgen
(1904), Biecht eener schuldige
(1905), Interzeurs, 2 dIn (1905), Artikel 188
(1905), t, De meld (1905), t, Feest (1906), t,
Kleme vertelsels (1906), Wat met kon (1907),
Vreemde jacht (1907), t , Berlmer Sklzzenbuch
(1908), Joep's wonderlijke avonturen (1908), De
raode FlIbustler (1909), De schoone slaapster
(1909), t, Beschuit met mUiSjes (1910), t, Nocturne
(1910), t, Gevleugelde daden (1911), Robert,
Bertram en Co (1914), t ,Brzef m den schemer
(1914), t , De bUikspreker (1914), t , Een heerenhUIs
te koop (1914), t ,Dageraad (1916), t , De
vliegende Hollander (1920), t, Van ouds 'De
Morgenster' (1923), t , De moord m de trem (voltOOId
door A M DE JONG, 1924), Vuurvlmdertje
(1925)
Uitgaven: S CARMIGGELT, H S F HEIJERMANS, A
KOOLHAAS E A (ed ), Toneelwerken, 3 dIn (1965),
W J SIMONS, Samuel Falkland, Schetsen en vertellmgen
(1974), met mI, S CARMIGGELT, Wat
met kon en andere verhalen (1983)
Literatuur: M HEIJERMANS·PEERS en H EERENS.
HEIJERMANS, Met H m hemel en put (1927), F
HULLEMAN, H -herznnermgen (1927), D TH
JAARSMA, 'H H', m Karaktenstleken (1927), A
VAN DER HORST, 30 jaar 'Op hoop van zegen'
(1930), B GROENEVELD, H H (1934), G KAR.
STEN, H H, novellist, romanCier, dramaturg
(1934), B HUNNINGHER, m Toneel en werkelIJkheid
(1947), S L FLAXMAN, H Hand hlS Dramas
(1954), G BORGERS E A, 'H H', m Schrzjversprentenboek,
l1 (1964), A HEIJERMANS.JURGENS,
H H' laatste levenSjaren (1965), E DE JONG, H
H en de vermeuwmg van het Europese drama
(1967), CA SCHILP, H H (1967), H HEIJERMANS,
MIJn vader H H (1973), M SCHOUTEN, 'H H ',m
Schrzjversportretten Uit de Haagse Post (1975),
E DE JONG, 'H mlheudramaturg', m Nieuwe
Taalg, 69 (1976), N VANNECK YODER, DramatlzatlOns
of Socwl Change H H Plays as Compared
wlth Selected Drama by Ibsen, Hauptmann
and Chekhov (1978) [H H J DE LEEUWE EN RED I
HIEGENTLICH
Heyns, Zacharias
Noordnederlands dichter en prozaschriJver
(Antwerpen ca 1566-Zwolle voor of in
1638). Week wsch in 1589 Uit naar Duitsland,
In 1592 vestigde hij Zich als boekdrukker
en -verkoper In Amsterdam (uitgaven
van wetenschappelijke werken). Wsch. was
hiJ een der stichters van de Brabantse
kamer 'Het WIt Lavendel', waarvan hij factor
werd. Van 1607-1629 was hij drukker
van de Staten van Overijssel te Zwolle.
Een van zijn eerste werken was Den Nederlandtschen
landtsptegel (1599), biJschriften
biJ een atlas. In de jaren 1602-1625
schreef Heyns voor een aantal rederijkerskamers
zInnespelen Met name in het emblematische
genre was hij actief, zowel als
vertaler als met Origineel werk. Het bekendste
werd hiJ echter bij zIJn tijdgenoten
door zIJn ImitatIO van Du Bartas' La Sepmame
en Seconde Sepmame: De weke
(1616) en De tweede weke (1621; gedeeltelijk
van de hand van Vondel). Hierop volgden
De wercken van Bartas (1612-1623) en
Vervolgh op de wercken van Bartas
(1628).
Werken: Vnendts-spleghel (1602), Pest-spleghel
(1602), Emblemata Vol-smmghe uytbeelsels
(1615), waarm vert van werk van GRollenhagen,
Voorbeelsels der Oude Wyse (1623), waarm vert
van Johannes van Capua, Emblemata of smnebeelden
tot Chmtelyke bedenkmghen (1625),
Emblemata moralla (1625), Deuchdenschole, of
spleghel der jonghe dochteren (1625), Spel van
Smne van de dry hoofddeuchden (1625), Wegwyser
ter sallcheyt (1629)
Literatuur: J KooPMANs, 'Smnespel van de dry
hoofddeuchden', m Taal en Letteren, 12 (1902),
A BEEKMAN, Influence de du Bartas sur la IIttérature
néerlandalse (1912), C P BURGER, De
Amsterdamsche boekdrukkers en Uitgevers m de
16de eeuw, dl 4 (1915), W HARMS, Homo vwtor
m bwlO Studlen zur Blldlichkelt des Weges
(1970), J G C ABRIELS, ZUidnederl boekdrukkers
en boekverkopers (1974), K PORTEMAN,
Inleldmg tot de Nederlandse emblematalIteratuur
(1977), R BREUGELMANS, 'Emge blbhograflsche
notities n a v J J Starters Lykklacht over
WIlheIm Ludwlch, 1620', m Tljdschr Nederl
Taal- en Letterk ,94 (1978), 1 H VAN EEGHEN, De
Amsterdamse boekhandel 1680-1725, dl 5
(1978), H DE LA FONTAINE VERWEY, 'Relmer TelIe,
hekeldichter, pamfletschriJver, vertaler', m
Uit de wereld van het boek, dl 3 (1979)
[p J VERKRUIJSSE]
Hiegentlich, Jacob
Nederlands dichter en romanschrijver
(Roermond 30.4.1907-Amsterdam 185.
1940). Groeide op in een rooms-joods milieu.
Studeerde Nederlands In Amsterdam
en werd leraar in Naarden. Wijdde zich
vanaf 1935 geheel aan letterkundig werk.
273
HILDEGAERSBERCH
Debuteerde in 1923 met Duitse gedichten
in Die rote Nacht. Schreef zijn eerste
roman op 18-jarige leeftijd: Het zotte
vleesch (1925), en werkte met poëzie mee
aan De Nieuwe Gids (1929). Zijn werk
wordt over het algemeen in de kritiek afgedaan
als onvoldragen en hoewel hij zich
verwant voelde met Forum, kreeg hij uit
die hoek slechts negatieve beoordelingen.
Schreef veel kritieken en essays, vaak polemisch
en sterk anti-fascistisch. Was overtuigd
zionist en bewonderaar van J.1. de
Haan. Pleegde m 1940 onder invloed van de
Duitse mval zelfmoord.
Werken: Het vochtige park (1935), r , Onbewoonbare
wereld (1937), r , Schipbreuk te LUIk (1938), r,
Met de stroom mee (1946), r
Uitgave: C YPES, J H 1907-1940 Een Joods artlst
tussen twee oorlogen (1949), bloeml
Literatuur: W KUSTERS, 'J H ',m Tirade, 26 (1982),
J BROUWERs, m De laatste deur (1983)
[GJ VAN BORK]
Hildegaersberch, Willem van
Middelnederlands sproke spreker (gest.
1408?). Beroepskunstenaar, die eigen gedichten
of die van anderen voordroeg
(zong), vaak met begeleiding van een instrument.
Blijkens de rekeningen van het
graafschap Holland trad Van Hildegaersberch
tussen 1383 en 1408 herhaaldelijk
aan het hof te 's-Gravenhage op en ook O.m.
te Middelburg Hij genoot een grote populariteit
en zijn gedichten werpen een schril
licht op de gebeurtenissen, zeden en gebrUiken
van zijn tijd.
Zijn talrijke gedichten zijn bewaard gebleven
m twee hss. Sporadisch treft men er
ook mandere hss. aan.
Bekende gedichten zIJn: 'Hoe deerste partiJen
m Holland quamen', over de oorsprong
van de Hoekse en Kabeljauwse
twisten; 'Vant regiment van goeden heren',
een lofdicht op graaf Floris V en Willem III;
'Van den testament'; 'Dit is van ere'; 'Dit is
van Reyer die vos', episode Uit Reinaert de
vos, met nabootsing van het begin van 'Van
den vos Reynaerde'.
Talrijke gedichten zijn satiren op menselijke
ondeugden en godsdienstige praktijken,
o.a. de pelgrimages Van Hildegaersberch
schreef ook enkele boerden, bijv. Van den
waghen (de omkoopbaarheid van de
rechters), Van den momck en Van den
paep die zyn baeck gestolen werd.
Uitgaven: P LEENDERTZ, Van den sacramente van
Aemsterdam, gedicht van W van H (1845). W
BISSCHOP en E VERWIJS, Gedichten van W van
H (1870), met mi
Literatuur: A M DUINHOVEN, 'CorruptIe IS overal',
m Nieuwe Taalg , 70 (1977) [p DE KEYSER]
274
Hiel, Emanuel
Vlaams dichter (St.-Gillis-Dendermonde
30.5.1834-Schaarbeek 27.8.1899). Was te
Brussel zeer actief als vrijzinmg en radicaal-
democratisch flamingant in verenigingen
als Vlamingen vooruit, Willemsfonds
en De distel. Werkte mee aan versch
tijdschriften: Flandna, De Zweep, De
Vlaamsche School enHet Laatste Nieuws,
en was hoofdredacteur van het Nederdwtsch
TIJdschnft (1867-1868). Zijn radicaal
flamingantisme bracht hij tot uiting m
talrijke histOrische geschriften, vaderlandse
strijdliederen en gelegenheidsgedichten,
die worden gekenmerkt door spontane en
vaak hartstochtelijke gevoelens. Realistischer
klmken zijn Werkmanshederen,
waarin de toon vaak wordt bepaald door
zijn uitgesproken democratische sympathieen,
die ook blijken Uit zijn Vriendschap
met Emiel Moyson en de verkoop van zijn
eerste dichtbundel, Looverkens (1859), ten
bate van de Gentse stakers.
Hiel verwierf zijn grootste faam als librettist
van Peter BenOlt, met o.m. de oratoria
LUCifer (1865) en De Schelde (1867), een
aantal cantates, o.m. Jan Borluut (1875) en
Hymnus aan de schoonheid (1882), en talriJke
teksten voor liederen. In 1886 werd hiJ
lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie
voor Taal- en Letterkunde.
Werken: Nieuwe hedekens (1861), Ged!chten
(1863), Gedichten (1868), Psalmen, zangen en
oratorw's (1870), De liefde In het leven (1870),
Ged!chten (1874), Bloemeken (1876), H!storlsche
zangen (1885), Flandrlahederen voor ons
volk (1886), Monodramen en andere gedichten
(1893), Symfomeen en andere gezangen (1894),
DroomeriJen (1895)
Uitgave: Volledige Werken van dIChter EH, 6 din
(1933-1934)
Literatuur: H BAccAERT, EH (1902), M SABRE,
'BenOlt en HIel', m Versch en Meded Kon VI
Acad voor Taal- en Letterk (1934), A CORBET,
Peter BenO!t Leven, wak en betekems (1943)
[J VLASSELAERS]
Hildebrand
Zie Beets, Nicolaas
Hillenius, Dick
EIg Duk, Nederlands dichter en essayist
(Amsterdam 29.5 1927). Studeerde bIOlogie
en was redacteur van Propna Cures
Promoveerde m 1954 op een proefschrift
over kameleons; IS verbonden aan het Zoologisch
Museum van de Universiteit van
Amsterdam. Als bIOloog IS hiJ neo-darwinist
en overtUigd etholoog. Hoewel de daarmee
samenhangende opvattingen zijn literaire
werk sterk bepalen, getUigt dit toch m
za, dat door een beeldende
dE' eerste plaats van een veelzijdige belangstelling.
Het romantisch mechamek (1969)
en Het prmCipe van meuwsgiengheid
(1978) bieden in talrijke speels geformuleerde
notities over reisbelevemssen, culturele
stromIngen, moderne muziek, schilderkunst,
literatuur, menselijke verhoudIngen
en maatschappelijke verschijnselen
een beeld van een In eerste instantie zintuiglijk
ervarend bewustzijn dat voortdurend
op zoek is naar nieuwe ontdekkingen.
Als voornaamste bedreigIng van de menseliJke
soort ziet hiJ de massificatie op alle
gebieden, een collectivisering die de uitwerking
van destructieve instincten op
noodlottige wijze kan vergroten. De belangrijkste
remedie daartegen is de bewust
ondernomen Individualisering van de
mens. Overigens wordt de onafwendbaar
lijkende collectieve ondergang met een zeker
blijmoedig pessimisme tegemoet gezien.
Kenmerkend voor Hillemus' essayistiek is
het opzettelijk onUitgewerkte, notitieachtIge
karakter ervan, dat een Indruk van
spontamteit achterlaat.
Zijn poezIe onderscheidt Zich niet essentieel
van zijn proza: observaties en Ideeën
zijn hier tot hun absolute kern teruggebracht.
In zijn tweede bundel Een klem
apparaat tegen rechtliJmgheid (1975) is
de geIntenslveerde ZIntUiglijke ervaring
het belangrijkste wapen geworden tegen
het onontkoombare verval. Ontving o.a. de
PoezlepnjS van de Gemeente Amsterdam
(1967).
Werken: Inlerdlng tot het denken van DarwIn
(1956), Tegen het vegetarISme (1961), Oefeningen
voor een derde oog (1965, BoekenmarktplIJs
1966), Urt groerende onwrl om aart nog ergens In
verlrgherd aan te komen (1966), De vreemde
erlandbewoner (1967), De beestachtrge bronnen
van het geweld (1969), PlaatselrJke godjes
(1972), De onrust bewaren (1982)
Literatuur: J BERNLEF en K SCHIPPERS, m De Grds,
130 (1967), H KALEIS, SchrrJvers binnenste burten
(1969), C J E DINAUX, Gegrst bestek, dl 3
(1969), TH DE WINTER, SchrIjversportretten urt
de Haagse Post (1975), M 'T HART, De som van
misverstanden (1978), ePEETERS, m Alles moet
over (1979), WAM DE MOOR, m Wrlt u miJ maar
volgenl (1980) [J HUIJNINK]
Hillesum, Etty
Elg Esther, Nederlandse schrijfster (Hilversum
15.1.1914-Auschwitz 30.11. 1943).
Bracht haar jeugd door in Deventer, waarna
zij In Amsterdam rechten, Slavische
talen en psychologie studeerde. Haar dag-
HOEKSTRA
boeken en brieven, geschreven tussen 1941
en 1943 werden in 1981 ontdekt en onder de
tItel Het verstoorde leven uitgegeven. De
literaire, menselijke en historische aspecten
ervan werden direct herkend als van
emInent belang. Haar onverzettelijk geloof
m mensen, haar radicale ethiek en haar
beeldend vermogen nemen een aparte
plaats in binnen de belijdenisliteratuur.
Werken: Het denkende hart van de barak (1982),
blieven, In durzend zoete armen Nieuwe dagboekaantekeningen
van E H (1984)
[J G GAARLANDT]
Hoeck, Jozef van
Vlaams toneelschrijver (Turnhout 11.11.
1922). Jurist; verbonden aan het Kunst- en
Cultuurverbond van het Paleis voor Schone
Kunsten te Brussel. Grote bekendheid,
ook in het buitenland, verwierf hij met het
toneelstuk Voorlopig vonms (1957), het
verhaal van een Duitse fysicus die onder
Hltlers bewind zijn vaderland verlaat, in
Amerika meewerkt aan het ontwerpen van
de eerste atoombom, maar om het evenWicht
tussen de grote machten te herstellen,
geheimen aan de Russen uitlevert. Dat
het gewetensconflict een belangrijk motief
vormt In het oeuvre van Van Hoeck, blijkt
ook al uit zijn debuut Sauternes 1921
(1952), een familiedrama, of uit het met de
Staatsprijs bekroonde Appartement te
huur (1961). De bezorgdheid om de mens
die vrij denkt en er desnoods offers voor
brengt, komt ook tot uiting in Het proces
Socrates (1966). Van Hoeck heeft de problematiek
van de zoekende en denkende
mens die echter wel door morele preoccupaties
wordt gekweld, in een aantal werken
overtuigend uitgewerkt, o.m. in het tot
toneelstuk omgewerkte luisterspel Chnstine
(1974), waarin een computer een levend
wezen baart. Als exponent van de moderne
generatie Vlaamse toneelschrIjvers heeft
Van Hoeck ook gestreefd naar formele vermeuwingen
en heeft hiJ zijn plaats onder de
experimentelen verdiend. Naast ernstige
stukken schreef hij ook groteske of satirische
werken zoals De bnevenbus (1962) en
De Raad van Beheer (1964).
Werk: Alfred Hegensch€ldt (1965), essay
Literatuur: W F JONCKHEERE, Voorlopig Vonms
(z J ), mi, A VANDEGHINSTE, m Ontmoetingen
met 81 Vlaamsche Kunstenaars (1977); W
JONCKHEERE, 'Voorlopig vonms', m Dletsche Warande
& Belfort, 127 (1982) [p VAN AKEN]
Hoekstra, Han G.
Eig. Hendricus Gerard, Nederlands dlCh-
275
HOEN
ter ('s-Gravenhage 4.9 1906). Publiceerde
eerst m De Vrije Bladen, was m 1940 met
Hoormk en Debrot redacteur van Criterium
en van 1937 tot 1942 van Den Gulden
Wmckel. Na wo II redacteur van Het
Parool
Hoekstra bezmgt het leven met bedwongen
emotIe, bitter en vertederd tegehjkertiJd.
HIJ weet m gewone, simpele dmgen de kern
van het bestaan te raken (bijv. 'De man met
de roos'). Een eigen charme krijgen veel
verzen door de speelse fantasie ('Ik heb een
ceder in mijn tum geplant'). Dit vermogen
zich m te leven in een fantasiewereld maakte
hem zeer geschikt als dichter voor kmderen.
Stelde ook bloemlezingen samen, o.a. De
dorstige dichter (1939) en VriJ Nederlands
liedboek (1944), m samenwerking met H.C.
Kool en J H de Groot In 1947 verscheen
zIJn essay Over Jan Campert. Publiceerde
soms onder ps. Victor Ie Chaste.
Werken: Dubbelspoor (1933), Het ongerijmde leven
(1940), Panopticum (1946), Amorosa (1946), Het
verloren schaap (1947), kmderp ,De Ijsmuts van
prins Karel (1948), kmderp ,AppeltJes van oranJe
(1948), kmderp , Pierement (1953), kmderp,
Het schoentje van RoosmarlJn (1955), kmderp ,
Het toverpoeder (1955), kmderp, Meneertje
weetgraag (1955), kmderp
Uitgaven: De zandloper (1956), p, Verzamelde
gedichten (1972)
Literatuur: A DONKER, Hanmbal over den Hel,con~
(1940), S VESTDIJK, m Voor en na de explosie
(1960), M J G DE JONG, m Kreatief, VIII (1974)
[p MINDERAA)
Hoen, Pieter 't
Noordnederlands journahst, dichter en toneelschriJver
(Utrecht 18.8.1745-Amersfoort
9.1.1828) Oefende emge invloed Uit
als fel patriottisch pubhcist m De Post van
den Neder-RhIJn, waarvan hij redacteur
was (1780-1787). Moest echter de wijk
nemen naar Frankrijk (1787-1795). Als letterkundige
schreef hij weinig oorspronkehjks.
kinderversjes in de trant van Van
Alphen en (o.m. onder ps. J.A. Schasz
M.D.) opgeschroefde burgerlijke drama's
en pohtIeke blijspelen, blJv over de Amerikaanse
vriJheidsoorlog.
Werken: Nieuwe proeve van kltJne gedichten voor
kinderen, 6 din (1778-1779), Nieuwe spectatorlaaie
schouwburg, 2 din (1782-1789), Vaderlandsche
schouwburg, 3 din (1790-1793), Fabelen
en kleine gedichten voor kinderen (1803,
1822')
Uitgave: P J BUYNSTERS (ed ), JA Schasz, Reizen
door het aapenland 1788 (1973)
Literatuur: W P SAUTIJN KLUIT, 'De Post van den
Neder-RhIJn', m NIJhoff's BIJdr v Gesch en
Oudh, x (1880), E KNUTTEL-FABIUS, Oude kln-
276
derboeken (1906), J A WORP, Geschiedems van
het drama en van het tooneel, 11 (1908)
[w GOBBERS)
Hof, Jan Jelles
Ps. Jan fan 'e Gaestmar, Fries dichter en
prozaschrijver (Gaastmeer 27.10.1872-
Leeuwarden 13 2 1958) Schipperszoon,
aanvankehjk beroepsmihtaIr, die door zelfstudie
carrière kon maken als journahst en
Zich ontWikkelde tot een van de beste kenners
van het gesproken Fries. Zijn poezie,
reeds door de JongfrIezen afgewezen, IS
sterk gedateerd' Klankboarne (= Klankbron;
1906) en Fan eigen tlld en folk (=
Van eigen tIJd en volk; 1951)
Van betekenis zIJn zIJn taalkundige pubhkatIes,
o.a Frlesche dzalectgeographle
(1933) en vooral ook zIJn vlerdehge autobiografie
FJlrtlch Jler taelstmd (= Veertig
Jaar taalstriJd; 1940-1942). In 1979 werd
zIJn historische roman Idske Galama m
boekvorm Uitgegeven.
Literatuur: D KALMA, Koarte ynltedlng ta FJlrttch
Jler taelstmd (1943), D A TAMMINGA, m De
TSJeme (1958), J PIEBENGA, m Jaarboek MIJ
Ned Letterkunde (1960-1961), K DYKSTRA,
Lyts hdnboek fan de Fryske llteratuer (1977), S
VAN DER SCHAAF, Skiedms fan de Fryske blweglng
(1977), G R ZONDERGELD, De Friese beweging In
het tijdvak der belde wereldoorlogen (1978)
[F DAM)
Hofdijk, W.J.
Eig. Willem Jakobsz. Hofdijk, Nederlands
dichter, proza- en toneelschrijver (Alkmaar
27.6.1816-Arnhem 298.1888) Was
dorpsonderwIjzer te BeusIchem, kantoorklerk
te Alkmaar en leerling-schilder te
Haarlem, werd dank zij Van Lennep en J A
Alberdmgk Thijm leraar aan het Amsterdamse
gymnasium (1851). ZIJn drama's,
evenals zIJn ander werk, zIJn romantIschhistorisch
gemsplreerd Zijn ongebreidelde
fantaSie, eerzucht en gebrek aan zelfkritiek
beletten hem zIJn dlchterhJke aanleg werkehjk
te ontplOOien, toch blijven zIJn Kennemer
Balladen (1850-1852) van belang
als uitmgen van de romantIek m Nederland.
Werken: Rosamunde (1839), p, De brUIdsdans
(1842), p , Aeddon (1852), p , De laatste dag van
Heemskerk's beleg (1850), dr ,De bloem der waereld
(1854), dr, Historische landschappen
(1856), pr, Verspreide gedichten, 2 din (1859-
1861), Ons voorgeslacht, 6 din (1859-1864), pr ,
De geslUierde Wichelares (1869), dr , In 't harte
van Java (1881), verh m dichtvorm, In 't gebergte
DI-eng (1884), Idem, DaJang-Soembl Een
Javaansche legende (1887)
Literatuur: C J BVD Duy&, W J H In zIJn leven en
werken (1890), A HENDRIKS, WH de minstreel
van Kennemerland (1928) [J SMEYERS)
Hofker, Gerrit Jan
Nederlands prozaschnjver (Amsterdam
29.4.1864-Amersfoort 6.4.1945). Volgde tekenlessen
biJ Fehx MentIs. Was In dienst
biJ de PTT tot zijn pensionering In 1929.
ZIJn schetsen, onder ps. Delang gepubliceerd
In De Nieuwe Gids, zijn sensitivistisch
in de trant van Van Deyssel die veel
waarderIng voor hem had In 1896 heeft
Hofker met emge boekbeoordelingen ook
meegewerkt aan De Kronzek
Uitgave: Gedachten en verbeeldmgen (1906), met
mi van L VAN DEYSSEL
Literatuur: W KLOOS, 'J H', m LetterkundIge
mZlchten en vergeZIchten, dl 3 (1918), G H 'SGRAVESANDE,
m Vergeten en gebleven (1982)
[G H 'S-GRAVESANDE]
Hofman, Jan Baptist Jozef Nicolaas
ZUIdnederlands dichter en toneelschrIjver
(KortrIjk 2.3.1758-ald 2.8.1835). Autodidact
Behoorde tot de beperkte groep rederiJkers
die tijdens de Franse tijd het literaire
leven In het ZUiden In stand hielden. Zijn
theaterstukken - op drIe na, die geInspireerd
werden door de gebeurtenissen rondom
de Brabantse omwenteling (1790) -
dateren uit die periode (o.m Clarznde,
1796, De onverwagte reddzng, 1797; De
beloonde kznderhefde, 1800, Het zznken
der Oostendsche pont-schUit, De hstlge
bakkerzn). Na 1815 schreef hij uitsluitend
poezIe en werd een van de meest bewonderde
en gelauwerde dichters van zijn tijd.
Hofmans poezie zit nog vast aan de 18deeeuwse,
bombastisch-mythologische redenjkersstiJI.
Met zijn toneelstukken werkte
hiJ vermeuwend: hij voerde het burgerhJk
drama In, de 'comédie larmoyante', de vaudeville,
het toneelspel in proza. ZIJ vertolken
Ideeën van verdraagzaamheid en ontvoogding,
maar bevatten ook preromantische
elementen in de sentimentaliteit en
het exotisme, terwijl de pathetiek, de
zwart-wlt-psychologle, de grote ontroeringen,
de idealisering van de vrouw de eigenliJke
gevoelsromantiek aankondigen. Hofman
was sterk Nederlands gerIcht, bewonderde
Willem I en bleef na 1830 orangist.
Werken: NederdUltsche toneel-poezy (1806), 6 toneelst,
Nederlandsche dIchtstukjes (1819), 'De
gerechtlgheldshefde van Karel den Stoute', m
NederdUltsch letterkundIg jaerboekje (1835)
Literatuur: J VAN HOORDE, J B J H van Kortnjk,
zIJn leven en ZIjne werken (1876), W SIMAEY,
'Leven en tiJd van J H', m De Lelegouw, VII
(1965), IDEM, 'J B J H 1758-1835', In Idem, IX
(1967), IDEM, 'H J B J N " In NatIOnaal BIOgrafIsch
Woordenboek, dl III (1968), IDEM, 'De
bewaarde toneelstukken van J H', m De Lele-
HOGENDORP
gouw, XI (1969), J SMEYERS, 'De Nederlandse letterkunde
m het ZUIden', m GeschIedems van de
letterkunde der Nederlanden, dl VI (1975)
[J SMEYERS]
Hofstra, Jan Willem
Nederlands prozaschnJver en dichter (Amsterdam
13 11 1907). Na aanvankehJke
mUZikale carrière - o.m. als operazanger -
werkzaam als Journahst (speciaal toneelkrItiek)
en letterkundige; was later verbonden
aan de Nederlandse tv. Vooral sinds
wo 11 bekend als schrijver van vlotte, verzorgd
geschreven psychologische romans,
vaak spelend in artistieke milieus en met
kathoheke achtergrond. SchrIjft ook verzen,
novellen en godsdienstige verhalen.
Werken: De vnenden van mIjn vrlendm (1940), Het
glazen hUIS (1941), p ,Een sterke vrouw, wie zal
haar Vlnden1 (1947), Een man alleen (1949),
Marw Gorettl (1950), verh ,Engelen van mensen
(1952), Het oog van de naald (1955), Bloemen
voor Brenda (1960), PrISma operagIds (1961),
Hemelse modder (1982), Geen talent voor vrouwen
(1983)
Literatuur: PBOERS, 'J W H en de mensehJke eenzaamheid',
m Dletsche Warande & Belfort
(1955), PH DUBOIS, 'De romankunst van
J WH', m Boek van nu, 9 (1956), TH J DE JONG,
'J W H als romanschriJver', m Roepmg, 32
(1956) [w GOBBERS]
Hogendorp, Gijsbrecht van
Noordnederlands dichter (Dordrecht jan.
1589? -'s-Gravenhage 31.1.1639) Adelborst
In de garde van prins Maurits, later
als 'colonel' meestal m buitenlandse dienst.
In 1616 dicht hiJ voor de Delftse kamer 'De
Rapenbloem' een Spel over Xerxes en de
GrIeken voor de Inkomste van het rederIJkersfeest
te Vlaardingen Zijn Truerspel
van de moordt begaen aen Wzlhelm
van Oraenglen (1617) werd gespeeld direct
na de opening van de Nederduitse Academie
te Amsterdam; het telt 2649 verzen en
houdt het midden tussen een klaSSiek drama
en een zinnespel.
Uitgave: F K H KOSSMANN, De spelen van G van H
(1932)
Literatuur: B A. VERMASEREN, 'Humamstlsche drama's
over de moord op de Vader des Vaderlands',
m TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk, 68
(1951), Ne H WIJNGAAROS, 'De zgn OranJestukken
en hun pubhek', In Hand Nederl FIlol -congres,
32 (1972), L STRENGHOLT, Bloemen m
Gethsemané (1976), F C BOHEMEN en TH C J
VAN DER HEYDEN, De Delftse redenjkers (1982),
MB SMITS-VELDT, 'De openmg van de Neerlandtsche
Academie De Byekorf, In Spektator,
12 (1982-1983) [w J C BUITENDIJK]
277
HOLlERHOEK
Holierhoek, Kees
Eig. Cornelis Petrus Antonius, Nederlands
schrijver (Delft 14.10.1941). Studeerde Nederlands
m Leiden. Ontving de Reina Prinsen
Geerligsprijs (1964) voor het verhaal
'Slow quick quick slow'. De buteerde in
1965 met de bundel Hanen In de kloostertwn.
Ontwikkelde zich daarna tot auteur
van dramatische teksten voor toneel, radio
en tv. Zijn uit 1971 daterende eenakters
Fletsen In het donker en Vingers van de
macht (beide 1977 opgevoerd) tonen de
machtsbeluste mens, die in steeds wisselende
krachtsverhoudingen zijn eigenbelang
probeert veilig te stellen door intimidatie
of manipulatie. Ruime bekendheid
kreeg hij in de jaren zeventig door zijn veelvuldige
medewerkmg aan de tv-series
Waaldrecht en Klaverweide.
Werken: Mark en de soldaten (1968), kmderb,
Guemlla (1969), t ,Met vakantIe (1979), tv·stuk,
Harry PIzzICato (1984), tV· spel
Literatuur: W BRANDS en C VAN HOORNE, mter-
View, m Ramp, 13 (1981) [J HUiJNINK)
Holsbergen, Jan Willem
Nederlands prozaschrijver (Rotterdam
3.2.1915) Volgde de Academie van Beeldende
Kunsten te Rotterdam, oefende tal
van beroepen uit, specialiseerde zich ten
slotte als reclametekstschrijver. Debuteerde
met de korte, opmerkelijke roman De
handschoenen van het verraad (1958).
Schreef sindsdien een aantal onderhoudende
romans en verhalenbundels, in een
eenvoudig, maar efficiént proza, waarvan
de lichte toets de m enkele trekken opgeroepen
menselijke situaties een zekere poëtische
bekoring verleent. In 1962 ontving
hij de VIJverbergprIJs. Samen met Rudolf
Geel schreef hij de roman Met een f/tk naar
bed (1966).
Werken: Een koppel spreeuwen (1961), verh, Soldaten
en kinderen half geld (1965); Zakenmensen
eerlijk als goud (1967), Het pIstool van de
rekemng (1968), Wlmple de naaidoos (1971),
Tussen melk en bItter (1978), Makkers en meIsJes
(1980), verh , De pnJs van een hoofd (1980),
Een bakkersdozIjn (1982), verh
Literatuur: J BERNLEF en K SCHIPPERS, m Wat ZIJ
bedoelen (1965), S FRANCE en J DE JONG, mter·
View, m UItgelezen Boeken, 1 (1981-1982)
[J HUiJNINK)
Hondius, Petrus
278
Noordnederlands dichter (Vlissingen
1578-Terneuzen augustus 1621) Studeerde
theologie te Leiden en werd in 1604 predikant
te Terneuzen. Blijkens zijn album
amicorum (KB Brussel) was hij bevriend
met o.a. Daniél Heinsius, Marnix van St.
Aldegonde en Janus Dousa. Op zijn bUiten
te Terneuzen, de Moufe-schans, waren
prms Maurits, Jacob Cats en Heinsius
graag geziene gasten, evenals een aantal
botanici die Hondius' beroemde kruidentuin
bezochten.
In literair opzicht IS HondlUs van belang
door zijn hofdicht Dapes Inemptae of De
Moufe-schans, dat IS de soetlcheyt des
buyten-levens vergheselschapt met de
boucken (1621'; de minder omvangrijke
1ste dr. van ca. 1619 verscheen zonder zijn
medeweten). In dit werk verheerlijkt hiJ
het bUitenleven en beschrijft hiJ de krulden
Uit zijn tuin.
Handschriften en brieven van Hondius
worden bewaard m de UB'S van Leiden en
Utrecht, de KB's van 's-Gravenhage en
Brussel, de British Llbrary te Londen en
het archief van La Rochelle.
Literatuur: A MEERKAMP VAN EMBDEN, 'Het album
amicorum van PH', m ArchIef Zeeuws Genoot·
schap (1934), LA J BURGERSDIJK, 'Speurtocht
tusschen de bladen van het album amicorum van
PH', m Idem (1934), P J MEERTENS, LetterkundIg
leven In Zeeland (1943), J WESSELING, De
geschIedems van Terneuzen (1972')
[p J VERKRllIJSSE)
Honigh, Cornelis
Nederlands dichter (Koog aan de Zaan
29.10.1845-Zwollerkerspel 4.?41896 [verdronken]
Redacteur van De Gids van 1881-
1892. Bundels als Mijne lente (1871) en
Geen zomer (1880) bevatten eenvoudige
conventionele poe zie. Vertaalde Uit het
Noors 0 a Hedda Gabier van Ibsen
(1891).
Werken: KIjkjes In 't rond (1881), NIeuwe kIjkjes In
't rond (1882), Laatste kIjkjes In 't rond (1883)
Literatuur: J PERK, m De Ned Spectator (febr
1881), J TEN BRINK, GeschIedems der NoordNederlandsche
letteren In de XIXe eeuw, dl III
(1889), PA M BOELE VAN HENSBROEK, m Levensbenchten
MIJ der Ned Letterkunde (1896-
1897), CD BUSKEN HUET, 'C H ',m Lttt Fant en
Knt ,dl 15 (z J ), IDEM, 'Nieuwe Nederlandsche
Letteren', m Idem, dl 21 (Z] )
[G H 'S-GRAVESANDE)
Hooft, Pieter Corneliszoon
Noordnederlands dichter, toneel- en geschiedschriJver
(Amsterdam 15.31581-'sGravenhage
21.5.1647) ZIJn vader was een
geusgezind zeehandelaar die, na de alteratie
van Amsterdam (1578) Uit Oostfriese
ballingschap teruggekeerd, weldra m de
vroedschap was opgenomen. Door zIJn
moeder verwant met de drukker Willem
Jansz. Blaeu, biJ wie versch. van zijn werken
zouden verschijnen. Pieter bezocht de
Latijnse school m zijn geboortestad. Op
zijn 17de jaar stuurde zijn vader hem op
reiS, opdat hij de relaties van de handelszaak
zou leren kennen: 1598 naar La
Rochelle, 1599 naar Parijs en Italië, waar
hij voornamelijk te Venetië, Rome en Florence
verbleef, voorjaar 1601 over Duitsland
en Friesland terug naar Amsterdam.
ZIJn Rels-heuchems (m de Bneven) vermeldt
het beZienswaardige. Gedagtekend
te Florence 8.7.1600 is de rijmbrief Aen de
Camer In Llefd' Bloeyende GetUigt van
zijn bewondenng voor de Latijnse en Italiaanse
letterkunde en van zijn vertrouwen
m zijn medeleden van de rederijkerskamer
wat betreft de toekomst van de Hollandse
poezIe.
Wellicht dateert het drama Achllles en
Polyxena, waarvoor de stof IS ontleend aan
De bello Trowno van DlCtyS Cretensis en
De excldw Trowe van Dares Phrygius, al
van voor zIJn reis. Voor de stijl heeft het
veel te danken aan Seneca's drama's. Het is
m 1614 zonder Hoofts medewerking in Rotterdam
uitgegeven, voordien gespeeld voor
de kamer In Liefd' Bloeyende, kan het gelden
als het eerste opgevoerde 'klaSSieke'
Nederlandse treurspel, al mist het eenheid
van plaats en tijd en staan de reizangen
midden m de bedrijven. Het treurspel
Anadne, m 1614 in Amsterdam gedrukt
onder de titel Theseus en Anadne, dagtekent
van 1602 of 1603. Kleiner van omvang
zIJn de vier tafelspelen, gelegenheIdsstukJes
voor brUiloften: MommenJ en Bruiloftspel
(1602), De gewonde Venus (1607) en
Pans oordeel {Jaartal onbekend).
In deze periode bloeit Hoofts lyriek. Zijn
handschrift (het zgn. Eerste RiJmkladboek)
bevat tal van sonnetten en 'zangen'
(strofische gedichten op bestaande melodieen),
veelal gekenmerkt met Imtialen of
namen waarachter Jonge meisjes schuil
gaan, van wie Ida Quekels, Brechje en Anna
Spiegel emgermate bekend zIJn. De dichter
bezigt een Hollands zoals nog met was
geschreven; hij ontgmt deze taal ten bate
van een petrarklstische minnelyriek die
echter, voorzover bekend, nooit bepaalde
modellen volgt (afgeZien van enkele vertalmgen).
In 1603-1604 dicht hij het hof- en
landspel Gramda Diep moet hem de dood,
na twee zelfmoordpogingen, van Brechje
Spiegel in Januari 1605 hebben getroffen,
blijkens het m 1607 -1608 traag en met tussenpozen
geschreven, nOOit voltOOide ge-
HOOFT
dicht in kwatrijnen Claechtleldt (d.i. elegie).
In 1606-1607 studeerde Hooft aan de Leidse
universiteit, in 1608 moet hij enige tijd in
Parijs geweest zijn. In 1609 werd hij, als
eerste niet-edelman, benoemd tot drost
van Muiden, baljuw van Gooiland en
hoofdofficier van Weesp en Weesperkarspel:
bestuur- en rechterlijk ambtenaar,
handhaver van de orde onder de weerspannige
bevolkmg van het arme Gooi, tevens
belast met een defensieve taak. 's Winters
woonde hij in Amsterdam, 's zomers op het
MUlderslot, weldra met Chnstina van Erp
(1592-1624), die hij in 1610 in Amsterdam
huwde. Van zijn lyriek waren inmiddels
proeven verschenen in liedboeken als Den
meuwen lusthof (voor 1606) en Den bloemhof
van de Nederlantsche leught (1608); in
1611 publiceerde hij bij Blaeu een eigen
bundel Emblemata amatona/ Afbeeldmghen
van Mmne/Emblemes d'amour de
motto's en bijschriften waren in het Latijn
vertaald door zijn neef G.C. Plemp en in
het Frans door RJ. de Nerée. Na de emblemata
bevat het boekje 48 diverse gedichten,
m de 2de druk (1618) enkele meer.
In 1615 publiceerde hij Gramda, en een
onbekende profiteur de Bnef van Menelaus
aen Helena, m de trant van Ovidius'
HerOldes, die grote opgang maakte en zelfs
door een anonymus werd beantwoord met
Helenae antwoorde aen Menelaus (1616);
m 1617 kwam er een geautoriseerde uitgave
van Hoofts Bnef en in het volgende jaar
werd die opgenomen in de 2de druk van de
Emblemata amatona Van 1617 dagtekent
het drama Baeto, evenals de in 1613 uitgegeven
Geeraerdt van Velsen, een letterkundige
en politieke geloofsbelijdenis.
Hoewel de Baeto niet dadelijk IS gespeeld,
bewerkte Hooft in hetzelfde jaar, om de
kosten van de vertoning goed te maken, als
kasstuk de Aulularw van Plautus, misschien
m samenwerking met Samuel Coster,
tot de Ware-nar Met Coster en Bredero
had hij van 1613 tot 1617 de leiding
gehad van de Kamer, m wier midden hij
misschien de Reden van de waerdichelt der
poeSle heeft uitgesproken. In Costers nieuwe
stichting, de Nederduytsche Academie,
werd direct na de opening de Ware-nar
opgevoerd, die nog m 1617 in druk verscheen.
In 1618, als de politieke strijd m de Republiek
hoog opgelaaid is, begint Hooft aan
zijn eerste geschiedwerk: Hennk de Gróte
(1626), een biografie in grote stijl van Hen-
279
HOOFT
280
dnk IV van Franknjk, ondanks zijn geloofsovergang
een groot staatsman in de ogen
van veel Hollandse protestanten. Het was
Hooft vooral te doen om de staatkundige
lessen die uit de historie te putten zijn; het
begm van zijn boek annoteert hij met honderden
maximes, waarvan het verhaalde
telkens de illustratie is.
De taalkundige belangstelling van Hooft
blijkt als hij m 1622-1623 geregeld besprekingen
houdt met Laurens Reael, Anthoms
de Hubert, Vondel en anderen. Spelling,
naamvalsleer, vermijdmg van grammatische
homonymie en zuiverheid van woordkeus
hebben altijd zijn aandacht gehad. Dit
blijkt uit zIJn Waernemmgen op de Hollandsche
tael, aantekeningen tijdens de
correctie van Hennk de Gróte voor de herdruk
van 1638.
Omstreeks 1619 schrijft hij weer mmnedichten
voor zijn vrouw. Zij ontvalt hem in
1624, nadat hun VIJf kinderen al zijn gestorven
In deze tijd experimenteert Hooft,
ongetwijfeld door zijn contact met ConstantiJn
Huygens, die hij sedert 1619 kent,
met viervoetige trocheeën. In zijn wed uwnaarsJaren
droeg hij zulke gedichten op aan
Susanna van Baerle, die echter in 1627 met
Huygens trouwde. Behalve een viJf- of zestal
psalmberijmingen en de vernuftige
Zang ter bruyloft van Heer ConstanttJn
HUlgens is Uit deze tijd het peinzende
Dankbaar genoegen
In 1627 huwt Hooft de Uit Antwerpen
afkomstige weduwe Leonora Hellemans,
waarna de tijd aanbreekt van de zgn. Muiderkrmg
Bij voorkeur m augustus kwam
een aantal kenmssen logeren, met wie
Hooft bovendien in briefwisselmg stond,
dichters als de plantkundige Johannes
Brosterhuysen en zIJn vriend Jacob van der
Burgh, geleerden als de classici Vossius en
Barlaeus, zanglustige vriendinnen als Maria
Tesselschade Roemers Visscher en
Franclsca Duarte De bestudeerde elegantie
van Hoofts brieven werd terecht bewonderd:
naast de ambtelijke correspondentie
vol vreemde woorden zijn er de brieven aan
zijn zwager Joost Baek over het oorlogsnieuws
en fragmenten uit de Tacitusvertahng.
In 1628 begon Hooft met zijn hoofdwerk,
de ongetwijfeld smds lang overwogen en
voorbereide Nederlandsche historien,
waarvan de eerste 20 boeken in 1642 het
licht zagen Hij schreef nog maar weinig
gedichten; de Klaghte der prmsesse van
OranJen over 't oorloogh voor 's Hartogenbosch
(1630) is echter een van zijn volmaaktste.
Oude aantekeningen of herinneringen
aan zijn verbhjf in Florence en lectuur
van Macchiavelli's Istone FlOrentme
en de Stona d'Itaha van Francesco Guicciardmi
leverden m 1636 de stof voor de
Rampsahgheden der verheffmge van den
HUize van Medicis (1649), bedoeld als leerschool
voor het staatsmanschap, zoals heel
Hoofts historiewerk, maar onderhoudend
door pikante anekdoten.
In 1636 kwam de bundel Gedichten van
den heere P C Hooft van de pers, bezorgd
en aan Huygens opgedragen door Jacob
van der Burgh. Deze bevatte Gramda,
Geeraerdt van Velsen, Baeto, Pans oordeel
en tal van sonnetten, zangen en andere
gedichten, metrisch en grammaticaal omgewerkt,
wellicht door Hooft zelf, die in zijn
latere gedichten strenger Jambisch schreef
dan in ziJn Jeugd. Deze bewerking is in 1644
herdrukt, en nog talloze malen, totdat P
Leendertz Wzn de hss, liefderijk door
Arnout - de zoon Uit Hoofts tweede huwehJk
- bewaard, zoveel mogehjk ten grondslag
legde aan zIJn editie (1871-1876).
Door de bemoeimgen van zijn vriend Joachim
van Wlckevoort en diens broer Abraham,
die m ParijS een diplomatieke post
vervulde, werd Hooft in 1639 bij besluit van
de zoon van Hendrik de Grote verheven tot
ridder m de orde van St -MlChlel. Geen
Hollander van die dagen zou hebben tegengesproken
dat hiJ de grootste onder de
schrijvers in het Nederlands was. Ondanks
zIJn toenemende lichamehjke klachten zette
Hooft, bij zIJn ambtsbezigheden, het
werk aan de Hlstonen voort. In mei 1647
moest hij naar Den Haag voor de uitvaart
van Fredenk Hendrik; daar werd hij ziek
en overleed. Hij is in de Nieuwe Kerk te
Amsterdam begraven. Liet ook een dochter
Chnstina na Uit zIJn tweede huwelijk; zijn
weduwe overleed m 1661.
Nadat de belangstelling voor Hooft gedurende
de 18de en de eerste helft van de 19de
eeuw op de achtergrond was geraakt, zet de
revival vooral m met de herdenkmg van
1881. Die nieuwe aandacht betrof vooral de
persoon; de bestudering van het werk
kwam pas goed op gang nadat Stoett in
1899-1900 de Gedichten had geediteerd
Naar aanleidmg van de herdenkmg van
1947 ontstonden er plannen om een meuwe
editie van het verzameld werk uit te geven
BIJ de herdenkmg van 1981 waren die plannen
nog steeds met gereahseerd. Wel werd
de in 1947 mgestelde Staatsprijs voor Letterkunde
de P.C. Hooftprijs genoemd.
Uitgaven: W HELLINGA en P TUYNMAN, Alle de
gedrukte werken 1611-1738, 9 din (1972), facs
mtg PoezIe FA STOETT (ed ), Gedichten, 2 din
(1899-1900), met het toneelwerk, M NIJHOFF,
Galathea en andere gedichten (1947), bloeml,
C C VAN SLOOTEN en W A ÛRNÉE, Erotische
gedichten (1956'), bloeml ,P TUYNMAN en F L
ZWAAN (ed ), Proeven van tekst en commentaar
voor de uitgave van H s IYTlek dl I De PsalmbeTlJmmgen
(1961), dl II Gedichten voor Huygens
(1968), P TUYNMAN, Sonnetten Reden vande
waerdlChelt der poesle (1971), bloeml, M C A
VAN DER HEIJDEN, 'Sonnetten', m De ziel van de
poeet vertoont Zich m zIJn dichten (1974'), IDEM,
'Emblemata amatorIa', m Profijtelijk vermaak
(1974'), CA ZAALBERG, Uit H s lyTlek (1975'),
bloeml , M A SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN, L
STRENGHOLT en PEL VERKUYL, Overvloed van
vonken (1981), bloeml ,J DE LANGE (ed ), Rampzaellgheden
der verheffmge van den HUize Medlcls
(1981), K PORTEMAN (ed), Emblemata
amatoTla (1983)
Toneel CA ZAALBERG (ed), GranIda (1975'),
M C A VAN DER HEIJDEN (ed), 'Gramda, Geeraerdt
van Velsen', m De wereld IS een speeltoneel
(1973'), A J J DE WITTE (ed ), Geeraerdt van
Velsen (1976'), CA ZAALBERG (ed), Ware-nar
(1969'), A KEERSMAEKERS (ed), Idem (1976'),
C H A KRUYSKAMP (ed ), Idem (1977'), F VEENSTRA
(ed ), Baeto (1954, 1956)
GeschIedwerk W HECKER (ed ), Nederlandsche
HlstoTlen, 5 din (1843-1846), J C SICHTERMAN
(ed ), Fragmenten Uit PC H s Nederlandsche
HlstoTlen (1943), M NIJHOFF (ed ), Nederlandsche
HlstoTlen m het kort (1947, facs mtg 1978),
A ZIJDERVELD en J DE REK (ed ), Het epos van
den PTlns (1951), P J H VERMEEREN (ed ), DTle
boeken Uit PC H s Neederlandsche HlstooTlen
(1964)
BrIeven J VAN VLOTEN (ed),PC HsBTleven, 4
din (1855-1857); H W VAN TRICHT, Bloemlezmg
UIt de brIeven van P C H (1967), IDEM E A (ed),
De bTlefwlsselmg van PC Hooft, 3 din (1976-
1979)
Literatuur: P LEENDERTZ JR, BlbllOgraphle der
werken van P C H (1931), IDEM, Het leven van
PC Hooft en de Lykreeden (1932), J D M CORNELISSEN,
H en Tacltus (1938), F L ZWAAN,
'Waernemmge op de Hollandsche tael', m Uit de
geschiedenis der Nederlandsche spraakkunst
(1939), TH d'ANGREMOND, PC H s Achilles en
Polyxena (1943), F VEENSTRA, Bijdrage tot de
kenniS van de mvloeden op H (1946), J J MAK,
Uyt wnsten versaemt (1957), W HELLINGA, m
Lessen m lezen, essays Uit 12 Jaargangen Maatstaf
(1967), W A P SMIT, Twaalf studies (1968),
IDEM, Llteratuur-hlstoTle biJ een Meilled van H
(1968), IDEM, H en Dia (1968), F VEENSTRA,
Ethiek en moraal bIJ PC H (1968), met bIjlage
de mtg van Dankbaar genoegen, S F WITSTEIN,
Funeraire poezIe m de Nederlandse renaIssance
(1969), W HELLINGA en P TuYNMAN, PC H
Deez vermaarde man 1581/1647 (1969), blOgr,
E K GROOTES, Dramatische struktuur m tweevoud
(1973), P TUYNMAN, Bijdragen tot de PC
H -filologie (1973), M C A VAN DER HEIJDEN, 't
Hoge hUIS te MUiden, teksten Uit de MUlderkrmg
(1973'), PC H geschiedschriJver, tentoonstelIIngscatalogus
Acad Hlst Museum Lelden
HOOGENBEMT
(1977), S GROENVELD, 'P C H en de geschIedems
van zIJn eIgen tiJd', mBIJdr enMed Gesch Ned,
93 (1978), HW VAN TRICHT, Het leven van P C
H (1980), blOgr, HELLA S HAASSE en A -J GELDERBLOM,
Het licht der schltteTlge dagen (1981),
H essays (1981), Uyt liefde geschreven, studies
over H 1581-1981 (1981), S GROENVELD, Hals
hlstoTleschrljver, twee studies (1981)
Ic A ZAALBERG EN P J VERKRUIJSSE]
Hooft, Willem Dircksz
Noordnederlands toneeldichter (Amsterdam
1594-ald. [begr.] 23.5.1658). Stond
gedurende tien jaar aan het hoofd van de
Amsterdamse Schouwburg (1638-1648).
Hij schreef een aantal kluchten, o.a. Jan
Saly (1622), Door-trapte Melis de Metselaer
(1623), Andrea de Pzere, Peerdekaaper
(1628), Styve Plet (1628), De hedendaeghsche
verloren zoon (1630).
Literatuur: J F HAVERMAN, W D H en zyn kluchten
(1895),1 BERGSTROM, 'Rembrandt's Doubleportralt
of Hlmself and Saskla at the Dresden
Gallery', m Nederl Kunsthlst Jaarb, 17 (1966),
M MULLER, m Kroniek RembrandthUIs, 21
(1967) lp J VERKRUIJSSE]
Hoogenbemt, Albert (Corneel Jozef) van
Vlaams romanschrijver en essayist (Mechelen
1.3.1900-ald. 17.1.1964). Was eerst
ambtenaar bij het ministerie van openbaar
onderwiJs, daarna hoofdinspecteur voor
openbare bibhotheken en volksopleiding.
HIJ debuteerde met lyrisch proza en humamtalr-
expressiomstische poëzie m RUimte
en Ter WaarheId Schreef verder studies
over plastische kunst en verwierf vanaf
1938 bekendheid als romanschrijver Evenals
Gilliams, Fonteyne, Berghen en Lebeau
schreef hij vooral romans over de jeugd,
psychologische romans, die als zodamg aan
diepte inboeten doordat zij niet vrij te pleiten
zIJn van Idealiserende en moraliserende
tendensen. De helden zijn vaak verstokte
Idealisten die, niet zelden onder invloed
van de vrouwen de hefde (bijv. in Vertrouwen
In Ree, 1953) tot berusting, lotsaanvaarding
en erkenning van elementaire
waarden komen. Van Hoogenbemts romans
kunnen evengoed als ideeënromans
worden bestempeld, ook omdat de auteur
het psychologische onderzoek met sociale
en zelfs filosofische bijbedoelingen combineert.
Bovendien ontstaat een zekere overladenheid,
omdat de schrijver vaak een
beeld van eigentijdse historische toestanden
(oorlog, dictatuur, kolonialisme) in
zIJn romans verwerkt.
In De Stûle man (1938) worden door een
281
HOOGSTRATEN
ik-verteller losse hermnermgen aan kinder-
en Jeugdjaren opgehaald. De aanleiding
tot deze proustiaanse zoektocht naar
het verleden IS de onrust die bij de verteller
op 40-jarige leeftijd ontstaat en hem een
onderzoek doet mstellen naar het karakter
van zijn overleden vader. Deze is de elgenhJke
hoofdpersoon en kan worden beschouwd
als het prototype van veel helden
Uit Van Hoogenbemts romans. De 'stille
man' bhjkt een getormenteerd strever te
zIJn wiens drang naar mdividuele volmaaktheid
een bron van tegenstrijdigheden
en ontgoochelmgen wordt, die hem
dikwijls tot eenzame vlucht en excessen
brengen. Uit deze geestelijke chaos kan hij
slechts worden gered door aanvaardmg van
zijn beperktheid en door het vervullen van
zijn rol als hUisvader en echtgenoot. Modern
doet deze roman aan door het feit dat
Van Hoogenbemt er - méér dan in ander
werk - handig manipuleert met procédés
zoals de afwisseling van het vertelperspectief,
het aaneenschakelen van fragmenten
Uit heden en verleden, alsook het dooreenmengen
van vertel- en briefvorm.
Werken: Ernst Wljnants, beeldhouwer (1951), studie,
De opdracht van Zygmunt Sabllnsky (1958),
r ,Een hond In het kegelspel (1962), r
Literatuur: M ROELANTS, In Schrijvers wat IS er van
den mensch? (1943), RF LISSENS, In Rlen que
I'homme (1944), L -P BOON, In De Vlaamse Gids
(1953), C J E DINAUX, In Gegist bestek, 2
(1961) [M DUPUIS]
Hoogstraten, David Fransz van
----:---:-
Noordnederlands dichter en prozaschrIjver
(Rotterdam 14.3.1658-Amsterdam 21.
11 1724). Eerst arts te Dordrecht, daarna
verbonden aan een Latijnse school te Amsterdam.
Gaf werk van versch. Latijnse en
Nederlandse schrijvers (o.a. Broekhuizen,
Antonides, Oudaen, Dullaert) uit, soms
met biografie. Zijn scherpe aanval op de
Amsterdamse hoogleraar Jean Ie Clerc
(1657 -1736), omdat deze niet genoeg eerbied
had voor de Neolatijnse dichters, was
het begm van de zgn. poetenoorlog (1713-
1716). Hoogstraten was een vurig verdediger
van Vondel en een zeer gezaghebbend
literator en taalkundige.
Uitgaven: Gedichten (1697), Poemata (1728), met
blOgr van P VLAMING
Literatuur: TH NOLEN, Iets over D v H en de letterk
tWisten van zIJn tijd (1886), E.T KossMANN,
Nieuwe bijdragen tot de gesch van het
Nederl tooneel (1915), CG N DE VOOYS, Verz
lett opstellen (1947), H KLIFMAN, 'Over een
achttIende-eeuwse rhetOrica', In Spektator, 11
(1981-1982) [w J C BUITENDIJK]
282
Hoogte, Albert van der
Eig. Albertus Gerhardus, Nederlands romanschrIjver
(Amsterdam 2 12.1909-
Voorburg 13.21970) Zijn ervaringen na WO
II als substituut-officier van justitie en
audlteur-mihtalr m Nederlands-Indle
(Bandoeng, SoerabaJa) leverden hem stof
voor twee koloniale romans, die meen
sobere, suggestieve stijl, met Ironie en ook
weemoed, de troosteloze verkommermg
van de kolonie m de dagen vóór de souverelnIteitsoverdracht
evoceren (met name
Het laatste uur, 1953, VIJverbergprIJs van
de Jan CampertstIchting)
Werd na zIJn terugkeer ambtenaar kunstzaken
bij de gemeente Den Haag. ZIJn
roman Ballade van de oude stad (1960) IS
het wrange verhaal van een ziehge mlslukkelmg,
wiens eerste en ultieme daad ter
beVrIjding uit de burgerlijkheid - een
moordpogmg op zijn vrouw - op verrassende
wijze wordt verIjdeld.
Werken: Ballade van een luchtreiS (1947), p, Van
pluche en plastiC (1953), pr, HUIS In de nacht
(1956)
Literatuur: W L M E VAN LEEUWEN, In Nieuwe
romanciers (1961), G KAMPHUIS, In Jaarboek MIJ
Nederl Letterk 1970-1971 (1972), R NIEUWENHUYS,
In Oost-Indische spiegel (1978')
[w GOBBERS]
Hoogvliet, Arnold
Noordnederlands dichter (Vlaardingen
3.7.1687-ald. 1710.1763). Werkte als
bankbediende. Leerde zichzelf Latijn en
vertaalde de Fastl van Ovidius (OvldlUS
Nazoos feestdagen, 1719)
Werd bekend door Abraham de aartsvader
(1727), een breedvoerige berijming van
oudtestIimentlsche stof, waarvan meer dan
tien herdrukken verschenen en dat lang
gold als voorbeeld van het epische genre m
Frans-claSSicistische trant. Zijn MengeldIchten
(1738, met een vervolg 1753) bevatten
korte proeven van alle genres die m
de 18de eeuw gebruikehjk waren: herderszangen,
geboorte- en brUIloftdichten, liJken
grafdichten enz. Met Zudebalen (1740),
geWIJd aan de buitenplaats van een rijke
Utrechtse vriend, leverde Hoogvliet een
late bijdrage tot het genre der 'hofdIchten'.
Literatuur: W KLOOS, Een daad van eenvoudige
rechtvaardigheid (1909), J KOOPMAN, 'A H s
Abraham de Aartsvader', In VIJf letterk studlen
over de 17de en 18de eeuw (1958) [G STUIVELING]
Hoop, Adriaan van der
Nederlands dichter en toneelschrIjver
(Rotterdam 17.6.1802-ald. 4.11.1841).
Leerde door zelfstudie Latijn en de moderne
talen. Debuteerde als CrIticus In (mede)
door hem zelf opgerichte tijdschriften
(Apollo, De Nederlandsche Mercurtus, samen
met J. van Lennep; De Vrtend der
Waarheid) en andere (Argus) Vooral sinds
1830, toen hiJ, als veel Nederlandse dichters,
de gekrenkte natIOnale trots poetisch
verwoordde In tIjdzangen als De togt naar
Tervueren (1830) en De ttendaagsche
veldtocht (1831), vestigde hij zijn faam als
dichter.
Van der Hoop was een romantIsch-gevoelIge
auteur, een Bilderdijk-aanhanger,
die dweepte met Byron en Hugo, op wier
werk hIj zich herhaaldelijk inspireerde
(o.m het drama Han van IJsland [1837J
naar een roman van Hugo). Het Duitse
noodlotsdrama inspireerde hem tot De renegaat
(1838) en De horoscoop (1838).
Werken: Poezlj (1830), De bekeerde liberaal, of Het
mislukt verraad (1831), dr, Hugo en EIVlre
(1831), dr , Warschau, dichterlijke knjgstafereelen
(1832), Wlliem TeU, ZWltsersche tafereelen
(1833), Johanna Share (1834), dr , Het slot van
IJsselmonde (1834), Een uur te laat, of het verijdeld
tweegevecht (1835), dr, Het klaverblad
(1837), verh , Columbus (1839), Ziekbed-gewaarwordingen
(1839), Napoleon (1840), Van Speyk
(1840), Lente en herfst (1842)
Uitgaven: J VAN HARDERWIJK RZN, Gedichten, 4
din (1859-1860), De renegaat (1965), met mi en
aant door W DROP
Literatuur: CG N DE VooYs,'Iets over A v d Hals
critIcus', m De Beweging (maart 1917), J KoopMANS,
'A v d H', m Letterk opstellen (1931), R
NIEUWENHUIJS, 'Een vergeten romantIkus', m
Nieuwe Taalg ,26 (1932), H H KNIPPENBERG, 'A
v d H, de togt naar Tervueren', m Idem, 48
(1955), W ZAAL, 'De afvallige vaderlander', m De
Gids, 128 (1965), G KNUVELDER, 'Historie en verbeeldmg',
m Spiegel der Letteren, 10 (1966-
1967), W DROP,' "HistOrie" en verbeeldmg?' m
Idem, 11 (1967-1968), P VAN ZONNEVELD, 'NIcoIaas
Beets over A v d H " m Nieuw Letterkundig
MagaZIjn, 3 (1985) IJ SMEYERS SN D WELSINK]
Hoornik, Ed(uard Jozef Antonie Marie)
Nederlands Journalist en dichter ('s-Gravenhage
9.3.191O-Amsterdam 1.3.1970).
Redacteur van de tIjdschrIften Werk
(1939) en Crtterlum (1940-1942). Verbleef
van 1943 tot 1945 in het concentratiekamp
Dachau Later werkzaam bij de stichting
voor culturele samenwerking met Suriname
en de Ned Antillen (Stlcusa). Redacteur
van de tIjdschriften Delta en De Gids;
sedert 1965 ook redactiesecretaris van De
Gids
HOORNIK
Hoormks eerste bundels, Het keerpunt
(1936) en DIChterlijke diagnose (1937),
Vielen op door hun actueel-anekdotische
thematiek en de daarmee corresponderende
JournalIstieke formuleerwijze. Behalve
tIJdsgedichten over SOCiale wantoestanden
en politieke gebeurtenissen, bevatten zij
verzen die getUigen van deernis met de
lIchamelIjk en psychisch misdeelden, aandacht
voor het kind en de moederfiguur,
relIgieuze motieven en onbestemde angstgevoelens
Het In 1938 verschenen 'episch
gedicht' Mattheus, dat bestaat uit 10 taferelen
van ongelIjke lengte en met strofen
van 6 of 4 alternerend rijmende verzen, verhaalt
als 'episch' kunstwerk de lotgevallen
van een psychopaat die ontsnapt uit een
InrIchtIng en na een vreemde zwerftocht
door Amsterdam wordt teruggebracht. Als
'lyrIsch' gedicht verbeeldt het de onverzoenbaarheld
van eeuwigheid en aarde, en
van IndiVidu en wereld in een door de confrontatIe
met de dood ontredderde ziel.
Het In Mattheus aanwezige moederschapsmotIef
werd - opmeuw verbonden met
sociale en religieuze elementen - uitgangspunt
van de 'lyrische cyclus' Geboorte
(1938), die In 13 rIjmende gedichten van
ongelIjke lengte de ontvangenis, dracht en
geboorte verbeeldt van een kind in wie de
moeder a.h.w. een door God gezonden
SOCiale hervormer begroet. Het eveneens
reeds Uit Mattheus bekende opzettelijke
door- en In elkaar schuiven van werkelijkheid
en ervaring, neemt nadrukkelijker
vormen aan in de cyclus ReqUiem, waarmee
de bundel Steenen (1939) opent. Men zou
kunnen zeggen dat er sprake is van twee
Cycli, waarvan de onderdelen elkaar telkens
afWisselen. Er zijn daarbij vier belangrIJke
motIeven: het dichterschap, de dood,
het schuldgevoel en het dubbelgangersmotief,
welk laatste Zich manifesteert als
angst voor het eigen spiegelbeeld. De bundel
De erfgenaam (1940) brengt een belangrIjke
wending: Hoornik blijkt zich uit
de actualIteit van de bUitenwereld te hebben
teruggetrokken in een melancholische
eenzaamheid, waar hij de Tweespalt (1943)
beleeft van tijd en eeuwigheid
Na de oorlog verschijnen twee bundels
waarin de poetlsche beleving van deze
gevoelens tot de hoogste spanning van
werkelIJkheidsvervreemding en bovenzinnelijk
verlangen wordt opgevoerd In de
beheerste sonnetvorm: Ex tenebrts (1948),
en vooral Het menselijk bestaan (1952).
OnmiddellIjk daarna tracht Hoornik op-
283
HOPMAN
284
nieuw de aarde en de (sociale) werkelijkheid
te bereiken in De bezoeker (1952), een
toneelspel in njmende Jambische vIjfvoeten.
Het werd gevolgd door enkele andere
toneelstukken, waarvan men achteraf kan
zeggen dat ze in 'vorm technisch' opzicht
mede de weg hebben gebaand naar de grote
gedichten De VIS (1962) en De overweg
(1965). De eerste tekst bestaat uit twee
delen van resp. 276 en 294 rijmloze drieheffingsverzen.
Op 'episch' mveau verhaalt De
VLS hoe een echtpaar tijdens een Spaanse
reis de verdrinkmgsdood meemaakt van
een jongetje. Op 'lyrisch' niveau verbeeldt
het gedicht o.m. het ontoereikend dichterschap,
de religieuze nood, de schuldgevoelens
en de doodsobsessie van de manneliJke
hoofdfiguur, waarbij schuld en dood verbonden
worden met beelden Uit het concentratiekamp.
De 'epische' stof van De
overweg zou men kunnen aanduiden als de
hallucinerende belevenissen van een
schrijvende en dus weer met het dichterschap
worstelende 'man', die het doodsbed
bezoekt van een dichter in wie men Gerrit
Achterberg herkent. Het thema van de
dood bereikt nu zijn hoogste mtensiteit,
doordat de scheidmg met het leven komt te
vervallen: de gestorvene waart rond in het
land van de levenden en de levende ondergaat
zIJn eigen stervensuur
De grote gedichten van Hoornik geven
gestalte aan een levensbesef, waarin de
normale onderscheidingen (dood-leven;
slachtoffer-beul; verbeelder-verbeelde)
hun absolute waarde hebben verloren.
Daarom beleeft men de 'hybridische' vormgevmg
als een organische noodzakelijkheid.
Het voortdurend wisselend standpunt
t.O. de verhaalde 'handelingen' hangt
ten nauwste samen met de typisch lyrische
aanleg van Hoornik, die ook tot uitdrukking
komt in de eveneens qua thematiek op
het dichtwerk aansluitende romans De
overlevende (1968) en De vmgerwLjzmg
(1969).
De auteur lijkt te denken in flitsen en beelden,
maar niet langs logische, episch-dramatische
lijnen. Hij werkt als dichter met
korte zinnetjes, die meestal corresponderen
met de versstructuur en zich voordoen
als afzonderlijke mededelmgen. Wat Hoormks
naoorlogse ontwikkeling betreft,
moet, behalve zijn voorbijgaande maar intensieve
occupatie met het toneel, nog worden
opgemerkt dat zijn kritische werkzaamheid
steeds is verminderd. Dat is te
meer opvallend omdat hij voor de oorlog
min of meer als woordvoerder en kritisch
leider van de CnterlUm-generatle gold.
Zijn m de bundel Tafelronde (1940) verzamelde,
op de tekst gerichte 'Studies over
Jonge dichters', werden gezien als een welkome
reactie op een kritiek die het gedicht
te veel beschouwde I.v.m. de psychologie
van zIJn maker en te wemlg als 'autonoom
werkstuk'. De latere essaybundel Toetssteen
(1951) bevat 0 m een lezing over
Hoorniks eigen ontwikkelmg en een studie
over M. Nijhoff, met wiens gedichten hij
zich zo mnig verwant voelt dat ze soms
'projecties' schijnen van zIJn 'eigen wereldbeeld'.
Werken: Drie op één perron (1938), met G den Brahander
en Jac van Hattum, J Greshoff, dichter
en moraltst (1939), essay, Een hefde (1941), p,
Doodenherdenktng tn Dachau (1945), rep, Verzamelde
gedichten (1950), De man m de stad
(1952), rep, Momentopnamen (1954), rep, Na
jaren (1955), p , Achter de bergen (1955), p , De
zeewolf (1955), t , Kams geslacht (1955), t , Het
water (1959), t , De dubbelganger (1962), p , Over
en weer (1962, verm herdr van Toetssteen),
knt
Uitgaven: Verzamelde werken, 5 din (1973-1979),
K LEKKERKERKER, Kritisch proza (1978)
Literatuur: J STARINK, m Handel, Ned Ftlologencongres
(1964), S VESTDIJK, in MUIterij tegen het
etmaal (1966'), M J G DE JONG, m Twmtlg poezIekrItteken
(1967'), IDEM, m Van Bt/derljk tot
Lucebert (1967), F AUWERA, m Schrijven of
sch,eten (1969), M J G DE JONG, m FltereflUlters
apostel (1970), Ed Hoormk-nummer van De
Gtds, 133 (1970), A DEN BESTEN, m Dichten als
daad (1973), Ed Hoormk Schrljversprentenboek,
17 (1973), C J E DINAUX. m Herzien bestek
(1974), W RAMAKER, 'ReIS naar Dachau', m Ltterama,
10 (1975-1976) [MJ G DE JONG]
Hopman, Frits
Eig. Frederik Jan, Nederlands prozaschriJver
(Amsterdam 14.7.1877-Leiden 4.3.
1932). Was emge tiJd Journahst te Arnhem,
daarna leraar Engels, vanaf 1918 te Leiden.
Medewerker aan De Kromek en andere
periodieken. Behalve van de Angelsaksische
literatuur onderging hij vooral invloed
van Heme, Multatuli en de vroege Van
Eeden. Hij muntte uit door zijn uitstekend
vertelde korte verhalen. Ook zijn roman uit
Zeeuws-Vlaanderen, Van de hefde dLe vnj
wou ZIJn (1918), is opgebouwd uit novellistische
elementen. Eigen vroegere dagboekaantekeningen
vormen de grondslag van
de roman De proefhJd (1916).
Van 1927 tot 1932 was hij kunstredacteur
van de Nieuwe Rotterdamsche Courant
Daar hij in zijn laatste tijd als schrijver weinig
meer van zich deed horen, werden zijn
voortreffehjke, vaak wrang humonstlsche
novellen al te spoedig vergeten HIJ verzorgde
ook de Engelse vertalingen van Huizmga's
Erasmus en Herfsttij der middeleeuwen
Werken: In het voorbijgaan (1913), nov, Nachtwaken
(1920), nov
Literatuur: A J VAN PESCH, 'LevensberIcht', m
Hand en levensber v de MIJ der Nederl Letterk
(1931-1932), G H 's-GRAVESANDE, Vergeten
en gebleven (1982) [G W HUYGENS]
Hotz, Frits Bernard
Nederlands prozaschrijver (Leiden 1.2.
1922). Debuteerde na langdurige voorbereldmg
met de bundel Dood weermIddel
(1976), door de kritiek algemeen als een
revelatie beschouwd Vrijwel al zIJn verhalen
zijn de uitdrukkmg van een bijna illusleloze
levensvisie. De mens is slechts zelden
m staat zijn 'beste zelf trouw te bliJven,
zeker niet m het huwelijk In de relatie
tussen de seksen domineert de vrouw vaak
m negatieve zm. Het verlangen naar boetedoening
na (vermeende) schuld typeert
vooral de mannehJke personages. Zeer opmerkeliJk
zijn de passages gewIJd aan het
kmd m een wereld van egocentrische volwassenen
Hotz toont zich een scherp en niet zelden
humOristisch observator, vooral van het
verleden, de tijd die zich jUist in zIJn voorwerpen
laat kennen. Een van zijn opvallendste
hoedanigheden is dan ook een liefdevolle,
verstilde aandacht voor het door
mensenhanden vervaardigde, die a.h.w.
een mdlrecte mensenliefde is. In de trouw
aan het voorwerp is ook een mogelijkheid
van zelfvervulling gegeven, evenals in de
overgave aan het ambachtelijk kunnen dat
het voorwerp schept. Zonder twijfel is dit
de esthetiek die aan dit met grote toewijding
geschreven werk ten grondslag ligt.
Werken: Emstvuurwerk (1978, F BordeWlJkprlJs,
1978),Proefspel (1980), DUistere Jaren en andere
verhalen (1983)
Uitgave: De tramrace en andere verhalen (1982)
Literatuur: A KORTEWEG, mKntlsch leXICon van de
Nederlandstalige lIt na 1945 (1980), met blbl ,
WAM DE MOOR, m Wilt U miJ maar volgen2
(1980), A TRUIJENS, Over verhalen van F B H
(1981), J BROKKEN (ed ), Over F B H (1982)
[J HUIJNINK]
Hout, Jan van
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Lelden 14.12.1542-ald. 12.12.1609).
Was zoon van een lakenwever; in 1562 werd
hij klerk ter secretarie; van 1564 tot aan
zijn dood stadssecretans (met een onderbreking
door zijn Emdense ballingschap
HOUT
van 1569 tot 1573); vanaf 1573 beheerder
van de drukkerij ten stadhUIze; vanaf 1575
secretariS van curatoren der Leidse hogeschool
Samen met Jacob en Jan van der
Does was Van Hout een der krachtige verdedigers
van de stad tIjdens het beleg. Zijn
zmspreuk lUidde: 'Hout en wint'.
Van Hout was een vroom man, sterk bewogen
door de vrijheidsstrijd, doordrongen
van humamstIsche renaissance-Idealen ten
aanzien van onderWijs, hteratuur en taalgebrUik,
een voorvechter van het Nederlands
als academietaal. De beuzelachtigheden
der rederijkers bestreed hij, maar hij distantieerde
zich niet van hen, zoals blijkt uit
Zijn auteurschap van het LotertJspel, geschreven
voor een feest van 'De Witte Acoleyen',
ten bate van het Smte-kathnjnegasthUiS
(opgevoerd in 1596) Het bevat
uitstekende humoristische en realistische
gedeelten.
Van Hout schreef'christelicke of geestelicke
poezie, psalmen, oden, sonnetten, grafgedichten,
epigrammen ende liefden', zoals
hij zelf getuigt m zijn toespraak Tot het
gezelschap ende de vergadertnge der gener,
dIe hem In de meuwe unwerslteyt der
stad Leyden ouffenende zyn In de Latynsche
of Neder-duytsche poeuen (1576).
Deze toespraak, handelend over zijn verloren
vertalmg van George Buchanans FranCIscanus,
IS een vurig pleidooi voor renaissancepoezIe
en het gebruik van de 'alexandrms'
der 'Francoyzen'. Janus Douza sr.
wekte bij hem belangstelling voor het werk
der pléiade-dichters en Neolahjnen. Op
zijn beurt stimuleerde Van Hout De
Eglantier te Amsterdam bij haar streven
naar vermeuwing van de Nederlandse taal
en hteratuur en naar een academische
opleldmg met het Nederlands als voertaal.
In Haarlem mspireerde hij de dichter Karel
van Mander en zijn kring.
Van zijn met zeer omvangrijke literaire
werk is veel verloren gegaan; de hss. die hij
aan zijn vriend Petrus Bertius vermaakte
zijn verdwenen. Daarentegen is er poëzie
bewaard gebleven in Der stadt Leyden
Dlenst-bouc (1602), dat o.a. lofzangen bevat
op historische gebeurtenissen: o.m.
'Opt ontset van Leyden' en 'Leydens verlossinge
van de burggraven'. Behalve
oorspr. poezie gaf Van Hout herdichtingen
naar Horatms, Petrarca, Janus Secundus
en George Buchanan. HetDlenst-bouc, dat
een gedocumenteerde geschiedenis van
Lelden wIl geven, is, evenals de toespraak
en zijn meer ambtelijke geschriften, ge-
285
HOUTEN
steld m een fraai renaissanceproza. Het
Leids archief bezit Van Houts album amicorum.
Vrunt-bouc genaamd.
Uitgaven: 'Onrymlch vreuchden hedt der stadt Leyden'.
m De Navorscher. 13 (1863). TH J I ARNOLD
(ed ). 'Opdracht aan broeder Cornehs. "mmder
brueder tot Brugge .. •• m Dletsche Warande &
Belfort. 2(1879). J PRINSEN. 'Toespraak "Tot het
gezelschap .. '. m TIJdschr Nederl Taal- en
Letterk • 22 (1903). IDEM. 'LoteriJspel'. mldem.
23 (1904). IDEM. m De Beweging. 3. dl 2 (1907).
samenvatting van 'Opdracht aan broeder Cornehs
" A A M STOLS (ed ). Het boeck der kuskens
van Joannes Secundus (1930); G S. OVERDIEP,
'Tot het gezelschap ',m Onze renaissance
In proza (1939), N VAN DER LAAN. 'Loterijspel'.
m Noordnederlandse rederIJkersspelen (1941)
Literatuur: W J C RAMMELMAN ELSEVIER. 'De voormahge
drukkenj op het raadhUis der stad Lelden,
1557-1610', m Werken der MIJ Nederl Letterk.
meuwe reeks. 10 (1857), J. PRINSEN J L ZN , De
Nederlandsche Renaissancedichter J v H
(1907), IDEM, 'Bronnen voor de kenms van leven
en werken van J v H " m TIJdschr Nederl Taaien
Letterk , 22 (1903), 23 (1904), 25 (1906), 32
(1913),35 (1916) en m Oud-Holland. 24 (1906), 26
(1908). IDEM. m BIJdr Utrechtsch Hlst Genootsch
,25 (1904), IDEM, 'Het "Gezelschap" van
J v H', m Album J VercoUlllle, dl 2 (1932),
J C H DE PATER, J v H , een levensbeeld Uit de
16e eeuw (1946), L VAN DEN BRANDEN, Het streven
naar verheerliJking, zUlVermg en opbouw
van het Nederlands m de 16e eeuw (1956), P
BRACHIN, 'Een curieuze figuur van de Hollandse
renaissance', m De Vlaamse Gids, 44 (1960), J A
VAN DORSTEN, Poets, Patrons and Professors
(1962), AF J ANNEGARN, FLOriS en Cornells
Schuyt, mUZiek In Lelden van de 15e tot het
begm van de 17e eeuw (1973); H J WITKAM. De
dagelijkse zaken van de Leidse unIVerSiteit van
1581 tot 1596. dl 9 Het Dachbouck van J v H
aangevuld en geresumeerd (1974), RE 0 EKKART,
'Een Leidse lotenJkaart Uit de 16e eeuw', m
Jaarboekje voor de Gesch en Oudheldk van Leiden
e 0,66 (1974), K BOSTOEN, 'J v H een man
van forsen mborst', mMeta, 9 (1974-1975), H DE
LA FONTAINE VERWEV, 'Typografische schriJfboeken
Een hoofdstuk Uit de geschied ems van de
clvlhté-letter'. m Uit de wereld van het boek, dl 1
(1976'), S SUE, 'Justus LIpslUs en J v H', m
Hand Kon ZUid-Nederl MIJ Taal- en Letterk
en Gesch (1979) (G KUIPER EN P J VERKRUIJSSE(
Houten, Ulbe van
286
Fries prozaschnjver (Boksum 23.3.1904-
Smt-Annaparochie 22.3.1974). Was onderwijzer.
ZIJn boerenroman De sûnde fan
Haltze Holwerda (= De zonde van HaItze
Holwerda. 1938) IS een van de meest
gewaardeerde Friese boeken, zowel vanwege
de stilistische als de psychologische
kwaliteiten Naast verhalen en novellen,
o.a. gebundeld m De rook fan lt lûn (= De
geur van het land; 1965). schreef hij een
tweedelige bundel met bijbelse verhalen:
De htlhge hlstoarje (= De heilige historie;
1949. 1953). In 1955 werd hem de Gysbert
Japicxprijs toegekend.
Werken: De Wraak (1937). nov. Em fen'e mars (=
Emd van de mars, 1945), pr ,
Literatuur: F SIERKSMA, m De TSJerne (1947). T
RIEMERSMA. It koarte forhael yn 'e Fryske /iteratuer
fan de twemtlchste leu (1977). K DYKSTRA.
Lyts htînboek fan de Fryske /iteratuer (1977), G
GROUSTRA. m Alternatyf, 5 (1975), T RIEMERSMA,
Proza van het platteland (1984) (F DAM]
Houwaert, Johan Baptist
Zuidnederlands dichter (Brussel 1533-ald.
1599). Blijkbaar luthersgezind. werd hij
onder Alva een jaar gevangen gehouden.
Bekleedde een hoge positie als meester van
de rekenkamer van Brabant tot de verovermg
van de stad door Farnese in 1585.
Beweert m zijn laatste werken goed katholiek
ge bleven te zijn.
Zijn omvangrijke oeuvre vond m zijn tijd en
vnj lang daarna grote waardering. Zijn lijfspreuk:
'Houd middelmate' gebruikte hij
bij iedere gelegenheid en in al zijn gedichten.
In 1578 verscheen zijn Mtlenus clachte,
een bewerking van Guevara's Relo] de
prinCipeS, bedoeld als een aanklacht tegen
Spanje en opgedragen aan de prms van
Oranje. Hij beschreef (en verzorgde wsch.)
de intrede van de prins en die van aartshertog
Matthias in 1578; vertaalde de Latijnse
redevoering van Marnix van Smt Aldegonde
op de nJksdag te W orms en droeg In
1582 een uitvoerig pohtIek gedicht op aan
AnJou. Het meest bekend is zIJn Pegasldes
pleyn. ende den lust-hof der maeghden
(1582 of1583), vol historische en legendan -
sche feiten en zedenlessen. zonder veel systeem
maar met een nooit afnemend enthOUSiasme
m nJm gebracht. In deze levenslessen
toont hIJ ZICh een voorloper van
Jacob Cats. In 1583 verscheen nog De vier
wterste, dat ontstaan schijnt uit stichtehjke
overpeinzingen tijdens zIJn gevangenschap.
Wanneer Farnese in Brussel zIJn mtrede
doet, draagt Houwaert een gedicht aan
hem op (hs. te Londen). waarin hij hem
bezweert clementIe te betonen. In 1594
pubhceert hij twee gedichten voor aartshertog
Ernest van Oostenrijk In 1614 verscheen
ParaenesIs polttlca of polttl]cke
onderWI]Slnghe tot dienste van alle menschen
om te gebrwcken matlcheyt In voorspoet,
en stantvastlchel]t In teghenspoet,
waarm hij Zich afvraagt of hiJ te Brussel zal
blijven of uitWijken als zo vele anderen; nog
niet uitgegeven (hss. te Hasselt) zijn Tragedie
vander orloghen en Comedle vanden
peys, die misschien gediend hebben voor
de mtrede van aartshertog Albert te Brussel
in 1599, maar een soort passepartout
vormen voor al dergelijke gelegenheden.
Uit zijn nagelaten geschriften verscheen in
1612 Den generalen loop, dat aandoet als
een andere versie van De VIer wterste, met
een meer persoonlijke inslag. Aan hem toegeschreven,
maar niet van hem, is De re medte
der heiden (1583), evenmin als Den
handel der amoureusheyt, dat in 1621
onder zijn naam verscheen.
Werken: OratlC der ambassadeuren mden
nJckxdach ghehouden tot Wormes (1578), DeclaratIe
van de trwmphante mcompst vanden
Prmce van Oramgmen (1579), Sommare
beschnJvmghe vande trwmphellJcke Incomst
vanden aertshertoge Matthws (1579?), DIe
clachte ende troost van Belglca (1582), Den wel
ghecomen van den Pnnce van Parma (1585),
Houwaerts morahsatle op den comst vanden
vorst Ernesto (1594), Den wlliecomme en congratulatIe
vanden vorst Ernesto (1594)
Uitgave: F VAN VINCKENROYE, De Vier wterste
(1965)
Literatuur: CH RUELENS, 'Le poète J BH', m Le
blbllOphlle Beige (1868), K STALLAERT, J B H
(1885), E ROMBAUTS, m Gesch v d letterk der
Nederlanden, dl III (1944), E DE BOCK, J B H
(1960), G DEGROOTE, m SpIegel der letteren, 4
(1960), IDEM, 'Een exempel', m NIeuwe Taalg ,54
(1961), F VAN VINCKENROYE, 'Wisselend beeld m
de H -waardermg', m SpIegel der letteren, 5
(1961), IDEM, 'Gezichtspunten Pegasldes
pleyn', m Hand 25ste VI FIlologencongres
(1963), IDEM, 'OnUitgegeven werk', m Huldealbum
Vanderheyden (1970), B VANSELM, 'Correctie
blbhografle', m Dokumentaal, 5 (1976)
(E DE BOCK]
Houwink, RoeI
Elg Roelof Martinus Frederik, Nederlands
dichter, prozaschrijver en essayist (Breda
17.11899). Studeerde rechten te Utrecht.
Werkte m 1925 samen met de dichter H.
Marsman in de redactie van De VrtJe Bladen
(vgl PersoonhJke hermnermgen aan
Marsman, 1961). Streefde aanvankelijk
naar het expressionistisch ideaal, uitgaande
van de innerlijke belevingswereld van de
kunstenaar. Debuteerde in 1918 met poëZie
m het tijdschrift Stroommgen. In 1920-
1922 begon hij novellen te publiceren, culmmerend
in de bundel Marta (1925). In dat
jaar veTschenen ook, onder ps. H. van Elro,
de bundels Madonna m tenebns en Hespenden.
Zijn brede belangstelling voor de
cultuur in al haar verschijningsvormen
bracht hem op het terrein van theologie en
filosofie, van psychologie en pedagogie.
Karl Barth beïnvloedde zijn godsdienstig
denken.
HUËL
Zijn verdere publikaties hadden steeds
meer betrekking op het godsdienstig en
maatschappelijk leven van die tijd. Vertaalde
werken van o.m. Kierkegaard, Thomas
à Kempis, Goethe en Denis de Rougemont.
Op grond van zijn uitgebreide correspondentie
met Achterberg publiceerde
hij de studie Het raadsel Achterberg
(1973).
Vanaf 1931 maakte hij deel uit van de
redactie van Opwaartsche Wegen, het tijdschrift
der jong-protestanten, een functie
die hij tot 1940 vervulde. Tijdens wo II conformeerde
hij Zich aan de ideeën van de
DUitse bezetter; op grond hiervan werd
hem een aantal jaren een publikatieverbod
opgelegd. Zijn belangstelling voor de oude
Chmese en boeddhistische cultuur resulteerde
m 1976 in de vertahng van Lao Tse's
Tao TehKmg.
Werken: Doodsklok (1925), pr , Om den dood (1926),
pr, Zes kleme elegleen (1926), p., Chnstus'
ommegang m het Westen (1926), p ,Strophen en
andere gedIchten (1930), p, Brieven aan een
gevangene (1930), pr, Marcelme (1930), pr,
Voetstappen (1931), p, Nlcodemus (1933), pr.,
Witte velden (1935), p ,De WIlde Wingerd (1936);
ChrIstofoor (1938), p ,Een man zonder karakter
(1938), pr , Gebroken kleuren (1939), bloeml Uit
het werk van JE van der Waals, De blauwe engel
(1939), p, Spes umca (1951), p, Uilen naar
Athene dragen (1956), p, Ongeregeld goed
(1974), p, MIddelburgs dagbaek (1976), p; UIt
verwondering (1977), p, Doorbroken Cirkels
(1979), p, Onnoembare (1980), p, Ultucht en
vergeZICht (1982), essay
Literatuur: K HEEROMA, m Het derde Réveil (1934),
JA RISPENS, m RIchtingen en figuren In de
Nederl letterk na 1880 (1938), J J OVERSTEEGEN,
m Vorm of vent (1969), R HOUWINK, 'Zestig
Jaar dichterschap 1919-1979', m Naar morgen
(1979) (J H DE GROOT)
HueI,Frits
Ps. van Godfried Ehza Huffnagel, Nederlands
dichter en prozaschrijver (Breda
9.1.1892-'s-Gravenhage 27.6.1967). Studeerde
economie, waarna hij in het bedriJfsleven
werkzaam was. Begon pas op
latere leeftijd te schrijven. Debuteerde in
1951 met de dichtbundel Een enkel
woord.
Zijn werk vertoont verwantschap met dat
van A. van Schendel. In 1955 verscheen zijn
essay: Poéste parlante m de Nederlandse
taal Étonnés de se trouver ensemble.
Werken: Spektakelm Klaarmond (1955), r ,Flatgebouw
Bethlehem (1956), r , Een vruchtboom IS
Jozef (1957), r, PiramIden slopen (1958), nov.,
Nacht op de fjord (1960), nov, eerder verschenen
als De verlate huweliJksreIs, Het keerpunt
(1962), r , De bestemmmg (1963), nov
(JH DE GROOT]
287
HUET
Huet, Gerardus Hendrikus Maria van
Nederlands essayist (Rotterdam 10.9.
1911-ald 2712.1975). Was jurist, maar
wijdde ZICh geheel aan de hteraire journahstlek,
waarbij hij zich zeer belezen toonde
m vooral de buitenlandse literatuur. Hij
pubhceerde zIJn korte beschouwmgen,
vaak met hcht moraliserende inslag, in de
N!euwe Rotterdamse Courant (zgn. Zandlopertjes,
zo genoemd naar het rubriekvIgnet)
en m de Groene Amsterdammer
(Inktpotjes genoemd)
Uitgaven: Lezen en laten lezen, 2 din (1951,1953),
Met en tegen de tiJd (1958), De geest van tegenspraak
(1968) [G W HUYGENSj
Huizinga, Johan
288
Nederlands historicuS en prozaschrijver
(Groningen 7 12.1872-De Steeg 1.21945).
Bezocht het gymnasIUm van zijn geboortestad
en studeerde aan de universiteit aldaar
smds 1891 Nederlandse en Oosterse
taal- en letterkunde. Promoveerde in 1897
te Groningen op het proefschrift De V!dûsaka
In het Ind!sch tooneel
leraar geschiedems te Haarlem en m 1903
privaatdocent m de oudheld- en letterkunde
van Voor-Indie aan de umversiteit van
Amsterdam Weldra keerde zijn belangstelling
zich echter naar de westerse, en
met name de middeleeuwse geschiedems
In 1905-1906 verscheen zijn eerste grotere
studie op dit gebied, De opkomst van
Haarlem in de B!Jdragen voor de Vaderlandsche
gesch!edems en oudheIdkunde.
In 1905 werd hij benoemd tot hoogleraar
middeleeuwse en meuwe geschiedenis te
Gronmgen; in 1915 volgde zijn aanstelhng
tot hoogleraar algemene geschiedenis te
Leiden
Huizmga heeft zich in zijn historisch werk
op versch. terremen bewogen; deels vaderlandse,
deels lokale geschiedems; daarnaast
algemene cultuurgeschiedenis, algemene
cultuurwetenschap, hedendaagse
cultuurbeschouwmg en theorie der geschiedenis.
In 1912 verscheen de verhandeling
UIt de voorgesch!edems van ons natIOnaal
besef, waarm hij het ontstaan hiervan
uit het Bourgondische partijgevoel verklaarde.
In 1913 gaf Huizinga in zijn rede:
Over de betekems van 1813 voor Nederland's
geestelijke beschaving zijn grootse
viSie op de vaderlandse cultuur van de 17de
tot het midden der 19de eeuw. In 1914 volgde
De geschIedems der Gromngse unwersltelt,
naar aanleiding van haar 300-Jarig
bestaan. In 1919 verscheen zijn cultuurhistorisch
hoofdwerk: Herfsttij der middeleeuwen
Kort tevoren (1918) had hiJ het veel minder
bekende Mensch en memgte In Amerika
gepubhceerd, met zo groots van opzet en
mmder evocatief van stiJl, maar even goed
gekarakteriseerd, waarm het economische
aspect met IS verwaarloosd Cultuurhistorische
studies volgden over de 12de eeuw,
de renaissance en de 18de eeuw; beroemd
werd vooral Nederland's beschaving In de
zeventIende eeuw (1941, eerder in het
DUIts verschenen) Van zIJn blOgrafleen
verdienen vermeldmg Erasmus (1924) en
Leven en werk van Jan Veth (1927). Op het
gebied van de algemene cultuurwetenschap
schreef hij Homo ludens, proeve
eener bepaling van het spel-element der
cultuur (1938), met talloze voorbeelden,
o.a. uit archalsche culturen De 20steeeuwse
cultuurcrIsIs behandelde HUlzmga
O.m. in' In de schaduwen van morgen
(1935) en Geschonden wereld (1945). Deze
werken hebben, naast HerfsttiJ, zIJn naam
bekend gemaakt. Over de theorie der geschiedenis
schreef hiJ onder meer- De wetenschap
der gesch!edems (1937). In het
algemeen kan men zeggen dat Huizinga in
zijn latere Jaren steeds meer overgmg van
beeldende cultuurhistOrie naar cultuurbeschouwmg
en theOrie. Zijn voornaamste
werken zijn m veel talen vertaald
Herfsttij der mIddeleeuwen IS volgens de
ondertitel een 'Studie over levens- en
gedachtenvormen der 14de en 15de eeuw in
Frankrijk en de Nederlanden'; HUIzinga IS
daarbij kennehjk gemspireerd geweest
door Jacob Burckhardts Kultur der Rena!
ssance In Itallen. HUlzmga's terrem is
beperkter, maar zijn thematiek vertoont
meer eenheid Zijn werk wordt gedragen
door de kerngedachte van 'de zucht naar
schoner leven', die m de cultuur der late ME
haar vervulling zoekt. Daarbij betrekt HUIzinga
ook de beeldende kunst in zijn cultuurmorfologische
voorstelling Het beter
verstaan van de kunst der Van Eycks en
hun tijdgenoten IS zelfs UItgangspunt van
zijn onderzoek geweest. Maar ook de vormen
van het godsdienstig leven en denken
vmden in Herfsttij een harmonieuze
plaats.
De titel van het boek dUIdt erop dat HUIzmga
niet, zoals versch. tijdgenoten, de
Oudnederlandse kunst der 15de eeuw als
een 'aanbrekende noordelijke renaissance'
wilde zien. De Frans-Bourgondische cultuur
der late ME was voor hem mtegendeel
een overdadige ontplooiing m deels al verstarde
vormen, een levensstijl, wel schoon
maar ook vol illusie en holheid. Het werk is
een klassiek voorbeeld geworden van uitbeeldmg
van cultuur zoals Huizinga die
verstond; cultuur als uitdrukking van
droom en ideaal, cultuur als een spel van
edele vormen. De esthetische benadering
der cultuurgeschiedems brengt mee dat in
HerfsttIj hof en aristocratie het volle licht
krijgen, doch de burger en de boer in de
schaduw blijven. Tegen het verwijt dat
hem hierover werd gemaakt, heeft Huizinga
zich verweerd met te zeggen, dat het zijn
bedoelmg met was geweest een volledig
Bourgondische cultuurgeschiedenis te
schrijven. Het gekozen thema en zijn uitwerkmg
echter weerspiegelen de richting
die in zijn belangstelling domineerde.
Uitgaven: Verzamelde werken, 9 din (1948-1953),
Verspreide opstellen over de geschiedems van
Nederland (1982)
Literatuur: C T VAN VALKENBURG, J H , zIJn leven
en zIJn persoonlijkheid (1946), P POLMAN, Hals
cultuurhistoricus (1946), HA ENNOVANGELDER,
Prof Dr J H (1947), W KAEGI, Das historISche
Werk J H s (1947), J ROMEIN, Tussen vuur en
vnJ held (1950), EG VERMEULEN, Frum en H
over de wetenschap der geschiedems (1956), P
GEYL, 'H als aanklager van zIJn tiJd', In Meded
Kon Nederl Akad v Wet, N R dl 24, nr 4
(1961), L HUIZINGA, Hermnermgen aan miJn
vader (1963), L J ROGIER, Terugblik en Ultucht, I
(1964), IDEM, 'J H 1872-1972', In BIJdr en
Meded Gesch Nederl ,88 (1973)
[TH J G LOCHERj
Huizinga, Leonhard
Nederlands prozaschrijver (Groningen
3.8. 1906-Wassenaar 9.6.1980). Zoon van de
historicUS J. Huizinga. Studeerde rechten;
maakte reizen door AZle en Afrika; verbleef
enige tijd op Java als planter en ging na
terugkeer m Nederland in de journalistiek.
Verwierf vooral bekendheid door zijn ironisch-
humoristische mvallen in tal van vlot
geschreven schetsen, verhalen en romans,
waarvan Adrwan en Olwler (1939), dat ook
voor het toneel werd bewerkt, het populairst
werd, terwijl bijv. De zevende dag
(1941) meer waarde heeft.
Had veel succes met zijn reisbeschrijvingen,
verhalen en zijn jeugdmemoires MIJn
hartje wat wil Je nog meer? (1968). Tot zijn
beste werk behoort het zeer menselijke
Hermnermgen aan mIJn vader (1963). Zijn
wezenlijk talent wordt meermalen geweld
aangedaan door zijn neiging tot moraliseren
en zijn veelschrijverij; van de vele vervolgdelen
op Adnaan en Ol wIer is alleen
HULTHEMSEHANDSCHRITT
Oltmer en Adnaan (1949) min of meer
geslaagd.
Werken: De gestroomlijnde wereld (1936), Het Vierde
geslacht (1937), 0 zei Ik (1938), Het Wdhelmus
(1940), Tien glazen wIJn (1942); Zes
kaarsen voor Indle (1945), De laatste karavaan
(1947), p ,En zo voort (1950), Loete (1951); Smallegange
(1953), Adnaan contra Olwler (1954),
Schoon schip (1956), Vlucht van Morotal (1961);
De mantel der liefde (1962), Dag dier' (1966),
Prms Adnaan en prms Ollvler (1969), Bezeten
wereld (1970), Marokko (1972), Zo schreed de
beschavmg voort (1973), HasJadnaan en HasJolIVIer
(1973), Je leeft maar zo kort (1976),
Adrwan met OlIVIer, natuurlijk (1977), Adnaan,
OlIVIer en Tarzan (1978), Ik heb nl miJn vrouw
vermoord (1978), Adnaan en OlIVIer met oorkon·
de (1979), Lawme (1980) [G W HUYGENSj
Hulthemse handschrHt
Ook Handschrift-Van Hulthem, Middelnederlands
verzamelhs., door C.P. Serrure
(1805-1872) zo genoemd naar een voormalige
bezitter, de Gentse bibliofiel Karel van
Hulthem (1764-1832). Het behoorde toe
aan de Brusselse notaris Jan Baptist Nuewens
(gest. 1763), daarna aan diens zoon
Antoon Jozef Nuewens (1736-1813).
In 1811 werd het door Van Hulthem op de
veiling-Nuewens verworven. In 1838 kwam
het met diens bibliotheek, die een jaar
tevoren door de Belgische staat was aangekocht,
m het bezit van de Koninklijke
Bibliotheek te Brussel.
Het papieren hs., wsch. van Brabantse oorsprong,
werd ca 1410 door een kopiïst in
twee kolommen geschreven. Enkele bladen
ontbreken. Thans telt het hs. nog 241 bladen,
waarvan er drie met tekstverlies zijn
geschonden. Oorspr. bevatte het 214 stukken,
samen ca 40 000 regels; thans nog 209
stukken, waarvan enkele onvolledig, samen
nog 37 386 regels. Het bevat voorbeelden
van epische, lyrische, dramatische en didactische
dichtkunst en geeft een indruk
van de rijkdom van de Nederlandse letterkunde
in de 13de en 14de eeuw. Het bevat
o.a. Van sente Brandaen, Dboec vanden
houte, Tpaerlement van Troyen, De
borchgravmne van Vergl, Theophllus, de
abele spelen Esmorelt, Glonant, Lanseloet
van Denemarken, Vanden wmter ende
vanden somer, de sotternieën Lippijn, De
buskenblaser, Dne daghe here, Truwanten
en Rubben. Tal van stukken o.a. Theophllus,
de abele spelen en de sotternieën zijn
alleen m dit hs. overgeleverd.
Literatuur: C P SERRURE, 'Het groot Hulthemsch
Handschrift', In Vaderlandsch Museum, 3 (1859-
1860), P LEENDERTZJR., Middelnederlandse dramatische
Poeue (1907), P TACK, 'Onderzoek
289
HULZEN
naar den ouderdom van het Hulthemse Handschrift',
mHet Boek, 2 (1913); A DEMAYERen R.
ROEMANS, Esmorelt, Eerste mtegrale reproductie
van het handschrift naast de tekst m typografie
(Z J); J. DESCHAMPS, 'Het Hulthemse
HandschrIft', m Karel van Hulthem 1764-1832
(1964), IDEM, Middelnederlandse handschriften
UIt Europese en Amerikaanse biblIOtheken
(1972'), met blbl [J DESCHAMPS)
Hulzen, Gerard van
Eig. Gerard Gertrudis HendrIkus Ignaaz,
Nederlands prozaschrijver (Zwolle 1.2.
1860-'s-Gravenhage 18.10.1940). Debuteerde
met enige schetsen in De NIeuwe
GIds (1896). Publiceerde eerst impressionistisch,
later meer naturalistisch werk,
getuigend van grote sociale belangstelling,
10 sobere stijl. Als auteur niet erg oorspronkelijk,
IS hij het best in zijn boeken die het
leven aan de zelfkant uitbeelden (o.m. Aan
de zelfkant der samenleving, 1903; De ontredderden,
1908). Schreef onder ps. Guus
de Goede en Joop de Zwarte toneelkritieken
in het Volksdagblad. Publiceerde
voorts kritisch werk en bellettrie onder ps.
G. Veha en Anme M. toe Laer.
Werken: Zwervers, 2 din (1899, 1907), Getrouwd
(1900), De man UIt de slop(1903), In hooge regIOnen
(1904), De dorre tum (1905), Een vrouwenbiecht
(1906), Het welIg distelveld (1906), Marw
van Dalen (1907), Aan zee (1907), Wrakke levens
(1907), Liefdes tusschenspel (1910), ZIJn kmd
(1917), Aan 't lichtende strand (1919), De belofte
(1923), Tlily zIJn kmd (1925, herZIene Ultg van
ZIJn kmd), De kmderen der rijken (1928), De
zwarte wagen (1929)
Literatuur: A DE RIDDER, m Den Gulden Wmckel
(1915), J DE GRAAF, Le révelllIttéralre en Hollande
et Ie naturalIsme françals (1938), J UBINK,
'Een tachtiger, dIe van geen wIjken weet', m
Haags Maandblad, XXXIV (1940), W J M A AsSELBERGS,
m Gesch v d Letterk der Nederl , IX,
P H RITTER Jr , m Ontmoetmgen met schrijvers
(1956) [w BLOK)
Hussem, Willem Frans Karel
Nederlands dichter en schilder (Rotterdam
29.1.1900-'s-Gravenhage 21.7.1974).
Toonde zich in beide uitdrukkingsvormen
een nauwkeurig observator van op het eerste
gezicht simpele natuurverschijnselen
die hij abstraheert tot tijdloze fenomenen.
Zijn over het algemeen zeer korte gedichten
Zijn wat dat betreft verwant aan oosterse
dichtvormen als de haiku. Hussems aanzienhJke
oeuvre bleef vrij onopgemerkt, al
kreeg hij in 1965 de Jan CampertpriJs voor
de in dat Jaar verschenen bundel Schaduw
van de hand. In zijn beste werk schrijft hij
natuurpoezie van hoog gehalte.
Werken: De kustlIjn (1940), p, UitZIcht op zee
(1941), p, Steltlopen op zee (1961), Voor twee
290
scharren blauwbekken (1966), Breels aan de vleet
(1971), Gisteren voor vandaag (1969/1970), Verzen
van Wang Wel (1973), Zienderogen (1974),
Sporten van de ladder (1974), p
Literatuur: spec nummer van Maatstaf, 'Het korte
gedIcht', 13 (1965), In memorIam-nummer van
Kentermg, 14 (1974), WAL BEEREN en G BORGERS,
WH (1977), G BORGERS, m Kritisch LeXIcon
van de NederlandstalIge lIt na 1945 (1982)
[R BLOEM)
Huydecoper, Balthazar
Noordnederlands taal- en letterkundige
(Amsterdam 10.4.1695-ald. 23.9.1778). Afkomstig
Uit een patriciërsgeslacht. Schreef
op Jeugdige leeftijd De trwmpheerende
standvastigheId of venJdelde wraakzucht
(1717) en het karakteristieke en veelgespeelde
drama in Frans-classicistische stijl
AchIlIes (1719), gebaseerd op de Ilws, dat
ruim een eeuw repertoire hield en waarin
de grootste toneelspelers van die tijd (o.a.
Jan Punt) triomfen vierden. Het volgende
stuk, Arzaces (1722), had minder succes.
Dank zij zijn tweeledige bewerking van
HoratlUs, in proza (1726), in poezie (HekeldIchten,
bneven en dIchtkunst van Horatws,
1737), en zijn uitvoerige beschouw1Ogen
inzake Vondels OvidlUsvertaling
(Proeve van taal- en dIchtkunde ,
1730), ontwikkelde Huydecoper zich tot
een gezaghebbend kunstkenner, tot wie
blJv Willem van Haren zich richtte tijdens
het schrijven van zijn Fnso.
Huydecoper bezorgde een uitgave van de
Bneven van P C Hooft (1738), en een uitvoerig
geannoteerde kritische editie van de
RIjmkrOniek van Melis Stoke (1772) In
1766 behoorde hiJ tot de oprichters van de
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde,
waaraan hij een belangrijk deel van
zijn kostbare verzameling naliet. Zijn werk
vormt tegelijk begm- en hoogtepunt van de
wetenschappelijke beoefening van de Nederlandse
taalkunde en de poëtica, en de
vaderlandse geschiedenis, overeenkomstig
de normatieve opvattingen van zIJn eeuw.
Zijn rijk archief, met dozijnen brieven en
enige onuitgegeven hss., werd door Henri
A Ett in 1945 aangetroffen in het huis
Goudenstein (bij Maarssen).
Uitgaven: Gedichten (1788), C J J VAN SCHAlK,
(ed ), AchIlIes (1964), M SCHENKEVELD-VAN DER
DUSSEN (ed ), Arzases, of 't Edelmoedig verraad
(1982)
Literatuur: H A ETT, BH (1947), IDEM, Verjaard
briefgeheim Brieven aan B H (1956); IDEM, artt
m Apollo, 1 (1945-1946), BIJdr en Meded Hlst
Gen Utrecht, dl 66 (1948), Jaarboek Amstelodamum,
XLlll (1949), TIJdsehr Nederl Taal- en
Letterk, LXVII (1950) en Revue des Langues
VIVantes. XX (1954), L C MICHELS, 'Van Lennep,
H , Vondel en de Latinisten', m TIJdschr Nederl
taal- en letterk , XLVI (1953), C. KRUYSKAMP, 'H.
als lexicograaf, m Nieuwe Taalg, LXXV (1957),
J.J E VAN DIJCK, 'RH. en Vondel', m Uit de
school van Mlchels (1958), C J.J. VAN ScHAlK,
B H Een taalkundig, letterkundig en geschiedkundig
Initiator (1962), S.F WITSTEIN, 'Von der
"Doctrme" her gesehen Der Franzoslsche Klasslzismus
m H "AchilIes" ',m ComparatlVe PoetIcs
In Honour of J Kamerbeek (1976); IDEM, mEen
Wett-steen vande leught (1980) IG STUIVELING)
Huygens, Constantijn
Noordnederlands dichter ('s-Gravenhage
4.9.1596-ald. 26.3.1687). Zoon van Chrisbaen
Huygens uit Ter Heide bij Breda
(1551-1624), die in Douai rechten studeerde,
later secretaris werd van de Prins van
Oranje en vanaf 1584 van de Raad van State.
Zijn moeder, Suzanna Hoefnagel, uit
een aanzienlijke protestantse familie uit
Antwerpen, had op hem een diepgaande
religieuze mvloed. De familie woonde vanaf
1614 aan het Voorhout te 's-Gravenhage.
Een zorgvuldige opvoeding, waarbij geen
der 'artes' verwaarloosd werd, maakte de
veelzijdig begaafde Constantijn tot 'homo
universalis' naar het ideaal der renaissance.
Reeds op zijn elfde jaar schreef hij verzen
in het Latijn, sinds zijn zestiende in het
Frans. Zijn eerste Nederlandse gedichten
dateren van 1617. Na een jaar juridische
studie te Lelden (1616-1617), waar hij zich
ook in het Engels bekwaamde, en enige
maanden praktijk als advocaat, maakte
Huygens in gezelschap van de diplomaat
Françols van Aerssen enige gezantschapsreizen
(Venetie 1620, Engeland 1621-
1624). In 1625 werd hij secretaris van Frederik
Hendrik en bleef tot aan zijn dood m
die functie in dienst der Oranjes. Als zodamg
Wist hiJ tijdens een vierjarig verblijf in
Frankrijk (1661-1665) de bezetting van het
prinsdom Oranje door Lodewijk XIV ongedaan
te maken.
In 1627 huwde Huygens zijn mcht Suzanna
van Baerle, de 'Sterre' van zijn gedichten;
zij overleed in 1637. Zijn vier zoons en
dochter die in leven bleven, gaf Huygens
een even zorgvuldige en veelzijdige opvoeding
als hijzelf genoten had. Er bleef tot het
einde van zijn leven een zeer innige band
tussen hem en zijn kinderen. Zijn oudste
zoon, Constantijn - later secretaris van
Willem III - woonde tot 1680 bij hem in; ook
de weldra wereldberoemde Christiaen, die
ongetrouwd bleef, deelde later vaak zijn
leven. Na de dood van zijn vrouw betrok
HUYGENS
Huygens een huis aan het Plein. Door hem
zelf ontworpen, is dat huis van groot belang
geweest in de ontwikkelingsgang der Nederlandse
bouwkunst. Ook zijn buiten,
Hofwijck, ontwierp hij zelf (1640). Een derde
belangrijke technische prestatie van de
dichter Huygens was zijn plan voor de aanleg
der 'Zeestraet' van Den Haag naar
Scheveningen, die tijdens zijn verblijf in
Frankrijk tot stand kwam (1663-1665).
Ook had Huygens grote belangstelling voor
de beeldende kunsten; zijn onafhankelijk
oordeel, bijv. aangaande de grootheid van
Rembrandt, was dikwijls verrassend juist.
Voorts was hij een deskundig liefhebber
van muziek, bespeelde versch. instrumenten;
van zijn composities (naar eigen getuigenis
meer dan achthonderd) gaf hij er 39
uit onder de titel Pathodw sacra et profana
(1647). Huygens bewoog zich op nog
veel andere gebieden, op grond waarvan hij
een briefwisseling onderhield met versch.
groten van zijn tijd, o.a. Descartes, Barlaeus,
Vossius en Heinsius. In het dispuut
dat laatstgenoemde had met Salmasius en
J.G. de Balzac over het gebruik van antieke
mythologie in bijbelse drama's, vervulde
Huygens een bemiddelende rol. In zijn
Parijse tijd discussieerde hij met Corneille
over de functie van het accent in het Franse
vers. Over de prosodie had hij vroeger reeds
met Hooft gepolemiseerd, een strenge ritmiek
op basis van de 'kwantiteit' der lettergrepen
verdedigend.
Royalist in hart en nieren heeft hij gedurende
het stadhouderloze tijdperk en de
republiek van Cromwell een moeilijke tijd
gehad De opvoeding van de jonge prins
Willem III IS grotendeels door hem geregeld.
Er is duidelijk een ontwikkeling waar te
nemen in Huygens' poëzie. De jambische
viervoet, stroef, lapidair, overweegt eerst in
een gewrongen, maar puntige context die
duidelijke verwantschap heeft met het marmisme
dat toen in de lucht hing. Opmerkelijk
is de relatie met de Engelse 'Metaphysicals'
zoals John Donne. Nog onuitgezocht
is daarbij welke waarde op dat punt
moet worden toegekend aan de poëzie die
Huygens van Donne heeft vertaald. In later
werk blijkt Huygens een eigen stijl en eigen
ritme te hebben ontwikkeld: de alexandrijn
treedt op de voorgrond en zijn vers is meer
een natuurlijk spreekvers geworden; de
inkleding der gedachten blijft echter gecompliceerd
(Ooghentroost, Hofw!}ck).
Huygens schreef honderden puntdichten,
291
HUYGENS
292
die hij 'sneldichten' noemde. Hierbij sluiten
zijn Zedeprmten (1624), karakterportretten,
Dorpen en stedestemmen (1624),
waarin Hollandse plaatsen - zichzelf karakteriserende
- hun eigen roem verkondigen.
Spaense wIjshelt en Vertaalde
spreekwoorden (1656-1657) aan. Bij zulk
een intellectuele instelling is van Huygens
geen onbevangen lyriek te verwachten;
toch klinkt in zijn poëzie een innige liefde
door, zoals in 'Op mijn schilderije, korts
voor mijn bruiloft gemaeckt', in het sonnet
'Cupido dissolvi. Op de dood van Sterre',
en in 'Twee ongepaerde handen op een clavecimbel'.
In zijn religieuze lyriek sprak hij dingen uit
die centraal waren in zijn leven: dankbaarheid,
schuldgevoel, weemoed, geloof, strijd
en bekering. Deze steeds persoonlijker wordende
gedichten werden hoe langer hoe
meer een spreken met God, een dichten uit
geloof. Een diep religieus beleven ligt uitgedrukt
In de cyclus Helhghe daghen
(1647), evenals In de avondmaalsgedichten,
in 'Op mijn geboortdagh' (1665) en 'Op
mijn 80e verJaeren' (1676). Hij komt hierin
naar voren als een ruimdenkend en diepvoelend
calvimst, die zich evenwel soms
door zijn nationalisme laat verlokken tot
satires op andersdenkenden, i.c. roomskatholieken
(bijv. toen Maria Tesselschade
rooms werd), maar bovenal als christen en
geen partijman
Huygens' grote gedichten zijn doortrokken
van een Intellectueel spel, maar hun ondertoon
is lYrisch. Ze zijn vol humor, hebben
veel petrarkistische elementen, zijn typisch
autobiografisch en neigen tot moralisme.
Zijn eerste grote dichtwerk, Batava
Tempe, dat lS 't Voor-hout van 's-Gravenhage
(1621), bezingt de beroemde Haagse
lindenlaan en hekelt de mensen die er zich
voortbewegen, vooral de pronkzuchtige dames;
deze moeten het eveneens ontgelden
in Kerkuna mastiX, satyra, Dat lS, 't costelwk
mal (1622) - samen met de Batava
Tempe uitgegeven -, een aan Cats opgedragen
gedicht. De elegie De uytlandlghe herder
(1622), In Engeland geschreven en
opgedragen aan Damël Heinsius, is vol
heimwee en melancholie, maar metamorfoseert
zich tot een psalmistisch gebed voor
het onder tweestrijd en oorlog zuchtende
volk aan de overzijde. Het Dagh-werck (onvoltooid
afgesloten In 1638, na bij de dood
van 'Sterre' te zijn afgebroken) is een
Intens doorleefde, ten dele op Bacon geInspireerde,
beschrijvIng en verantwoording
van leven en werk in de tijd van zIJn huwelijk.
Eufrasw, Ooghentroost Aen Parthemne,
beJaerde maecht, over de verduystenngh
van ha er een ooghe (1647), gericht tot een
halfblinde Vriendin, wil troosten op grond
van de christelijke toekomstverwachting,
maar de satirische revue van door hartstocht
verblinden dringt die troost wel wat
erg op de achtergrond. Vltaulwm HofwlJck,
Hofstede vanden Heere van Zuyllchem
onder Voorburgh (1653), geschreven
in 1651, IS Huygens' bekendste gedicht. De
liefde voor het eigene, voor de natuur en
het vaderland, verleent aan dit, o.a. door J
Westerbaen nagevolgde, hofdicht een lyrisch
accent. TnJntJe Cornells Klucht
(1657), geschreven In 1653, gebaseerd op de
geschiedenis van het nieuwsgierig Aagje
van Enkhuizen, is Huygens' enige dramatische
werk. Bij een vrij zwakke compositie
vertoont het stuk een verrassende opmerkingsgave.
Het gegeven, de belevemssen
van een Zaanse schippersvrouw die met de
Antwerpse onderwereld in aanrakIng
komt, riep al gauw afkeurende reacties op,
o.a. van de strenge Joachim Oudaen. De
zee-straet van 's-Gravenhage op Schevenmg
(1667), waarin niet alleen de weg maar
ook een vrolijke tocht wordt geschilderd,
bevat ook weer een beeld van levensvreugde
tegen de elegische achtergrond van moedeloosheid
en wereldse beslommeringen
Het laatste grote gedicht, Cluys-werck (in
1841 door W.J.A. Jonckbloet uitgegeven)
schildert de vergrijsde dichter in de eenzaamheid
van zijn ouderdom, maar omringd
door boeken en vertroost door de
muziek.
Ook als NeolatiJns dichter laat Huygens
heel vaak zijn vernuft en humor uitkomen.
Hij schreef veel Latijnse epigrammata en
een loflied op het door hem bezochte
Oxford. Over het algemeen zijn de Latijnse
Jeugdverzen beter dan die uit later tijd.
Van groot belang voor het kennen van Huygens
is zijn autobiografie De vlta proprra
mter llberos hbn duo (opgenomen In de
Verzamelde gedlchten). In proza schreef
hij Ghebruyck en onghebruyck van 't orgel
(1641), waarmee hij zich mengde in de discussie
omtrent orgel begeleidIng en -spel in
de gereformeerde eredienst. In een retorisch
bewogen, ritmisch evenwichtig en
zuiver Nederlands pleit Huygens ervoor de
gemeentezang wel door het orgel te laten
begeleiden.
Al met al is Constantijn Huygens een sleutelfiguur
voor een goed begrip van de
Nederlandse cultuur uit de Gouden Eeuw.
Uitgaven: Otlorum lIbrt sex (1625), Neder!. en Lat
p , Momenta desultorta (1644, verm Ultg 1655),
Lat p, Korenbloemen (1658, verm Ultg 1672),
P , TH JORISSEN (ed ), Mémmres de C H (1873),
W J A JONCKBLOET en J P N LAND (red.), Oeuvre
et correspondance muslcales (1882), J H W
UNGER (ed), Dagboek (1885), bijlage biJ OudHolland,
JII, H.J EYMAEL (ed), Zedeprmten
(1891), J A WORP, Gedichten, 9 din (1892-1899),
IDEM, Brtefwlsselmg (1911-1917), H J EYMAEL,
Hofwljck (1920'), IDEM, Trtjntje Comellsdr
(1912), J VAN VLOTEN, H J EYMAEL en J HEINSI.
US (ed), Korenbloemen (1925), D N J VAN DER
PAUW, Gebruyck en onghebruyck van 't orgel
(1937), R SCHUILING (ed), De meuwe Zee-straet
van 's-Gravenhage op Schevemng (1951'), G W
HELLINGA (ed ), Dichten op de kme, 500 sneldIChten
van C H (1956); A BOLCKMANS (ed),
Trtjntje Come/ls (1960), P J H. VERMEEREN
(ed ), Hofwyck (1967, facs Ultg), J KARSEMEIJER
(ed), Voorhout, KostelIck Mal en Oogentroost
(1967'), F L ZWAAN (ed ), Avondmaalsgedichten
en HeilIge Dagen (1968), A H KAN (ed), De
jeugd van C H door hemzelf beschreven (1971'),
M C A VAN DER HEIJDEN (ed), "t Kostehck Mal
en Zede-prmten', m ProfijtelIjk vermaak, moralIteit
en satire Uit de 16e en 17e eeuw (1973'), F L.
ZWAAN (ed ), Dagh-werck (1973), L. STRENGHOLT
(ed ), HeilIge Daghen (1974); F L ZWAAN (ed ),
Gebruyck of ongebruyck van 't orgelm de kercken
der Vereemghde Nederlanden (1974), Zes
zedeprmten (1976'), F R NOSKE (ed.), PathodlO
sacra (1976'), F L ZWAAN (ed), Cluys-werck
(1977), IDEM, Hofwyck (1977), IDEM, Voet-maet,
rtjm en reden (1979'), bloeml, L STRENGHOLT
(ed ), Zee-straet, (1981), C W DE KRUYTER (ed ),
Stede-stemmen en dorpen (1981), F L ZWAAN
(ed ), Ooghen-troost (1984)
Literatuur: TH JORISSEN, Studlen, dl 1 (1871), H J.
EYMAEL, H studlen (1886), G KALFF, Studlen
over Nederlandsche dichters der 17e eeuw
(1901), G J BUITENHOF, BIjdrage tot de kenms
van C H 'letterkundige opvattmgen (1923), W
PLOEG, C H en de natuurwetenschappen (1934),
RL COLIE, Some Thankfulness to Constantme,
a Study of Engilsh Influence Upon the Early
Works of C H (1956), P J H VERMEEREN, 'Over
de handschriften en Uitgaven van C H Cluyswerck',
m Spiegel der Letteren, 1 (1956), H.E
VAN GELDER, Iconografie van C H en de ZIjnen
(1957), P J H VERMEEREN, 'Vastenaerts penn m
arrebeyt', m Nieuwe Taalg, 52 (1959), AG H
HUYGENS
BACHRACH, Sir Constantme Huygens and Brttam
(1962), G KAMPHUIS, 'C H bouwheer of
bouwmeester?', m Oud-Holland, 77 (1962), H.M
HERMKENS, BIjdrage tot een hermeuwde studie
van C H ' gedichten (1964), J. SMIT, Drtemaal H
vergelIjkende karaktertstleken van C H ' Batava
Tempe, 't CostelIck Mal en De Uytlandlghe Herder
(1966), C W DE KRUYTER, C HOogentroost,
een mterpretatleve studie (1971); P.E L. VER.
KUYL, Battlsta Guarml'. II Pastor Fldo m de
Nederlandse dramatische lIteratuur (1971); H.
BOTS (ed ), C H , zIJn plaats m geleerd Europa
(1973), met blbl ; L STRENGHOLT, H -studies, bijdragen
tot het onderzoek van de poeZIe van C H
(1976), IDEM, Dromen IS denken, C H over dromen
en denken en dichten (1977), J SMIT, De
grootmeester van woord- en snarenspel, het
leven van C H (1980); A G.H. BACHRACH, 'The
Role of the Huygens Famlly In 17th-Century
Dutch Culture', m Studies on ChnstlOen Huygens
(1980) [G KUIPER EN P J VERKRUIJSSE]
Huygens, Cornélie Lydie
Nederlandse prozaschrijfster (Haarlemmerliede
13.7.1848-Amsterdam 31.10.1902
[zelfmoord]). Haar romans en essays met
uitgesproken socialistische tendens, waren
bedoeld als bijdrage tot de emancipatie van
de vrouw.
Trad in 1896 toe tot de SDAP. Vertaalde
romantische werken en schreef artikelen in
letterkundige tijdschriften. Het bekendst
is haar roman Barthold Meryan (1897).
Werken: Hélène van Bentmck, 2 din (1877), r, Uit
den strtjd des levens (1878), essays; Arabesken
(1884), essays, Regma (1884), r ; Een huwelIjk
(1892), r , Hoogenoord, 2 din (1892), r., Zomer
(1895), r, Een woord aan de Nederlandsche
vrouwen (1896), essays, SOCI01ISme en 'Femmlsme'
(1898), essays; De lIefde m het vrouwenleven
voorheen en thans (1899), essays, Darwm-Marx
(1901), essays
Literatuur: A BOSWIJK en D COUVÉE, Vrouwen
vooruit I (1962, 1979'), 0 NOORDENBOS en P
SPIGT, Athelsme en vnjdenken m Nederland
(1976), H POSTMA, 'EmanclpatJeromans rond de
eeuwwlsselmg', mOpzIj, 6 (1978), A HOLTROP
'C H', m Vrouwen rond de eeuwwlsselmg
(1979) [w DE GRAER]
293
---1---
Ido, Victor
}>s. van Hans van de Wall, Nederlands
schrijver (Soerabaya 8.2.1869-'s-Gravenhage
20.5.1948). Was een Indo-Europeaan.
Na een muziekopleiding in Nederland vervulde
hij een belangrijke rol m het sociaalculturele
leven van Batavia. Vooral als
toneelschrijver had hij een grote faam. Zijn
romantische, sterk op het effect gerichte
toneelstukken weerspiegelen de vanaf het
begin van de 19de eeuw toenemende belangstelling
voor de Indonesier en zijn cultuur.
Veel belangrijker, zowel literair als
sociaal-historisch, is zijn roman De paupers
(1915) waarin een uitstekend beeld
wordt gegeven van de Indo-Europese samenleving
m Nederlands-Indle.
Werken: Don Juan (1897), Langs een afgrond
(1904), Karma Admda (1914), De paria van Glodok
(1916), Pangéran Negara Joedho (1921), De
dochters van den resident (1922)
Uitgave: De paupers (1978'), Ultgel door H SURIE
en van een bIOgrafie voorz door E R DUNCAN
ELIAS
Literatuur: R NIEUWENHUYS, In Oost-Indische
spiegel (1978'), M FERGUSON, 'MUltenJ en dlscnmlnatIe
In het oude Indle', In Bzzlletm, 7 (1978-
1979) [G TERMORSHUIZEN]
Iependaal, Willem van
Ps. van Willem van der Kulk, Nederlands
prozaschrIjver en dichter (Rotterdam 24.
3.1891-Baarn 23.101970). Debuteerde,
aangemoedigd door A.M. de Jong, met rauwe
satirische liedJes, die vaak met het werk
van Speenhoff vergeleken zijn. ZIJn aanklacht
tegen een tot misdadigheid leidende
samenlevmg zette hij voort in een reeks
romans, waarin het leven aan de maatschappelijke
zelfkant van de grote havenstad
wordt beschreven. Het succes van PolletJe
Piekhaar (1935) en de daarop volgende
verhalen maakte hem enige tijd populair
als auteur van de sociale roman. Merkwaardig
zijn De trap (1952), door deze vrijdenker
samen met de Rotterdamse predikant
Van VeldhUIzen geschrevèn, en De
commissaris kan me nog meer vertellen
(1951) Van Iependaal legt hierin de nadruk
op de betrekkelijkheid van de 'schuld'
in de wereld van de misdadigheid.
Werken: Liederen van de zelfkant (1932), p, Over
de leunmg en langs de kaal (1934), p ,Lord Zeepsop
(1936), KluwendUIkers doedeldans (1937),
Kriebeltjes hoogtepunt (1937), Adam m ongenade
(1938), De dans om de rmkelbom (1939, In
294
1947 herdr als Madame Pedasco), De bocht m de
vaart (1940), Gantelhovens ereprijS (1941), Op
drift (1945), p , SpeldeprIkken (1946), p ,Op last
van Heren Zeventien (1946), Gegist bestek
(1947), Vaste koers (1949) en Behouden vaart
(1950), trilogie; Alle hederen van de zelfkant
(1950), p ,Bef, boef en bajes (1952), MIJn Rotterdam
(1954), Volkstaal en volkshumor (1956)
[G W HUYGENS]
Immerzeel, Johannes
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Dordrecht 2.7.1776-Amsterdam 9.6.
1841). Voor schilder opgeleid; werd m 1799
ambtenaar bij bmnenlandse zaken, rond
1805 boekhandelaar en uitgever te 's-Gravenhage
(tot 1809), vervolgens te Amsterdam
(1809-1810), Rotterdam (1810-1826),
's-Gravenhage (1826-1832) en ten slotte
weer Amsterdam (1832-1841). Maakte
naam met verheven lierzangen en met eenvoudige
vaderlandse en huiselijke gedichten
(Gedichten, 2 din. 1823-1824), in de
trant van Tollens wiens uitgever hij lange
tijd was. Zijn Balthazar KnooplUs (1913),
een 'luimige' roman over het leven van een
kleermaker, hoewel nog in 1842 herdrukt,
raakte weldra in vergetelheid.
Door de Uitgave van de Nederlandsche
Muzenalmanak (1819-1839) droeg hij veel
bij tot de verspreiding van eenvoudige poezie
en vaderlandse ballades Zijn belangrIjkste
werk, De levens en werken der Hollandsche
en Vlaamsche kunstschilders,
beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters
(3 din., 1842-1843), werd na zijn dood door
zIJn beide zoons uitgegeven
Twee oudere broers, Christiaan (1770-
1804) en Pieter (1773-1840), waren eveneens
dichters. Hun roem bleef tot hun
woonplaats Dordrecht beperkt.
Werken: De goedertierenheid van Titus (1801), t ,
Socrates (1804), Hollands watersnood van den
Jare 1809 (1809), Jan LUiken (1810), lIerzang, De
blmdeman (1812), pr, Voor opgerUimden van
geest (1813), p, Koenraad Rozendal of de
gewaande geestverschlJmng (1813), Hugo van 't
Woud (1813), p ,De moederhefde (1819), p ,Het
Schevenmgsche strand (1826), p, Vaderlandshefde
(1829), lIerzang, De lof der Belgische VriJheid
aan haar toegezungen (1831), Geschiedems
van de belegerzng en kapitulatie van het kasteel
van Antwerpen (1833), Gedachten van Matthzas
Claudzus (1836)
Literatuur: N BEETs, 'J I, ,JunIor', In Nederlandsche
Muzen-Almanak 1842, 24 (1841), J J BE.
LINFANTE, 'J I , Jr " In De Beeldende Kunsten, 3
(1841-1842), FM HUEBNER, 'Een oud naslagwerk',
m De Schouw, 3 (1944), B BUCH, 'I " m
Llterazr omreIzen (1983), B P M DONGELMANS,
'J I Jumor, een veelzijdige negentiende-eeuwer',
m Voortgang, 4 (1983)
[G w HUYGENS EN 0 WELSINK]
Insingel, Mark
Ps. van Marcus Henri Laurent Thérèse
Donckers, Vlaams prozaschrijver en dichter
(Lier 3 5.1935). Groeide op als emg kind
van een huisschilder, doorliep de toneelacademie,
maar werd al spoedig een van de
welmge beroepsschrijvers in Vlaanderen.
Insmgel schrijft bewust avant-gardistisch.
Schrijven betekent voor hem een pogmg
tot produceren in een maatschappij van
louter reproduktie. Maatschappelijke 'inhoud'
IS daarbij met relevant, hij streeft
naar een autonome literatuur, voor hem
het laatste bastion waarm de mens zich vrij
kan bewegen en van de erotiek van zijn
bestaan kan gemeten. Hij zoekt een heel
eigen, creatieve omgang met bestaande
taalvormen tot stand te brengen en sluit
daarbij de collage van kitsch, slogans, verworden
levenswIJsheid, uitgeholde spreuken
en zegswijzen, die hij onverwacht en
speels combmeert, niet Ult.
Zijn streven de taal zelf aan het woord te
laten heeft een toegespitste aandacht voor
de visuele en auditieve aspecten daarvan
tot gevolg, getuige zIJn bundels concrete
poezie Modellen (1970) en Posters (1974)
en het hoorspel Wanneer een dame een
heer de hand drukt (1975). ZIJn prozateksten
vertonen belde aspecten tegelijk, zij
zijn muzikaal en constructivistisch, vormen
een gesloten geheel
In het 'taalalgoritme' Dat wil zeggen (1975)
worden de teksten vanUit basisregels gegenereerd.
Het boek bevat 82 versch. teksten.
Door deze te programmeren en te variëren
tracht Insingel de versleten taalcode weer
met betekenis te laden. Iedere derde tekst
IS een herhalmg van een der vOrige. Zo ontstaat
een cadans die met de precisie van een
computer IS Uitgevoerd. MIJn territorium
(1980) IS een constructie van 100 teksten,
leder bestaande Uit één lange zm, die elkaar
modulerende en met elkaar contrasterende
blokjes vormen, een tekstmozalek dat gebaseerd
I~ op drie meetkundige figuren. cirkel,
vierkant en driehoek De ruimtelijke
structuur van het territorium, maar ook de
relaties tussen de personages worden door
deze figuren bepaald. Toch IS het uiteindehJk
een territorIUm van taal dat ontstaat,
een geborgen zijn m taal
ISING
Woorden ZIJn oorden (1981) is niet toevallig
de titel van Insingels enige bundel
essays.
Werken: Drtjfhout (1963), Een koOI van hcht (1966),
Een getergde jager (1966); Splegelmgen (1968),
Perpetuum mobde (1969), p , Een tIjdsverloop
(1970), Gezwel van wortels (1978), pr ,Een meIsJe
nam de tram (1983)
Literatuur: K D BEEKMAN, 'Expenmentele teksten
omstreeks '70', m Spektator, IX-X (1974-1975),
W M ROGGEMAN, 'M I', m BeroepsgeheIm
(1975), mterv, M JANSSENS, 'Wat ervan komt als
een dame een heer de hand drukt', m D,etsche
Warande & Belfort, v (1976), H BOUSSET, 'Je
mag zelf mvullen', m Woord en Schroom (1977),
IDEM, 'M I Homunculus van gmseng', m NIeuw
Vlaams T'jdschrift, II (1979), K BEEKMAN, m
KritIsch leXIcon van de Nederlandstahge lIt na
1945 (1980), H BOUSSET, mtervlew m Subverslefschrtjven
(1982), S HERTMANS, ' "Emklammerung"
biJ MI', m Restant, 11 (1983) [H BOUSSET]
Isacker, Frans van
Eig. Frans Rudolf Jan Maria, Vlaams prozaschriJver
(Mechelen 4.2.1920). Studeerde
rechten te Leuven en Amsterdam. Promoveerde
op een proefschrift over het
auteursrecht, waarm hij zich verder specialiseerde
De buteerde met een tweedelige roman over
wo JI en de eerste jaren daarna: De wereld
verandert (1948) en Maar er IS een Uitweg
(1949) Afgezien van De reis naar Ispahéin
(1961) heeft zIJn werk een sterk autobiografische
inslag. In Postume wandelmg
(1957) schetst hij een portret van zijn
vader, m Bmnen m de open rUimte (1971)
beschrijft hij de laatste levensdagen van
zijn moeder en m De BrUIdegom van mIJn
Ziel (1967) tracht hij een beeld te geven van
Zichzelf door de ogen van zijn vrouw. In
Vijftig aan de wand (1972) maakt hij de
voorlopige balans op van zijn persoonlijke
ervarmgen en bepaalt hij zijn standpunt
tegenover de opvattingen van zijn tijd.
Werken: De morele rechten van de auteur (1961), De
exploItatIerechten van de auteur (1963)
Literatuur: C J E DINAUX, m Weerklank (1965), J
BORRE, F v I (1973) [J DE CEULAER]
Ising, Arnold Leopold Hendrik
Nederlands schrijver (Heusden 24.9.1824-
's-Gravenhage 22.10.1898). Van 1860 tot
zIJn dood redacteur van De Nederlandsche
Spectator. Schreef historische verhalen,
waarbij hiJ vooral streefde naar geschiedkundige
betrouwbaarheid. Verder publiceerde
hIJ emge populair-wetenschappelijke
werken, eveneens op historisch gebied.
Hij was de vader van de toneelspeler en
-schrijver Arnold Ising jr. (1857-1904), die
295
IVANS
met de Tachtigers en in het bijzonder met
Van Deyssel bevriend was.
Werken: De MarkieZIn de Solange (1854), nov, De
Graaf de Samt- Ybar (1867), r, Verhalen en
schetsen, 2 dIn (1870), Freule Marle (1876), r ,
Haagsche schetsen, 4 dIn (1878-1895), In eer
hersteld (1880)
Literatuur:J TEN BRINK, 'A L Hl', m Eigen Haard
(1899), J TEN BRINK en T H DE BEER, Geschledems
der Noord-Nederlandsche Letteren m de
XIXe Eeuw, dl 3 (1904) [w BLOKj
Ivans
296
Ps. van Jacob van Shevichaven, Nederlands
detectIveschrIjver (Sneek 20.6.1866-
's-Gravenhage 20.5.1935). Studeerde rechten
en trad m rijksdienst. Schreef ruim
veertig detectives waaraan hij zijn bekendheid
dankt, maar daarnaast ook kmderboeken,
romans en toneel. Naar het voorbeeld
van Conan Doyle's speurder Sherlock Holmes
en diens assistent Watson, werkte
Ivans met de speurder Geoffrey Gill en zijn
secretaris en biograaf Mr. Hendriks. In
sommige verhalen gebruikt hij ook andere
personages, zoals MIss May O'Nelll of
Gerard van Panhuis Bovendien zijn sommige
van zijn verhalen eerder spIOnageverhalen
dan detectives Vooral de Geoffrey
GIilromans waren bijzonder populair en
worden (m bewerkte vorm) nog steeds herdrukt;
Geheime Dienst (1926, 1975), Het
geheim van de koepel (1925, 1976), De bosgeest
(1926, 1975) en Het Broekenspook
(1928, 1976).
Werken: 0 m De man Uit Frankrijk (1917), Het
spook van Voroshegy (1917), De medephchtlgen
(1918), Aan de rand van het bosch (1919), De
schaduw (1920), De dubbelganger (1921), De
donkere poort (1922), De gebroken brug (1923),
Het verloren krUIS (1923), De raode graven
(1924), Jakhalzen (1924), Onze groote onbekende
(1925), De dissonant (1927), Zijne excellentie
(1928), Het landhUis van mevrouw Kortland
(1929), Het masker (1930), AvontUriers (1932),
De andere (1933), De dame m het zwart (1935),
De gele auto (1935), De vluchtelmg (1935), Anomem
(1936)
Literatuur: Je ROOSENDAAL, 'Misdaad m Holland',
m J SVMONS, Moord en doodslag (1976)
[GJ VAN BORKj
---J---
Jacobse, Muus
Zie Heeroma, Klaas Hanzen
Jager,Okke
Nederlands dichter en gereformeerd predikant
(Delft 23.4.1928). Studeerde theologie
aan de Vnje Umversltelt te Amsterdam en
was predikant te Almelo en Haarlem. Werd
vervolgens chef radio voor de NCRV, biJ welke
omroep hij ook voor TV werkte. De neerslag
van deze werkzaamheden kan worden
teruggevonden in Baas boven bUIs (1974).
Smds 1973 is Jager werkzaam als medewerker
aan de theologische hogeschool te
Kampen.
Als dichter debuteerde hij met christelijke
en vnj conventionele poezie in Worden als
een kind (1954), een bundel die een voor
poezIe ongewoon grote oplage behaalde.
Ook de bundel Achter een glimlach (1964)
kent een op het christendom gemspireerde
verwachtingsvolle en levensaanvaardende
toon. Over Cornelis Verhoeven schreef hij
de monografie Het andere In het eendere
(1982).
Werken: PoeZIe en reltgle (1952), essay, IntervIew
met de tIjdgeest (1956), essay, Kom haastIg'
GedIchten over de wederkomst van Jezus (1957),
bloeml , Om razend te worden (1969), pr ,HoedJes
met voetjes (1970), curs
Literatuur: A MARJA, In PoeZIeproeven (1963)
[GJ VAN BORK]
Jacobs, Jan W.
Nederlands dichter (Benthelm 28.7.1895-
Hoog-Laren 25.7.1967). Verwierf in het
tijdvak tussen beide wereldoorlogen vooral
in SOCialistische kringen bekendheid met
eenvoudige, soms strijdbare verzen, waarin
tot op zekere hoogte de traditie Adama van
Scheltema werd voortgezet. Jacobs werkte
met o.a. StUiveling en Last mee aan de beide
bundels TtJdslgnalen (1929, 1930),
waarin de zgn. Jong-socialisten zich deden
horen. Maakte zICh tijdens wo II verdienstelijk
in het verzet. Publiceerde in die tijd
onder ps. J. Geestzwaard. Schreef later ook
proza.
Werken: UIt mIJn gehelmems (1919), De dag (1922),
Vogels van meI (1925), Roode bloesem UIt zwarte
strUIken (1935), Voor vrede en VrijheId (1945),
Strijd om VrijheId (1945), Harts appèl (1946), De
vlek (1946), nov, Paard gevonden (1955), r
Literatuur: G STUIVELING, In Mededelmgen van de
Veremgmg van LetterkundIgen (1967)
[G W HUYGENS)
Jan uut den Vergiere
Oorspronkelijk Nederlandse ridderroman
(14de eeuw). Is evenwel verloren gegaan.
We vinden het verhaal echter in· grote trekken
terug meen Laatmiddelhoogduitse
vertalmg en in een Nederlandse prozabewerking
(oudste bewaarde volksboekdruk
ca 1590). Verhaal over een vondeling die
opgevoed wordt aan het keizerlijk hof en
die later zijn adellijke ouders gaat zoeken
en in het huwelijk weet te verenigen. Hoewel
er versch. ridderrnotIeven in verwerkt
zijn, schijnt het Oudfrans Rlchars h Blaus
het rechtstreekse voorbeeld van de Nederlandse
dichter te zijn geweest.
Literatuur: R PRIEBSCH, Johan ûz dem Vzrglere
Eme spatmhd Rltterdlchtung nach flamlscher
QueUe nebst dem Fakslmzleabdruck des flamlschen
Volksbuches JonckerJan wt den Verglere,
L DEBAENE, De Nederlandse Volksboeken
(1951) [L DEBAENE]
Jan van Beverley
Nederlands volksboek (oudste druk van
Th. van der Noot te Brussel ca. 1512);
auteur onbekend. Zoals in Manken van
Nleumeghen en De verloren Sone wordt
het verhaal in een afwisseling van dramatische
gedeelten in verzen en verhalen proza
verteld. Dit legendeverhaal handelt over
een heremiet die er door de duivel, in de
gedaante van een engel, toe wordt verleid
zijn zuster te verkrachten en te vermoorden.
Omdat de paus voor zulke zonden geen
penitentIe weet, doet Jan van Beverley
zware boete door als een dier zeven jaar
lang op handen en voeten in een bos te
leven. Uiteindelijk worden zijn zonden vergeven
en verrijst zijn zuster uit de dood.
Uitgave: G J BOEKENOOGEN, DIt es d,e hIstOrie ende
leven vanden hezlyghen herem'Jt smt Jan van
Beverley (1903)
Literatuur: L DEBAENE, De Nederlandse Volksboeken
(1951) [D COIGNEAU]
Janssen, Jos
Ps. Jef van Klerken, Vlaams toneelschrijver
(Klerken 12.11.1888-Antwerpen 24.2.
1968). Vooral zijn landelijke blijspelen,
door zowel het beroeps- als (vooral Westvlaams)
amateurtoneel opgevoerd, kregen
grote bijval. Zijn eigenlijke doorbraak vond
plaats in 1929, toen De wonderdoktoor
(1927) op het repertoire van de Antwerpse
Koninklijke Nederlandse Schouwburg
297
JANSZ
kwam. Het overweldigende succes van De
wonderdoktoor In Vlaanderen en Nederland
zette hem ertoe aan verder in dezelfde
trant te werken. Tot zijn belangrijkste
bhjspelen (eigenhjk kluchten) behoren nog
De komng drmkt (1931), De klucht van
den braven moordenaar (1937), Wij zIJn
een volk van dichters (1940) en het op
Breughel gemspireerde De vetten en de
mageren (1942).
Aangetrokken tot het ernstige drama, met
name de behandehng van hIstorische thema's,
schreef hIj Jacoba van Beieren (1947)
en HendnckJe Stoffels (1942; Staatsprijs
voor toneelhteratuur, Nestor de TièrepriJs
van de Vlaamse Academie). Schreef ook
nog zangspelen, jeugdtoneel en politiek
gemspireerd toneel. ZIjn Wonderdoktoor,
het kluchtige spel van goedgelovigheid en
kwakzalverIj, met zijn rake typeringen,
kernachtige dialogen en satirIsche ondertoon,
bleef echter zijn sterkste stuk.
De Veremging van Vlaamse toneelauteurs
werd opgericht op instigatie van Janssen.
Literatuur: L MONTEYNE, Spiegel van het modern
toneel In Vlaanderen (1929), IDEM, Over den hUldigen
toestand van ons Vlaamsch tooneelwezen
(1937), W PUTMAN, Tooneeldagboek 1928-1938
(1938), Teaterjaarboek 1967-1968 (1968), R ARTEEL,
'J J " m VWS cahiers, 10 (1975)
IJ VAN SCHOOR)
J ansz, Louris
Noordnederlands toneelschrIjver (2de
helft 16de eeuw). Factor van de Haarlemse
rederijkerskamer 'De Wyngaertranken', In
welke functie hij een groot aantal spelen
vervaardigde waaruit een sterk sociaal gevoel
spreekt. Hij IS tegen oorlog en verafschuwt
profiteurs en godsdiensttwisten, al
toont hij zich in zijn zinnespelen antikatholiek.
Hij heeft de meeste bekendheid
gekregen met zijn klucht Van onse /teven
Heers mmnevaer (1583).
Werken: Van meest al die om pays roepen (1559),
Van 't coren (1565), Sacharws ende die geboorte
Johanms (1578), Hoe Christus slt onder die leeraers
(1606), Van die sayer, die goey saet In Sl}n
acker sayde, Hoe menmch goed hart verlangt nae
trycke Godts
Literatuur: H E VAN GELDER, 'SatIren der 16e eeuwsche
kleme burgerij', m Oud-Holland, 29 (1911),
R PENNINK, 'De rederIjker Lourls Jansz', m
Idem, 30 (1912), N VAN DER LAAN, Noordnederlandsche
rederIjkersspelen (1941), J J MAK,
Vier excellente kluchten (1950), met blbl
lp J VERKRUIJSSE)
Jeurissen, Alfons
Vlaams schrijver (Hasselt 19.5.1874-Ekeren
18.6.1925) Was activist, waardoor hij
298
na wo I zijn baan als douanier kWIJtraakte.
ZIJn verhalen en romans, dIe vaak in de
Limburgse Kempen spelen en waarin folklore
en sagenmotieven verwerkt zIjn, worden
gekenmerkt door een verzorgde beschrIjvingskunst
en een zekere voorliefde
voor dramatische effecten. Hij was redactIehd
van Vlaamsche Arbeid (1906-1909)
en Het Vlaamsche Land (1923-1925).
Werken: Heikneuters (1907), r, Op de Vlakte
(1910), verh , Geert de Roerdomp (1918), verh
Uitgave: J DROOG MANS en A THEATRE (ed ), Verzameld
werk (1950)
Literatuur: E DE BOM, Dagwerk voor Vlaanderen
(1928), J MULS, Melanchoha (1929), L SWERTS,
Gestalten (1939), M NIJHOFF, De veelkantige
CritiCUS (1965), L SWERTS, m A JEURISSEN, KemPlóche
VolksvertellIngen (1982)
I A DEMEDTS EN RED)
Jolles, André
EIg. Johannes Andreas, Nederlands dichter,
essayist en kunsthistoricus (Den Helder
7.8.1874-Leipzig 22.2.1946). OpgegroeId
In artIstIeke omgeving te Amsterdam.
Herhaalde verblijven te Florence inspireerden
hem tot een duurzame liefde
voor de Italiaanse vroege renaIssance. Debuteerde
met proeven van symbohstische
poezIe. Was medewerker aan De Kromek
(1895), waann hij essays over kunst en
scherp-kritische bijdragen schreef, en
speelde een actIeve rol in de toneelvermeuwing.
Had na zijn vestiging in DUItsland - in 1914
tot Duitser genaturabseerd - nog maar weimg
contact met Nederland. Studeerde
kunstgeschIedems en archeologIe te Frelburg
(1905), doceerde deze vakken aan de
vernederlandste Gentse universiteit (1916)
en na wo I vergelijkende en Nederlandse
hteratuur te Leipzlg. Zijn latere - veelal
DUItse - publikaties betreffen, behalve de
hteratuur, vooral kunsthistorie en folklore.
Werken: Primitieven (1894, 1895), essays, Het eerste
spel van Mlchael den aartsengel (1897), p,
Idylle (1913, 1924), t , Ausgeloste Klange (1916),
essays, Wege zu Phldws (1918), essays, Von
Schiller zur Gemelnschaftsbuhne (1919), toneelgesch
, BeZieling en vorm (1923), essays, Elnfache
Formen Legende, Sage, Mythe, Ratsel,
Spruche (1930, 1956'), met blbl
Literatuur: W THYS, 'UIt het leven en werk van
A J ',m Nieuwe Taalg .47 (1954), H G M PRICK.
'LodewiJk van Deyssel en A J ',m Idem, W THYS,
De Kromek van P L Tak (1955), K BEEKMAN,
"'EnkelvoudIge vormen" en hun nawerkmg', In
Spektator, 12 (1982-1983), A BODAR, 'Negen
eenvoudIge vormen', m Spektator, 13 (1983-
1984), IDEM, 'Vorm en geestelIjke occupatIe', m
Forum der Letteren, 24 (1983) Iw GOBBERS)
Jonathan
Zie Hasebroek, Johannes Petrus
Jonathas en Rosafier
Nederlands verhaal uit de 13de eeuw met
zowel motieven uit ridderverhalen als uit
MarIalegenden, waarin Maria gedurende
zeven Jaar de plaats van een vrouw (Rosafier)
m een klooster inneemt. Het verhaal is
overgeleverd in een rijmversie in een handschrIft
Uit ca 1500, waaraan het begin en
het slot ontbreken, en in enkele fragmenten
van een druk uit ca 1505.
Uitgaven: N DE PAUW, In Mlddelnederlandsche
gedichten en fragmenten, I (1893), W DE VREESE,
In Ttjdschr Nederl Taal- en Letterk, 13
(1894)
Literatuur: DJ HUlZINGA, "'Jonathas ende Rosafier"
Een onbekend postincunabel-fragment en
de oorspronkehJke vorm van het handschrift" In
Ttjdschr Nederl Taal- en Letterk ,91 (1975)
[F VANTHIJN)
Jonckheere, Karel
Eig. Carolus Joannes Baptlsta, Vlaams
dichter, criticus en prozaschrijver (Oostende
9.4.1906) Werkte bij het onderwijs,
de openbare lectuurvoorziening en de rijksadmimstratie
en bekleedde tevens hoge
vertrouwensfuncties op regermgsniveau.
ZIJn omvangrIjke produktie omvat memoires,
reisnovellen, kritieken, essays en aforistisch
proza, waarbij alle omwegen (bijv.
de astrologie, de grafologie of een toevallige
hermnering) worden bewandeld om tot
hteratuurbeschouwing te komen.
In de eerste plaats is hij echter een dichter,
wiens oeuvre een brede waaier biedt van
mdivldualistische, soms sentimentele behJdenislyriek
tot poezIe vol Ironische weemoed
en zelfspot. De belangrijkste thema's
van zijn poezie komen reeds m de eerste
bundels tot uiting: verhes van het geloof, de
zee, verdriet van het kinderloos paar, verbondenheid
met de geboortegrond en met
de voorouders, deze thema's schieten in het
dagelijks bestaan wortel, worden d.m.v.
autobiografische elementen ingekleed en
nemen soms een anekdotische, soms een
meer beschouwehjke vorm aan. De retrospectieve
bundel Spiegel der zee (1946;
bekroond met de driejaarlijkse staatsprijs
voor poeZIe, 1947) sluit de eerste periode af.
In De hondenwacht (1951) klinken bittere
akkoorden van eXistentiële ontgoocheling
door, die m Van zee tot schelp (1956;
bekroond met de drieJaarhJkse staatsprijs
voor poezie, 1956) getemperd worden door
JONCKHEERE
ironie en spitsvondige speelsheid. Dit laatste
is een gevolg van een vernieuwde aanpak
waaraan de taalbetrokkenheid der experimentelen
niet vreemd is. In Ogentroost
(1961) wordt de bespiegeling over de angst
voor naderende blindheid verbonden met
registrerende beschouwingen over de blinde
zoon; zoals vaak bij Jonckheere is het
plotseling oplaaiende cynisme een vorm
van zelfbehoud en -verweer. In Roemeense
sUite (1965) en In de wandelmg lichaam
geheten (1969) treedt een mildere onthechting
op, gekenmerkt door strakkere beheersing.
Na de publikatie van de verzamelde
gedichten (Poetlsche inventaris,
1973) verschenen nog Na-Zicht (1976) en
De overkant IS hier (1981), bijna een geestehJk
testament. De beschouwende ondertoon
behoort overigens tot de constanten
van dit coherent oeuvre.
In PoeZIe en experiment (1956; met Erik
van Ruysbeek), De poeZIemuur doorbreken
(1958) en De literatuur van de Nederlanden
In de moderne tiJd (1959; met J.C.
Brandt Corstms) heeft Jonckheere zijn
vIsie op poëzie en literatuur vastgelegd.
Jonckheere's gedenkschriften (Ik heb
eens . .. , 1962; De vogels hebben het geZien,
1968; Waar plant Ik miJn ezel2, 1974;
MIJn dochter wordt Sirene, 1976; De man
met de rUiker, 1977; Verbannen In het
Vaderland, 1978) werpen een onthullend
licht op zijn poezie. In zijn creatief, essayistisch
en autobiografisch proza peilt hij
voortdurend naar de onderliggende zin en
samenhang der dingen, waarbij speelse
arabesken goed samengaan met de weemoedige
ondertoon. Pittige, spitse en soms
scherpe formuleringen verlenen kleur aan
de clasSICistische aanpak en onderstrepen
het rake observatIevermogen en de eruditie
van de auteur Ook stelde Jonckheere
bloemlezmgen samen, zoals Kongo het
woord (1961; met Amaat Burssens), Uit het
nest geroofd (1962) en Groot verzenboek
voor al wie Jong van hart IS (1978).
Werken: Proefvlucht (1933), p, Het witte zet!
(1935), p, GeWIjde grond (1937), p, Couchlta
(1939), p ,Cargo (1940), relsverh, Tlerra Caltente
(1941), relsverh , Gedichten (1942), De zevende
haven (1942), relsverh., Wat niet geneest
(1943), p , Steekspel met dubbelgangers (1944),
nov, OnvoorZien programma (1944), p, Vloedltjn
(1948), p ,Facetten der Nederlandse poeZIe
(1954-1964), bloeml met P H DUBOIS en L VAN
DER WAALS, Bertus Aafjes (1953), studie; Van
krztlek gesproken (1955), essays, Kongo zonder
buks of boy (1957), relsverh ,Kongo met het blote
oog (1958). relsverh • De Vlaamse letteren vandaag
(1958), ht gesch, De hteratuur in Belgle
(1958), ht gesch met R BODART, Gemlnl (1960),
299
JONCTIJS
bloeml, PoezIe IS overal (1960), bloeml, Raymond
Brulez (1961), st , Ondergang en dageraad
(1966), essays met E VAN RUYSBEEK, Een hart
onder de dierenriem (1967), essays, Ik had die
man kunnen zIJn (1969), Leer mij ze kennen
de Vlamingen (1969), opst Denkend aan de
Nederlanden (1970), opst, Oostende verteld
(1970), essays, Filter uw dag (1970), aforistisch
pr , In een anekdote betrapt (1971), essays, Met
Ellsabeth naar de golf (1971), relsverh , Toon mij
hoe je schrijft (1972), essays, De zwangere stopnaald
(1972), aforistisch pr, Omer K de Laey
(1976), studie, Brevwrlum der Vlaamse lYriek
(1979), bloeml met M GIJSEN, Mlnwturen
(1979)
Uitgave: Verzamelde gedichten (1956)
Literatuur: E VAN RUYSBEEK, KJ (1947), M GIJSEN,
KJ (1964), C HAESAERT E A, 7 over KJ
(1967), R ROEMANS en H VAN ASSCHE, BiblIOgrafie
van K J (1967), R BODART, K J (1968), P DE
VREE, In Onder experimenteel vuur (1968), B
OECORTE, KJ (1974), W SPILLEBEEN, 'Oe "Poetlsche
inventaris" van KJ', In Dletsche Warande
& Belfort, CXX, 8 (1975), M GIJSEN, In Verz
werk (1977), H F JESPERS, Het bed van Procrustes
(1978), J DE ROEK, In Verzamelde essays
(1980), H F JESPERS, In De boog van Ulysses
(1983) [H F JESPERS]
Jonctijs, Daniel
300
Noordnederlands dichter en schrijver
(Dordrecht 1609 of 1610-Rotterdam febr.
1654). Studeerde filosofie en mediCIjnen te
Leiden.
Debuteerde als dichter In 1639 met een
bundel petrarklstIsche erotische poëzie,
Roselnns oochles, ontleedt (herdr. in
1712), 60 verzen waarvan 28 origineel zijn,
30 bewerkt naar de Ocelll (1579) van Janus
Lernutius en twee naar BaslU van Johannes
Secundus. In 1641 volgde Hedensdaegse
Venus en Mmerva of tWist-gesprek
tusschen die zelfde, een hekeldicht in alexandrijnen.
Daar zijn ironie niet begrepen
werd door de Dordtse theologen werd hij
van het Avondmaal afgehouden. Daarop
schreef hij in proza Apologie of gedrongen
onschuld, roerende zyn misdUide Hedensdaegse
Venus en Mmerva (1642).
Had zich al in 1638 een strijder tegen de
heksenwaan betoond in Verhandelmgh
der toover sleckten (herdr. 1646). In 1646
stelde hij ZIch te weer tegen de Dordtse arts
Johan van Beverwyk in Der mannen opperwaerdlgheld
beweert tegens de
vrouwelyke lofredenen van Dr J vB. Zijn
bekendste prozawerk is De pyn-bank wedersproken,
en bematzgt, (1651), waarmee
hij zijn tijd ver vooruit was. Postuum verscheen
in 2 delen (1666, herdr. 1699) Tooneel
der jalouZijen, een uitvoerig werk met
seksuele en huwelijksvoorlichting.
Uitgave: H M LABBERTE, DJ' Roselnns oochles
(1877)
Literatuur: C YPES, Petrarca In de Nederl letterkunde
(1934), A P BRAAKHUIS, '0 J , Rosehlns
oochles vergeleken met de "Ocelh" van J LernutlUS',
In Nieuwe Taalg , 45 (1952), P MINDERAA,
Opstellen en voordrachten Uit mijn hoogleraarstijd
(1964), A P BRAAK HUIS, '0 J , PasqUilschrlJver',
In Hand Kon ZUldnederl MIJ, 19 (1965),
A K H MOERMAN, Dordtse dokter en dichter
(1980) [w J C BUITENDIJK]
Jong, Adrianus Michiel de
Nederlands romanschrIjver (Nieuw Vossemeer
29 3 1888-Blaricum 18.10.1943). Geboren
uit een katholiek Brabants arbeidersgezIn,
verhuisde vroeg naar Rotterdam;
werd onderwijzer te Delft, deed dan
JournalIstiek werk (kunstredacteur Het
Volk vanaf 1919, literair medewerker
VARA). Verdedigde een socialistisch geengageerde
kunst In het samen met Querido
geredIgeerde tijdschrIft Nu (1927-1928).
Werd in 1943 het slachtoffer van een politIeke
sluipmoord door SSers. Na enige somber-
realistIsche werken met uitgesproken
sociale strekking, produceerde hij een omvangrIJk
romanoeuvre van ongelIjke kwaliteit,
waarin hij zich een vlot en gemoedelijk
verteller toont, vol liefde voor de kleine
man en zijn Brabantse omgeving. Zijn eenvoudIge
problematiek bezorgde hem een
enorme populariteit. Twee cyclussen van 4
din.: MertJntje GIJzen's Jeugd (1925-1928)
en MertjntJe GIJZen's Jonge Jaren (1935-
1938), wijdde hij aan de Jeugdgeschiedenis
van een gevoelIg en vroom Brabants jongetJe
aan de zijde van zijn vriend, de heIdense
vrijbuiter FliereflUIter; de frisse
charme van het eerste deel (Het verraad,
1925) WIst hIJ nochtans later niet meer te
evenaren. In Frank van Wezels roemruchte
Jaren (1928), een samenvatting van
reportages In brochurevorm die hij tijdens
wo I onder de schuilnaam Frank van Waes
had gepubliceerd, gaf hij anti-milItaristische
mobilisatIeherinneringen ten beste.
Postuum verscheen zijn groots opgezette
Brederoroman De dolle vaandrtg (1947).
De Jong schreef bovendIen vlotte en geestige
reisreportages en populaire kinderverhalen
(De wereldreiS van Bulletje en Bonestaak,
21 afl. 1924-1935; als strip verschenen
in Het Volk). Veel van zijn werk werd
vertaald.
Werken: Ondergang (1916), r, Marcus van Houwaert
(1920), r, Het evangelie van den haat
(1923), r , Naar zonmge landen In donker getij
(1927), relsb; KrUisende wegen (1929), r , FliereflUiters
tussenkomst (1929), r , De martelgang
van Kromme Llndert (1930), r, Thanatos de
vreemdeltng (1939), t, De vreemde broeders
(1940), r ,Menjntje In ftlmland (1941), r
Literatuur: P STEGENGA, Beschouwingen over Merij
nt je Gtjzen's Jeugd De klnderztel, God en het
leven (1920), C J KELK, In Rondom tten gestalten
(1938), M J G DE JONG, In Fltereflutters apostel
(1970), S VAN FAASSEN, 'VIer brIeven van Is
Quendo en A M d J over Nu', In Ttrade, xx
(1976), M BOUMANS, F DEBETS en G VERLAAN,
AM d J Merljntje Gtjzens jeugd en het soctaaldemokrattes
ontwtkkellngswerk (1977), M TER
BRAAK, In De Propna-Curesarttkelen 1923-1925
(1978), S VAN FAASSEN, 'Bneven van Panalt Istrat!
aan AM d J (1926-1935)', In Ons Erfdeel,
XXIII (1980), G H 'S-GRAVESANDE, In Al pratende
met (1980), J VAN DER BOL en M A DE JONG,
KtjkAM de Jong (1980),MA DEJONGEA,AM
de Jong, leven en werk Zes voordrachten (1981),
J STROOP, In Sprekend een Westbrabander
(1981) [w GOBBERS]
Jong, David de
Nederlands schrijver (Amsterdam 9.8.
1898-ald. 6.2.1963). Na zijn debuut als
dichter van socialistische verzen, door zijn
persoonlijk lot in mineurtoon gesteld, publiceerde
hij nog romans en een essay. Uit
zijn werk, geschreven in een gevoelige,
soms wat overladen stijl, spreekt een sterke
sociale belangstelling, vaak doortrokken
van een dromerige melancholie, en een
sterke liefde voor de historische grootheid
van Amsterdam.
Werken: Eenzame opstandtghetd (1925), p , Melancholtsche
monologen (1927), p ,De steenen doolhof(
1935), Het rtjpen van de ttjd (1938), Maurtts
Dekker, ZIJn persoon en zt]n werk (1946), essay,
Een burgerkomng (1947), De nar Estebamllo
(1949), De glazen wand (1951), MUltenj op de
gracht (1952), Rembrandt, vorst der schtlders
(1963), Hanmbal de Carthager (1961)
Literatuur: B STROMAN, In De Nederlandse roman
(1951) [w BLOK]
Jong, Dola de
Eig Dorothea Rosalie, Nederlands prozaschrijfster
(Arnhem 10.10.1911). Journaliste
bij de N!euwe Arnhemse Courant,
balletdanseres en lid van de kunstredactie
van de Telegraaf. Vertrok in 1940 via
omzwervingen naar de V.St., waar ze in
1946 werd ingeschreven als staatsburger.
In 1972 keerde ze echter naar Nederland
terug.
Dola de Jong heeft een aantal kinderboeken
op haar naam staan. Niettemin wordt
haar roman over een balletdanseresje,
Dans om het hart (1939), als haar officiele
debuut gezien. Voor haar belangrijkste
werk, de oorlogsroman over vluchtelingen
En de akker!s de wereld (1946), kreeg ze de
JONG
prozapnjs van de stad Amsterdam. Haar in
het Engels geschreven thrillerachtige roman
The wh!rlmg of ttme (1964) werd in de
V St. verfilmd en door haarzelf vertaald in
het Nederlands onder de titel De draaItol
van de tIJd (1965). Ook veel van haar kmder
boeken verschenen oorspronkelijk in de
V.St. en werden later hier vertaald.
Werken: De thutswacht (1954), r, Tussen hUIS en
honzon (1959), r, Begin maar opnteuw (1961),
klnderb, Het gehe!mzlnmge hUIS (1962), klnderb
, De ander en jezelf (1963), klnderb , Gastvrouw
In het groot (1973), r
Literatuur: Tweeentwlnttg bwgrafteen (Singel 262,
1950), B STROMAN, In De Nederlandse roman
(1951) [GJ VANBORK]
Jong, Martien Jacobus Govardus de
Nederlands dichter, essayist en criticus
(Steenbergen 20.5.1929). Was aanvankeliJk
Journalist, later leraar en sinds 1961
hoogleraar te Namen. Studeerde Nederlandse
taal- en letterkunde, Germaanse
filologie en Italiaans. Behalve essayistisch
en kntisch werk, waarin De Jong zijn brede
talenkennis en zijn eruditie in dienst stelt
van zijn eigenzinnige opvatting dat literaire
kritiek een door lees-, studie- en levenservaring
verrijkende, en mede door cultureel-
socIOlogische en karakterologische
factoren bepaalde, dynamische literatuuropvattmg
IS, schreef hij ook opvallende,
tegen het meuw-realisme aanleunende
poeZIe, die wordt getypeerd door de combinatie
van verrassingseffecten en alledaagsheid.
Daardoor wekken sommige gedichten
de schijn zich te bewegen op de grens tussen
ongmaliteit en banaliteit, maar precies
m dit spanningsveld komt hun authenticiteit
naar voren. Even opmerkelijk is de vermengmg
van persoonlijke en maatschappeliJke
geëngageerde thematiek en het veelvuldig
gebruik van cultuurhistorische verwiJzingen.
Werken: Het kerstvtswen van Berta Jacobs (1961),
Leopolds 'Cheops' (1966), essay met tekstUItg.,
TWlnttg poeZlekntteken (1966), Van Btlderdljk
tot Lucebert Tekst en context van Nederlandse
gedtchten (1967), Het Nederlandse gedtcht na
1880 (1969), FliereflUIters apostel Memngen en
menlngsverschtLlen (1970), Eén perron maardne
treinen Den Brabander, Van Hattum, Hoormk
(1970), Landen, steden mensen R Bltjstra
Ltteratuur en archttectuur (1971), Bewtjzen Uit
het ongenjmde Het probleem Achterberg (1971);
Nogmaals Inzake Achterberg (1972), AardbeIen
UIt een blauw vergtet (1972), Taal van lust en
weelde Wtllem BIlderdIjk et la lttérature Italtenne
(1973), Tweesprong (1975), p, Een onschuldIg
land (1975), p , Over krlttek en cntlcl
Facetten van de Nederlandstaltge lIteratuurbeschouwing
In de tWintIgste eeuw (1977), De ver-
301
JONG
lossmg van Venus en andere essays (1979), In de
meuwe wereld (1979), p
Literatuur: J BARTHELS, 'Een kritisch machlavelhst
M J G d. J " m Tijdschrift voor de levende
talen, 36 (1970), IDEM, 'M J G d J evolutie zonder
abdICatie', m SpIegel der Letteren, 14 (1972),
IDEM, 'Laat ze het verdomme zelf eens proberen',
m Impuls, 4 (1972-1973), H SPELlERS, 'Zeven
enJambe(s)menten', m DIe verrekte gelijkhebber
(1973), L DEFLO, 'Wtl Je nog een cognacJe?', m
KreatIef, 4/5 (1974), C ZWALF, 'Taal en eXistentie
m de poezIe van M J G dJ', in Dletsche Warande
& Belfort, 123 (1978), A CLAESSENS, 'Over kritiek
en critiCI', m Dletsche Warande & Belfort,
125 (1980) [p VAN AKEN]
Jong,Oekde
Eig. Oebele Klaas Anne, Nederlands prozaschrijver
(Breda 4.10.1952). Calvinistisch
milieu; bezocht het gymnasium te
Goes, brak studie kunstgeschiedenis na vijf
Jaar af en wijdt zich sindsdien geheel aan
het schrijven. Ontving voor zijn debuut De
hemelvaart van Masslmo (1977), een bundel
van veel vormraffinement getuigende
verhalen, de Reina Prinsen Geerligsprijs
1976.
In zijn eerste roman Opwaaiende zomerJurken
(1979) zijn vroege jeugd, puberteit
en adolescentie de drie fasen waaraan de
ontwikkelmg van de hoofdpersoon, Edo
Mesch, wordt gedemonstreerd. In zijn romantische
poging de verloren eenheid van
individu en wereld te herstellen, hanteert
hij zijn intelligentie om de chaotische werkelijkheid
te systematiseren en de ware
aard van zijn gevoelsleven aan het licht te
brengen. Maar juist door deze zelfreflectie
raakt het gevoel op drift en dnjft het de
hoofdpersoon tot op de grens van zelfdestructie.
Het boek dankt zijn bijzondere
karakter binnen het Nederlandse literaire
klimaat aan de totale afwezigheid van distantierende
ironie en de ondanks alles
zegevierende levenswil.
Werken: LUI oog (1979), nov, C,rkel m het gras
(1985), r
Literatuur: R HOGEWEG, m Tirade, 21 (1977), C
PEETERS, m Jan Campertprljzen 1980 (1980), A
VAN OUDVORST, m Bzzlletm, 86 (1981), TH VAN
LOON, m Kritisch LeXIcon van de Nederlandstalige
ltt na 1945 (1980, F HIDDEMAN, Wat 'Opwamende
zomerjurken' verhullen (1981)
[J HUiJNINKI
Jooris, Roland
302
Vlaams dichter en publicist (Wetteren
22.7.1936). Studeerde Germaanse talen te
Gent en werd leraar Nederlands en Engels
te Lokeren. Debuteerde in 1956 met de in
eigen beheer verschenen bundel Gitaar.
Eveneens in eigen beheer verschenen de
gedichten van Blueblrd (1958). Beide bundels
staan nog m het teken van de experimentele
dichtkunst. In zijn latere poëzie
zal hij steeds meer afstand nemen van deze
poëzie en een grotere nadruk leggen op eenvoud
en realiteit m een poging werkelijkheid
en gedicht te laten samenvallen. Opvallend
is dan ook dat hij in zijn verzamelbundel
Gedichten 1958-78 (1978) geen enkel
gedicht uit de eerste twee bundels heeft
opgenomen. Een hoogtepunt in zijn werk
vormt de bundel Het museum van de
zomer (1974), waarin een ontwikkeling
naar romantisch realisme valt waar te
nemen.
Behalve poezie publiceerde Joons vooral
over moderne beeldende kunst. Als woordvoerder
van de Nieuwe Visie-beweging,
met kunstenaars als Roger Raveel, Remer
Lucassen, Raoul de Keyser en Etienne
Elias, schreef hij teksten voor catalogi en
essays voor literaire tiJdschriften. Voorts
ontstonden uit de samenwerking de zgn.
'schlideriJ gedichten'. In 1976 kreeg Joons
de tweejaarlijkse pnjs voor poezIe van De
Vlaamse G,ds en m 1979 de Jan Campertprijs
voor Gedichten 1958-78. In 1981 werd
hem de PrijS van de Vlaamse Provincies
toegekend.
Werken: Een konsumptief landschap (1969), p,
Laarne (1971), p ,More IS less (1972), p ,Raoul de
Keyser (1972), essay, Het VIerkant op het emde
van de zomer (1974), p, Atelter (1975), mterViews,
Bladsttl (1977), p , Roger Raveel en Beervelde
(1979), essay, Akker (1982), p
Literatuur: L DEFLO, 'R J " m Kritisch leXicon van
de Nederlandstaltge ltt na 1945 (1981), H DE
CONINCK, 'R.J Het mets en het alles', In TIrade,
25 (1980, T LANOYE, In Rozegeur en maneschijn
(1983) [GJ VANBORK]
Joostens, Renaat Antoon Louisa
Ps. Albe, Vlaams dichter, romanschrijver
en schrijver van kmderboeken (Mechelen
8.6.1902-BrussellO.1O.1973). Zijn poezie IS
hoofdzakelijk religieus, vanaf zijn debuut
met PreludIUm (1930), waarop de doorbraak
volgde met Paradijsvogel (1931), tot
zijn laatste bundel, Mldzomerse miniaturen
(1967). Daartussen verschenen o.a.
Cherubijn en mens (1937), Ivoren toren
(1940), Van adel/Ijken bloede (1942),
Groenendaalse clausuren (1947), Scheppmgsgedlcht
(1953), Patan voor Apollo
(1958), GetIjden der bltJdschap (1959),
Seizoenen om Orpheus (1964). In 1977 verschenen
zijn Verzamelde gedichten. In
1944 verraste de dichter met een originele
roman, Annuncwta Osse wagens op de
klm (1946) IS een historische roman over de
grote trek van de Zuidafrikaanse Boeren in
1836-1837. Andere romans, Aunta (1954),
Harshof (1956), De arkvaarders en Droomgeucht
m Epldaurus (1966), worden gekenmerkt
door een levendige, doch
beheerste verbeelding en een romantische
inslag. Als werk voor de jeugd is vooral de
avonturenreeks te vermelden die werd geschreven
onder ps. Kapitein Zeldenthuis.
Hij vertaalde Dante, Petrarca, Garcia Lorca
en Spaanse copla's.
Literatuur: A WESTERLINCK, 'Het moelhJke levensprobleem
In de poezIe van Albe', In Dwtsche
Warande & Belfort (1947), A. DEMEDTS, 'Albes
verzamelde gedichten', In Dletsche Warande &
Belfort, 123 (1978); H DIDDENS, 'Albe, een "pel.
grim" naar de geest', m Teken, 49 (1976-1977)
[J VERCAMMEN]
Joris, David
Ook Jan van Brugge, eig. Johan Jorisz van
Brugge, Noordnederlands dichter, prozaschriJver,
theoloog en prediker (Brugge
of Gent 1501-Bazel 25.8.1556). Was zeer
begaafd en welsprekend; had echter weinig
onderwijs genoten. Na omzwervingen in
het buitenland, o.a. als acteur, vestigde hij
zich als glasschilder te Delft (1524), maar
m 1528 werd hiJ voor drie jaar verbannen.
In Friesland sterk onder invloed gekomen
van het anabaptisme, waarin hij een rivaal
werd van Jan van Leiden, werd hij in 1534
te Delft herdoopt en in 1535 tot bisschop
bij de wederdopers gewijd. In 1536 verzoener
van doperse tegenstellingen op het convent
van Bocholt. In Delft terug, gaf Jons
zich steeds meer over aan zijn mysticistische
gevoelens en erotisch-extatische neigmgen
Steeds meer voelde hij zich, als derde
DaVid, een apocalyptisch voltooier van
het werk van Christus. Hij werd de profeet
der David-Jonsten en verwierf ca 1540 ook
m het buitenland grote aanhang; reisde
'evangelIserend' door West-Duitsland en
vestigde zich in 1544 te Bazel, waar hij zich
voor de schijn biJ de Bazelse confessie aansloot.
Inmiddels had zIJn duistere, in wonderbare
taal geschreven hoofdwerk Twonder boeck
het licht gezien (1542). Uit ca 1530 stamt
een aantal liederen van hem in Een geestelyck
hedt-boecxken (tussen 1589 en 1591
gedrukt), gedicht tot troost in verdrukking
en tot belijdems van schuld; soms zuiver
van toon, soms vol erotische en extatische
elementen, zoals die vooral later bij hem
naar voren kwamen. Ook liet Joris onge-
JOSSELIN DE JONG
veer 250 traktaten en 1100 brieven na.
Talrijke hss. van zijn werken bevinden zich
in de Doopsgezinde bibliotheek te Amsterdam
en de Athenaeumbibliotheek te Deventer.
Joris en zijn volgelingen werden
door Menno Simonsz, door Coornhert (in
diens Kleyn-Munster, 1590) en door Ubbo
Emmius bestreden. Zijn schoonzoon Nicolaas
Blesdijk, predikant, beschreef zijn
leven.
Literatuur: F NIPPOLD, 'D J von Delft', In Zeltschrift
fur die historische Theologie (1863, 1864,
1868), A VAN DER LINDE, DJ, eene blbllOgra{le
(1867), J LINDEBOOM, Stlefkmderen van het
chrIStendom (1929), G.C HOOGEWERF, De profeet
(1929), r, IDEM (red ), 'Lledt-boecxken', In
Liederen van Groot-Nederland (1930); W.J
KUHLER, Geschiedems der Nederlandsche
doopsgezmden m de 16e eeuw (1932), R H. BAIN.
TON, DJ, Wledertáufer und Kampfer fur Toleranz
Im 16 Jahrhundert (1937), met blbl, G.
THONE, In aid Masterdrawmgs, 13 (1938-1939),
G J HOOGEWERFF, De Noord-Nederlandsche
schilderkunst, dl 3 (1939), ME. KRONENBERG,
Verboden boeken en opstandige drukkers m de
hervormmgstljd (1948), P BURCKHARDT, 'D J.
und seme GemeInde In Basei', In Basier Zeltschrift
fur Gesch und Altertumskunde, 48
(1949), A.F MELLINK, De wederdopers m de
Noordeltjke Nederlanden 1531-1544 (1953), E
DROZ, 'Sur quelques traductlOns françaises d'é·
mts de DJ', In Het Boek, 37 (1964-1966); H DE
LA FONTAINE VERWEY, 'Het HUIs der Liefde en
zIJn publIcaties', In Uit de wereld van het boek, dl
1 (1976'), AF MELLINK, Amsterdam en de
wederdopers m de 16e eeuw (1978), C WA WILLEMSE,
'De brIefwlssehng tussen D J en Johannes
à Lasco', In Doopsgezmde BIjdragen, 4 (1978);
JA L LANcEE, 'D J van Delft, ca 1502-1556', In
Spiegel Hlst , 15 (1980)
[G KUiPERENPJ VERKRUIJSSE]
Josselin de Jong, Kitty de
Eig. Hennètte Rodolpha, Nederlandse
prozaschrijfster en dichteres ('s-Gravenhage
9.7.1903). Debuteerde in 1926 met de
semi-autobiografische roman De eene rlchtmg,
gevolgd door prozaverhalen waarin
eenvoudige mensenlevens op zeer leesbare,
weinig gecompliceerde wijze verteld worden.
Van dezelfde eenvoud getuigen ook
haar gedichten.
Werken: Dissonanten (1930), verh, Het antwoord
(1932), r, Kmderen en menschen (1934),
Wendmg (1936), r ; De appel en de stam (1939),
r, Waar en met waar (1941), Nacht en ontij
(1945), p ,Het witte schip (1948), p.;De vader en
de zoon (1951), nov; De Ondme en andere
gedichten (1952), Kamperfoelte (1955), p; De
stilte voor het hart (1960), September IS een lted
m blauw (1973)
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, In Onderzoek en
vertoog, 1 (1958), P H. DUBOIS, In SchrIjversdebuten
(1960) [G W HUYGENS]
303
JOUSMA
Jousma, Anne
Fries schrijver (Groningen 3.3.1900-Den
Haag 22.7.1981). Tot zijn pensionering
werkzaam bij het onderwijs. Publiceerde
tal van verzenbundels met een vaak oosters-
mystieke inslag, zoals Klmelûd (=
Kimgeluid; 1940), It twadde lón (= Het
tweede land; 1963), Llbbensgong (= Levensgang;
1976), Kleihet om Auk (=
Klaaglied om A.; 1976). Voorts deels autobiografische
novellen en romans als Faes
efter glês (= Vaas achter glas; 1968), Dûmny's
tWllimg (= De tweeling van de domInee;
1974), Wlbe professor (1975). Het eerste
deel van zijn autobiografie verscheen in
1980 onder titel Dêr 't de woartels llzze (=
Waar de wortels liggen), het tweede in 1981
als De pleats oan 'e feart (= De hoeve aan
de vaart). Jousma publiceerde ook proza en
poëzie In het Nederlands.
Uitgave: Samle Fersen (1985), met mi van F DAM
Literatuur: K DYKSTRA, Lyts héinboek fan de Fryske
IIteratur (1977) IF DAM)
Joyce & Co.
Zie Meijsing, Geerten Jan Maria
Junghuhn, Franz Wilhelm
Nederlands natuuronderzoeker en prozaschrijver
(Mansfeld 26.10.1809-Lembang
24.4.1864). Duitser van geboorte. Studeerde
medicijnen, zat (vanwege een duel)
enige tijd in de gevangenis, nam na een ontvluchting
dienst in het Franse vreemdelingenlegioen
en kwam in 1835 in Nederland
terecht, vanwaar hiJ als officier van gezondheid
naar Nederlands-Indie vertrok.
Op Java ontwikkelde hij zich tot een groot
natuuronderzoeker. De nauwe verbondenheid
tussen zijn natuurwetenschappelijk
onderzoek en zijn levensbeschouwing, een
pantheistisch gekleurd delsme, kreeg gestalte
in zijn allegorische Ltcht- en schaduwbeelden
Uit de bmnenlanden van Java
(1854), dat van grote betekenis werd voor
de beweging der vrijdenkerij in Nederland.
De zeer indringende natuurobservaties
(voor Junghuhn een 'geloofsdaad') in dit
boek en de beeldende kracht van de
beschrijvingen daarvan laten zien dat de
auteur ook als kunstenaar van uitzonderlijk
formaat was Na een verblijf in Nederland
bracht hij de laatste jaren van zijn
leven met zijn gezin door in het door hem zo
geliefde bergland van West-Java, waar hij
de grondlegger werd van de kina-cultures.
Werken: Terugreis van Java naar Europa (1851),
Java, deszelfs gedaante, bekleedmg en inwendige
structuur, 4 din (1850-1854), Het schaap
304
onder de wolven (1854)
Uitgaven: Llcht- en schaduwbeelden Uit de binnenlanden
van Java (1867'), met levensschets door
F GUNST, De onUitputtelijke natuur (1966),
samengesteld door R NIEUWENHUYS en F JACQUET;
Java's onUitputtelijke natuur (1980), gek
en toegel door IDEM
Literatuur: Mep SCHMIDT, F J (1909); R NIEUWENHUYS,
m Oost-Indische spiegel (1978')
IG TERMORSHUIZENI
Junius, Franciscus
Noordnederlands filoloog, oudheidkundige,
grondlegger der germanistiek (Heidelberg
1589-Windsor 19.11.1677). Zoon van
de theoloog FrancÏscus Junius (François du
Jon). Na diens overlijden in 1602 opgenomen
in het gezin van zijn zwager Gerard
Vossius. Studeerde theologie en werd in
1617 predikant te Hillegersberg, maar legde
in 1619 wegens remonstrantse gevoelens
zijn ambt neer en ging zich op de studie van
het Oud germaans toeleggen. Vertrok naar
Engeland waar hij als bibliothecaris en
gouverneur in dienst trad van de graaf van
Arundel. In 1640 kwam hij In dienst van de
graven van Oxford, vertoefde van 1642 tot
1646 weer in de Nederlanden, bezocht
naderhand voor zIJn taalvergelijkende studies
Friesland (had contacten met Gysbert
Japicx). Tot 1674 woonde hij op versch.
plaatsen in de Nederlanden, als verstokt
celibatair zich geheel aan zijn studie wiJdend.
Daarop verhuisde hij naar Oxford.
Waarschijnlijk bracht zijn functie bij de
graaf van Arundel Junius tot de studie van
de antieke kunst. In 1637 publiceerde hij
De plctura veterum libri lIl, door hemzelf
in het Engels en in het Nederlands vertaald
(De Schrlder-konst der ouden, 1641). Dit
werk heeft er sterk toe bijgedragen het
gezag van de oudheid te bevestigen. Ook op
de literatuur heeft zijn imitatietheorie,
evenals zijn vergelijking van schilderkunst
en dichtkunst grote Invloed gehad (Vondel).
Niet minder belangrijk werd Junius als
taalgeleerde door zijn publikaties op het
gebied der Germaanse taal- en literatuurstudie.
Te Amsterdam verschenen in 1655
de ObservatlOnes m Wilieraml Abbatls
Franclcam paraphrasm Cant/cl CantIcorum
en Caedmoms Monachl paraphrasls
poetlca Geneseos. In 1665 kwam daar de
eerste Ulfilas-editie van de pers in Junius'
beroemde Quattuor D N Jesu Chnstl
Evangehcorum versIOnes perantlquae
duae, Gothlca sClhcet et Anglosaxomca,
dat voorzien was van zijn Gothlcum glossarzum
uit 1664. Hoogst belangrijk zijn de
hss. die Junius aan de Bibliotheca Bodleiana
te Oxford naliet, waaronder een viertal
woordenboeken van Oudgermaanse dialecten.
De Engelse linguïst G. Hicles heeft
daarvan voor zijn Thesaurus ruimschoots
gebruik gemaakt; Edw. Lye gaf in 1743
JUnIUS' EtymologICon Angltcanum uit, dat
aan Samuel Johnson voor zijn Dlctwnary
van 1755 bijzondere diensten bewees.
Literatuur: G GRAEVIUS, 'Vita Junll', m De plCtura
veterum (1694'), W DE HOOG AZN, F J als grondlegger
der studie van het Gotisch en het Angelsaksisch
(1908), J HAANTJES, Gysbert JaplCx
(1929), AM F.B GEERTS, Vondel als classIcus biJ
de humamsten m de leer (1932), D.C DOUGLAs,
Engl<sh Scholars (1951 '), H W J KROES, 'F J ',m
De Gids, 115 (1952) [G KUIPER]
Junius, Hadrianus
Eig. Adriaen de Jonghe, Noordnederlands
humanist, filoloog, historicus en Neolatijns
dichter (Hoorn 1.7.1511-Middelburg 16.6.
1575). Volgde de Latijnse school te Haarlem,
studeerde medicijnen en filosofie te
Leuven en aan versch. Duitse en Italiaanse
universiteiten, en promoveerde in de mediciJnen
te Bologna (1540). Hij zette te Parijs
zijn studiën voort en werd, na een tijd van
omzwervmgen door Engeland en Holland,
te Kopenhagen gouverneur van de Deense
kroonprins (1562), daarna te Haarlem rector
van de Latijnse school en tevens stadsgeneesheer
(1563). Na de inneming van die
stad (en plundering van zijn bibliotheek)
vertrok Junius naar Middelburg, waar hij
stadsgeneesheer werd (1574).
In de Nomenclator (1567'), een veeltalig
systematisch ingericht woordenboek, zijn
ook (vóór Kiliaen dus) Nederlandse dialectvormen
opgenomen. Zijn postume historische
werk BatavlU (jan. 1575; eerste
JUNIUS
uitgave 1588) - een historische beschrijving,
bedoeld als eerste deel van een groter
werk over de geschiedenis van Holland -
gaf blijk van grote geleerdheid en kritische
zin. Zijn dichtwerk is niet omvangrijk, hoewel
niet zonder invloed op de Nederlandse
literatuur. Zijn Phlltppeldos Mer (1554) is
een vnj gezwollen bruiloftsdicht voor PhiiIps
II. In zijn Haarlemse periode dichtte hij
meer persoonlijke poezie, o.a. een pedagogische
elegie over de verhouding tussen
ouders en 'docenten', en een aantal, aan
Janus Douza sr. gerichte, gedichten over de
opstand tegen Spanje. De techniek is niet
altijd vlekkeloos. Zijn Emblemata werden
vrij spoedig in het Nederlands vertaald.
Uitgaven: LeXicon Graeco-Latmum (1548), Emblemata
ad Arnoldum Cobel<um LIbellus aemgmatum
(1565), IDEM (1972), met mi van H M.
BLACK, Emblemata Adrlam JunI! MediCI Ouergheset
1/1 Nederlantsche tale deur M(arcus)
A(ntomus) G (IIl<s) (1575), Nomenclator.
(1567), Batavla (1588, ged vert door G
BOOT, Een seer cort doch clare beschrtJvmge vande
voornaemste ghemuyrde ende ongemuyrde
steden ende vlecken van Holland ende WestVnesland
1909), Poematum liber prtmus (1598),
Epistolae, qutbus accedlt eJusdem vita et OratlO
de artlum I<beral<um dlgmtate (1652), P SCHELTEMA
(ed ), Epistolae selectae nunc prlmum edltae
(1839)
Literatuur: P SCHELTEMA, Diatribe m Hadrlam
JunI! Vltam (1836), dlss, IDEM, 'Het leven van
H J " m Oud en Nieuw utt de Vad Gesch en Letterkunde,
I (1844), H KAMPINGA, De opvattmgen
over onze oudere vaderlandsche geschiedems biJ
de Hollandse histOriCI der 16e en 17e eeuw
(1917), dISS, BA VERMASEREN, 'Het ontstaan
van H J' Batavla', m Huldeboek-Kruttwagen
(1949), G DE SMET, Ktlwen en de Batama van
H J (1954), IDEM, 'Invloed van Jumus' Batavla
op Klhaens woordenboek', m TiJdschr Nederl
Taal- en Letterk ,74 (1956), C S M RADEMAKER,
'De Nomenclator van H J', m Hermeneus, 39
(1967 -1968),1 M VELDMAN, 'M van Heemskerck
and H J ',m SimIOlus, VII (1974) [G KUIPER]
305
---K---
Kadt, Jacques de
Nederlands essayist en politicus (Oss
30.7.1897) Ambtenaar te Haarlem Begon
zijn politieke loopbaan als commUnIst. Was
medewerker aan De Nieuwe TIJd, maar
werd al m 1923 geroyeerd vanwege zIJn
oppositie. Werd na deze Jeugdervarmgen
later fel bestrijder van het commUnIsme.
Redigeerde samen met S. Tas het maandblad
De Nieuwe Kern (1934-1940). Week
m 1940 vla Londen Uit naar Java, waar hij
contacten legde met Nederlandse en Indonesische
mtellectuelen en schrijvers. Na in
wo II door de Japanners gemterneerd te
zIJn geweest, werkte De Kadt nog enige tijd
als correspondent m Jakarta. Repatrieerde
m 1946 Was socialistisch afgevaardigde in
de Tweede Kamer (1946-1963). Verliet
echter de PVDA toen deze partij zich in
links-radicale rIchtmg ontwikkelde.
Zijn hoofdwerk Het {acIsme en de nteuwe
vrijheid (1939) is een verdediging van de
door extremisten van links en rechts bedreigde
democratische westerse cultuur,
die hij ziet als de enige beschavingsvorm
waarm het vrije scheppende individu tot
zijn recht kan komen, hij wijst hierin vooral
op de betekenis van de elite-groepermgen.
Ook in zIJn verspreide essays verzet hiJ zich
tegen alle vormen van irrationalisme en
dogmatiek (christendom, oosterse mythe,
fascisme, marXisme, dialectiek, enz.) In de
verzamelde essays over Gorter (Herman
Gorter, neen en Ja, 1947) bewondert hij
diens dichterschap onder afwijzing van de
historisch-materialistische literatuurbeschouwing.
De bundels Verdediging van
het Westen (1947) en Verkeerde voorkeur
(1948) bevatten naast politieke ook literaire
essays, o.a. die over Ter Braak, Marsman,
Du Perron en MultatulI, wier traditie
hij als kritisch mtellectueel voortzet. Historisch
belang hebben zijn gedenkschriften,
met name Uit mIJn communtstentljd
(1965). Door zijn heldere en tevens geladen
schrijftrant werd hij een der meest persoonliJke
stilisten m Nederland.
Werken: Van Tsarisme tot Staltmsme (1935), Georges
Sorel (1937), De IndoneSIsche tragedie
(1949), Inleldmg tot het denken van Karl Marx
(1951), Ketterse kanttekenmgen (1965), essays,
Bewermgen en beWIjzen (1965), essays, De polttlek
der gematigden (1972), Polttleke herlnnermgen
van een rand{tguur (1976), Jaren die dubbel
telden (1978)
306
Literatuur: M TER BRAAK, In Verzameld Werk, IV
(1951), E nu PERRON, In Verzameld Werk, VII
(1959), R HAVENAAR, 'J d K en de mythe In de
polItIek', In Holl Maandblad, 381-382 (1979), J
BANK, M Ros en B TROMP, 'Gesprek met J d K "
In Eerste jaarboek voor het democratisch soewItsme
(1979), met blbl door F COHEN, D PELS,
'De redelIjkheid van het faSCisme', In Socwltsme
en demokratie, 39 (1982) [G w HUYGENS)
Kal,Jan
Nederlands dichter (Haarlem 18.121946)
Leverde een geheel eigen bijdrage tot het
herleefde sonnet m de jaren zeventig. Zijn
Fletsen op de Mont- Ventoux (1974, Ultgebr
1980) bevat Uitsluitend sonnetten,
die met veel raffinement en natuurlijke
zeggmgskracht levensfeiten op maat en
riJm zetten In later werk wreekt zich enIgszms
het gemak waarmee Kal van alles poezie
schijnt te willen maken, maar de eigen,
spontane en weemoedige toon, met een
accent van humor, blijft intact.
Werken: Praktijk hervat (1978), Waarom Ik geen
Neerlandistiek studeer (1980), Assepoester
(1981)
Literatuur: J KAL, December (1979), H BEKKERING
e a , interView, In Druk, 2 (1981) IR BLOEM)
Kallen, Hendrikus Frederikus van der
Zie Havank
Kalma, Douwe
Fries dichter en prozaschrijver (Boksum
3.4.1896-Leeuwarden 18.10.1953). Studeerde
Engels te Groningen, waar hij in
1938 promoveerde op een dissertatie (de
eerste geschreven in het Fries) over de
dichter Gysbert Japicx. Was van 1931-
1942 leraar te Eindhoven. Liet een zeer
omvangrijk en veelzijdig oeuvre na. Hij
debuteerde als lyrisch dichter van deels
nogal ethensche, deels filosofisch getinte
verzen. Schreef classicistische drama's
waarvoor de Oudfriese geschiedenis hem
de stofleverde, essays, kntieken en sociaalculturele
beschouwingen, die van een grote
eruditie getUigen. Voltooide kort voor zIJn
dood een vertaling van het complete werk
van Shakespeare.
In 1915 nchtte hij de Jongfryske Mienskip
(= Jongfriese Gemeenschap) op, in en via
welke organisatie hij een beslissende ommekeer
nastreefde zowel in de Friese literatuur
als m de doelstellingen van de Friese
bewegmg, die hiJ beide onder het motto
'Fryslän en de wräld' (= Fnesland en de
wereld) boven het provmclalistische niveau
heeft willen verheffen. Omdat zIJn
maatschappelijke en politieke inzIChten
nogal eens wisselden, heeft hij zijn in eerste
aanleg onomstreden leiderschap in organisatonsche
zin slechts beperkte tijd kunnen
Uitoefenen Met zIJn voortdurend pleidooi
voor een persoonlijk beleefd schrijverschap
èn voor een stringente Fnese 'taalpolitiek'
heeft hij een duurzame mvloed gehad.
Werken: Dage (= Dageraad, 1927), p, Sangen
(1928), p, De Fryske Sknftekenmsse, 3 din
(1928, 1931 en 1939), studie, De pearel (1938),
vert Uit het MIddelengels, De lytse mlensk,p (=
De kleme gemeenschap, 1944), p , Kemngen fan
Fryslán, 2 din (= Komngen van Friesland, 1949
en 1951), t, Shakespeare's wurk, 8 din (1956-
1976)
Literatuur: A WADMAN, Fneslands dichters (1949),
J PIEBENGA, Koarte skiedms fan de Fryske skrlftekenmsse
(1957'), K DIJKSTRA, Oersettlngen yn
It Frysk (1962), W J BUMA, Wel en wurkfan D K
(1972), D SIMONIDES, De bnefwlksel tusken Simke
Kloosterman en D K (1976), SJ. VAN DER
SCHAAF, Skiedms fan de Fryske bi weging (1977);
K DIJKSTRA, Lyts hánboek fan de Fryske hteratuer
(1977), G.R ZoNDERGELD, De Fnese beweging
In het tijdvak der belde wereldoorlogen
(1978) [F DAM]
Kampen, Anthony Cornelis van
Nederlands prozaschrijver (Hellevoetsluis
28.8.1911). Afkomstig uit zeemansfamilie,
opgegroeid in Den Helder waar hij werd
afgekeurd voor de zeevaartschool. Aanvankelijk
werkzaam als journalist en uitgever,
stichter van het maritieme blad De blauwe
Wimpel.' Sinds 1946 woonachtig in Bergen
(N.H ), van waaruit hij talrijke wereldreizen
maakte, o.a. naar Indonesie, NieuwGumea,
Groenland en BraZilië. Publiceerde
reisverhalen, reportages en avontuurlijke
romans, die ten dele op historische
gebeurtenissen teruggaan. De belevemssen
van de etnoloog dr. J.V. de Bruyn op
Nieuw-Guinea tijdens de oorlogsjaren verwerkte
hij tot het populair geworden Jungle
Pimpernel (1949), dat met Het laatste
bIVak (1950) enDe verloren vallei (1951) de
Jungle-tnlogie vurmt. Een bezoek aan een
melaatsenkolonie aan de Amazone resulteerde
in het aangrijpende Het land dat
God vergat (1967). In Het leven van Mary
Bryant (1968-1969) wordt de historische
stof van volksplantingen door gedeporteerden
in Australië tot een spannende romantrilogie
verwerkt. Voorts schreef hij biografieen,
o.a. Ik val aan, volg miJ (1947) en
Pies man, portret van een luchtreder
KAREL ENDE ELEGAST
(1960) Hoewel hiJ door zijn vlotte journalistiek
en zijn rijkdom aan materie tot veelschnjveriJ
verViel, schiep hij zich door zijn
boeiende verteltrant een brede lezersknng.
Werken: Het grote ralley-avontuur (1943), Stormnest,
verhaal van de zee (1945), De burgers van
Den Helder (1946), P,eter Straat, scheepSjongen
(1946), Ketelbinkie (1946), Ik val aan, volg miJ I
Het leven van Karel Doorman (1947), Kapitein
Jan van Leeuwen (1948), Roes (1952), Groenland,
continent der eenzamen (1953), InCident
op Comca (1955), Geen visum voor Eden (1959),
Hart zonder haat (1960), Terug naar Calvi
(1962), De wrede madonna (1964), Het verdoolde
schip (1965), Zeeslepers op de evenaar (1965),
Het oog van de naald (1967), verh., De ontmoeting
(1970), Het Zilveren spoor (1971), Het beest
Uit zee, de ondergang van het Compagmeschlp
Batavla (1971), Geschonden Eldorado (1972),
Demonen, de magie der wilderniS (1979), Kijken
over de klm (1982)
Literatuur: W A MAIJER, 'Over A v K " m Pan, 15
(1968), A CORNELIUS, mtervlew, m Lautern, 18
(1968-1969) [G w HUYGENS]
Kamphuis, Gerrit
Nederlands dichter en essayist (Zwolle
8.5.1906). Studeerde Nederlands te Amsterdam,
werd leraar en later hoofd van de
afdeling kunstzaken van de gemeente 'sGravenhage.
Trad ca 1930 op de voorgrond
m de 'Jong-Protestantse' dichterskrmg
rondom het tijdschrift Opwaartsche Wegen,
waaraan hij als redacteur meewerkte.
Het accent lag bij hem echter meer op het
artistieke dan op het programmatische.
Schreef ook kritieken en literair-historische
studies (o.a. overJ.K. van Eerbeek, M.
NiJhoff en Aarnout Drost). Tijdens wo II
was hij een van de eerste verzetsdichters en
medesamensteller van het Nieuw Geuzen/
zedboek (1941).
Werken: Het dUistere licht (1930), Het wondere verbond
(1934), Aardsch seizoen (1937), Carmlna
sparsa (1943), p, Lied biJ de beVrijding van
Nederland (1945)
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, m Onderzoek en
vertoog, dl 1 (1958) [K HEEROMA]
Karel ende Elegast
Middelnederlands epos (begin 13de eeuw).
Wordt gewoonlijk tot de Frankische romans
gerekend. Behalve enkele fragmenten
slechts bekend uit vijf oude drukken,
die de versvorm hebben gehandhaafd.
Thema en tal van motieven (toverkruid
bIjV.) wortelen in de sprookjeswereld. Dit
doet echter niet af aan de literaire waarde,
hoewel versch. motieven minder gelukkig
zijn toegepast.
307
KARS
Naar de onderscheiden cultuurlagen en
stromingen, waarvan het epos min of meer
de sporen heeft bewaard, is nog geen
afdoend onderzoek ingesteld.
Uitgaven: E.T KUIPER (1891), J BERGSMA (1926), R
ROEMANS (1945), G G KLOEKE (1949), AM
DUINHOVEN (1969), G STELLINGA (1970), E. ROMBAUTS
(1976'); R ROEMANS en H VAN ASSCHE
(197910)
Literatuur: M RAMONDT, K e E oorspronkelljk2
(1917), G G KLOEKE, In Tijdschr Nederl TaaIen
Letterk, 66 (1949), H.W.J. KROES, In Idem
(1951), M RAMONDT, mIdem,69 (1952), Me VD
TOORN, 'Germaanse elementen In K e E " In
Levende Talen (1957), A M DUINHOVEN, In SpIegel
der Letteren, 13 (1971), IDEM, m Idem, 15
(1973), Me A. BRONGERS, In Nieuwe Taalgids,
65 (1972), K HEEROMA, In Tljdschr Nederl
Taal- en Letterk , 89 (1973), A. KERCKHOFFS, m
Nieuwe Taalgids, 66 (1973), E ROMBAUTS, In
Spiegel der Letteren, 21 (1979), IDEM, mIdem, 22
(1980), IDEM, m Idem, 23 (1981), B BESAMUSCA,
Repertonum van de Middelnederlandse Karelepiek
Een overzicht en beschnjvlng van de overgeleverde
bronnen, zowel de handschnftellJke
als de gedrukte (1983) [J J MAK EN J REYNAERT)
Kars, Theo(door)
Nederlands prozaschrijver (Rotterdam
22.3.1940). Richtte in 1964 met Boudewijn
van Houten het tijdschrift Tegenstroom
op, dat zich, gefinancierd met frauduleus
aan de Postcheque- en Girodienst onttrokken
gelden, op fel polemische wijze tegen
de heersende literaire modes keerde. De in
gevangenschap geschreven roman De vervalsers
(1967, grondig herzien in 1978)
geeft een gedetailleerd beeld van het misdrijf,
de bundel Parels voor de ZWIjnen
(1975) biedt een keuze uit de als genadeloos
bedoelde kritieken.
Zijn overwegend erotische, in een eenvoudige
stIjl geschreven romans, w.o. De verleIder
(1969, herzien in 1975), De geIsha
(1972) en Avonturen op IbIza (1980), geven
vorm aan een levensopvatting die voornamelIjk
stoelt op een sterk individualistisch
gericht vrijheidsbesef en een onbelemmerd
hedomsme.
Kars vertaalde werk van o.a. Casanova,
Henri de Montherlant, Marguerite Yourcenar
en Anatole France. Over de laatste
publIceerde hij de biografische studie De
valse baard van Anatole France (1975).
Werken: Ahce of de koorts van het verstand (herz
1976), De eerste trein na halfzes (1976), nov,
Beschermengelen (1979), essays, Een speling van
de natuur (1982), r
Literatuur: J DIEPSTRATEN en S KUYPER, In Het
meuwe proza (1978), met blbl , WAM DE MOOR,
In Wût u mij maar uolgen2 (1980) [J HUIJNINK)
308
Kartini, Raden Adjeng
Indonesische schrijfster (Majong 21.4.
1879-Rembang 17.9.1904). Dochter van de
modern denkende regent van Japara (Midden-
Java), die haar Nederlands onderwijs
liet volgen. Pas na haar dood kreeg zij grote
bekendheid door de uitgave (door J.H.
Abendanon) van haar, m het algemeen aan
Nederlandse vriendinnen geschreven, brieven:
Door dUisternzs tot hcht (1911). Vooral
als document humain zijn deze brieven
van grote betekenis. De daarin verwoorde
Ideeen over de ontwikkeling en de emancipatie
van het Indonesische volk (met name
van de Indonesische vrouw) zijn niet los te
denken van de zgn. 'ethische richting' die
een koloniale hervormingspolitiek voorstond.
Kartim werd o.a. bemvloed door
Brooshooft, Multatuli en het feminisme in
Nederland. In Indonesie wordt zij officieel
geèerd als 'natIOnale heldm'.
Uitgave: Door dUisternis tot hcht (1976'), herz U1tgebr
en mgel door E ALLARD
Literatuur: H BOUMAN, Meer hcht over K (1954),
R NIEUWENHUYS, Oost-Indische Spiegel (1978'),
S SOEROTO, K, pwmerster van de IndoneSische
onafhankelijkheid en vrouwenemancipatie
(1984) [G TERMORSHUIZEN)
Kasteeie, Piet er Leonard van de
Noordnederlands dichter en politicus ('sGravenhage
13.8.1748-ald 7.4.1810). Studeerde
rechten te Utrecht; advocaat te Den
Haag; 1782-1787 pensionaris te Haarlem,
maar vanwege zijn patriottische gezindheid
ontslagen. Bekleedde van 1795-1810
hoge ambten in de Bataafse Republiek en
het Koninkrijk Holland. Zijn dichterschap
was van korte duur, daar hij na 1795 in
beslag werd genomen door staatszaken.
Hoewel zijn poe zie getuigt van een christelijke
geest, viel hij vanwege zijn politIeke
denkbeelden bij vele medegelOVIgen in ongenade.
Samen met zijn vriend Hlèronymus van
Alphen liet Van de Kasteele in 1771 anoniem
een privé-Uitgave drukken: Proeve
van stzgtelyke mengelpoezy Eerste ontwerp
Niet anomem verscheen in 1772
Proeve van stlgtelyke mengelpoezy. Het
eerste stukjen. Het is niet steeds duidelijk
van wiens hand de versch. gedichten zijn
(vg!. de Uitgave van J.C. van de Kasteeie).
In 1773 was Van de Kasteele lid van de
commissie tot de verbetering der Rljmpsalmen
en m 1804-1805 een der zeven
gecommitteerden tot samenstelling van de
bundel Evangehsche gezangen der Hervormde
kerk. Enkele van zijn gezangen
bijv 'Rust mijn ziel, uw God is Koning' zijn
klassieke kerkliederen geworden.
In 1793 publiceerde Van de Kasteele zijn
vertaling De gedichten van Osslan.
Werken: Gezangen (1790), Oden van Klopstock en
WIeland (1798)
Uitgaven: 'Proeve van [ )', m J.J D NEPVEU (ed.),
H v Alphen Dichtwerken, din I en lil (1838 en
1839), J C VAN DE KASTEELE (ed) Dichtwerken
(1844), met blOgr
Literatuur: J W TE WATER, 'Levensberlgt', m
Hand MIJ Nederl Lett (1810); H.J. KOENEN, H
v Alphen als christen, als letterkundige en
staatsman (1844), W VAN DOORN, 'Over twee vertalmgen
van "Osslan"', m Nieuwe Taalg, XLIV
(1951), W ASSELBERGS, 'P L. v d K op Texel', m
Nijmeegse colleges (1967), P J BUIJNSTERS, m
TIJdschr Nederl Taal- en Letterk ,84 (1968)
[w J C BUITENDIJK]
Kasteleyn, Petrus Johannes
Noordnederlands apotheker en dichter
(Breukelen 2.4.1746-Amsterdam 18.4.
1794). Had in zijn tijd zowel als scheikundige
alsook als letter kundige een redelijke
bekendheid. Zowel in zijn zakelijk als in
zIJn privéleven had hij vele tegenslagen te
verwerken, maar door zijn grote werkkracht
en zijn geloof in eigen kunnen heeft
hij steeds weer weten door te zetten. Hij
schreef voor het toneel De graaf van Olsbach
(1778); De schouwburg of loon naar
werk (1780). Poezie: DIchtlIevende verlust!
gmgen (1779); De Vaderlandsche zanger
(1781); Oorspronkeltjke dIchtwerken
(1783); na Zijn dood verscheen Chrlstel!jke
gezangen (1796). Hij ontving verschillende
prijzen voor de beantwoording van prijsvragen
m.b.t. literaire onderwerpen.
Literatuur: N G VAN KAMPEN, Beknopte Geschied
der Letteren en Wetenschappen m Nederland,
dl 2 (1823) [p M M KROONE]
Kate, Jan Jacob Lodewijk ten
Nederlands dichter Cs-Gravenhage 23.12.
1819-Amsterdam 26.12.1889). Reeds in
1836 verschenen zijn verzamelde Ged!chten.
Studeerde theologie m Utrecht (1838-
1843). Werkte m die tiJd mee aan hetsatirische
rijmtijdschrift Braga, waarin o.a. het
byronianisme werd gehekeld, dat Ten Kate
zelf, voor hij Bilderdijk ging navolgen, zeer
bewonderde. Werd predikant, laatstelijk te
Amsterdam (1860), en was een beroemd
kanselredenaar.
Zijn bekendste gedicht is De scheppmg
(1866), waartoe hem Hugh Millers prozawerk
The Mosa!c V!SlOn of CreatIOn (1858)
inspireerde. Hierin wordt gepoogd het bijbelse
verhaal en de moderne wetenschap
KATS
met elkaar in overeenstemming te brengen.
Andere oorspr. gedichten van hem zijn: De
planeeten (1869), De Jaargetijden (1871)
en De N!euwe Kerk van Amsterdam
(1885).
Vlotte beheersing van taal en rijm techniek
maakte Ten Kate tot herdichter van zeer
veel buitenlandse poëzie. Tasso's Jeruzalem
verlost, 2 din. (1854), het boek Job
(1865), La Fontame's Fabelen (1871), De
psalmen (1874), Dante's Hel (1877), Goethe's
Faust, eerste gedeelte (1879), Miltons
ParadIJs verloren (1875) en Victor Hugo's
LYrISche poezy (1881).
Ten Kate dichtte met al te groot gemak,
waardoor zijn dichtwerk ontzaglijk omvangriJk
is geworden. Als predikant-dichter
was hij een geliefd mikpunt van Cornelis
Paradijs (Frederik van Eeden) in diens
Grassprietjes (1885).
Werken: Bladeren en bloemen (1839), Rozen (1839);
Nieuwe rozen (1839), Ahasverus op den Grlmsel
(1841), Zangen des tijds (1841); Legenden en
Mengelpoezy (1846), De kmderen van den dronkaart
(1848), De Durgerdamsche vlsschers
(1849), Nieuwe dichtbloemen (1849); Leerredenen
(1851), ChrIStus remunerator (1852), BragwantJes
en ander klem goed (1859), Schemeravondstollden
(1867), Aan PariJs Zang des tijds
(1871), Eunoé (1875), Nieuwe gedichten (1881);
Voor hUIS en hart (1882), Voor hart en leven
(1883), Palmbladen en dicht bloemen (1884)
Uitgaven: Gedichten, 12 din (1890-1891), Vmger
Gods, wat ZIJt giJ groot (1978), bloeml samengest
en mgel door A KORTEWEG en W IDEMA, De
kmderen van den dronkaart (1983)
Literatuur: C BUSKEN HUET, 'J J.L. t K en Zijne
"Scheppmg"', mL,tt Fant enKrIt ,dl 7 (ZJ.);J
eH. BLOK, J J L t K Een levensschets (1889), E
LAURILLARD, 'Levensbericht van J J L t K', m
Levensber der afgestorven medeleden van de
Maatsch der Nederl Letterk 1890 (1890), F.
SMIT KLEINE, Schrijvers en schrifturen (1891), J
TEN BRINK, Gesch der Noord-Ned Letteren m
de X/Xe eeuw, I (1902'), met blbl ,K D'HAEN,
'Rond t K Braga en het Sonnet', m Album-Baur,
1(1948), H MEYER, 'Over het vertalen van Goethe's
Faust', In W B cahier (1982), B BUCH, 't
K ',m Literair omreizen (1983) [G KUIPER]
Kats, Jacob Frans
Vlaams schrijver (Antwerpen 5.5.1804-
Brussel 16.1.1886). Stamde uit een arm
arbeidersgezin. Pas in 1823 kreeg hij de
kans op kosteloos avondonderwijs en werd
vanaf 1827 onderwijzer te Brussel. Na 1830
noodgedwongen opnieuw wever, gebruikte
hij de literatuur als wapen in de sociale
strijd. Hij trad op tegen de monarchie, het
klerikalisme en de uitbuiting van het proletariaat,
tegen de mechamsatie en de opkomende
mdustrialisatie, en verdedigde de
309
KEESING
matenele bestaanszekerheid, de emancipatIe
en het volksonderwijs.
Zijn actIe had vooral succes tussen 1833 en
1848, toen hij de schakel wist te leggen tussen
de meestal franstalige progressief-liberale
burgenJ en het onderontwikkelde
Vlaamse volk. Dit uitte ZICh m een reeks
toneelstukken, waarin hij zIJn sociaal-economisch
programma en zIJn dromen over
een Ideale samenleving uiteenzet, meen
reeks pamfletten, redevoeringen, polemische
gedichten, satirische liederen en vooral
m weekbladen. Ook mondeling vertolkte
hiJ zIJn doelstellingen in de zgn meetmgs,
die naar Engels model vanaf emd 1836 te
Brussel, Gent en Mechelen werden gehouden.
Na 1848 werd hiJ theaterdirecteur en ging
geleidelijk in de Vlaamse (taal-) bewegmg
op.
Kats droeg door zIJn persoonlijke mzet en
zijn geschnften bij tot de lotsverbetering
van de armste en grootste bevolkmgsgroep.
Dat hij dit te Brussel tot na 1870 in het
Nederlands deed, verzekerde hem een aanhang
biJ het gewone volk en dit is niet zijn
geringste verdienste.
Werken: De Goede Vrydag (1835), Klaes Lyden
(1835), Den verlichten boer (1835), De voorbereydmg
der klezmg aen de herberg, of de vergelykmg
van den bermhertlgen Samantaen (1836), Het
aerdsch paradys, of den zegeprael der broederliefde
(1836), De gelukkige volksplantmg (1836),
De vyanden van het licht (1836), VolksgedIChten
(1851), PIer LaLa (1854), De Belgische natie
(1856), met mUZIek van P BENOJT, De armen van
Parys (1857), De vrek (1857)
Literatuur: J KUYPERS, J K agitator (1930), IDEM,
'UtopIa In Vlaanderen', In Jaarb MIJ Lelden
1951-1953 (1954), IDEM, Bergop (1957), IDEM,
'Het vroegsoclahsme tot 1850', In J DHONDTEA,
Geschiedems van de socwllstlsche arbeldersbewegmg
m Belgle (1960), M OUKHOW, In Encyclopedie
van de Vlaamse Bewegmg, I (1973), IDEM,
In Vlaamse Figuren, I, dl 13 van 20 eeuwen
Vlaanderen (1976) [A DEPREZ]
Keesing, Elisabeth
310
Eig. Elisabeth Emmy van Tricht-Keesing
(vóór 1977: De Jong-Keesing), Nederlandse
prozaschrijfster (Amsterdam 15.7.1911).
Studeerde Nederlands en geschiedems te
Amsterdam; in 1939 gepromoveerd op De
economlsche cnSlS van 1763 te Amsterdam.
Verbleef o.a. op Java, daarna lerares
aan het VosslUsgymnasium te Amsterdam.
Publiceerde jeugdverhalen in versch. tijdschriften.
In 1959 verscheen de roman
Wennen aan de wereld, waarin een op een
eiland opgegroeide jongen wordt geconfronteerd
met de westerse samenlevmg.
Trok in 1960 de aandacht met de bekroonde
boekenweeknovelle De zalenman, en
met haar reismdrukken Uit communistisch
Chma, Van Amstel tot Jang-tse. In de bIOgrafIe
Golven, waarom komt de wmd
(1973) wordt met het leven van Inyad Khan
de mystIeke wereld van de soefibeweging
getekend. De autobIOgrafische roman En
dan zou JIJ zeggen (1977) bevat hermnermgen
aan de Japanse bezettmg en aan
de moeIlijkheden die ZIJ ondervond om na
haar repatnermg m Nederland aan de slag
te komen.
Werken: De blinde spmners (1962), r, Men zoekt
nog steeds (1966), r ,Maart IS nog ver (1979), pr ,
Op de muur (1981), Constantljn en Chnstwan
(1983)
Literatuur: A ROMEIN-VERSCHOOR, In VrouwenwIjsheld
(1980) [G W HUYGENSj
Kelk, Cornelis Jan
Nederlands prozaschnJver, dichter en cntIcus
(Amsterdam 28.8.1901-Doorwerth
2512 1981). Studeerde emge tIjd letteren
en economie, was werkzaam in boekhandel
en Uitgeverij, daarna biJ de Nederlandse
Boekverkopersbond. Van 1925 tot 1928
was hij redacteur van De VnJe Bladen; van
1945 tot 1949 van Ad Intenm. Wijdde zich
na 1934 vnl. aan Journalistiek en literatuur
Vanaf 1945 letterkundig redacteur van De
Groene.
Debuteerde m Het Getij met speelse, naar
de vorm traditIOnele poëZie. Publiceerde
samen met F. Chasalle (= Constant van
Wessem) de bundel LampIOns m de wmd
(1921), waarm poezie met proza wordt
afgewisseld. Eveneens samen met Van
Wessem deed hij in 1924 het toneelstuk De
terugkeer van Don Juan, en in 1932 HarleklJn,
commedw dell' arte het licht zien. In
later Jaren legde Kelk zich vooral toe op de
roman; ook hierin toonde hij zich de speelse
en blijmoedige levensgenieter die reeds uit
zijn poezie sprak. In het bijzonder gaat zijn
belangstellmg Uit naar het opgewekt-Vitale
of libertijnse leven Uit het verleden (Jan
Steen, 1932; Judaspenmngen en pauweveren,
1945).
Samen met Halbo Kool stelde hij omstreeks
1935 een reeks bloemlezingen samen
(Middelnederlands lynek (1934), Moderne
lynek (1935), Nieuwste dichtkunst
(1934)) Een deel van zijn kntisch werk verzamelde
hij in Rondom tien gestalten
(1938), een werk dat, hoewel zeer ongelijk
van kwaliteit, een schat van gegevens over
schrijvers van voor WO II bevat. In 1961
za, dat door een beeldende
kreeg hiJ de Marianne Philipspnjs voor zijn
gehele oeuvre.
Werken: De zonde van Pierrot (1920), t onder ps
THOMA~ BEKER, Het hof der dwazen (1923), t,
KatrIjn (1928), t , De parasieten (1930), t , Spelevaart
(1931), p , Baccarat (1934), pr , De dans
van jonge voeten (1935), pr , Bloem onder menschen
(1937), pr , De vos en zIjnstaart (1939), pr ,
Reis door de wolken (1940), pr , De Nederlandse
poeZIe van haar oorsprong tot heden (1948), kTlt ,
GUirlandes om de boekenkast (1957), krlt , Leven
van Slauerhoff (1959, 1981'), De zwarte brUId
(1959), opera parodlstIca, Twee UItslovers (1962),
r In bTlefvorm met W ALINGS, Souvemr van een
zomer (1965), pr Ik kéék alleen (1968), pr, Wie
Ik tegenkwam (1981), pr
Literatuur: B STROMAN, In De Nederlandse roman
(1951), S VESTDIJK, In ZUIVerende kromek
(1956), W F HERMANS, In Mandarijnen op zwavelzuur
(1963) IG W HUYGENS)
Kellendonk, Frans
Eig. Franclscus Gerardus Petrus, Nederlands
schrijver (Nijmegen 7.1.1951). Promoveerde
in 1978 op John & Richard Marrwtt,
The History of a Seventeenth-century
Pubhshmg House. Redacteur van De
ReVisor. Met zijn debuut, de verhalenbundel
Bouwval (1977, Anton Wachterprijs
1977) bewees hij al onmiddellijk zijn groot
vormtechmsch vermogen. In 1979 volgde
de vertellmg De metsnut, die algemeen
veel waardering ondervond en als de definit
eve bevestigmg van zijn schrijverschap
werd beschouwd. Min of meer geent op de
traditie van het Angelsaksische modernisme
(Henry James, Virgmia Woolf) is het
schrijven hier het zodanig structureren van
de werkehjkheldservaring, dat het kunstwerk
tegelijk tot een onderzoek naar het
waarheidsgehalte daarvan wordt. Zo ontdekt
in De mets nut Frlts Goudvis zichzelf
in een 'queeste' naar de essentie van zijn
vaders persoonlijkheid.
Werken: Letter en geest (1982), verh, Namen en
geZichten (1983), verh
Literatuur: F DE ROVER, In Krlilsch leXicon van de
Nederlandstaltge ltt na 1945 (1984), F Kellendonk
Informatie (1984) IJ HUIJNINK)
KeIler, Gerard
Nederlands schrijver (Gouda 13.2.1829-
Arnhem 10.1.1899). Studeerde aan de
Techmsche hogeschool te Delft, maar was
door omstandigheden genoodzaakt zijn
studie af te breken. Werkte o.a. tot 1864 als
stenograaf bij de beide Kamers der StatenGeneraal.
Van 1864 tot zijn dood redigeerde
hij de Arnhemsche Courant, daarnaast
schreef hiJ de befaamde Vlugmaren in De
Nederlandsche Spectator, een taak die
Vosmaer m 1864 overnam. Ook voor de
KEMP
Jeugd heeft Keiler geschreven; Jarenlang
redigeerde hij Voor 't jonge volkje; daarnaast
vertaalde hiJ werk van Hector Malot
en Jules Verne Zijn herinnermgen aan het
Haagse genootschap 'Oefening kweekt
kenms', aanvankelijk verschenen m het
Soerabajasch Handelsblad en m 1878 gebundeld
onder de titel Het servetje, door
Convlva, zIJn van belang voor de kennis van
schrijvers tussen 1845 en 1864. Keiler was
een geboren verteller zowel m zijn conversatie
als m zIJn talloze verhalen en reis beschrlJvmgen
Eenzelfde vermogen blijkt uit
de levendige dialogen van enkele blijspelen.
ZIJn werk is echter ondanks alle vlotheid
niet vrij van oppervlakkigheid. Hij
hoort thuis in de opkomst van het sociaal
realisme. In Gederailleerd (1873) zingt hij
de lof van het gezonde verstand, het prerogatief
van de weldenkende burgerij.
Werken: Het hUlsgezm van den praeceptor (1859),
Een zomer m het Noorden, 2 dIn. (1860), relSbeschr
, Bmnen en bUIten (1860), Een zomer m
het ZUIden, 2 dIn (1863-1864), relsbeschr , Overkompleet
en andere novellen (1871), Het ganzebord
of het blauwe lmt (1874), kom, Teruggekeerd
(1875), kom, Europa m al ZIJn heerltjkheldgeschetst,
5dln (1877-1880),relsbeschr ,De
dochter van den barbier (1878), kom, ZWitserland
(1882), relsbeschr , Het gevaarlijke mchtje
(1884), kom, Haar buurman (1898)
Uitgave: W ZAAL (ed ), Het servetje (1967)
Literatuur: J TEN BRINK, Geschiedems der NoordNederlandsche
letteren m de X/Xe eeuw, 111
(1889), J GRAM, Levensberichten van de MIJ der
Nederl Letterk (1899) IH A WAGE)
Kemp, Abraham
Noordnederlands toneeldichter (Gorkum
emd 16de/begm 17de eeuw-aid. 1656). Zinspreuk:
'Elck mensch moet kempen'. Als
lid van de rederijkerskamer 't Segelbloemken
schreef hiJ enkele toneelwerken. In
1616 won hij met een zinnespel een prijs op
het Vlaardmgse landjuweel. Het bekendst
IS hiJ door zijn Leven der doorlugtige heeren
van Arkel ende jaar-beschryvmg der
stadt Gormchem, uitgegeven door zijn
zoon Hendrik (1656).
Werken: Droeff-eyndlch-spel van de moordt van
sultan Osman (1623), Bly-emd-spel van wegen
de Gorkomze Kamer Vermeud UIt Liefde op de
vraag Beeld af, hoe BataVIers, soo veel en lange
tijden, kloek hebben weder-sta en, haer vyant m
het strijden (1643) lp J VERKRUIJSSE)
Kemp, Bernard
Ps. van Bernard Frans van Vlierden,
Vlaams romanschrijver, essayist en criticus
(Hamont 22.8 1926-Leuven 2.11.1980).
311
KEMP
Was hoogleraar aan de Universitaire Faculteiten
St.-Aloysius te Brussel en aan de
Koninklijke Militaire School, voorts medewerker
bij de BRT en aan versch. tijdschriften.
Kemps romans, zorgvuldig gecomponeerde
werken, hebben een sterk intellectualistische
en experimentele inslag. Hij zet daarin
zijn visie op de moderne roman in praktijk
om: schrijven is een poging om de chaotische
werkelijkheid bewoonbaar te maken.
Evenals in zijn essayistische werken (Van
m 't wonderJaer tot de verwondenng,
1969) zoekt Kemp m zijn romans naar de
zm van het vertellen en test hij de romanvorm.
Die belangstelling voor het formele
aspect spitst zich toe in latere werken als
De paardesprong (1976), een boek dat volledig
IS gebouwd op het thema van de variatie,
en Het weekdier (1979), waarin hij een
soort montagetechmek gebruikt door drie
vormen van relaas met het oog op een
simultaan effect te combineren.
Door vorm te geven aan de chaos in een
hecht gestructureerd geheel hoopt Kemp
het nihilisme en de absurditeit te bestrijden.
Dat is vooral duidelijk in zijn eerste
werken, waar de hoofdpersonen elkaar
steeds terugvinden, nadat hun relatie een
kortsluiting heeft ondergaan.
Werken: Het laatste spel (1957), r., De DlOskuren
(1959), r .. De Vlaamse letteren tussen gisteren en
morgen 1930-1960 (1963), essays,De deur (1966),
t
Literatuur: F AUWERA, m Schrijven of schieten
(1969), mtervlew, J DE CEULAER, m Elf twmtlgers
(1971), H BOUSSET, B K (1971), IDEM (ed ), B K
van A tot Z (1981), IDEM, m Schrijven aan een
opus (1982),H F JESPERS, mDe boog van Ulysses
(1983) [p VAN AKEN]
Kemp, Mathias Hubertus
312
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Maastricht 3L12.1890-ald. 7.8.1964).
Broer van Plerre Kemp met wie hij in Het
Getij debuteerde. Was plateelschilder, biblIOthecaris,
adjunct-secretaris van de Kamer
van Koophandel, Journalist en ten
slotte werkzaam m het uitgeversbedrijf.
Zijn katholieke geloofsovertuiging en de
liefde tot zijn Limburgse geboorteland zijn
belangrijke inspiratiebronnen voor hem.
Als dichter bleef hij echter in de schaduw
van zijn broer: zijn poèzie, even zwierig en
exuberant, kleur- en klankrijk, getuigend
van zuidelijke levensvreugde is meer romantisch
en dromerig, maar doet wat overladen
aan. Kemp schreef eveneens novellen
en romans, alsmede enige werken voor
toneel. Hij publiceerde bovendien veel over
het Limburgse leven, cultureel, historisch
en economisch.
Werken: Het wlJnroode uur (1916), p, Naar den
uchtend (1917), p en De vreemde vogel (1919), p
(deze 3 bundels herdrukt m RaVIJnen, 1922), Een
verwarde liefde (1921), nov, Stroomversnellingen
(1924), p, De groote drijver (1927), t , De
bonte storm (1929), r , Geschiedems van Limburg
(1934), Vallende vogels (1934), r ,Het kwellende
wonder (1936), r, Onder de rosse komeet (1945),
p, Llmburgensla (1947), blbl; EIkenbloesem
(1953), p , Tussen Maas en Mars (1960), p
Literatuur: M KIJZER, In De Nieuwe Gids (1937), H
DE VRIES, m De Bronk, VIII (1960), J NOTERMANS,
m Levende Talen (1961), P HAlMON, m Jaarboek
MI} Ned Lett 1965-1966 (1967), H DE VRIES,
'Plerre en Mathlas Kemp', m Kritiek als credo
(1980) [w GOBBERS]
Kemp, Pierre
Eig. Petrus Johannes, Nederlands dichter
(Maastricht L12.1886-ald. 21.7.1967).
Broer van Mathlas Kemp. Was van 1900
tot 1913 plateelschilder en - na een kort
Amsterdams journalistiek intermezzo
(1915) - van 1916 tot 1944 beambte in de
mijn Laura te Eygelshoven, waardoor hij 28
jaar forens was. Wilde aanvankelijk componist
worden, leerde schilderen bij de
Limburgse schilder Robert Graafland, en
werd ten slotte dichter.
ZIjn eerste bundels, o.a Het wondere lied
(1914), bevatten nog veel traditionele verzen.
In deze lange gedichten overtuigde hij
niet; evenmin kwam toen zijn onmiskenbare
aanleg voor kleur en vorm tot succesrijke
ontwikkeling. Van 1927 afwas hij geregeld
medewerker aan De Gemeenschap, waarm
zIJn zgn. tweede debuut plaatsvond: Stabwlen
en passanten (1934), de eerste van
een reeks bundels 'kleengedichten', eenvoudig
en direct van zeggmg, vaak verrassend
door speelse fantasie en geestigheid.
Kemp is de dichter van de levensaanvaardmg,
die m vrije vormen de vrouw, de kleuren
en de klanken, het leven bezingt en
door enkele suggestieve beelden zijn lezers
in een droomwereld verplaatst. Zijn sterke,
vooral visuele zmtUigliJkheid en zijn tegelijk
nalef en diepzinnig levensgevoel geven
aan zijn poezie vaak een zekere verwantschap
met de oosterse lyriek, waarvoor hij
sedert zijn jeugd een grote bewondering
had. In 1956 werd zijn werk bekroond met
de Constantijn Huygensprijs, in 1959 met
de P.C. HooftprIjs. De ernstige oogkwaal
waaraan hij op het einde van zijn leven
leed, verminderde zijn poetische produktie.
Door de sprongen van zijn verbeelding
en de verrassende associaties doet zijn
werk zeer modern aan en wordt hij door de
jongere generatie als een voorloper gezien.
Werken: De brUid der onbekende zee en andere
gedichten (1916), Carmlna Matrlmonalla (1928),
p , Fugltleven en constanten (1938), Transitie·
ven en Immoblelen (1940), Pacl/Ic (1946), Standard-
book of classIc blacks (1946), p , Phototropen
en koctophllen (1948), p, Forensen voor
Cythère en andere gedichten (1949); Engelse
verfdoos (1956), VIJf families en één poederblauw
(1958), Garden, 36, 22, 36 Inches (1959),De
Incomplete lUisteraar (1961); PerzISche sUite
(1965)
Uitgaven: A MORRIEN (ed ), P K Een bloemlezing
Uit zIJn kleine liederen (1953), W A.M DE VROOMEN
en H G M PRICK (ed), Verzameld werk, 3
din (1976), R MOLIN (ed ), De verfdoos Aarde en
zon (1979)
Literatuur: K REIJNDERS, In Proloog (1947), K
REIJNDERS, m Dletsche Warande & Belfort
(1954), F VAN LEEUWEN, m Roeping (1956), P
RODENKO m Maatstaf, IV (1956), K MEEUWESSE,
m Akademiedagen, X (1957), IDEM, In Dletsche
Warande & Belfort (1957), M RUITEN, m De
Vlaamse Gids, XLI (1957), C J E DINAUX, In
Gegist bestek, I (1968), K MEEUWESSE, In Roeping
(1961), 'P K " In Schrijvers Prentenboek, 7
(1961), HU JESSURUN D'OLIVEIRA, m Scheppen
riep hiJ gaat van au (1967', 1977'), J VLIEGEN, m
Maasland, IV (1967-1968), K REIJNDERS, P K,
Een zondagsdlchter2 (1970), H G M PRICK, In
Jaarboek MIJ Ned Lett 1971-1972, WAM DE
VROOMEN, Voorlopig regISter op de In druk verschenen
gedichten van P K (1973), P MMoREL
(ed ), 'Elf ongepublIceerde gedIchten van P K "
m Engelbewaarder Winterboek (1978); F LODEWICK,
P K (1979), R MOLIN en P MOREL, P K
man In het zwart, heer van groen (1980), spec
nummer van Engelbewaarder, K REIJNDERS,
'Romame', In Jaarb MIJ Nederl Letterk Le.den
1976-1977 (1980), F LODEWICK, 'P K en zIJn
metamorfosen', In Ons Erfdeel, 26 (1983)
IJ VANBOCXSTAELEENW GOBBERS]
Kenis,Paul
Vlaams dIchter, romanschrijver en criticus
(Bocholt 11.7. 1885-Brussel 28.7.1934).
Studeerde te Turnhout en Gent. Leidde
daar een nogal bewogen leven, evenals in
Parijs, waar hij op 20-jarige leeftijd naar
toe gmg en om den brode historisch onderzoek
verrichtte in bibliotheken. Hij keerde
ontgoocheld terug, sloot zich bij de tiJdschriften
Nieuw Leven en De Boomgaard
aan en werd in 1913 rijksambtenaar Van
nature idealist, kwam hij na WO I onder de
indruk van de door H. Barbusse in het
leven geroepen linksgerichte 'Clarté' -bewegmg
en van de socialistische denkbeelden
Werkte zonder onderbrekingen tot
zIJn dood aan romans en kritiek.
Uit zijn gehele werk spreekt een melancho-
KERCKHOVE
lische sfeer, waarvan zijn stilistisch vrij
onbeholpen De roman van een jeugd (met
ondertitel: Een ondergang zn Parijs, 1914)
de eerste getuigenis bracht. De vlucht uit
de Vlaamse klein burgerlijkheid naar de
zelfkant van het Franse kosmopolitisme
bleek een te verre sprong, zoals ook de overgang
van de streekliteratuur naar de stadsroman
te moeilijk was vanwege het ontbreken
van dit genre in de Vlaamse literatuur.
Kenis is evenwel een van de eersten die in
ZUid-Nederland een open oog hadden voor
erotiek (De klezne Mademozselle Cérzsette,
1921), de grote stad (De lokkende
wereld, 1927) en het socialistische idealisme.
Het laatste behandelt hij in De apostels
van het nzeuwe rijk (1930), dat de
ondergang van een anarchistenkolonie in
de Ardennen behandelt - waarvan hem
echter de existentiële diepgang ontging.
Ook in zijn historische romans valt de
tweespalt op tussen idealisme en romance.
Zijn werk, dat vnl. Frans georiënteerd en
autobiografisch van aard is, wordt meer
gedragen door sfeer dan door stijl. Kenis
vertaalde De Lautréamont (1909) en Novalis
Zijn beste werk is Fétes galantes
(1924).
Werken: De wonderbare avonturen van Cles Slameur
(1919), Uit het dagboek van Lieven de Myttenaere,
lakenkooper te Gent (1927), Het leven
van meester Françols Villon (1928); Een overZicht
van de Vlaamsche letterkunde na 'Van Nu
en Straks' (1930), Historische verhalen (1944),
Het leven van E Anseele (1949)
Literatuur: A DE RIDDER, 'P K " In De Vlaamsche
G.ds (okt 1934); J VAN MOER, 'P K herdacht', m
De Vlaamse Gids (sept. 1956), J WEISGERBER, In
De Vlaamse literatuur op onbegane wegen Het
experiment van 'De Boomgaard' 1909-1920
(1956) lp DE VREE EN RED]
Kerckhove, Remigius Comeel van de
Vlaams dichter (Mechelen 25.9.1921-Duffel
2.1.1958). Was een tijdlang werkzaam
als ambtenaar bij het ministerie van arbeid
en SOCiale voorzorg, later betrokken bij de
organisatie van de Wereldtentoonstelling
te Brussel (1958). Richtte samen met Jan
Walraven het tijdschrift TUd en Mens op,
dat het experimentalisme in Vlaanderen
inlUidde.
Hij debuteerde voor de oorlog met traditionele
liefdes- en religieuze gedichten. Vanaf
Gebed voor de kraaien (1948) werd zijn
poezie echter sterk ethisch bewogen en
expressIOnistisch-retorisch van toon. Op
eXistentialistische wijze worden alle vooroorlogse
vermeende waarden ontmaskerd;
wat het menseli.Jk bestaan uiteindelijk ken-
313
KERCKHOVEN
merkt, is een fundamentele ontreddering,
een ambivalente combinatie van nihilistisch
doodsverlangen en instinctieve levensdrift.
Diezelfde visie ligt ook ten
grondslag aan het korte, poëtische toneelstuk
Ebbe en vloed (1954), dat qua uitwerking
en Ideeen duidelijk is geInspireerd op
Sartre's HUlS Cios.
Werken: Nachtelijke razzw (1939), De andere weg
(1941), De schim van Memlmc (1950), Een kleme
rumemuZIek (1951), Veromca (1953), Gedichten
voor een Karwtlde (1957)
Uitgaven: Gedichten (1964), keuze, Verzamelde
gedichten (1974)
Literatuur: L M VAN DEN BRANDE en I VEYS (ed),
'R evd K " m Morgen 18/19, VI, 6 (1969), M
WAUTERS, Re v d K (1974), W SPILLEBEEN,
'R evd K ,nabloeier van het expressIOmsme', m
Dletsche Warande & Belfort, 120 (1975)
[D DE GEEST]
Kerckhoven, Pieter Frans van
314
Vlaams dichter, (toneel)schrijver en criticus
(Antwerpen 10.11.1818-ald. 1.8.1857).
Na onvoltOOide studie medicijnen te Bologna
(1836-1839) op handelskantoor van zijn
vader en vanaf 1849 ambtenaar op het Antwerps
stadhuis. Als echt romanticus en met
Vrijzinnige denkbeelden Uit Italie teruggekeerd,
had hij weldra een actief aandeel In
de literaire en Vlaamsgezinde beweging te
Antwerpen, die hij liberaal en voorUitstrevend
wilde maken Als redacteur van De
Noordstar (1840-1842) oefende hij scherpe
kritiek Uit op zijn collega's.
Vooral na zIJn uitslUiting uit het 'Heilig
Verbond', een pseudo-maçonnieke flamingantenbeweging,
hielp zijn soms fanatiek
en onbeSUisd optreden de kloof tussen conservatieven
en progressieven In het Vlaamse
kamp verbreden, wat tenslotte leidde tot
de verWijdering van zIJn vroegere vrienden
Conscience en De Laet uit de 'Olijftak'
(1847), getuige de felle polemieken in de
hekelblaadjes De Schrobber (Van Kerckhoven)
en De Roskam (Vleeschhouwer,
Consclence e a.), alsmede Van Kerckhovens
brochure De Vlaemsche Bewegmg
(1847). Van 1848 tot zIJn dood leidde Van
Kerckhoven bovendien De Vlaemsche RederiJker,
waarm hiJ zijn afbrekende ConsClence-
krItIek voortzette. Hij liet een Uitgebreid,
maar sterk onevenWichtig oeuvre
na; belangrijker dan zIJn opgeschroefde
verzen en zIJn volkse toneelstukken is zIJn
proza: fel romantische - o.m. Italiaanse -
verhalen en schetsen en vooral 'zedenkundige'
romans met sociale en antiklerikale
strekking over eigentijdse onderwerpen,
waarvan de veelal sentimentele sfeer soms
door realisme wordt doorbroken (de spiritistische
roman Ziel en ltchaem, 1848; de
briefroman Ltefde, 1851, waarvan moderne
versie van Hubert Lampo, 1971).
Werken: Gozewljn, graef van Strijen (1841), p,
Jaek of een arm hUisgeZin (1842), r , De koopmansklerk
(1843), verh, Damel (1845), r, Gedichten
en balladen (1846), Rlchllde (1847), t
met E ROSSEELS, Boer en edel (1853), t ,De dronkaerd
(1854), t, Twee goddeloozen (1857), r
onder ps JAN DE VRIJ
Uitgave: Volledige werken, 13 din (1869-1873)
Literatuur: D SLEECKX, m Indrukken en ervarmgen
(1903), L BAEKELMANS, m Vier Vlaamsche
prozaschrijvers (1931), CG N DE VOOYS, 'De
Noordstar en De Gids', m Nieuwe Taalg, 35
(1941), IDEM, m Verzamelde letterkundige opstellen
(1947), E DE BOCK, m Ondergang en herstel
(1970), M HOEBEKE, 'Een kienkaai kader
voor een 1ge eeuwse antIkienkale Vlaamse roman
(mtde1geeeuw)',m Versl enMeded Kon Acad
Nederl Taal- en Letterk (1975), G P M KNlJVELDER,
'Een VrlJzmmg mysticuS P F v K', m
Idem (1976) [w GOBBERS]
Kerkhove, Vale er van
Vlaams roman- en toneelschrijver (Sleldinge
23.4.1919-Tervuren 8.81982) Was leraar
Germaanse talen tot 1960, daarna verbonden
aan de dramatische sectie van de
Vlaamse teleVisie.
ZIJn romans zIJn exponenten van de katholieke
probleemroman, geschreven onder invloed
van Stefan Andres, Graham Greene
en François Mauriac, waarin een soort zondemystIek
wordt Uitgebeeld: de zonde
brengt de mens dichter biJ God, de mens
kan met Uit eigen wil aan zijn loutermg
meewerken en ondergaat de genade als iets
van bUiten af. De vraag naar de schuld staat
dan ook centraal m dit oeuvre. Van Kerkhove
heeft dit thema expliCiet Uitgewerkt
m de roman De gijZelaars (1977), die ver
boven het peil van de vroegere werken UitstiJgt,
omdat hij Zich hlerm beperkt tot het
essentiele en met zo Uitgesponnen en langdradig
IS als blJv m De weerlozen (1951) of
Dies Irae (1953), en minder verward dan In
De bungalow (1956)
Van Kerkhove had Zich intussen vooral
toegelegd op toneel en tv, waarvoor hij een
aantal bewerkingen schreef, o.m. van
Streuvels' Het leven en de dood m den ast
en Gezelle's Kerkhofblommen. In zijn dramatisch
oeuvre vmdt men dezelfde problematiek
als In de romans terug (o.m. Persoonlijke
motIeven, 1958). Helaas verbreken
soms al te nadrukkelijke ethische en
filosofische beschOUWingen de innerlijke
samenhang van het werk.
Literatuur: B KEMP, m Dletsche Warande & Belfort,
III (1966), P HARDY, m BIJ benadermg, dl 2
(1973), A DEMEDTS, In Ons Erfdeel, 21 (1978), E
BOON E A, 'V v K " In Flits, tlJdschr Belgische
radIO en televIsie, 51 (1982) [p VAN AKEN]
Kerkwijk. Hendrik van
Nederlands schrijver (Amsterdam 28.5.
1940). Opgeleid tot onderwijzer te Amsterdam
en Haarlem, maar beperkte zich al
vroeg geheel tot het schrijverschap. Debuteerde
met poezie in het tijdschrift Raam
en met een kleine roman De stervende
dode In 1965. Voor zijn verhalenbundel
Geweer met terugslag (1966) werd hem de
ReIna Prinsen GeerlIgsprijs toegekend.
Van Kerkwijk legde zich onder meer toe op
het schrijven van hoorspelen (Dertien reizen
met Hendrlck de Keyser, De achtervolging
van René Magraaf) en televisieprogramma's.
Bovendien schreef hij veel voor
de jeugd. ZIJn verhaal Komplot op volle zee
werd in 1969 kinderboek van het jaar.
In zIJn proza beschrijft Van Kerkwijk vaak
ongewone situaties in alledaagse taal,
waardoor een zekere spanning in zijn verhalen
ontstaat. In zijn poéZle, met name in
Mythen, legenden e a anachrOnismen
(1967) spelen thema's als dood, machteloosheid
en nostalgie een belangrijke rol.
Werken: De vnendschap van kauwen en kraaien
(1966), p , De ontvoenng Uit De Swaan (1967),
Jeugdb, Rotte fazant (1967), r, Tot de aanval
(1968), verh , Schakelfout (1970), sF-Jeugdb , De
gnezelgolf (1975), Jeugdverh , Uit de vUilmsbak
(1981), verh, Dondergoden en pestkoppen,
Noorse mythen (1982), De Jacht op het SUikeren
brUidspaar (1982)
Literatuur: K FENS, In Loodlijnen (1978'), J VAN
DOORNE, 'Modern Nederlands proza', In G.
BOOMSMA (ed), Over Jan Walkers, 1 (1961-1968)
(1983) [G J VAN BORK]
Kersteman. Franciscus Lievens
ZUIdnederlands jUrist en letterkundige ('sGravenhage
20.3 1728-na 1793). Behaalde
In 1754 te HarderWijk de graad van doctor
JUrIS, waarna hij een carrière begon als
leraar in verschillende steden. In 1775
wordt hiJ tot 30 Jaar gevangemsstraf veroordeeld
wegens vervalsing van geschriften,
maar in 1786 kreeg hij gratie. Over zijn
leven en lotgevallen schreef hij een autobIOgrafie
(1792). Hij had een populaire stijl
van schriJven, verwant aan die van J.C.
Weyerman In 1756 had hij een biografie
over Weyerman laten verschijnen Zeldzame
levens-~evallen van J C W Verder zijn
nog van hem De bredase heldin ne (1751);
Avonturen van de kleine SCtplO (1783). De
meeste werken van J.e Ludeman, die na
zijn dood verschenen, zIJn door Kersteman
KEULEN
geschreven maar onder Ludemans naam
gepubliceerd.
Literatuur: DJ H TER HORST, In Het Boek, 22
(1936) [p M M KROONE]
Ketel, Cornelis
Noordnederlands schilder en dichter (Gouda
18.3.1548-Amsterdam, begraven 8.8.
1616). In 1581 vestigde Ketel zich na verblijf
in Parijs, Fontainebleau en Londen te
Amsterdam, waar hij lid werd van De
Eglantier (zinspreuk: 'Deught verwint').
Bekwaam schilder, vooral van portretgroepen;
zijn allegorische en bijbelse stukken
gingen echter verloren.
Van Mander , die hem zeer bewonderde, gaf
een Uitvoerige biografie met een aantal
gedichten in het Schtlder-Boeck van 1604.
Zijn overige poézie vindt men in verzamelbundels
en liedboeken: Den bloeyenden
Mey-waghen (1608), Den Nederduytschen
Heltcon (1610) en Apollo of 't ghesangh der
Musen (1615).
Literatuur: J TE WINKEL, 'Den Nederduytschen
Helicon van 1610', In TiJdschr Nederl Taal- en
Letterk, 18 (1899), H MIEDEMA en M SPIES
(ed), Karel van Mander (1548-1606) De kerck
der deucht (1977), met blbl
[G KUIPER EN P J VERKRUIJSSE]
Keulen, Mensje van
Eig Mensje Francina van Keulen-Van der
Steen, ps. Josien Meloen, Nederlandse prozaschrijfster
('s-Gravenhage 10.6.1946).
Katholiek milieu. Bezocht korte tijd de
KoninklIjke Academie voor Beeldende
Kunsten te 's-Gravenhage. Woonachtig te
Amsterdam. Was redactrice van Propria
Cures, later geruime tijd van Maatstaf.
Debuteerde met de kleine roman Bleekers
zomer (1972) die veel waardering oogstte.
In hetzelfde Jaar verscheen de verhalenbundel
Allemaal tranen, in 1975 gevolgd
door de roman Van Lieverlede. Geheel in
de traditie van het Hollandse pessimisme
vindt een beperkte thematiek haar uitdrukking
In de minutieuze beschrijving
van een door lIchamelIjk en geestelijk verval
gedomineerde wereld van kwetsbare
enkelmgen. Een afstandelijke, verzorgde
stijl en een Uitgewogen compositie geven de
onontkoombare suggestie van het leven als
een durend onheil. In 1980 verscheen de
proeve van burleske, verhalende poëzie, De
avonturen van Anna MolIno, met illustraties
van Peter Vos.
Werken: Lotgevallen (1977), verhalende p, Overspel,
(1982), r , De kettmg (1983), verh.
Literatuur: G KOMRIJ, In Daar IS het gat van de
deur (1974), WAM DE MOOR, In Wilt u miJ maar
315
KEULS
volgen? (1980), H WERKMAN, In AangekrUist
(1982), BIBEB, InterView, In Veertien vrouwen
(1983') [J HUIJNINK]
Keuls, Henricus Wijbrandus Jacobus
Maria
Nederlands dichter (Obdam 19.5.1883-
Ede 28 10.1968). Jurist, tot 1948 hoofd
bureau voor auteursrechten. Met Bloem,
Greshoff, Roland Holst, Van Eyck en Besnard
behoort hiJ tot de zgn. dIChtergeneratie
van 1910; in dit Jaar debuteerde hij inDe
Gids, doch pas In 1920 bracht hij verzen in
de bundel In den stroom bijeen.
ZIJn bezonnen, weemoedige, soms naar een
persoonlijk mysticisme neigende poezIe
heeft, evenals die van zijn generatIegenoten,
een strenge traditIOnalistische vorm,
terwIJl ook biJ hem de volzin de poetische
stUWIng aan zijn verzen geeft. Door een
zwaarder tImbre sprak zIJn kunst aanvankeliJk
met gemakkelijk aan en werd slechts
door weinigen opgemerkt. Eerst nadat hij
begonnen was met de Uitgave van zijn Verzamelde
gedichten, 4 din. (1947-1949)
kreeg hiJ In ruimer krIng een steeds toenemende
erkenning In 1962 werd hem de
P.C. HooftpnJs 1961 toegekend.
Keuls verzorgde een aantal vertalIngen,
o.m. Omar Khayyam (1944, onder ps. PontIcus),
van Dante Het meuwe leven (1951),
van Plrandello Hendnk IV (1926), en van
T.S. Eliot Een staatsman van verdienste
(1957) en De famtllereume (1957)
Werken: Om de stilte (1924), De dansende lamp
(1935), Rondeelen en kwatnJnen (1942), Aan
onze Koningin (1945), RegIOnen (1953), Valscherm
(1958), Achterwaarts (1962)
Uitgaven: Vlucht en bezlnmng (1958), bloeml met
Inl van P RODENKO, E ZERNIKE, Mens en muze
nabij (1973), bloeml met Inl
Literatuur: DAM BINNENDIJK, In GeWikt en gewogen
(1942), C J E DINAUX, In Gegist bestek, 1
(1958), K FENS, In Loodlijnen (1967), G H 'sGRAVESANDE,
InterView, In Al pratende met
(1980), G H 'S-GRAVESANDE, InterView, In Vergeten
en gebleven (1982) [G w HUYGENS]
Keuls, Yvonne
316
Eig. Yvonne Bamberg, Nederlandse prozaschriJfster
(Batavla 17.12.1931). Schreef
aanvankelijk vooral hoorspelen en bewerkte
een aantal romans tot TV -spelen, o.m. De
boeken der kleme Zielen van Couperus, De
koperen tUin van Vestdijk en Klaaghed om
Agnes van Gijsen. Oorspronkelijk toneel
schreef ze In opdracht van de NCRV, de eenakter
Stippen (1970), en voor de Haagse
Comedie het spel Over lijken (1970). Ook
het toneelstuk Onbegonnen werk is oorspronkeliJk;
het werd In 1967 bekroond met
de Van der ViespnJs.
Behalve toneel schreef Keuls romans, verhalen
en columns. Groot succes had haar
boek Jan Rap en z'n maat (1977), geschreven
op grond van persoonlijke ervaringen
opgedaan onder Jongeren In een opvangcentrum
In het verlengde daarvan liggen
haar boeken over drugproblemen en Jongeren,
De moeder van DaVid S (1980) en Het
verrotte leven van FloortJe Bloem (1981).
Voor de toneelbewerking van Jan Rap en
z'n maat kreeg ze In 1978 de PnJs der KritIek
Werken: De toestand biJ ons thUiS (1969), verh,
Groetjes van hUIS tot hUIS (1975), verh , Van hUIS
Uit (1976), Journ pr, Keuls potje (1979), verh ,
Kleine mUizen en regenwormen (1981), t, Negenennegentig
keer Y K (1983), verz bundel,
Anme Berber en het verdnet van een tedere cnmlneel
(1985)
Literatuur: C ENGELBRECHT, InterView, In Gezegd
en geschreven IS twee (1980) [GJ VAN BORK]
Kiestra, Douwe Hermans
Fries dichter en prozaschrijver (Poppingawier
4.12.1899-Rauwerd 3.6.1970) Van
boerenafkomst. Werd in zijn jeugd gegrepen
door de Jongfriese Idealen van Douwe
Kalma. Zijn poeZIe, waarvoor hiJ Inspiratie
vond in het boerenleven, kenmerkt zich
door een persoonlijk taalgebruik, een sterke
plastIek en een door zijn religieus getInt
Idealisme getemperd realisme Toen hiJ na
wo II moest boeten voor zIJn nationaalsocIalIstIsche
opvattIngen tIjdens de bezettIng,
heeft hij zijn kampervanngen en zijn
gevoelens van wroeging en zelfrespect aangriJpend
verwoord In een onder ps. gepubliceerde
verzenbundel. Ook In zijn proza
(verhalen, novellen, romans) toont hij zijn
talent, waarin de weerbarstIge boer en de
gevoelsmens Zich authentIek veremgen.
Werken: Efter Jt oargel (~ Achter het orgel, 1935),
p, In skreach mei apels (~ Een schraag met
appels, 1936), p ,samen met zIJn vrouw, De {rouIJu
fen de fetwelder (~ De vrouwen van de vetweider,
1939), r , Slnne op 'e stnesek (~ Zon op
de strozak, 1946), p onder ps D VAN WIEREN, ft
Jler yn 't roun (~ Het Jaar rond, 1955), p, De
spreuken fan Salomo (1968), Blêdswylsel fan It
Bolwurk (~ Bladeren van het Bolwerk bIJeengeharkt,
1968), p ,onder ps HARM HARSTA, De bêste
slmmer (~ De beste zomer, 1970), pr ,Jen wlke
Utbuorren (~ Eén week Ultburen), dil De Buorskip
(~ De Buurschap, 1970), dl II De Toartels
(~ De Tortels, 1971), r
Uitgave: TB HOEKEMA en D A TAMMINGA (ed),
Samle Fersen (1982)
Literatuur: A WADMAN, FrIeslands dichters (1949),
J PIEBENGA, Koarte skiedms fan de Fryske sknftekenmsse
(1957'), D A TAMMINGA, In Lyts Fnsw
(julll!aug 1970), TR RIEMERSMA, ft koarte
forhael yn 'e Fryske ltteratuer fan de twelntlchste
leu (1977), K DI,JKSTRA, Lyts hanboek fan de
Fryske ltteratuer (1977), T B HOEKEMA, In Lyts
Frlsta (nov 1979-maart 1980), T RIEMERSMA,
Proza van het platteland (1984) {F DAM)
Kindermann, Jan Christiaan
Ps Choma, Nederlands predikant en letterkundIge
(Amsterdam 15 12.1804-
Utrecht 19 12.1876). Nadat hij op jeugdige
leeftIjd zIJn belde ouders had verloren,
werd hIJ opgenomen in het lutherse weeshUIS;
ofschoon hIj zelf het liefst naar zee zou
zIJn gegaan, achtten zijn opvoeders het
beter dat hiJ theologie ging studeren, eerst
m zijn geboorteplaats (1822-1823), daarna
m Lelden (mgeschreven op 29.5.1824 en
30 11828), moktober 1827 werd hij proponent,
m 1828 hulpprediker in Breda en vervolgens
predikant te Wildervank (1829-
1834), Edam (1834-1847) en ten slotte
Doetinchem (1847-1869). Nadat hij het
predikambt had neergelegd, vestigde hij
zich m 1871 in Utrecht.
Als schrijver werkte hij mee aan het tijdschrift
Nederland, waarin humOristische
verhalen en novellen van zIJn hand verschenen,
en, vooral sedert 1857, aan De
TtJdsptegel, waarin hij talloze boekbesprekmgen
en artikelen over zeer diverse onderwerpen
leverde; vermeldenswaard zijn
met name de 'Aphorlstische gedachten' in
de Jaargang 1875. Het meest bekend is hij
echter geworden door Wat er van Dtepenbeek
werd (1849), een vervolg op Het leesgezelschap
te Dtepenbeek (1847) van P.
van Limburg Brouwer. Voorts verzorgde
hiJ m 1861 een metrische vertahng van Lessmgs
Nathan der Wetse.
Werken: Bloem- en doorns tukJes UIt den vreemde
(1851), Het beeld van Dirk Rafelsz Kamphuysen
In de lIJst van ZIJn tIJd, 2 din (1853), De val van
het laatste bolwerk der protestanten La Rochelle
In 1627, 2 din. (1853), Een flaauwe In dagen
van kracht Graaf WIllem IV van den Berg, 2 din
(1855), Rome contra Utrecht, ten tIjde van
Petrus Codde, 2 din (1873), Een geharnaste bIJbelleZing
(1874), LodewIJk van Nassau, de volmaakte
ridder (1874)
Uitgave: Wat er van D,epenbeek werd (1883'), met
een mi woord van E LAURILLARD
Literatuur: J P DE KEYSER, 'Levensschets van
J Chr K " m Levensber der afgestorvene medeleden
van de MIJ der Nederl Letterk 1877
(1877) {D WELSINK)
Kinker, Johannes
Noordnederlands dichter en filosoof
(Nieuwer-Amstel 1.1. 1764-Amsterdam
16.9 1845) Studeerde rechten en medicijnen
te Utrecht; promoveerde m de rechten
m 1787 Werkte tot 1817 in de advocatuur,
KINKER
tot 1830 (afscheidmg) hoogleraar Nederlandse
taalkunde, geschiedenis en welsprekendheid
te Luik. Richtte in Luik het verhchte
letterkundig gezelschap 'Tandem'
op. Was een voorstander van de eenheid
van Noord- en Zuid-Nederland, zonder
daarmee zIJn kosmopohtische Idealen prijs
te geven. Voor de Bataafse revolutie toonde
hiJ zich patriot, later was hij een bewonderaar
van de heilige alliantie van tsaar Alex
ander.
Kmker was medewerker aan een groot aantal
tiJdschriften, nl. Janus (1787), Janus
Verrezen (1795), De Arke Noachs (1799),
Sem, Cham en Japhet (1800) en De Herkaauwer
(1815-1817). Bovendien vulde hij
ca veertig nummers van De Post van den
Helicon (1788) met felle artikelen tegen rijmelariJ,
dichtgenootschappen en sentimentaliteit.
In 1785 verscheen een bundel anacreontische
mmnelyriek: MtJne mmderJange
zangster Naast drama's (o.a. Van Rots,
1789, en Ceha, 1792) schreef hij een zinnespel
(Het eeuwfeest btJ de aanvang der
negentiende eeuw, 1801), dat later door
hemzelf werd geparodieerd in De menschhetd
m het Lazarushws. De Enne van
Fontenelle mspireerde hem tot de parodie:
EncIU of de Vestaalsche maagd, kermtstreurspel
(1799). Van zijn filosofische gedichten
zIJn het bekendst Gedachten btJ
het graf van Kant (1805), Het Al/even of de
WereldZiel (1812) en Het Ware der
Schoonhetd (1814).
In Kant, proeve van eene opheldermg van
de knttek der zuwere rede (oorspr. verschenen
in MagaZijn voor de Krtttsche
W!)sbegeerte, 1799, afzonderlijk uitg. 1872;
m 1801 in het Frans vertaald) geeft Kmker
een verdediging en uiteenzetting van de
leer van Kant. Hij verwierp hierin de praktische
rede; de categorische imperatief vervmg
hiJ door het instinct of de wereldziel.
Ten slotte zou Kinker zich aansluiten bij de
IdentIteitsleer van Schellmg. Op het gebied
van de poetica zIJn vooral van belang Proeve
eener Hollandsche prosodw (1810) en
de voorredes tot zijn Gedtchten, 3 din.
(1819-1821), resp. over wijsgerige poeZIe,
de ode en het epos. In Beoordelmg van mr
Wtllem BllderdtJk's Nederlandsche
spraakleer bestrijdt hij Bilderdijks
Spraakkunst.
Kinkers poezIe is niet vrij van een zekere
retorische breedsprakigheid, maar is ook
met zuiver verstandelijk. De mystiek geeft
aan het stoffelijke een ZIel, de allegorie aan
317
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
KIST
het onstoffelijke een gedaante. Schoonheid
is niet schone schijn, maar symbool van een
geestelijke wereldorde. Als overtuigd vrijmetselaar
droeg hij gedichten bij voor het
Gezangboek der VrIJmetselaars. Hoewel
agnosticus toonde hij diepe eerbied voor de
opperbouwmeester van het heelal.
Van nature non-conformist en spotziek,
werd hij door velen beschouwd als een zonderhng.
Als de Nederlandse 18de-eeuwse
parodist bij uitstek spaarde hij noch beroemdheden
als Voltaire en Felth (vgl.
Brteven van Sophle aan mr R Felth,
1807), noch Zichzelf. In 1787 publiceerde
hij Orosman de Kleme of de dood van Zalre,
moorddadIg treurspel, een parodie op
Voltaire. Zonder veel succes probeerde hij
deze te overtreffen met het stuk Almansor
en Zehra (1804). Om zijn ideeen buiten het
Nederlandse taalgebied bekend te maken
schreef Kmker Essa! sur Ie dualtsme de la
raIson humame, 2 dIn (Ultg. 1850-1852).
Gedurende zIJn Hollandse jaren had hij
veel mvloed op het Amsterdamse toneelleven.
Van zijn vele vertalingen zijn de bekendste:
van Schiller, De maagd van Orléans en
Marw Stuart (1807), en van Shakespeare,
Emd goed, al goed. Ook vertaalde hij oratoria
van Haydn en schreef zelf cantates.
Uitgaven: J VAN VLOTEN, Verspreid en onUItgegeven
dicht en ondicht (1877), G J VIS (ed ), De
verltchte muze (1982)
Literatuur: J KOOPMANS, 'Kmkerstudlen', m Taal
en Letteren, xv en XVI (1905 en 1906), J V D BERG
VAN EYSINGA-ELIAS, 'De htteralr-hlstoflsche betekems
van mr J K ',m De Nieuwe Glds,xXVI, 1
(1911), PH SCHRODER, Parod,een m de Nederlandsche
letterkunde (1932), PH VAN DER GULDEN,
'J K " m Alg TIJdschr voor WIJS beg en
Psych, XXXIV (1945), G COLMJON, De Nederl letteren
m de 1ge eeuw (1953), JA RISPENS, De
geharnaste dromer J K als aesthetlcus en dichter
(1960), M RUITEN, m TIJdschr voor Levende
Talen, 8 (1962), G J VIS, J K en ZIJn literatre
theOrie (1967), dlss met blbl
[w J C BUITENDIJK EN RED]
Kist, Wilhelmus
318
Noordnederlands schrijver (Woerden
1.9.1758-Arnhem 3.1.1841). Was conrector
en rector aan Latijnse scholen te Breda en
Middelburg; bekleedde staatsambten
(1799-1807) en was van 1819-1828 dIrecteur
van de Nederlandsche Staats-Courant
RatIOnalist.
Schreef romans, waarvan de bekendste
zijn: Het leven, gevoelens en zonderlmge
relze van den landjonker Govert Hendrtk
Godefrol van Blankenhelm tot den Stronk
(1800) en De rmg van Gyges weder gevonden
(1805-1808). Zijn romans zijn min of
meer door een losse verhaaldraad aaneengeregen
vlakke karakter- en zedenschetsen.
Hij oefende wsch. invloed uit op Hildebrand
m diens Camera obscura.
Werken: De wonder-brtl, 2 din (1811); Zonderlmge
lotgevallen van Barend van Poederen, 2 din
(1813-1814), ConstantlJn van Falkemade, of De
ouderlijke womng (1814); Albertma van Wilgenhorst,
of De rampen der vooroordeelen (1815),
Leonore van Atrecht, of De beloonmg der standvastigheid
en ltefde (1815), Ferdmand van Waldonk,
of Het gemis van wereld- en menschenkenms,
eene bron van vee Ie teleurstellmgen en rampen
(1816), De Egyptische tooverstaf, of Karakterschetsen
en tafereelen des menscheltJken
levens, 3 din (1822), Herman van Glessen en ZIJne
lotgenoot en, of De gevolgen des oorlogs en der
staatsomwentelmgen, 2 din (1824), LodewlJk
van Londen, of De twee bronnen, 2 din (1831-
1832)
Literatuur: M SIEGENBEEK, 'Levensbeflgt', m Handel
MIJ Ned Lett (1841), J KOOPMANS, 'Van K
tot Daalberg', m Lett Studlen over de Negentiende
Eeuw (1931), E JONGEJAN, De humor- 'cultus'
der romantiek In Nederland (1933)
[w J C BUITENDIJK]
Klant, Jan J.
Eig. Johannes Jacobus, Nederlands prozaschrijver
(WarmenhUizen 1.3.1915). Na
studie economie te Amsterdam, vele jaren
als statisticus werkzaam m ZUid-Afrika
(Pretoria). Vanaf 1966 lector en vervolgens
(1975) gewoon hoogleraar staathUishoudkunde
aan de universiteit van Amsterdam.
Na een bijzonder korte literaire carrière -
hoofdzakelIjk de roman De geboorte van
Jan Klaassen (1946, Van der Hoogtprijs),
waann iromserend en allegoriserend de
tegenstellIng dichter-burger aan de orde
wordt gesteld - publiceerde Klant lange
tiJd nog UitslUitend over economische en
financiele aangelegenheden. In 1974 verraste
Klant met een kleine roman, Wandeltng
door Walem, een humonstisch relaas
uit het tussen bewustzijn van slapen en
waken.
Werken: De flets (1954), Hollands Diep (1956)
Literatuur: J BERNLEF en K SCHIPPERS, 'Gesprek
met J J K ',m De Gids, 128 (1965) [w GOBBERS]
Kleyn, Joannes Petrus
Noordnederlands dichter (Hoge Zwaluwe
4 7.1760-Arnhem 21.2.1805). Studeerde te
Utrecht, aanvankelijk theologie, later rechten,
promoveerde in 1782. Was bevriend
met Bellamy, Ockerse en Van Alphen. Na
de dood van zijn moeder leefde hij op zijn
landgoed.
Wat hiJ alleen ofm samenwerking met zijn
vrouw, Antometta Ockerse, publiceerde,
getuigt van het genoegen dat hij schepte in
deugd, liefde, vriendschap en godsvrucht.
Hij verdiepte zich ook in literaire theorieen;
bewonderde en vertaalde vooral
Duitse dichters en gebruikte antieke metra
m zijn bijna steeds rijmloze verzen, een
procédé dat Bellamy navolgde.
Werken: Oden en gedichten (1782), Krijgsliederen
(1786), Gedichten (1792), Ode ter nagedacht ems
van H van Alphen (1803), Nagelaten gedIChten,
oden en elegleen (1809)
Literatuur: P G WITSEN GEYSBEEK, BIOgrafisch,
anthologlsch en crltlsch woordenboek der Nederdwtsche
dichters, IV (1823), N G VAN KAMPEN,
Beknopte Geschiedems der Lett en Wetenschappen
m de Nederl ,11; J TE WINKEL, Ontwikkelingsgang
der Nederl letterk, VI (1925'), J
STOUTEN, In WA Ockerse 1760-1826 (1982)
[HA WAGE]
Klikspaan
Zie Kneppelhout, Johannes
Klinkhamer, Govert
Noordnederlands dichter (Amsterdam
318.1702-ald 11.81774). Zijdehandelaar.
Was de eerste vertaler van een stuk van
Voltaire in het Nederlands: Za!re (1734)
ZIJn moraliserende verzen op bijbelse onderwerpen
werden door tijdgenoten even
slecht bevonden als de genoemde vertaling.
Klmkhamer schreef ook een bijbels epos:
De krUisgezant (1725). Emge waardenng
kreeg zijn Dagw!Jzer der gesch!edemssen,
een soort kalender met voor elke dag een
historisch feit.
Literatuur: J TE WINKEL, Ontwlkkelmgsgang der
Nederlandsche Letterkunde, V (1924')
[HAWAGE]
Klioos Kraam
Bundel Nederlandse gedichten in Leeuwarden
in 1656 verschenen waarin o.a. werk
van Anslo, Asselijn, Sibylle van Gnethuyzen,
Gabberna, Oudaen, Anna en Mana
Roemers, Vollenhoven, Vondel en Westerbaen
IS opgenomen. [p M M KROONE]
Kloos, Willem Johannes Theodorus
Nederlands dichter (Amsterdam 6.5.1859-
's-Gravenhage 31.3.1928). Zoon van de
kleermaker Johannes Kloos, zijn moeder
overleed m september 1860, kort na de
geboorte van een tweede zoon; de vader
hertrouwde emd 1861. Kloos bezocht de
HBS 10 Amsterdam, waar hiJ o.a. les had van
de bekende literator W. Doorenbos. Gmg in
1879, twee Jaar na zijn eindexamen, klassieke
letteren studeren, maar brak deze studie
na kandidaatsexamen in 1884 af.
Als criticus had hl] zIJn debuut gemaakt 10
KLOOS
het weekblad De Nederlandsche Spectator
(1879) onder ps. Q.N.; als dichter in het
maandblad Nederland (1880) met het dramatische
fragment Rhodop!s, tevoren door
De G!ds geweigerd. Vanaf deze tijd tot
april 1881 was hij mtIem bevriend met Jacques
Perk; samen maakten zij zomer 1880
een reis naar Brussel en Laroche. Na Perks
dood werd Kloos via Vosmaer betrokken
bij de uitgave der nagelaten Ged!chten
(1882) De inleiding daarvan geldt als het
manifest der Beweging van '80. Als lid van
de literaire vereniging 'Flanor' te Amsterdam
breidde Kloos zijn contacten verder
uit; hij verbleef echter ook veel in Brussel,
waar het gezin Doorenbos - met dochter
Martha - zich had gevestigd.
O.a door de slechte ervanngen met bestaande
periodieken (breuk met Vosmaer
na het weigeren van een felle kritiek op
LoUIS Couperus), kregen de plannen voor
een eigen orgaan vaster vorm. Oktober
1885 verscheen De N!euwe G!ds onder
redactie van Fredenk van Eeden, Frank
van der Goes, Willem Kloos, Willem Paap
en Albert Verwey, een tweemaandelijks
orgaan met afleveringen van elk ongeveer
160 pagina's. Kloos werd redactiesecretaris
en verzorgde de kritische kroniek, die aanvankeliJk
geregeld verscheen. Bemvloed
door Keats en Shelley pleitte hij voor een
zintUiglijker beeldspraak en een persoonliJk
ritme; naar Frans voorbeeld voorstander
van I'art pour l'art, wees hij de huiselijke
en stichtelijke dichtwerken van zijn
retonsche oudere tijdgenoten af. Na de
mystificatie met het lyrische epos Julla
door GUido (1885) - in werkelijkheid door
Kloos, Verwey en Veth in elkaar geflanst -
konden Verwey en hij De onbevoegdheid
der Hollandsche lItera!re knt!ek aantonen
(brochure, mei 1886).
In 1890 noemde Kloos de poezie, n.a.v.
Gorters Verzen: 'de allermdividueelste expressie
van de allermdividueelste emotie'.
Ten aanzien van het proza, met name het
opkomend naturalisme, nam hij een minder
prmclpleel standpunt in. Aan de
vnendschap met Verwey kwam een einde,
toen deze zich in 1888 verloofde. Uit deze
criSIS ontstond de gepassioneerde sonnettenreeks
Het boek van kmd en God. Kort
na 1890 werd zijn melancholie pathologisch.
Hij leefde als een verlopen bohémien
en raakte aan de drank. Vrienden, zoals de
schilder Witsen, waren hem tot steun, Van
Eeden als psychiater behandelde hem. Het
besef dat anderen hem als dichter voorbij-
319
KLIJN
streefden en ook maatschappelijk slaagden,
uitte zich in rancune. Zijn 'scheldsonnetten'
(De N!euwe Gtds, IX) en zijn gedragingen
in 1893-1894, toen hij wederrechtehJk
de gehele De N!euwe G!ds aan zich
trok, zijn alleen zó te verklaren. In 1894
verscheen de bundel Verzen, niet chronologisch
geordend, een jaar later gevolgd
door Nieuwe verzen De in 1896 in twee
bundels verschenen kritieken, Veertien
Jaar hteratuur-gesch!edems, 1880-1893
betekenen een standaardwerk voor de kennIS
van de Beweging van '80 en De N!euwe
Gtds-tiJd.
Mede door de opkomst van nieuwe hteraire
stromingen, In eigen tijdschriften behchaamd,
heeft De N!euwe G!ds nooit meer
een leidende posItie heroverd, al hebben
vooraanstaande auteurs eraan meegewerkt
(Leopold, Van Looy, Van Deyssel, Streuvels,
Timmermans). De sonnetten en kritieken
van Kloos, maandelijks gepubliceerd
en van tijd tot tijd gebundeld, bereikten
zelden het oude peil en zakten dikwijls
af tot berijmd of onberijmd geredeneer.
Na zijn huwelijk met Jeanne Reyneke van
Stuwe (4 januari 1900) vestigde Kloos zich
in 's-Gravenhage, waar hij een omvangrijke
bibliotheek bijeenbracht en talrijke vrienden
en bewonderaars ontvmg. In zijn roem,
die feitelijk op werk van voor zijn 30ste jaar
berustte, koesterde hiJ zich tot zijn dood,
bij elk kroonjaar opmeuw gehuldigd, o.a.
op 3 maart 1935 met een eredoctoraat der
universiteit van Amsterdam. Na zijn dood
IS, op grond van documentaire publikaties,
zijn hteraire betekenis en vooral ook zijn
morele integriteit een punt van discussie
geworden; daarbij werd zijn homoseksuele
aanleg, bhjkens de verhoudmgen met zijn
Jeugdvrienden allang voor velen duidelijk,
nu openlijk erkend. Indien men echter De
Nieuwe G!ds in de jaren 1885-1893 een
'geestelijk brandpunt' acht, volgt daaruit
tevens de erkenmng van de onvervangbare
betekenis van Kloos, aangezien hij tien jaar
lang de centrale figuur van de literaire Jongeren
is geweest.
Werken: Verzen IJ (1902), Honderd verzen en Okeanos
(1909), Jacques Perk en ZIJn beteekems m de
hlstone der Nederlandsche literatuur (1909),
Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid
(1909), Verzen lIJ (1913), Letterkundige mZichten
en vergeZichten, 23 din (1916-1938), Llefdesbneven
(1927), Verzen, defm.tleve tekst
(1932)
Uitgaven: WK 1859-1938 (1965, 1975'), bloeml,
mgel en samengest door H. MICHAEL, A P VERBURG
en H G M PRICK (ed ), Okeanos-fragmenten
(1971), Ik ben een God In 't d.epst van m'Jn
320
gedachten (1980), bloeml, samengest door
H G M PRICK, De onbevoegdhe.d der Hollandsc
he lttera.re knt.ek (1980'), met een naw door
B LUGER
Literatuur: G STUIVELING, Versbouw en ntme m de
tiJd van '80 (1934), K H DE RAAF, WK De
mensch, de dichter, de kntlcus (1934), M KIJZER,
WK ZIJn bInnengedachten (1934), G STUIVE
LING, De Nieuwe Gids als geesteltJk brandpunt
(1935, 1981'), F ERENS, Vervlogen Jaren (1938,
1958'), G STUIVELING, De bnefw.sselmg Vosmaer-
Perk (1938), IDEM, De bnefwlssellng Vosmaer-
Kloos (1939), KHOUW BIAN TIE, WK en de
dIChtkunst (1941), J KLOOS-REYNEKE VAN STUWE,
Het menscheltJk beeld van WK (z J ), G H
'~-GRAVESANDE, De gesch.edems van De Nieuwe
Gids (1955), IDEM, Supplement (1961), H J MICHAEL,
'Wlllem Kloos temidden der Doorenbossen',
m Nieuwe Taalgids, 54 (1961), IDEM, 'MarthaDoorenbos',
mldem,55 (1962), P VANEETEN,
DlchterltJk labmnt (1963), met blbl, H J MI
CHAEL, 'Abel en Eva', m Spiegel der Letteren, 8
(1964), M NI.JLAND-VERWEY, 'Verwey en K', m
N.euwe Taalgids, 58 (1965) en 59 (1966), P VAN
EETEN, 'K en Beckermg', m Idem, 59 (1966),
IDEM, 'Verwey en K ',m Idem, 59 (1966), E D'OLIVEIRA,
'80 en '90 aan het woord (1966, 1977'),
H G M PRICK, 'Ik scheen hem geenszms 't ware',
m Meded Fred vEedengenootschap (1971), J
MEIJER, Jacques Perk en WK 1881 (1972),
Horus, 1 (1973), speciaal WK-nummer, J
MEIJER, The only begetter (1975), P KRALT,
'W K endeGriekselevensbeschouwmg',mN.euwe
Taalgids, 71 (1978), IDEM, 'De cychsche structuur
van Het boek van Kmd en God', m Idem 72
(1979), IDEM, 'K Charaxes aan Rhodopls een eerste
mterpretatte', In TiJdschr Nederl Taal- en
Letterk ,95 (1979), IDEM, 'Afscheid van het heelal',
In SA J VAN FAASSEN (ed), Was .k er OOIt
eerder? (1980), IDEM, 'Liefde en dood biJ een
pubhcatIe van W K Uit 1882', m Spektator, 10
(1980-1981), IDEM, 'W K en "De Amsterdammer"',
m Maatstaf, 30 (1982), IDEM, 'De dIChter,
zIJn gehefde en zIJn muze', In Idem, 30 (1982),
R J VAN DER PAARDT, 'TachtIg tegen VijftIg over
tachtIg Lucebert en de grazende vrede', In De
ReVisor, 9 (1982), P KRALT, 'Maria en Martha
WK, november 1883', m Spektator, 12 (1982-
1983), IDEM, 'De twee gestalten der hefde WK
november 1883-apnl 1884', m De ReVisor, 10
(1983), M J G DE JONG, 'Dichterschap of meesterschap',
In N.euw VI TlJdschr, 36 (1983),
H G M PRICK, 'W K als verzamelaar van boeken',
In Boeken verzamelen (1983)
[G STUIVELING)
Klijn. Barend
Noordnederlands dIchter (Amsterdam 21.
12.1774-ald. 121.1829). Broer van H.H.
KhJn, met wie hij een SUikerfabriek leidde.
Was vele Jaren voorzitter van Felix MeritIs.
Zijn poezie is vnl. gewijd aan godsdienst,
huisgezin en vaderland.
Werken: Eersteltngen der vnJ held (1814), KnJgsltederen
(1815), Gedichten, 3 din (1821), Het maatschappeltJk
leven (1823), De godsd.enst (1832)
Literatuur: N G VAN KAMPEN, Beknopte Gesch.edems
der Letteren en Wetenschappen In de
za, dat door eezna, bdeaetl ddeonodre een beeldende
za, dat door een beeldende
Nederl, 11, Levensberichten van de M'J der
Nederl Letterk (1829) [H A WAGE]
Klijn, Hendrik Herman
Noordnederlands dichter (Amsterdam
53 1773-24 2 1856). Suikerraffinadeur tot
1829, daarna ambteloos burger. Was lid
van veel letterkundige genootschappen.
Gaf m zIJn poezIe blijk van sterk patriottische
gevoelens en van een ratIOnalistisch
opgevat christendom (hiJ was vriJmetselaar).
De drrften (1812), een leerdicht m zes zangen,
onthult de gevaren der ongebreidelde
driften en de zegemngen van een door de
rede beheerst mnerliJk leven. KliJn schreef
een treurspel Monttgny (1820), dat werd
beschouwd als het meest natIOnale van de
19de eeuw ZIJn bundel De verllchtmg
(1810) werd bekroond door de MaatschapPiJ
van Taal- en DIchtkunde
KliJn had ook belangstelling voor de (schllder)
kunst, zoals blijkt Uit zIJn Schets van
den echten kunstenaar (1842) In 1865 verscheen
er van zijn hand een necrologie van
de schilder G. Bilders.
Werken: De menseh, een volmaakbaar wezen (1805),
Johan van Oldenbarneveld (1806). De menseh
(1808), De starrekunde (1809), De vaderlandsltefde
(1832), Agathoeles (1832)
Literatuur: 'Levensberlcbt', m Hand M'J Nederl
Letterk (1856), J TE WINKEL, Ontw,kkelmgsgang
der Nederl Letterk, VI, (1925') [H A WAGE]
Kneppelhout, Johannes
Ps. Klikspaan, Nederlands schrijver (Leiden
8 1 1814-0osterbeek 8 11 1885) Geboren
Uit aanzienlijke familie; studeerde
rechten te Lelden, maar deed geen examens.
Woonde vanaf 1847 op het landgoed
'De Hemelsche Berg' bij Oosterbeek.
Schreef in zijn 'zwarte tijd' ultra-romantische
schetsen en verhalen m het Frans,
gebundeld In 1848 m 2 delen Opuscules de
Jeunesse Carrière als Frans schrijver mislukte.
In 1976 werd echter L 'ère crrttque ou
l'art et Ie culte (1837) vertaald: Het krrttsche
tiJdperk, of Kunst en eredzenst. Van
december 1839 tot maart 1844 verschenen
onder ps. 'Klikspaan' de afleveringen van
Studenten-Typen (1841 voltooid, met platen
van O. Veralby, d.i. Alexander Ver
Huell) , Studentenleven en De studenten
en hun btJloop (belde 1844) Bij de herdruk
van 1860 (Geschriften, dl. 1-3) heeft de
auteur talrijke wijzigingen aangebracht.
Jan ten Brmk heeft bij de 7de druk van
Studenten-Typen (1895) en de 6de druk
van Studentenleven de oorspr. tekst gro-
KNEPPELHOUT
tendeels m ere hersteld. Kneppelhout
schreef verder reisbeschrijvingen, verhalen,
brieven, kritieken enz Deze bleven
echter alle beneden het peil van de Klikspaan
cyclus, Uitgezonderd een enkel verhaal,
waarm weer studenten de voornaamste
rol spelen, biJv. 'De Portlandvaas' in
deel IV, opgenomen m de bloemlezmg
Waanzmntg Truken (1980).
Klikspaans verhalen, waarvan een zeer
klem percentage door Kneppelhouts medewerkers
zIJn geschreven, passen in het
kader van de physiologleen, die destijds m
zwang waren Klikspaan IS gemspireerd op
H. Huart, Physwlogte de l'étudtant, maar
geeft een orlgmele Ultbeeldmg van het studentenleven
m de destijds dode stad Leiden.
De tendens van zijn werk is didactIsch-
moraliserend: hij wil het studentenleven
verbeteren, door er de zwartste Zijde
van te laten zien. De professoren zijn veelal
metswaardige lieden; de bevolking van Leiden
bestaat Uit leeglopers en vechtersbazen,
de ouders zijn onverstandige mensen,
dIe hun zoons niet begrijpen. Tegenover al
de 'afleggers', 'klaplopers', 'liefhebbers',
'diplomaten', 'hovelingen' of nog erger
staat de Ideale student, die wel fuift, maar
ook hard studeert. De stijl IS verrassend
levensecht, hier en daar echter wat studentikoos
opgeschroefd. Door soms rauw-realistische
Ultbeeldmgen onderscheidt het
werk ZICh van de Camera obscura e.a
humOristische boeken uit die tiJd. Het
'klikken' blijkt een onverbloemd en gedurfd
vertellen van dingen die men gewoonliJk
met vertelt. Potgieter prees In
deze 'kopieerlust des dagelijkschen levens'
het feit dat ze de maatschapPij op een
hoger plan wilde brengen.
Werken: L'éducatwn par l'am,t,é (1835), Fragments
de correspondance (1835), Nouveaux
fragments de correspondance (1836), Copeaux
(1837), Prose et vers (1838), Iets over eene beoordeehng
(1838), In den vreemde (1840). Verhalen
(1846), Schetsen en verhalen UIt Zw,tserlana
(1850), M'Jne zondagen m het Vereemgde KomnkrlJk
(1859), Een beroemde knaap (1875),
G,es Reevers Een verhaal, waarvan de grond
waarhe,d!S (1884)
Uitgaven: Geschriften, 11 dIn (1860-1865), Idem,
dl 12 (1875) = Allerie" J VAN NIEUWENHUIZEN,
Studententypen (1963), IDEM, Studenten-leven
(1964), M MATHIJSEN (ed ), Waanzmmg Truken
en andere verhalen (1980), met mI, IDEM en F
LIGTVOET (ed), Opvoedmg door vrtendschap
(1980), M STAPERT-EGGEN (ed ), Een beroemde
knaap (1981), IDEM, Studenten-typen (1982), F
ENGERING, Verhalen (1983)
Literatuur: S A NABER, 'Tafelkout', m De G,ds (Jan
1906), J DYSERINCK, Het studentenleven In de
hteratuur De medewerkers van Khkspaan
321
KNIBBE
(1908), A J LUYT, KlIkspaan's studentensehetsen
(1910), E JONGEJAN, De humor-'eultus' der
romantiek in Nederland (1933), WH STAVER.
MAN, 'BIJ het eeuwfeest van K's Studententypen',
m Nieuwe Taalg 35 (1941), J KAMERBEEK
Jr, 'Khkspaans bezwaren tegen de geest der
eeuw', m Levende Talen (1953), M MATHIJSEN,
'Romantisch chché of protocol', m De Revisor, 4
(1977), E MAAS, K en de Veluwse schildersbent
(1983) Iw J e BUITENDIJK]
Knibbe, Jan
Middelnederlands dichter Over hem is
wemlg meer bekend dan dat hiJ zich 'van
Brussel' noemde en, hetzIJ in dienst van
deze stad, hetzIJ m opdracht van het Brabants
bestuur, een tweetal kunstig opgebouwde
(abab bcbc) en met veel heraldische
allegorie opgesmukte hJkklachten
heeft geschreven Officlele poe zie IS een in
het Middelnederlands schaars vertegenwoordigd
genre.
Twee bekende werken van Jan Kmbbe,
waarm ook allegorische figuren een rol spelen
zIJn Klaeglted op het overlyden van
hertog Wencelyn van Braband (1383) en
Die clage van den grave van Vlaenderen
(1384)
Uitgaven: J F WILLEMS, 'Klaeghed op het overlyden
van hertog Wencelyn van Braband', m Oude
Vlaemsehe liederen ten deele met de melodlen
(1846), 'Die claghe vanden grave van Vlaenderen',
m Vaderlandseh Museum voor Nederdwtsche
letterkunde, oudheid en geschiedenis
(1855)
Literatuur: W VAN EEGHEM, In NatIOnaal BIOgrafisch
Woordenboek, 5 (1972) IR LIEVENS]
Knopper, Helen
Nederlands schrIjfster (Naarden 18.6.
1934). Studeerde enige tijd aan de Academie
voor Beeldende Kunsten te Amsterdam.
Schilderde en schreef haar eerste verhaal
'HUize Rub' voor De Gids (1965). Aangemoedigd
door Ed Hoornik schreef ze vervolgens
poezie, gebundeld in EmotIOneel
Esperanto (1966) en een roman Osmose
(1966) In haar werk behandelt ze de tegenstelling
tussen de generaties, de eenzaamheid
en de confrontatie met het verleden,
in het bijzonder met de oorlog. In de roman
Zonder schutkleur (1980) kijkt een wat
oudere vrouw terug op een turbulente
Jeugd in gesprekken met haar psychiater.
Werken: MIJn grote liefde (1970), p, Genderstrom
(1973), pr; LexICon van de yoga (1976); Een
onfatsoenlijk afscheid (1977), r , Het mes enn
(1978), verh, Tot aan de sprong (1982), p , De
wraakoefening (1982), r , In de Kamer van Flen
KriStal (1983), r
Literatuur: M DE GROOT, m Wending, 33, 5 (1978)
IGJ VAN BORK]
322
Knuvelder, Gerard (Petrus Maria)
Nederlands letterkundige (Arnhem 25 1
1902-Emdhoven 2961982). Studeerde
Nederlands te Tilburg, was leraar en vervolgens
rector van het St Jonscollege te
Emdhoven In 1961 verleende de umverslteit
van Utrecht hem een eredoctoraat Van
1927 tot 1942 was hiJ redacteur van Roeping,
tlJdschnft van de Jong-katholieken,
waarm hiJ zich vooral in essays Uitsprak
voor de groot-Nederlandse gedachte en de
emancipatie van de katholieken ZIJn katholiek-
hlerarchlsche opvattingen en zIJn
aanvankelijke argwaan tegen democratie
en SOCialisme beschreef hiJ m Vernzeuwlng
van staatsbestel (1934), 'essay over de
revolutie van rechts en de katholieke
staatsleer'. Het bracht Knuvelder dicht biJ
de opvattmgen van Kuyle en KUitenbrouwer,
maar toen die laatsten m De Nieuwe
Gemeenschap een fascistische nchtmg msloegen,
haakte Knuvelder af en koos voor
De Gemeenschap
Na wo II werd Knuvelder hoofdredacteur
van het weekblad De nzeuwe eeuw (1944-
1954) Voorts was hiJ actief als recensent,
om m De Tijd. In Spiegelbeeld en Kltty
en de mandartJntJes bundelde hij m 1964
krItieken en essays Zijn belangnjkste prestatie
bhJft echter het Handboek tot de
geschledenzs der Nederlandse letterkunde
(1948-1952), waarvan m 1970-1976 een
geheel herziene en aangevulde vIjfde druk
verscheen. In dit handboek beschnjft Knuvelder
de gehele Nederlandse literatuurgeschiedems
van Noord en ZUId tot aan 1916
tegen de achtergrond van zijn ethische en
esthetische begmselen. In 1954 liet hij dit
handboek volgen door het Handboek tot de
moderne Nederlandse letterkunde. Ondanks
de kntiek op dit eenmanswerk zijn
grote aantallen studenten Nederlands opgegroeid
met Knuvelders handboek in hun
literaIre bagage.
Werken: Bezwden den Moerdijk (1929), Zwervers
(1929), De mythe Nederland (1932), Bouwers
aan eigen cultuur (1934), Pleter van der Meer de
Walcheren (1940), Aasgieren der fllologle l
(1963), Stljn Streuvels (1964), Onachterhaalbre
tijd (1974), hermnermgen, De romantwk en haar
aspecten (1974, In feite mi Handboek dl IV)
Literatuur: Liber Amicorum Dr G Knuvelder
(1973), HP G SeHoLTEN, In Aspecten van het
tljdschnft De Gemeenschap (1978). A KEERSMAEKERS,
'Herdenking G K " In GezelIekronIek,
16 (1982), AL SOTEMANN, 'G K', In Nieuwe
Taalg, 75 (1982), 'Hommage aan G K', spec
nummer van Brabantw, 31 (1982) [G J VAN BORK]
-----------------------------------------------------K-O-ENEN
Koeck,Paul
Vlaams proza- en toneelschrijver (Boom
2081940). Was leraar van 1963 tot 1971,
gmg toen over naar de Journalistiek; daarna
full-tlme schrijver Schreef een mdrukwekkend
aantal werken, die meestal zijn gebaseerd
op research en documenten, waarbij
ZIJ heel vaak een maatschappijkritisch en
geengageerd aspect vertonen Bekende
voorbeelden daarvan zijn Het plantenoffenstef
(1969) over de bejaardenzorg, De
bmnenlandse vijand (1972) over de gevaarliJke
macht van de staat, Insh Mist
(1974) over het Ierse vraagstuk, Opgemaakt
m zoveel exemplaren als er partijen
Zijn (1976) over de gehandicapten en
Berthold 1200 (1979) over radIOactieve besmettmg
van het drmkwater. Het documentaire
karakter doet echter geen afbreuk
aan de literaire waarde van deze werken
Zonder vergezochte experimenten en
dank ZIJ een ongecompliceerde schriftuur
zijn het telkens boeiende verhalen.
Behalve een aantal toneelstukken, waarm
dezelfde preoccupaties als m de romans
naar voren komen, heeft Koeck ook scenariO'S
geschreven voor Tv-films zoals In
natura (1971), Hoe Bernard het trompetspelen
verleerde (1979) en Een spoor van
Ca ria (1980), en voor de speelfilm HeUegat
(1980) van Patrick Le Bon. Als Journalist
werkte hiJ ook mee aan Elfkroegentocht
(1972) en De CVP-staat (1979).
ZIJn levendig en realistisch getekende personages,
hoewel illustraties van een maatschappeliJk
of algemeen menselijk verschiJnsel,
verworden nOOit tot starre allegorische
figuren.
Werken: Chlnchdla's kweken (1967), De emigrant
(1970), Aan de hand van foto's (1971), r, Het
gebrek (1971), r , De huurlingen (1973), t , Koning
van Frankrijk (1975), t ,In Vrije val (1977),
De celbezoeker (1978), r, Strelingen van de
afscheidsengel (1980), verh, De bewustmaker
(1982), t ,De andere kant (1983), pr ,De stoelendans
(1983)
Literatuur: P HARDY, m BIJ benadering, dl 1
(1973), H BOUSSET, m Schreien, schrIJven,
schreeuwen (1973), IDEM, m Woord en schroom
(1977), M JANSSENS, m Dletsche Warande & Belfort,
6 (1977), De Vlaamse Gids, 64 (1980), P K -
nummer, D VAN BERLAER-HELLEMANS, 'P K " m
Kritisch lexICon van de Nederlandstalige lit na
1945 (1981) [p VAN AKEN]
Koenen, Hendrik Jacob
Nederlands schrijver (Amsterdam 11.1.
1809-Haarlem 13.9.1874). RechtenpromotIe
m 1831 te Leiden Wijdde zich aan
geschledschrljvmg en literatuur; verwierf
prijzen van het Provmciaal Utrechts Genootschap
(1842) en van de Maatschappij
der Nederl. Letterkunde te Leiden (1845).
Koenens betekenis als dichter is gering; het
belangrijkst IS zijn functie m de ontwikkeling
van het Réveil. Met Da Costa, De Clerq
en Van Hall redigeerde hiJ Nederlandsche
stemmen, over godsdienst, staat-, geschied-
en letterkunde (1834-1838).
Werken: Adrlaan Pauw Eene bijdrage tot de kerken
handelsgeschiedenis der 16e eeuw (1842),
GeschiedeniS der Joden In Nederland (1843),
GeschiedeniS van de vestiging en den Invloed der
Fransche vluchtelingen In Nederland (1846), De
Christen-Zendeling, dichtstuk met een aanhangsel
van chrlst liederen (1854), Over de
geschiedeniS der nijverheid In Nederland (1856),
De Nederlandsche boerenstand historisch beschreven
(1858), Over de verdiensten van Bilderdijk
ten aanZien van de beoefening onzer taal
(1860)
Uitgave: Christelijke liederen (1879), met mi van
J P HASEBROEK
Literatuur: J P HASEBROEK, 'Levensschets van
H J K', m Hand en Meded van de MIJ der
Nederl Letterk te Lelden over het Jaar 1874-
1875 (1875), A PIERSON, Oudere TtJdgenooten
(1888) [H A WAGE]
Koenen, Marie
Elg Maria Hubertina Jacoba Isabella, Nederlandse
(toneel) schrijfster en dichteres
Cs-Hertogenbosch 19.1.1879-Maastricht
11.7 1959). Was eerst werkzaam bij het
onderWIJS, maar wijdde zich later geheel
aan de literatuur Zij was een der actiefste
leden van de 'Van onzen tlJd'-groep. Haar
omvangrIjke werk draagt een duidelijk katholieke
signatuur, terwijl zij zich vaak liet
mspireren door het Limburgse landschap.
Zij was enige tijd gehuwd met de letterkundige
Fehx Rutten In 1949 ontving zij een
eredoctoraat van de universiteit van NIJmegen.
Naast fljnzmnige novellen en (historische)
romans, waarvan De moeder (1917) wel de
bekendste IS, zIJn vooral van belang haar
verdichtingen van sagen en legenden, bijv.
Sproken en legenden (1916) en Bretonsche
legenden (1927). Mmder belangrijk zijn
haar religieuze verzen (De levensweg, 1959)
en toneelstukken.
Werken: De witte burcht (1912), verh, De wilde
Jager (1918), r ,De andere (1919), r , Het kOninkJe,
3 dIn (1921-1924), r
Uitgave: De werken, 14 din (1948-1952)
Literatuur: M VIOLA, m PIOniers (1925), J PERSYN,
Alb Steenhoff-Smulders en M K (1931), Roeping,
26 (1949), M K -nummer,J NOTERMANS, m
Band, 18 (1959); IDEM, m Jaarb MIJ Nederl Letterk
(1960-1961) [w GOBBERS)
323
KOERBAGH
Koerbagh, Adriaan
Noordnederlands jurist en ~edicus
(± 1632-Amsterdam 1669). In 16t4 verscheen
zijn 't Nzeuw-woordenboek der Regten
waarmee hij zich in de taalzuiveringsstrIjd
wierp en zich fel keerde tegen het
gebruik van bastaardwoorden en de macht
die de advocaten door het gebruik daarvan
verkregen. Waarschijnlijk maakte hij in
datzelfde Jaar kennis met de kring rond
Spmoza, bezocht de openbare discussiebiJeenkomsten
m het huis van de vrijdenker J.
Knol en moet toen begonnen zijn aan Een
Bloemhof van allerley lzeflzJkheyd sonder
verdrzet (1668). Het IS een woordenboek in
de traditie van Lod. Meyers Woordenschat,
maar met een extra accent voor de
verklaring van wijsgerige, maar vooral
theologische termen. Door dit laatste
kwam hij in aanvaring met de kerkeraad
van de remonstrantse gemeente die de
magistratuur wist over te halen het woordenboek
te verbieden. Koerbagh vluchtte
naar Zeist om daar verder te werken aan
zijn volgende boek Een lzgt SchzJnende In
Duystere Plaatsen, om te verlzgten de
voornaamste saaken der Godsgeleerdtheyd
en Godsdzenst. Het boek werd, nog
bij de drukker, m beslag genomen en hij
werd gearresteerd. Hij werd tot 30 jaar
gevangemsstraf veroordeeld maar na één
Jaar in het rasphUIS overleed hij.
Koerbagh streed tegen de elite, tegen alle
geloven die dogmatisch waren en niet
teruggmgen op de rede. Zelf was hij van riJke
afkomst, door zijn studies bij de elite
behorend, maar om zijn vriJdenkersdenkbeelden
uit te dragen verzaakte hij een verzekerde
toekomst, bovendien deed hiJ dit
met in het LatiJn, toen gebruikelijker en
veiliger, maar m de 'Nederduytse' taal.
Uitgave: H VANDENBOSSCHE (ed ), J en A Koerbagh,
Een hgt Schijnende m Duystere Plaatsen
om te verhgten de voornaamste saaken der Godsgeleerdtheyd
en Godsdienst, eerste kritIsche Uitgave
(1974)
Literatuur: KOMEINSMA, Spmoza en zIJn krmg,
histOrisch-kritische studleen over Hollandsche
vrijgeesten (1896), eL THIJSSEN-SCHOUTE, Nederlands
Cartesianisme (1954), H VANDENBOSSCHE,
SpmoZisme en kritiek bij A K , (z J ), IDEM,
m Woordenboek van Belgische en Nederlandse
Vrijdenkers (1979) lp M M KROONE]
Koetsveld, Cornelis Eliza van
324
Nederlands schrijver (Rotterdam 24.5.
1807-'s-Gravenhage 4.11.1893). Studeerde
letteren en theologie te Leiden; 1830 predikant
te Westmaas (Hoeksche Waard); later
o.m. m 's-Gravenhage; m 1878 ook hofprediker.
Schreef sedert 1838 veel stichtelijke en
theologische werken, kmderverhalen en
preken. Zijn hoofdwerk Schetsen uzt de
pastorzJ te Mastland Ernst en luzm uzt het
leven van den Nederlandschen dorpsleeraar,
dat in 1843 anoniem verscheen
(191615), dankt zijn populariteit ten dele
aan de grote belangstelling van protestants
Nederland voor 'herderlijk werk', ten dele
zeker ook aan de literaIre kwaliteiten van
dit humOristisch-realistische boek als reportage
van het leven op een zeer afgelegen
dorp m de eerste helft van de 19de eeuw. In
zIJn latere, dicht bij Dickens staande novellen
tekent Van Koetsveld op vaak realistische
wijze vooral de sociale nood in de achterbuurten
van de grote stad. Hij beschouwt
de standen echter als door God
verordmeerd en verwacht verzachting van
het leed der armoede vooral van prediking
en bekermg.
Werken: De oudejaarsavond (1840), Godsdienstige
en zedehjke novellen, 3 din (1847-1853), De
begrafeniS Twee laatste schetsen Uit de pastorij
te Mastland (1849), Snippers van de schrijftafel
(1852), Verspreide kinderverhalen (1855), Nieuwe
kinderverhalen (1857), FantaSie en waarheid
(1863), Ideaal en werkehjkheld (1868), Op de
wandelmg en bij den haard (1870), Uit de kmderwereld
(1884); Nalezmg van een tachtigjarige
(1887), Losse bladen Uit mIJn pastoraalboek
(1894)
Uitgaven: T KEIGHTLEY, The Manse of Mastland
(1860), Engelse vert, H R SCHOLLENBRUCH,
Sklzzen aus dem Pastorat zu Mastland (1865),
DUitse vert, Volledige werken, 10 din (1897-
1898), Schetsen Uit de pastorie te Mastland
(1978), met een mi woord en van noten voorz
doorM STAPERT-EGGEN
Literatuur: e BusKEN HUET, Lltt Fantaslen en
Kritieken, dl [[ (1868), E J POTGIETER, Kritische
Studlen, dl [[ (1876), J TEN BRINK, Gesch van de
Noord-Ned letterkunde, dl 1(1888), J J PRINS,
'Levensbericht', m Hand MIJ Nederl Lett
(1893-1894), J M ACKET, Verzamelde opstellen
(1920), A. SAALBORN, Het ontwaken van het
socwal besef m de hteratuur (1931), E JONGEJAN,
De Humor-'cultus' der romantiek In Nederland
(1933), e G N DE VOOYS, 'De SOCiale roman
en de SOCiale novelle m het midden van de 1ge
eeuw', m Verzamelde Opstellen Nieuwe bundel
(1947), A J ONSTENK, Ik behoor bij mezelf
CE v K 1807-1893 (1973), dISS, J W VAN
HULST, 'De soclaal-(ped)agoglsche theorie en
praktIjk van e E v K " m Pedagogisch Forum, 7
(1973), F H KUIPER, 'Noodlg onderricht voor miJne
leerlmgen 1839', m Op zoek naar beter bijbels
onderWIJS (1977), A J ONSTENK, 'e v K. (1807
-1893) Réveilman honOriS causa' m Aspecten
van het Réveil (1980), J MEIJER, Dlscrlmmatle
m dommeesland CE v K 1807-1893 (1981)
[w J C BUITENDIJK]
Kollewijn, Roeland Anthonie
Ps C.P. Brandt van Doorne, Nederlands
taalkundige, roman- en toneelschrijver
(Amersfoort 30.3. 1857-Helmond 7.2.
1942). Nam, na met toestemming van zijn
vader, de kostschoolhouder A.M. Kollewijn
Nzn. (1827-1920), de HBS voortiJdig te hebben
verlaten, privaatlessen en slaagde voor
de onderwijsakte Duits in 1875 en MO
Nederlands in 1878. Daarna zette hij zijn
studie Duits voort in Leipzig en promoveerde
In 1880 op een proefschnft, getiteld
Ueber den Emfluss des hollandlschen
Dramas auf Andreas Gryphlus. Hij werd
leraar aan de HBS te Deventer en drie jaar
later te Amsterdam, waar hij in 1892 directeur
werd van de 3-Jarige HBS, welke functie
hij tot zijn ontslag om gezondheidsredenen
In 1916 heeft uitgeoefend.
In 1883 bezorgde KollewiJn een uitgave van
de werken van Samuel Coster en van de
Nederlandse gedichten van Joan van
BroekhUizen, In 1891 publiceerde hij een
tweedelig standaardwerk over Bilderdijk;
In hetzelfde Jaar verscheen, eerst in Vragen
van den dag, maar weldra ook afzonderlijk
zIJn artikel 'Onze lastige spelling', dat de
stoot gaf tot de oprichting der Vereniging
tot Vereenvoudiging van onze Schrijftaal
(1892). Zijn literaire carrière, waarvoor hij
zIJn schuilnaam had gereserveerd, begon In
1895 met de roman Hwseltk leed
ZIJn beste boek IS ongetwijfeld Verweghe
en ZIJn Vrouw (1901), waarIn hij de psychische
gevolgen van echtelijke ontrouw van
een Jonge vrouw aan haar oudere man
schetst Van zIJn toneelstukken was De
Spreektaalverdeltngsbond (1900) het
meest succesvol Zowel in zijn wetenschappeliJk
als In zijn literair werk hanteerde
KollewiJn de door hem zelf ontworpen spelling
Werken: TW'Jfel (1896), Mathûde, 2 din (1898),
Opstellen over spellmg en verbwgmg (1899),
Kntlek (1902), Werkstakmg (1902), Vae sol<
(1905), U,t de gIS (1906), Trag,-komedle (1908),
Het onvermlJdehke (1912), Vereenvoudigersarsenaal
(1913), Hanna (1916), De moord op dokter
De Bruyn (1931), Hermnenngen (1932), met
blbl
Literatuur: W G VAN NOUHUYS, m Nederlandsche
bellettne 1901-1903 (1904),J WILLE, Taalbederf
door de school van K (1935), J J SALVERDA DE
GRAVE, 'R A K " m Hand en levensber van de
M'J der Nederl Letterk 1941-1942 (1942), J
OBRIE, 'Over de KollewlJnspellmg', m De Nederlandse
rechtstaal en andere opstellen (1966),
H J VERKUYL en J A LE LOUX.SCHURINGA, 'Verleden
tiJd?', m Nieuwe Taalg , 76 (1983)
[D WELSINK]
KOMRIJ
Kolm, Jan Sievertsen
Noordnederlands dichter, toneelschrijver
en kunstschilder (Amsterdam 1589-ald.
begraven 6.6.1637). Lid van de Brabantse
rederijkerskamer Uyt levender jonst. Gedichten
van hem komen voor in Den
Bloem-hof van de Nederlantsche leught
(1608) en Den bloeyenden melwaghen
(1610). Zijn autobiografie is in handschrift
overgeleverd in het Ghedenck boeck, wa er
In staet geteeckent, geriJmt, en geschreeven
en geco leurt alles wat hier In opt
papier vertoont wert. Dit manuscript bevat
verder een Spel van smnen vant leven
meest al de werrelts (1618), een Comedle
tragodle Mahomet (1628) en gelegenheidspoezie
Werken: Battaefsche unenden-spleghel (1615), Nederlants
treurspel (1616), Malle Jan Tots boertige
vryery (1635)
Literatuur: H MEEUS, RepertorIUm van het ernstige
drama m de Nederlanden (1983), Auctie-catalogus
268 Van Gendt (1985) [p J VERKRUIJSSE]
Komrij, Gerrit (Jan)
Nederlands dichter en publicist (Winterswijk
30.3.1944). Na een afgebroken studie
algemene literatuurwetenschap koos hij
voor een leven als vertaler, dichter en criticus.
Als vertaler toont hij een voorkeur
voor burleske genres: Emmanuel Rhoidis,
Pausm Johanna; Poggio Bracciolini, Groot
grollenboek; Alfred Jarry, Superman;
Topffer, De zonderltnge avonturen van
Primus Prlkkebeen.
Dezelfde lijn zit in zijn poezie, maar dan in
een Uiterst geraffineerde decadent-romantische
settIng. Zijn debuutbundel Maagdenburgse
halve bollen (1968) relativeert
ernstige thema's als ziekte en dood door er
archalsch of Juist triviaal mee om te springen
In Fabeldieren (1975) neemt de ironie
surrealistische vormen aan en in CapriccIO
(1978) komt een melancholische ondertoon
naar boven die een heel andere kijk geeft op
de vaak grove en spectaculaire hoon die het
eerst in beeld komt Hier blijkt onder het
masker van de spot (Komrij's poëtica is
evenals die van de door hem bewonderde
Portugese dichter Fernando Pessoa voor
alles een maskerade, een spel) een persoonliJk
uitgangspunt: het lijden aan het leven.
In zIJn kritisch werk, dat te karakteriseren
IS als een contInue aanval op een verloederde,
stijlloze, autocratische samenleving,
valt vooral de virtuoze, beeldende stijl op,
waarmee hij gevestigde reputaties aanvalt.
Hoe scherp en onredelijk hij ook af en toe
Uithaalt, steeds weer blijkt gevoel voor stijl,
325
KONINCK
goede smaak en traditie en de verbetenheid
in de strijd tegen cultuurloosheid. Juist om
de felheid en humor waarmee deze strijd
gevoerd wordt, IS Komrij beroemd en berucht
geworden.
Werken: Alle vlees IS als gras of Het knekelhuIs op
de dodenakker (1969), Ik heb Goddank twee goede
longen (1971), Tuttl-fruttl (1972), Daar IS het
gat van de deur (1974), Horen, zien en ZWIjgen
Vreugdetranen over de treurbUis (1977), Dood
aan de grutters (1978), Heremijntijd, exercities
en ketelmuZiek (1978), Papieren tijgers (1978),
Het schip De Wanhoop (1979), De Nederlandse
poezIe van de negentiende en tWintigste eeuw In
dUizend en emge gedIchten (1979), bloeml ,Averechts
(1980), essays, Verwoest ArcadIe (1980),
autob pr, De os op de klokketoren (1981), p,
Gesloten CirCUit (1982), p, De phoemx spreekt
(1982), p , Het chemisch huweltjk (1982), t ,Het
boze oog (1983), essay, Dit helse moeras (1983),
essays, De paleizen van het geheugen (1983),
essays, Alles onecht (1984), bloem I
Literatuur: R SCHOUTEN, 'G K ',m Kntlsch leXIcon
van de Nederlandstaltge ht na 1945 (1980),
Bzzlletln, 8 (1980), J DIEPSTRATEN en SJ KuYPER,
m DIChters (1980), J DIEPSTRATEN (ed),
Over Gemt Komnj (1982), R SCHOUTEN E A,
mtervlews, m Het chemIsch huwehjk (1983)
[R BLOEM]
Koninck, Lodewijk de
326
Vlaams dichter (Hoogstraten 3010.1838-
Retle 22.3.1924) OnderWIJzer, later mspecteur
biJ het onderwiJS. Levensloop en dichterschap
van De Koninck staan beide in het
teken van een strak en consequent katholiek
geloof Naast het epos Het menschdom
verlost (1883), schreef hiJ een groot aantal
gelegenheidsgedichten. In opvatting zowel
als m expressIemiddelen vertoont zIJn werk
alle conventionele trekken, die de dichterliJke
produktie m de Nederlanden tussen
de romantiek en de jaren tachtig zo weimg
boeiend maken. Interessant IS zIJn geengageerde,
weliswaar afWijzende houdmg tegenover
zijn tiJd, met name m zijn gedicht
'De xlxde eeuw' (opgenomen m de bundel
Galen] van vaderlandsche tafereelen, opgehangen
rond de wieg van P P Rubens,
1878), dat Albrecht Rodenbach bewonderde,
maar m het Uitvoerig gedicht 'Geschiedenisse'
weerlegde. De Koninck was ook
een geliefd redenaar.
Van De Konincks hoofdwerk verschenen
eerst de 'Aanroepmg' en 17 fragmenten
onder de titel Het menschdom verlost
Tafereelen, in 1874. Het boek maakte grote
opgang. Nog datzelfde jaar kwam een verbeterde
tweede druk uit, die 22 fragmenten,
behalve de 'Aanroepmg', en een Uitvoerige,
prmclpieel katholieke inleiding
bevatte Nadat een derde druk, vermeerderd
met een 'Kerstzang', m 1876 was verschenen,
verliepen zeven Jaren voordat het
voltOOide epos, nu m twee delen, van de
pers kwam onder de titel Het menschdom
verlost Heldendicht In twaalf zangen. In
rUim 20 000 alexandrijnen wordt de verlossmg
van de mens door Christus bezongen
De eigenlijke handelmg begmt met het
laatste halfjaar van het leven van Christus
op aarde en emdlgt met de hemelvaart,
maar door middel van een kunstige schlkkmg,
die echter wemlg overtUigend werkt,
ontwikkelt de dichter het hele heIisverhaal
van de opstand en de val van de engelen tot
ChrIstus' overwmmng op de dood en de hel
Het werk, waar De Konmck Vijftien jaar
aan besteed heeft, vertoont grote verschillen
m kwaliteit. Het onderwerp en de vIsie
zIJn grootser dan alles wat zIJn tijdgenoten
m Vlaanderen hebben aangedurfd, maar
De Konmck blijkt er poetlsch met tegen
opgewassen te zIJn. Tussen veel bombast en
langdradigheid vallen enkele goede beschrIJvende
en lYrische gedeelten te waarderen
De zelfverzekerde en agressieve inleldmg
tot de fragmentansche Uitgaven
van 1874 en 1876 heeft m de defimtleve
verSie plaats gemaakt voor een rustiger,
eerder bescheiden voorrede
Werken: Heibloemen (1869), Ode aan Vondel
(1879), VerspreIde gedichten (1880), Ode aan
Klhaan (1882), Karelshed (1884), Hulde aan
( ) Edgard Tlnel (1885), Kerk en Paus (1887),
FrancIscus (1887), Dlest en de H Joannes
Berchmans (1888), De wonderkerk van Hakendover
(1896), Het Helhg Bloed van Hoogstraten
(1902), Lofdicht over het Hedlg Sacrament
(1902)
Literatuur: H SCHAEPMAN, 'Het menschdom verlost',
m Onze Wachter (1874), J NOLETDE BRAUWERE
VAN STEELAND, m PoeUj en proza (1875),
IDEM, Het menschdom verlost van L de K, kntlsch
aan-, door- en omgehaald (1884), M RooSES,
'Een heldendicht', m Derde schetsenboek
(1885), R STERKENS, L de K als dIChter en
mensch (1938), Gedenkboek L de K (1939), met
blbl ,J CALBRECHT, 'L de K herdacht (biJ de
130e verjaardag van zIJn geboorte)', m Jaarb
Kon Hoogstratens OudheIdkundIge Knng, 37
(1969) [R F LISSENS]
Koning, Hans
Zie Konmgsberger, Hans
Koningh, Abraham de
Ook Abraham de Coninck, ZUIdnederlands
toneeldichter (Antwerpen 17.3.1588-Amsterdam
begraven 22.1.1619). Zinspreuk:
'Blijft volstandlch'. De Konmgh was boekhandelaar
te Amsterdam en actief lid van
Het Wit Lavendel, waarvoor hij in 1616 een
loterIjspel schreef en m 1617 het Spel der
mtrede van 't Wlt Lavendel te Vlaerdmgen.
HIJ zette daarmee de rederIJkerstradItie
voort, evenals met zijn aandeel in de uitgave
van J B Houwaerts Den generalen
loop der werelt (1612)
De Konmghs toneelwerk vertoont toenemende
mvloed van meuwe opvattmgen.
Dit blijkt o.a. Uit het geleidelijk op de achtergrond
treden van allegorIsche figuren en
smnekens m zIJn drama's, Uit de verdeling
m handelmgen die met relen of koren
besloten worden, en Uit het gebrUik van
alexandrIjnen Een aantal met gepubliceerde
toneelstukken werd door J. te Wmkei
gevonden m het zgn 'HandschrIft van
Anna V Isscher', nl. Tragedl-comedl over de
doodt van Henncus de Vlerde, geschledt
14 May 1610, Maegden-spel over de gellJkemsse
Chnstl van 't KomngnJke der
Hemelen blJ de vlJf WlJse ende vlJf dwase
maegden en Hagars vluchtte ende wederkomste
(1616)
Werken: Iephthahs ende ZIJn emzghe dochters
treurspel (1615), 't Spel van smne, vertoont op de
tweede lotery van d'arme mannen ende vrouwen
Gasthuys (1616), Szmsons treurspel (1618),
Achabs Treur-spel (1618)
Uitgave: G R W DIBBETS, Tragedz-comedze over de
doodt van Henrzcus de Vzerde (1967)
Literatuur: E ROMBAUTS, 'In de omgevmg van de
Spaansche Brabander', m Album Baur, dl 2
(1948), J STROOP, 'Wzjze en dwaze maagden bij
Coornhert en De Konmgh' m Jaarboek De Fonteme,
18 (1968), G R W DIBBETS, 'A de K van
Antwerpen', m SpIegel der Lett ,11 (1968-1969),
IDEM, 'Choor en rel bij A de K " m Idem, 11
(1968-1969), S F WITSTEIN, 'De Comnghs drama
over Hendnk de Vierde', m Nzeuwe Taalg, 62
(1969), J G C ABRIELS, Zutdnederlandse boekdrukkers
en boekverkopers (1974), H MEEUS,
Repertorzum van het ernsttge drama m de
Nederlanden 1600-1650 (1983) [PJ VERKRUIJSSE]
Koningsberger, Hans
AmerIkaans/Nederlands prozaschrIjver
(Amsterdam 12.7 1921). Hij studeerde tijdens
wo II enige tijd WIS- en natuurkunde te
Amsterdam, vluchtte via Zwitserland naar
Engeland en was daar officier biJ het BrItse
leger. Na de oorlog wer kzaam als journalist
bij de Groene Amsterdammer en vervolgens
voor Sticusa bij de Indonesische radIO.
Vestigde zich m New York, waar hij naast
zIJn JournalistIeke werk begon te publiceren
m het Engels.
ZIJn eerste novelle, An Amencan romance
(Een Amenkaanse hefde, 1954), geschreven
m een droge notitIe-stIjl, werd vertaald
door Hans Edmga. Naast romans en novellen
schreef Konmgsberger een kmderboek,
KOOIMAN
The golden keys (1956), en enkele toneelstukken
ZIJn aan A. van Collem opgedragen
roman The almast world (1972), vertaald
onder de titel Het aards tekort
(1974), veroorzaakte in de V.St. enige
opschuddmg vanwege de kritische houdmg
tegenover de AmerIkaanse politiek en levensstiJl.
ZIJn latere werk publiceerde Konmgsberger
onder ps Hans Koning. Death
of a schoolboy (1974), vertaald onder de
tItel De dood van Gavnlo Pnnclp (1976),
beschrIjft de gevolgen van de aanslag op de
Oostenrijkse troonopvolger Franz-Ferdinand
m 1914, gezien vanUit het perspectief
van de Servische gymnasiast Gavrilo PrinClp
Werken: De laatste vrouw (1956), The blood-red
café (1957), t , The affazr (1958), A walk wlth love
and death (1961), In /Zefde en dood (1975), Hermwne
(1963), t , I know what I'm domg (1964),
The revolutwnary (1967), A New Yorker m
Egypt (1976), relsverh ,Columbus hzs enterpnse
(1976), blOgr ,De Wltt'S eIgen oorlog (1983)
Literatuur: C SPOOR, mtervlew, m De TIJd
(16121983) [GJ VANBORK]
Koo, Johannes de
Nederlands Journalist en toneelschrijver
(MIddelie 13.9.1841-Luik 10.5.1909). Was
aanvankelijk predikant; ging daarna in de
JournalistIek. Als redacteur van het weekblad
De Amsterdammer propageerde hij
progressieve denkbeelden op sociaal en
geestelijk gebied en plaatste hij bijdragen
van Tachtigers (Van der Goes, Van Deyssel
en Prms) Na 1883 werd hiJ eveneens redacteur
van de gelijknamige krant. Onder ps.
Doctor JUrIS schreef hij geestige toneelstukken,
vaak scherp satIrisch m hun politIeke
en maatschappelijke hekelmg (o.a.
De candldatuur van Bommel, 1898).
Werken: Tobws Bolderman (1899), t, VIer ton
(1901), t
Literatuur: M HANOT, 'J de K en de opnchters van
"De Nieuwe Gids" " In NIeuwe Taalg ,49 (1956),
B DE RIDDER, 'J d K (1841-1909)', m Ons Amsterdam,
21 (1969), P KRALT, 'Wlliem Kloos en
"De Amsterdammer" ',m Maatstaf, 30 (1982)
[w GOBBERS]
Kooiman. Dirk Ayelt
Nederlands prozaschrIjver (Amsterdam
3.1.1946) Volgde enige tIjd colleges filosofie.
Medeoprichter en -redacteur van Soma
(1968-1972). Geldt als de meest uitgesproken
representant van De Revlsor, eveneens
door hem opgerICht (sinds 1974). Schreef
behalve romans ook een aantal film- en
televISIeSCrIpts, O.m. voor Orlow Seunke's
Prettlg weekend, meneer MelJer Opval-
327
KOOL
lend in Kooimans werk is de grote eenheid
van thematiek en vormgeving. De hoofdpersoon
is gewoonlijk een jongeman die
zichzelf en zijn verhouding tot de werkeliJkheid
als sterk problematisch ervaart. De
eigen identiteit en de wezenlijke aard van
wat hij als buitenstaander waarneemt, vormen
bronnen van twijfels en onzekerheden.
In de vorm vmdt dat zijn uitdrukking in
een hoge mate van gestructureerdheid: mampulaties
met de tijd, spiegelingen en
parallellen m motieven en personages, en
vooral de subtiele hantering van verschillende
vertelperspectIeven die distantie,
onzekerheid en vervreemding scheppen.
De mvloed van bewonderde voorbeelden
als Gombrowlcz, Nabokov en Handke is
hier duidelijk waarneembaar. Daar zowel
verteller als hoofdpersoon, de laatste vaak
tot in de naamgeving toe, bewuste afsplitsmgen
zijn van de auteur, is er zo een
rechtstreekse band met de biografische en
maatschappelijke werkeliJkheid.
Na de met veel terughouding ontvangen
debuutbundel Mampulatles (1971) betekende
de roman Een romance (1973) een
doorbraak. De grote sttlte (1975) werd
bekroond met de Van der Hoogtpnjs
1977.
Mede door de levendige verteltrant het
best geslaagd is De vertellzngen van een
verloren dag (1980), een roman waarm
door mgemeuze kaderverhaaiachtige constructies
de confrontatie van de hoofdpersoon
met zijn verleden verschillende parallellen
knJgt, tot op het meest algemene
mveau toe: de doem van wo II die door de
vermetigmg van het humanistische verleden
voor de naoorlogse generaties een leegte
heeft geschapen, waarin alleen het gevecht
om een meuwe identiteit het leven
mogelijk een meuwe zin kan geven.
Werken: De theone van de oplmerende Identl/lcatiereilex
(1974), parodie op Kousbroek, Souvemrs
(1974), verh, De schnJver droomt (1976),
verh , Carnère (1978), anekdotes, Niets gebeurt
(1979), keuze Uit de verh, Alles moet anders
(1981), nota over het kunstsubsIdiebeleid, Jan
MoutlJn (1982)
Literatuur: J DIEPSTRATEN EN S KUYPER, In Het
meuwe proza (1978), met blbl ,A NUIS, In Boeken
(1978), WAM DE MOOR, In Wilt u miJ maar
volgen1 (1980), A H DEN BOEF, In Kntisch LeXIcon
van de Nederlandstalige ht na 1945 (1982)
IJ HUIJNINK]
Kool, Halbo Christiaan
328
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Gronmgen 25.1.1907 -Kortenhoef 30.5.
1968). Was voor wo II redacteur van Het
Volk; bekleedde later o.m. een functie bij
de Wereldomroep. Debuteerde onder invloed
van Marsman met expressionistische
poezIe en behoorde als een der Jongsten tot
de groep van De VnJe Bladen. Legde zich
later ook toe op het toneel en de roman.
Samen met C J Kelk stelde hij enkele kleine
poezIebloemlezingen samen. Tijdens wo
II toen hij Illegaal werkzaam was, ontwierp
Kool met Han G. Hoekstra het VnJ-Nederlands
LIedboek (1944, herdr. 1960 m m v
J H. de Groot). Zijn roman Tussen zon en
schaduw (1953) handelt over het leven van
Vmcent van Gogh Oude en nieuwe fabels
Uit de wereldliteratuur bracht hij bijeen m
de bundel De tabelwereld (1960).
Werken: De tooverlormule (1930), Scherven (1932),
De burgers van Calais (1940), Roodboek (1947),
Een roos m het knoopsgat (1948), Sleutelromance
(1950), Muze zonder corset (1955), Morgengave
voor meermmnen (1968)
Literatuur: DAM BINNENDIJK, In Commentaar
(1931), A DONKER, In Hanmbal over den Hehcon1
(1940), J BROUWERS, In De laatste deur
(1983) IG W HUYGENS]
Koolhaas, Anton
Nederlands prozaschnjver, cntlcus en scenanst
(Utrecht 16.11.1912) In 1958 werd
hiJ benoemd als docent aan de pas opgenchte
Amsterdamse Filmacademie, waarvan
hij m 1968 directeur zou worden Werd
vooral bekend om de verhalen waarin dieren
een dommante rol spelen. Enkele verhalen
werden voor het eerst geplaatst door
de NRC in 1936, maar hiJ debuteerde m 1956
met de bundel dierenverhalen Pogzng tot
znstmct Mensen hebben daarin nauwehJks
een eigen Identiteit en worden vnj wel
Uitsluitend geschilderd als de doder van
het dier. Koolhaas' dieren kunnen het best
worden beschouwd als surrogaten voor de
mens, als diergeworden mensen Het dier is
m staat Zich te verbazen en te respecteren;
de mens daarentegen kan alleen beheersen
en vermetigen Zoals ook later in zijn 'mensenverhalen'
beschouwt de schrijver het hJfehjk
leven als een sta-m-de-weg, als onvolledig
en vooral als een voortdurende strijd
tegen de eenzaamheid die verlamt en deformeert
Geestelijk en hchamelijk sterven
zIJn aan elkaar Identiek.
Na de bundel Vergeet met de leeuwen te
amen (1957) werd hem voor de verhalen
van Er Zit geen spek zn de val (1958) m
1959 de Van der HoogtpnJs van de MaatschappIJ
der Nederlandse Letterkunde
toegekend.
Hoewel Koolhaas smds 1969 (Ten koste
van een hagedIs) 'mensenverhalen'
schrIJft, spelen ook daarin dieren een met
onaanzienlijke rol. Diezelfde motieven komen
erin aan de orde: de ondeelbaarheid
van alle leven en dood en de wedergeboorte
door de liefde. Ze kenmerken zich in stijl
door de veelvuldig wisselende lokaties, die
een grote levendigheid en een bijna filmisch
karakter aan de romans verlenen. Ze
hebben een prelogische sfeer die, gekoppeld
aan een grote dosis humor en een markante
stijl, tegelijkertijd distantie en deelnemmg
bewerkstelligt. Het gebruik van
luchtige symboliek tilt de gebeurtenissen
boven zichzelf uit. Zijn personages zijn zonder
Uitzondering op zoek naar liefde in het
liJden, leven in de nood en 'vol-ledigheid'
van zijn. In die zin vormen ze een natuurliJke
eenheid met de dierenverhalen.
Een aantal van zijn romans werd door Bert
Haanstra met wisselend succes verfilmd:
De nagel achter het behang (als Dokter
Pulder zaait papavers, 1975) en Een pak
slaag (1978) Koolhaas werkte mee aan scenario's
van enkele van Haanstra's meest
succesvolle documentaires en speelfilms
(Blj de beesten af, Alleman en De stem van
het water). AI gerUime tijd schrIjft Koolhaas
toneelkritieken. Ook schreef hij zelf
toneelstukken: Nlet doen, Sneeuwwitje
(1966) en Noach (1970).
Werken: Stlemer en Stalma (1939), strIpverh met
tekenmgen van L VROMAN, Gekke Witte (1959),
nov, Een gat In het plafond (1960), nov, Weg
met de vlinders (1961), nov, Een pak slaag
(1963), r , Een geur van helhgheld (1964), nov,
De hond In het lege hws (1964), nov, Vleugels
voor een rat (1967), verh, Andermans hwd
(1968), nov, Corsetten voor een lrbel (1970), nov,
MIJn vader Inspecteerde Iedere avond de NIJL
(1970), nov, De nagel achter het behang (1971),
r ,Blaffen zonder onraad (1972), r , Vanwege een
tere hwd (1973), r, Een punaise In de voet
(1974), r, De gelwden van de eerste dag (1975),
r , Tot waar zal Ik je brengen1 (1976), r ,De laat·
ste goendroen (1977), r, Een kind In de toren
(1977), r ,Nieuwe maan (1978), r , Raadpleeg de
meerval (1980), nov, Een aanzrenlrjke vertraging
(1981), r
Literatuur: J BOYENS, Jeugd en Cultuur, 14 (1964),
K FENS, 'Holen, Vijvers en nesten van Damocles',
m De elgenzlnnrgheld van de hteratuur (1972'),
H S HAASSE, 'A K PrIJs het shJk', m Literair
Lustrum, 2 (1974'), J HANLO, 'Een armpje door
het gaas', m Mijn Benul (1975), W M ROGGEMAN,
'Gesprek met A K " m De Vlaamse Gids, 59, 3
(1975), J KRUITHOF, 'De monomane maker', m
Vertellen IS menselrjk (1976), F DE SWERT,
'A K " m Zes auteurs In beeld (1977), Je VAN
AART, m Kntlsch LeXICon van de Nederlandstalrge
Irt na 1945 (1980), IDEM, 'Als dieren kunnen
spreken " m Spiegel der Letteren, 24 (1982),
J W VEERMAN, m U!tgelezen, dl 7 (1983)
[G W F JANSSEN]
KOPLAND
Kooten, Kees van
Eig. Cornelis Remier, Nederlands cabaretier
en prozaschrijver ('s-Gravenhage
10 81941). Werkte aanvankelijk als reclametekstschrijver
en later samen met Wim
de Bie voor de VARA-radio. Schreef cabaretteksten
en werkte bij de cabaretgroep
Lurelei en voor de Tv-programma's Hadimassa
en Het gat van Nederland. Samen
met De Bie richtte hij in 1972 het SimplistIes
Verbond op onder welke naam tal van
TV-programma's werden uitgezonden.
Van Kooten begon in 1967 voor de Haagse
Post columns te schrijven onder de titel
Treltertrends, die in 1969 onder die titel
gebundeld werden. In 1970 verscheen een
tweede bundel, in 1972 de Laatste treltertrends
en m 1976 De ergste treltertrends.
In een volstrekt eigen taalgebruik, doorspekt
met jargon dat m bepaalde kringen
gangbaar is, prikt Van Kooten vrijwel alle
modieuze tijdsverschijnselen in zijn columns
door en toont op die manier de loosheid
van deze trends aan. In zijn latere
werk, Koot graaft ZIch autobw (1979) en
Veertlg (1982), die in de ik-vorm geschreven
zijn, wordt de stijl minder cabarettesk
en de bouw gecompliceerder. Schijn tegenover
werkelijkheid, oprechtheid tegenover
glamour blijven zijn werk beheersen, maar
de verhalen worden persoonlijker van karakter.
In zijn eerste, de verhaalvorm overstiJgende
boek, Hedoma (1984), vormt jaloezie
de achtergrond voor een onderzoek
naar oorsprong en persoonlijke betrokkenheid
bij het fenomeen humor.
Samen met Wim de Bie verzorgt Van Kooten
jaarlijks de succesvolle Bescheurkalender.
Werken: Lachen IS gezond (1970, samen met Wim de
Bie), Koot droomt zrch af (1977)
Literatuur: H VAN DEN BERGH, 'K v K " m LeXICon
van de Nederlandstalrge ht na 1945 (1984)
[GJ VAN BORK]
Kopland, Rutger
Ps. van Rutger Hendrik van den Hoofdakker,
Nederlands dichter (Goor 4.8.1934).
Als psychiater verbonden aan de universiteit
van Gromngen publiceerde hij een aantal
zeer opmerkelijke, strijdbare studies,
biJV. Het bolwerk van de beterweters
(1970) en Een pLl voor Doornroosje (1976).
Debuteerde in 1966 met de bescheiden
bundel Onder het vee, waarin hij op eenvoudige,
aansprekende wijze romantisch
verlangen naar jeugd, natuur en geborgenheid
laat contrasteren met de realiteit die
om deelname en verantwoordelijkheid
329
KORTEWEG
vraagt. DIt thema blijft in een aantal volgende
bundels op dezelfde onnadrukkeliJke
wijze constant, maar in de laatste Jaren
IS dIe thematIek opmerkelIjk genuanceerd
en verdIept en gaat het meer over wat
ongrIjpbaar IS In het leven. Ook het taalgebrUIk
ondergaat een veranderIng en wordt,
hoe eenvoudIg de woordkeus en zinsbouw
ook blijft, veel ondoorzichtIger en tastender
Geen wonder dat Kopland, dIe aanvankelIJk
als een typIsche vertegenwoordIger
van het tijdschrift TLrade werd gezIen
(gekenmerkt door autobIOgrafische gegevens,
scepsis, levensangst en levensdrIft)
nu ook In krIngen van het tijdschrift Raster
(niet in de eerste plaats op autobiografIe
gerIcht, maar op tekst en poetlca en taal)
als een belangrijke moderne dichter wordt
gezIen.
Zijn werk werd bekroond met de Jan CampertpriJs
(1970) en met de Herman GorterPrIJs
(1976).
Werken: Het orgeltje van Yesterday (1968), Alles op
de ftets (1969), Wte wat vmdt heeft slecht
gezocht (1972), Een lege plek om te bhJven
(1975), Al dte mOOIe beloften (1978), Dtt wtucht
(1982)
Literatuur: J BERNLEF, Ga JtJ de klas maar wt'
(1973'), H U JESSURUN D'OLIVEIRA, m Ltteratr
Lustrum, 2 (1973), Dtmenste (1980), R K -nummer,
L DEFLO, 'De poezIe van R K " m Ons Erfdeel,
24 (1981), H BREMS, mAL wte omZIet (1981),
H VAN BELLE, 'R K , een plek IS UItZIcht op vroeger,
op later, op verte', m Streven, 49 (1982), TH
GOVAART, 'Ik heb geen antwoord', m Ons GeestehJk
Leven, 60 (1983) [R BLOEM]
Korteweg, Anton
330
Eig Antome Johannes, Nederlands dichter
(Zevenbergen 3111944). Studeerde Nederlands
en Algemene Literatuurwetenschap
te Lelden. Was enige tijd leraar
Nederlands, wetenschappelIjk medewerker
Moderne Nederlandse Letterkunde te
Leiden en vervolgens sinds 1979 hoofdconservator
van het Nederlands Letterkundig
Museum en Documentatiecentrum te 'sGravenhage.
Korteweg debuteerde in 1968 als dichter In
TIrade en werkte sindsdien met poëzie aan
verschIllende tijdschriften mee. Als poèzierecensent
werkte hij voor Het Parool
(1971-1978). Zijn poëzie werd aanvankelijk
gekenmerkt door de beschrIjving van kleine
alledaagse gebeurtemssen en de melancholIsche
gevoelens waaraan deze appelleren.
Daarbij speelt de iromsering van deze
gevoelens een rol die bereikt wordt door
dubbelzinnig taalgebruik en toespelingen
op verheven onderwerpen in een alledaagse
context Zo wordt In zIjn debuutbundel
NLks geen RomantLc Agony (1971) het al te
gevoelIge op afstand gehouden Ook de
archalserende stijl vormt een mIddel daartoe
Dezelfde elementen spelen een rol In
de bundel EeuwLg helmwee drijft hem
voort, waarmee hIJ ZIch In de kring van de
neoromantIcI plaatst, maar zonder zIJn
eIgenheId daarbIj te verlIezen. ZIJn affInIteIt
met de VIctorIaanse poezIe toont hIJ In
de bloemleZIng UIt het werk van 19deeeuwse
domInee-dIchters Vmger Gods,
wat uJt gLJ groot (1978) In 1980 verzorgde
hIJ de themabloemlezIng De dood.
Werken: De stormwmd van uJn hand (1975), p, In
de zon (1976), p , Love, love, love (1977), p , Tussen
de vesten Dertten Letdse schnJvers (1977),
met mi van MAARTEN 'T HART, Tussen twee stdten
(1982), p
Literatuur: C ENGELBRECHT, mtervlew, m Gezegd
en geschreven tS twee (1980), H BREMS, m Al wte
omuet (1981), A ZUIDERENT, 'A K " m Knttsch
lencon van de Nederlandstahge ht na 1945
(1983) [G J VAN BORK]
Kossmann, Alfred Karl
Nederlands dIchter, prozaschrIjver en essayIst
(Lelden 31.1.1922) Voor en na wo II
werkzaam In boekhandel en uitgeverij tot
1952 Van 1943-1945 dwangarbeIder In
DUItsland Van 1952 tot 1968 verbonden
als kunstredacteur aan Het Vrije Volk m
Rotterdam, vanaf 1962 In Amsterdam. NadIen
vast medewerker aan dezelfde krant.
ZIJn werk werd onderscheIden met de Van
der HoogtprIjs 1951 (De Nederlaag), de
PrIJs Kunstenaarsverzet 1960, de ANWBprijS
1964 (ReLs lust), de VIjverbergprijs
1965 (De smaak van groene kaas, 1965), de
MarIanne PhIlipsprijs 1972 en de ConstantiJn
HuygensprIjs 1980 voor zijn gehele
oeuvre.
Het werk van Kossmann kenmerkt ZIch
door het dualIstische karakter van zijn persoonlijkheid
en dientengevolge door ambivalentie.
Vanaf zIjn eerste roman De nederlaag
(1950), waarIn hIJ zIJn ervarIngen
als dwangarbeider In Duitsland heeft verbeeld,
geeft hij blIjk van een scherp waarnemIngsvermogen
waarmee hij het menselIjk
tekort vastlegt Goed en kwaad zijn
voor hem met zozeer morele categorieen als
wel louter te constateren menselIjke verschIjnselen.
Hij observeert die zowel bIj
zichzelf als bij anderen en probeert ZICh
daarvan, met succes, te distantièren door
humor, irome en IntellIgente scepsIs. In
vIer korte romans, De Imkerhand (1955),
De hondenplaag (1956), De bekermg
(1957) en De mtsdaad (1962), met een
belangrijk nawoord (te zamen herdrukt m
1968 onder de titel Studtes m pamek),
vond hiJ de shJI van barokke fantasie die bij
Uitstek biJ hem past en waarm hiJ mensen
beschrijft die 'Uit hun eigen ontwikkelIng
stapten, amok maakten, hun levensvorm
doorbraken' Wat hem m hen, en m zichzelf,
boelt, zIJn de bronnen van vertroebelIng
m de menselijke natuur, maar zonder
moralIserende, slechts louter psychologische
mtentIes. Die belangstelling treft men
ook aan m zijn essays De nJmende dood
(1959) en Martelaar van een dagdroom
(1963) Voor zijn 'toeristIsche' levenshoudmg,
met gemteresseerd m oordeel en kritIek
maar lil karakteristiek, vond hij een
gelukkige formule in een zeer persoonlIjke
vorm van reisverhaal, deels verslag, deels
werkelIjk verhaal, zoals Retslust (1963) en
Clownsrets (1967).
Nadat een ernstIg auto-ongeval in 1972
hem gedeeltelIjk mvalide had gemaakt,
bedacht hij een vorm van reizen 'à l'intérleur
de sa chambre', in een boek als De setzoenen
van een mvahde lezer (1976). Een
hoogtepunt m zIJn oeuvre bereikte Kossmann
met zijn grote roman Geur der droefems
(1980), die mag worden beschouwd
als een som van zijn ervaringen, zijn problematIek,
zIJn filosofie en de lIteraire en psychologische
kenmerken van zijn werk m
een breed opgezet tijdsbeeld dat de periode
van vlak voor wo JI tot de jaren tachtIg
omspant In 1981 zag een nieuwe omvangriJke,
maar naar opzet en uitwerking minder
geslaagde roman het lIcht, Hoogmoed
en dronkenschap.
Van zijn poe zie werd een selectIe samengebracht
in Gedtchten 1940-1965 (1969),
waarm hij Zich een authentiek dichter
toont, al wordt zijn lyrisch vermogen enigszms
afgeremd door zijn sterk relatIverende
mtellIgentIe.
Werken: De vermet!gmg (1942), p, De dansschool
(1943), p, Het vuurwerk (1946), p , De bosheks
(1951), p, De moord op Arend ZW!gt (1951), r,
Tegenspoed !s met te koop (1953), opera buffa,
Apolog!e der varkens (1954), p , De veldtocht en
andere gedIChten (1959), De vrouwenhaters
(1968), verz bundel, De archItect (1969), nov, De
wmd en de hchten der schepen (1970), r , Ga weg,
ga weg, ze! de vogel (1971), nov, Waarom wtl je
dat !k schrzjf! (1972), krlt ,Laatst gmg Ik spelevaren
(1973), essay, Weerzien van een etland
(1977), autobiOgr , 0 roos, je bent Ziek (1979), r ,
Een gouden beker (1982), nov, Drempel van
ouderdom (1983), nov
Uitgaven: De vrzjheld, de leegte, de dood (1981),
keuze UIt de verh, De mIddag van mZJn leven
(1982), keuze Uit de relsverh
KOUSBROEK
Literatuur: Jan Campertprzjzen 1980 (1980), met
blbl , H WERKMAN, mAangekrUIst (1980), B
PEENE, 'A K " m Krztlsch leXicon van de Nederlandstahge
ht na 1945 (1984) [p H DUBOIS]
Koster, Edward Bernard
Nederlands dichter en essayist (Londen
149 1861-'s-Gravenhage 3.7.1937) Opgevoed
m Nederland. Studeerde m Leiden
klassieke talen en promoveerde op het
proefschrift Studw tragtco-homenca. Was
leraar, o.a. vanaf 1897 te 's-Gravenhage.
Naar eigen verklaring (Gedtchten, 1888)
had De Nteuwe Gtds mvloed op hem uitgeoefend.
Zijn tweede bundel, Ltefde's dageraad
en andere gedtchten (1888-1889) verscheen
m 1890. De door Van Deyssel in De
Nteuwe Gtds (febr 1891, herdrukt m De
scheldkntteken, 1979) hierop geuite kritIek
heeft Koster hem nooit kunnen vergeven
(vgl de brochure Ltteratuurtoestanden,
1904).
Hoewel Koster vooral natuurlyriek schreef,
was zIJn epiek sterker. Zijn belangrijkste
gedicht IS Nwbe (1893, 1911'). Ook Odusseus'
dood (1908) en het kortere Adrastos
(1909). belde rijmloze gedichten, bevatten
waardevolle gedeelten.
Koster schreef ook studies over Shakespeare
(Uren met Shakespeare, 1913, en Wtlham
Shakespeare gedenkboek 1616-1916,
1916) en vertaalde een groot aantal van zijn
werken, bijv. Antomus en Cleopatra
(1904), Macbeth (1908) en Juhus Caesar
(1910). Daarnaast vertaalde hij uit het
DUitS, 0 a. van Lessmg Nathan de wtJze
(1915), Italiaans, Grieks en Latijn. Van zijn
essays kunnen worden vermeld: Over navolgmg
en overeenkomst m de ltteratuur
(1904) en Studten m kunst en knttek
(1905)
Werken: Natuurzndrukken en -stemmmgen (1895),
p, Tonen en tmten (1900), p, Verzamelde
gedIchten (1903), Gedichten (1908), bloeml , Ver
van 't gewoel (1922), p
Literatuur: H HARTOG, 'Antwoord aan Dr K', m
Opstellen (1975, 1978'), blJeengebr en van een
Ultleldmg voorz door J NOORDEGRAAF
[GH 'S-GRAVESANDE]
Kousbroek, Rudy
Eig. Herman Rudolf, ps. Leopold de Buch,
Nederlands prozaschrijver (Pematang
Slantar, Sumatra, 1.11.1929). Studeerde
wis- en natuurkunde in Amsterdam en
Japans in Parijs. Richtte in 1950 samen
met Remco Campert het tijdschrift Braak
op. Woonde van 1950-1971 m Parijs, daarna
gerUime tijd in Den Haag, vervolgens
331
KOUWENAAR
332
weer In PariJs. Is redacteur van NRC-Handelsblad
en medewerker aan o.a. Vnj Nederland.
Al in zIJn Braak-periode formuleerde hij
voor wat later de Beweging van Vijftig
genoemd zou worden een poetisch credo,
waarvan de kern fundamenteel is gebleken
voor zijn hele werkelIjkheidsbenadering.
Afkerig van emgerlei vorm van metafysIsche
preoccupatie, evenzeer wars van de
vlucht In de romantische droom 'omdat hij
onbrUikbaar is' - in feite een bestrijding
van de Cntenum-poezie - pleit hij voor
'het zeer aardse vers In een zeer aardse
wereld'. Het is ook deze wereld die hij na
zijn matig ontvangen poezIedebuut, De
begrafems van een keerknng (1953), als
essayist met grote gedrevenheid zal blijven
exploreren.
Hoewel intellectueel gevormd in de bloeiperiode
van het sartriaanse existentialisme
en het Franse structuralisme, IS het toch
vooral het natuurwetenschappeliJke, empIrische
denken dat de grondslag vormt van
zIJn wereldbeeld.
De bundels Anathema's 1 tlm 4 (1969-
1979) geven een goed overzicht van de grote
diversiteit van onderwerpen die hij met een
schijnbaar speels gemak en een grote dosIs
scherpe humor weet te benaderen. Van
industrIele archeologie tot science-fictlOn,
van bewustzIJnsprofeten tot spellinghervormers,
van HlrohltovergUizers tot Chinaverheerlijkers,
van taalfilosofie tot ethologie,
weinig lijkt aan zIJn kritisch speurende
aandacht te ontsnappen. Een dUidelijke
constante in zIJn werk IS de overtuiging dat
de mens In de eerste plaats een cultuurscheppend
wezen IS, dat langs ratIOnele
weg zijn eigen lot tot op grote hoogte zou
kunnen bepalen Een van de grootste gevaren
die de mens bedreigen is dit feit niet
onder ogen te (willen) zien. Daarom ook
verdient elk blijk van irrationalisme meedogenloze
bestrijding (Het avondrood der
magLers, 1970; Anathema's 4 De waanzm
aan de macht, 1979) en IS de gepopulariseerde
ethologische Visie waarin de mens de
geketende IS van zijn dierlijke afkomst verwerpeliJk
(EthologLe en cultuurfLlosofLe,
1973, HuizingalezIng, 1972).
Door de Jaren heen werd de toon van dit
kritisch ratIOnalisme polemischer en liep
mede door de In eerste instantie Journalistieke
opdracht uit op een veelomvattende
cultuurkritiek, met als voorlopige apotheose
de Dankrede bij de uitreiking in 1978
van de P.C.HooftprIjs 1975 (in: Anathema's
4).
Kousbroeks Intellectualisme komt overigens
allerminst neer op een depreciatie van
de gevoelservarmg. Een kwl om smkkend
m te vallen (1971) en de stukken die het
resultaat waren van een reis naar zijn
geboorteland (nog ongebundeld; NRC) tonen
aan dat jUist de kritische reflectie op de
emotie deze verpuurt en zo geschikt maakt
voor literaire formulering en communicatie.
Met Vmcent of het geheLm van ZIJn vaders
ltchaam (1981), naar de vorm van een surrealistische
persiflage van de 19de-eeuwse
feUilleton- en de hedendaagse beeldroman,
naar de mhoud een opeenstapelmg van
hoogsternstIge wetenschapsfilosofIsche en
literaIre grappen en allUSies, voegde Kousbroek
een heel oorspronkelijk mengsel van
speelsheid, geobsedeerdheld en eruditie
toe aan zijn werk.
Werken: Revolutie meen mdustnestaat (1968), met
BOB GROEN, EssaYPrIJs van de stad Amsterdam,
1970, De aaibaarheidsfactor (1969), StlJloefentngen
(1978), vert van RAYMOND QUENEAU, Een
passage naar Indle (1978)
Literatuur: m SchnJvers Prentenboek 10 De Bewegmg
van Vijftig (1965), RL K FOKKEMA, Het
komplot der Vijftigers (1979), ePEETERS, m
Kntlsch LexICon van de Nederlandstaltge ht na
1945 (l980), WAM DE MOOR, m Wtlt u miJ maar
volgen? (1980), H LEFFELAAR, 'De selectieve
exactheid van R K', m TIrade, 24 (1980); N
BEGEMANN, In VN (17 10 1981) IJ HUiJNINK]
Kouwenaar, Gerrit
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
9.8.1923) Debuteerde tijdens wo
11 met clandestiene uitgaven, o.a. Vroege
uoorJaarsdag (1941), en offiCieel m 1946
met de novelle Uren en sLgaretten (1946).
Voorzag m zijn levensonderhoud door vertalmgen
en als Journalist, o.a. als literair
Criticus (poezie) van Vnj Nederland.
Kwam in contact met schilderskrmgen,
met name de experimentele groep Cobra en
een verwant tijdschrift als Reflex Publiceerde
samen met de Cobra-schilder Constant
Goede morgen haan (1949), een combmatIe
van gedichten en tekeningen
ZIJn romans NegentLen-nu (1950) en vooral
Ik was geen soldaat (1951), een verbeeldmg
van een angstlverraadcomplex in wo
11, trokken de aandacht, maar toch is Kouwenaar
vooral als dichter bekend geworden
AanvankeliJk, m bundels als Achter
een woord (1953), Hand 0 a (1956), De
ondoordrmgbare landkaart (1957) en Het
gebrwk van woorden (1958), later verzameld
m St Helena komt later (1964), liet
hij Zich zien als een sociaal en pohtiek
bewogen experimentele dichter, vervuld
van hetzelfde elan en revolutionair taalgebruik
als Lucebert en Jan Elburg met wie
hij o.a. een soort groep vormde: de viJftigers.
Als redacteur van het tijdschrift PodIum
in de jaren vijftig en als criticus werd hij
zelfs de belangrijkste pleitbezorger van de
experimentelen, getuige zijn mleiding bij
de bloemlezing VIJf 5-tlgers (1955).
Toch werd al in Het gebrwk van woorden
duidelijk dat Kouwenaar een eigen weg zou
gaan, die hem van een collectieve actualiteit
zou afvoeren en die meer werd gericht
op het taalgebruik in poëzie. Een titel als
'Een gedicht als een ding' laat zien waar
zIJn nieuwe programma op Uit is: het
gedicht zelf moet werkelijkheid worden, al
moet de afstand tot de echte realiteit, die
ongrijpbaar is, zo klein mogelijk worden
gemaakt.
Vanaf de bundel De stem op de 3e etage
(1960) IS dit streven naar autonome, voor
zichzelf sprekende poëZie steeds sterker
geworden Het ontbreken of wegwerken
van directe aanleidmgen als emoties of
levensfeiten leidde tot een op het eerste
gezicht moeilijk toegankelijke poëZie.
Volgt men echter de reeks bundels met
aandacht dan leiden bepaalde taalprocédés
en sleutelwoorden tot inZICht. Kouwenaar
maakt veelvuldig gebruik van omkeringen
(Wit getransformeerd in zwart), overgangstoestanden
(zacht wordt hard), paradoxen
en mlsspellmgen (mets wordt niest, gedicht
wordt gedacht) om de Don Quichotachtige
pogmg om van iets abstracts lets
concreets te maken en om met woorden stof
te maken, relief te geven. De niet te beantwoorden
vraag: hoe verander je taal die
geconsumeerd, verbruikt wordt tot iets
duurzaams, lost hij behalve in de genoemde
taal procédés ook op door een reeks van
woorden Uit de consumptIesfeer (met name
brood en vlees, die hun weggewerkte aanleldmg
vinden in de hongerwinter en het
Zweedse broodbombardement dat het begm
van de vrijheid betekende) uit hun
gebruikelijke betekems te halen en met
geheel andere woorden te verbinden.
Gaandeweg IS de waardermg voor Kouwenaars
dmgmatIge poezie, die in de verte
verwant IS aan de poezie van de Amerikaanse
dichter Wallace Stevens, nationaal
en internatIOnaal gegroeid. Zijn dichterlijk
oeuvre werd bekroond met de P.C.HooftpnJs
(1970), nadat zIJn taalvermogen al
eerder was gehonoreerd door de NijhoffprijS
(1967) voor zijn vertalingen van to-
KROL
neelstukken van o.a. Brecht en Durrenmatt.
Werken: Val, bom (1956, 1963'), pr ,GedIchten 1960
(1960), Weg verdwenen (1961), p ; Zonder kleuren
(1962), p , Zonder namen (1962, 1965'), p ,
Slnaw (1964), p , Autopste/anomem (1965), p ,
Honderd gedIchten (1969), Data/decors (1971),
p, Landschappen en andere gebeurtemssen
(1974), p , VolledIg volmaakte oneetbare perZIk
(1978), p ,Het blindst van de vlek (1982)
Uitgave: GedIchten 1948-1978 (1982)
Literatuur: R BLOEM, In LiteraIr lustrum, I (1966),
RL K FOKKEMA, In Het komplot der VIjftIgers
(1979), GERRIT KOUWENAAR, In De Vlaamse GIds,
63 (1979), W M ROGGEMAN, In BeroepsgeheIm, 3
(1980), W KUSTERS, Een tUin In het mks (1983),
H DUTTING (ed.), ArchIef de VIJftIgers, dl 2
(1983) R BLOEM)
Krol, Gerrit
Nederlands prozaschrijver en dichter
(Gronmgen 1.8.1934). Studeerde wiskunde.
Bezocht m dienst van de Shell o.a. Zuiden
Noord-Amerika. Werkzaam als computerdeskundige
bij de NAM.
Schreef aanvankelijk vnj conventionele
verhalen (Kwartslag, 1964, gedeeltelijk
herdrukt m de verzamelbundel Halte opgeheven
en andere verhalen, 1976) en poèzie
(Een morgen In maart, 1967), met latere
meer weerbarstige verzen opgenomen in
PolarOId Gedichten 1955-1976 (1976).
Toch bevat zijn eerste proza, met name het
romandebuut De rokken van Joy Scheepmaker
(1962) en de novelle De zoon van de
levende stad (1966) al enkele van de elementen
die zo'n belangrijke bijdrage leveren
aan het geheel eigen karakter van zijn
latere boeken: een onophoudelijk reflecterend
bewustzijn als centrum van een alledaagse,
desondanks als een wonder ervaren
werkelijkheid, die m korte, stugge notities
wordt vastgelegd.
Het gemûllmeterde hoofd (1967), dat Zich
concentreert op de verhouding taal/werkeliJkheid,
betekent door een collage-achtige
rangschikking van verbale, mathematische
en illustratieve informatie-elementen een
bevrijding van de traditionele vertelstructuur,
een bevnjding die zich in De Ziekte
van MIddieton (1969) op gelijksoortige wijze
uitViert in de vanuit steeds wisselende
mvalshoeken getekende verhouding tot de
vrouw als erotische partner - een ook in
ander werk telkens terugkerende fascinatie.
In later werk treedt weer een verstrakking
van de vorm op, maar karakteristiek blijft
de fragmentarische bouw die door een met
de schijn van autobiografische authentici-
333
KRONKEL
telt gehanteerd Ik-perspectief, maar vooral
door speelse motIefvanatles en -contrasten
tot een complexe ordening wordt gebracht,
waarm de verhaaldraad ondergeschikt is
aan de thematische eenheid In de spannmg
tussen de (deels voorgewende) exactheid
van formulermg en de opzettelijke
weglatmgen voltrekt ZICh voor de tot meedoen
Uitgedaagde lezer de adequate expressie
van een gecompliceerde gevoelswereld.
Behalve de door de kritiek zeer geprezen
romans De chauffeur verveelt ZIch (1972),
een rechtvaardiging van het kunstenaarschap
als complement van een maatschappelijk
gemtegreerd bestaan, In dIenst van
de 'KomnkhJke' (1974), De weg naar Sacramento
(1977), een boeiende variant op
de misdaadroman (Multatulipnjs 1978) en
Een Fries huzlt met (1980) schreef hij nog
een aantal essays, o.a. over computerpoezie
(Appl, 1971), die Uitmunten door een puntige
stijl en elgenzmnige opinies. De schriJver,
ZIJn schaamte en ZIJn spIegels (1981)
IS belangnjk voor een mZlcht in zIJn poeticale
opvattingen.
Staat zijn werk door de unieke vorm ver af
van de traditIOnele roman, zeker even weinig
heeft het te maken met het experimentele,
maatschappijkritische proza. Veeleer
weerspiegelt het de geestdriftige levensaanvaarding
van een intelligente, gevoelige
persoonlijkheid, die wordt geobsedeerd
door de opgave de wereld en haar mysterie
in het kunstwerk een glimp van concreetheid
te geven.
Werken: De laatste wmter (1970), r, Over het wttrekken
van een broek (1970), p ,De gewone man
en het geluk of Waarom het met goed IS lid van
een vakbond te zIJn (1975), essay, Over het hwselijk
geluk en andere gedachten (1978), essays, De
t v -b h (1979), essays, Hoe Ziet ons wezen er wt~
(1980), essay, Dmekes schoenen (1980), feUilleton,
De waarheid en de enkelmg (1980), p, De
man achter het raam (1982), r, Scheve levens
(1983), r
Literatuur: G KOMRIJ, m Daar IS het gat van de
deur (1974),T VANDEEL,mDeReVlsor,III,l,ook
m T VAN DEEL, BIJ het schrijven (1979), mterView,
WAM DE MOOR, m Wilt u miJ maar volgen~
(1980), J HOOGTEIJLING, m Over verhalen
gesproken (1982), Het Oog m 't Zeil, 5 (1984),
G K -nummer, A ZUIDERENT, m Kritisch LeXicon
van de Nederlandstahge ht na 1945 (1984)
Kronkel
Zie Carmiggelt, Sim on
Krook, Enoch
[J HUIJNINK]
Noordnederlands toneelspeler, schrijver
en regisseur (ca 1660-Amsterdam 1732).
334
In 1677 kwam hIj als toneelspeler bij de
Amsterdamse schouwburg en zou er niet
meer weg gaan Vanaf 1713 was hij leermeester
voor de jongere toneelspelers en m
1719 werd hij regisseur. Samen met Damel
Kroon schreef en vertaalde hij 0 a.: De bUItensporige
tabakssnuwer of het huwelIjk
door snUIftabak (1697), De spIegel der zotten
(1699); Het bedurven hUIshouwen
(1703), Jan Cred!et (1706), Staatkunde,
vredespel (1713); De toets der mmnaar m
het kunstpaleIs (1716). [p M M KROONE]
Krul, Jan Harmensz
Noordnederlands dichter (Amsterdam
1601 of 1602-ald. begraven HA 1646).
Werkte zich op tot makelaar en werd daarna
boekverkoper (1645). Was wsch. al voor
1618 een der rooms-katholieke leden van
de Oude Kamer, welke hij na het vertrek
van Rodenburgh tot nieuwe bloei bracht
De Eglantier zette onder zIJn leiding de
oude redenjkerstraditle voort en legde zich
bovendien toe op het opvoeren van romantisch
toneelwerk. Na het samengaan met de
Academie (1632) nchtte Krul een MusljckKamer
op (1634), waarvoor hij als devies
Rodenburghs anagram van In liefde bloeyenden.
'Ie blijft m eelen doen' overnam.
Ook in deze meuwe kamer probeerde Krul
oude tradities te handhaven; het geheel
hep echter op een finanCieel fiasco Uit
Krul pleitte voor een harmonisch samengaan
van muziek en retoriek m zijn lnleydmghe
gedaen op de Amsteldamsche Musyck-
Kamer m maya 1634. O.a. zIJn Pastorel
musyck-spel van Jultana en Claudwen
(1634) het hij hier opvoeren, waarbij hij
wsch. zelf de muziek componeerde. In het
drama Hellevaert van Rodomond (1645),
gedeeltehjk naar de Orlando furwso, rekende
hij af met zijn tegenstanders.
Werken: Vermakehjcke uyren (1628), Drooge Goosen
(1630), Eerlycke tytkortmg (1634), Mmnespiegel
ter deughden (1639), Pamplere wereld
(1644)
Literatuur: N C H WJ.JNGAARDS, J H K ZIJn leven,
Ztjn werk en ZIJn betekems (1964), He VANBEM.
MEL, BiblIOgrafie van de werken van J H K , 2
din (1981-1984) [G KUIPERENPJ VERKRUIJSSE]
Kruseman, Mina
Eig. Wilhelrnma Jacoba Paulma Rudolphina,
Nederlandse feministe en prozaschrijfster
(Velp 25.9.1839-Boulogne-sur-Seine
2.8.1922). Bracht haar jeugd m Nederlands-
Indie door. In het begm van de jaren
zeventig trok zij sterk de aandacht met
haar voordrachten die een verbetermg van
de posItIe van de vrouw tot doel hadden.
Door haar toedoen kwam het tot een opvoermg
van Multatuli's Vorstenschool, waarm
ZIJ zelf de hoofdrol vervulde. Tussen 1877
en 1883 woonde ZIJ weer in Indie waar ZIJ
sociaal actief was en o.a toneellessen gaf.
Na terugkeer m Europa woonde zij met
haar gezm m Franknjk Hoewel hteralr van
weillIg belang, vormen haar sterk femmistIsch
getmte romans en toneelstukken een
boeiende bijdrage tot het beeld van het
laatste kwart van de 19de eeuw.
Werken: Een huwelzJk In Indle (11173), De moderne
Jud,th Allerhandebundeltje (1873), MIJn leven,
3 dIn (1877), Cendnllon en De moord, aan Cendnllon
gepleegd, gewroken (1880), Hélène R,chard
of In weelde geboren (1880), Panas
(1900)
Literatuur: A BOSWIJK en D COUVEE, Vrouwen
voorUIt' (1962,1979'), R NIEUWENHUYS, m OostIndIsche
SpIegel (1978'), M DE WAAL (ed ), M K
(1839-1922) portret van een milItante feminIste
en pacIfIste (1978), IDEM, 'M K " m Vrouwen
rond de eeuwwIsseling (1979), IDEM, 'M K 1839-
1922', m Scenarwm, 3 (1979) [G TERMORSHUIZEN]
Krijgelmans, Claude C.
Vlaams prozaschnJver (Aalst 9.11934)
Behoorde tot de generatie auteurs die in de
Jaren zestIg het experiment in de roman tot
zIJn uiterste consequentIes doorvoerden.
ZIJn werk is een pogmg om één enkel opus
te reahseren, waarm persoonlijke reflecties
en de problematiek van de zegging elkaar
overlappen. Het gaat hem om taalcreatIes
die aan een weldoordacht, a h.w. mathematisch
geconstrueerd plan beantwoorden
De mtnge wordt ondergeschikt gemaakt
aan de eisen van de schriftuur, o_m aan de
pogmg een begnp of een Idee in een universele
taal Uit te drukken Dat IS dUidelijk in
Messwh (1961), dat als een ouverture tot
een nooit helemaal verwezenlijkt opus kan
worden beschouwd. Nog verder gaat Krijgelmans
in Homunculi (1967), waar het
emde van de zgn. conventionele roman in
het vooruitzicht wordt gesteld.
Werk: Spaanse vlzeg' (1984), pr
Literatuur: I MICHIELS, mleldmg m Homunculz
(1967), A MERTENS, m Raster (1977)
[p VAN AKEN]
Kuik, Hilbert
Nederlands prozaschnJver (Amsterdam
11.2.1938). Studeerde medicijnen te Amsterdam
en was in die tijd mederedacteur
van Propria Cures. Na zijn studie drie jaar
arts m Oeganda, waar hij relsbneven
schreef onder ps. Ndl We Wale: Vreemde
eend MediCijnman In Afrika (1970). Na
terugkeer in Nederland specialiseerde hij
KUIPERS
Zich m de psychlatne Onder eigen naam
verscheen m 1972 0 Jongens Jongens, wat
een gepiep' een bundel in luchtige, speelse
stIjl geschreven verhalen over de onmogehJkheid
tot geslaagde mensehjke commulllcatIe.
In 1976 verscheen de roman Het
schot over de 'binnenwereld' van een 13-
Jange Jongen die opgroeide tijdens wo 11.
Deze roman werd bekroond met de Van der
Hoogtpnjs 1978.
De naam Verweg van de hoofdfiguur uit de
roman gebruikte Kuik opnieuw voor zijn
columns m de Volkskrant (1978-1979), een
reeks korte prozastukken, zogenaamd geschreven
door Hans, Helen en Hanna Verweg.
Deze stukken werden gebundeld in De
Verwegs (1980)
Literatuur: G KOMRIJ, m Daar IS het gat van de
deur (1974) [G J VAN BORK]
Kuik, William (Diederich)
Nederlands dichter en beeldend kunstenaar
(Utrecht 7.10.1929). Zijn enige dichtbundel,
45 Gedichten (1969), IS een belangriJke
bijdrage tot de neoromantische stroming
waarm hij verwant IS met Gerrit
KomnJ. Een ongeneeslijke romantiek, die
m het teken staat van verval, wordt tegengespeeld
door een zeer eigen, van galgehumor
doortrokken toon. Ook zijn met de
Amsterdamse prozapnJs bekroonde
Utrechtse notities (1969) worden door die
eigenzinlllge toon gekenmerkt. Een heel
eigenaardig werk is het door hem zelf fraai
ge Illustreerde feUilleton De held van het
potspel (1974), bekroond met de ViJverbergpnJs.
Hij (zij) gaat na een roldoorbrekmg tegenwoordig
door het leven als DirkJe Kuik. Is
redactrice van het tijdschrift Maatstaf
Werk: De nachtcactus bloeIt (1982)
Literatuur: I SITNIAKOWSKY en D A KOOIMAN, m
Soma, 2,14 (1970/1971), L VAN MARISSING, m 28
InterViews (1971), BIBEB, mintervIews (1980)
[R BLOEM]
Kuipers, Reinold
Nederlands dichter (Groningen 26.8.1914).
Na vertalmgen van Rilke debuteerde hij
met de bundel Koud vuur (1939). Verzorgde
tijdens wo 11 enkele rijmprenten en een
bloemlezing Gromngsche poeue (1941).
Schreef onder ps. Com. de Rijp, Simon
Coenen en P. Dorrius Kleine, onder welke
naam hij ook kritisch werk publiceerde.
Was vele Jaren hoofd van de afdeling uitgeverij
van De Arbeiderspers en van 1960 tot
1979 directeur van Querido's Uitg. Mij te
Amsterdam.
335
KUSTERS
Werken: ResIdu (1944); GedIchten (1944), De broddellap
(1945), Op losse schroeven (1946); Rendez-
vous met een Remlngton (1948), De shJgbeugel
(1953), bloeml met M DENDERMONDE en G
STUIVELING, Met en zonder schoolslag (1954),
bloeml met M DENDERMONDE en G STUIVELING,
Twm set (1954), met S CARMIGGELT, De goudvmk
(1957), bloeml [GJ VAN BORK]
Kusters, Wiel
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Kerkrade 1.6.1947). Cultureel medewerker
van de Regionale Omroep Zuid. letterkundig
medewerker van NRC/Handelsblad
en medewerker aan het literaire programma
Spektakel van de KRO.
Debuteerde vrij onopvallend m het tijdschrift
Contour (1965) met poèzie, maar
wekte belangstelling met de bundel Een
oor aan de grond (1978). In deze bundel
worden twee thema's met elkaar verweven,
de verhouding vader en zoon, en het leven
van de Limburgse mijnwerker (Kusters
vader was mijnwerker). In de latere bundel
De gang (1979) blijkt zijn poezIe geslotener
te zijn geworden, wellicht mede onder
invloed van het werk van Gerrit Kouwenaar,
waarmee Kusters affiniteit voelt. Na
de bloemlezing Het werk (1980) verscheen
een bundel verhalen onder de titel Het
m!JnmU5eum (1981) en opnieuw poëzie m
Hoofden (1981)
Werken: KwelnJm (1983), Een tum m het mks 5
opstellen over G Kouwenaar (1983)
Literatuur: H VAN DE WAARSENBURG, m Llterama,
13,5 (1978), mtervlew H BEURSKENS, m SchnJver
zonder stoel (1982), H VAN DE WAARSENBURG,
m Ik kom toch Uit geen gekkenland vandaan~
(1983) [GJ VANBORK]
Kuijer, Guus
336
Nederlands jeugdboekenschrijver (Amsterdam
1.8.1942). Was van 1967 tot 1973
onderwijzer en wijdde zich sindsdien aan
het schriJverschap. Debuteerde met verhalen
in Hollands Maandblad, in 1971 gebundeld
m Rose, met vrome wImpers. In 1973
verscheen zijn eerste roman Het dochtertje
van de wasvrouw. In 1975 vestigde hij echter
vooral naam met het kinderboek Met de
poppen gOOIen, waarin hij de wereld vooral
door de ogen van het kind getekend heeft
en een houding van verzet tegen de wereld
van de volwassenen toont. Het boek werd
om zijn oorspronkelijkheid bekroond met
de Gouden Griffel 1976 Daarna volgde een
succesvolle reeks kinderboeken: Een gat m
de grens (1975), Grote mensen, daar kanJe
beter soep van koken (1976), Drie verschrikkelIJke
dagen (1976) en Op Je kop m
de prullebak (1977). In 1979 werd hem de
Staatsprijs voor kinder- en jeugdliteratuur
toegekend en in hetzelfde jaar kreeg hij
voor Krassen m het tafelblad (1978) opnieuw
een Gouden Griffel. Zijn essays in
Het gemmachte kmd (1980) veroorzaakte
veel deining onder psychologen en pedagogen.
In 1983 verscheen zijn eerste toneelstuk
De wonderdoener
Werken: De man met de hamer (1975), verh ,Pappa
IS een hond (1977),Jeugdb ,Hoe Mleke Mom haar
maffe moeder vmdt (1978), Jeugdb , Een hoofd
vol maccarom (1979), Jeugdb ,De tranen knallen
Uit mIJn kop (1980), Jeugdb , CrIsIs en kaalhoofdIgheId
(1983), essay, Eend voor eend (1983),
Jeugdb ,De zwarte stenen (1984), Jeugdb
Literatuur: Lezersmemone, Smgel 262 (1977), J
Brokken, mtervlew, m SchnJven (1980), D
KOHNSTAMM (ed ), KUiJer mom en lelIjk (1981)
[GJ VAN BORK]
Kuyle, Albert
Ps. van Louis Maria Albertus Kuitenbrouwer,
Nederlands schrijver (Utrecht 17.
2. 1904-ald. 4.3.1958). Was m 1925 medeoprichter
van De Gemeenschap, het tijdschnft
van voorUitstrevende katholieke
Jongeren. ZIJn polemieken uit die tijd werden
gebundeld mAlarm (1934).
Debuteerde m 1924 met gedichten, Semen,
gemspireerd door het Vlaamse expressionisme,
m 1927 gevolgd door Songs of
Kalua Hij schreef een sociale roman, Harten
en brood (1933), biografieen, bewerkte
bijbelse verhalen, maar werd vooral bekend
door zijn novellen, gebundeld m drie,
naar kwaliteit en mhoud sterk uiteenlopende
uitgaven: De bries (1929), Weerlzcht
(1933) en Harmomka (1939). Zijn techmek
IS bijna filmisch van aard, waardoor hij
zeker heeft bijgedragen aan de nieuwe
zakelijkheid.
In 1934 scheidde Kuyle zich met enkele
vnenden van De Gemeenschap af en richtte
De Nzeuwe Gemeenschap op. Daarin
komen zijn fasCistische sympathieén volledig
tot Ultmg. Het betekende tevens het
einde van zijn rol in de Nederlandse letterkunde.
Werken: In excelsls (1947), IX gedIchten (1947),
Rond Jezus' kleed (1954), Kmderen der mensen
(1954)
Uitgave: E VAN DER HALLEN (ed ), Keurbladzl}den
(1941), met mi en blbl
Literatuur: P VAN OSTAIJEN, m Verzameld Werk, IV
(1977'), H SCHOLTEN, 'Zwarte Jagers op de Heer',
m Bzzlletm, 9 (1981) [G w F JANSSEN]
Kuijper, Jan
Nederlands dichter (Amsterdam 30.12.
1947). Herstelde de door de experimentele
Vijftigers verketterde dichtvorm van het
sonnet in ere. Voortbouwend op Nederlandse
sonnettendichters als Nijhoff, VestdiJk
en Achterberg, maar vooral op Dèr
Mouw, koppelt hij een eenvoudige manier
van zeggen (vgl. Nijhoffs 'praattoon') aan
een zeer geraffineerde techniek, waarin
vooral het uitbUIten van de volta, de wendmg
in het sonnet van de eerste twee vierregelIge
coupletten naar de laatste twee
drieregelige strofen, en de onnadrukkelijke
(overwegend mannelijke) rijmen opvallen.
In zIJn eerste bundel Sonnetten (1973) is
het thema de jeugd vol betoveringen en
schrIkbeelden, waar de dichter in zijn verzen
een nIeuwe wending aan kan geven. Op
deze manIer krijgen anekdotes, die vooral
afkomstIg zIJn UIt het Montessori-onderwijs
dat KuiJper volgde, een verrassende
reikwiJdte. Zijn tweede bundel, Oogleden
(1979), IS mmder eenvoudig van thematiek
en zegsWijze dan de eerste bundel sonnetten.
Nu gaat het meer om de tweespalt
droom/werkelijkheid en de poèzie als een
brug of beter draaideur daartussen. De volta
van het sonnet krijgt er op deze manIer
nog een betekenIS bij. Was het in de eerste
bundel nog mogelijk om het verleden te
boven te komen, nu lIjkt die oplossing mmder
voor de hand te liggen en blIjft de spanning
tussen tegendelen als verleden en
heden, droom en werkelIjkheid, geluk en
wanhoop, humor en ernst, vrijwel steeds
gelden.
Hoewel er geen sprake is van directe
mvloed op generatiegenoten kan worden
vastgesteld dat biJ KuiJper het sonnet in de
Nederlandse lIteratuur voor de zoveelste
maal nieuw leven werd ingeblazen.
Werk: Bijbelplaatsen (1983), p
Literatuur: J DIEPSTRATEN en SJ KUYPER, mterView,
m Dichters (1980), R BLOEM, m Kritisch
leXICon van de Nederlandstalige IIt na 1945
(1980), K FENS, Broeinesten en bijbelplaatsen
(1983) [R BLOEM]
Kuyper, Sjoerd Frans
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
6.3.1952). Woont m Wijde Wormer.
Werkt als free lance-tekstschrijver
voor radIO en televisie. Was medeoprichter
en -beheerder van het undergrounduitgeveriJtJe
Flzz Subvers Press, waarbij een
reeks vertalingen van Dada-teksten verscheen
(0 a. Tzara's God danst Dada).
Zijn eigen poe zie draagt duidelijk de sporen
van geestesgesteldheid en muziek van
de Jaren zestig. Abrupt associatieve beeldovergangen
bewerken een surreële, droom-
KUYPERS
achtige sfeer waarin de elementaire thema's
van geboorte en dood, tijd en eeuwigheid
als vanzelf hun plaats vinden. Het
gevaar van vervloeiing wordt gekeerd door
min of meer cyclische structuren aan te
brengen, terwijl bovendien bewust afstand
wordt geschapen door een spel met versch.
Identiteiten in heden en verleden (Ik herInner
miJ Klaas KrIstzaan, 1974; Handboek
voor overleden knaagdieren, 1975).
De bundel Dagen Uit het leven (1977) geeft
een aanzienlijke versobering van de uitdrukkingsmiddelen
te zien.
Ook in de verhalenbundel De glazen kamer
(1979) zijn droom en werkelijkheid, heden
en verleden op elkaar betrokken en neemt
het laatste zelfs obsessionele vormen aan.
Samen met Johan Diepstraten publiceerde
Kuyper de intervIewbundels Het meuwe
proza (1978) en Dichters (1980). Voor
Bzzlletln schreef hij enkele reisverslagen
over bezoeken aan o.a. New Vork, Bretagne
en Ierland.
Werken: Een kleine Jongen met zIJn beer (1978), pr.,
De dichter Zingt (1978), hedJes, Het zakmes
(1981), Ratten & flamingo's (1982), p
Literatuur: W KUSTERS, m Dletsche Warande &
Belfort, 123 (1978); G VAN HOOF, m Kreatief, 14
(1980) IJ HUIJNINK)
Kuypers, Julien Jozef
Vlaams schrijver (Pepingen 14.8.1892-
Vorst 16.11.1967). Vervulde versch. functies
bij het onderwijs; was na wo Il secretaris-
generaal bij het ministerie van onderwiJS.
Van 1956-1962 was hij buitengewoon
gezant en gevolmachtigd mmister voor buitenlandse
culturele betrekkingen. Lid van
de Koninklijke Vlaamse Academie. Was
hoofdredacteur van het Nieuw Vlaams
Tijdschrift (1967).
Schreef historische romans, o.a. Heer van
Lembeke, riJd aan (1942), spelend in Brussel
ca 1300. In Donderkoppen (1945) beschriJft
hij toestanden en gebeurtenissen
onder de dreigmg van wo Il. In 1950 verscheen
de novellenbundel MIJn Vriend vertelt.
De bundel Aan de waterkant (1952)
bevat vakantiehermneringen.
Kuypers schreef verder een aantal studies
gewijd aan de sociale geschiedenis van Belgle
in de 19de eeuw: Jacob Kats, agitator
(1930), en Bergop, geschiedems van de
arbeidersbeweging In Belgle (1957).
Werken: Op rUime banen De opbloei van onze meuwere
letteren en het Vlaamsche tijdschrift Van
Nu en Straks, 1893-1901 (1921), Herman Te,,llnck
(1923), Ca mille Huysmans (1928), Onze
literatuur In beeld (1935, met TH DE RONDE),
schoolmtg, Over de Vlaamse beweging, een
337
KUYPERS
soclahstlsch standpunt (1960), Les égahtalres en
Belglque Buonarottl et ses soclétés secrètes
(1960), Een vergeten redenaar en anarchist, Jan
Pellenng (1961), Culturele autonomie (1961, met
H TEIRLINCK), De man van Emblem (1964), r
Literatuur: G WALSCHAP, J K (1966), R ROEMANS
338
en H VAN ASSCHE, Analytische biblIOgrafie van
J K (1968), M COULON, '.J K et son temps', In
EducatlOn Tribune Libre, 109 en 111 (1968),
IDEM, BlOgraphle natIOnale de Belglque, 39,
suppl XL (1976) [6 DECORTE]
---L---
Labberton, Johan Hendrik
Ps. Th van Amelde, Nederlands dichter en
essayist (Amelde 29.12.1877 -'s-Gravenhage
17.7.1955). Gemeenteambtenaar te 'sGravenhage;
later hoogleraar te Gent
(1915-1918). Publiceerde gedichten en essays
in De Bewegmg. Zijn poëzie heeft een
sterk filosofische inslag.
Nam deel aan de discussie In De Bewegmg
over 'bezielde rhetoriek'. In het artikel
'Een meuwe rhetoriek?' (1913) pleitte hij
voor de echtheid van gebruikte beelden en
metaforen, mits door de dichter ook werkeliJk
doorvoeld. Retorisch is een gedicht pas
als het geheel niet echt en natuurlijk aandoet.
Werken: Lof der wIJsheid, een gedicht (1906), Verzamelde
gedichten 1906-1912 (1912), De BalkanstnJd
(1913), essay, De Belgische neutraliteit
geschonden (1914), essay, EeUWige lente, een
gedicht (1941)
Literatuur: I QUERIDO, In Letterkundig leven, dl 2
(1916), J C BLOEM, Verzamelde beschouwingen
(1950), met In Appendix Een nieuwe rhetonek~,
W M L E VAN LEEUWEN, In Dnft en beZinning
(1950) lp MINDERAA]
Laet, Johan Alfried de
Eig. Jan Jacob Alfried de Laet, Vlaams
dichter en prozaschrijver (Antwerpen
13.12.1815-ald. 22.4.1891). Begon als chirurgiJn,
maar werd later journalist en
volksvertegenwoordIger. Begunstigde o.m.
de wet op het gebruik van het Nederlands
in bestuurszaken in Belgie. Was medeoprIchter
van het eerste Nederlandstalige
dagblad in Belgie: Vlaemsch Belgle (1844).
Van 1847-1848 zat hij met L. Vleeschhouwer
en Consclence in de redactie van De
Roskam.
De Laet schreef romantische gedichten,
evenals zijn vrIend Hendrik Conscience
aanvankelijk In het Frans. Na de uitgave in
1848 van zijn Gedichten, hield hij zich nog
slechts met politiek beZig. Op prozagebied
schreef hij vnl. griezelverhalen, o.a. De
vloek (1840), Het hUIS van Wesenbeke
(1842) en Het lot (1845), een dorpsverhaal
uit de Kempen.
De Laet was de meest ontwikkelde van de
Antwerpse kunstenaars gegroepeerd in de
rederijkerskamer De olijftak. Van zijn
geestdrift ging echter meer invloed uit dan
van ZIjn werk.
Uitgave: Uitgekozen gedichten (1919), met blbl
Literatuur: A SNIEDERS, 'J A dL', In Jaarb Kon
VI Acad voor Taal- en letterk (1892), R MOROY,
'J d L als letterkundige', In Het Belfort (1898),
G KNUVELDER, 'J A d L over het dichterschap',
In Dletsche Warande & Belfort, 114 (1969), A
DEPREZ, 'Brieven Uit Wenen en Gent. FA Snellaerts
en J A.d L s correspondentie met G Hofken',
In Versl en Meded Kon acad voor Nederl
Taal- en Letterk (1983) IJ VERCAMMEN)
Laey, Omer K. de
Eig. Audomarus Carolus Desiderius,
Vlaams dichter, (toneel)schrijver en essayist
(Hooglede 13.9.1876-ald. 16.12.1909).
Studeerde rechten te Leuven en werkte
enige tijd In de advocatuur te Leuven en
Antwerpen. Belezen en fijnzinmg gentleman,
die door zijn ijveren voor verdraagzaamheid
en sociale vooruitgang door betere
economische toestanden en onderwijs
een der merkwaardigste persoonlijkheden
van ZIjn generatie is geweest. Hij was een
bewonderaar van de klassieken, vooral van
Horatms, maar ook van de renaissance.
Stond tegenover het subjectivisme van de
neoromantici een objectieve, beeldende
kunst voor, gekenmerkt door scherpe waarneming,
originele, vaak volkse beeldspraak,
humor en irome, die soms wordt
afgewisseld door een gelaten tederheid.
Duidelijk komt dit naar voren in zijn klassiek
geworden gedichten, waarvan sommige
In het Westvlaams (o.a. Flandrta illustrata,
1905 en Bespiechelmgen, 1907). In
zijn kunstbeschouwingen en vooral in zijn
nagelaten brieven toont hij zich een oorspronkelijk
en zelfstandig denker die eigen
Inzicht met kennis en goede smaak verenigde.
De Laey schreef ook historische toneelstukken,
nl. Falco (1907) en Hardenburg
(1907). In 1912 verschenen zijn Dierensprookjes.
Werken: Ook verzen (1902), Van te lande (1903), p
Uitgaven: E VLIEBERGH en J PERSYN (ed), Het
werk van 0 K dL, 2 din. (1911, 5 din 1942');
Landelijk leven (1977), bloeml, verz. en Ingel
door H VERLEYEN
Literatuur:J PERSYN, 0 K d L (1910); A AMPE, 'De
zIelegroei van 0 K d.L', In Streven (1942), J
DELOOF, 0 K d L Ter herwaardering (1970), K
JONCKHEERE, 0 K d L (1976), H VERLEYEN,
OK dL, dichter en flamingant (1977)
IA DEMEDTS]
339
LAMBRECHT
Lambrecht, Jan
Zuidnederlands dichter (Pollinkhove 1.4.
1626-Brugge 1693). Verbleef tweemaal in
Engeland en was vurig aanhanger der
Stuarts. In 1666 was hij baljuw van het
graafschap Middelburg in Vlaanderen. In
1672 terug in Brugge. Lambrecht was een
welgesteld ambtenaar, die bij zijn tijdgenoten
als dichter in aanzien stond, hoewel zijn
werk slechts geringe literaire waarde
heeft.
In 1659 verscheen van hem Vlaemsche
Vrede-vruecht, dat o.m. een allegorisch
toneelstuk, Vlaemsche Maeght, bevat. Rachel
(1662) is een herdersspel. In 1678
publiceerde Lambrecht Goe-weke, een uitvoerig
gedicht over het leven van Christus.
Wonderen der heyhghe stadt Halle (1682)
bevat 54 verhalen over de wonderen van
Onze Lieve Vrouwe van Halle. In 1685 verscheen
Bethlehem, een toneelstuk over het
kerstgebeuren. Ook bezorgde hij de eerste
uitgave van Ghedachten op slapeloose
nachten (1689) van J. Cats. Schreef verder
versch. gelegenheidsgedichten.
Literatuur: M ROOSES, m BlOgraphle natIOnale, 11
(1890-1891), E DE SEYN, DlctlOnnalre des écnva
inS Belges, dl 2 (1931)
[HM ROMBAUTENA VANELSLANDER]
Lambrecht, Joos
Zuidnederlands taalkundige (gest. Wezel
ca 1556). Was tussen 1536 en 1553 een van
de voornaamste te Gent werkzame boekdrukkers
en typografen (gaf o.a. de Spelen
van Zmne van 1539 uit); bovendien was hij
schoolmeester en rederijker. In 1546 drukte
hij zelfs zijn Naembouck, een Nederlands-
Frans woordenboek, en in 1550 verscheen
van zijn hand het eerste Nederlandse
spellinghandboek, gebaseerd op het
Gentse dialect, de Nederlandsche spellzJnghe.
Uitgaven: J F.J HEREMANS en F VANDERHAEGHEN
(ed ), Nederlandsche spelllJnghe (1882), R VER.
DEYEN (ed ), Naembouck van allen natuerhcken
ende ongheschuumde vlaemsche woorden (1945,
mtg van de 2de druk van 1562).
Literatuur: L VAN DEN BRANDEN, Het streven naar
verheerhJklng, zUIVenng en opbouw van het
Nederlands In de 16de eeuw (1956), E COCKX·
INDESTEGE, 'The Fust EdltJon of the Naembouck
byJ L (1546)', m Quaerendo, 1 (1971),D M BAK.
KER en G R W DIBBETS (ed.), Gesch v d Nederl
taalk (1977) [p J VERKRUIJSSE]
Lamoureux, John
Zie Gysen, René Louis
340
Lampo, Hubert Leon
Vlaams romanschrijver, criticus en essayist
(Antwerpen 1.9.1920). Werkte korte tijd
als leraar bij het middelbaar onderwijs, was
daarna rijksinspecteur van openbare bibliotheken.
Ook werkzaam in de journalistIek,
vooral als kunstcriticus. Speelde
een actieve rol in de Vlaamse letterkundige
wereld, o.m. als redactiesecretaris van het
Nieuw Vlaams TIJdschrift.
Lampo debuteerde in het teken van de psychologische
roman met Don Juan en de
laatste mmf (1943), Hélène Defraye (1945)
en De rUiter op de wolken (1948), waarin
belangstelling voor de dieptepsychologie
en het suggereren van geheimzinnige, supra-
ratIOnele verbanden zijn latere oriëntatie
als magisch-realist aankondigen. Uit
die tijd dateren ook de drie novellen uit
Triptiek van de onvervulde hefde (1947),
waarmee Lampo zich naast J. Daisne als
grondlegger van het magisch-realisme in
Vlaanderen ontpopte. Behalve in De belofte
aan Rachel (1952), waar hij, onder het
mom van een bijbels verhaal, hedendaagse
politieke en maatschappelijke problemen
behandelt, en in De duwel en de maagd
(1955), een histOrische roman over Jeanne
d' Arc en Gilles de Rais, vormt het magischreahsme
de baSIS die tot op heden zijn hele
oeuvre zou bepalen; hij heeft er ook veel
kritisch-esayistisch werk aan geWijd, o.m.
De rmg van Moblus (2 din., 1967, 1972) en
De zwanen van Stonehenge (1972).
Evenals Daisne combineert Lampo de
weergave van een alledaagse realiteit met
verbeeldings- of droomelementen dikwijls
tot een nieuwe, psychologisch samenhangende
werkelijkheid - een zgn. 'psychomagische'
verhaalwereld. Maar terwijl
Daisne zulks met metafysische bijbedoehngen
doet en o.m op Plato en op het christendom
steunt, zoekt de agnostIcus Lampo
eerder aansluiting bij de dieptepsychologie,
de parapsychologie en bepaalde interpretaties
van de cultuurgeschiedenis.
Vooral Jungs archetypenleer bhjkt licht te
werpen op genese en betekenis van zijn
meeste werken. Een geliefkoosde situatie
in zijn romans IS biJV. de confrontatie van
de helden met diverse behchamingen van
het Ideaal van de vrouw, de zgn. 'anima'.
Terugkeer naar AtlantiS (1953) is grotendeels
gebaseerd op de Vatersuche en op de
Atlantismythe, en In De komst van Joachim
Stiller (1960) verwijst het optreden
van een raadselachtige verlossersfiguur
naar het messias-archetype. Ook de Orfeusmythe
loopt als een rode draad door tal
van verhalen en romans, vgl. o.m. Hermwne
betrapt (1962); De goden moeten hun
getal hebben (1969) of Kasper In de onderwereld
(= 3' gew. dr., 1974). Volgens Lampo
zelf is het hem er bij dit alles niet om te
doen de jungiaanse motieven doelbewust te
stileren: hij gaat spontaan, intUltief te
werk, verlaat zich op inspiratie en onderkent
pas achteraf de archetypische fundamenten
van zijn werk.
Lampo's - omvangrijke - produktie wordt,
in feite vanaf 1960 maar vooral vanaf De
heks en de archeoloog (1967), gekenmerkt
door steeds levendiger intriges, een steeds
grotere diversifiering van onderwerpen en
toestanden en steeds diepere peilingen in
het onbewuste van zijn personages. Zijn
werk vertoont echter ook soms een zekere
anekdotische en stilistische overladenheid.
In 1963 ontving Lampo de Driejaarlijkse
Staatsprijs (België) voor zijn roman De
komst van JoachIm Stiller. Zijn werk werd
in een tiental talen vertaald en van een
drietal romans werd een verfilming vervaardigd:
De madonna van Nedermunster,
Kasper m de onderwereld en De komst van
JoachIm StIller.
Werken: De jeugd als inspiratiebron (1943), essay,
Idomenew en de kentaur (1951), verh ,De roman
van een roman (1951), essay, Toen Herakles sp,tte
Klrke spon (1957), essay, Lode ZIelens (1957),
essay, JOriS Minne, beeldhouwer (1960), essay,
Fellx T,mmermans (1961), essay, Dochters van
Lemune (1964), verh ; De draad van Anadne
(1967), essay, Er 's méér, HoratlO Gesprekken
met R Hannelore (1970), De vingerafdrukken
van Brahma (1972), verh , Grobbendonkse brie'
ven (1974), De neus van Cleopatra (1975), essay,
De krom ek van Madoc (1975), essay, Een geur
van sandelhout (1976), r ,De prins van Magoma
(1976), r, Joach,m Stiller en ,k (1979), essay,
Dwlogen met m'jn Olwettl (1980), essays, W'jlen
Sarah Sllbermann (1980), r , Zeg maar Jud,th
(1983), r
Literatuur: G KNUVELDER, m Sp,egelbeeld (1964),
J WEISGERBER, m Aspecten van de Vlaamse
roman 1927-1960 (1964), P HARDY, HL (1966),
M DUPUlS, 'H L en het magisch-realisme', m
TIjdschrift voor levende talen (1969), R TUKRY,
HL (1975), CHR VAN DE PU'ITE, m De magIschrealIstische
romanpoetlca In de Nederlandse en
Duitse literatuur (1979), R TUKRY, Omtrent Don
Juan en de laatste mmf (1979), IDEM, Omtrent
De komst van Joachim Stiller (1981), J VAN
GooL(ed ),OverH L (1983),P VANAKEN,mKrItlsch
leXICon van de Nederlandstahge ht na
1945 (1983) [M DUPUIS EN RED]
Lanceloet
Middelnederlandse rijmbewerking van
Chrétlen de Troyes' Lancelot en prose, die
LANCELOT-COMPILATIE
zelf weer een onderdeel vormt van een groter
geheel, te zamen met de Queste del
Samt-Graal en de Mort d'Artu. De bewerking,
die ook in het Nederlands wel ProzaLancelot
genoemd wordt, is overgeleverd
in de zo genoemde Haagse Lancelot-compilatie
uit de eerste helft van de 14de eeuw.
Een andere rijmbewerking, bekend onder
de titel Lantsloot van der Hagedochte, is
overgeleverd in 36 kleine fragmenten van
een 14de-eeuws handschrift. Ook zijn er
twee kleine fragmenten van een prozaversIe
bewaard gebleven.
Lancelot is een der ridders van de ronde
tafel van koning Arthur, die in diens dienst
verschillende avonturen beleeft.
Zie ook Lancelot-compilatie, Haagse
Uitgave: W J A JONCKBLOET, Roman van Lancelot
(xIlIe eeuw), 2 din (1846-1849)
Literatuur: W DE VREESE, 'Oude en meuwe Mlddelnederlandsche
fragmenten I: Roman van Lancelot',
m Tljdschr v Nederl Taal- en letterk , 52
(1933), F MEUSER, Lantsloot van der Haghedoch
te (1939), M. DRAAK, De Middelnederlandse
vertalingen van de Proza-Lancelot (1977'); M.
JOYE, 'De Middelnederlandse "Lancelot"', m
Leuvense Bljdr, 66 (1977), W.P GERRITSEN,
OS H LIE en F P VAN OOSTROM, 'Le "Lancelot
en prose" et ses traductlOns moyen-néerlandaises',
m F P VAN OOSTROM (ed), Arturlst,ek In
artikelen (1978), 0 S H. LIE, The M,ddle Dutch
Prose Lancelot (1980), F P VAN OOSTROM, Lantsloot
van der Haghedochte (1981), P. VAN STER.
KENBURG, 'De lokahsermg van de Middelnederlandse
Arturroman Lantsloot vander Haghedochte
een voorstudie', m Tljdschr v Nederl
Taal- en Letterk ,98 (1982) [F VAN THIJN]
Lancelot-compilatie, Haagse
Middelnederlands verzamelhandschrift
uit de eerste helft van de 14de eeuw, gebaseerd
op het Frans. De compilatie beslaat
de cyclus Lancelot, De Queeste van de
graal en Artur's doet. Van de twee boeken
waaruit de Lancelot bestaan heeft, is voornamelijk
het tweede boek overgeleverd; de
rest van de cyclus IS compleet bewaard.
Tussen de hoofd verhalen die alle spelen in
de kringen van koning Arthur en zijn ridders
van de ronde tafel, zijn zeven arthurromans
ingevoegd. Na Lancelot volgen
Percevael en Monaen, na De Queeste van
de graal de Wrake van Raglsel, de Rlddere
metter mouwen, Walewem, Lanceloet en
het hert met de wItte voet en Torec.
Lancelot is een koningszoon die opgevoed
is door la Dame du Lac, in het Nederlands
de Jonkvrouwe van der Haghedochte. Hij
wordt door komng Arthur tot ridder geslagen
en beleeft als 'de witte ridder' allerlei
avonturen, In liefdesdienst voor Arthurs
341
LANGEN
vrouw Gueneviere.
Zie ook de afzonderlijke teksten.
Literatuur: J NOTERMANS en W DE VREESE, 'Fragmenten
van de Mlddelnederlandsche "ProzaLancelot"',
m TIJdschr v Nederl Taal- en letterk
, 19 (1931), M DRAAK, Oude en meuwe Lancelot-
problemen, en de noodzakelijkheid van
lezen (1976), IDEM, 'The workshop behmd the
MIddie Dutch Lancelot manuscrIpt', m Essays
presented to G I Lleftmck, 3 (1976), K H HEEROMA,
'DIe gene dIe Lancelot maecte', m F P VAN
OOSTROM (ed ), Artumtlek m artikelen (1978),
W P GERRITSEN en F P VAN OOSTROM, 'Les adapteurs
néerlandals du "Lancelot-(Graal)" aux prIses
avec Ie procédé narratlf des romans Arthurlens
en prose', m Mélanges de langue et IIttérature
françaises du Moyen Age et de la Renaissance
Marche Rom (1980) [F VAN THIJN]
Langen, Ferdinand
Ps. van Egbertus Pannekoek, Nederlands
prozaschrijver (Groningen 27.7.1918). Debuteerde
in 1943 als dichter, maar zou zich
vooral gaan onderscheiden als iromsch prozaschrijver.
HoofdmotIef in zijn werken is
de levensonlust en de hopeloosheid van
illusies. In sobere, spitse taal wordt een
wereld opgeroepen, waarin de vrolijkheid
slechts schIjn IS. Dat maakt zijn humor tot
een humor contre coeur, een humor van de
lach en de traan.
Stichtte m 1945, met Koos Schuur en Jan
Elburg, het tijdschrift Het Woord. Als
meest treffend voorbeeld van het ironische
karakter van zIJn boeken mag gelden MIJn
oom Peter (1950).
Werken: Achter slot en grendel (1944), De betoverde
wereld (1946), In PIJama (1946); Hoe maakt u het
(1952), Samen sUiker eten (1953), Ter beschermmg
van de engelen (1955), De drenkelmgen
(1959), Honderd wt (1963)
Literatuur: F SIERKSMA, m Schoonheid als eigenbelang
(1948) [G W F JANSSEN]
Langendonek, Prosper van
342
Eig. Prosper Antome Joseph, Vlaams dichter,
essayist en criticus (Brussel 15.3.1862-
aid. 7.11.1920). Opgevoed in Frans sprekend
milieu, waardoor vroeg contact met
Parnassiens. Moest studie letteren staken
door familieomstandigheden. Was o.m.
ambtenaar bij het ministerie van justitie,
daarna bij de Vertaaldienst Kamer van
Volksvertegenwoordigers, totdat toenemende
geestesziekte in 1918 ontslag noodzakeliJk
maakte.
Schreef kritieken en essays in Nederlandsche
Dwht- en KunsthalIe van 1888 tot
1910. Richtte samen met o.a. Vermeylen en
Hegenscheldt in 1893 Van Nu en Straks
op. Hernieuwde zijn kritische werkzaamheld
m het tIjdschrIft Vlaanderen van
1903. Belangrijk is zijn opstel De herlevmg
der Vlaamsche poeue, dat men wel als het
manifest der letterkundige vernieuwing
heeft beschouwd.
Als critIcus en dichter was hij tussen de
anarchistisch gezinde Jongeren van toen
een schakel in de traditie die hem met
GezelIe en Rodenbach verbond. Ook voor
hem waren het ethische en esthetische met
te schelden. Zijn bewondering voor Dante
hmg samen met zIJn verlangen naar een
harmonisch leven op chrIstelijke grondslag,
een verlangen gevoed door de tegenstellingen
tussen zijn geloof en zijn tWIjfel,
zIjn gemoed en zijn geest Zijn romantIsch
getinte gevoel geraakte telkens in conflict
met zijn naar klaSSIeke beheersing strevende
geest. Van Langendoncks mvloed op
Jongeren als A. Vermeylen IS bijzonder
groot geweest
HIj publiceerde slechts één bundel Verzen
(1900). Daarm toont hij zich een der eersten
m het ZUIdnederlandse taalgebied die
vorm gaven aan het conflict tussen gevoel
en intellect, waardoor de moderne mens
wordt gekenmerkt. In zijn werk tekent zich
duidelijk de tweespalt af tussen de droom
van absolute volmaaktheId, zoals deze
vorm kreeg in de onvoltOOIde cyclus Beatnee,
en de ervaring van een beklemmende
werkelijkheid, een tegenstelling die in 'Zomeravond'
tot Uiting komt. Het mdrukwekkende
'Woluwe-dal' toont de dichter in
een zelden bereikt, wankel evenwicht. Zijn
levensdroom gaf hij gestalte in een van zijn
beste verzen 'Het Woud'.
Uitgaven: Verzen (1918), met mi van J BOONEN,
Werk (1926), met mi van A VERMEYLEN, Gedichten
(1962), met mi van A WESTERLINCK
Literatuur: A VAN DUINKERKEN, 'P v L " m Dletsche
Warande & Belfort (1929), L SOURIE, P v L
(1942), A WESTERLINCK, P v L Dwgnose van een
ongeneeslijke Ziel (1946), G SCHMOOK, 'P v L. en
zIJn verhoudmg tot "De DIstel" (198 1882-
821908)', m Versl en Meded Kon VI Acad v
Taal- en Letterk (aug /sept 1957), IDEM, 'Prosper
van Langendoncklana', m Idem (1959), IDEM,
P v L (1968), M GILLIAMS, 'NotIties over P v L s
"Verzen''', m Vita BreVIs, 2 (1976'), P G BucKINX,
'De vrouw m de poezIe van v.L en Elssehot',
m Versl en Meded Kon Acad v Nederl Taaien
Letterk (1977), J COOLS, 'Werchter', mEIgen
schoon en de Brabander, 65 (1982) [H ,I WAGE]
Langendijk, Pieter
Noordnederlands dichter, etser en schilder
(Haarlem 25.7.1683-ald. 9.7.1756). Kwam
na de dood van zijn vader (1689) - een
tamelijk welgesteld metselaar - emge tijd
onder de hoede van de Engels-Nederlandse
taalkundige William Sewel te Amsterdam.
Omstreeks 1695 vertrok Langendijk naar
Den Haag, waar zIJn moeder een linnenwmkel
opzette. Hij werd wever en patroontekenaar,
kwam m contact met kunstenaarskrmgen
en gmg zich op de dichtkunst
toeleggen. Vestigde zich in 1722 met zijn
moeder m de omgeving van Haarlem. Na
haar dood (1727) trouwde hij. Door het verkwistende
leven van de beide vrouwen ging
zIJn fortuin evenwel verloren; m 1747
moest hij zijn verzameling boeken, schilderiJen,
tekenmgen en prenten te gelde maken
en m 1749 redde het Haarlems stads bestuur
hem uit de nood door hem tot stadshistorieschrijver
aan te stellen en hem kosteloos
een plaats te verschaffen in het ProveniershUiS
In zIJn godsdienstige poezie (die in het vergeetboek
is geraakt) doet Langendijk zich
kennen als man van doopsgezinde signatuur,
in politiek opzicht blijkt hij orangistisch.
Een echte 18de-eeuwer is hij in zijn
voorliefde voor herders- en visserszangen,
zoals ook uit zijn gelegenheidspoezie blijkt.
Ook de tragische, histOrische, satirische en
burleske genres boeiden hem. Als factor
van de Haarlemse kamer Trou Moet Blycken
(vanaf 1721) schreef Langendijk de
Jaargedichten van 1724 tot 1744. Deze he bben
alle een onderwerp uit de geschiedenis
der Hollandse graven en verschenen in
1745 - m een tweedelige prachtuitgave met
gravures door Langendijks neef Hendrik
Spilman - onder de titel De Graaven van
Holland,' m Jaardichten beschreven. In
1762 zag de bundel Willem de Eerste, Prms
van Oranje het licht, negen jaardichten uit
1747 -17 56, gecompleteerd met een tiende
van J. van Marshoorn, Langendijks opvolger
als factor. Het bekendst is Langendijk
door zijn vele Frans-classicistische blijspelen,
waarvan met name het WederZijds
huwehJksbedrog (1714) en De wiskunstenaars
of 't gevlugte Juffertje (1715) als zeer
geslaagd beschouwd kunnen worden. Langendijks
Haarlemse stadsgeschiedenis
kwam met tot een uitgave, maar het hs.
bleef bewaard en werd gebruikt door G.W.
van Oosten de Bruyn voor zijn De stad
Haarlem en haare geschiedemssen (dl. 1,
1765).
Werken: Don QULchot op de brUL10ft van Kamacho
(1712),De zwetser (1712), Krehs Louwen of Alexander
de Groote op het poetenmaal (1715); De
Eneas van VergûlUs m zIJn zondagspak (1715),
Juhus Cezar en Kato (1720), Qumcampolx of de
wmdhandelaars (1720), Arlequyn ActIOnist
LANSELOET
(1720), De bednegenj van Cartouche of de Fransche
roovers (1732), Xantippe of het booze WIJf
des fllozoofs Sokrates beteugeld (1756), Spiegel
der vaderlandsche koopheden (1760)
Uitgaven: Gedichten, 4 din (1721-1760), W A ORNEE
(ed ), Xantippe (1967), IDEM en L STRENGHOLT
(ed), De zwetser (1971), G A VAN Es (ed),
Don QULchot (1973), WA ORNEE (ed), WederZijds
huwehjksbedrog (1977'), G A VAN Es (ed ),
De WIskunstenaars (1978'), W A ORNÉE (ed),
Krells Louwen (1978), G A VAN Es (ed ), Spiegel
der vaderlandsche kooplieden (1979)
Literatuur: C H PH MEIJER, P L , zIJn leven en werken
(1891), F Z MEHLER, P L (1892), G W
WOLTHUIS, 'P L en de WIskunstenaars', In
Tljdschr Taal- en Letteren, 24 (1936), IDEM, 'De
Ingevoegde Illustraties biJ de WIskunstenaars', In
Het Boek, 24 (1936-1937), G A VAN Es, 'De Xantippe
van Langendijk Een psychologisch drama
tussen klucht en blIJspel', In NIeuwe Taalg , 48
(1955), W A ORNÉE, 'Een vergeten werk van Pleter
Langendijk', In Taal- en Letterk gastenboek
voor G A van Es (1975)
[G KUIPER EN P J VERKRUIJSSE)
Lannoy, Juliana Cornelia de
Noordnederlandse dichteres (Breda gedoopt
21.12.1738-Geertruidenberg 18.2.
1782). OfficIersdochter, kreeg een voor die
tijd zeer brede algemene opleiding. Toonde
zich m haar dichtstuk Aan mynen geest
(1766) een voorvechtster voor de intellectuele
en artistieke gelijkwaardigheid van
de vrouw aan de man. Haar gedichten werden
versch. malen bekroond door gezaghebbende
dichtgenootschappen. Ook
maakte zij naam door het dichten van
treurspelen, waarbij zij zich streng hield
aan de regels van het Franse classicisme:
Leo de Groote (1767), Het beleg van Haarlem
(1770) en Cleopatra (1776).
Het bekendst werd haar hekeldicht Het
gastmaal, een satire op de zeden en etiquette
van haar dagen (1777). De verzameleditie
DIchtkundige werken (1780) werd in
1783 gevolgd door Nagelaten dichtwerken,
waarvoor Bilderdijk de mleiding verzorgde.
Hoewel Lannoy als dichteres een goede
reputatie genoot en haar werk door Feith
en Bilderdijk bewonderd werd, raakte zij in
vergetelheid daar zij niet boven de middelmaat
van haar tijd uitkwam.
Literatuur: P G WITSEN GEYSBEEK, In BIOgrafisch
woordenboek der Nederlandsche dIChters (1821-
1827), CH VAN SCHOONNEVELDT, Over de navolgmg
der klasslek-Fransche tragedie (1906), F A.
BREKELMANS, In Jaarb van de geschled- en oudheidkundige
knng Breda 'De Oranjeboom', 18
(1965) [G W HUYGENS)
Lanseloet en het hert met de witte voet
Middelnederlandse ridderroman, overgeleverd
m de Haagse Lancelot-compilatie.
343
LANSELOET
De roman is waarschijnlijk een verkorte
bewerking naar het Frans. Lanseloet is één
van de ridders van koning Arthurs ronde
tafel, die ook in de andere arthurromans
een grote rol speelt. In dit verhaal snijdt hij
voor een jonkvrouw een hert de witte voet
af, waarna hij met de opdrachtgeefster mag
trouwen (hetgeen hij niet doet).
Zie ook Lancelot-compilatie, Haagse.
Uitgave: M. DRAAK (ed ), Lanceloet en het hert met
de w,tte voet (1979')
Literatuur: G I LIEFTINCK, "'Methodologische" en
paleografische opmerkmgen naar aanleldmg van
"een hert met een Wit voetJe"', m TiJdschr v
Nederl Taal- en Letterk ,72 (1954), R HAMBURGER,
'Nog meer aanwIJzmgen voor de bekortmg
van Lanceloet en het Hert met de Witte Voet?', m
N,euwe Taalg , 64 (1971), J TERSTEEG, 'Op zoek
naar een wit voetJe', m Lekr, 1 (1976) en 2 (1977),
L JONGEN, 'Op Jacht naar het Hert met de witte
voet', m De letter doet de geest leven (1980)
[F VANTHIJN]
Lanseloet van Denemerken
Een van de zgn. abele spelen, de vier
wereldlijke toneelstukken uit de 14de
eeuw, anoniem overgeleverd in het handschrift-
Van Hulthem en als volksboek in
verschillende drukken. De oudste is uit
1486 en heeft de titel HIstorie vanden
eedelen Lantsloet ende dIe scone SandnJn.
Zoals in Glonant en EsmoreLt zijn ook in
dit abel spel veel motieven terug te vinden
uit de hoofse ridderepiek: standsverschil
dat de liefde in de weg staat, de gekrenkte
eer van een meiSJe, een ontmoeting met een
ridder In het bos, de dood uit liefdesverdriet
en vooral het hoofdthema zelf van het
stuk, de zedenles die Reinout in de epiloog
de toeschouwers voorhoudt: dat de hoofse
liefde geen brutaliteit tegenover de vrouw,
ook niet in woorden, toelaat.
Zie ook Abele spelen.
Uitgaven: G STELLINGA, Het abel spel 'Lanseloet
van Denemerken' en de sotterme 'Die Hexe' na
volghende (1977'), R ROEMANS en H VAN AsSCHE,
Een abel spel van Lanseloet van Denemerken
(19777)
Literatuur: B VAN SELM, 'Aanvullmgen op de bIbhografie
van Lanseloet van Denemerken', m Dokumentaal,
7 (1978), G KAZEMIER, 'Lanseloet van
Denemerken', m Taal- en Letterk gastenboek
voor Prof dr G A van Es (1975), A M DUINHOVEN,
'TekstreconstructIe een abel spel', m Spiegel
der Letteren (1977), A M DUINHOVEN, 'De bron
van Lanseloet', m TiJdschr v Nederl Taal- en
Letterk , 95 (1979), G KAZEMIER, 'De bron van
Lanseloet?', m TiJdschr v Nederl Taal- en Letterk
,96 (1980) [J REYNAERT]
Lantsloot van der Haghedochte
Zie Lanceloet
344
Lapidoth, Frits
Eig. Willem Frederik LodewiJk, Nederlands
romanschrijver, dichter en criticus
(Ursem 15.9.1861-Nauheim 29.10.1932).
Onderging de invloed van A. Pierson, met
wie hij zeer beVriend was. Was van 1884 tot
1894 correspondent te Parijs. Vestigde zich
In 1894 te 's-Gravenhage waar hij in dat
jaar trouwde met Hélène Swarth. Lapidoth
was toen kunstredacteur van Het Vaderland
en redacteur van het maandblad Los
en Vast, dat hij tot 1897 leidde. Van 1898
tot 1904 redigeerde hij Elsevler's Gelllustreerd
Maandschrift, van 1896 tot 1899 en
van 1918 tot 1932 Het Tooneel. In 1900, bij
de oprichting van De Nieuwe Courant,
werd hij met de leiding belast van de rubriek
kunst en letteren, welke functie hij
tot zijn dood bekleedde. Hoewel hij wat
leeftijd betreft tot de Tachtigers had kunnen
behoren, stond zijn literair werk dichter
bij dat der vorige generatie.
Werken: Marfa (1889), p, Moderne problemen, 2
din (1890), Portretten en landschappen (1891),
Goetw, 2 din (1893), r, Fransche teekenaars
(1894), Iromsch en tragisch (1895), Eva (1897),
p , VnJ1 (1897, 1899'), r , Ter wlJdmg van het hUIS
(1916), P
Literatuur: J TEN BRINK, Geschiedems der NoordNederlandsche
letteren m de XIXe eeuw, dl III
(1889), L VAN DEYSSEL, m Prozastukken (1895),
IDEM, m De scheldkritIeken (1979)
[G H 'S-GRA VESANDE]
Lasoen, Patricia
Vlaamse dichteres (Brugge 25.9.1948).
Studeerde Germaanse filologie te Gent;
sindsdien werkzaam in het onderwijs. Was
een tijdlang redactielid van de nieuw-realistische
tijdschriften Yang en KreatIef.
Geleidelijk aan verwierf zij naam als
schrijfster van gemakkelijk toegankelijke
verzen in een nieuw-realistische stijl. Objectief-
zakeliJke beschrijving en anekdote
worden hier gecompleteerd door sfeerschepping
of een persoonlijk, vaak weemoedig
commentaar. In haar meest recente
poezie (Veel Ach & een beetje 0, 1978) gaat
die sympathiserende, romantische toon
zelfs overheersen.
Werken: Een verwarde kalender (1969), Recepten
en verhalen (1971), Het souvemrswmkeltJe van
Lukas (1972), Een zachte, wrede, okerbrume
dood (1975), Landschap met roze hoed (1981),
bloeml
Literatuur: H BREMS, 'P L ',mKntlsch leXICon van
de Nederlandstaltge ltt na 1945 (1981), S EVENEPOEL,
'Mijmeren en dichten', m Kultuurleven,
49 (1982) [D DE GEEST]
Last,Jef
Eig. Josephus Carel Franciscus, Nederlands
dichter en prozaschrijver ('s-Gravenhage
2.5.1898-Laren 15.2.1972). Studeerde
Chinese letteren te Leiden; onderbrak deze
studie om het maatschappelijk leven te
leren kennen in een afwisselend, vaak
avontuurlijk bestaan. Zijn sociaal medeleven
bracht hem tot het socialisme, later het
communisme, dat zijn aantrekkelijkheid
verloor toen hij in 1936 met Gide de Sovjetunie
bezocht. Na 1938 partijloos socialist.
In de Spaanse burgeroorlog streed hij als
kapitein aan de zijde der wettige regering
(vgl. o.a. Brieven Uit Spanje, 1936; In de
loopgraven voor Madrid 1937). Nam actief
deel aan het verzet (1940-1945). Na wo II
o.a. reizen naar Oost-Azië, enige tijd adviseur
voor kunst van president Soekarno.
Deze periode inspireerde hem tot o.m. Zo
zag Ik Indonesle (1956). In 1957 te Hamburg
gepromoveerd in de Chinese letteren.
Werd in zijn latere jaren minder radicaal.
Last schreef aanvankelijk vooral poëzie;
werkte o.a. als dichter mee aan de socialistische
jaarboeken TIJdsIgnalen (1929-
1930). Schreef ook korte romans, maar trok
vooral de aandacht met de grote werken
PartIj remIse (1933), een simultaanroman
die in versch. figuren en milieus de maatschappelijke
tegenstellingen in Nederland
In de Jaren omstreeks 1920 schildert, en de
reportageroman ZUiderzee (1934). Traditioneler
werd zijn romancompositie in volgende
werken, zoals Een hUIS zonder vensters
(1935) en Elfstedentocht (1941). Last
vertaalde O.m. werken van Gide en maakte
In latere Jaren vooral studie en vertalingen
van Japanse (o.a. Vloog een bloesem terug
naar haar tak, 1960) en Chinese literatuur
(biJV. Golven der Gele RWler, 1962). Revolutionair
elan en sociale bewogenheid kenmerken
zijn werk, dat vaak van groot talent
getuigt doch ongelijk van kwaliteit is. In
1966 werd hij voor zijn oeuvre bekroond
met de Joost van den Vondelprijs.
Werken: Bakboordshchten (1926), p; Kameraden'
(1930), p , met mi van H ROLAND HOLST, Brandmg
(1930), Marianne (1930), Liefde m de portieken
(1932), pr, Verleden tiJd (1932), P , Twee
werelden (1933), p, Onder de koperen ploert
(1933), p, Voor de mast (1935), Een fhrt met de
dUIVel (1936), De beVrijde Eros (1936), p ,Bloedkoraal
(1937),p , De Spaansche tragedie (1938),
pr ,De laatste waarheid (1938), pr., De vliegende
Hollander (1939), Leeghwater maalt de meren
leeg (1942), Tau Kho Tau (1944), p , Oog m oog
(1946), p , Het eerste schip op de Newa (1946),
SchUim op de kust (1950), De rode en de witte
lotus (1951), Balt m de kentermg (1955); Een
lotje Uit de loterij (1957), Tegen de draad (1960),
LAUREY
p, Japan m kimono en overall (1960), Chma
land van de eeuwige omwentelmg (1965); De
tweede dageraad van Japan (1966); MIJn Vriend
André Glde (1966); StriJd, handel en zeeroverij
De Hollandse tiJd op Formosa (1968), TJoebek m
het tijgerbos (1972)
Literatuur: H M Mooy en A G PUT, J L (1963); K
FENS, m Loodlijnen (1967), N VAN DE PAVERT,
J L , tussen de partij en Zichzelf (1982), R VAN
DIJK E A, 'J L , een strijdbaar schrijversleven', m
Bzzlletm, 11 (1983), RITALIAANDER, m Lichter
Im Norden, Husum Taschenbuch (1983).
[G W HUYGENS EN RED]
Laudy, Leonardus Alphonse Arture
Nederlands toneelschrijver en journalist
(Echt, Limburg, 30.4.1875-Sittard 17.1.
1970). Sedert 1898 werkzaam bij het dagblad
De TIJd, waarvan hij van 1931 tot 1938
hoofdredacteur was.
Zijn voornaamste werk is De ParadIJsvloek,
dat in 1919 door 'Het Schouwtooneel'
het eerst werd opgevoerd. Lyrisch en
tegelijk gepassioneerd tekent de dichter,
zoals Vondel in zijn LUCIfer en Adam in
ballmgschap, de lotgevallen der eerste
mensen na hun verdrijving uit het paradijs.
In de harde wereld valt de oorspr. eenheid
van macht en liefde in twee aan elkaar
tegengestelde beginselen uiteen. Na de
moord op zijn broer tracht Kain het paradijs
weer binnen te dringen dat echter voor
zijn ogen verzinkt. Eenmaal echter zal -
aldus de goddelijke belofte - een rein mens
de mensheid van de paradijsvloek verlossen
en zal de poort zich openen van een
nieuw paradijs. Ongetwijfeld hebben de
Indrukken van wo I Laudy tot het schrijven
van deze religieuze tragedie geinspireerd.
Werken: Bethlehem (1929), De verkeerde keus
(1936), De man Job (1944)
Literatuur: Hermnermg aan de vertoomng van De
Paradijsvloek door het Schouwtooneel met
tekstUIttreksels ([1971]), met mi vanJ L WALCH;
A VAN DOMBURG, 'L L ',mJaarb MIJ der Nederl
Letterk (1969-1970) [H H J DE LEEUWE]
Laurey, Harriet
Eig. Henriëtte Maria Sophia NeelissenLaury,
Nederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Eindhoven 20.12.1924). Debuteerde
met gedichten in Triple AlliantIe
(samen met Lou Vleugelhof en Frans Babylon,
1951). Publiceerde verder in De
GIds, Roepmg en De Maand. Sindsdien
schreef ze kinderboeken. Haar Smterklaas
en de strUikrovers (1958) werd in 1959
bekroond met de CPNB-prijs. Tien jaar later
werd Verhalen van de spmnende kater
Uitgeroepen tot kinderboek van het jaar.
Werken: Loreley (1952), p ,Oorbellen (1954), p ,Clrque
d'amour (1954), p , Drie dieren (1954), p.;
345
LAURILLARD
Onder de roos (1955), p, samen met T. NEELlS·
SEN, Hopla, het feestvarken (1956), kmderb ,De
dIchter en de geboorte (1958), essay, OngeveertJe
(1961) Boekenboek (1971), Kmderverhalen
(1971), PoezeversJes (1982)
[J H DE GROOT EN G W F JANSSEN]
Laurillard, Elisa
Nederlands dichter en prozaschrijver (Rotterdam
25.3.1830-Santpoort 10.7.1908).
Studeerde theologie te Leiden, promoveerde
(1853) op het proefschrift DLsputatw de
loets evangeln Johanms, m qUIbus Lpse
auctor verba Jesu mterpretatus est Predikant
te Santpoort (1854-1857), Lelden
(1857-1862) en Amsterdam (1862-1904).
Lid van de Commissie van bijstand voor de
uitgave van het Woordenboek der Nederlandsche
Taal. Redigeerde het tijdschrift
Bato en werkte mee aan De Navorscher.
Zijn met woordspelingen en anekdoten gekrUIde
causerieen over allerlei onderwerpen
(o.a Vlechtwerk UIt verschelden kleuren
1880) vonden grote bijval bij zijn tiJdgenoten.
Zijn gedichten zijn nog steeds
onderhoudend. In Op uw stoel door uw
land (1891) verzamelde Laurillard historische
en folklOristIsche bijzonderheden.
Werken: Prlmulae verlS (1853), Peper en zout
(1861), De doodstraf (1864), Rust een weinig
(1869), Geen dag zonder God (1869), Ernst.g en
los (1874), B!Jbel en volkstaal (1875), UIt de cel
(1876), Bloemen en knoppen (1878), UIt 's levens
ernst en kluchten (1883), StekelkrUId (1886),
Sprokkelhout (1887), HUIsraad en speelgoed
(1889), Graan en groen (1894), De marsch der
mensheId (1897), Koren en klaprozen (1900);
Laatbloe!ers (1904), HerfstsYrIngen (1906), He!debloe!
(1908)
Uitgave: Vmger Gods, wat ZIJt gIJ groot (1978),
bloeml , samengest en mgel door A KORTEWEG
en W IDEMA
Literatuur: PH RITTER, 'E L " m Levensberichten
Van de MIJ der Nederl Letterk (1909)
[p MINDERAA]
Lawet, Robert
Zuidnederlands dichter (gest. Brugge voor
1596). Rederijker met kenspreuk: 'Al
qwaelcke ghewedt'. Lid van de kamer Sinte
Barbara te Roeselaere. Week eind 1578/begin
1579 uit naar Brugge.
Lawet schreef een aantal stichtelijke zinnespelen,
waarvan die uit zijn Brugse periode
een reformatorisch karakter vertonen.
Slechts drie van zijn spelen zijn uitgegeven.
Uitgaven: L SCHARPE, tReyne maecsele (1905),
E.G.A. GALAMA, Vanden verlooren zoone (1941),
IDEM, 'Jhesus ten twaelf Jaren oudt', m Leuvense
b!Jdragen,40 (1951)
Literatuur: A VAN ELSLANDER en L DE SCHEERDER,
346
m Album Baur, I (1948), J J MAK, Uyt IOnsten
versaemt (1957), W M H HUMMELEN, RepertOrium
van het rederIJkersdrama 1500-ca 1620
(1968), AM MUSSCHOOT, Het Jud!th-thema m
de Nederlandse letterkunde (1972), over het eerste
en emg bewaarde van de Twee speel en van de
vroome vrouwe Jud!ch ende van hohfernes
(1577) [J J MAK]
Lebeau, Paul Victor
Vlaams romanschrijver en essayist (Borgerhout
29.6.1908-20.10.1982). Promoveerde
in de Germaanse filologie, doceerde
moderne letterkunde, sedert 1978 met
emeritaat. Lebeau behoort tot de generatIe
katholieke romanschrijvers die net voor wo
II debuteerden, maar die mtellectueel gevormd
waren m de periode tussen de twee
oorlogen, toen problemen als oorlog en
repressie, conflicten tussen nationalisme
en godsdienst, en filosofische strommgen
als vitalIsme en dIlettantisme aan de orde
waren.
Vooral de tweespalt tussen spmtualiteit en
seksualiteit komt veelvuldig in zIJn werk
voor. Reeds m de debuutroman Het expenment
(1940) vormt deze strijd het hoofdthema,
maar ook De zondebok (1947) getUIgt
ervan. Mede bepalend voor de eerste
romans is de houding van Lebeau tegenover
de vrouw, die hij meestal niet idealiseert,
maar die voor hem de instmctIeve,
zelfs animale hefde incarneert en daarmee
de man belemmert m zijn streven naar een
volwaardig geestelijk bestaan. Van groot
belang acht Lebeau altrUIsme, zelfverloochenmg
en vriendschap, getUIge zijn romans
Johanna-Marw (1950) en De blauwe
bloem (1951), die een tweeluik vormen, Het
SLegfnedmotLef of de overbodLgen (1953)
en de novelle De kleme Karamazov
(1957).
Opvallend is dat Lebeau veel aandacht
besteedt aan de problemen van de rijpere
Jeugd (MLJn vnend Max, 1942). Zijn visie
daarop heeft ook positIeve vrouwenportretten
opgeleverd, zoals de titelheldinnen
van Johanna-Marw en vooral van wellicht
zijn belangrijkste roman, XanthLppe
(1959), die ook een geestelijke veremging
met haar echtgenoot nastreeft en een pleidooi
houdt voor de oprechtheid van haar
gevoelens.
In het latere werk bereikt Lebeau meer
evenwicht tussen het uitbeelden van fictie
en de beschouwende passages die aanvankelijk
vaak de boventoon voerden.
Werken: De laatste roos (1956), Zomer te Z!lverberg
(1962), VoltOOId verleden tiJd (1967), De tIJdvreter
en andere verhalen (1972), Het thomaskrUIs
en andere verhalen (1979)
Uitgave: Verzamelde verhalen (1979)
Literatuur: B RANKE, In Proefvluchten boven den
Parnassus (1941), H LAMPO, In De jeugd als
msplratlebron (1942), J. DE CEULAER, m Te gast
bij Vlaamse auteurs (1962), M R SEL, Van Het
expenment tot Xanthlppe, de romans van P L
(1963), P G BUCKINX, P L (1979), M JANSSENS,
m Woorden en waarden (1980), A KEERSMAEKERSEA,
'Inmemoflam P L ',m Versl enMeded
Kon Acad Nederl Taal- en Letterk (1983)
lp VAN AKEN)
Ledeganek, Karel Lodewijk
Vlaams dichter (Eeklo 9.11.1805-Gent
19.3.1847) Studeerde rechten te Gent en
promoveerde in 1835. Was o.a. fabrieksarbeider,
klerk, vrederechter, inspecteur bij
het onderwijs en 'geagregeerd hoogleraar'.
Won een groot aantal prijzen in wedstrijden,
Uitgeschreven door rederijkerskamers,
en kwam onder invloed van de Engelse
en Franse romantiek.
Debuteerde m 1839 met de bundel Bloemen
mijner lente, waarin het al in 1836
gepubliceerde elegische gedicht Het klaVler
voorkomt. Later publiceerde hij nog
slechts grote pessimistische gedichten: o.a.
Het burgslot van Zomergem (1840), een
romantisch verhaal in vlotte verzen gegoten,
en De zznnelooze (1841). In 1842 verschenen
zijn kleinere gedichten in de bundel
Verspreide en nagelaten gedichten,
weemoedig sentimenteel, maar meestal
welluidend.
Ledegancks faam berust evenwel meer op
De drze zustersteden (1846), een trilogie
gewijd aan Gent, Brugge en Antwerpen,
wel genoemd 'het dichterlijk evangelie der
Vlaamsche bewegmg' (Rooses). In die tijd
betekende het een hoogtepunt in de
Vlaamse poezIe
Werken: Het graf mijner moeder (1839), De boekweit
(1844)
Uitgaven: KL L s volledige dichtwerken (1889,
1904'), P DE SMAELE, Keurgedichten (1942)
Literatuur: M RoosEs, 'L ',m Schetsenboek (1877),
L OPDEBEEK, Levensschets van K L L (1897), H
CLAEYS, 'Het Jaar 1840 m het leven van L', In
Versl en Meded Kon Vl Acad (1897), F DE
POTI'ER, 'OnUItgegeven en welmg bekende gedIchten
van KL L " In Idem (1897), J CRICK,
KL L 1805-1847 (1944), A VAN ELSLANDER, 'L
herdacht', m Jaarb Heemk Krmg De Oost-Oudburg,
12 (1975), H VANHEERTUM, 'De toegepaste
poezIe m K L L s "De zmnelooze"', m KrUispunt,
22 (1983) IJ VERCAMMEN)
Leeflang, Ed(dy)
Nederlands dichter (Amsterdam 21.6.
1929). Debuteerde op latere leeftijd met
een sterk de aandacht trekkende bundel,
LEEST
De hazen en andere gedichten (1979),
waarvoor hij nog m datzelfde jaar bekroond
werd met de Jan Campertprijs. In een stijl
die verwant is met Nijhoff, probeert hij de
spaarzame wonderen in de wereld vast te
houden en de talrijke gruwelen de baas te
worden, m het besef daartoe nauwelijks in
staat te zijn.
Ook m zijn tweede bundel, Bewoond als ik
ben (1981), IS de thematiek dezelfde en
blijft de toon een merkwaardige mengeling
van pathos en scepsis, van ontroermg en
Irome; Leeflang maakt er geen geheim van
'doordrenkt' te zijn van poezie. De wijze
waarop hij zijn poëtische voorbeelden verwerkt,
getuigt van bescheidenheid en oorspronkelijkheid
tegelijk.
Werk: Op Pennewlps plek (1982), p
Literatuur: A ZUIDERENT, m Jan Campert pnjzen
1980 (1980), G WILDEMEERSCH, In Nieuw Vlaams
Tijdschnft, 34 (1981), H DE CONINCK, 'Wat er
met IS, bhjft', m Tirade, 25 (1981), D DE GEEST, m
Kultuurleven, 50 (1983) IR BLOEM)
Leeman, Cor Ria
Ps. van Corneel van Kuyck, Vlaams prozaschrijver
(Rijsbergen, Nederland, 30.4.
1919). Onderwijzer te Lier. Maakte vooral
naam als schrijver van jeugdboeken.
In 1953 verscheen het humoristische De
staart van Satan. De aangrijpende roman
God zn de strop (1955) heeft een visionair
karakter, terwijl De grote heer (1959) werd
opgezet m de geest van een negro-spiritual.
Pannenhoeve (1980) is een knap gestructureerde
streekroman met autobiografische
mslag Uit zijn werk spreekt een rijke verbeelding
en een sterk religieus besef.
Werken: Cor Rw Leeman vertelt boeiende verhalen
(1980), God, een Chmees (1982), MICk, dagboek
van een meiSje (1983), Mozes (1984)
Literatuur: C VERLEYEN, m Vlaanderen, 16 (1967),
E HULSENS (ed ), m ZoZo kntlsche mformatle
over jeugdliteratuur (1976), A VANDEGHINSTE, m
Ontmoetmgen, 3 (1982) IJ DE CEULAER)
Leest, Reinder Rienk van der
Fnes dichter en prozaschrijver (Drachten
29.6.1933). Werkzaam bij het onderwijs te
Enschede. Kenmerkt Zich door een speels,
experimenterend taalgebruik. Lanceerde
een eigen genre pseudo-misdaadromans
met iromserende en parodierende inslag en
legde zich als enige in de Friese letteren toe
op het schrijven van 'beeldpoëzie'. In 1980
publiceerde hij Cap Sud, een roman voor
de jeugd. In 1981 kreeg hij de Gysbert
JapickxpriJs en m 1983 de Simke Kloostermanprijs.
347
LEEUW
Werken: Flardeguod (= Flarden, 1967), p.; Patates
mei mayonaise (1967), p., Boartersbûkje 1909-
en-sextlch (1969), p , Komme dy kepers! (1969),
r, Practicum (1970), p , Bargeblters/bûltsjeblazers
(= Ruzlemakers/belletJesblazers, 1971), p ,
Hwat moat m ûntwerper fan pakpapier wol flele
(= Wat moet een ontwerper van pakpapier wel
voelen, 1972), p., Lampefryske forhalen (= Lampefrlese
verhalen; 1972), Boef fan Rys (1972), r.,
lt moalste famke fan Antartlca (= Het mOOiste
meisJe van A ; 1974), r., Morpheus yn de ûnderwriild
(= M m de onderwereld; 1975), r; Kunst
en flaenwurk (= Kunst en vhegwerk, 1979), p;
Hertenfrou en skoppenboer (= Hartenvrouwen
schoppenboer, 1983), r.
Literatuur: PH H BREUKER, m Tekst en Uthz
(1972), K DIJKSTRA, Lyts hiinboek fan de Fryske
IIteratuer (1977), J VAN DER WEG-LAVERMAN, m
Pompeblêden, 54 (1983), Trotwaer, 2 (1984),
v dL-nummer [F DAM)
Leeuw, Aart van der
348
Nederlands prozaschrijver en dichter
(Delft 23.6.1876-Voorburg 17.4.1931). Promoveerde
in de rechten te Amsterdam in
1902. Werkzaam bij levensverzekeringsmaatschappij
tot 1907 (ontslag wegens
zwakke gezondheid). Wijdde zich daarna
uitsluitend aan de letteren.
Zijn eerste proza en verzen staan in het
teken van de schoonheidsdrift van Tachtig.
Behoorde tot de kring van medewerkers
aan De Bewegmg van Verwey, waarin in
1908 zijn eerste zelfstandige verhaal, Sint
Velt (geschreven 1905-1906), verscheen.
Zijn poezie IS nu eens retorisch en stroef,
dan weer stemmingsvol en melodieus. De
inhoud wordt gekenmerkt door een eenvoudig,
spontaan-religieus natuurgevoel,
waarvan de symboliek, evenals in het proza,
voortdurend boven het aardse Uitstijgt.
In zijn beste werken, Ik en mijn speelman
(1927) en vooral De kleine Rudolf (1930),
heeft zijn stijl een volstrekt eigen klank
gekregen, gekenmerkt door bondigheid en
gevoel voor relativiteit. In de eerste roman
wil Van der Leeuw aantonen dat de zalige
dwaasheid van de droom het ware geluk op
aarde brengt. Dora van Velden bewees dat
het thema van Ik en mijn speelman ontleend
is aan The Braad H!ghway (1910)
van Jeffery Farnol. De kleine Rudolf beantwoordt
aan Van der Leeuws eenzelvigheid,
die uit zijn jeugd stamde en door een
toenemende hardhorigheid tot een persoonlijk
drama werd. Terwijl Van der
Leeuw in zijn vorig werk meestal slechts tot
een geforceerd contact met de werkelijkheid
kwam, slaagt hij er nu m het aardse te
aanvaarden en de tweespalt droom-werkelijkheid
met elkaar te verzoenen.
Werken: Liederen en balladen (1911), p; Kmderland
(1914), autoblOgr verh., Herscheppmgen
(1916), p, Smt- Velt en andere vertellmgen
(1919); De mythe van een jeugd (1921), verh.,
Opvluchten (1922), p, De gezegenden (1923),
verh, Vluchtige begroetmgen (1925), schetsen,
De zwerftochten van Odysseus (1926), prozabew
naar Homerus; Het aardsche paradijS (1927), p ,
De opdracht (1930), nov
Uitgaven: Verspreid proza nagelaten door A v d L
(1932), Die van hun leven vertelden (1934), opst ,
Vertellmgen (1935), verh, Monumenten van
schoonheid en bezmnmg (1947), besplegehngen,
Verzamelde gedichten (1950)
Literatuur: J HULSKER, A v d L (1946), dlss met
blbl, J HAANTJES, 'A v dL', m Lessen m literatuur
(1950), F W VAN HEERIKHUIZEN, De strijd
van A v dL (1951), P N VAN EVCK, 'A.v d L s
ontwlkkehngsgang', m Verzameld Werk, v
(1962), P BRACHIN, 'Een onrustige ziel. A v dL',
m Dletsche Warande & Belfort (1962); J NOE,
A v d L (1964), D VAN VELDEN, 'De oorspronkehJkheld
van A v d L s "Ik en miJn speelman"', m
Nieuw Taalg ,58 (1965),P DELEN (ed ),De briefWisseling
tussen P N van Eyck en A v d L
(1973), met mi, A KETS-VREE (ed), De brieven
van J C Bloem aan A v d L (1979), met mi , M
TJOENG, mtervlews met Th de Vries e a over
A v dL, m Llterama, 16 (1981-1982) [v CLAES)
Leeuwen, Boeli van
Ps. van Willem Cornelis Jacobus van Leeuwen,
Nederlands schrijver (Curaçao 10.
10.1922). Studeerde rechten te Lelden,
promoveerde (1950) te Amsterdam. Keerde
terug naar Curaçao en werd daar hoofd
van de afdeling algemene en juridische
zaken.
In 1960 maakte Van Leeuwen naam met De
rots der strUikeling, een opmerkelijke Curaçaose
roman, geschreven m een sfeer van
bedwelmmg en ontbinding rondom de
zwervende hoofdpersoon LeJeune, bezeten
op zoek naar de onvmdbare god. In zijn volgende
boeken, Een vreemdelmg op aarde
(1963) en De eerste Adam (1966), heerst
eenzelfde sfeer, soms verhevigd door de
confrontatie van Europa (Holland, Parijs)
met de tropen. Aan hun ontworteld-ZIJn en
aan de onveremgbaarheid van christelijke
geboden en moderne levenspraktijken
gaan de hoofdfiguren te gronde. Het werk
van Van Leeuwen is echter meer dan een
weergave van persoonlijke lotgevallen;
door zIJn pregnante stijl spreekt hij zonder
enig gemoraliseer een vonnis uit over de
moderne mens en zijn wereld.
Pas in 1978 volgde een korte, compact
geschreven roman, waarin een (Nederlands)
generatieconflict vanuit twee gezichtspunten
wordt verteld: Een vader en
een zoon.
Literatuur: C G.M SMIT en W F HEUVEL, 'B v.L "
m Autonoom (1975) [G STUIVELING]
Leeuwen, Freek van
Eig. Frederik, Nederlands dichter (Leiden
27.2.1905-Leiderdorp 9.6.1968). RevolutIOnair-
socialistisch dichter. Medewerker
aan de beide jaarboeken TIJdsIgnalen
(1929 en 1930) en het tijdschrift Lmks
nchten (1932-1933). Het werk van deze uit
het proletariaat voortgekomen dichter, bovendien
slachtoffer van de toenmalige
werkloosheid, is een rechtstreekse getuigenis
van de nood dier tijden. Zijn latere poezie
heeft een sterk religieuze inslag.
Werken: UItverkoop (1932), Door het donker (1934),
met mi van H ROLAND HOLST; Het lted van den
zwerver (1936), Herdersgave (1940), Wederkomst
(1945), Harten troef (1945), nov, De krUIStocht
der bedelaars (1947), Het sImpel hart
(1947), verh
Uitgaven: W J SIMONS (ed), Rood en WIt (1955),
bloeml, met mi en blbl ,M MOOIJ (ed.), De deur
op een kIer, levensherlnnermgen van F v L
(1981)
Literatuur: M MOOIJ, 'Levensbericht', m Jaarb MIJ
der Nederl Letterk 1968-1969 (1971).
[G W HUYGENS]
Leeuwen, Jan van
ZUIdnederlands schrijver en mysticus (Affligem
ca 1300-GroenendaeI5.2.1378). Ongeletterd
en niet zo heel jong meer trad hij,
na een tijd als ambachtsman te hebben
rondgetrokken, als lekebroeder in het
klooster te Groenendael, kort na de stichtmg
(1343), waar hij de zorg voor de keuken
kreeg toebedeeld. Kwam onder invloed van
Jan van Ruusbroec tot diep-religieuze inzichten.
De eigen persoonlijkheid die m de
werken van deze oudste leerling van Ruusbroec
tot uitdrukking komt, ligt in het
samengaan van zijn drukke arbeid met een
beschouwelijk gebedsleven, een kloosterIdeaal
waarvan hij de incarnatie bij de apostel
Paulus vond.
Van zijn hand bestaan 23 grotendeels onUitgegeven
werken o.a. Eenghetughe, Van
vlJfterhande bruederscap; Dboec vanden
tten gheboden, Van sevenderhande mameren
van menschen dIe gode mmnen,
Wat dat een armen mensche van gheeste
toebehoert en Een boexken van meester
Eckaerts leere daer ht m doelde. Zijn
mystieke leven in deze werken is christocentrisch
en zijn geschriften beantwoorden
aan de apostolische opdracht. Zijn vrijmoedige
toon en weinig technische nauwkeurigheid
kenschetsen deze ongeschoolde;
zijn werken getuigen van de geest en de leer
LEHMANN
te Groenendael en hadden een niet te
onderschatten invloed op de moderne devotie.
Uitgaven: CG N DE VOOYS, 'Fragmenten UIt J v L s
werken', m TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk,
26 (1915-1916), ST. AXTERS, J van LEen
bloemlezmg UIt ZIJn werken (1943), J.W.N. DELTEIJK,
J v L en zIJn tractaat Van VIjf mameren
broederltker mmnen (1947)
Literatuur: R LIEVENS, 'Een RapiarIUm UIt J van
L " m Hand v d ZUldned MIJ v Taal- en Letterk
,12 (1959-1960); ST AxTERS, 'J.v L.', mNat
BLOgr Woordenboek, dl 2 (1966); TH. KOK,
'J v L en zIJn werkje tegen Eckhart', m Ons GeesteltJk
Erf, 47 (1973), R.A UBBINK, De receptIe
van Metster Eckhart m de Nederlanden gedurende
de MIddeleeuwen (1978), J REYNAERT,
'J vLm handschrift Gent, UB 208', m Ons GeestelIJk
Erf, 53 (1979); ESTERPIN, 'L'lvresse de
Dleu ou Le bon CUIsmler de Groenendael', m Bonne
Nouvelle, 4 (1981), P AVONDS, 'Mystiek, Ideologie
en pohtlek J v.L " m Hoofsheid en devotie
m de middeleeuwse maatschaPPij (1982).
[J LEMMENS]
Lehmann, Louis Theodorus
Nederlands dichter en prozaschrijver (Rotterdam
19.8.1920). Studeerde te Leiden
rechten en te Amsterdam prehistorische
archeologie. Zijn originele poëzie is speels,
soms burlesk, van een door ironie doorkrui -
ste romantiek.
Lehmanns vertaling (onder ps. Marten
Holrne) uit het Perzisch in het Engels van
de Rubatyat of Kemal Isma'th werd in 1944
zonder proefcorrectie gedrukt: de exemplaren,
niet door hemzelf gecorrigeerd, bevatten,
naar zijn eigen zeggen, volslagen onzin.
Het gedicht 'Afscheid van Pétré W. Dantel'
maakte deel uit van een mystificatie, opgezet
door G.D.J. Goudriaan, die het misschien
op eigen kosten liet drukken. In
Lehmanns latere poëzie treft een ironische
nuchterheid. Zijn verhalend proza heeft
eveneens een sterk persoonlijke toon van
ontgoocheld Idealisme. Hij publiceerde
zijn kritisch proza vn!. in Lttterair Paspoort.
Werken: SubjectIeve reportage (1940), p , Dag- en
nachtlawaai (1940), p., SchriJlmgs op de hOrizon
(1941), p , Het verbreken (1944), p. onder ps S.
COLMAR, Verz gedichten (1947), Gedichten
(1948), De pauwenhoedster (1955), r ; Het echolood
(1955), p ,Een steen voor Hermes (1962), p ,
Who's Who m Whatland (1963), p., Tussen
Medembltk en Hlppolytushoef (1964), r.; Luze
(1966), p
Literatuur: J BERNLEF en K SCHIPPERS, 'L.Th.L.',
m Wat ZIJ bedoelen (1965), met bib!.; C.J E.
DINAUX, 'L.Th L', m Gegtst bestek, dl 3 (1969);
M DE JONG, mEssays m zakformaat (1982); P DE
BOER, 'De zelfbewuste onzekerheid van L Th.L "
m Bzzlletm, 11 (1983) [p MINDERAA]
349
LEIKER
Leiker, Sjoerd
Nederlands prozaschrijver en dichter
(Smallingerland 28.5.1914). Na onderwIjzersopleiding
werkzaam in uitgeverij, journalistiek
en bij de radio-omroep. Debuteerde
met poezie m De VnJe Bladen, maar
trok aandacht door zijn boeiend geschreven
novellen (BUitengaats, 1949) en romans
(Dne getuigen, 1944) Het meeste
succes had deze onder ps. Menno van
Haarsma gepubliceerde roman bij de mede
door hemzelf opgerichte illegale uitgeverij
De Bezige Bij. ZIJn verhalen spelen vaak
tijdens de Duitse bezetting en behandelen
het conflict tussen macht, geweld en individuele
vnjheid. Met SpIOnnen m het nJk
van Atttla (1946) bracht hij een geslaagd
jongensboek. Leiker schreef ook in het
Fries en was redacteur van De Tsjerne. In
In wolk fan tSJûgen (1974) verzamelde hij
verhalen, kritieken en poezie in het Fries.
In 1971 kreeg hij de Marianne Philipsprijs
voor zIJn hele oeuvre.
Werken: De laatste man (1940), r, Zwarte Jan
(1941), r , Johannes Wezeman (1941), r ; Hermnerrngen
aan een mens (1942), verh , De voorspelhng
(1953), r , Smalle bruggen naar de vrrJheld
(1958), nov, De achtervolgers (1967), r,
Wachten bI} de grens (1968), r , Op blote voeten
(1970)
Literatuur: W HAZEU, In Benelux Nieuws, 23
(1970), WAM DE MOOR, m Meester en leerlmg
(1978) [w GOBBERS]
Lemmers, Jaak
Vlaams schrijver (Antwerpen 28.5.1887-
ald. 7.12.1930). Schreef vn\. historische
verhalen en schetsen, naar het voorbeeld
van Flaubert gekenmerkt door de combinatie
van verbeelding en nauwkeurige observatie,
en door het streven naar grote
vormzuiverheid.
Werken: Uit beloken tiJd (1918), Menschen en dmgen
(1921), Hlstorrsche verbeeldmgen (1926),
Het bonte leven (1928), Fransche verbeeldmg
(1931)
Literatuur: J SCHEPENS, 'J L', In KrUispunt, 20
(1981) [w GOBBERS]
Lennart, Clare
350
Ps. van Clara Helena van den BoogaardKlaver
,Nederlands romanschnjfster (Hattem
21.7.1899-Utrecht 30.12.1972). Was
enige tijd onderwijzeres; wijdde zich daarna
geheel aan het schrijven. Reeds in de
melancholische, tevens speels-humoristIsche
toon van haar eerste romans kondigde
zich een persoonlijk talent aan, dat tot volledige
ontplooiing kwam in de werken van
na WO Il. Door de geromantiseerde doch
tevens sterk aan de dagelijkse werkelijkheid
ontleende sfeer van weemoedige gelukservaringen
heeft men haar werk wel
met dat van Aart van der Leeuw vergeleken.
In de Idyllische hefdesepIsode van Kasteel
te huur (1948) en in Serenade Uit de verte
(1951)is deze sfeer nauw verbonden met de
natuur; naar aanleidmg van laatstgenoemd
werk schreef Greshoff over de 'eigen wereld
van Clare Lennart'. Elders vormt de stad
Utrecht de achtergrond van haar verhalen,
waarUit ondanks het bewustzijn van het
menselijk tekort een aanvaardmg van het
leven spreekt.
Lennart schreef ook kmderboeken, o.a. De
wijde wereld (1936), Kmderverhalen
(1965) en De bosjespoesen (1967).
Werken: Avontuur (1935), Mallemolen (1936), De
blauwe horrzon (1936), Tooverlantaarn (1937),
HUISJes van kaarten (1938), Maanhcht (1939),
verh, Ter hermnermg aan Rotterdam (1946),
Twee negerpoPJes (1949), Rouska (1949), De
blauwe horrzon, 2 din (1950'), PrmsesJe Mimosa
(1951), Jeugdb , Liefde en logica (1952), verh ,
Stad met rose hUizen (1954), Op schrrJversvoeten
door Nederland (1955), De ogen van ROOSJe
(1957), Kathmka Uit de Kattesnorstraat (1957),
Jeugdb, Rmus Spoormus (1959), Jeugdb , Iboe
(1961), Jeugdb, Scheepjes van papier (1962),
verh, Twmtlg ramen aan de straat (1965), Pluk
een roos (1967), verh , Een mus op de vensterbonk
(1969), verh, Notitieboek van poesen
(1973), Weleer (1971-1976), autoblOgr , voltOOid
door E KLAVER, Het paard lacht (1973), verh
Literatuur: Je BLOEM, Verzamelde beschouwmgen
(1950), F DOMMISSE, Over CL (1965), H
EDINGA, levensbericht, In Jaarb MIJ der Nederl
Letterk 1972-1973 (1974), D VERROENEA, CL
(1975), E KLAVER, Claartje, miJn zusJe (1979)
[G W HUYGENS]
Lennep, David Jacob van
Noordnederlands classicus en dichter
(Amsterdam 15.7.1774-ald. 10.2.1853).
Zoon van de patriottische patncier Comehs
van Lennep (1751-1813). Studeerde
klassieke letteren en rechten te Amsterdam;
in 1799 aldaar hoogleraar klaSSieke
letteren en geschiedenis. Had invloed op
versch. leerlmgen die Zich later bij het
Réveil aansloten, vanwege zijn origmele
geschiedenis beschouwing (met name m.
b.t. de scheppmgsbeschouwing). Maakte
reeds vroeg Latijnse en Nederlandse verzen
(Carmmajuvemlta, 1790). Was een der
redacteuren van het kntische tijdschrift
De Arke Noachs. Had als lid van diverse
genootschappen, Jury's en commissies
groot gezag.
Het dIChtstuk Hollandsch dUInzang, m
1826 voorgedragen, was een verheerliJkmg
van het middeleeuwse verleden; het werd
afgedrukt in Van Kampens MagauJn VII,
na zijn m 1827 voor het genootschap Doctrma
et Amicitia gehouden Verhandeling
over het belangrijke van Hollands grond
en oudheden voor gevoel en verbeelding (ca
1828). Deze voordracht oefende grote mvloed
Uit doordat de kunstenaars opgewekt
werden m navolging van Scott hun mspiratie
in het vaderlands verleden te zoeken
voor het schrijven van historische romans.
ZIJn nicht Margaretha Jacoba de Neufville
en zIJn zoon Jacob gaven als eersten aan
zijn oproep gehoor.
Voorts verzorgde Van Lennep tekstuitgaven
en vertalingen van Griekse en Latijnse
schrijvers, o.a. van Hesiodus (HeslOdus
Werken en dagen, 1823). Zijn Nederlandse
gedichten werden Uitgegeven door zijn
zoon Jacob, die tevens zIJn leven en dat van
Cornelis van Lennep aan de hand van vele
brieven beschreef.
Werken: Neerlands RIJk hersteld en gehandhaafd
(1815), herzang, GedIChten (1844)
Uitgave: Verhandelmg en Hol/andsche dumzang
(1966, 1978'), lOgel en toegel door G STUIVELING
Literatuur: M SIEGENBEEK, 10 Hand Kon MIJ v
Taal- en Letterk (1853-1855); J VAN LENNEP,
Het leven van Mr C en Mr DJ v L, 4 din
(1861-1862), GD BOM, Het hooger onderwijs te
Amsterdam (1882), W DROP, Verbeeldmg en hiStOrie
(1958, 1979'), G STUIVELING, 'Voetstappen
der vaderlandse romantIek', dl I, 10 Vakwerk
(1967), E KLUIT, 'Professor Mr DJ v.L en Mr
Jacob van Lennep 10 hun verhoudlOg tot het
negentIende-eeuwse Réveil 10 Nederland', 10 Nader
over het Réveil (1977), K M. WAGEMANS, 'Invloeden
op de ontwlkkehng van de historische
roman 10 de periode 1827 -1840, of De redevoermg
en de Roos', 10 De Negentiende Eeuw, 6 (1982)
[G w HUYGENS)
Lennep, Jacob van
Nederlands prozaschrijver en dichter (Amsterdam
24.3 1802-00sterbeek 25.8.1868).
Zoon van David Jacob van Lennep. Studeerde
rechten te Amsterdam en Leiden.
Voelde zich m die tijd onder invloed van Da
Costa tot het Réveil aangetrokken. Vertaalde
in deze stemming La gràce (De
genade, 1827) van Louis Racine. Samen
met Adriaan van der Hoop redigeerde hij
het kritische weekblad De Nederlandsche
MerCUriUs (1828-1829). Sindsdien gevestigd
te Amsterdam, waar hij in 1829 enkele
Jaren de functie van rijksadvocaat ging vervullen.
Van 1853 tot 1856 conservatief lid
van de Tweede Kamer_ Zijn omvangrIjk en
LENNEP
veelzijdig oeuvre is het resultaat van zijn
vruchtbare fantaSie, brede belangstelling
en belezenheid sinds zijn jeugd. De invloed
van BIlderdijk en het Réveil was voor de
levenslustige student van voorbijgaande
aard (sinds 1832 was hij vrijmetselaar),
evenals die van Byron, wiens romantiek hij
navolgde m dichterlijke vertellingen als
'Het Huis ter Leede', de eerste van een
reeks Nederlandsche legenden In riJm gebracht
(1828-1847), die in 1865 in een definitieve
verzameling werden bijeengebracht
Aangespoord door zijn vaders verhandeling
over Het belangrijke van Hollands
grond en oudheden voor gevoel en verbeelding
(1827) schreef hij zijn eerste historische
roman, De pleegzoon, die in 1833 werd
gepubliceerd. Door zijn grote roman over
de graventIjd, De roos van Dekama (1836),
en de novellenbundels Onze voorouders In
verschIllende taferelen geschetst (1838-
1844) kreeg hiJ de reputatie van de Nederlandse
Scott. Zijn beste en populairste
werk werd De lotgevallen van Ferdlnand
Huyck, (2 dIn, 1840), een historische avonturenroman
die zich afspeelt rond 1720 en
tot op de dag van vandaag wordt herdrukt.
ZIJn laatste historische roman Eltzabeth
Musch (3 dIn, 1850-1851), mislukte. Bekend
werd de omvangrijke zedenroman De
lotgevallen van KlaaSje Zevenster (5 dIn.,
1865-1866), die bij sommige tijdgenoten
nog bedenkingen van morele aard kon
oproepen.
Tussen dIt alles door schreef Van Lennep
verzen, populaire grammatica's, vaderlandse
geschiedenissen en vertalingen en
toneelstukken zoals het zangspel Het dorp
aan de grenzen (1830).
Een aristocratische zin voor pieteit voor
het verleden en een relativerende humor
kenmerken zijn werk. Zijn vlotte pen en
grote culturele belangstelling verleidden
hem echter te vaak tot oppervlakkige veelschriJveriJ.
Hij kon echter levendig en
boeiend vertellen.
Tijdens zijn leven genoot Van Lennep aanzien
en een enorme populariteit; wel ontging
hem door zijn spotlust in zijn Jonge
Jaren een professoraat, doch later conformeerde
hij zich aan de maatschappij, zodat
hem vele onderscheidingen en erelidmaatschappen
ten deel vielen en hij bij allerlei
activiteiten werd betrokken. Als letterkundige
van naam verzorgde hij in 1859 de uitgave
van de GedIchten van den Schoolmeester
en m 1860 die van de Max lfave-
351
LEOPOLD
laar. Tevens verzorgde hij de 12-delige
Vondeleditie (1855-1869). Van groot historisch
belang werd Het leven van mr Cornelts
en mr DaVId Jacob van Lennep (4 din.,
1861-1862), waarin tevens gedichten en
brieven zijn opgenomen.
Werken: Academ,sche ,dyllen (1826), Gedtchten
(1827), Het dorp over de grenzen (1831), Saffo
(1834), De E-legende (1841); De voornaamste
gesch,edemssen van Noord-Nederland, aan Ujne
kmderen verhaald, 4 din (1845-1849), Rembrandt
van R'jn (1848), t ; Een schakmg m de
17de eeuw (1850), Gedtchten, zoo oude als meuwe
(1851), Zeemansltedtjens (1852), De gesch,edems
des vaderlands m schetsen en afbeeldmgen
(1856), Een Amsterdamsche jongen of het buskrwtverraad
m 1622 (1859), t ; De vermakeltjke
spraakkunst (1865), De vermakel'jke Lat'jnsche
spraakkunst (1866), De wthangteekens m verband
met gesch,edems en volksleven beschouwd,
2 din (1867-1868), met J TER Gouw, Een dtchter
aan de Bank van Leenmg (1867), t ,Het boek der
opschrtften, eene b'jdrage tot de gesch,edems
van het Nederlandsche volksleven (1869), met J
TER Gouw
Uitgaven: Dramat,sche werken, 3 din (1852-1854),
Romant,sche werken, 23 din. (1856-1872), Poet,sche
werken, 13 din (1859-1872), Dramat,sche
en poet,sche werken, 8 din (1889-1891),
ME KLUIT (ed ), Nederland m den goeden ouden
t'jd, u}nde het dagboek van J v L (1942), De
lotgevallen van Ferdmand Huyck (1969, 1981'),
met een mi van TJ W R DE HAAN; Vertellmgen
van vroeger en later ttjd (1971, 1980'), gekozen en
mgel door M VAN DER PLASSCHE; De roos van
Dekama (1980), met een mi van C A RUTGERS.
Literatuur: CD BUSKEN HUET, Ernst of kortsw,}l?
(1866), IDEM, Ltt Fant, II en xv, A BEELD,
Levensbertchten M,} Ned Lett (1869), A DE
BULL, 'Mr J v L', m Mannen van betekems
(1871), N BEETS, m Versche,denheden (1876), J.
TEN BRINK, Gesch Noordned Letteren m de 1ge
eeuw,dl I, met blbl, M.F VAN LENNEP, Het leven
van Mr J v L ,2 din. (1909, 1910'), met blbl ,J H
DE GROOT, Ontmoetmg met J v L (1941), W
DROP, Verbeeldmg en h,storte (1958, 19794), G
STUIVELING, 'Voetstappen van de vaderlandse
romantlekn&m',m Vakwerk (1967), RW ZANDVOORT,
'J v L als plagiator', m N,euwe Taalg ,61
(1968), D.A DE GRAAF, 'Ferdinand Huyck en de
realiteit baron van Lmtz als historische figuur',
m Levende Talen (1969), I KISCH, 'Het advocaten-
briefJe m het conflict Douwes Dekker-v L "
m Raster, 4 (1970); IDEM, 'Kanttekemngen tot het
proces Douwes Dekker-v L', m Maatstaf, 17
(1969-1970), C GELJON, 'J v L en het toneel', m
Scenartum (1977); A J VERVOORN, 'J v L en de
taal der grondwet', m Sp,egel H,stortael, 13
(1978), J MEIJER, Voorvaderlt}ke vooroordelen
het Joodse type b,} J v L 1802-1868 (1979), M G
KEMPERINK, "'Dat IS waarachtig" een roman de
lotgevallen van Ferdmand Huyck als verdedlgmg
van J v L s romanopvattmgen', m Ww veel leest
heeft veel te verantwoorden (1980), R CHAMULEAU,
Het verborgen leven van mr J v L
(1980), K M W AGEMANS, 'Invloeden op de ontWikkeling
van de historische roman m de periode
1827 -1840, of De redevoermg en de Roos', m De
NegentIende Eeuw, 6 (1982), G KAZEMIER, 'Ka-
352
raktertekemng en verhaalstructuur m Ferdmand
Huyck', m T,}dschr v Nederl Taal- en Letterk ,
99 (1983) [G W HUYGENS EN D WELSINK]
Leopold, Jan Hendrik
Nederlands dichter en classicus ('s-Hertogenbosch
11.5.1865-Rotterdam 21.6.1925).
Studeerde klassieke letteren te Leiden,
promoveerde in 1892 (Studw Peerlkampwna)
en was van 1891 tot 1924 verbonden
aan het gymnasium Erasmianum te Rotterdam.
In 1924 werd hij vanwege ernstige
dootbeid afgekeurd.
Terzijde van het letterkundig leven van die
periode, bijna terzijde van het leven zelf,
heeft Leopold een dichterlijk oeuvre voortgebracht
dat even hoog is van gehalte als
beperkt van omvang. Na zijn debuut in De
NIeuwe GIds (VII, 2, 1893) - de aflevering
waann ook Henriette Roland Holst debuteerde
- heeft Leopold met grote tussenpozen
iets bijgedragen. In 1912 bracht Boutens
dit verspreide werk bijeen in een bundel
Verzen, in 80 exemplaren bij Eduard
Verbeeke te Brugge gedrukt. Het jaar daarop
bezorgde Leopold zelf een uitgave waarin
ook enig ongepubliceerd werk werd
opgenomen
Het alles overheersende thema van zijn
lyriek is de eenzaamheid waartoe hij zich
zowel door zijn introverte aard als door een
tragisch verbroken verbintenis gedoemd
wist, maar die allengs tot een algemeenmenselijke,
existentiele eenzaamheid verdiept
werd. Gaat dit thema aanvankelijk
gepaard met het besef dat elk omgaan met
medemensen pijn doet, later komt er een
bewuster aanvaarding van het onontkoombare,
meer verwant aan de Stoa. In overeenstemming
hiermee neemt de sensitieve
dichterlijke stijl (verwant aan Gorters Verzen,
maar grijzer en meer mgehouden van
toon) toe in zmriJke concentratie, zonder
ovengens lets prijS te geven van zijn individuele
ritme en melodie. Het Perzische
kwatrijn wordt door zijn beZielde toepassing
een versvorm van onovertroffen volmaaktheid.
In De NIeuwe GIds van Januari 1915 publiceerde
Leopold een verhalend gedicht,
Cheops, dat het jaar daarna afzonderlijk
verscheen in de bibliofiele reeks van De
Ztlverd,stel (50 exemplaren)_ In dit werk
heeft Leopold een poëtisch visioen gegeven
van de metafysische slotsom waartoe intensieve
studie van Spmoza, de klassieke
wijsgeren en ook oosterse letterkunde hem
had geleid. In kwatnjnen en andere kleine
gedichten, slechts ten dele door hemzelf
gepubliceerd, blijkt de oosterse invloed op
de oudere Leopold nog te zijn toegenomen:
ze bevestigen zijn bittere levenservaring,
zijn wijsgerig agnosticisme, maar ook zijn
vreugde om de kleine genoegens des levens:
een element van het epicurisme, waaraan
hiJ ook een publikatie In proza had gewijd.
De tweede bundel Verzen, maar ten dele
door de dichter zelf persklaar gemaakt,
verscheen in 1926. Tweemaal heeft P.N.
van Eyck het verzameld werk uitgegeven:
In 1935 met talrijke onvoltooide fragmenten,
voorzien van sterretjes in de opengelaten
plekken; daarna in twee delen (1951-
1952) met voor het eerst ook belangrijke
vertalingen en artikelen, maar deze laatste
zonder rekening te houden met de chronologie
die voor een goed inzicht In Leopolds
ontwikkeling een absolute voorwaarde is.
G DorleiJn toont in zijn proefschrift
Schutlgelegen UItzicht (1984) aan de hand
van varianten In de tekstgeschiedems van
de gedichten van Leopold aan dat de teksten
aanleiding geven tot een interpretatie
die in overeenstemming is met de symbolistische
poetica van Leopold. Die poetica
houdt in dat poëzie met naar iets verwijst,
maar een zelfstandige rol speelt en opgevat
moet worden als een taalspel dat zijn eigen
werkelijkheid oproept. In die zin is de poetica
van Leopold verwant aan de symbolistische
poezie van de dichter Mallarmé.
BelangrIjk in dat verband zijn de historisch-
kritische Uitgaven van Sotemann en
Vervhet die het wordingsproces van deze
gecompliceerde poezie, voorzover dat op
papier terecht IS gekomen, op de voet volgen
Werken: Ad Spmozae opera posthuma (1902), StOlsche
Wijsheid (1904), MAntomus Imperator
(1908), Uit den tum van Eplcurus (1910), Oostersch
(1924)
Uitgaven: Verzamelde verzen van J H L (1935),
P N VAN EVCK, (ed), Verzameld werk I en 11
(1951, 1952), M J G DE JONG, L s Cheops (1966),
met mI en essay, J POLAK (ed), 0 rijkdom van
het onvoltooide (1977), bloem!., Kwatrijnen van
Omar Khayyam, Ultg door A L SoTEMANN en
H T M VERVLIET (1981), AL SOTEMANN en
H T M VERVLIET, Verzamelde verzen, dl 1
(1982), Cheops (1983), Gedichten, dl 1, hiStorisch-
kritische uitgave door A L SoTEMANN en
H T M VERVLIET, 2 dIn (Monumenta hterarla
neerlandica, 1983)
Literatuur: F SCHMIDT-DEGENER, Hermnermg aan
L (1942), Over L (1951), essays, J N JALINK,
Nieuwe varianten van enkele L -gedichten
(1958), AL SOTEMANN, 'L en Chrlslppus', m
Nieuwe Taalg , 60 (1967), IDEM, 'L en DIOnyslUs
van Hahcarnassus', m Idem, 61 (1968), WA P
SMIT, 'De zes Christusverzen van J HL', m
LEVENE ONS HEREN
Twaalf studies (1968), J HULSKER, 'J H.L.', m
SchrIJversprentenboek, 15 (1970), E FRANK, Op
de hoogte met L (1977), W SPILLEBEEN, 'J HL',
m Grote Ontmoetmgen (1978), met bib!., A
RoLAND HOLST, Over den dichter Leopold (1980),
eerder verschenen m De G,ds, 85 (1921), W J W
KOSTER, m De Tachtigers en de klaSSieken
(1980), A L SOTEMANN, Op het voetspoor van de
dichter (1980), K VERHEUL, m Antwoord van een
bUitenstaander (1981), A.L SoTEMANN, m T VAN
DEEL E A (ed ), Over gedichten gesproken (1982),
P VAN DEN HEUVEL en P SIMONS (ed), J H Lcahier,
1 (1982), 2 (1983); D KROON (ed ), In deze
weidse vlucht de komng Cheops (1983); G DOR.
LEIJN, 'Het sterkste werkt wat IS weggelaten', m
Literatuur, 1 (1984), IDEM, SchuIlgelegen UitZicht,
editie van en edltle-techmsch en genetisch
mterpretatlef commentaar bij enkele gedichten
van J HL, 2 dIn (1984), dlss
[G STUIVELING en G J VAN BORK]
Leroux, Karel
Vlaams dichter en prozaschrijver (Zaffelare
13.3.1895-BrusseI22.4 1969). Journalist
en redacteur van Le Peuple. Stichtte samen
met Rlchard Minne, Maurice Roelants
en Raymond Herreman het tijdschrift
't FontezntJe (1921-1924), dat stelling
nam tegen het expressionisme van het
tijdschrift RUimte door een opvallende, tot
Ironie neigende bedaardheid. Leroux publiceerde
slechts een bundel gedichten,
Van het begznsel des levens (1917), en een
novelle, De barmhartzge Samaritaan
(1928). Als criticus leverde hij goed en veel
informatief werk.
Literatuur: M RUTTEN-FoHALLE, Het literair werk
van KL, gerangschikt en ontleed (1956), dlss
[p DEVRIES]
Levene ons Heren, Vanden
Middelnederlandse behandeling in rijm
van het leven van Christus. De tekst, die
gebaseerd is op het evangelie en de apocriefen,
is aangepast aan de eigen tijd, het einde
van de 13de eeuw. Het enige handschrift
waarin de tekst volledig is overgeleverd,
stamt Uit 1439. De veronderstelling dat de
fragmenten van Vanden Levene ons Heren
die overgeleverd zijn in het Rijmboek van
Oudenaerde uit ca 1300 van de hand van
Martijn van Torhout zijn, is inmiddels
weerlegd.
Zie ook Torhout, Martijn van
Literatuur: G G KLOEKE, 'Vanden Levene ons Heren
als strofISch gedicht', m Tljdschr v Nederl
Taal- en Letterk , 59(1940), R LIEVENs, 'Vanden
Levene ons Heren', m Nieuwe Taalg (1958),
IDEM, 'Een meuwe getUige voor Vanden Levene
ons Heren', m TlJdschr v Nederl Taal- en Letterk
, 81(1965), WH BEUKEN, Vanden Levene
ons Heren [[(1968), J DESCHAMPS, Middelnederlandse
handschriften Uit Europese en Amerl-
353
LICHTVELD
kaanse biblIOtheken (1972'), W H BEUKEN, 'IntroductlOn',
m Spiegel vanden Levene ons Heren
(1979), N GEIRNAERT, 'Mem bra dlSlecta BrugenSIa,
1 fragmenten van 'Vanden Levene ons
Heren', m Hand Kon Zwdned MIJ v Taal- en
Letterk en Gesch , 36 (1982) [F VAN THIJN]
Lichtveld, Lou
Zie Helman, Albert
Liedboek van Liisbet Ghoeyvaers
Handschrift uit het emd van de 15de eeuw,
zo genoemd naar de eerst bekende eigenares.
Het hedboek is vermoedelijk ontstaan
m een klooster. Niet alle liederen zijn door
dezelfde hand opgeschreven. Een naar verhouding
groot aantal van de liederen is
gewijd aan Sint Barbara.
Uitgave: A J M VAN SEGGELEN (ed), Het Liedboek
van Lusbet Ghoeyvaers (1966)
Literatuur: H VAN BUUREN, 'Vergeten vrouwen m
de Nederlandstahge letterkunde, vanaf het begm
tot 1700', m IDEM, Vergeten vrouwen wt de
Nederlandse literatuur tot 1900 (1980)
[F VAN THIJN]
Limborch, Roman van Heinric en
Margriete van
Middelnederlandse, oosterse roman uit de
vervaltijd van de ridderschap. Op boeiende
Wijze verhaalt de onbekende dichter (Hein
van Aken?) tussen 1291 en 1317, de avonturen
van Heinric en Margriete, de kinderen
van de hertog van Limburg, beginnend met
de verdwijning van Margriete en eindigend
met het weerzien van broeder en zuster en
beider huwehjk te Constantinopel. In het
begin van de 16de eeuw is de roman tot
volksboek omgewerkt, dat blijkens de vele
herdrukken tot de 19de eeuw populair is
gebleven.
Uitgaven: L PH.C VAN DEN BERGH, 2 din (1846-
1847), A MEESTERS (1951), dlss, A VERWEY
(1937), m modern Nederl, T J SCHELLART
(1952), Ultg van het volksboek
Literatuur: E VIJFWINKEL, BlbllOgraphle zu dem
Lymburg-roman (1974), met blbl en tekstUltg ,J
JANSSENS, m Eigen schoon en de Brabander, 60
(1977); IDEM, m Hand Kon Zwdnederl MIJ v
Taal- en Letterk ,31 (1978)
[J J MAK EN J REYNAERT]
Limburg Brouwer, Petrus van
354
Officieel Petrus Brouwer, sedert 2.7_1811
van Limburg Brouwer; Noordnederlands
schrijver en classicus (Dordrecht 20.9.
1795-Groningen 21.6.184 7). Studeerde
aanvankelijk medicijnen waarin hij promoveerde,
daarna klaSSieke letteren. Doceerde
van 1820 tot 1825 aan het Erasmianum
te Rotterdam; was van 1825 tot 1830 hoogleraar
te Luik, smds 1831 te Groningen.
Schreef studies over de schoonheid der
poezIe van Homerus, Pmdarus, Aeschylus,
Sophocles en Euripldes (1825-1833). Daarop
volgde het grote cultuurhlstonsche
werk m acht delen, Htstotre de la cwt/tsatwn
morale et rehgteuse des Grecs (8 din,
1833-1842) en daarna Cesar en ZIjne tlJdgenooten
(4 din., 1844-1846), dat als eerste
deel van een Romemse cultuurhistorie was
bedoeld. In deze werken trachtte hij O.m
een beeld van het dagehjks leven in de oudheid
te geven. HIJ deed dit ook m zijn met
speelse irome geschreven historische romans
Chancles en Euphorwn (1831),
waarm de praktisch toegepaste platonische
levensleer en het hedomsme als tegenstelhngen
worden geplaatst en Dwphanes (2
din., 1838). Brouwer bewerkte ook het van
Apuleius en Luclanus bekende ezel verhaal,
dat hij door een Faust-dlaloog het volgen,
het geheel onder de titel Een ezel en eemg
speelgoed (1842).
Het bekendst werd zijn roman Het leesgezelschap
te Dtepenbeek (1847), waarin de
stnjd rondom de vrijzmmg getinte Gromnger
theologie van zijn dagen de inzet vormt.
Uit het Itahaans bewerkte hij I promesst
SPOSt van Manzoni (De verloofden, 3 din.,
1835) en de autobiografie van Benvenuto
Cellim (Het leven van Benvenuto Celltnt,
1843), waarvoor hiJ de authentieke uitgave,
die Goethe voor zijn vertaling nog niet tot
zIJn beschikking had, kon gebruiken
Uitgaven: Romantische werken, 2 din (1874-1876),
Idem,6dln (1906-1908), Een ezel en eemgspeelgoed
(1906), met een mi en emge aant van P H
DAMSTE, Het leesgezelschap van DIepenbeek
(1939), bez door J DE VRIES
Literatuur: N C KIST, m LevensberIgten MIJ der
Nederl Letterk (1848), CU J HUBER, P v L B
vooral In zijn jeugdigen leeftijd (1848), W DROP,
m Verbeelding en hlstone (1958, 1979'), G KAZEMIER,
'P v L B -Clearchus', m Nieuwe Taalg , 51
(1958), R TH VAN DER PAARDT, 'Bataafse ezels en
een vlaams staartje (Aslma 11)', m Hermeneus, 48
(1976), IDEM, 'Sporen van de gouden ezel m de
Nederlandse letterkunde', m Maatstaf, 29
(1981) [G W HUYGENS]
Limburg Brouwer, Petrus Abraham
Samuel van
Nederlands schrijver (Luik 15.11.1829-'sGravenhage
13.2.1873) Zoon van Petrus
van Limburg Brouwer; studeerde rechten
te Gronmgen, waar hij in 1850 promoveerde.
Weigerde een professoraat aldaar en
was sedert 1856 werkzaam als wetenschappeliJk
ambtenaar aan het Algemeen Rijksarchief
te 's-Gravenhage. Maakte van 1854
tot 1865 deel Uit van de Gtds-redactie;
smds 1860 redacteur van de Nederlandsche
Spectator. Liberaal afgevaardigde in
de Tweede Kamer van 1864 tot 1867. WiJdde
zich sedertdien vnl. aan letteren en
wetenschappelijke studiën (wijsbegeerte
en onentalisme).
Opmerkelijk zijn de scherpe, op de beginselen
van de Nieuwe Gtds vooruitlopende
kntieken, die hij onder het ps. Abraham
van LUIk schreef in Nederland gedurende
de Jaargang 1869; in hetzelfde Jaar verzorgde
hiJ de Uitgave van de Boergoensche
Charters 1428-1482. ZIJn sedert 1852 over
vele tijdschriften verspreide artikelen zijn
bijzonder veelzijdig. Hij schreef historische
en politieke verhandelingen, bestudeerde
godsdienstige en wijsgerige stelsels, waarbiJ
hij zich van fichteaan tot spinozist ontWikkelde.
Baanbrekend werk verrichtte hij
voor de Spinozastudle en voor de kennis
van oosterse stelsels. Aan dit alles ligt ten
grondslag zijn vriJzmmg geloof in de voorUitgang
der mensheid langs de weg der
rede, een overtuiging die hem het traditionele
christendom van zijn dagen deed
afwijzen. Tegen het einde van zijn leven
schreef hij Akbar, Een oostersche roman
(1872), waarin hij zijn grote kenms van oosterse
geschiedenis en levensvormen bewees,
en tevens een literaire vorm gaf aan
zIJn eigen wijsgerige ideeen. De roman werd
vertaald in het Duits (1877), Deens (1878)
en Engels (1879).
Uitgaven: P N VAN EYCK (ed), Akbar (1941), Akbar
(1984), mèt een naw van FENGERING
Literatuur: Je ZIMMERMAN, m De Gids, dl 1(1873),
H KERN, m De Nederl Spectator (1873), C VosMAER,
m Levensbenchten MIJ Nederl Letterk
(1875), met blbl, J WALCH, 'Akbar', mBoeken
die men niet meer leest (1930), W DROP, m Verbeelding
en histOrIe (1958, 1979') [G w HUYGENS]
Limburgse leven van Jezus
Middelnederlandse evangelienharmome
(ca 1400) Geschreven m de benedIctijnerabdij
te St. Truiden en teruggaand op een
tekst van ca 1270. Vroeger beschouwd als
een vertaling van het Dtatessaron van
Tatianus. Het betreft hier echter een zelfstandige
evangeliënharmonie van Vlaamse
of Brabantse oorsprong.
Het auteurschap van Willem van Affligem
wordt wel verdedigd.
Uitgaven: J BERGSMA (ed J, 'LImburgse leven van
Jezus', m IDEM, De levens van Jezus (1898), Ge
VAN KERSBERGEN, Het LUikse Dlatessaron m het
Nieuw-Nederlands vertaald (1936), dlss ,C C DE
BRUIN, Het LUikse Dwtessaron (1970)
LINDEJZ.
Literatuur: T VAN KERSBERGEN, Het leven van
Jezus naar het middellimburgse handschnft van
St Truyen (1926), C C DE BRUIN Mlddelnederl
vertalmgen van het NT (1934), T VAN KERSBERGEN,
Het LUiksche Dwtessaron, m het Nederlandseh
vertaald (1936), C C DE BRUIN, De StatenbIjbel
en zIJn voorgangers (1937), J VAN MIERLO,
m Versl en Meded Kon VI Acad (1950), G
HENDRIX, m WetenschappelIjke Tljdmgen, 36
en 37 (1977 en 1978)
[CH P SCHIKAN EN J REYNAERT]
Limburgse sermoenen
Middelnederlandse verzameling van 48
geestelijke teksten, waarvan sommige uit
het DUits vertaald, andere misschien van
Dietse oorsprong zijn. In deze collectie
bevindt zich ook een verhandeling van
Beatrijs van Nazareth en een brief van
Hadewijch. Ze werden wsch. aan het einde
van de 13de eeuw in de benedictijnerabdij
te St. TrUIden aangelegd.
Uitgave: J H KERN (1895)
Literatuur:J VAN MIERLO, m Versl enMeded Kon
VI Acad (1934), IDEM, m Idem (1935), P C BOEREN,
m Tljdschr v Nederl Taal- en Letterk , 71
(1953), R LIEVENS, m Hand Kon MIJ v Taal- en
Letterk en Gesch, XII (1958), IDEM, m Dr L
Reypens-Hulde (1964), W RAEVEN, 'Zur Bezelchnung
"De L S "[ l', m Amsterdamer Beltrage,
14 (1979) [CH P SCHIKAN]
Linde Jz., Gerrit van de
Nederlands dichter (Rotterdam 12.3.1808-
Londen 27.1.1858). Als 'de Schoolmeester'
bekend geworden. Sedert 1825 student
theologie te Leiden. Na zijn deelname aan
de tiendaagse veldtocht m het regiment
jagers voltooide hij zijn studie niet. Door
zijn losbandige levenswijze en vele schulden
onmogelijk geworden vertrok hij in
1833 met steun van enkele vrienden naar
Engeland. Te Londen kwam hij na een
moeilijke tijd aan het hoofd van een kostschool
te staan. Door een voorbeeldige
levenswandel en humane opvoedingsmethoden
rehabiliteerde hij Zich.
Met de taal die hij zelden meer sprak, experimenteerde
hij m humoristische verzen,
die een plaats vonden in de jaargangen van
de almanak Holland van zijn vriend Jacob
van Lennep. Laatstgenoemde bracht deze
gedichten na de dood van de dichter met
een levensbericht ('Iets over den schnjver
en ZIJD dichttrant') bijeen in de bundel
Ged!chten van den Schoolmeester (1859),
die steeds in grote oplagen herdrukt werd.
Deze poezie, die grotendeels uit zgn. knittelverzen
bestaat en waarvan vooral de
'Natuurlijke historie voor de jeugd' popu-
355
LINDENHOUT
lair werd, kan gezien worden als een compensatie
voor de wezenlijke levensernst
van de dichter. Men heeft invloed van de
zgn. Ingoldsby Legends (van R.H. Barham)
en van The Tour of Dr Syntax (door William
Combe bij tekeningen van Rowlandson)
geconstateerd, terwiJl ook de zgn.
Punch-humor van betekenis kan zijn geweest.
Overigens schreef van de Linde als
student al parodistische verzen en humoristIsche
brieven. De Schoolmeester bereikt
zijn effect wanneer hij doorborduurt
op zonderlinge gedachtenassociaties.
F.K.H. Kossmann verzorgde in 1959 een
Keuze Uit de Ged!chten van den Schoolmeester,
waarvan de Inleidende studie
nieuwe gegevens bevat, ontleend aan de
brieven van Van Lennep en het hier te lande
onbekend gebleven boek Remm!scences
(1917) door Gérard van de Linde, de oudste
zoon van de dichter. In 1975 verscheen een
facsimile-uitgave van de GedIChten naar
de zesde druk van 1872. De belangstelling
voor de dichter nam nog toe door enkele
brievenpublikaties, waarin o.m. de gebeurtenissen
uit zijn Leidse tijd onthuld werden.
Uitgaven: Ged!chten van den Schoolmeester (1942),
met mi van C J KELK, Waarde van Lennep, brieven
van de Schoolmeester (1977), mgel en toegel
door M.MATHIJSEN, M MATHIJSEN, H EIJSSENS
en D WELSINK, Schandaal In Le!den (1978), brIeven
Literatuur: MBAssE, 'Gedichten van den Schoolmeester',
m Taal en letteren, XI (1901), M F VAN
LENNEP, Het leven van mr Jacob van Lennep
(1909, 1910'), CVETH, 'De Schoolmeester en de
Ingoldsby Legends', m De N!euwe G!ds, I (1916),
F K H KOSSMANN, 'De ontspoorde Jager', m
Maatstaf, 8 (1960-1961), IDEM, 'Divertimento
over begm en emde van de historische belangstelhng',
m Jaarb M!J Nederl Letterk (1961-1962),
W F HERMANS, 'Een rechtzmmge zondaar, De
school van de Schoolmeester', m Houten leeuwen
en leeuwen van goud(1979), M MATHIJSEN en
PH MUIJSSON (ed ), m Bzzlletm, 64 (1979), speciaal
De Schoolmeesternummer, H A GOMPERTS,
m WIJ tolken (1981) [G W HUYGENsl
Lindenhout, Johannes van 't
356
Nederlands dichter (Neerbosch 14.6.1893-
Nijmegen 12.7.1919 [zelfmoord]).
Studeerde rechten. Plaatste onder diverse
ps. (o.a. Theo Verwanen en Jodocus Zangvorsch)
zijn eerste literaIre werk in Propria
Cures en de Amsterdamsche Studentenalmanak.
Nadat in 1914 enkele van zijn sonnetten
in De Bewegmg waren opgenomen,
aanvankelijk onder ps. J. Berkel, kreeg hij
als dichter verdere bekendheid. Uitingen
van levensdrift en melancholie wisselen
elkaar af in zijn romantisch aandoende verzen,
die een sterke invloed van o.a. Kloos en
Van de WoestiJne verraden. Door zijn
vader en enkele vrienden werden zijn verspreide
verzen en een keuze uit de ongepubliceerde
'als een blijvende herinnering'
bijeengebracht in de privédruk Nagelaten
verzen (1918)
Literatuur: A VERWEY, m De Bewegmg, 11 (1918); M
NIJHOFF, 'Een brief aan een meiSJe, mmemorlam
J van 't L " m Idem, I (1919) en m Verzameld
werk, dl 11 (1961), A DONKER, m Den Gulden
Wmckel (1929), G H 's-GRAVESANDE, m Vergeten
en gebleven (1982), J BROUWERS, m De
laatste deur (1983) [G W HUYGENsl
Lindo, Mark Prager
Nederlands prozaschrijver (Londen
19.2.1819-'s-Gravenhage 9.3.1877). Van
Engelse afkomst, bracht een deel van zijn
jeugd door In Boulogne en Dusseldorf.
Kwam in 1838 naar Nederland; in 1842
leraar Engels aan het gymnasium te Alkmaar,
behaalde In 1853 de doctorsgraad te
Utrecht en werd hetzelfde jaar benoemd
tot docent moderne talen aan de militaire
academie te Breda. Vanaf 1865 inspecteur
lager onderWijs voor Zuid-Holland. Droeg
al vrij spoedig stukken bij aan maand- en
dagbladen; sinds 1851 vn!. onder ps. 'de
oude Heer Smits'. In 1855 stichtte hij De
Nederlandsche Spectator, weekblad van
den Ouden Heer Smlts, dat hiJ, aanvankeliJk
alleen, volschreef met kritische, vaak
humoristische vertogen en verhalen, totdat
het blad in 1860 samensmolt met de door A.
LoosJes gestichte Kunst- en Letterbode, en
onder de vergrote redactie een veelzijdig en
verlIcht karakter kreeg.
Lindo, die sterk de Invloed van Thackeray
had ondergaan, en door zijn veelzijdige
werkzaamheid een grote mensenkennis
had opgedaan, schreef talrijke moralistisch-
humoristische vertellingen en beschouwingen;
daarnaast publiceerde hij didactisch
werk en verzorgde hij o.m. vertalingen
van Sterne, Flelding, Scott, Dickens
en Thackeray.
Werken: Losse schetsen m en om PariJs (1853),
Brieven en Ultboezemmgen(1854), onder ps , Afdrukken
van mdrukken. door den Ouden Heer
Smlts en ZIJn Vriend Mulder (1854), Grondbegmselen
der Engelsche spraakleer (1855, 1880'),
Fam!I!e van ons (1856), onder ps, Clementme
(1858), onder ps , Vervolg op de Brieven en Ultboezemmgen
(1859), onder ps, Tweede vervolg
op de Brieven en Ultboezemmgen (1861), onder
ps , Eventjes over de grenzen (1863), Derde vervolg
op de Brieven en Ultboezemmgen (1865),
onder ps , Uittreksels Uit het dagboek en nadere
levensberichten van wiJlen den Heer Janus Snor
(1868), onder ps , Typen (1870-1875), onder ps,
De opkomst en ontwLkkelmg van het Engelse
volk, 2 din. (1871-1874); Le salttmbanque (1873),
onder ps.
Uitgaven: L MULDER (ed.), Kompleete werken van
den ouden Heer SmLts, 5 din. (1877-1879), met
mi, herdr.' VolledLge werken, 5 din (1882-1883)
en 9dln (1886-1890), Janus Snor (1877), meteen
naw van W ZAAL.
Literatuur: CD BUSKEN HUET, 'Or MP L. 1819-
1877', m LLtt fant en krLt ,dl 7 (z.J.), J. TEN
BRINK, m Gesch der Noordnederl letteren m de
19de eeuw, II (1888), J WALCH, 'Janus Snor', m
Boeken dLe men met meer leest (1930), H. HAR·
DENBERG, m SpLegel der HLstorLe, 2 (1967), J STA.
RINK (ed), Het leven en de gevoelens van den
Ouden Heer SmLts, of MP L (1819-
1877)(1977) [G w HUYGENS]
Linschoten, Jan Huyghen van
Noordnederlands prozaschrijver (Haarlem
1563-Enkhuizen 8.2.1611). Woonde van
1579 tot 1583 in Spanje en Portugal, van
1583 tot 1589 in Indlè als klerk van de
aartsbisschop van Goa en vanaf 1592 in
Enkhuizen. In 1594 en 1595 maakte hij de
twee mislukte ontdekkingsreizen van
Houtman om de Noord mee (vgl. Voyagle
ofte schlpvaert van by Noorden om langes
Noorwegen, 1601).
De scheepsjournalen die hij op zijn vele reizen
bijhield, heeft hij ook uitgegeven, o.a.
ItmerarLO, voyage ofte schipvaert na er
Oost- ofte Portugaels Indien (1596) en
Beschryvmghe van de gantsche custe van
Gumea (1596). Dit genre van het half-literaire
scheepsjournaal is door anderen nagevolgd;
vele ervan zijn en worden nog uitgegeven
door de naar hem genoemde Linschoten-
Vereniging in de serie Werken der
Lmschoten-Vereemgmg (vanaf 1909).
Werken: Rey,,-gheschnft van de naVLgahen der Portugaloysers
manenten (1595), Extract ende
sommLer van alle renten des comnks van SpaengLen
over alle SLJne conmcknJken (1596), vert UIt
het Spaans
Literatuur: C McKEW PARR, J v L, the Dutch
Marco Polo (1964) [PJ VERKRUIJSSE]
Lodeizen, Hans
Eig. Johannes August Frederik, Nederlands
dichter (Naarden 20.7.1924-Lausanne
26.71950). Studeerde korte tijd rechten
te Lelden, ging daarna over op de biologie
en liep daarin college te Amherst, Massachusetts,
V.St., waar hij o.a. in aanraking
kwam met de belangrijke dichter James
Memll en andere jonge talenten. Mede
door zijn slechte gezondheid (hij leed aan
leukemie) brak hij zijn studie af, keerde
naar Europa terug en bracht de laatste
LODENSTEIN
maanden van zijn leven door in een Zwitsers
sanatorium.
Zijn enige bij leven verschenen bundel, Het
mnerllJk behang (1949), wordt gekenmerkt
door een romantisch verlangen en de
ontoereikendheid ervan. Het besef van
'deze wereld is niet de echte' doet wel een
greep naar werelden van de droom, maar
bereikbaar blijken deze niet. Deze melancholie
heeft Lodeizen in een beperkt aantal
motieven (tuin, haven, zee) uitgewerkt in
een vrije versvorm, qua beeldspraak verwant
met de vroege surrealistische poëzie
van Paul Éluard.
De associaties waarmee hij leven en verlangen
verbindt, zijn voor de Nederlandse
poezie omstreeks 1950 verrassend nieuw, al
gaat het te ver om in hem een voorloper te
zien van de Vijftigers (de experimentele
dichters als Lucebert). Daarvoor was zijn
poezie te veel een dagboek, een in persoonlijke
stijl geschreven verslag van een ontoereikend
bestaan, dat ook nu zijn zeggingskracht
en ontroering volledig behouden
blijkt te hebben. In 1951 werd hem postuum
de Jan Campertprijs toegekend. Uit
publikaties na zijn dood blijken dezelfde
thema's en kwaliteiten, al komt duidelijker
naar voren hoe hij als homoseksueel de
wereld om zich heen beleefde.
Uitgaven: GedLchten (1952), samengesteld door J.C.
BLOEM, J. GRESHOFF en A MORRIÉN, Nagelaten
werk (1969)
Literatuur: P RODENKO, Over HL (1954), H
BREMS, m De brekende sleutel (1972), F.C. DE
ROVER, Over Het mnerltJk behang van HL
(1978), IDEM, 'H L , m KrLtLsch lex.con van de
NederlandstaLLge ltt na 1945 (1980), Bzzlletm,
90 (nov 1981), spec L -nummer [R BLOEM]
Lodenstein, Joost van
Ook Jodocus van Lodenstein, Noordnederlands
theoloog en dichter (Delft 6.2.1620-
Utrecht 6.8.1677). Studeerde theologie in
Utrecht (1636-1642) bij Voetius en in Franeker
(1642-1644) bij Voetius' latere tegenstander
Coccejus. Daarna was hij predikant
in Zoetermeer, Sluis en vanaf 1653 in
Utrecht. Door zijn afkeer van het wereldse
en zijn voorkeur voor kerkelijke autonomie
kwam hij vaak in conflict met de overheid.
Lodenstein is een van de zuiverste vertegenwoordigers
geweest van het calvinistische
piëtisme en een aanhanger van de 'nadere
reformatie', de beweging die vond dat
de reformatie niet in de theorie van Calvijn
of de synode van Dordrecht mocht blijven
steken, maar heel praktisch moest doorgaan.
Hij was echter tegen elk separatisme
357
LOGGEM
binnen de kerk, reden ook waarom hij in
1668 alle banden met De Labadie verbrak.
Lodensteins dichtwerk is bijeengebracht in
Uyt-spanmngen (1676), een bundel die
ook als liedboek meer dan een eeuw In piebstlsche
kring dienst heeft gedaan. Tot
1780 verschenen er 16 drukken van.
Uitgaven: M BEVERSLUIS (ed ), J v L ,een bloemlezmg
(1938),M J A DE VRIJER (ed ), Uren met L
(1943), P J BUIJNSTERS (ed ), Bloemlezmg UIt de
bundel Uyt-spannlngen (1971),C P VAN ANDEL
(ed ), Ontmoetmg met L (1979)
Literatuur: P JZN PROOST, J v L (1880), Je
TRIMP, J v L als p,et,stlsch d,chter (1952), A J
ONSTENK, 'Leven, heven, loven ',m Wegen en
gestalten m het gereformeerd protestantisme
Hulde-album S van der Lmde (1976), Je
TRIMP, 'Het loven en de blIjdschap bIJ L', In
N,euwe Taalg , 72 (1979), C JONGENEEL, In V,erstromenland
(1980) [p J VERKRUIJSSE]
Loggem, Emanuel van
Nederlands toneelschrijver en essayist
(Amsterdam 8.3.1916). Studeerde psychologie
aan de universiteit van Amsterdam.
Schrijft zowel voor als over het toneel:
Inle,dmg tot het toneel (1951) en De psychologie
van het drama. Bewerkte voor het
toneel Elsschots LIjmen en Het been
(1961) en schreef talrijke toneel- en Tv-spelen
Daarnaast schreef hIJ romans en novellen
Werken: Het kleme heelal (1946), Mozes, de wordmg
van een volk (1947), De Chmese flUItspeler
(1947), t, De moord op het kerkhof (1951), t,
Insecten m plast,c (1952), BUIten z'Jn de mensen
(1954), Een zon op H!rosJ,ma (1963), Jeugdproces
(1963), t , Goud en doodslag (1968)
Literatuur:W BRANDT, In PrUIk en provo (1967), J
KUYPERS, IntervIew, In Kofsch,p, 10 (1982)
[M KROJER EN G W F JANSSEN]
Loghem, Martinus Gesinus Lambert van
Ps. Fiore della Neve, Nederlands dichter
en prozaschrijver (Leiden 3.4.1849-Florence
17.9.1934). Studeerde letteren en rechten,
waarin hij in 1880 promoveerde. Wijdde
zich uitsluitend aan journalistiek en
literatuur: in 1877 oprichter van het weekblad
De Amsterdammer, en spoedig ook
redacteur van Nederland. Verwierf grote
populariteit door zijn onder ps. geschreven
dichtwerk Eene hefde m het zwden
(1881), waarvan de naam later bekend
bleef doordat de Tachtigers (o.a. Kloos en
Verwey) er in 1886 de parodie Julw op
leverden.
358
Van Loghem, die een enorm oeuvre in dicht
en ondicht op zijn naam heeft staan, was in
zijn dagen een veel gelezen schrijver, doch
het afwijzende oordeel van de toenmalige
jongeren is bevestigd door de vergetelheid,
waarin zijn werk is geraakt. Door het muzIkale
karakter van ZIJn verskunst was hij de
aangewezen schrijver van liederen en cantates,
en vertaler van versch. opera's en
operettes. Als kenner van de Franse letteren
en cultuur verzorgde hiJ In de serie
Mannen en vrouwen van betekems monografieen
over Sarah Bernhardt (1885), Victor
Hugo (1886), Leconte de Lisle (1891),
Théodore de Banville (1891), Pierre Lob
(1892), Octave Feuillet (1894) en Paul
Bourget (1902). Hij vertaalde o.a. Keur van
fabelen van J de la Fontame (1889).
Werken: Lwna (1882), Twee novellen (1884), Van
eene sultane en andere gedIChten (1884), VICtor
(1888), r , Blond en blauw (1888), nov, Panaché
(1892), nov, Walter (1892), Sascha, 2 din (1894),
r onder ps PROSPER VAN HAAMSTEDE, Fokel
(1898), FortUIn (1898), Operettebloed (1899), r ,
Jonqudles (1900), nov, ProefkonIJntjes (1909)
Literatuur: J TEN BRINK, Gesch der Noordned
Lett m de 19de eeuw, dl III (1889'), J FUNKE,
'Mr M G L v L " In Hand en Levensber van de
M'J der Nederl letterk 1934-1935 (1935)
[G W HUYGENS]
Lokhorst, Emmy van
Eig. Emma Pauline, Nederlandse prozaschrijfster
('s-Gravenhage 26.8.1891-
Amsterdam 26/27.5.1970). Vooral bekend
om haar psychologische romans en meisjesboeken.
Haar romans kenmerken zich door
de manier waarop vrouwen worden geschetst
Centraal motief IS het vrouwelijk
liefdesverlangen en hoe de mens steeds
denkt zIJn eigen hart te kennen, maar Zich
even vaak vergist. Haar bekendste werk is
Phtls amoureuze pen kelen (1917).
Als lid van versch commissies heeft zij zich
altijd beijverd voor de Nederlandstalige
(jonge) letterkunde. Ze maakte enkele Jaren
deel Uit van de redactie van De G,ds en
schreef daarnaast ook toneel- en literatuurkritieken.
Tevens vertaalde ze 0 a.
werken van Charles Dickens.
Werken: Lenoor Sonneveldt (1918), Phûs laatste wû
(1921), Bart Jorgen (1922), De zonnew'Jzer
(1928), Vrouwen (1929), Dromen (1930), Re,gersberg
(1933), Aanloop (1935), Van aangeucht tot
aangez,cht (1937), Onwankelbaar (1946)
Literatuur: G STUIVELING, 'E V L " In Nederl Ver
van Letterkund,gen, 2 (1970) [G W F JANSSEN]
Loosjes, Adriaan pzn
Noordnederlands dichter, (toneel)schrijver
en uitgever (Den Hoorn, Texel,
13.51761-Haarlem 28.2.1818). Zoon van
doopsgezind predikant-publicist. Bekend
boekhandelaar te Haarlem; na 1795 lid van
het provinCiaal bestuur van Holland. Stelde
Zich ten doel zIJn medeburgers in bezadigd
verlicht-vaderlandse geest te ondernchten.
Beoefende vnjwel alle literaire
genres: schreef patriottische heldendIchten
(o.a. op De Ruyter), historische drama's,
romans in dialoogvorm, herdersromans,
arcadia's over Hollandse landstreken
en bnefromans in de geest van Richardson.
Richtte in 1788 het weekblad
Algemeene Konst- en Letterbode op.
ZIJn Hrstmre van MeJ Susanna Bronkhorst
(6dln., 1806-1807), een te duidelijke
navolgmg van Sara Burgerhart, is zIJn
bekendste en meest gelezen werk. Het
leven van Maurrts üJnslager (4 din.),
beschouwd als de eerste Nederlandse aanloop
tot de hlstonsche roman, verscheen in
1808, nog voor Walter Scott zijn romans
publiceerde. De Gouden Eeuw wordt daarm
bewust geldealiseerd; tijdens de Franse
inlijving mocht het niet herdrukt worden.
Het vrouwelijke pendant is Het leven van
Hrllegonda Bursman (4 din., 1814). LoosJes'
grote invloed op zijn tijdgenoten wordt
mmder verklaard door zijn artistieke kwaliteiten
dan door zijn opmerkelijke persoonlijkheid.
Werken: Menalkas of deugd boven vernuft (1780),
Capellen tot den Poll (1785), t ,Joseph (1786), p ,
Frank van Borselen en Jacoba van Beyeren
(1790, 1816'), t, Tooneeloefenmgen, 4 din
(1790-1793), Hollands Arkadw (1804-1805), ZedeliJke
verhaaien (1805, 1815'), De laatste zeetogt
van den Admiraal de RUIter, 12 din (1812-
1814), Mengeldichten, 2 din (1813-1815)
Uitgaven: Nagelaten gedichten, 2 din (1819-1820),
Al de dramatische werken (1844)
Literatuur: J KOOPMANS, 'Van A L tot BosboomToussamt',
m Letterk studlen over de negentiende
eeuw (1931), M H DE HAAN, AL (1934),
A VAN DUINKERKEN, Het tweede plan (1945), W
DROP, m Verbeeldmg en histOrie (1959)
[w GOBBERSENGW HUYGENSj
Loots, Cornelis
Noordnederlands dichter (Amsterdam
6.6.1765-ald. 10.10.1834). Autodidact;
reeds vroeg te werk gesteld op een handelskantoor;
boekhouder en later makelaar.
Door lectuur van Vondel tot de poëzie
gebracht; ontwikkelde zich onder leiding
van de boekverkoper P.J. Uylenbroek.
Zijn talrijke lierzangen en leerdichten (De
dwrngelandrJ, 1800; Lof van den burgerstand,
1809; De slavenhandel, 1814 e.a.)
kenmerken hem als representant van de
verlichting. Als patriot toont hij zich een
aanhanger van de Bataafse omwenteling
(Aanspraak aan het Bataafse volk wegens
de aannemrng der Staatsregelrng, 1798),
doch tegenover de toenemende Franse in-
LOOY
vloed hield hij het oud-vaderlandse ideaal
hoog, reden waarom Potgieter hem later
zou bewonderen (De Batameren, ten trJde
van C Julrus Caesar, 1805; De Hollandsche
taal, 1814).
Evenals zijn vrienden Tollens en Helmers
(met wiens zuster Elisabeth hij in 1803
huwde) trad hij met zijn werk op m de Hollandsche
Maatschappij van fraaie kunsten,
Felix Mentis en de Maatschappij tot Nut
van 't Algemeen In zijn dagen stond Loots
als dichter hoog in aanzien; gedurende de
tijd van natIOnale vernedering liet hij met
zijn vaderlandse kunst een krachtig geluid
horen, doch door zijn breedsprakigheid en
conventionele dichterlijke taal verouderde
zijn werk spoedig.
Werken: De overwmnmg der Nederlanders biJ
Chattam (1799), Gedichten, 4 din (1816-1817),
De mensch (1819), Nieuwe gedichten (1821)
Uitgave: H TOLLENS en M C VAN HALL (ed ), Nagelaten
gedichten (1856), met mi
Literatuur: H HAAKMAN E A, Ter nagedachtems
van CL (1835), E J POTGIETER, 'C.L.', m Kritische
Studlen, I, S KALFF, 'C L " m TIjdschrift
voor gesch ,land- en volk enk ,dl. 39 (1924), G W.
HUYGENS, m Hendrik Tollens (1972)
[G W HUYGENSj
Looy, Jac. van
Eig. Jacobus, Nederlands prozaschrijver en
dichter (Haarlem 13.9.1855-ald. 24.2.
1930). Zoon van een timmerman/aannemer.
Na een tamelijk trieste jeugd in het
Haarlemse Burgerweeshuis en een opleiding
tot letterzetter en huis- en rijtuigschilder,
werd hij in de gelegenheid gesteld
tekenonderricht te volgen, eerst aan de
avondschool, dan aan de Rijksacademie
van Beeldende Kunsten te Amsterdam
(leerlmg van A. Allebé). De Prix de Rome
die hem in 1884 te beurt viel, stelde hem in
staat te reizen, vooral in zuidelijke landen
(ItalIe, Parijs, Spanje, Tanger, Marokko),
waar hij inspiratie opdeed.
O.m. onder invloed van Kloos c.s., die hij in
'Flanor' had leren kennen, kwam Van Looy
ook tot de literatuur. Hoewel schilders- en
schrijverstalent bij hem harmonisch samengmgen
en hij een zeker niet onverdienstelijk
schilder en graficus was, maakte hij
vooral naam als woordkunstenaar. Van
Looy behoorde weliswaar niet tot de oprichters
van De Nreuwe Grds - van wie hem
ovengens ook zijn bescheiden aard en
afkomst onderscheidden - , maar in menig
opzicht kan hij toch een typisch vertegenwoordiger
van de kunst der Tachtigers
genoemd worden en in hun tijdschrift (bovendien
m het TweemaandelrJksch TrJd-
359
LOPES
schrift) publiceerde hij een aantal van zijn
belangrijkste teksten. Zijn eerste prozaschetsen
'Een stierengevecht', 'De nachtcactus',
'De dood van mijn poes' bundelde
hij als Proza (1889), gevolgd door Gekken
(1892), Feesten (1903) en later Reizen
(1913). Van Looy manifesteerde zICh daarin
als realistisch beschrijver van het Hollandse
binnenhuis van ambachtslui en kleine
burgers en als impressionistisch schilder
van exotische kleurenweelde ( Gekken en
ReIzen bevatten Marokkaanse reisnotities).
Voor het sombere pessimisme van de
naturalisten behoedden hem echter zijn
vreugde om de schoonheid van natuur en
leven en zijn warme liefde voor de mens.
Bovendien blijkt de realiteit die hij bood
vaak te zeer verdroomd in de herinnering of
doorflitst van grillige verbeeldingen om
echt 'objectief' te zijn. Fantasie speelt zelfs
een hoofdrol in De wonderllJke avonturen
van Zebedeus (dl. 1, 1910; dl. 2 en 3, 1925),
een knap geschreven, uiterst originele,
maar grillig gecomponeerde verzameling
beschouwingen, verhalen, gedichten, waarin
hij bedekt en ironisch zijn oordeel uitspreekt
over tijdgenoten en eigentijdse toestanden
en stromingen. Tot het componeren
van een afgeronde roman voelde hij
ZICh mmder in staat. Ook zijn autobiografische
werken Jaapje (1917), Jaap (1923) en
Jacob (1930), waarm hij zijn jeugd in het
weeshUis en zijn jaren als handwerksman
uitbeeldde, bestaan in feite uit reeksen
taferelen; maar van observatie van de
uiterlijke werkelijkheid IS hier de nadruk
verlegd naar het innerlijke leven. Vooral in
het eerste boek - zijn populairste - slaagt
Van Looy erin de kinderpsyche genuanceerd
uit te beelden. Van Looy is een van de
belangrijkste auteurs van het Nederlands
impressionistisch proza: zijn werk is de
neerslag van een voortdurende, met alle
zmnen aandachtig en gulzig opnemen van
de realiteit, steeds bezield en doorgloeid
van intens en liefdevol medeleven, wezenliJk
picturaal geinspireerd en van een maximale
plasticiteit, sterk persoonhjk van
techniek, maar toch robuust en vrij van de
extreme aspecten van de woordkunst.
Werken: Op reis (1929), Nieuw proza (1929), Gedichten
(1932)
Uitgaven: G BOLKESTEIN (ed), Uit het werk van
J v L (1908), bloeml, F P HUYGENS (ed), Wie
dronk toen water, bloeml Uit de brlefwlsse·
hng met August Allebé gedurende zIJn PrIX de
Rome-reis 1885-1887 (1975), Proza (1981'), met
een naw en een drukgesch door CHR WILL en
P J A WINKELS, De wonderlijke avonturen van
Zebedeus (1982'), met een naw van J KUIJPER,
360
Gekken (1982'), met een mi van CHR WILL en
P J A WINKELS, Een feestdroom een keuze Uit
ongebundeld en ongepubliceerd werk (1982), samengest
en van aant voorz door IDEM
Literatuur: W KRAMER, 'Het proza van J v L " m De
Gids, II (1926); M J BUSSE, J v L over zIJn werk
(1930), H ROBBERS, m Levensberichten MIJ Ned
Letterk (1931), T VAN LOOY-VAN GELDER, Tot
het lezen van J v L, 2 din (1937-1938), AM
HAMMACHER, m Amsterdamse ImpreSSIOnisten
en hun krmg (1941), MA JACOBS, J v L en zIJn
literaIr werk (1945), L M VAN DIS, J v L als
schrijver van De wonderlijke avonturen van
Zebedeus (1952), G H 's-GRAVESANDE, 'BrIeven
en medlta van J v L " m Roepmg, 31 (1955), P
MINDERAA, 'Kanttekemngen biJ v L 's "Zebedeus"
" mJaarb MIJ der Nederl Letterk (1969-
1970), L M VAN DIS, 'J vLm het hUIS van zIJn
Jeugd', m Jaarboek 'Haerlem' (1970), PH
DUBOJS, 'Memorandum 5 v L 's Zebedeus', m De
verleldmg van Gogol (1976), P J A WINKELS,
'Carnaval mMeerssen 1894, Tussen Meerssen en
Beek, 1894', m Veldeke, 56 (1981), IDEM, 'Maar
het voorjaar zal hier grandIOOS ZIJn', m Veldeke,
57 (1982); M VAN DER WAL, JvL 1855-1930
(1982), CHR WILL en P J A WINKELS, J v L
scht/der, van hUIS Uit schrijver door toevallige
omstandigheden (1982), P WILL, 'J v L " m Uitgelezen,
7 (1983) [w GOBBERS]
Lopes, Esteban Eulogio
Nederlands dichter en prozaschrijver (Etterbeek
29.8.1931) In feite IS Lopez statenloos.
Hij woonde jarenlang op Ibiza en vestigde
zich vervolgens in Nederland Na een
afgebroken opleiding op NiJenrode, werkte
hij emge tijd in de reclame. In 1954 debuteerde
Lopez met poezie in Op handen en
voeten, maar hij zou zich vooral ontwikkelen
als een produktief schrijver van romans
en novellen. Zijn eerste proza vormt een
soort sleutelroman De Vrienden van vroeger
(1955), die een sterk autobiografische
mslag heeft. Dat geldt trouwens voor vrijwel
zijn gehele oeuvre, dat bovendien bepaald
wordt door Frankrijk en Ibiza als
decor en de mode van het moment als gegeven.
Veel van zijn romans en novellen hebben
een mystieke of occulte sfeer die wordt
gecombineerd met erotische motieven.
Lopez redigeerde enige tijd het tijdschrift
Proefschrift, samen met C.B. Vaandrager
en H. Sleutelaar. Zijn gestencild tijdschrift
Vertomng bereikte slechts 12 nummers.
Met Het teken van Tamt (1967) schreef hiJ
zijn eerste kinderboek. In de roman Een
affaIre van mets (1977) betreedt Lopez het
terrem van het magisch-realisme.
Werken: Mercedes mIJn zuster (1955), TederheId m
het gedmg (1959), De Jongen Uit de kool (1960),
Mevrouw Mama (1960), Tamar's maan (1963),
Pijnlijke vertellmgen (1964), Als broer en zuster
(1965, verfilmd 1970), God als vrouw (1967), De
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
pnjsstler (1967), Tarok (1970), Vanachter een
gesloten deur (1976), De kop van de raad
(1982)
Literatuur: R CAMPERT E A, Boekje open (1963)
[GJ VAN BORK]
Lore, Bouden vander
Ook vander Luere, Middelnederlands
dichter die eind 14de eeuw in Gent leefde
en daar mogelijk ook stadsspreker was.
Van hem zijn drie gedichten bekend, overgeleverd
in het Hulthemse handschrift.
Achte persone wenschen is een aansporing
om geen zaken te wensen die niet in overeenstemming
met de eigen stand zijn. Dzts
TZJtverlzes richt zich tegen het zedelijk verval
van zijn tijd. Het gedicht De maghet
van Ghend uit ca 1380 is Van der Lore's
bekendste werk. Het is een allegorisch
gedicht (dat een visioen beschrijft) over de
strijd van de stedelijke bevolking tegen
overheersers in het algemeen, waarschijnlijk
ook bedoeld tegen de Vlaamse graaf, en
slaat op de strijd tussen de paus van Rome
en de paus van Avignon.
Uitgaven: J F WILLEMS, In Belgisch Museum, II
(1838), PH BLOMMAERT, 'Bouden van der Lore',
In Oudvlaemsche Gedichten, II (1841), W L
BRAEKMAN, 'MIddelnederlandse dIdactIsche gedIchten
en rIJmspreuken', In Versl en Meded
Kon Vl Acad (1969)
Literatuur: L E 0 FAES, 'De maghet van Ghend en
Dame!', In Spektator, 3 (1973-1974), J REYNAERT,
'BoudewIJn van der Luere en zIJn "Maghet
van Ghend" ',In Jaarb De Fontezne (1980-
1981) [F VAN THIJN]
Loreis, Hector-Jan
Ps van Hector-Jan Laureys, Vlaams prozaschriJver
en essayist (Hoeilaart 9.3.
1930). Werkt als gedetacheerd leraar bij de
Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Werd
in 1965 bekend met zijn 'nouveau roman' Is
de boelzJn over de nok?, waarin hij de
moderne literatuurtheorieen op een vaak
humoristische en relativerende manier toepast.
Het is een roman over een mislukte
roman, waardoor de problematiek van de
gangbare, sluitende romanformule op losse
schroeven komt te staan, maar zodanig dat
de lezer vrij blijft al of niet in die mislukking
te geloven.
De theorie van de 'nouveau roman' en de
evolutie naar een 'nouveau nouveau roman'
zette Loreis uiteen in NR=NF. Nzeuwe
roman zs nzeuwe fzlosofze (1967). Volgende
werken van deze auteur zouden meer
SOCiaal en politiek gencht zijn: over het
Palestijnse vraagstuk handelt Geen kruz-
LOUWERSE
mels voor Mohammed' (1973), dat zowel
een intrigerend verhaal als een document
is, en in Van hongerlzJder tot verzetslezder
(1974) behandelt Loreis de levensomstandigheden
in Zuid-Amerika, met name in
Brazilie. Maatschappijkritiek bevat eveneens
Vrzjvrouw (1980), dat echter ook als
een experimentele roman gelezen kan worden.
Belangstelling voor internationale politiek
legt Loreis aan de dag in zijn jongste
roman De bevrzjdzng van Sándor Torol
(1982), over de Hongaarse opstand van
1956.
Literatuur: P DE WISPELAERE, in H J L Is de boelzjn
over de nok? (1965), nawoord, H BOUSSET, In
Woord en schroom(1977), L DEFLO, 'VrtJvrouw',
In Kreatief, 16 (1982) [p VAN AKEN]
Lorreinen, Roman der
Ridderroman uit de 13de eeuw, overgeleverd
in fragmenten in verschillende handschriften.
Van de drie boeken waaruit de
Roman der Lorreznen waarschijnlijk bestaan
heeft, is in de fragmenten alleen een
belangrijk deel van het tweede boek overgeleverd.
Het gedicht handelt over de vete
tussen de Lorremen en de Fromondijnen.
Uitgaven: W JA JONCKBLOET, Karel de Groote en
zIJn XII pairs (1844), J.A MATTHES (ed), De
Roman der Lorreznen (1876); C BORCHLING, In
Jahrbuch des Verezns fur mederdeutsche
Sprachforschung (1922); G S OVERDIEP, Fragment
van den Roman der Lorreznen (1939).
Literatuur: G HUET, 'Les fragments de la traductlOn
néerlandalse des Lorralns', In Romama, 21
(1892), IDEM, 'La verSlOn néerlandalse des Lorrams,
Nouvelles études', m Romama, 34 (1905),
A BERTELOOT, 'NIeuwe steentjes UIt de Lorrelnen-
puzzel', In Spiegel der Letteren, 19 (1977), B
BESAMUSCA, In Repertorium van de Middelnederlandse
Karel-epiek (1983), B VAN DER HAVE,
'Op het spoor van een tekst', In Literatuur, 1
(1984) [F VANTHlJN]
Louwerse, Pieter
Nederlands prozaschrijver (Oost-Souburg
23.1.l840-'s-Gravenhage 20.8.1908). Deze
Zeeuwse boerenzoon werd op zijn 18de jaar
onderWijzer, eerst in Dirksland (1858-
1867), toen een jaar in Goes, maar het jaar
daarop weer in Dirksland dat hij echter al
spoedig en nu definitief verliet, omdat hij
was benoemd tot hoofd der school in
Hazerswoude. In 1872 kreeg hij een betrekking
als onderwijzer aan een der Haagse
openbare scholen tot toenemende doofheid
hem in 1888 uiteindelijk dwong ontslag te
vragen.
Na zijn eerste boek voor de jeugd, Lachen
en leeren (1869), volgde nog een hele reeks
361
LOVELING
van dergelijke werkjes, waarvan de meeste
herhaalde malen werden herdrukt. Daarnaast
was hij medewerker van de KmderCourant,
redacteur van De kleme hwsvnend
en De kmderkamer, en medewerker
en later hoofdredacteur van Voor 't Jonge
volkje. Hij overleed ten gevolge van een
tramongeval.
Literatuur: AC C DE VLETI'ER en P VAN BELKUM
Az, m Voor 't jonge volkje (1908), L J J HAGERAATS,
levensbericht, m Levensber der afgestorvene
medeleden van de MIJ der Nederl Letterk
1908-1909 (1910), D L DAALDER, m Wormcruyt
met suycker (1950, 1976') [D WELSINK]
Loveling,Rosalie
Vlaamse prozaschrijfster en dichteres (Nevele
19.3 1834-ald. 4.5.1875). Schreef naleve
poezie en somber proza. Publiceerde
met haar zuster Virginie Loveling Gedichten
(1870), Novellen (1874) en Nieuwe
Novellen (1875). In haar eenvoudige anekdotische
gedichten is de typische biedermeiersfeer
aanwezig; ze zijn er tegelijk 'gezien'
en aandoenlijk, en vervuld van een
humane ethiek. Zie voor Werk, Uitgave en
Literatuur onder Vlrgime Loveling.
[M GALLE]
Loveling, Virginie
362
Eig. Marie Vlrginie, Vlaamse schrijfster
(Nevele 17.5.1836-ald. 1.12. 1923), zuster
van Rosalie en tante van Cyriel Buysse. Na
de dood van haar vader in 1846 woonde de
familie jarenlang in de stad Gent; hier
kwam zij in contact met mtellectuele franssprekende
krmgen met uitgesproken liberale
en antiklerikale opvattingen. Samen
met haar zuster debuteerde zij met realistische,
observerende gedichten met een vaak
sentimentele ondertoon. Die poezie - onder
meer verschenen in het Nederdwtsch Letterkundig
Jaarboekje en in boekvorm herhaaldelijk
herdrukt - werd lovend beoordeeld
door versch. auteurs als Potgieter,
Busken Huet, Max Rooses en Karel van de
WoestiJne. Daarnaast publiceerden de
zusters Loveling ook twee bundels novellen
en schetsen die enerzijds het landelijke
milieu en zijn bewoners, anderzijds de stedelijke
burgerij tot onderwerp hebben; qua
sfeer en uitwerkmg sluit dit proza aan bij
het werk van H.C. Andersen en Klaus
Groth.
Na het overlijden van haar zuster m 1875
legde Virginie Loveling Zich vnl. toe op het
schrijven van novellen en romans, waarin
het tijdsklimaat op een pregnante manier
wordt beschreven; zo komen m de politieke
schetsen van In onze Vlaamsche gewesten
(1877, eerst gepubhceerd onder ps. W.G.E.
Walter) haar opvattingen over hberahsme
en anti klerikalisme aan bod, en behandelt
de roman Sophle (2 dIn, 1885) een geloofSCriSIS
tijdens de turbulente Jaren van de
schoolstriJd. Offlciele erkenning kreeg zij
met de roman Een dure eed (1891), met de
ViJfJaarhJkse prijs voor Nederlandse letterkunde
bekroond. Het boek beschrijft
het gewetens probleem van de vondelinge
Reme IS ZIJ, na de dood van haar verloofde
Filip, nog gebonden aan haar belofte van
eeuwige trouw?
Terwijl de vOrige roman nog door een happy-
ending wordt gekenmerkt, treedt vanaf
de novelle Meesterschap (1898) een meer
pessimistische viSie op de voorgrond. De
daaropvolgende romans zijn alle naturalistisch
van inspiratie en worden gekenmerkt
door een scherpzinmge karakterontleding.
De tWistappel (1904) behandelt de problemen
van godsdienst en huwehjk: een vriJzmmge
fabrieksdirecteur, vader van een
ongedoopte zoon, hertrouwt met zijn diepgelovige
schoonzus. In Erfelijk belast
(1906) komt het probleem van de erfehjkheld
aan bod. In Een revolverschot (1911),
een van haar beste romans, staat de noodlottige
hefde van twee zusters voor dezelfde
man centraal; moord en waanzm vormen
hier de fatale afloop.
Vlrgmie Lovehng verwierf ook naam als
schrijfster van kinderboeken en essays (o.a.
over folklore). Samen met Cyrlel Buysse
schreef zij Levensleer (1912), een humoristische
roman over de verfranste Gentse
bourgeoisie.
Werken: samen met haar zuster (zIe ook aldaar) Polydoor
en Theodoor en andere novellen en schetsen
(1882), alleen Het hoofd van 't hws (1883),
Een wmter m het Zwderland (1890), Idoma
(1891), Een Idylle (1893), Een vonkje van ge me
(1893), De brUid des Heeren (1895), MIjnheer
Connehaye (1895), Het land der verbeeldmg
(1896), Madeieme (1897), Het lot der kmderen
(1906), De groote manoeuvers (1906), Jonggezellenlevens
(1907), Bma (1915)
Uitgaven: M BASSE (ed ), Van h,er en elders (1925),
Volled,ge werken, 10 din (1933-1936), G
SCHMOOK (ed), Hermnermgen aan Franskens
(1950), A VAN ELSLANDER (ed.), Hermnermgen
(1967), N,ets IS onbedwdend (1978'), verz en
mgel door IDEM
Literatuur: A DE COCK, V L (1892), A W STELLWAGEN,
V L (1896), MBASSE, Het aandeel der
vrouw m de Nederlandsche Letterkunde, 11
(1921), H PIETI'E, Les soeurs L (1942), A VAN
ELSLANDER, De 'bwgra{Le' van V L (1963), Confrontaties
met V L, verschenen als Monograf,
een-Het land van Nevele, 2(1974), A VAN
ELSLANDER, 'Ven RL' m Twmtlg eeuwen
Vlaanderen, dl 13 (1976), J VAN DE CASTEELE,
'Nevelse brieven van de gezusters L', m Het
Land van Nevele, 9 (1978), C BUYSSE, 'V L ' m
Verzameld werk, 7 (1982) [D DE GEEST]
Lovendaal, Gijsbertus Wilhelmus
Nederlands dichter (Nijmegen 11.2.1847-
Grave 18.1.1939). Onderwijzer. Vooral bekend
door eenvoudige, gedeeltelijk moraliserende
volks- en kinderliedjes, waarvan er
versch. op muziek werden gezet. Zijn dichtstuk
Magen en Htlda (1885) berust op een
Oudrnoorse sage Ook het latere werk van
Lovendaal behoort tot het typisch 19deeeuwse
dichtwerk; de mvloed van de Tachtigers
bleef hem vreemd.
Werken: Lentedagen (1879), kmderhederen, Lied
der liefde (1880), Twaalf volksliedjes Uit het Lied
der liefde (1881), Verzen en verSjes, 2 dIn (1894-
1896), Roode en witte rozen (1897), Licht geluid
(1910), KmdergedlChten (1914) [G W HUYGENS]
Lucebert
Ps van Lubertus Jacobus SwaanswIJk, Nederlands
dichter en schilder (Amsterdam
15.9 1924). Was als schilder en tekenaar lid
van de experimentele groep Cobra en publiceerde
in het verwante tijdschrift Reflex
een zeer agressief gedicht 'Minnebrief aan
onze gemartelde bruid Indonesia' (1949).
Daarin openbaart hij zich als een experimentele
dichter van de eerste orde: hij
trekt zICh mets aan van gevestigde versvormen
en rijm- en metrumschema's en vooral
niet van een logische tekstopbouw. In een
ongebreidelde associatiewoede worden allerlei
heilige huisjes qua inhoud en vorm
hardhandig gesloopt. Toch is deze schandaalverwekkende
poezIe niet zo dadaïstisch
of mhilistIsch als men aanvankelijk
dacht. Lucebert (het ps. is gebaseerd op
'licht' en Brecht) laat het niet bij slopen, hij
pleit voor een herstel van elementaire,
lichamelijke krachten die in de mens, vervreemd
van zijn oorspronkelijke vitaliteit,
zijn verdrongen.
ZIJn openbare optreden als 'keizer der
experimentelen' in het Stedelijk Museum
te Amsterdam, waarin hij het publiek
bruuskeerde, is alleen een buitenkant.
Waar het hem wezenlijk om gaat is via
speelsheid, ongeremde fantasie en primitief
pleZier de westerse mens te verlossen
uit een heilloze, tot passiviteit gedoemde
dualiteit. Deze dualiteit is ook in de dichter
zelf aanwezig, een tItel als Van de afgrond
en de luchtmens is daar een voorbeeld van,
LUCEBERT
maar hij kan op twee manieren aan de
tweespalt ontkomen: door een aanval op
pseudo-beschaafd en gezapig gedrag van
burgerlijke aard en door het terugvinden
van oorspronkelijke, ongedeelde zuiverheid.
Deze tweede 'oplossing' leidt tot minder
spectaculaire, eenvoudiger en verstilder
gedichten in een mystieke sfeer, verwant
aan sommige gedichten van Paul van
OstaiJen.
Meer tot de verbeelding spreken de lichameliJk
geaarde gedichten die vanaf zijn
debuut in boekvorm Triangel In de Jungle
(1951) in zijn bundels Apocrtef (1952), De
Amsterdamse school (1952), Van de afgrond
en de luchtmens (1953), Amulet
(1957), Val voor vhegengod (1959) de boventoon
voeren. Zijn poezie is door de grote
beeldsprongen en syntactische doorbraken
en meuwe woordvormingen bij eerste lezmg
met gemakkelijk verstandelijk te benaderen.
Wie daar een bezwaar in ziet en
met gevoelig IS voor het barokke schouwspel
dat Lucebert ontketent, kan houvast
vmden door het herkennen van het al
genoemde grondmotief: het doorbreken
van passiviteit, en de talloze personages
(veelal mythologische figuren) die dat belichamen.
Na lange jaren als dichter gezwegen, en zijn
bestaan als inmiddels beroemd geworden
beeldend kunstenaar volledig aan de schilderkunst
gewijd te hebben, publiceerde
Lucebert in 1981 een meuwe bundel, Oogsten
In de dwaaltuin, vooral gewijd aan het
werk van medekunstenaars die de hedendaagse
wereld als bedreiging ervaren en op
haren en snaren zetten. Van hen is de Zuidafrikaanse
dichter/schilder Breyten Breytenbach
de meest congeniale.
In zijn beeldend werk, dat ook internationaal
een hoog aanzien heeft, kiest Lucebert
vooral voor een agressieve, primitieve, elementaire
tot sardomsche benadering van
die bedreigde wereld. In zijn poëzie vindt
men als inslag in de schering ook die stille,
open plekken waar het geweld en het dualisme
van vooral de westerse wereld, lijkt
uitgebannen.
Lucebert ontvmg voor zijn gehele dichtwerk
in 1965 de Constantijn Huygensprijs
en in 1967 de P C. Hooftprijs. In 1983 kreeg
hij de Nederlands-Belgische prijs der Nederlandse
letteren.
Werken: En morgen de hele wereld (1972), De moerasruIter
Uit het paradijs (1982), 'Ongebundelde
gedichten' (1983)
Uitgaven:S VINKENOOG (ed), Gedichten 1948-1963
(1965), Verzamelde gedichten, 2 dIn (1974)
363
LUCIDARlUS
Literatuur: P RODENKO, m Nieuwe gnffels, schone
leien (1954); A. DEN BESTEN, m Stroomgebied
(1954), H.U JESSURUN d'OLlVEIRA, interview, m
Scheppen nep hiJ gaat van Au (1965), C.BUD.
DINGH', m Leve het bruine monster (1969), H.U
JESSURUN d'OLIVEIRA, m Literair Lustrum, II
(1971); R.L.K FOKKEMA, m Het complot der
Vijftigers (1979), C W VAN DE WATERING, Met de
ogen dicht (1980), dlss ; G PEETERS, 'De vier elementen
m L s gedichten', m Spiegel der Letteren,
23 (1981), Ik draal een kleine revolutie af, beeldend
en poetlsch werk van L Uit de collectie C A
Groenendijk C Azn (1981); J KRVITHOF, m Vingeroefemngen
(1981), H BREMS, m Over gedichten
gesproken (1982); H DUTTING (ed), in
Archief der VIJftigers, 2 (1983), C.W VAN DE
WATERING, m Kritisch lexICon van de Nederlandstalige
IIt na 1945 (1984) [R BLOEM EN RED]
Lucidarius
Ook Dletsche Lucldanus, Middelnederlandse
bewerkmg (vóór 1353) van het Elucldanum
van Honorius Augustodunensls.
Het gedicht is in gesprekvorm opgezet,
heeft evenals zijn voorbeeld een didactische
bedoeling en handelt in ruim 6300 verzen
in drie boeken, over God, schepping,
zondeval, verlossing, heilige mis, het zedelijk
leven, de uitersten. Van iets latere tijd
IS een LucIdanus in prozavorm, een bewerking
van een Duits voorbeeld dat eveneens
in proza op zijn beurt een bewerking is van
Honorius' Elucldanum.
Literatuur: K SCHORBACH, Studlen uber das deutsche
Volksbuch LucldarlUs und selne Bearbeltungen
In fremden Sprachen (1948), J VAN MIER.
LO, m Gesch v d Lett der Nederlanden (1949'),
R T M VAN DIJK, m TIJdschr v Nederl Taal- en
Letterk , 89 (1973) en 90 (1974) [CHR P SCHIKAN]
Luikse Diatessaron
Zie Limburgse leven van Jezus
Lumey, Jan van
364
Ps. van Jan Josef Fock, Nederlands (toneel)
schrijver (Batavia 31.10.1889-'s-Gravenhage
1.1.1973). Studeerde van 1907 tot
1910 rechten te Leiden, werkte twee jaar in
de advocatuur te Rotterdam, maar zijn
belangstelling ging uit naar de literatuur.
Werkte m 1913 korte tijd bij Het Vaderland
en wijdde zich vanaf die tijd aan de
letteren.
Voelde zich het meest aangetrokken tot het
toneel (Ibsen, Schnitzler) en schreef meer
dan vijftien stukken, waarvan er vele door
amateurs werden gespeeld. Ook voerde Lumey
zelf vaak de regie. Zijn toneelspel Roccoco
(1952) werd bekroond met de Van der
Vies prijs. Schreef ook romans, novellen en
essays en werken op psychologisch-filosofisch
gebied.
Werken: Sardanapalus (1930), t, Italiaanse Impressies
(1924), Op de kentering, een verzameling
opstellen over Europeesche schrijvers
(1928), De roman van een schilder (1931), Erotlek
en extase (1931),metml van A W VANREN.
TERGHEM, (1963'), met mI. van W J.J DE SAUVAGE
NOLTlNG, De tooverbron (1932), t ,Een vrouw van
de wereld (1936), Politieke vrouwen (1937), kom,
NarCISSus, Het mysterie der zelfbespiegeling
(1955), De komnkllJke hovemer (1956), t, De
gebroken krUik (1961), kom, De dodensprong
(1963), marIOnettenspel, Een turks bad en andere
verhalen (1969); Niet spreken (1971), p
Uitgave: Verzamelde werken, 4 din (1974-1976)
Literatuur: H EDINGA, 'Jan Jozef Fock', m Jaarb
MIJ der Nederl Letterk 1976-1977 (1980)
[G H 'S.GRAVESANDEI
Lutgart, Leven van
Middelnederlandse vita van Lutgart (Tongeren
1182-abdij der cisterciënzerinnen te
Aywières 1246). Werd vrijwel onmiddellijk
na haar dood m het Latijn geschreven door
de dommicaan Thomas van Cantimpré en
in het Middelnederlands opnieuw gedicht,
wellIcht reeds vóór 1254. Alleen het tweede
en derde der drIe boeken zijn bewaard
gebleven. Deze bevatten meer dan 20 000
verzen, in zuiver Jambische versmaat, een
procédé dat alleen hier voorkomt en in het,
ruim een eeuw later geschreven, Van ons
Heren passie. Het werk past uitstekend in
de mystieke atmosfeer van die tijd. De toeschrIjving
aan Willem van Afflighem is zeer
onzeker.
Van veel minder betekenis is een tweede
bewerking door broeder Gheraert, een
franciscaan uit het emde der 14de eeuw.
Uitgaven: J H BORMANS (1857), F VAN VEERDE·
GHEM, Leven van Slnte Lutgart (1899)
Literatuur: J VAN MIERLO, 'Wlliem van Affllghem
en zIJn leven van Ste Lutgart en Leven van
Jezus', m Versl en Meded Kon VI Acad (1935),
J VAN GINNEKEN, 'Een epidemie der geesten', m
Onze TaaltUin (1936), L REYPENS, 'Smt Lutgarts
mystteke opgang', m Ons Geestelijk Erf, xx
(1946), J VAN MIERLO, De Letterkunde der
Nederlanden, I (1949'), G I LIEFTINCK, 'Over
Mlddelnederl hss Uit belde LImburgen', m
TIJdschr Nederl Taal- en Letterk ,LXXII (1954),
G HENDRIX, 'Wlliem van Affllghems auteurschap
van het Leven van Lutgart getoetst aan het
hoofdstuk Thlmere', m Ons Geestelijk Erf, 40
(1966), A DEBOUTTE, Kataloog Sint Lutgart,
patrones van Vlaanderen (1974), G HENDRIX,
F<lologlsche studie van het Middelnederlandse
Leven van Lutgart (1975), dlss ,IDEM, 'Prtmlttve
verSlOns of Thomas van Canttmpré's Vita LutgardiS',
m Clteaux, 29 (1978), IDEM, 'Het Middelnederlandse
prozafragment van de Vita Lutgardls',
m Ons Geestelijk Erf, 53 (1979), D VAN DEN
AUWEELE, 'Wtllem van Affllghem en het dubbele
baljuwschap van Thlmere de Rogemez',m Album
amicorum NlColas N Huyghebaert Sa criS
Erud , 25 (1982), G HENDRIX, 'Een meuw element
om het Leven van Lutgart te dateren', In
Ons GeestehJk Erf, 56 (1982) [CH P SCHlKAN]
Luyken,Jan
Ook Joan of Johannes Luiken, Noordnederlands
dichter en etser (Amsterdam
16.4-l649-ald. 5.4.1712). Werd door zijn
vader, schoolmeester en stichtelijk publiCist,
opgevoed In doopsgezind-pietistische
trant. Opgeleid tot schilder toonde hij zich
al jong een begaafd lyrisch dichter; in 1671
publiceerde hij het bundeltje Duytse her,
een cyclus amoureuze liederen. In zijn
tweede bundel, Jezus en de uel (1678),
heeft Luyken zich geheel afgewend van de
wereld In de tussenliggende jaren vallen
zijn huwelijk, de geboorte van zijn zoon en
zijn bekering tot een mystiek-gericht geloof
dat men zowel christocentrisch als
panthelstisch kan noemen, en waarop de
destijds vooral in Amsterdam vereerde
DUitse mysticus Jacob Bohme grote invloed
heeft uitgeoefend.
De gravures in Jezus en de uel zijn nog
ontleend, maar met de bundel Voncken der
/zefde Jesu (1687) zet Luyken de traditie
van de emblemataboeken op oorspr. wijze
voort, omdat hij als etser, dichter en mysticus
de maker IS van de hele bundel, en op
die manier een ongekende eenheid tot
stand bracht. Vanaf Het menselyk bedryf
(1694; nog in een deel van de eerste druk
herdoopt tot Spiegel van 't menschelyk
bedryf), bestaande uit honderd prenten
van ambachten met in de plaat geëtste zesregelige
onderschriften, IS het vooral de
huiselijke realiteit die hem de gegevens
verschaft voor zijn prenten en als zinnebeeldige
interpretatie daarvan tevens de
stof voor zijn poezIe. Het is niet Uit te
maken, wat primair was; wsch. heeft hij
LUYKEN
zowel prenten bij gedichten als gedichten
bij prenten ontworpen. Later verschenen
de bundels Beschouwmg der wereld (1708),
Het leerzaam hUisraad (1711) en De bykorf
des gemoeds (1711). Getuigend en
beschouwelijk neigt dit populair geworden
werk vaak naar het didactische; soms echter
verheft het zich tot een hoogte van religieuze
emotie, waardoor Luyken een eigen
plaats inneemt in de lange traditie van de
Nederlandse godsdienstige lyriek. Zowel in
zijn bundels als in talrijke door hem verluchte
uitgaven, IS zijn zoon Caspar (gest.
1708) hem als etser behulpzaam geweest;
de ontwerpen evenwel waren steeds van de
hand van de vader.
Luykens roem als lyrisch dichter berust ten
onrechte vrijwel geheel op de Duytse her,
mede dank zij moderne herdrukken ervan.
Hijzelf heeft - volgens zijn vroegste biograaf
in de na zijn dood verschenen bundel
Des menschen begm, midden en emde
(1712) - getracht dit vroegarcadische boekje
aan de openbaarheid te onttrekken.
Maar behalve de druk van 1671 - met twee
versch. titelbladen, bij twee versch. uitgevers
- IS er een druk van 1708. Verder zijn er
exemplaren met de jaartallen 1729, 1730 en
1732. De druk van 1783 noemt zich 'tweede
druk'. In 1977 verschenen er fascimile-uitgaven
van al zijn bundels.
Uitgaven: M SABBE (ed ), DUitse her (1962'), C.B
HVLKEMA (1904), WA. KRAMER (1924), G. STUI.
VELING (1962, 1965) en J W SCHULTE NORDHOLT
(1978), bloeml ,H VEKEMAN (ed.), Brieven zonder
censuur (1983)
Literatuur: K MEEUWESSE, J L als dichter van de
Duytse her (1977'), met blbl , H W J VEKEMAN,
'Jezus en de Ziel', In TIJdschr Nederl Taal- en
Letterk, 95 (1979) en In Nieuwe Taalg, 73 (1980)
en 74 (1981), A J GELDERBLOM, 'Jonge zieltJes,
vlucht tot trouwen' een meuwe Interpretatie van
J L s "Duytse her" " In Nieuwe Taalg, 75
(1982) [G STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
365
---M---
Maanen, Willem Gustaaf van
Nederlands prozaschnJver (Kampen 30.9.
1920). Journalist, later werkzaam bij de
Wereldomroep.
Debuteerde in 1953 met de roman Droom LS
't leven, m 1954 gevolgd door De onrustzaaler,
een roman die het conflict tekent
van een progressieve onderwijzer met zijn
provinciale omgeving, in 1955 bekroond
met de Van der Hoogtpnjs. Met de satirische
roman De dLerenhater (1960) verwierf
Van Maanen de prozaprijs van de gemeente
Amsterdam (1962). Ook De verspeelde
munt (1964) is een satirische roman, waarin
de nationale tegenstellingen het Ideaal
van een veremgd Europa tot een hersenschim
schijnen te maken.
In Een edandJe van pLJn (1981), waarvan
de titel gebaseerd IS op een Uitspraak van
Freud, experimenteert Van Maanen met
twee vormen: een roman over het oorlogsverleden
van een Joodse vrouw vindt zijn
tegenhanger meen bekentenisroman,
waarin hermnermgen en overwegmgen bij
het schrijven van de auteur zelf naast de
traditIOnele roman worden afgedrukt. Beide
romans raken steeds sterker op elkaar
betrokken.
Werken: Al lang geleden (1956), Taal noch teken
(1960), Een onderscheldmg (1966), Helse steen
(1970), De hagel IS gesmolten (1973), Hebt u mijn
pop ook geZien? (1974), Het nichtje van Mozart
(1983), r
Literatuur: H WERKMAN, In Uitgelezen, 2 (1975), F
VAN DIJL, In Schrijvers op de rand van '80 (1979),
A H DEN BOEF, In Jan Campertprljzen 1983
(1983), K VAN DER POL, In Kritisch leXicon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1984)
[GJ VAN BORK]
Maartens, Maarten
366
Ps van Josua Marms Willem Schwartz,
sedert 9.4.1889 van der Poorten Schwartz,
NederlandslEngels prozaschrijver en dichter
(Amsterdam 158.1858-Doorn 3.8.
1915). Verbleef tijdens zijn Jeugd een periode
van zes Jaar in Londen, waar zijn vader
predikant was Volgde na diens dood een
opleiding aan het gymnasium te Amsterdam
en ging In 1877 rechten studeren in
Utrecht, waar hij m 1882 promoveerde.
Leefde na zijn huwelijk in 1883 ambteloos,
aanvankelijk reizend en trekkend, maar
vanaf het begm van deze eeuw tot aan zijn
dood gevestigd m het door hemzelf ontworpen
huize Zonheuvel, halverwege Maarn en
Doorn, thans Maarten MaartenshUIs.
Maartens debuteerde m 1885 onder eigen
naam met een bundel in het Engels geschreven,
conventIOnele gedichten The
mornmg of love and other poems, welke
door nog enkele andere werd gevolgd. Meer
succes, althans bUiten Nederland, oogstte
hiJ met zIJn eveneens m het Engels geschreven,
maar m Nederland spelende romans
als The sm of Joost Avelmgh (2 din., 1890)
en God's fooi (1892), m 1896 m het Nederlands
vertaald onder de titel Gods gunstelmg,
waarm de hoofdpersoon, erfgenaam
van een groot bedrijf, dIe door een ongeluk
m zIJn kinderjaren doof en blind is geworden,
ten onrechte wordt beschuldigd van
de moord op een van zijn twee halfbroers
die het bedrijf m zIJn naam leiden.
Omdat Maartens al zIJn werk in het Engels
biJ Engelse uitgevers liet verschijnen en
zich volstrekt afZIJdig hield van elke literaire
kring, kreeg zIJn werk m Nederland met
de aandacht die het verdiende. Een jaar
voor ZIJn dood verscheen zijn emge bundel
oorspronkelijk Nederlandse GedLchten
(1914), onder het ps. Joan van den Heuvel.
Werken: Jullan (1886), t ,Nwalls (1886), t , A sheaf
of sonnets (1888), p, The black-box murder
(1890), r, anomem, An aid mald's love (1891,
Neder! vert De liefde van een oude jongejuffrouw,
1895), r , The greater glory, 2 din (1894,
Neder! vert De hoogste roem, 2 din 1895), r ,
Her memory (1898), r, Same wamen I have
known (1900, nov, My paar relatIOns (1903),
nov, Dorothea (1904), r , The healers (1906), r ,
The woman's Vlctory (1906), nov, Brathers all
(1909), nov, The prlce of Lis Dons (1909, Nederl
vert LIS DOrls, 1911), r, Harmen Pols, peasant
(1910), r , Eve, an mCldent of paradlse regamed
(1912)
Uitgaven: Letters (1930), ed by hlS daughter, wJth a
memOIr by N J O'CONOR, Novellen en verzen
(1935), verz en vert door MA SCHWARTZ, De
dwaas Gods (1975), vert door J A SCHALEKAMP,
met een naw van W VAN MAANEN, Vrouwen die
Ik heb gekend (1977), vert door E STORTENBEKER
Literatuur: W G VAN NOUHUIJS, 'Joost Avehnghs
zonde', In De Nederlandsche Spectator (1890), L
VAN DEYSSEL, 'M M' treurspel NlVahs', In De
Glds,88 (1924), W VAN MAANEN,M M, poet and
novelIst (1927), dISS, W ZAAL, 'M M', In NOOIt
van gehoord' (1969, 1974') [D WELSINK]
Maele, Marcel van
Eig. Marcel Bertha François, Vlaams dichter,
(toneel)schriJver en beeldend kunstenaar
(Brugge 10.4.1931). Leidde lange tijd
een zwervers bestaan en vestigde zich pas in
1956 definItief m Belgie. Was een van de
markantste figuren rond het tijdschrift
Labns (opgencht m 1962), dat het expenment
met de taal ver doordreef. Bij deze
zgn. Zestigers was de mvloed van de beat
opmerkelijk
De poezIe van Van Maele is rebels, zijn taal
Zit vol neologismen en betekent m het algemeen
een breuk met de semantische en
syntactische regels; in die zm herinnert ze
aan een door een roes verkregen verhoogde
mystieke ervarmg. Ook bevat zij een protest,
vaak gebracht met speelse en kritische
IrOnIe, tegen de maatschappij.
Werken: Soetja (1956), p , Rood en groen (1957), p ,
Pamflet 1/Poetlsche nota'J over het bewustZijn
(1960), p ,Ik ben een kannibaal (1961), p ,Ademgespleten
(1962), p, Zwarte gedlChten(1963),
Medgar Evers te Jackson vermoord (1964), p ,
ImponderabIlw (1966), p, KraamanIjs (1966),
pr, De veroordeling van Marcel van Maele,
gevolgd door een verrassende vrijspraak (1966),
t, Een zachtgroen bed vol bloed (1968), t, No
Man's Land (1968), p, Scherpschuttersfeest
(1968), pr, Zes noodUitgangen en één hartslag
(1968), p ,Hoera, WIJ hebben een bloedeigen hell!
g tUintje (1969), p ,De hamster van Hampstead
(1969), p, Revolutie (1969), t, WInteralbum
(1970), p , Koreaanse Vinken (1970), pr , Ik rUik
mensenvlees, zei de reus (1971), pr, Annalen
(1972), p ,Gedichten 1956-1970 (1972), Vakkundig
hermetisch (1973), p, Met een el In bed
(1973), p ,Ach (1973), p , TweelUik (1977), p ,
Vreemdsoortige cocktails (1977), pr ,Muggen en
l!egen (1980), p
Literatuur: H J LOREIS, In NR = NF Nieuwe
Roman = Nieuwe Filosofie Van de nouveau
roman naar de nouveau nouveau roman (1967),
P DE WIiipELAERE, In Facettenoog (1968), H
BREMS, In Al wie om ziet (1981) lp VAN AKEN)
Maerlant, Jacob van
Middelnederlands dichter (13de eeuw). De
schaarse gegevens over zijn leven gaven
aanleiding tot diverse hypothesen. Volgens
de opvatting van J. Noterdaeme werd Van
Maerlant ca 1220-1225 te Houthave-Maerlant
in het Brugse Vrije geboren, mogelijk
als zoon van Weltkinus de Coster; trad als
klerk in dienst van de ridders van Roden te
Snellegem, waar hiJ zijn eerste, vnJ. epische,
werken schreef. Na 1257 verdwenen
de heren van Roden Uit Snellegem en verbleef
hij vermoedelijk enIge tijd te Maerlant,
zijn geboorteplaats. Tussen 1266 en
1270 vestigde hij zich te Damme, waar hij
zIJn grote didactische werken en strofische
gedichten schreef. Daar ook zou hij ca 1300
zijn overleden.
Maerlants omvangrijke werk vertegen-
MAERLANT
woordigt de geest van de opkomende burgeriJ
en heeft een sterk didactisch-moralistische
mslag Het geeft steeds blijk van de
hoogstaande levenshoudmg, vroomheid en
waarheidsliefde van de schnjver. Het omvat
versch. genres. In de hoofse roman
Torec (3849 verzen), een bewerking van
een Frans-Keltische roman, overheersen
avontuur, moedereer en hoofse minne.
Alexanders geesten (ca 14300 verzen), naar
de 'Alexandrels' van Gauthier de ChätIilon,
biedt naast de wonderlijke avonturen van
Alexander moraliserende beschouwingen
over de hebzucht van adel en clerus. Merhns
boec (ca 10 400 verzen), naar het Frans
van Robert de Borron, bevat een onvoltooide
Jozef van Anmathea-Graallegende, het
beroemde duivels proces, en ten slotte de
geschiedenis van de tovenaar en profeet
Merlijn. In dit werk treedt voor het eerst
Van Maerlants waarheidsliefde op de voorgrond,
waar hij zijn bron van leugen
beschuldigt en verbetert. De Hlstorte van
Troyen (ca 40 000 verzen), naar de Roman
de TrOle van BenOit de Ste-More, is een
poging tot wetenschappelijke geschiedschnjving,
steunend op betrouwbare bronnen.
Van Maerlant schreef ook een aantal wetenschappeliJke
werken op rijm. De LapldartJs
(over de kracht van bepaalde stenen)
en de Sompmarus (een droomverklarmg)
gingen verloren. Een hs. in Leiden zou
echter volgens W Braekman fragmenten
van deze LapldartJs bevatten Helme/ykheld
der Helmelykheden (2158 verzen) is
een fragmentarische vertaling van het in de
ME zeer verspreide Secreta Secretorum
(het leerboek der regeerkunst in de ME).
Der naturen bloeme (16650 verzen), naar
De natura rerum van Thomas van Cantlmpré,
biedt een overzicht van de natuurkundige
wetenschap van zijn tijd met moraliserende
toepassingen. Met dit werk
kant de dichter ZICh tegen de hoofse verbeeldmgsliteratuur
en het Frans, en stelt
hiJ zIJn kunst in dienst van een nieuw esthetisch,
vnJ. didactisch Ideaal: 'nutscap ende
waer'
De Rijmbijbel (ca 34900 verzen), naar de
Blblta Scholastlca van Petrus Comestor,
verhaalt het OT en NT met de verwante apocrypha,
en tot slot de Wrake van Jerusalem,
naar FlavlUs Josephus' Bel/um Judalcum.
Een Leven van Ste-Clara ging verloren.
Sm te Franclscus leven (ca 10 540 verzen)
IS geschreven naar de heilige Bonaventura.
367
MAHIEU
Van Maerlants belangrijkste werk (ca
91 000 verzen), de Spleghel hlstonael, een
wereldgeschiedenis naar het Speculum
hlS tonale van Vincent van Beauvais, biedt
een mengeling van fantastische verhalen
en een droge opeenvolging van dorre historische
feiten, alles beschouwd in het licht
van de middeleeuwse vroomheid en godsgedachte.
Het werd door Lodewijk van
Velthem voortgezet.
Van zijn strofische gedichten behandelt
'Deerste Martijn', evenals de beide andere
een quodlibet, het probleem van het kwaad
en van het heil. 'Dander Martijn' plaatst de
hartstocht-liefde tegenover trouwe aanhankeliJkheid,
de liefde tot de wereld
tegenover de liefde tot God. 'Derde Martijn'
of 'Vander drievoudechede' behandelt
het dogma van de drieëenheid. 'Vanden vijf
vrouden' is een lofzang op de vijf vreugden
van Maria op aarde. 'Ons Heren wonden'
beZIngt de vijf wonden van Christus. 'Die
clausule vander bibie' verheerlijkt Maria in
haar prefiguraties, in haar uiterlijke
schoonheid, in haar leven op aarde. In
'Vanden lande van Overzee' roept Van
Maerlant de christenheid op tot een nieuwe
kruistocht. 'Der kerken claghe' velt een
vernietigend oordeel over de onverzadigbare
hebzucht van de clerus. 'Ene disputacie
van onser vrouwen ende van den heilig hen
cruce' behandelt het thema van de verlossing
door Christus' menswording.
Uitgaven: M DE VRIES en EVERWIJS (ed ), Spleghel
historIael, 4 din (1857-1863, 1980'), J DAVID
(ed ), RIJmbiJbel, 3 din (1858-1859), J TE WINKEL
(ed), Torec (1875), EVERWIJS (ed ), Der
naturen bloeme, 2 din (1878), J VAN VLOTEN
(ed ), HistOrie van den graal, MerlIJn (1880), J
FRANCK (ed.), Alexanders geesten (1882), N DE
PAUwen E GAILLARD (ed ), HistOrie van Trayen,
4 din (1889-1892), A A VERDENIUS (ed ), HeImelykheld
der helmelykheden (1917), J VERDAM en
P LEENDERTZ JR (ed), De strofische gedichten
(1918), P DE KEYSER (ed ), Keurgedichten Uit
zIJn godsdienstige lYriek (1947), AT W BELLEMANS
(ed ), Torec (1948'), gedeelten; J VAN MIER.
LO (ed ), Uit de strophlsche gedIChten van J v M
(1954), P MAXIMILIANUS (ed), Smte Franclscus
leven, 2 din (1954), G STUIVELING, Van den lande
van over zee (1966), facs U1tg met mi ,R SEYS
en L DENDOOVEN (ed ), Idem (1969), TH MERTENS
(ed), Den anderen Merten Synoptische
archiefeditIe van J v M s tweede Martljn (1978),
T SODMANN (ed ), Hlstone van den Grale und
Boek van Merlme (1980), PH UTENBROEKE en L
VAN VELTHEM (ed ), Spleghel Hlstorwel (1982')
Literatuur: K VERSNAEYEN, J v M en Zijne werken
(1861), C A SERRURE, J v M en zIJn werken
(1867'), J TE WINKEL, M s werken beschouwd als
spiegel van de dertiende eeuw (1892', 1979'), A
ARENTS, J v M Proeve van bibliografie (1943), J
VAN MIERLO, J v M , ZIJn leven, zIJn werken, zIJn
betekems (1946), J NOTERDAEME, 'J de coster
368
v M " m Hand Kon ZUidnederl MIJ v Taal- en
Letterk en gesch (1961), J JANSSENS, De martwle
persoonlijkheid van J v M (1963), He
PEETERS, 'Nieuwe mZlChten m de M problema·
tlek', m Hand Kon ZUidnederl MIJ v Taal- en
Letterk en gesch 18 (1964), J NOTERDAEME en
HP SCHAAP, 'Nieuwe M problemen', m
TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk ,82 (1966),
H.P SCHAAP, 'Een kostersambt te Maerlant, m de
13 eeuw?', m Idem, 82 (1966), W BRAEKMAN,
'Fragmenten van de verloren gewaande LapIda·
r'iJs van J v M', m Versl en Meded Kon VI
Acad v Taal- en Letterk (1970)
[J JANSSENS EN S S HOOGERHUIS)
Mahieu, Vincent
Zie RobInson, TJalie
Makeblijde, Lodewijk
ZUIdnederlands dIchter en prozaschrijver
(Poperinge 243.1565?-Delft 17.8.1630).
Zoon van burgemeester. Kreeg van 1579-
1584 onderricht in de humaniora in St.
Omaars, studeerde twee Jaar wijsbegeerte
te Douai en trad in 1586 toe tot de orde der
]eZUIeten. Na twee Jaar noviciaat in Doornik
studeerde hij, wederom in St.Omaars,
Latijn en Grieks en legde daar in 1588 de
gelofte af. Leraar In Brugge en Ieper, studeerde
van 1595-1599 theologie te Leuven.
Na een ambtsperiode in Mechelen en Brussel
werd hij m 1600 benoemd tot rector te
Winoksbergen en in 1604 te Ieper. Van
1605-1606 trad hij op als vast predikant te
Antwerpen, daarna in het bedevaartsoord
Scherpenheuvel. Vanaf 1608 woonde hij in
Gent, vanwaar hij In 1611 vertrok om in
Delft en omgeVIng te gaan werken als misSIOnaris.
Tijdens deze periode had hij o.a.
contact met Johan Stalpart van der Wieie.
Zijn eerste boek, Cort onderWIJS van acht
oeffemnghen (1597), IS een stichtelijk
werkje voor jonge kinderen en verscheen
anoniem. In 1604 publiceerde hij een boek
met gebeden, Th/en oeffemnghen, ook opgenomen
in Den Lusthof der gheestehcke
oeffenmghen (1613). De Schat der ghebeden
bevat in de eerste druk (1611) prozavertalingen
van de voornaamste kerkelijke
hymnen en sequenties, in de tweede druk
(1619) zIJn deze berijmd. Den berch der
geestehjcker vreughden (1618) is een getijdenboek,
bestaande uit hymnen in versvorm,
voorafgegaan door een meditatie in
proza. In 1626 werd dit getijdenboek opgenomen
In Den Hemelschen handel der
devote uelen.
MakeblIjde schreef verder versch. catechetische
werken. Zijn geschriften werden herhaaldelijk
herdrukt, zijn kleine catechismus
zelfs m het Frans vertaald.
Uitgave:L P M LOOSEN (ed ),Hymnenengezangen
(1964)
Literatuur: Nieuw Nederl BIOgrafisch woordenboek,
dl 3 (1914), A E C SIMONI, 'An Early
MakebhJde EdItIOn from Louvam at the Bntlsh
Llbrary', m Ons Geestelijk Erf, 52 (1978),
AM M DEKKER, 'RevlUs - MakebhJde - MUSIUS',
m Nieuwe Taalg , 74 (1981), M DE BRIE, 'M " m
Aan Schreve, 12 (1982) (s S HOOGERHUISI
Malegijs
Middelnederlandse bewerking van de
Franse ridderroman Maug!s d'A!gremont
UIt de tweede helft van de 13de eeuw. Een
Middelnederlandse bewerking op rijm uit
de eerste helft van de 14de eeuw is slechts
gedeeltelijk overgeleverd. Deze rijmversie
is een late uitloper van de zo genoemde
rebellen-geste. Het gedicht is ook omgewerkt
tot een volksboek, D!e schoone hystone
van Malegys, en van deze proza versie
IS een druk bewaard gebleven, die in 1556
door Jan van Ghelen in Antwerpen vervaardigd
is. Het verhaal vormt een zijtak
van Vanden Vler Heemskmderen en gedeelten
ervan vertonen overeenkomst met
scènes uit dat werk. De Maleg!js gaat over
de oud-oom van de vier heemskmderen die
onder andere kan toveren, en diens broer
Vlvlen
Zie ook Vier Heemskinderen, Vanden
Uitgaven: N DE PAUW (ed), MadelghlJs' Kmtshelt
(1889), ET KUIPER, (ed ), Die schoone hystorle
vanM (1903)
Literatuur: W DE VREESE, 'Twee meuwe M -fragmenten',
m TlJdschr v Nederl Taal- en Letterk
, 15 (1896), L C MICHELS, 'Nieuwe M -Fragmenten',
m Filologische Opstellen I, (1957); H
BECKERS, '''Madelgijs'' Een late UItloper der MIddelnederlandse
heidenepIek', m Wetensch TIJdmgen,
32 (1973), A VAN HAGELAND, 'Het volksboek
van M', m IDEM, De schone historie van
Ridder M (1979), PH VERELST, 'Renaut de Montauban',
m J THOMAS, PH VERELST en M PIRON,
'Etudes sur "Renaut de Montauban"', m Rom
GandenslU, 18 (1981) (F VANTHIJNI
Man, Herman de
Oorspr. ps. van Salomon Herman Hamburger,
sedert sept. 1943 officieel Salomon
Herman de Man, Nederlands schrijver
(Woerden 11.7.1898-Schiphol 14 11.1946
[vliegtUIgongeluk]). Aanvankelijk werkzaam
als koopman, daarna journalist en
onafhankelijk schrijver. In 1927 van het
joodse geloof overgegaan naar het katholicisme.
Ontkwam tijdens wo II naar Engeland;
kort daarop leider van de radIOomroep
Curaçao.
MAN
Schreef vnl. regionale romans en novellen.
Zijn meeste werken spelen zich af onder de
streng calvinistische boerenbevolking van
de Lopiker- en Krimpenerwaard en in de
wereld van de binnenscheepvaart op en
langs de rivieren. Een goed beeld van het
door strenge tradities bepaalde boerenleven
gaf hij in de noodlotsroman R!jshout
en rozen (1924). Zijn bekendste werk werd
het met de Van der Hoogtprijs bekroonde
boek Het wassende water (1925), waarin de
Jonge boer Gieljan Beijen zichzelf wordt als
hij is losgekomen van de tirannieke druk
van zijn moeder; hij klimt op tot heemraad,
gedraagt zich heldhaftig bij een watersnood
en emdigt zijn dagen in berusting,
maar gekweld door religieuze problemen.
In latere Jaren het de auteur zich door zijn
gemakkelijk succes tot veelschrijverij verleiden;
afkerig van alle moderne literaire
strommgen bleef hij trouw aan zijn genre.
Ondanks de vaak onwezenlijke braafheid
van zijn hoofdfiguren en de al te dik aangezette
situaties was hij een onderhoudend
verteller, die in zijn beste ogenblikken nog
tot een behoorlijk niveau wist te komen.
Hoewel zijn figuren met religieuze problemen
geconfronteerd worden, blijkt zijn katholieke
voorkeur het duidelijkst uit de
roman Marwen haar timmerman (1932).
Werken: Aardebanden (1922), Weldeweelde, 2 din
(1923), De eenzame (1924), p, Van wmter tot
wmter (1926), Meester Lampelaar (1929), De
kleme wereld (1932), Een stoombootje m den
mist (1933), De barre wmter van negentig (1936),
KapItem Aart Luteyn (1937), Marle, of Hoor ook
de wederpartij (1937), De koets (1937), Aart
Luteyn de andere (1938), Zonen van den Paardekop
(1939), Heilig Pietje de Booy (1940), Geiten
(1940), Wonderlijke ontmoetmgen (1948), nov
Literatuur: H PovÉ, H d M (1972), E GERARDT,
'H d M -blbhografle', m HeemtlJdmghen, 14
(1973), TH POLLEMANS, Een monument voor een
schrijver (1977), H A ETT, H d MEen pogmg
tot reconstructie van ZIJn verhalend proza
(1978), IDEM, Wie was H d M? (1980); E TH R.
UNGER en B KEIZER, 'Kwartierstaat van H dM',
m Gens Nostra, 38 (1983). (G W HUYGENSI
Man, Yvonne de
Vlaamse prozaschrijfster (Antwerpen 3.12.
1894-13.9.1981). Kleindochter van de
dichter Jan van Beers en zuster van de politicus
Hendrik de Man (1885-1953). Haar
eerste boek, een soort familiekroniek en
gedeeltelijk autobiografie, verscheen in
1953 onder de titel Ons dageltjks brood. In
1956 publiceerde zij Een vrouw met name
Suzanna, dat emgszins als een repliek op
Het boek van Joach!m van Babylon van
Marnix Gijsen kan worden beschouwd,
369
za, dat door een beeldende
MANDE
ofschoon het verhaal van De Man niet zoals
Gijsens werk een sleutelroman is. Dag
Faun (1960) roept hermneringen op aan
een reis naar Napels, Herculaneum en
PompeJi. Voor Klaart je (1965) is het levensrelaas
van een man op middelbare
leeftijd, waarm op openhartige wijze wordt
belicht welke Idealen en mtenties aan zijn
leven richting hebben gegeven, ook al heeft
hij in dat leven gefaald. Haar broer heeft
duidelijk voor dit personage model gestaan.
Haar naar de vorm traditIOnele werk
is geschreven m ongekunsteld proza.
Literatuur: J FLORQUIN, Ten hUize van ,4
(1968) [8 DECORTE]
Mande, Hendrik
370
Middelnederlands mysticus en schrijver
van stichtelijk werk in proza, geboren te
Dordrecht (ca 1360-1431). Mande was onder
andere klerk van de latere graafWillem
VI van Holland. In 1395 sloot hij zich aan bij
de Broeders des Gemenen Levens te Windeshelm.
Van Hendrik Mande zijn vele wer ken m het
Nederlands bewaard gebleven. Van veel
teksten bestaan zelfs meer hss. Alle werken
zIJn ook in het Latijn overgeleverd: Een
devoet boexken, hoe dat WZj uut selen doen
den ouden mensche mzt sznen werken ende
ons mzt chrzsto overmzds warachtzghe
doechden sellen verenzghen, Een devoet
boexken vanden bznnensten ons hefs Heren
Jhesu Chrzstz (ook wel: Dyt syn seven
wege, overgeleverd in drie hss.); Een devoet
boexken vander volmaecster hoechezt der
mznnen ende hoe men dazr toe sel pznen te
comen; Vanden VII gaven des hezhgen
geest; Een boec dat heet een spzegel (ook
wel: Een spzegel der waerhezt); Dat boec
vanden lzcht der waerhezt; Een boecskzjn
van drzen staten eens bekzerden mensche
(diverse hss.); Ene claghe of enzghe sprake
der mynnender szelen tot horen brudegom;
Een mynhke clage der mynnender zzelen
tot horen gemynden (zes hss.); Een corte
enzghe sprake der mznnender szelen mzt
haren ghemznden (twee hss.); Een devoet
boecskzjn vander bereydznghe ende verczerznghe
onser znwendzgher woenznghen
(twee hss).
Verder is er nog een werkje in het Latijn
bekend, waarvan slechts enkele fragmenten
m het Nederlands overgeleverd zijn, en
een werk dat alleen in het Latijn bekend is:
Apokalzpszs. Over de vraag of Een boec dat
heet een spzegel en Vanden VII gaven des
hezhgen geest wel twee afzonderlijke werken
ZIJn, verschilt men nog van memng
Uitgaven: W MOLL (ed ), 'Een boecsklJn van drIen
staten eens beklerden mensche', m IDEM, Johannes
Brugman (1854), W MOLL (ed ), 'Ene claghe
of emghe sprake der mynnender sleien tot horen
brudegom', m Kalender voor de Protestanten In
Nederland, 5 (1860), 0 A SPITZEN, 'De Dordte·
naar·Wmdeshelmer H M, en een gedeelte van
één Zijner nog met teruggevonden werkJes', m De
Kathohek (1886), WERKGROEP HENDRIK MANDE
VAN HET INSTITUUT NEDERLANDS NIJMEGEN, Alle
werken HerUitgave van alle werken welke door
de traditie aan Hendrik Mande worden toegekend
(1978')
Literatuur: N C K DE BAZEL, Een verloren geacht
werkje van H M (1886), G VISSER, H M Bljdra·
ge tot de kenms der Noord·Nederlandsehe mystiek
(1899), G I LIEFTINCK, 'H M als bewerker en
compilator', m Tljdsehr v Nederl Taal· enLet·
terk , 51 (1932), B SPAAPEN, H M (1951), TH
MERTENS, 'H M (ca 1360-1431) Eengeannoteer.
de bibliografie van de werken over hem en van de
UItgaven van zIJn geschriften', m Ons Geestehjk
Erf, 52 (1978), IDEM, 'De "spiegel der waerheit"
en "Vanden zeven gaven des heiligen Geests" van
H M als compositorische eenheid', m Ons Gees·
tehjk Erf, 53 (1979), M DE COO·WIJGERINCK, G
HEUVEL MAN en M WIJERS, 'BeschrIJvmg van de
handschriften waarm M 's "Spiegel" IS overgeleverd',
m Ons Geestelijk Erf, 55 (1981)
[F VANTHIJN]
Mander, Carel van
Noordnederlands prozaschrijver en dichter
(Meulebeke, West-Vlaanderen, mei
1548-Amsterdam 11.9.1606). Bezocht de
Latijnse school te Tielt; opgeleid tot schilder
o.a. biJ Lucas d'Heere; Italiaanse reis
1573-1577. Behoorde als schilder tot de
manienstIsche nchtmg. Vanwege de troebelen
in zijn geboortestreek week hij m
1583 Uit naar Haarlem, waar hIj een schilderschool
vormde. Was lid van de Vlaamse
kamer De Witte Angieren aldaar. Overtuigd
doopsgezind. Zmspreuk: 'Een IS
noodich'.
In zIJn jonge jaren schreef hij zinnespelen
over bijbelse figuren, kluchten, tafelspelen,
refereinen en liederen, maar vrijwel alles IS
verloren gegaan. In de trant van de oude
'schnftuurlijke IIedekens' schreef hij (met
anderen): Dat hooghe hedt Salomo, met
noch andere gheestelycke hedekens
(1595). Een veel vermeerderde herdruk
hiervan is: De harpe, oft des herten snarenspel
(1597). Sedert 1605 verschijnend
onder de titel De gulden harpe, kreeg deze
bundel, die nog geheel op rederijkersstandpunt
staat, zijn definitieve vorm in 1626.
Eveneens m redenjkerstrant is zijn vertaImg,
naar het Frans van H. Salel, van De
eerste XII boecken vande Ilyadas (1611).
Het eerste werk in renaissancemaat IS de
Vergiliusvertalmg: Buco/tca en Georgtca,
dat tS Ossenstal en Landt-werck (1597).
Ter ere van het 'gulden Jaer' 1600 schreef
hiJ De kerck der deucht, een vrije bewerkmg
van Ronsards Songe au Steur de la
Rouvère. Het werd, samen met werk van
andere vermeuwingsgezinde schrijvers,
ook gepubliceerd m Den Nederduytschen
He/tcon (1610). In 1626 verscheen Bethlehem
dat tS het broodhuys, een bundel bijbelse
eclogae met o.a. een berijming van de
Klaagliederen. Eveneens postuum verscheen
van hem een groot episch-didactisch
dichtwerk, sterk door Du Bartas'
Sepmames bemvloed: O/tjfbergh ofte poema
van den laetsten dagh (1609).
Zijn hoofdwerk is Het schtlder-boeck
(1604, 1969'). Dit bevat allereerst een leerdicht,
geschreven m vijfvoetige jamben:
Den grondt der edel vry schtlderconst; vervolgens
in dne delen 't Leven der vermaerde
doorluchttghe schtlders des ouden en
meuwen tLJds, een vertaling van Vasari's
Le VLte det ptU eccellentt pttton, de levens
van de antieke en de Italiaanse schilders,
en als eigen werk Het leven der doorluchttghe
Nederlandtsche en Hoogduytsche
schtlders; voorts de Uutleggmgh op den
Metamorphosts Pub Ovtdt! Nasoms, een
repertorIUm voor klassieke mythologie en
antiquiteiten, en Uutbeeldmge der ftgueren,
een handboek voor allegorie en emblematiek
Van Mander was beter als schrijver dan als
dichter, en beter als dichter dan als schilder.
In zijn Leven der Ned en Hoogd
Schtlders heeft hij, hoezeer ook beinvloed
door Vasari, een oorspronkelijk werk geleverd
dat uitblinkt door goede karakteristieken,
levendige verteltrant, humor en
soms een breed retorische zwier. Als dichter
is hij een overgangsfiguur: zijn jambische
verzen zijn een op het tellen der lettergrepen
berustende klankenreeks, waarin
het ritme van de middeleeuwse poezie nog
nawerkt; zij hebben nog niet de soepelheid
van de onmiddellijk na hem komende
renaissancedichters. Merkwaardig IS dat
hij m het picturale, waarin hij een tweederangsfiguur
was, eerder de vormvernieuwmg
van de renaissance heeft ondergaan
dan in het literaire. De veel geuite bewering
dat hij een tweeledige persoonlijkheid was,
nl. een vroom menist en een wereldse
renaissanceman, berust op een misverstand:
de oudheid werd door hem, evenals
het OT, ondergeschikt gemaakt aan het
christendom, dat volgens hem van beide de
MARIKEN
vervulling betekende.
Uitgaven: J ZOET, De Uutl , Metam en Uutbeeldmge
(1643), J SANDRART, Schllderboeck (1679),
DUitse vert, J DE JOGH, Leven der Ned en
Hoogd schilders (1764), H HVMANS, Schllderboeck
(1884-1885), Franse vert, H FLOERKE,
Idem (1906), DUitse vert ,R HOCKER, Das Lehrgedicht
(1916), DUitse vert, AF MIRANDE en
G S OVERDIEP, Het Schllderboeck van C vMm
hedendaagsch Nederlandsch overgebracht
(1936, 1950'), H MIEDEMA (ed ), Den grondt der
edel vry schIlderkonst, 2 dIn (1973), IDEM en M
SPIES (ed), De kerck der deucht (1977'), W
WATERSCHOOT (ed ), Ter liefde der const Uit het
Schllder-Boeck (1604) van K v M (1983)
Literatuur: 't Geslacht, de geboortplaets, tljdt,
leven ende werken van K v M , schilder en poeet,
anomem (1617), verschenen achter de Uutl Metam
OVldll (1616), R JACOBSEN, Cv M Dichter
en prozaschrijver (1906, 1972'), met blbl (1884-
1972), H MIEDEMA, Het blO- biblIOgrafisch materiaal
(1972); IDEM, Kunst, kunstenaar en kunstwerk
bij Kv M , een analyse van ZIJn levensbeschrijVIngen
(1981), W WATERSCHOOT, 'Kv.M.s
Schllder-Boeck (1604), a descnptlOn of the book
and lts settmg', m Quaerendo, 13 (1983)
[w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUlS]
Margarita Evangelica
Zie Evangelische PeerIe, Die Grote
Mariken van Nieumeghen
Middelnederlands geschrift, overgeleverd
in de vorm van een populair leesboekje
onder de titel Dte waerachttge ende een
seer wonder/tjcke htstone van Manken
van Nteumeghen dte meer dan seven jaren
metten duvel wo ende ende verkeerde. De
oudste bekende druk stamt uit ca 1515,
door Willem Vorsterman (unicum in München,
Bayerische Staatsbibliothek). Er zijn
verder dne drukken bekend uit de 17de
eeuwen een Engelse bewerking uit ca 1518,
gedrukt te Antwerpen door Jan van Doesborch
(unicum in S. Marino, Californië,
Henry E. Huntington Library). Wsch. is
een oudere Nederlandse uitgave verloren
gegaan.
De tekst, zoals deze nu bekend is, bestaat
afwisselend uit proza en (1144) verzen,
mgedeeld in een proloog en twaalf hoofdstukken.
Het proza is verhalend, de verzen
zijn in dialoogvorm. Het geheel werd gepresenteerd
zoals andere volksboeken met
ingelaste rederijkersverzen uit die tijd,
bijv. de historie van Broeder Russche. Er is
met name overeenkomst met Jan van
Beverly en De verloren zone vanwege het
dommerend dramatisch karakter van het
geheel.
Het werkje IS verwant aan de Beatrus- en
de Theophtlus-legende. De auteur wilde
371
MARISSING
aantonen dat de mens met Maria's hulp
vergiffenis kan verkrijgen. Tevens geeft het
een beeld van het burgerlijke leven, vnl. te
Nijmegen en te Antwerpen, in een periode
die aanvangt met de gevangenneming te
Grave van hertog Arnold van Gelre
(1465).
Heel wat literair-historici hebben erover
getwist of Marlken van Nleumeghen werd
geschreven om gespeeld of om gelezen te
worden. Het probleem is of de tekst, zoals
hij werd overgeleverd in een mengeling van
proza en verzen, rechtstreeks door de auteur
werd geschreven, dan wel of de bewaarde
versie teruggaat op een andere
redactie, geheel m verzen en m toneelvorm.
M.E. Kronenberg, W.A.F. Janssen en D.
Coigneau dachten zelfs aan een oorspronkelijke
prozavorm voor het geheel. De
mterne gegevens laten met toe dat de
geschiedenis lang voor 1515 zou zijn neergeschreven.
Zoals de tekst werd overgeleverd,
vindt hij een logische plaats te midden
van de vele prozaromans uit die tijd.
De auteur IS onbekend.
Uitgaven: H MORGAN AVRES en A J BARNOUW,
Mary of N,mmegen (1932), fotografische Ultg ,
ALVERHOFSTEDE E A (1951'), fotografische
Ultg, met blbl van R ROEMANS en G WWOLT.
HUIS, G KNUVELDER (1978"), L DEBAENE (1980'),
D COIGNEAU (ed) (1982), C KRUYSKAMP (ed)
(1982')
Literatuur: G W WOLTHUIS, DUIVelskunsten en
sprookjesgestalten (1952), J VAN MIERLO, 'Anna
BIJns en de volksliteratuur m haar Jeugd te Antwerpen',
m Versl en Meded Kon VI Acad
(1955), L ROOSE, Anna B'Jns Een rederIJkster
UIt de hervormlngst'Jd (1963), WAF JANSSEN,
Studies over M v N , Leuvense bijdragen (1967),
M J M DE HAAN (ed), 'Marlken SpeCiaal', m
Meta,9 (1974-1975), J D P WARNERS, 'Marlken
en de retorica', m Nieuwe Taalg , 68 (1975)
[L DEBAENE]
Marissing, Lidy van
372
Eig. Lidwlna Maria Irene, Nederlandse
prozaschrijfster (Bussum 26.4.1942). Volgde
de opleiding sociale academie te Amsterdam.
Vanaf 1964 medewerkster van de
Volkskrant, waarin ze een reeks vraaggesprekken
met kunstenaars publiceerde, later
gebundeld in 28 mterVlews (1971).
Publiceerde poëzie m Ontmoetmg, daarna
vooral proza in het tijdschrift Raster. Van
Manssing behoort met haar proza tot de
groep post-avantgardistische auteurs, zoals
o.m. J.F. Vogelaar, Marc Insingel, Daniël
Robberechts en Sybren Polet. Door
middel van montagetechnieken wil zij aantonen
hoezeer de individuele beleving ongemerkt
door maatschappelijke factoren
wordt bepaald. Haar anti-roman Ontbmdmg
(1972) berust op dit principe en geeft
in filmische scènes close-ups van dergelijke,
het individu bepalende maatschappelijke
krachten. Hetzelfde procédé past zij
toe in De omgekeerde wereld (1975), een
'leesboek voor middengroepen'.
Werken: Het mes In het beeld (1976), pr, Het
gedroomde leven (1979), pr , Re,s door loopgraven
(1981), pr
Literatuur: A MERTENS, m Kritisch leXicon van de
Nederlandstahge ht na 1945 (1980), J KRUITHOF,
m Vlngeroefemngen (1981), J KUYPERS,
mtervlew,mKofsch,p,ll (1983) [GJ VANBORK]
Marja,A.
Ps van Arend Theodoor Mooij, Nederlands
dichter en prozaschrijver (Oude LeiJe
8.3.1917 -'s-Gravenhage 10.1.1964). Studeerde
enige tijd Nederlandse letteren; was
tijdens wo II illegaal uitgever, daarna medewerker
aan de Regionale Omroep Noord,
van 1951-1958 dIrecteur van een reclassermgsbureau
te 's-Gravenhage. Om gezondheidsredenen
voortijdig gepensioneerd;
smdsdlen letterkundige en vertaler.
Was zoon van een predikant en groeide op
m een streng godsdienstig milieu, maar
vervreemdde van het geloof. Toonde in zijn
leven en werk een Uitdagend verzet tegen
elk conformisme, doch als moralist noemde
hij zich 'nochtans een christen', zij het zonder
god en zonder hoop op hemels heil. Niet
zonder mvloed van Forum schreef hij zijn
verzen in een directe, 'gewone' taal; naast
Ironie en cynisme treft, met name in zijn
latere poezie, vaak een mildere toon van
berustmg, vertedermg en weemoed, zoals
m de cyclus Wat Ik speelde (1959), gemspireerd
op de Kmderszenen van Schumann.
Uit zijn vele klem ere bundels stelde hij
tweemaal een keuze samen: Van mens tot
mens (1948) en Nochtans een christen
(1962); daarna verscheen nog Van de wzeg
tot het graf (1963). Moderne Duitse poezie
vertaalde hij in De fatale bres (1963). Zijn
emge roman, Snzppers op de rWler (1941),
IS autobIOgrafisch getint en rekent af met
jeugd illusies.
Literaire kritieken en essays verzamelde
hij m Schuchter en lets lUider (1946), BmnendlJks,
bUitendijks [. .l (1949) en PoeZ!
eproeven (1963). Zijn voorliefde voor pOlemiek
blijkt ook uit de twee bloemlezingen
die hiJ uit oude en meuwe Nederlandse literatuur
samenstelde Voor de biJL (1955) en
Over de klmg (1956), waarm schrijvers met
elkaar en de buitenwereld overhoop liggen.
Marja's strijdbaar karakter, soms samengaand
met een zucht tot ontluistering,
vmdt men eveneens in zijn essayistisch
werk, vooral wanneer hij onthullingen doet
over zijn medeletterkundigen: Buiten het
boekje (1954) en Tussen de gemaskerden
(1958). Hierdoor, en door zijn destructieve
practical jokes verwekte hij meermalen
opschudding in de letterkundige wereld.
Werken: Stalen op zicht (1937), P ; Eenvoudig schilderiJ
(1939), p , Omneveld havenlicht (1939), p ,
Zon en sneeuw (1942), p , In kleme terts (1942),
nov, Waar Ik ook ga (1945), p, Confidentieel
(1953), p ,Man van dag en nacht (1956), p
Literatuur: Kentermg, 6,6 (1964-1965), speciaal
M -nummer, A VISSER, In Maatstaf, 13,9 (1965-
1966), A J GOVERS, In Idem, 21,10 (1972-1973),
E HOORNIK, in Kritisch proza (1978), W HAZEU,
'A M , dichter en practtcal Joker', In VriJ Nederland-
biJlage (7 1 1984) [G W HUYGENS]
Marnix van St.-Aldegonde, Philips
ZUIdnederlands prozaschrijver en staatsman
(Brussel 1540-Leiden 15.12.1598).
Stamde uit een adellijke familie uit Savoye.
Studeerde te Leuven, Parijs, Döle, Padua
en Genève; eerst wsch. vnl. rechten, in
Genève onder Calvijn en Beza theologie.
Was vermoedelijk in 1561 in zijn land
terug. Overtuigd calvinist. Hield zich vanaf
1565 bezig met de politiek (trad toe tot het
Compromis der edelen). Twee jaar later
vluchtte hij naar Duitsland, waar hij op de
Ltitetzburg bij Norden zijn Blencorf
schreef (voorrede januari 1569). Vanaf
1571 was hij in dienst van Willem van
Oranje als diplomaat, propagandist en polemist.
Werd m 1583 belast met de functie
van bUlten burgemeester van Antwerpen,
m welke hoedanigheid hij twee jaar later de
stad overgaf. Na vijf jaar teruggetrokken
geleefd te hebben op zijn kasteel WestSou
burg m Zeeland, werd hij in ere hersteld.
In 1595 bevindt hij zich m Leiden
met de opdracht een bijbelvertaling tot
stand te brengen, waarvan hij slechts het
eerste boek voltooit. Marnix' zinspreuk
was: 'Repos ailleurs'.
In 1567 verschijnt anoniem zijn Vraye narratIOn
et apologIe des choses passées au
Pays-Bas, touchant Ie faIt de la relIgIOn
De voorafgaande Nederlandse versie van
deze rechtvaardiging van de beeldenstorm,
Van de beelden afgheworpen m de Nederlanden
m Augusto 1566, werd pas in 1871
gedrukt. Zijn hoofdwerk, De blencorf der h
roomsche kercke (z.j.), werd zgn. geschreven
door Isaac Rabbotenu van Loven. Het
is een sterk satirisch calvinistisch propagandageschnft
in de vorm van een 'aanvul-
MARNIX VAN ST.-ALDEGONDE
lende parodie' op het rooms-katholieke
apologetische werkje van Gentian Hervet:
Mlssyve oft seyndbrlef aende verdoolde
van den Christen gheloove (1566), vertalmg
van een oorspronkelijk in 1561 onder
een andere titel verschenen Eplstre aux
desvoyes de la foy (1566). De Blencorf werd
enorm populair: tot 1761 telt men minstens
23 drukken; in het Duits zijn er vier versch.
vertalingen van, evenals in het Engels.
Marnix zelf maakte er een zeer uitgebreide
Franse bewerking van: Tableau des differens
de la reltglOn (1599-1605).
Van zijn overige werken kan worden vermeld:
Trouwe vermanmge aende chrIs teltcke
gemeynten van Brabant, Vlanderen,
Henegou ende andere omltggende landen
(1589) en Ondersoeckmge en grondeltjcke
wederleggmge der geestdrijvlsche leere
(1595). Als dichter is Marnix vooral bekend
door zijn zeer nauwkeurige psalm- en bijbelvertalingen
uit het Hebreeuws. In 1580
verschijnt Het boeck der psalmen Davlds.
Omdat de gereformeerde kerk de berijming
van Datheen niet wenste te vervangen,
blijft hij ze bewerken. De tweede uitgave
verschijnt in 1591, samen met Het boeck
der heyltge schrlftuerltjcke lofsangen In
1617 verschijnt opnieuw een omgewerkte
uitgave, De CL Psalmen Davlds (1967').
Slechts een viertal 'vrije' verzen zijn van
hem bekend. Het auteurschap van het Wdhelm
us staat geenszins vast. In het Latijn
ten slotte schreef Marnix zijn RatIO mstltuendae
iuventutis (1583), een opvoedkundig
traktaat.
De betekenis van Marmx is groot geweest
op allerlei terreinen. Hij was vooral 'de
penvoerder van de Opstand' (Romein), de
geestelijke vader en de propagandist van de
Nederlandse calvimsten. Zijn dichterschap
is niet zijn sterkste zijde: krachtens zijn
begmsel vermijdt hij het al te persoonlijke
en het imaginatieve. Veel sterker is hij als
hartstochtelijk polemist en gloedvol satiricus.
Niet door de negatieve, maar door de
vele opbouwende elementen in zijn werk is
Marnix geworden tot een 'erflater van onze
beschaving' (Romein). Ook als Frans
schrijver, als zelfstandig navolger van Rabelais
(in zijn Tableau) is hij zeer geprezen,
o.a. door E. Quinet en H. Pirenne.
Uitgaven: E QUINET E A (ed), Oeuvres, 6 din
(1857-1860),3 din (1971'), J J VAN TooRENENBERGEN
(ed), Godsdienstige en kerkelijke geschriften,
3 din (1871-1891), IDEM, Verscheidenheden
Ult- en over de nalatenschap (1878), IDEM,
Marnlxlana anonyma (1903), J WILLE (ed ), M '
BIJencorf (1919), J F VAN HASELEN (ed ), Bloemlezmg
Uit ZIJn werken (1939), eH STAPELKAMP
373
MARRE
(ed ), Bloemlezmg Uit zIJn psalmen en lofsangen
(1948), W A ORNEE en L STRENGHOLT (ed ), Den
Byencorf der h roomsche kercke (1974), bloeml ,
A GERLO (ed), De onUitgegeven brlefwlsselmg
van M v St A (1985)
Literatuur:M v St A Officieel gedenkboek (1939),
A A VAN SCHELVEN, M v St A (1939), WA
NOLET, M als theoloog (1948), P ARENTS, BIJdrage
tot de M -blbllOgra{le Het Boeck der Psalmen
DaVids m MIscellama Gersier (1948), G J
STERCK, Bronnen en samenstellmg van M s
Blencorf der H R K (1952), W A ORNÉE, De zm
In het Nederl proza en de poezIe van Ph MEen
syntactisch-stilistische studie (1955), A GERLO,
M v St A, met een bloemlezmg Uit ZIJn Nederl
geschriften (1960), Catalogue of the Library of
Ph M v S -A Sold by auctIOn (july 6th) (herdr
1964), WA ORNEE, CalVimsme en hu mams me
biJ Ph M, heer v St A (1966), B J W DE
GRAAFF, Dichter-soldaat Uit het leven van FM,
heer v St A, 2 dIn (1970), G OOSTERHOF, La Vle
littéralre de M d S A et son 'Tableau des dlfferens
de la religIOn' (1971), R VAN ROOSBROECK,
M v St A (1973), C ROOKER, 'M , de Dordtse
rede en het Wilhelmus', m NIeuwe Taalg, 72
(1979), A GERLO, De briefWisseling Een mventariS
(1982), A DEN BESTEN, Wilhelmus van Nassouwe
Het gedicht en zIJn dichter (1983), J DE
GIER, Het Wilhelmus In artikelen (1984).
[w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUIS)
Marre, Jan Harmensz. de
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 23.8.1696-ald. 19.1.1763).
Voer jaren O.m. als kapitein bij de koopvaardiJ
en bezocht aldus herhaaldelijk Nederlands-
Indie waaraan hij later een uitvoerig
dichtwerk wijdde (BatavlU, 1740).
Na 1731 voorgoed terug in het vaderland,
waar hij zich hoofdzakelijk met toneel
bezig hield. Als Vriend en leerling van Feitama,
schreef hij een aantal stukken in de
traditie van het Frans-klassieke treurspel,
met name het in zijn tijd zeer populaire
Jacoba van Beleren (1736). Van zijn poezie
uit die tijd kan worden vermeld: Eercroon
van de Caab de Goede Hoop (1746).
De Marre was bovendien, tot aan zijn dood,
directeur van de Amsterdamse schouwburg,
die onder zijn leiding, met acteurs als
Punt en Corver, een grote bloei beleefde.
Werken: Marcus Curtlus (1734), tr ,Het eeuwgetiJde
van den Amsteldamschen schouwburg (1737),
zmnespel, Het Feest der liefde (1741), herdersspel,
Hof- en mengeldIchten (1746)
Literatuur: WeE PELETIER, Jacoba van Beleren
In het Nederlandsche treurspel (1912), B ALBACH,
Jan Punt en Marten Corver (1946)
[w GOBBERS]
Marsman, Hendrik
374
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Zeist 30.9.1899-Het Kanaal 21.6.1940 [getorpedeerd]).
Studeerde rechten te Leiden
(contact met Verwey) en Utrecht. Van 1929
tot 1933 advocaat te Utrecht, Wijdde zich
daarna geheel aan letterkundig werk. Was
In 1925 en opmeuw van 1929 tot 1931
redacteur van De Vrtje Bladen, van 1932
tot 1935 medewerker aan Forum en vanaf
1938 vast medewerker met kritieken bij de
NRC. Reisde veel, 0 m. In 1933 en 1934 naar
Spanje, Noord-Afrika en Italtè. In 1936
verblijf te Brussel. Wisselde reizen door
FrankriJk, Zwitserland en Italie af met
lezingen in Nederland. Hij kwam Uit een
orthodox-protestants gezin, neigde korte
tiJd naar het katholtcisme, vooral onder
invloed van Gerard Bruning, verkoos later
een Vitalistisch humanisme, maar zag in
ZIJn laatste gedicht nog het Ideaal van een
herboren cultuur 'waarin het krUishout als
een wijnstok rankt'. Marsman debuteerde
in het tijdschrift Stroommgen (1918) en In
De Bewegmg (1919); zijn eerste bundel
Verzen werd door bemiddeling van Arthur
Lehning In DUitsland gedrukt (1923). Van
grote betekems voor zijn ontwikkeling als
dichter waren de poezIe van Herman van
den Bergh (o.a. In het tijdschrift Het
GetIJ), Theo van Doesburgh (I.K. Bonset)
In het tijdschrift De StIjl, aan wie hij echter
het prijsgeven der persoonlijkheid verweet,
en de Franse (Blalse Cendrars) en Duitse
expreSSIOnisten. Hij had een afkeer van het
Duitse humanitaire expressionisme
(Menschheitsdammerung), maar bewonderde
figuren als Heym en vooral Trakl.
Van niet mInder invloed op zijn werk was
de surrealistische, kubistische en expressiomstische
schIlderkunst: OdIlon Redon,
FeIniger, Léger, ErIch Heckel en vooral de
'fauviste' Franz Marc. Zijn geestelijke ontwikkeling
werd gestimuleerd door uiteenlopende
Impulsen als die van de bijbel,
Gerard Bruning, Ter Braak, Du Perron en
Nletzsche.
Marsman was in Nederland de belangrijkste
vertegenwoordiger van het expressiomsme
en het vitalisme. In zijn eerste periOde
beschrijft hij zIJn beleven als een veroveraar
van de kosmos (zie 'Zelfportret van
J.F.' en Paradlse Regamed, 1927) in dionysische
verzen. Merkwaardige samengebalde
beelden van steden die men kubistisch
zou kunnen noemen, gaf hij in de afdeling
'Seinen'. Op de kosmische verrukking volgde
al spoedig een vermoeid-zijn en een
terugkeer tot het aardse In warme verzen
van hefde en Vriendschap, waarIn het
expressionistisch element werd gematigd.
Voorwaarde voor en maatstaf van echte
poezie was voor hem aanvankelijk mtens,
VUrig en gevaarlijk leven. In zijn essays en
kritieken trachtte hij de jongeren op te
zwepen tot een collectief vitalistisch elan,
maar hij voelde zich spoedig ontgoocheld.
In zIJn eigen leven en werk bleven de overheersende
motieven de verhouding tot
God, met wie hij verbeten streed, de doodsangst,
de verachtmg voor het grootsheid
ontberend moderne bestaan, en het telkens
weer opbreken naar nieuwe, levende horizonnen
Juist voor de vitalist was de vergankeliJkheid
ondragelijk; een kern regel is
dan ook: 'Ik wil God zijn om niet te vergaan'.
Zijn onrust en mnerliJke strijd vonden
verstilling en harmonie in de mediterraanse
natuur Vooral in zijn laatste periOde
dreef het bewustzijn een bodem te ontberen
waarm hij geworteld was, hem tot
studie van wiJs begeerte, religie en sociale
verhoudingen en tot partijkiezen m de
menselijke strijd (zie 'De wanhoop' in
Tempel en krws, 1940). Een nieuwe ontwikkeling,
door het slot van Tempel en
krws aangekondigd, werd door zijn tragische
dood verijdeld.
Marsmans essaYistisch proza kenmerkt
zich door een Jeugdig elan en vertoont een
overtUigend karakter. Te noemen zijn o.m.
De lamp van Dwgenes (1928) en (samen
met S. Vestdijk) Bneven over literatuur
(Ultg 1945). In 1933 publiceerde hij de
roman De dood van Angèle Degroux, terwiJl
de roman in brieven Heden Ik, morgen
giJ (eveneens samen met Vestdijk) drie Jaar
later versçheen Van zijn vertalmgen zijn
de bekendste: De Immorallst, van A. Gide
(1935) en Aldus sprak Zarathoestra, van
Nietzsche (1941), tot stand gebracht samen
met E. Coenraads. Verder vertaalde hij
werk van T. de Pascoaes (samen met A.V.
Thelen): Paulus de dichter Gods (1939),
Hwronymus, de dichter der vnendschap
(1939) en Verbum obscurum (1946).
Werken: PenthesIlew (1925), p ,De anatomische les
(1926), essay, De vliegende Hollander (1927), pr ;
Gerard Brumng Nagelaten werk (1927), essay,
De VIJf vingers (1929), pr , Witte vrouwen (1930),
p, Voorpost (1931), p ,Kort geding (1931), essay,
Porta Nlgra (1934), p, Herman Gorter (1937),
essay, Menno ter Braak (1939), essay
Uitgaven: Verzameld werk, 4 din (1938-1947), Verzamelde
gedichten (1941, 1977"), Verzameld
werk (1960,1979'), 'VIJf versies van "Vera"', m
Achter het boek, din 1 en 2 (1962), met mi van A
LEHNING, AL SOTEMANN (ed), H M voor de
spiegel (1966, 1972'), bloeml , 'De brIefWissehng
van P N van Eyck en H M " m Achter het boek
(1968), met mi en aant van A P VERBURG
Literatuur: Groot-Nederland (1938), speCiaal Mnummer,
In memo nam H M = Cntenum
MARTENS
(1940), DAM BINNENDIJK E A, In memonam
H M (1946), S VESTDIJK, 'Marsman als Apolhmsche
persoonlIJkheid', m De Poolse rUiter (1946),
W L M E VAN LEEUWEN, Dne vnenden (1947),
J C BRANDT CORSTlUS, De dichter M en zIJn
knng (1951), G STUIVELING, 'Tempel noch krUiS',
m Steekproeven (1952), A LEHNING, De vnend
van miJn Jeugd (1954), A W P VAN DER REE,
Interpretat!e van M, kntlcus van anderen en
het eigen-Ik (1956), dlss ,A LEHNING, M en het
expresslOmsme (1959, 1978'), R VERBEECK, De
dichter H M (1959), H M , m Schrijvers prentenboek,
4 (1960), J H CARTENS, Orpheus en het
lam Jan Engelman en H M, 1925-1940 (1966,
1981'), A VAN DUINKERKEN, m Gorter, M, Ter
Braak (1967), J J OVERSTEEGEN, m Vorm ofvent
(1969), P DE WISPELAERE, H M , Grote ontmoetmgen
(1975), H POSTMA-NELEMANS, M Verzen
(1977), dlss ,J KAMPHUIS, m Tolken van hun tiJd
(1978), J GOEDGEBUURE, Op zoek naar een
beZield verband, 2 din (1981), G. PUCHINGER, m
Ontmoetingen met literatoren (1982)
[p MINDERAA)
Martens, Gaston Marie
Vlaams toneelschrijver (Zulte 24.4.1883-
Demze 11 5.1967). Was brouwer, sportman
en beeldhouwer. Vestigde Zich na een verbliJf
aan de Franse RiVièra weer in Vlaanderen
(Deurle). Debuteerde gedurende wo
I met het stuk Wereldvrede (1916), nadat
een jaar daarvoor de novelle De held der
Fransche ronde was verschenen.
Martens gaf in zijn stukken, vaak geinspireerd
door zijn geboortestreek (de Leie),
blijk van een grote technische vaardigheid
en rake observatie. Daarbij legde hij zijn
schilderachtige typen een eigen taal in de
mond. Dit realisme wordt evenwel in sommige
stukken, o.a. in De zot (1918), overheerst
door een poetische stemming. In
andere zijn het vooral de groteske, burleske
en soms karikaturale elementen, die het
realistische doorbreken, zoals in zijn belangriJkste
werken: Parochievnjers (1921),
De grote neuzen (1924), Paradijsvogels
(1934) en Het dorp der mirakelen (1947).
Paradijsvogels verscheen in 1958 als roman,
werd o.m. in Parijs en de V.St. met
succes opgevoerd, terwijl het TV-spel met
dezelfde titel (1980) gebaseerd is op een
aantal stukken van zijn hand.
Werken: KOOI (1916); Dorpsgezang (1916); De paus
van Hagendonck (1917), LeentJe Uit het HemelriJk
(1919), Derby (1920); KlaasavondlIedje
(1920), Boksers (1921), Mevrouw de burgemeester
(1921); Sint Pleter's nacht (1923); Kermislieven
(1924), Het gouden Jubelfeest (1926), Zomeravond
(1927), De kerk van St Eiool (1932), De
wereld vergaat (1953), Dne Ullensplegelkes
(1953)
Literatuur: R ROEMANS, G M (1929), J FLORQUIN,
m Ten hUize van , " (1971'), J DAEMs, G M ,
375
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
MARTINET
een vIsIe op zIJn leven - een verkenmng van zIJn _M-,a=ru-:-"'g"'g:::,::T_ipè-_:-:-:-__- -::-::--__- ::-:----:-----:-_:-
werk (= Oostvlaamse ht monografieen, 30, Eig. Silvio Alberto Marugg, Nederlands
1982) [M KROJER) (Antilliaans) dichter en prozaschrijver
Martinet, Johannes Florentius
Noordnederlands theoloog, natuurkundige
en pedagoog (Deurne, Noord-Brabant, 12.
7.1729-Amsterdam 4.8.1795). Studeerde
theologie en natuurwetenschappen te Leiden
en promoveerde In 1753 bij P. van
Musschenbroek over de ademhaling der
Insekten. Was o.m. te Zutphen predikant.
ActIeflid van vele genootschappen.
Zijn belangrijkste werk is de Katechismus
der natuur (4 dIn. 1777-1779), waar in
gesprekken tussen leermeester en leerling
de natuur, d.w.z. de gehele schepping,
wordt behandeld. Het zijn vnl. classicistische
beschouwingen, met verheerlijking
van orde en doelmatigheid. Toch zijn er
ook reeds romantische elementen in aanwezig,
nl. waardering voor de vrije natuur
en de opvatting dat In de natuur het gevoel
tot ontwikkeling kan komen. Y oung wordt
enige malen geciteerd. De wens tot een dergeliJke
'Naturcatechismus' was door C.F.
Gellert in diens Morallsche Vorlesungen
geuit. Martinets natuurkennis leidde tot
gevoel en liefde voor de natuur bij letterkundigen,
o.a. bij Elisabeth Maria Post en
R. Feith. Veel herdrukken, bewerkingen en
vertalingen van de Katechismus en van de
Kleme katechismus der natuur voor kmderen
(1779) kwamen er tot stand tot ca
1850.
Ook als zedenmeester had Martinet invloed
door zijn HUIsboek voor vaderlandsche
hUisgezmnen (1793). Samen met de
predikant-dichter A. van den Berg gaf hij
een voorloper van het kindertijdschrift uit:
Geschenk voor de Jeugd. Van zijn historisch
werk kan worden vermeld de Hlstone
der waereld (9 dIn., 1780-1788) en Het vereemgd
Nederland (1788).
Werken: Zeemans handboek (1781), Verhandelmgen
en waarnemmgen over de natuurlijke hIstorie
(1795)
Literatuur: A VAN DEN BERG, Levensberichten van
J F M (1796), P HARTING, 'J FM', In Album der
Natuur (1883), B PAASMAN, 'J F M en de hteratuur',
In Nieuwe Taalg , 63 (1970), IDEM, J F M
Een Zutphens filosoof m de achttiende eeuw
(1971), met bib!., J BOTS, Tussen Descartes en
Darwm Geloof en natuurwetenschap m de achttiende
eeuw m Nederland (1972) [RED)
Martinus, Frank Efraim
Zie Arion, Frank Martinus
376
(Curaçao 16.12.1923). Zijn overgrootvader
werd in 1831 op Curaçao geboren als zoon
van een Zwitserse militair. Was tot 1973
werkzaam biJ Shell.
Schreef tussen 1946 en 1951 surrealistische
gedichten die gepubliceerd werden in het
tijdschrift De Stoep. Grondthema van Maruggs
werk IS de onmacht om tot werkelijk
leven te komen. Noodlot, dood en nacht
zijn vaak weerkerende thema's in zijn poezie
die invloed van Marsman verraadt. In
zijn eerste roman, Weekend pelgnmage
(1957), die Curaçaosche toestanden tot onderwerp
heeft, komt daar nog de afkeer van
de industrIalIsatie bij. Existentiele eenzaamheid
krijgt de overhand in de tweede
roman, In de straten van Tepalka (1967).
Ingenieus uitgewerkte verdubbeling van
personages stelt de ik-figuur in staat onbarmhartig
de spot te drijven met zichzelf,
zonder dat het zelfbeklag ooit melodramatIsch
wordt.
Zijn verzamelde gedichten verschenen in
1976 onder de kenmerkende titel Afschuw
van hcht.
Literatuur: C G M SMIT en W F HEUVEL, 'T M " In
Autonoom (1976') [RED)
Marijnen, Johannes
Ps. van Joannes Michael Matthijssen,
Vlaams dichter (Borgerhout 20.4.1902).
Publiceerde al op jeugdige leeftijd gedichten
In tijdschriften, o.m. in Vlaamsch
Leven, maar koos voor een loopbaan in het
zakenleven. Pas In de jaren zestig deed hij
weer van Zich horen als dichter. Verwierf
met de bundel Stemmen (1963) de PoezIeprijs
1965 van de provincie Antwerpen.
Marijnen wil in zijn gedichten een reflectie
geven van de moderne tijd met het toenemende
besef van ruimte, en tegelijkertijd
van de ontwikkeling van natuurwetenschap,
filosofie, psychologie en astronomie.
Hij vermijdt daarbij hermetisme en exclusieve
zelfontleding, maar zoekt naar het
algemeen-menselijke, naar de poezie in het
moderne bestaan. Tegenover het onbeperkte
en universele van de kosmos stelt hij
de kleinheid van de mens, uitgaande van
een relIgieus humanisme. Dit komt vooral
naar voren in de bundels Kosmos (1962),
Unwersum (1972), Credo van de planetaire
mens (1977) en Kosmisch bewustuJn
(1979).
Een aantal van zijn bundels werd vertaald.
Van de bundel Stemmen verscheen een
eigen Engelse versie: VOIces (1963).
Werken: Vluchtende verten (1961), SpLralen (1964),
Kontmenten (1965), Dwgonaal (1966), Spektraal
(1967), Intermezzo (1969), Integraal
(1969), Fataal (1972), Aspekten (1972), Homonten
(1973), Wordmg (1975), Waar de bamboe tnlt
(1975), Astraal (1978)
Literatuur: W. SPILLEBEEN, 'Het poetJsch verschiJnsel'
m De Penscoop, 6 (april 1966), H VAN
ASSCHE, m Meded Vlaamse LetterkundLgen
(1978), bibl [w DEGRAER)
Matsier, Nicolaas
Ps van Tjit Reinsma, Nederlands schrijver
(Krommeme 25.5.1945). Studeerde enkele
Jaren klassieke talen en wijsbegeerte. Was
tot mei 1980 redacteur van het literaire
tijdschrift De ReVisor.
In 1976 debuteerde hij met de verhalenbundel
Oud ZUId, waarin drie zorgvuldig
geschreven verhalen zijn opgenomen over
speurtochten naar de identiteit van een
personage, waartegenover de verteller een
opvallende afstandelijkheid bewaart. Had
zijn eerste bundel nog duidelijk anekdotische
elementen, in zijn tweede, Onbepaald
vertraagd (1979), is de abstractie sterk toegenomen.
Er is een voortdurende reflectie
op het eigen denken en waarnemen (de titel
van een der verhalen IS m dat opzicht illustratief:
'Esse est percipi'). Waren in het
debuut de twijfels nog verborgen achter de
beschreven gebeurtenissen, in de tweede
bundel IS de twijfel zo overheersend, dat
gesproken kan worden van de beschrijving
van een mnerlijk proces. In 1982 verscheen
een bundeltje mlmaturen over het leven
van een peuter: Een gebreid echtpaartje.
MatsIer is voorts bekend als Themersonvertaler
Literatuur: J GOEDEGEBUURE, m nrade, 20,
215/216 (1976), T VAN DEEL, m LLterama, 11,4
(1976/1977), H BOUSSET, m Woord en schroom
(1977), T VAN DEEL, m RecenSLes (1980), J D F
VAN HALSEMA, m KntLsch lexLcon van de Nederlandstahge
ht na 1945 (1982) [H BEKKERING)
Matthijs, Marcel Gustaf
Vlaams romanschrijver (Oedelem 11.l.
1899-Brugge 30.8.1964). Was mijnwerker,
garneerder en meubelstoffeerder. Autodidact.
AI zeer jong sloot hij zICh aan bij activistische
groeperingen en bleef later steeds
actief in de Vlaams-nationalistische politiek,
waardoor hiJ na beide wereldoorlogen
vanwege collaboratie tot gevangenisstraf
werd veroordeeld. Deze biografische elementen
verwerkte hij in zijn romans Men-
MATTHIJS
schen In de strtjd (1943) en Onder de toren
(1959).
Naast Zielens trad Matthijs vooral op als
vertegenwoordiger van een sociaal-realisme
dat zich op de problemen van het
onderdrukte proletariaat toespitste; in die
zin was hij een voorloper van Boon en Van
Aken. Maar tegenover het lijdzaam en meewarig
pessimisme van Zielens stelt hij een
heftig gevoel van ressentiment tegen de
wereld, dat in zwartgalligheid, sarcasme en
gewelddadige opstandigheid uitmondt.
Dikwijls laat hij sterk gefrustreerde figuren
optreden, die uit wraaklust tot buitensporige,
anarchistische houdingen overgaan,
waarbij deze al dan niet een politieke betekenis
krijgen. In dit verband geven MatthiJs'
romans blijk van een helder inzicht in
de samenhang tussen maatschappelijk engagement
en indiViduele, psychologische
drijfveren.
Aanvankelijk schreef hij enigszins trage
situatie romans (De doodslag, 1926; Ankers
en zonnen, 1928). De opzet werd breder in
Het grauwvuur (1929), een naturalistische
roman in het mijnwerkersmilieu gesitueerd,
die echter ver boven eenvoudige
milieuschildering uitstijgt door de consequente
manier waarop innerlijke drijfveren
bij de personages worden waargenomen.
Ultbeeldmg van maatschappelijke wantoestanden
en karakterstudie gaan samen
in De rUitentikker (1933), een hoogtepunt
m Matthijs' oeuvre. Hier worden de vroeger
verzwarende elementen - beschrijving,
sfeerschepping, bijfiguren en verwikkelingen
- van de hand gewezen, zodat een bijzonder
levendig verhaaltempo tot stand
komt. Dit laatste herinnert soms aan Walschap,
te meer omdat ook hier de psychologische
Visie, hoe diepgaand ook, volledig is
verwerkt in de handeling eerder dan dat die
aanleiding zou geven tot ontleding of commentaar.
Vanuit thematisch gezichtspunt
Illustreert dit werk het verband tussen het
door jeugdfrustraties ontstane rancunegevoel
en het sociaal-politieke optreden. In
latere romans zoals Ftlomeentje of Een
spook op zolder (1938), De gouden vogel
(1941), alsmede in enkele bekende novellen,
bijv. Mur Itallen (1935) en Het Turkse
kromzwaard (1936), komen de collectieve
en ideologische aspecten Vrijwel volledig te
vervallen, en groeien de psychologische
aspecten dan ook uit tot volwaardige
hoofdthema's.
Werken: Gebeurtenissen (1918), verh, Herfst
(1933), r, Doppen (1935) r, De pacL{tst (1937),
Schaduw over Brugge (1940), r , Hellegat (1949),
377
MAURICIUS
r, WIe kan dat begnJpen1 (1949), r, De kleine
pardon (1954), verh, SpIegel van leven en
dood(1954), verh
Literatuur: J EECKHOUT, 'M M ',In LIteraIre schetsen
(1940), J DE CEULAER, Te gast bIJ Vlaamse
auteurs, dl I (1961), F BONNEURE, M M (1965),
B PELEMAN, In Geboeld maar ongebonden
(1983) [M DUPUJS]
Mauricius, Jan Jacob
Noordnederlands dichter (Amsterdam 3.5.
1692-Hamburg 15.3.1768). Studeerde te
Lelden rechten en promoveerde op 16-jarige
leeftijd. Vestigde zich als advocaat in 'sGravenhage,
werd in 1716 schepen en pensionaris
van Purmerend en afgevaardigde
voor de Staten van Holland en West-Friesland.
Van 1725 tot 1742 was hij resident te
Hamburg en vanaf 1742 tot 1751 Gouverneur-
Generaal van Suriname. In 1755 werd
hij opnieuw resident te Hamburg waar hij
tot aan zijn dood ook bleef wonen.
In zijn tijd was hij een bekend dichter en
essayist. Zijn toneelspelen zijn onder de
titel Tooneelpoezy in twee delen uitgegeven
(1752). Zijn gedichten zijn onder de
titel Gezangen op zee (1753) en Vervolg
der gezangen op zee (1754) verzameld.
Literatuur: CA SYPESTEIJN, Mr J J Maunclus,
Gouverneur-Generaal van Suriname, van 1742-
1751 (1858), C W VAN DER MElDE, 'Het geschil
over J J Maurlclus als Gouverneur van SurIname',
In SpIegel Hlstonael, 12 (1977)
[p M M KROONE]
Maurik jr., Justus van
378
Nederlands proza- en toneelschrijver (Amsterdam
16.8.1846-ald. 18.11.1904). Typische
Amsterdammer, in het dagelijks leven
sigarenfabrikant. Genoot een enorme populariteit
met stukken voor het volkstoneel
als Een bittere pil (1873) en Janus Tulp
(1879), doch vooral met zijn levendige maar
oppervlakkige vertellingen, die hij zelf met
groot succes placht voor te dragen. Hoewel
de grappigheid en het sentiment er vaak al
te dik oplagen en hij weinig oog had voor
sociale vraagstukken, gaf hij het Amsterdamse
volksleven op rake wijze weer. De
aanval die Frans Netscher als vertegenwoordiger
van het opkomend naturalisme
in de eerste jaargang van De Nieuwe Gids
op hem lanceerde, deerde zijn populariteit
met.
Zijn talrijke novellen bundels als Uit het
volk (1879), Van allerlei slag (1881), Met
z'n achten (1883), BurgerlUIdjes (1884),
Uit één pen (1886) en Papieren kmderen
(1888) beleefden vele drukken en werden in
1895 in een volksuitgave (Werken) gecombmeerd
en in 1900 herdrukt in acht delen
Novellen en schetsen. In 1897 verscheen
Indrukken van een 'Tàtàk', dat in 1965
herdrukt werd in de bewerking van H. Hardon,
een werkje waarm de schrijver zich
zeer wel van de toenmalige Indische toestanden
op de hoogte toonde. Een getrouw
beeld van het 19de-eeuwse leven gaf hij m
Toen ik nog Jong was (1901, 1967'). Met J.
de Koo was hij redacteur van De Amsterdammer
Hij kan beschouwd worden als de
laatste, zwakke vertegenwoordiger van de
19de-eeuwse humorcultus m Nederland.
Uitgave: Krates, een levensbeeld (1974), met een
naw van TJ W R DE HAAN
Literatuur: CD BUSKEN HUET, 'J v M Jr', In Lat
fant en knt ,dl 11 (1881), J TEN BRINK, Gesch
Noordnederl Letteren In de 19de eeuw, III (1902-
1904'), J H ROESSING, UIt het leven van J v M
(1904), A FABJUS, Levensber MIJ Nederl Lett
(1905), H HARDENBERG, 'J v M " In SpIegel der
Hlstone, 2, 7-8 (1967), B BUCH, 'v M', In LIteraIr
omreIzen (1983) [G w HUYGENS]
Maurits
Zie Daum, P.A.
May, Lizzy Sara
Eig. Llssie Sara Maij, Nederlandse dichteres
en prozaschrijfster (Sloten 28.1.1918)
Oorspr. balletdanseres en mimekunstenares.
Debuteerde pas In 1956 met gedichten
in de bundel Blues voor voetstappen, waarm
ze duidelijk affiniteit verraadt met het
werk van de Vijftigers. De bundel werd
opgedragen aan haar overleden joodse ouders.
Ook in de daarna volgende dichtbundels
experimenteerde ze met rijmloze associatieve
verzen: WeerZien op een plastichUid
(1957), TIJd voor een magnetisch
vuur (1963) en Grim (1969).
Intussen was ook een eerste verhalenbundel
verschenen, Dansen op het koord
(1965), in 1966 gevolgd door een roman,
Het dubbelspoor, waarin ze een jonge joodse
vrouw het na-oorlogse Berlijn opnieuw
laat bezoeken met op de achtergrond
steeds het oorlogsverleden van die stad en
van haarzelf.
De relatie tot haar vader, de oorlog en het
jood-zijn vormen de centrale thema's van
haar werk, en hoezeer deze problematiek
met haar persoonlijk verbonden is, blijkt
uit haar autobiografisch werk Vader en
dochter (1977) en het vervolg daarop, De
blauwe plek (1979). Voor TV schreef May
een tweetal toneelspelen: InterView tussen
nul en zero (1964) en De Jaargetijden
(1967; bekroond met de Van der Viesprijs).
Ook schreef ZIJ een boek voor kinderen,
Oom Soes heeft gehUild (1962).
Werken: Zingend als een zinkend schip (1960), p,
De haaien (1969), Het lokaliseren van pIJn
(1970), De tenmsspelers of De som der mogelijkheden
(1972), MImicrI (1973), De belegering
(1975), Bewogen foto's (1980), Beminnen met
verstand (1981), Waarom loopt de klok rond
(1983)
Uitgave: GebrUIkspoeZIe (1978) [GJ VAN BORK)
Meekei, Cornelis (Kees) Wilhelmus
Nederlands prozaschrijver (Amstelveen 7.
10.1883-Bachellerie, Frankrijk, 25.11.
1953). Aanvankelijk seminarist te Warmond;
reisde daarna veel. Verbleef van
1911 tot 1915 in Canada te midden van
cowboys en avonturiers; vestigde zich later
als boer in Zuid-Frankrijk.
Publiceerde romantische spelen, o.a. De
nar (1918), dat tal van opvoeringen beleefde,
en Ferguut en Gahene (1919). Hij
schreef ook langere verhalen, O.a. het fijnzinnige
De dwerg (1918) en het aangrijpende
Het slot op de mond (1922), maar is op
zijn best In zijn cowboyverhalen, zoals Van
cowboys en pWnlers (1926) en De laatste
cowboy (1928). Aan de rand van de MaqUIS
IS een boeiend oorlogsverhaal.
Uitgave: Cowboys van Canada (1950), met mi van
A VAN DUINKERKEN
Literatuur: J J GIELEN, m Globetrotters (1935),
IDEM m Belangrijke Letterkundige werken, III
(1957') [J VANBOCXSTAELE)
Meer de Walcheren, Pieter van der
Eig. Petrus Balthasar Albertus, Nederlands
prozaschrijver (Utrecht 10.9.1880-
Breda 16.12.1970). Studeerde aanvankelijk
klassieke talen aan de universiteit van
Amsterdam; vertrok daarna naar Brussel.
Zijn eerste werken getuigen van grote
sociale bewogenheid, zoals de realistische
roman Van hcht en dUisterniS (1904) en de
bundel Levens van leed (1905). Zijn eerste
bezoek aan het trappistenklooster van
Westmalle - onder invloed waarvan hij de
roman De Jacht naar het geluk (1907)
schreef - en zijn reis naar Italië, waar hij
het katholiCisme leerde kennen, waren
voor hem van grote betekenis. Mijn dagboek
(1913) bevat het verhaal van zijn
bekering beschreven in levendige taal. Tijdens
wo I was hij oorlogscorrespondent. Als
redacteur kunst en letteren van het weekblad
De Nieuwe Eeuw oefende Van der
Meer de Walcheren grote invloed uit op de
katholIeke Jeugd van Nederland. Hij stimuleerde
de oprichting van tijdschriften
MEESTER
als Roepmg en De Gemeenschap.
In 1929, het Jaar waarin hij naar Parijs vertrok
als leider van een uitgeverij, verscheen
een van zijn meest gelezen boeken Het witte
paradijS over de kartUizers, dat evenals
MIJn dagboek in het Frans en Duits werd
vertaald. Zijn veelvuldige contacten en
ontmoetingen - ook die met de jongeren
van 1920 - beschreef hij in Mensen en God
(2 din., 1940-1946). Op levendige en spontane
Wijze behandelt hij de volledige beleving
van het katholIek geloof, hetgeen ook
het thema is van meer beschouwende geschriften
als Gods uur (1950), Klem dagboek
(1950) en Het grote avontuur (1952).
Na de dood van zIJn vrouw (1954) trad hij in
bij de benedictijnen te Oosterhout, waar hij
een teruggetrokken leven leidde.
Literatuur: G KNUVELDER, P v d M d W, leven en
werken (1940,1950'), met bloeml m eerste Uitgave;
J FLORQUIN, m Ten hUize van [ ) Vierde
reeks (1968), J DE RIDDER, VrIendenboek
P v dM d W (1970), J DE RIDDER, P v dM d W
(1970), J CARTENS, levensbericht, m Jaarb MIJ
der Nederl Letterk 1972-1973 (1974), A HELMAN,
Vriend Pleter (1980) [CH P SCHIKAN)
Meerman, Willem
Noordnederlands prozaschrijver (Delft-na
1612). Zeeman, niet teruggekeerd van een
zeereis bedoeld om in Noordwest-Amerika
een doortocht te vinden naar Indië.
Gaf In 1612 anoniem Uit: Comoedw vetus
of Het bootsmanspraetgen. Het vervolg
hierop, Malle-waegen, is een klassiek
pamflet uit de tijd der arminiaanse tWisten.
Meerman kiest geen partij, maar voelt het
meest voor het standpunt der arminianen.
Het IS een puntig werkje, geschreven in zeemanstaal
en daardoor nogal moeilijk. Het
werd vaak herdrukt.
Uitgaven: G VAN ZONSHOVEN (ed ), Comoedla vetus
[ ) (1716), met aant en hJst van zeemanstermen,
J VAN VLOTEN, m BloemleZing Uit de
Nederl prozaschrijvers der 17de eeuw (1870),
fragm, JAN KNUTTEL, Proza Uit de 17de eeuw
(1913), fragm [w J C BUITENDIJK)
Meester, Johan de
Eig. Eliza Johannes de Meester, Nederlands
prozaschrijver (Harderwijk 6.2.
1860-Utrecht 16.5.1931). Zoon van de burgemeester
van Harderwijk, broer van de
latere minister Theo de Meester. Begon
zijn loopbaan als ambtenaar; werd journalist
te Amsterdam waar hij de Tachtigers
leerde kennen. Verbleef van 1886 tot 1891
te Parijs als correspondent van het Handelsblad;
daarna gevestigd te Rotterdam
379
MEINKEMA
als kunstredacteur van de NRC tot 1927;
sinds 1908 ook redacteur van De Gids. Verrichtte
in zijn Rotterdamse periode baanbrekend
werk voor de dagbladkritiek; onder
zijn leiding kreeg de kunst in de NRC
een belangrijker plaats dan voorheen, hetgeen
van grote betekenis werd voor de
Nederlandse journalistiek. Hij kwam op
voor de toen moderne stromingen in literatuur
(Tachtigers) en schilderkunst (Van
Gogh, Toorop). Ook als toneelcriticus oefende
hij grote invloed uit.
Gedurende zijn ParIjse jaren had De Meester
de naturalistische prozakunst leren
kennen, die hij in romans en verhalen
navolgde. Hij was geen aanhanger van het
'l'art pour l'art', doch schreef uit behoefte
om te getuigen. Van nature een pessimist,
zoals blijkt uit zijn eerste roman, Een
huwelijk (1890), en uit de vermaarde Zeven
vertellmgen (1899), ontwikkelde hij
zich later in de richting van stoïcijnse
berusting en grotere mildheid. Zijn jeugdervarmgen
uit Harderwijk en Zeist, waar
calvinistische klein burgerlijkheid en patricische
arrogantie hem met afkeer vervullen,
reageerde hij af in romans als LaU/se
van Breedevoort (2 dIn., 1903) en De zonde
m het deftige dorp (1912). Zijn belangrijkste
werk werd Geertje (2 dIn., 1905), de
roman van het buitenmeisje dat in Rotterdam
bittere ervaringen opdoet, maar ondanks
alles haar opofferende liefde niet
laat varen. Het proza van De Meester is
niet altijd gaaf van compositie, de toon is
vaak verbeten, maar het heeft onmiskenbaar
sfeer en karakter.
Werken: Klemgoed (1882); PanJsche schimmen
(1892), Deemoed (1901), Allerlei menschen
(1902); Aristocraten (1908), Carmen (1916), De
kmdsheld van Harlekijntje (1917), Walmende
lampen (1920), Van haar lUister beroofd (1923),
Het avontuur van DaVid Zangvogel (1925); Eva
(1929), LIefdetrouw (1930)
Uitgaven: Allerlei mensen (1954), bloeml met mi
van V E VAN VRIESLAND, De zonde m het deftige
dorp (1982), met de besprekmg van F COENEN
Literatuur: D TH JAARSMA, Karakteristieken
(1927), M J BRUSSE, Hermnermgen aan J d M
(1931), A SALOMONS, m Rotterdamsch JaarboekJe
(1932), G KARSTEN, 'Levensbericht', m Hand
Kon MIJ v Taal- en Letterk (1933-1934), A
SALOMONS, Hermnermgen Uit den ouden tiJd
(1957), W L M E VAN LEEUWEN, m Nederl auteurs
van 5 generaties (1967'), G W HUYGENS,
'Naar een hteralre kritiek', m KIJk m een Jarige
krant (1969), gedenkboek NRC, W J SIMONS, 'Met
dM m de schouwburg', m Hakken en spaanders
(1970), G.H 'S-GRAVESANDE, 'J dM', m Al pratende
met (1980), T ANBEEK, m De naturalistische
roman m Nederland (1982).
[G W HUYGENS!
380
Meinkema, Hannes
Eig. Johanna Maria Jelles Postma-Nelemans,
ps. Hannemieke Stamperius, Nederlandse
prozaschrijfster (Tiel 12.9.1943).
Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde
en algemene literatuurwetenschap te
Utrecht. Promoveerde op Marsmans 'Verzen',
toetsmg van een ergocentnsch interpretatIemodel
(1977). Is mederedactrice
van het tijdschrift Chrysalhs, een periodiek
met beschouwingen over literatuur en
kunst vanuit een feministisch standpunt.
Meinkema maakte haar debuut met de
roman De maaneter (1974), waarin relatieproblemen
centraal staan. In haar tweede
boek, de verhalenbundel Het wil nog
maar met zomeren (1975), kondigde zich
reeds de tendens aan die haar verdere werk
zal beheersen. Vrijwel alle verhalen behandelen
de problemen van vrouwen in de
versch. fasen van hun bestaan. Evenals in
De Maaneter staan relatieproblemen centraal.
Lag in deze verhalenbundel het psychisch
perspectief steeds bij een van de
hoofdpersonen, in haar bekendste werk, de
roman En dan IS er koffie (1976), maakt
Meinkema gebruik van romantechnische
trucs die zij in haar wetenschappelijke hoedanigheid
bij anderen had bestudeerd. Het
compositorisch procédé dat ze hanteert in
dit boek is dan van het meervoudig perspectief,
d.w.z. dat het verhaal verteld
wordt door telkens wisselende personages.
Haar latere prozawerk laat weinig nieuwe
ontwikkelingen zien. Vrouwen blijven de
(vaak) trieste hoofdpersonen, voor wie het
leven wordt bemoeilijkt door de door mannen
beheerste maatschappij. In 1980 verscheen
voor het eerst poëzie van haar hand
in Het persoonlijke IS poeZIe.
Werken: Het perspectief m Menuet (1974), studie,
De groene weduwe en andere verhalen (1977),
Het bmnenste el (1978), r, Vrouwen en literatuur
(1979), essay, De naam van miJn moeder
(1980), verh , De dnehoeklge reis (1981), r, Op
eigen tenen (1982)
Uitgave: Verhalen (1983)
Literatuur: D MEIJSING, 'Een geval van evenWicht',
m De ReVisor, 4, 6 (1977), H BOUSSET, in Woord
en schroom (1977), M VAN PAEMEL, in Lezerskrant,
5, 3 (1978), WAM DE MOOR, in Wilt u miJ
maar volgen? (1980), C VAN DER HEIJDEN, 'In
gesprek met H M " m Bzzlletm, 11 (1982).
Meistersanger, Jacob der
Zie Groot, Jacob Ernst
Melati van Java
[H BEKKERING!
Ps. van Nicohna Maria ChrIstina Sloot,
Nederlandse prozaschrijfster (SoerabaJa
13.r.1853-Noordwijk aan Zee 3.6.1927).
Jeugdjaren op Java, sinds 1871 in Nederland
woonachtig, waar zij naam maakte
door haar grotendeels in Indië gelokaliseerde
verhalen en romans als De Jonkvrouwe
van Groenerode (1875), De famllte van den
resldent (1875) en HermellJn (2 din.,
1885). Een deel werd bijeengebracht in de
twaalf delen Romanhsche werken (1900-
1902). Lang na haar dood kwam vast te
staan dat ook de romans tussen 1909 en
1922 onder de naam Max van Ravestein
verschenen, van haar hand waren. Hoewel
haar goed vertelde, maar wijdlopige en in
psychologisch opzicht oppervlakkige romans
omtrent de eeuwwisseling een zeer
brede kring van lezers en vooral lezeressen
aanspraken, bleken ze niet tegen de tijd
bestand.
Werken: Dorenzathe (1880), Ontmaskerd (1887), De
meuwe Mevrouw Verhooghe (1893), In eLgen
hULshoudmg (1895), Bonte wLmpels (1897); De
freule (1897), Coltbn (1901), onder de naam MAX
VAN RAVESTEIN BL} ons (1909), Aan d'overkant
(1911), DnJfzand (1916), Stofgoud (1917), Poverella
(1922)
Literatuur: CD BVSKEN HVET, 'M v J.', m LLtt
Fant en knt ,dl 16 (z J ), J TEN BRINK, Gesch
Noordnederl letteren m de 1ge eeuw, III (1899),
A GIELEN, 'Een gouden feest', mBoekenschouw
(1922), J S TAYLOR, 'The world of wamen m the
colomal Dutch navel', m Kabar Sebarang-Sulatlng
Maphtlmdo, 2 (1977), R NIEVWENHVYS, m
OostmdLsche spLegel (1978') [G W HVYGENS)
Melis, Hubert
Vlaams toneelschrijver (Antwerpen 25.3.
1872-De Panne 7.4.1949). Behoorde tot de
romantisch-realistische school met stukken
als Een meuw leven, Schuldeloos, Een
onweer en De tortelduwen. Het historische
drama Komng Hagen (1897), dat als tragedie
bedoeld was, mislukte. Behalve versch.
eenakters, o.m. De vader, De Brabandsche
schoolmeester, De brombeer, schreef hij
nog het zangspel De vrouwkens van Brugge
en de dichtbundel Zonmge dreven (1904).
[M KROJER)
Mellibeus
Eig. Van Melllbeo ende van smre vrouwen
Prudencw of Dat boec van troeste ende
van rade, benaming 10 de Nederlandse literatuurgeschiedems
gegeven aan twee
versch. Middelnederlandse bewerkingen
van Albertanus da Brescia's Llber consolatwms.
Het is een verhandeling in de vorm
van een allegOrie over de deugden en ondeugden,
waarop ook Chaucers Tale of
Melllbeus via de Franse 'adaptation' Le
MEMBRECHT
lwre de Melllbee et Prudence teruggaat.
Tijdens Mellibeus' afwezigheid worden
zijn vrouw Prudentia en zijn dochter (d.i.
de ziel) door zijn drie oude vijanden (duivel,
wereld en vlees) mishandeld. Mellibeus
wil zich wreken, aangevuurd door zijn jonge
vrienden, maar wordt door de zedenlessen
van Prudentia overgehaald tot een minnelijke
schikking.
De oudste Middelnederlandse bewerking,
die nauw bij het Latijnse voorbeeld aansluit,
werd ca 1350 in verzen vervaardigd
(vroeger ten onrechte aan Jan van BoendaIe
toegeschreven) en opgedragen aan hertog
Jan III van Brabant. De jongste bewerkmg
(in proza) dateert uit het midden van
de 15de eeuwen staat veel onafhankelijker
tegenover het Latijn, waarop het slechts
indirect (via het Frans) teruggaat; het moet
blijkens het vervolg en slot van een in diens
Blome der doechden aangevangen acrostichon
worden beschouwd als een werk van
Dirc Potter.
Uitgaven: F A. SNELLAERT (ed ), m Nederl gedLchten
utt de 14e eeuw (1869), P.S. SCHOVTENS
(ed), Van Melltbeo ende slnre vrouwen (1905);
B G.L ÜOVERMAAT, MellLbeus, een geschnft van
DLrc Potter (1950), dlSS [J J MAK)
Membrecht, Steven
Ps. van Jochem van Beek, Nederlands prozaschrijver
en dichter (Amersfoort
13.6.1937). Volgde de opleiding van de
SOCiale academie maar leeft sinds 1961 van
wat hij schrijft. Debuteerde in 1957 met de
m eigen beheer uitgegeven poëziebundel
Achter u opmeuw beginnen. Daarna volgde
een groot aantal romans, verhalen en
essays, waarin de angst voor de eenzaamheid,
de zinloosheid van het bestaan (De
sprong m het net, 1965), schuldgevoelens
of homoseksualiteit (Alle homo's vliegen,
1970; 27 verhalen UIt de homoseksuele
sfeer, 1969) de hoofdbestanddelen zijn. In
1962 werd hem de Reina Prinsen Geerligsprijs
toegekend voor de roman Het emde
komt vanzelf. Membrecht schreef voorts
een kinderboek: Dag Hans, dag MlrJam
(1975).
Werken: Wachten op de zon (1961), r ,De eerstelmgen
(1963), r , De rutme gevangems (1964), nov;
Het tweede beslutt (1966), r , Een waarachttge
dnehoek (1966), essay, Over de dood en gevulde
kLp (1967),r, De sektaners en de wLtte vlek
(1968), r, In verband met homoseksualtteLt
(1969), essay, De come-back van Hanmbal StLP
(1975), r, Toen en later (1978), p, Ontbindend,
elementatr (1979).
Literatuur: C RIJNSDORP, m De moderne roman m
opspraak (1966); C J E DINAVX, m GegLst bestek,
3 (1969) [GJ VANBORK)
381
MENDELS
Mendeis, Josepha Judica
Nederlandse prozaschrijfster (Groningen
18.7.1902). Hield zich bezig met jeugdzorg
en Journalistiek. Verbonden aan de persen
radiodienst van de Nederlandse regering
te Londen en na WO II aan de persafdeling
van de Nederlandse ambassade te
PariJs. Volgde een toneelopleiding en trad
op in het theater en voor film en televisie.
Schreef psychologische romans, veelal tegen
de achtergrond van haar orthodox
Joodse opvoeding. Door haar onafhankelijke
en openhartige stellingname, bijv. op
seksueel gebied, wordt zij wel gezien als
voorloopster van het moderne feminisme.
Werkte met Anna Blaman samen aan een
met voltoOIde roman, waarvan vier hoofdstukken
werden gepubliceerd in het nagelaten
proza van Anna Blaman. Uit het
autobiografische Welkom m dIt leven
(1981) blijkt hoezeer ook haar andere werk
autobIOgrafisch is. In 1950 ontvmg zij de
Vijverbergprijs voor Als wmd en rook.
Werken: Rolien en Rallen (1947), Je Wist het
toch (1949), Als wmd en rook (1950), Alles
even gezond bij JOU (1953), Zoethout en etamlen
(1956), Heimwee naar Haarlem (1958), De speeltum
(1970)
Literatuur: Smgel 262 (1949), M NORD, J M , portret
van een kunstenaar (1981)
[w GOBBERSENGJ VAN BORK)
Mendes, Joost
Zie Quendo, Emanuel
Mens, Jan
382
Nederlands romanschrijver (Amsterdam
18.9.1897-ald. 31.10.1967). Meubelmaker
in een biljartfabriek. Kwam tijdens de crisisjaren
als werkloze tot schrijven. Bijzonder
produktief schrijver die grote populariteit
verwierf door zijn vlotte verteltrant,
zodat hij van zijn pen kon leven.
Mens debuteerde met de ontroerende roman
Mensen zonder geld (1938, Kosmos
Eerstelingenprijs), het ongekunstelde verhaal
van de ondergang van een degelijk
ambachtsman. In zijn volgende romans
beeldt hij met liefde en humor het leven uit
van de Amsterdamse volksklasse, met
name in het vierluik Griet Manshande
(1961; bestaande uit de delen De gouden
Reael, 1940, De blmde weerelt, 1948, Het
goede mZlcht, 1949, en Godt alleen d'eere,
1957). Hiervoor ontving Mens een onderscheiding
van de stad Amsterdam. Naar
zijn triologie De kleme waarheId (1967;
bestaande uit Marleen, 1960, Het heldere
uur, 1962, en Het kleme verschtl, 1964)
werd een tv-sene gemaakt.
Van zijn geromantiseerde bIOgrafieen zijn
de bekendste. Meester Rembrandt (1946)
en Ehsabeth (1953), over Betje Wolff.
Mens schreef verder kinderverhalen. Veel
van zIJn werk werd vertaald.
Werken: Koen (1941), Waterland (1943), herdr als
Goud onder golven (1949), Amsterdam, paradijS
der hermnermgen (1947), LampIOns der liefde
(1949), Er wacht een haven (1950), De witte
vrouw (1952), Op liefdes lichte voeten (1955)
Literatuur: J J BUSKES, In Kort en goed (1973)
[w GOBBERS)
Mercx, Gysbrecht
ZUIdnederlands dichter (Brussel? 1492-na
1565). Dichtte m de trant der rederijkers;
kenspreuk: 'Spellet wel'. Reeds op 20-jange
leeftijd was hij factor van de kamer Den
Boeck te Brussel, m opdracht waarvan hij
versch. bijdragen (o.a. een hervormmgsgezind
zinnespel) vervaardigde voor de Gentse
wedstrijd van 1539. Voorts bleven nog
enkele gelegenheidsgedichten van hem bewaard.
Literatuur: W VAN EEGHEM, In Revue beige de Phll
et d'Hlst, 15 (1936), G DEGROOTE, In Eigen
schoon en de Brabander, 31 (1948), P BRACHIN,
'De Brusselse kamer Den Boeck op het Gentse
rederijkersfeest van 1539', In Faits et valeurs
(1975) [J J MAK)
Merken, Lucretia Wilhelmina van
Noordnederlandse dichteres en toneelschriJfster
(Amsterdam 21.8.1721-Leiden
24.10.1789). Vrome, remonstrants-gereformeerde
vrouw; tweede echtgenote van letterkundige
N.S. van Wmter. Door haar
tijdgenoten - o.m. Betje W olff - als de
grootste kunstenares van haar tijd beschouwd.
Werd vooral beroemd door het lange leerdicht
Het nut der tegenspoeden (1762,
1818', gebundeld met haar Rijmbrieven
over historische onderwerpen) en de groots
opgezette heldendichten DaVId (12 boeken,
1768) en Germamcus (16 boeken,
1779). Zowel naar de redelijke, typisch
18de-eeuwse protestantse inhoud, als naar
de beheerste en verzorgde, maar zelden
bewogen stijl is dit werk karakteristiek
voor het late claSSicisme in Holland.
Van Merken schreef ook toneelstukken
naar Frans-classicistisch model, episodes
uit het vaderlandse verleden verheerlijkend
(Beleg der stad Leyden, 1774; Jacob
Slmonsz de RIJk, 1774), en bezorgde bovendien
zeventien mooie, lange tijd gebruikte
psalmberijmmgen. In ToneelpoeZIJ
(2 din., 1774-1786) werd werk van haar
en haar echtgenoot gebundeld. In 1792 verscheen
nog De ware geluksbedeelmg.
Literatuur: A VERWEY, Nederlandsche dichters
Roemer Visscher tot Feltama (1894), C VAN
SCHOONNEVELD, Over de navolgmg der klasslekFransche
tragedie (1906), W KLOOS, In Een
daad van eenvoudige rechtvaardigheid (1909), J.
DE VRIES, 'L W V M, een voorjaarsbloem der
romantiek', In Tljdschr Nederl Taal- en Letterkunde,
49 (1930), J WILLE, 'De leerschool van
LW', In Llteralr-hlstoTlSche opstellen (1962)
[w GOBBERS]
Merlet, Herluf van
Ps. van Herluf ChrIstiaan Josef Aloysius,
baron van Lamsweerde, Nederlands prozaschriJver
en dichter (Arnhem 17.5.1900-
Bussum 27.1.1965). Studeerde rechten.
Vanaf 1922 Journalist, aanvankelIjk als
kunstredacteur van De TZJd; in 1936 hoofdredacteur
van de bladen der Verenigde
KatholIeke Pers. Gedurende wo II adviseur
van de Raad van Verzet. Jaren van ziekte
als gevolg van verblIjf in een concentratiekamp
(1944). Werkte als letterkundige mee
aan Roepmg, Opgang, De Nzeuwe Eeuw,
Dzetsche Warande & Belfort en De Gemeenschap.
Merlet schreef behalve novellen en romans,
waarvan Het zaad tussen de doornen
(1947) het meest de aandacht trok, essays
(o.a. Adam en Eva voor den spIegel, 1946),
Aphorzsmen (1946) en gedichten (Demmg,
1922; Per saldo, 1961; Bmnen berezk,
1965), dIe tradItioneel van vorm zijn.
Werken: Uit alle stonden (1918), p ,Elwm (1920), r ,
Het oud seizoen (1928), p., Jan GregOire (1928),
essay, De soutane (1930), r ,De bond van eerhJke
mensen (1932), nov., De vogel der verbeeldmg
(1962), r
Literatuur: P OOMES, levensbericht, In Jaarb MIJ
der Nederl Letterk 1965-1966 (1967)
[G W HUYGENS]
Mérode. Willem de
Ps. van Willem Eduard Keumng, Nederlands
dIchter (Spijk 2.9.1887-Eerbeek
22.5.1939). Groeide op in een Gronings
onderwijzersgezin; bezocht de christelijke
kweekschool te Groningen. Vanaf 1906 onderwiJzer
in Uithuizermeden; in 1925 werd
hij ontslagen op grond van homoseksuele
handelingen. Daarna leefde hij ambteloos
in het Gelderse dorp Eerbeek.
De Mérode behoort op grond van zijn
geboortejaar tot de generatie van 1910 en in
zijn eerste bundel Gestalten en stemmmgen
(1915) bespeurt men duidelijk verwantschap
met het werk van Bloem en
Gossaert. Minder afhankelijk van zijn generatIegenoten
is hij in Het kostbaar bloed
MERWEDE
(1922). ZIJn belangrijkste bundels, o.a. De
lzchtstreep (1929), Chmeesche gedzchten
(1933) en Kalezdoscoop (1938), schreef hij
m de laatste tien jaar van zijn leven.
Onmiskenbaar is de invloed van Rilke, zonder
dat hij daarom een navolger van deze
kan heten De thematiek van zijn gedichten
wordt, indirect en direct, in belangrijke
mate bepaald door zijn homo-erotische
inslag. Het conflict met de maatschappij
waarm deze aanleg hem bracht, veroorzaakte
een crisis zowel in zijn persoonlIjk
bestaan als in zijn leven als scheppend kunstenaar.
De Mérode is in de tijd tussen beide
wereldoorlogen, na Gossaert en voor Achter
berg, de belangrijkste protestants-christeliJke
dichter van Nederland geweest. Zijn
mystieke aanleg, waaraan hij uiting gaf
onder ps Joost van Keppel in Aanroepmgen
(1917) en Claghen (1927), ontwikkelde
zich onder mvloed van rooms-katholieke
schrijvers en m zijn bloemlezing Hunkermg
en heImwee (1939) verenigde hij welbewust
en bijna programmatisch 'poëzie
van protestants-christelijke en katholieke
dichters'. Toch bleef hij sterk gebonden
aan de tradities van zIJn oorspr. milieu en
gaf hij er door zijn vaste medewerking aan
tijdschriften als Ons TZJdschrzft en Opwaartsche
Wegen alle aanleiding toe om
hem te beschouwen als de centrale figuur
van de christelijke dichters.
Werken: De overgave (1919), p, Het heilig licht
(1922), p, KwatTijnen (1923); Ganymedes
(1924), p, De rozenhof (1925), p., De donkere
bloei (1926), p, De verloren zoon (1928), p., De
stelle tocht (1930), p ,Laudate dommum (1931),
p , Langs den Heirweg (1932), p , De stille tum
(1933), p , KrUIssonnetten (1934), Doodenboek
(1934), p , Krmgloop (1936), p , De Levensgift
(1938), p
Uitgaven: De wilde wmgerd 1911/1936 (1936),
bloeml door R HOUWINK, Gedichten, 3 din.
(1952-1953), Gedichten, 3 din (1963), ingel. door
K HEEROMA
Literatuur:R KUITERT, W d M (1928), W d M herdacht
(1939), ook in Opwaartsche Wegen, 17
(1939), B DE GOEDE, Hermnermgen aan W d M
(1941), H WERKMAN, Het leven van W d M
(1971), G BORGERS, G KAMPHUIS en H WERK.
MAN, W dM, SchTijversprentenboek, dl. 18
(1973), C RIJNSDORP e.a, Op reis met W d M
(1980), G. PUCHINGER, In Ontmoetmgen met literatoren
(1982), H. WERKMAN, De wereld van
W dM (Open domein 6, 1983)
[K HEEROMAENF LIGTVOET]
Merwede, Matthijs van de
Heer van Clootwijck, Noordnederlands
dichter (Geertruidenberg ca 1625-ald. ca.
1677). Studeerde te Leiden, maakte daarna
383
MESSCHERT
een reis naar Italië en leidde een onstuimig Meteren, Emanuel van
leven te Rome. Zuidnederlands geschiedschrijver (Ant-
De - niet onverdienstelijke - minnepoezie werpen 9.7.1535-Londen 18.4.1613). Vanaf
die hij bij zijn terugkeer publiceerde (Uyt- 1550 verbleef hij te Londen van waaruit hij
heemsen oorlog ofte Roomsche mm-trwm- zijn hele leven gegevens en documenten
fen, 1651), was van een vrijmoedige sensua- verzamelde over de geschiedenis van de
liteit die opspraak verwekte en tot een strijd tegen Spanje. Zijn geschiedschrijving
publikatIeverbod leidde. Zijn huwelijk verscheen achtereenvolgens eerst m het
bracht hem tot mkeer, die zich ook uitte in Duits in twee delen (1593-1596), m het
weinig dichterlijke, maar wel meer stichte- Latijn (1598) en pas in 1599 in het Nederlijke
verzen (GeestelIJke mmnevlammen, lands onder de titel Belgische ofte Neder-
1653). lantsche hlstorte van onsen tIJden. Het IS
Literatuur: J G FREDERIKS, 'Het geslacht V dM', het eerste geschiedkundige werk over de
m Tljdschr voor Noord-Brabantsche geschiede' opstand. In 1608 verscheen een bewerkte
ms, II (1884), J L VAN DALEN, 'M v dM, Heer
v C', m Oud-Holland, 18 (1900), G KALFF, verSie: Commentarelen ofte Memorten
Geschiedems der Nederl letterkunde, dl IV vanden Nederlandtsche Staet, handel,
(1909) [w GOBBERS] oorloghen ende gheschledemssen. De
Messchert, Willem
Noordnederlands dichter (Rotterdam
3.3.1790-ald. 14.2.1844). Bierbrouwer, later
boekverkoper; genoot ook buiten zijn
woonplaats emge vermaardheid als dichter
en lezer voor maatschappijen. In 1822 werd
zijn verhandeling voor het Nut bekroond:
De drte gebroeders Belesteyn of De zucht
tot standverwisselmg.
Het grote dichtstuk De gouden brut/oft
(1825) geeft uitdrukkking aan het huisehjke
famihegevoel, dat zo kenmerkend was
voor die tijd, zodat het bijzonder veel weerklank
vond. Willem de Clercq, die de dichter
blijkens dagboekaantekeningen in 1823
had leren kennen, vergeleek dit idyllische
werk met beroemde voorbeelden als Hermann
und Dorothea van Goethe en met
Lutse van Voss (Vaderlandsche letteroefemngen,
1825). Mede onder zijn invloed
sloot de oorspr. doopsgezinde Messchert
zich aan bij het Réveil Samen met Da Costa
verzorgden zij de uitgaven van Bilderdljks
brieven (1836-1837). In 1849 werden
Messcherts Verspreide en nagelaten gedichten
bijeengebracht en ingeleid door
Tollens.
Werken: BIJ de gebaorte van den jongen prins
(1817), De watersnood (1820), De drie gebroeders
Belesteyn, of De zucht tot stands verwisseling
(1822)
Uitgave: De gouden bruiloft (1848', 1876'), met een
voorber van H TOLLENs Cz
Literatuur: TH WEEVERS, 'De verhoudmg van
W M s "De gouden brUiloft" tot de "LUIse" van
J.H Voss', m Nieuwe Taalg, 30 (1936), M H
SCHENKEVELD, m Wlllem de Clercq en de literatuur
(1962) [G W HUYGENSj
Messel, Saul van
Zie Meijer, Jaap
384
naam van de drukker en de plaats van druk
waren gefingeerd omdat het werk zonder
het octrooi van de Staten was uitgegeven.
In 1614 verscheen een door de Staten
gecorrigeerde uitgave Historte der Nederlanschen
ende Haerder Na-buren oorlogen.
Literatuur: W D VERDUYN, E v M (1926), L BRUM.
MEL, Twee ballingen 's lands tijdens onze opstand
tegen Spanje, Hugo Blotws en E v M
(1972) [p M M KROONE]
MeuIen, Andries van der
Zuid nederlands dichter (gest. ca 1520).
Schepenklerk van Oudenaarde en lid, misschien
ook factor van de rederijkerskamer
Pax Vobls.
Naast politieke strijdpoezIe en enige, thans
verloren, zmnespelen, schreef hij een omvangrijk
didactisch gedicht Een zuverltc
boexkm van der ketyvtgheyt der mensche/
tcker natueren (1543). Van zijn hand IS
misschien ook de Historte van Saladme (ca
1480). M. de Castelein noemt hem in zijn
Balladen van Doornl]cke auteur van een
histOrische bloemlezing.
Literatuur: Belg Mus, VI en VII, J VANDERHEYDEN,
Het thema en de Uitbeelding van de dood In de
poeue der late middeleeuwen en de vroege
renaissance In de Nederlanden (1930) [J.l MAK]
Meulen, Tsjibbe Gearts van der
Fries schrijver (Bergum 6.5.1824-ald.
16.3.1906) Was klokkenmaker, boekhandelaar,
drukker en uitgever. Humoristisch
volksschrijver die. veel meer dan zIJn
schrijvende tijdgenoten, opvalt door zIJn
bizarre invallen en een zeer persoonlijke
mengeling van rationalisme en sentiment.
Samen met Waling DiJkstra heeft hij pioniersarbeid
verricht voor het friestalig
amateurtoneel.
Uitgaven: Aid en mj, 2 din (= Oud en meuw, 1908),
In bruiloft yn 'e Wéllden (= Een brUiloft 10 de
Wouden, 1974), bloem!. Uit autoblOgr. verh
Literatuur: J PIEBENGA, Koarte skIedms fan de
Fryske sknftekenmsse (1957'), F DAM en Y
POORTINGA, W élldman en wrélldboarger (1974), K
DIJKSTRA, Lyts héinboek fan de Fryske ltteratuer
(1977), TRIEMERSMA, Proza van het platteland(
1984) [F DAM]
Meurs, Bernardus van
Nederlands dichter (Nijmegen 30.4.1835-
Rotterdam 30.4.1915). Jezuiet -o.m. leraar
seminarie Culemborg. Bekend om zijn populaire
humoristische gedichtjes in Betuws
dialect, waarin J.J. Cremer hem - in proza -
was voorgegaan.
Werken: RIJm en zang (1868), Pepermuntjes (1875,
2de, vermeerderde dr 1888), Knekende Knekske
(1879)
Literatuur: G JONCKBLOET, 'Levensbericht van
B v M', 10 Hand MIJ der Nederl Letterk
(1915), I VOGELS, 10 Studlen (1916), J BARTEN,
'Honderd Jaar "KrIekende Krlekske" ',10 Numaga,
27 (1980) [w GOBBERS]
Meijer, Hendrik Arnold
Nederlands dichter (Amsterdam 4.4.1810-
Soerabaja 2.4.1854). Marineofficier; bereisde
verre werelddelen en schreef, in de
trant van Byron, de verhalende romantische
gedichten De boekamer (1840) en
Heemskerk (1848). Laatstgenoemd dichtwerk
werd door Potgieter in De G!ds geprezen
(zie Krlt!sche stud!en, n).
Hoewel MelJer de beschreven exotische
omgeving Uit eigen aanschouwmg kende,
was hiJ een zwakke vertegenwoordiger van
de romantiek m Nederland.
Uitgaven: Gedwhten, 2 din (1860-1861), met blOgr ,
De boekamer (1964, 1980'), met 101 en aant door
W DROP
Literatuur: K SYBRANDI, 'Levensbericht', In Hand
MIJ v Taal- en Letterk (1854), TJ POPMA, 10
Byron en het byromsme In de Nederl letterk
(1928), U SCHULTS, 10 Het Byromamsme In
Nederland (1929) [G W HUYGENS]
Meijer, Jaap
Elg Jakob, Nederlands dichter en essayist
(Wmschoten 18.11.1912). Werd orthodoxjoods
opgevoed. Studeerde geschiedenis te
Amsterdam en speelde een rol in de zionistische
jeugdbeweging. Promoveerde in
1941 op [saac da Costa's weg naar het
christendom, bIJdrage tot de geschiedems
der Joodse problematiek In Nederland.
Deze problematiek is steeds zijn werk als
wetenschapper en essayist blijven beheersen.
In 1961 schreef hij in opdracht een studie
over Het Jonas Damel Mel)erplem en
MEYER
in 1967 verscheen De zoon van een gazzen
over het leven van Jacob Israël de Haan. In
Waar WIJ ballingen ZIJn (1968) bundelde
hij opstellen over joodse letterkundigen uit
het Nederlandse taalgebied.
Onder het ps. Saul van Messel begon
Meljer poezie in Kentering te publiceren,
die in snel tempo in 1967 en 1968 in een
viertal bundels resulteerde: Zeer zeker en
zeker zeer (1967), Mammoeth miJn muze
(1968), Het beloofde land (1968) en Strelen
om de stam (1968), de beide laatste bundels
met als ondertitel 'Joodse gedichten'.
Meljer beschouwt deze poezie als bevriJdmg
uit het syndroom van zijn joodse verleden
en tevens als een vorm van zelfverwerkelIjkmg.
Het is sterk anekdotische en
eruptief geschreven poëzie. In 1971 verscheen
Syndroom, een bundel joodse poezie
waarin hij de traumatische herinneringen
aan de oorlog verwerkt. Daarna
volgde een bundel doodspoèzie, Het eeuwIge
leven (1972).
In zijn (veelal in eigen beheer uitgegeven)
studies over Nederlandse literatoren, de
Perk-studlen (1975-1981) en De dIasporade,
een reeks alternatieve Joodse cahiers
(1976-1982), wordt de wetenschapsman
meer dan eens overvleugeld door de polemist.
Meijer schreef ook poëzie in het Groninger
dialect, o.m. Vrouger of loater (1969),
waarvoor hij in 1983 de literaire prijs van
het Grunneger bouk kreeg.
Werken: Het levensverhaal van een vergetene WA
Paap 1856-1923 (1959), monogr, Brwd waar
bltjft je mond (1969), p ,Hoge hoeden, lage standaarden
(1969), essay, Jacques Perk en Wtllem
Kloos 1881 (1972), monogr, Het gelwd hing te
trouwen (1972), p, Roofvogel tIjd (1977), p,
Onder valse vlag (1978), p, Vaderland In den
vreemde (1982), bloeml ,Drenthe (1982), p , Groningen
(1983), p
Literatuur: J VAN DER VEGT, 10 Ons Erfdeel, 16
(1973), H BREMS, 'Hoera, een dichter', 10 Dletsche
Warande & Belfort, 118 (1973), M NIJLAND-
VERWEY, 'AantekenIOgen biJ een Perk-studle',
m Tljdschr v Nederl Taal- en Letterk , 9!i.
(1976), M F FRESCO, 10 Bzzlletln, 8 (1979-1980),
H DE VRIES, 10 Knttek als credo (1980).
[GJ VAN BORK]
Meyer, Lodewijk
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(gedoopt Amsterdam 18.10.1629-ald.
begraven 25.11.1681). Studeerde filosofie
en medicijnen te Leiden en had als medestudent
o.m. Adriaan Koerbagh. Werd arts
te Amsterdam. Aanhanger van Cartesius
en vriend van Spinoza, met wie hij ook correspondeerde_
Van 1665 tot 1669 regent
385
MEYERE
386
van de Amsterdamse schouwburg. Richtte
in 1669 met enkele medestanders het
kunstgenootschap 'Ni! Volentibus Arduum'
op. Werd in 1677 opnieuw schouwburgregent.
Dichtte sedert 1651; zijn bundel
'mmne-, lof-, eer-, IIjk- en grafdichten'
is nooit Uitgegeven (hs. m Bibliotheek
Maatschappij Nederlandse Letterkunde te
Lelden).
Bezorgde m 1654 een tweede druk van
Johan Hofmans Nederlandtsche woordenschat,
oorspr. een lijst van 'basterdt-woorden'
met Nederlandse synoniemen; door
hem vermeerderd o.a. met een lijst van
'konstwoorden'. De vijfde druk (1669) werd
door Meyer vermeerderd met een collectie
'verouderde woorden', grotendeels op onkritische
wijze ontleend aan Kiliaens Etymologlcum.
Dit werk leverde een bijdrage
tot de eenheid m de Nederlandse wetenschappelijk-
wijsgenge vaktaal. Veel beroering
wekte zijn m 1674 door de overheid
verboden, anomem in 1666 verschenen,
Phûosophw sanctae sCrlpturae mterpres.
Hij schreef daarvoor wsch. zelf de Nederlandse
vertaling De phûosophle d'uytleghster
der H schrIfture (1667)). AI eerder
leverde hij de voorrede voor Spmoza's
PrmClpw phûosophwe Renatl des Cartes
(1663) en gaf o.a. diens EthIca en een aantal
van zIJn brieven uit. Voor de uitgave van
Spinoza's Opera posthuma (1677) vertaalde
Meyer de Nederlandse 'Voorreeden' van
Jarig Jelles bij De nagelatene schriften
Ook m de toneelpoezIe was Meyer produktief.
In 1658 bewerkte hij Corneille's Le
menteur tot De looghenaar, dat op 8 april
van dat jaar voor het eerst werd opgevoerd.
De eerste toneeltheoretische opmerkingen
volgden m de voorrede van het Ghulde
vhes (1667), een navolging van Corneille's
La conquête de la tOlson d'or en nog in de
trant van de stukken van Jan Vos; hij beredeneerde
in deze voorrede onder welke
voorwaarden het 'kunst en vliegwerk' in
een treurspel aanvaardbaar is en baseerde
zich daarbij op Anstoteles. Een jaar later
volgde Verloofde konmksbrwdt (uitgegeven
met commentaar door een werkgroep
van NeerlandicI aan de universiteit van
Utrecht), dat eerder de titel droeg van De
gestrafte dwmgelandt Het werk was al op
26 mei 1665 bIj de opening van de meuwe
schouwburg vergeefs aangeboden. Het succes
was in deze latere fase niet veel groter:
het werd m 1668 en 1669 slechts zes keer
opgevoerd, had een lage opbrengst en werd
sterk bekritiseerd door de tegenstanders
van 'Nil'. De voorrede van het werk is echter
belangrijk; Meyer sluit ZICh daarin defimtlef
aan bij de Frans-classicistische toneelwetten
en bewerkte daarvoor passages
Uit Corneille's Trozs dzscours sur Ie poème
dramatzque Andere toneelbewerkmgen
van Meyers hand zijn Het spookend
weeuwtje, blyspel (1670), naar A. Ie Metel
d'Ouville's La dame mvzszble ou l'esprlt
follet, en Andromaché (1678), naar Racine's
Andromaque Met andere leden van
'Nil' stelde hiJ samen Naauwkeurlg onderWIjS
In de tooneel-poezy (eerste uitgave
1765) en een spellingsleer Van der letteren
affmztas of verwantschap (door toedoen
van Gerard van Papen broek uitgegeven in
1728).
Literatuur: A DE JAGER, 'M s woordenschat', In
Taal- en letteroefemngen (1875), A G VAN HA.
MEL, Zeventlende-eeuwsche opvattmgen en
th eon een over lttteratuur m Neder land (1918),
C L THIJSSEN-SCHOUTE, 'L M en dIens verhou·
ding tot Descartes en Splnoza', In UIt de republtek
der letteren (1967), A VAN MOURIK, 'Lite·
rau·theoretische bespIegelingen over de spelen
met kunst· en vliegwerk', In NIeuwe Taalg, 61
(1968), F AKKERMAN, StudIes m the Posthumous
Works of Spmoza (1980), B DONGELMANS, Ntl
Volenttbus Arduum, een documentatIe (1982)
[E C J NIEUWEBOER]
Meyere, Victor Carolus de
Vlaams dichter, prozaschrijver en etnoloog
(Boom 13.4.1873-Antwerpen 27.12.1938).
Behoorde tot de Jonge Antwerpse schrijvers
die zich groepeerden rond Emmanuel
de Bom, redacteur van Van Nu en Straks
(1893-1901), waarvan De Meyere medewerker
werd. Was medeoprichter van De
ArbeId (1901-1903), NIeuwe ArbeId (1903-
1904) en De TZjd (1913-1914). Vooral
belangrijk als volkskundige; beijverde Zich
voor de tot stand koming van het Museum
voor Folklore te Antwerpen, waarvan hij
conservator werd. Was vanaf 1921 hoofdredacteur
van Volkskunde.
De Meyere debuteerde met Verzen (1894).
Daarop volgden o.a. de bundels De avondgaarde
(1904) en Het dorp (1905). Van zijn
verhalen en romans zijn de bekendste De
rode schavak (1909), Nonkel Daan (1922)
en De beemdvhegen (1930) Zij spelen
meestal onder de bevolking van de Rupelstreek,
vnl. steenbakkers, en zijn geschreven
m een volkse en toch persoonlijke stijl.
Zijn verhalen zijn over het algemeen evenwichtig
opgebouwd, maar zijn personages
missen een scherpe, volgehouden karakterontledmg,
zodat zij met tot duidelijke
gestalten uitgroeien.
Van zIJn werk op etnologisch gebied zijn
vooral van belang de verzameling volksverhalen
en sprookjes, De Vlaamsche vertelschat
(4 din., 1925-1927) en De Vlaamse
volkskunst (1935).
Werken: UIt mIJn land (1904), p , Un romancIer flamand
Cyrlel Buysse (1904), Langs den stroom
(1906), p , Het boek der rabauwen en naaktrldders
(1914, samen met L BAEKELMANS), De gekke
hoeve (1919), De razernIj (1922)
Literatuur: J EECKHOUT, In De Groene Lmde
(1906), A VERMEYLEN, In Beschouwmgen (1942),
M DE MEYER, 'In memOriam V dM', In Volkskunde
(1940), R FONCKE, 'V dM.', In Jaarb Nat
Comm voor Folklore (1955), W ZAAL, 'Nawoord',
In V DE MEYERE, Labber-de-Zwle (1978)
[J VERCAMMEN)
Meijsing, Doeschka
Elg Maria Johanna, Nederlandse prozaschrijfster
(Eindhoven 21.10.1947). Studeerde
hteratuurwetenschap aan de Universiteit
van Amsterdam, IS literair redacteur
van Vnj Nederland.
Al in haar algemeen geestdriftig ingehaalde
debuut De hanen en andere verhalen
(1974), een bundel novellen van een even
spontane als geraffineerde schriftuur, manifesteert
zich het thema dat zal uitgroeien
tot een van haar belangrijkste preoccupaties:
de onontkoombare dominantie van
het verleden. De korte puberteitsroman
Robmson (1976) geeft uitdrukkmg aan het
bewustwordmgsproces van een gymnasiaste
die de verkenning van de eigen identiteit
als een toenemend isolement ervaart. Het
dominante verleden en de speurtocht naar
de wezenlijke aard van het zelf zijn In de
volgende twee romans op elkaar betrokken.
De confrontatie met een voor de ik-figuur
emotioneel ontoegankelijk verleden vormt
het hoofdbestanddeel van De kat achterna
(1977) In TlJger, tiJger' (1980, MultatuliPrijs
1981) is het onderzoek naar de door
een doem van dood en verval beheerste
geschiedems van een geslacht van glasfabrIkanten
aanzet tot een diepgaande zelfreflectie
van de hoofdpersoon.
Kenmerkend voor Meljsings werk is een
heldere stijl als tegenwicht voor een gecomphceerde
betekenisstructuur, die geen eenduidige
mterpretatie toelaat. Wel lijkt het
zeker dat het schrijven hier zowel door zijn
ordenende als vereeuwigende eigenschappen
het instrument bij uitstek is van de
verbeelding, als wapen tegen chaos en dood.
Werken: Zwaluwen en Augustem (1982), verh , Utopia
of De geschIedemssen van Thomas (1982)
Literatuur: T VAN DEEL, In De ReVIsor, III (1976),
Interview, H VAN BUUREN, In Ons Erfdeel, 19
(1976), J DIEPSTRATEN en S KUYPER, In Het
MEYVOGEL
meuwe proza (1978), Interview, met blbl, A
NUIS, In Boeken (1978), WAM DE MOOR, In
Meester en leerlmg ln de voetsporen van S
VestdIJk (1978), W DE MOOR en D CARTENS, In
Bzzlletm, 7 (1978-1979), K. HOEKENDIJK, In
Bzzlletm,9 (1981-1982), M DE Vos, In Kritisch
leXIcon van de Nederlandstalige IIt na 1945
(1984) [J HUIJNINK)
Meyster, Everard
Noordnederlands dichter (Utrecht 1617-
aid. 23.12.1679). Was de verkwistende zonderling
die de Amersfoortse kei van de heide
naar de stad liet slepen (1661), welk feit
hiJ 'vereeuwigde' in zijn Keyklucht van
Jock en Ernst, op de steen-uyle-vlucht
deser werelt (1661). Hij droeg ook poëzie
op aan de stad Amersfoort. Zijn landgoed
beschreef hij in N!mmerdor (1667), met
groene mkt op groen papier gedrukt.
In een Deduct!e ofte bewyssehJke bedenkmg
belangende d'Eemsche zee-vaerd
(1670) bespreekt 'de dolle jonker van Bergesteen'
een fantastisch plan om Utrecht
tot een zeehaven te maken. Na de bezetting
van Utrecht door de Fransen (1672) kwam
Meyster als rooms-kathohek in het bestuur
van de stad en behartigde toegewijd de
belangen der burgers.
Literatuur: J SCHELTEMA, Gesch!ed- en letterk
mengelingen, din 5,2 en 5,3 (1833), PAF VAN
VEEN, De soetlCheydt des buyten-levens vergheselschapt
met de boucken (1960) [G KUIPER)
Meyvogel, Jacob Coenraetsz
Ook Mayvogel, Noordnederlands dichter
(Hoorn eerste helft 17de eeuw). Kenspreuk:
'Godt boven al'. Over zijn leven is
weinig bekend.
Meyvogel publiceerde in 1632 Schatk!st
der hefde (dat als eerste deel werd opgenomen
m de driedehge bundel SchatkIst der
hefde, voortgebracht m tlJdt van vrohJckheyt,
Rouwklacht vertoont m t!Jdt van
droefheyt en Een argument over de broosheyt
des menschlycken levens [1634]), Gulden-
spIegel, ofte opweckmge tot chnstehJke
deuchden (1646) en Vermakleycke
Bruylofts-kroon, doorvlochten met verscheyden
leersame gedIchten (1659).
Daarnaast schreef hij een bijbels treurspel,
Thamars ontschakmgh of de verdoolde
hefde van Amnon (1646). Tot ca 1800 werden
zijn werken herdrukt. Zij vertonen
mvloed van Cats. Over het algemeen zijn
het echter stichtelijke rijmen zonder poëtische
waarde.
Literatuur: De Navorscher, 27 (1877), D F SCHEURLEER,
Nederlandsche Liedboeken (1912), met
blbl [G KUIPER)
387
MICHAEL
Michael van de heilige Augustinus
Zuidnederlands schrijver (Brussel 15.4.
1621-ald. 2.2.1684). Schreef in het Nederlands
en het Latijn geestelijke traktaten,
waarvan de voornaamste werden samengebracht
in Instltutwnum mysticarum IIbn
quatuor (1671). De hoofdbedoeling van
deze boeken is de ziel trapsgewijs tot volmaaktheid
en mystieke vereniging te brengen.
Michael schreef verder biografieen,
waardoor hij de lezer vooral in religieuze
zin wilde opvoeden, nl. Den spieghel der
rellgleuse volmaectheydt voorghestelt In 't
leven ende deughden van den dienaar
Godts. Fr Arnoldus a S Carolo religieus,
clerck van de orden der broeders van 0
Lieve Vrouwe des berghs Carmell (1677) en
Het leven van de weerdlghe moeder Mana
a Sta Teresla (alias) Petyt Uyt Haere
schriften ghetrocken, ende by een vergadert
(4 din., 1683-1684).
Literatuur: G WESsELs,IntroductlO ad Vltam mternam
(1926), V HOPPENBROUWERS, 'M v d hA', In
Carmel, 11 [CHR P SCHIKAN]
Michaelis, Hanny
Nederlandse dichteres (Amsterdam 19.12.
1922). Was van 1948 tot 1959 gehuwd met
G.K. van het Reve wat voor veel critici aanleiding
was om de thematiek van haar poezie,
nl. die van de verloren geliefde, als
autobiografisch te zien. In feite echter gaat
het in haar poezIe om de prmclpiele eenzaamheid
van de mens en om de botsing
van een gevoelig temperament met een
ongenadig realIteitsbesef.
Ze debuteerde in 1949, na verzen in Cntenum
en Tirade, met de bundel Klein voorspel.
Voor haar poëzie in OnvoorZien
(1966) werd haar in 1967 de Jan Campertprijs
toegekend. In haar bundel Wegdraven
naar een nieuw Utopia (1971) geeft ze
m geserreerde vorm de botsing tussen werkelijkheid
en illusie.
Werken: Waterwt de rots (1957), p, Tegen de wmd
m (1962), p ,De rots van Gibraltar (1970), p
Literatuur: A NUIs, In Twee schelven hoOi (1968),
W ROOSENSCHOON, In Tirade, 17 (1973), R. ROEGHOLT
E A, 'Over H M ',In Llterama, 17 (1982)
[GJ VAN BORK]
Michiels, Ivo
388
Ps. van Henri Ceuppens, Vlaams romanen
scenarioschrijver (Mortsel 8.1.1923).
Eerst corrector, daarna (1951) redacteur
voor het Antwerpse Handelsblad; van 1957
tot 1978 werkzaam in het Uitgeversbedrijf.
Tevens docent filmanalyse aan het Hoger
Rijksinstituut voor Toneel en Cultuurverspreldmg
te Brussel (1966-1978). Vestigde
zich in 1979 als full-time schrijver in
Frankrijk.
Bij het uitbreken van wo II vluchtte Michiels
naar Zuid-Frankrijk, drie jaar later
werd hij in Duitsland als verpleger tewerkgesteld.
Deze gebeurtemssen, en een kortstondig
verblijf in een Belgisch internermgscentrum
na de bevrijding, hebben in
grote mate de inhoud van zijn eerste twee
romans bepaald: Het vonnis (1949) en
KrUistocht der Jongelingen (1951). Hierin,
maar ook in de verzenbundel Daar tegenover
en de novelle Zo, ga dan (belde 1947),
gaat Michlels vooral tegen het toen opkomende
existentialisme te keer terwijl hij
aanleunt bij de katholieke romantraditie.
AI deze werken vertonen een sterk autobIOgrafische
mslag.
BUitenlandse reizen en talrijke contacten
met de wereld van film en beeldende kunsten
verruimden vanaf 1956 Michiels' gezichtsveld.
Dit IS reeds te merken in De
Ogenbank (1953) waar het overigens rechtliJnige
verhaal door symbolische tussenverhaaltjes
wordt onderbroken. Met Het afscheid
(1957) vangt een nieuwe periode aan
m zIJn werk. Waar vroeger de situaties
waarm zijn personages verkeerden vooral
een anekdotische functie hadden, wordt in
Het afscheid een situatie - de bemannmgsleden
van een schip mogen elke avond aan
wal maar moeten ZICh de volgende morgen
telkens weer melden zonder OOit te weten of
het schip zal uitvaren - de spil van de
romanstructuur. De personages worden
Uitsluitend vanuit dit basisgegeven belicht
en alle bouwstoffen van de roman, van welke
aard ook (decor, dialogen enz.) zijn daarvan
afhankelijk. In 1958 publiceerde Michiels
Journal brut, IkJes sprokkelen
waarin de verteller op zoek gaat naar zijn
verleden, naar vroegere 'ikjes'. Het verhaal
is zo opgebouwd dat de verteller al 'sprokkelend'
beseft dat zijn enige houvast juist
in het schrijven over zijn ervaringen ligt: de
schrijver komt hiermee m de buurt van de
Franse 'nouveau roman' (vgl. het werk van
o.a. Michel Butor).
De publikatie van Het boek Alfa (1963)
bevestigt de breuk met zijn vroeger werk.
Waar in de eerste, autobIOgrafische fase
Uitdrukkelijk naar wo II wordt verwezen,
die als oorzaak van schuld- en onzekerheidsgevoelens
bij de personages werd aangeduid,
is de oorlog in Het boek Alfa slechts
materiaal om het hoofdthema - alweer de
onzekerheid - gestalte te geven m en door
de taal. Dit betekent dat Michiels de richtmg
uitgaat van de veralgemening, de
abstractie (het gaat om het begin van een
met nader te identificeren oorlog en om een
naamloze hoofdfiguur) van de directe taalschepping
(er is geen verteller meer, althans
geen opgedrongen standpunt, geen
chronologie, geen intrige, slechts een opeenvolgmg
van situaties die associatief met
elkaar zijn verbonden), alsook van een grotere
afstand t.O.V. de inhoud van het boek.
De vorm IS hier de inhoud: een formalisermg
die tot in de kleinste structuren van de
tekst wordt doorgevoerd.
Het boek Alfa IS het eerste deel van een
vierdelIge cyclus. Voordat hij echter deel
twee uitgaf, liet Michiels IkJes sprokkelen
samen met een aantal andere verhalen,
waaronder twee fragmenten uit het vroeger
verschenen De ogenbank, bundelen onder
de titel Verhalen wt Journal brut (1966,
vermeerderde uitg. 1973). Orchis milttarts
(1968) vormt het tweede deel van de Alfacyclus.
Weer gaat het boek over een oorlog,
maar een hoofdfiguur is er niet meer, enige
samenhang tussen de 'personages' die het
woord voeren ook niet. Het is een vervolg
op Het boek Alfa, voor zover de formele elementen
zelf de mhoud van het werk bepalen
(bijv. de herhaling van woorden en zinnen
die op de beklemmende sfeer van de
oorlog wijst). Het derde deel van de cyclus,
EXit (1971), is zuivere taalschepping. Het
bestaat uit (meestal dialoog-) fragmenten
waarbij de woorden zoveel mogelijk van
hun betekenis, van het deel van de werkelIJkheid
waarnaar zij verwijzen, worden losgemaakt.
Het resultaat is een OrIginele
tekst, die Uitsluitend als zodanig moet worden
gelezen
Voordat hij het laatste deel van de cyclus
publiceerde, gaf Michiels nog een 'deel 3%'
uit, nl. Samuel, 0 Samuel (1973), waarin
vier 'teksten voor stemmen' voorkomen,
die voor een deel als hoorspel zijn bedoeld.
Dm(t) (1981) ten slotte slUit de cyclus af.
Zoals de titel laat vermoeden, zijn hier
eigenlIjk twee teksten te onderscheiden, nl.
een relaas in de ik-vorm over de dood van
Michiels' moeder, en een aantal formalistische
variaties op dit thema.
Scenario's schreef Michiels o.a. voor De
meeuwen sterven m de haven (1955) en
voor de verfilmmg van zijn roman Het
afscheid (1966), waaraan hijzelf meewerkte.
Ook schreef hij een aantal scenario's
voor films over kunst, o.a. Met DIertc Bouts
van André Delvaux, waarvan hij de tekst
MILDERT
als 'verslag' publiceerde in 1975. De samenwerking
met Delvaux was aanleiding tot
het schrijven van een scenario voor Een
vrouw tussen hond en wolf, dat Michiels
onder de titel Een tum tussen hond en wolf
bewerkte en in 1977 in boekvorm liet verschijnen.
De plaats van Mlchiels in de Westeuropese
literatuur wordt vooral bepaald door zijn
produktie vanaf 1957. De eerste romans
wortelen in het katholieke verleden van de
auteur; met Het afscheid wordt een 'existentialistische'
periode ingeluid, en vooral
vanaf Het boek Alfa kan Michiels worden
beschouwd als een formalistisch schrijver.
In ieder volgend boek rekent hij met de
voornaamste kenmerken van het traditionele
verhaal steeds duidelijker af, om geleidelIJk
tot een tekst te komen die als een
rechtstreeks contact met de lezer is bedoeld.
Hierdoor is enige verwantschap aanwiJsbaar
met gelijksoortige stromingen in
FrankrIjk (nouveau roman, Tel Quel enz.)
en in Duitsland (o.a. Peter Handke). Michiels'
werk werd m het Frans, het Pools en
vooral m het DUits vertaald.
Werken: Begrensde verten (1946), p., Spaans capriCCIO
(1952), verh, Alblsola Mare, Savona
Journal Brut (1959), verh , Dertien Vlamingen
(1961), bloeml, Frans Dille (1963), essay; Alechlnsky
(1973), essay, Itinerarium (1979), essay,
LUister hoe dit beeld hoe die lijn hoe die kleur
hoe dit vlak lUister (1979), essay, De vrouwen van
de aartsengel (1983), r
Literatuur: P DE WISPELAERE, 'Van behJdenis tot
creatie', m Het Per?lsche tapijt (1966), M JANS·
SENS, 'de heer Niemand Alleman', m Tachtig Jaar
na tachtig (1969), W MARTIN, Analyse van een
vocabularium met behulp van een computer
(1970), J WEISGERBER, 'Het boek Alfa', m Proefvlucht
In de romanrUImte (1972), H SPELlERS,
'De schrijver als technocraat', m Restant, 11, 4
(1972), GADE, 'LM OrchiS mlhtarls', m Literair
Lustrum, 2 (1973), S GOVAERT, 'M' Exit
Spe(hng)', m Spiegel der letteren 17, 1 (1975),
J M MARS, I M (1978), L DE Vos, J LOUAGE en
J M MAES (ed ), I Meen letterwerker aan het
woord (1980), J WEISGERBER, m J HOOGTEIJLING
EA (ed), Over verhalen gesproken (1982), J J.
WESSELO, m Vlaamse wegen Het vermeuwende
proza In Vlaanderen tussen 1960 en 1980 (1983),
C OFFERMANS, m De kracht van het ongrijpbare
(1983), M JANSSENS, 'I M " m KritISch leXIcon
van de Nederlandstalige lit na 1945 (1984)
[s GOVAERT]
Mildert, Abraham van
Noordnederlands toneelschrijver (1596 of
1597 - ?). Als lid van Costers Academie
schreef hij de treurspelen Vtrgmw (1618)
en Harct/w (1632) en de klucht Boerttghe
c/ucht van Sr Groen-geel (1631).
Literatuur: W M H HUMMELEN, Amsterdams tonee
I In het begin van de Gouden Eeuw (1982); H
389
MIN
MEEus, Repertorium van het ernstIge drama In
de Nederlanden (1983) (p J VERKRUIJSSE)
Min, Neeltje Maria
Nederlandse dichteres (Bergen 21.7.1944).
Schreef reeds vroeg gedichten en werd m
1966 ontdekt door Bert Bakker, die een
reeks gedichten en een interview van haar
pubhceerde in het juni/juh-nummer van
Maatstaf. Vrij snel daarna volgde de bundel
Voor wie Ik hefheb wtl Ik heten (1966),
die in korte tijd een voor poezIe ongekend
verkoopcijfer bereikte.
Min werd gestimuleerd door twee van haar
oudere dorpsgenoten, de dichters Chris J
van Geel en A. Roland Holst, van wie vooral
de laatste een belangrijke rol speelde In
haar 'imago'-vormIng. In haar debuutbundel
dichtte ZIJ op vrijwel onbemvloede wijze
over de verhoudingen bmnen het geZIn,
de relatie tot de vader en de moeder die
haar vreemd blijven, en over de steeds weer
bedreigde liefde Daarnaast speelt de ontoereikendheid
van de taal om contact te
bewerkstelligen een belangrijke rol m haar
werk.
Hoewel ze ook na haar debuut nog gedIChten
schreef, bleef het tot 1985 bij deze eerste
bundel.
Werk: Een vrouw bezoeken (1985)
Literatuur: F C MAATJE en J ROUKEMA, In SpIegel
der Letteren, 18,3/4 (1976) en 21,2 (1979), J DELSING,
'TekstllngUlsttek en hteratuurwetenschap',
In SpIegel der Letteren, 23,3 (1981), K DE BAKKER,
In M!Jn eerste boek, dertIg schriJversdebuten
(1983) (H BEKKERING)
Minco, Marga
Eig. Sara, Nederlands schrijfster (Ginneken
en Bavel, Noord-Brabant, 31.3.1920).
Ondergedoken na deportatie van haar familie
tijdens wo Il. Huwde met de dichter
Bert Voeten. Tussen 1950 en 1954 publiceerde
ze korte verhalen in Mandrtl, het
Haarlems Dagblad en Het Parool.
Verraste met een sobere, maar ongewoon
aangrijpende 'kromek' van haar persoonlijke
ervaringen in verband met de jodenvervolgmg
tijdens wo Il (Het bittere krUid,
1957, Vijverbergprijs van de Jan CampertstIchtmg
1958). Deze duurzame inspiratie
van haar tragische ervaringen en de uitl(!ste
soberheid en zuiverheid van haar stijl
kenmerken ook de roman Een leeg hUIs
(1966). Behalve verhalen schreef Minco
een Jeugdboek en een tv-spel (De hutkoffer,
1970).
Werken: De andere kant (1959), K!Jk 'ns In de la
(1963), Het hUIs h,ernaast (1965), nov, Terugkeer
(1968), De dag dat mIJn zuster trouwde
390
(1970), verh , Meneer Frlts (1974), Verzamelde
verhalen 1951-1981 (1982). De val (1983)
Literatuur: L PRESSER, In Maatstaf. XI (1967-
1968). C SANDERSE VAN DER BOEDE. M M (1970),
I MEIJER. In Interv!ews (1974). H BUURMAN, In
SeptentrIOn, VIII (1979). A MIDDELDORP. Over
het proza van M M (1981). IDEM, In Krlt!sch
lexICon van de Nederlandstalige IIt na 1945
(1981) (w GOBBERS)
Minderaa, Piet er
Nederlands dichter en hteratuurhistoricus
(Amsterdam 3.12.1893-Leiden 27.51968).
Van 1916 tot 1948 leraar klaSSIeke talen,
eerst te Zetten, vervolgens te Zeist. Publiceerde
onder ps. Pieter van Maarn een
dichtbundel: Klarende luchten (1919). Actief
m de Barchembewegmg waarvoor hij
veel artIkelen schreef Promoveerde op het
proefschrift Karel van de Woestljne ZIJn
leven en werken (1942). Had het voornaamste
aandeel m de Uitgave van het verzameld
werk van deze dichter (1948-1950)
en bezorgde een grote bloemlezmg met
mlelding Uit diens gedichten (1953). Van
1948 tot 1964 hoogleraar Nederlandse letterkunde
te Leiden. IJveraar voor een
breedschahge culturele samenwerkmg tussen
Vlaanderen en Nederland, o.a. als leider
van de Amsterdamse zomercursussen
voor Belgische leraren (1950-1960). Opstellen
en voordrachten Uit mIJn hoogleraarstijd
verscheen m 1964.
Literatuur: W THIJS. 'M en Vlaanderen', In Versl
en Meded Kon VI Acad v Taal- en letterk
(1963), C C BERG, B!bllOgraf!e van Prof Dr P M
(1973) (J VAN BOCXSTAELE)
Minne, Richard Jules
Vlaams dichter en prozaschrijver (Gent
30 111891-St Martens-Latem 1.6.1965).
Was een tijdlang ambtenaar, daarna om
gezondheidsredenen boer, ten slotte Journahst
Met Raymond Herreman, Karel Leroux
en Maurice Roelants behoorde hij tot
de oprichters van Het Fontemtje, het centrum
van de meer traditionele en romantische
poezIe m Vlaanderen, tegenover
RUimte, als centrum van de experimentele
expresslOmstische richting. Niettemin IS
het vers van Mmne m veel opzichten eigenzinmg
en modern: zijn speelse fantasie en
lromsche kritiek hebben hem gemaakt tot
een op zichzelf staande figuur, eerder verwant
met Elsschot of NesclO dan met emg
dichter van zijn generatie in Vlaanderen of
Holland, al doet hij soms denken aan Pierre
Kemp en ook wel aan Greshoff.
Wars van zelfherhaling. ontgoocheld in zIJn
aanvankelijke geestdrift, eerder bereid om
verbeten te zwijgen dan sentimenteel te
klagen, heeft Minne zich beperkt tot een
dichterlijk oeuvre dat even klem is van
omvang als uitstekend van gehalte. Dit
spreekt met name Uit de bundel In den zoeten
mval (1927, 1955 vermeerd. Ultg.). Het
verhaal 'Hemeke Vos en zijn biograaf'
heeft wel een eigen toon, waardoor het een
plaats kreeg m Forum (1933), maar mist de
kwaliteiten van zijn poe zie. Alleen meen
deel van zIJn journalistieke werk, gepubliceerd
m het Gentse dagblad VoorUit
(1946), met als rubriektItel In 20 hjnen en
onder dezelfde naam m bloemlezing gebundeld
(1946, 1955), vmdt men soms een
dergelijke treffende vermenging van fantasie
en lrome, waardoor in alle beknoptheid
een karakter zich openbaart. Het barokke
en pathetische van zoveel poezie uit Vlaanderen
is hem volkomen vreemd; als eenlmg
terzijde van de strommgen is hij vaak
onderschat, maar door zIJn eerlijkheid,
eenvoud, bescheidenheid en rijke subjectiviteit
heeft hij zijn werk de kans gegeven op
een duurzame erkenning.
Werken: H emeke Vos en zIJn bIOgraaf (1933), WolfIJzers
en schietgeweren (1942), Album (1944),
samen met R HERREMAN, C Buysse (1959)
Uitgave: K JONCKHEERE (ed), Malve en Enca
(1967), bloeml
Literatuur: A DEMEDTS, R M (1946), R M 60
(1951), DE HAES, R M, de dichter (1956), HU
JESSURUN D'OLIVEIRA, In Scheppen nep hiJ gaat
van Au (1967'), H BOSSAERT, R M (1968), J
FLORQUIN, In Ten hUIze van ,2 (1971'), D VAN
RIJSSEL, Rondom R M (1971), met blbl ,D VAN
BERLAER-HELLEMANS, De poezI,e van R M "n het
licht van de !rome (1975) [G STUIVELING]
Moens, PetronelIa
Noordnederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Kubaard, Friesland, 16.11.1762-
Utrecht 4.1.1843). Dochter van een predikant,
was blmd vanaf haar vierde jaar. Zij
schreef stIChtelijke (o.a De ware christen,
1785, Esther, 4 din., 1786) en vaderlandse
(o.a. Hugo de Groot, 1790) poezie. Daarnaast
moraliserende romans, die tot de
onderstroom der romantiek m Nederland
behoren, zoals Karel van Rozenburg of de
zegepraal der deugdzame hefde (2 din.,
1814). Zij was verder een m die tijd populair
schrijfster van verhalen en gedichten
voor kinderen
Werken: Vruchten der eenzaamheid (1798), pr , De
twaalf maanden des Jaars, 4 din (1810), pr , 's
Menschen begm, midden en emde (met W H
W ARNSINCK, 1824), pr
Literatuur: W H W ARNSINCK en J D ZIMMERMAN,
PM (1843),AJ VANDERAA,Brographlschwoor-
MOENS
denboek, XII, 2 (1869), met blbl, F NAGTGLAS,
Levensberichten van Zeeuwen, dl 2 (1893), J CH
CORNELIS, In Jaarb Heemk Knng WestZeeuwsch-
Vlaanderen (1969-1970), H STAMPERlUS,
In Chrysaills, 6 (1980) [w GOBBERS]
Moens, Wies
Eig. AIOlSIUS Cesar Antoon, Vlaams dichter
(St -Gillis-Dendermonde 28.1.1898-Geleen
5.2.1982). Studeerde Germaanse filologie
aan de vernederlandste universiteit te
Gent (1916-1918), waar hij enkele verzen
m het studententijdschrift Aula publiceerde
Vla De Goedendag en de daarin verschenen
artikelen van Van OstaiJen, Brundalr
e a. raakte hiJ vertrouwd met de buitenlandse
avant-garde, met name het Duitse
expressIOnisme, waarvan hij de 'humanitaire'
rlchtmg met zijn katholieke en
Vlaams-nationalistische opvattingen veremgde.
Om zIJn actiVistische bedrijvigheid
na wo I veroordeeld, verbleef hij tot in 1921
m de gevangenIS, waar hij zijn pacifistisch
geengageerde CelbrIeven (1920) en twee
dichtbundels schreef (De boodschap, 1920
en De tocht, 1921), die hem tot een der leidende
figuren van het Vlaams expressiomsme
maakten Hij werkte o.m. mee aan
het expressIOnIstische tijdschrift RUimte
(1920-1921) en aan Ter Waarheid (1921-
1924), en richtte zelf het maandblad Pogen
op (1923-1925). Intussen was hij na zijn
militaire dienst secretaris geworden van
Het Vlaamsche Volkstoneel, waarvoor hij
stukken uit het internationale repertoire
vertaalde (0 m. van Wildgans en Ghéon).
Vanaf 1926 ging hij steeds meer op in de
politieke strijd en stond voortaan, o.a. in
zijn tijdschrift Dietbrand (1933-1939), een
volkse kunst voor, volgens de traditie van
Rodenbach en De Clercq en in dienst van
de Grootnederlandse Idee, waarbij hij partij
koos tegen de 'Bourgondische' richting
die het Verdinaso (Verbond van Dietse
Nationaalsolidaristen) was ingeslagen.
Zijn houdmg tijdens de Jaren 1940-1944
had na de oorlog een nieuwe veroordeling
tot gevolg, waaraan hij zich echter onttrok
door ZICh te vestigen m Nederlands Limburg,
waar hij directeur werd van een
volkshogeschool en leraar Nederlands.
Moens' vruchtbaarste periode op poëtisch
gebied bestrijkt de jaren 1919 tot 1923. De
boodschap trekt de humanitair-expressionIstische
lijn van Van Ostaijens Sienjaal
(1918) door, maar met kortere, leniger verzen
waarvan de Jeugdige zwier gunstig
afsteekt bij de melodramatische groot-
391
MOERKERKEN
spraak van veel tijdgenoten. De dynamische
beeldassociatie die Van Ostaijen voorstond,
blijft hier aan de ethische 'betekenis'
van een innerlijke godservaring en van
een enthousiast vertrouwen in de mens
onderworpen. De meeste gedichten uit De
tocht zijn minder bondig en minder architectonisch.
De anekdote treedt er meer op
de voorgrond en verslapt het ritme. De
stads thematiek en de sentimentele uitroepen
sluiten nauwer aan bij de rekwisieten
van de expressIOnistische code. De meest
persoonlijke klanken zijn hier te vinden in
vurige of tedere liefdesverzen, gericht tot
God, Vlaanderen en zijn geliefde, bijv.
'Cantabile'. In Opgangen (1921) en Landmg
(1923) wijkt de 'humanitaire' invloed
steeds meer voor de plastische beeldspraak
van een persoonlijke gevoelslyriek, terwijl
de godsdienstige inspiratie constant blijft.
Afgezien van enkele gedichten, die hij in
1930 aan de retrospectieve bundel Poeue
1919-1925 toevoegde, publiceerde Moens
geen lyriek meer tot in 1935 zijn bundel
Golfslag verscheen. Het elan van zijn
Jeugdverzen wordt hier in strenge, meestal
vijfvoetige, sterk beklemtoonde verzen geremd.
Zijn liefde spitst zich vooral toe op
DIetsland, of liever op het ideale beeld
ervan dat hij ook in zijn volgende bundels
met verbetenheid zal blijven oproepen en
vereren. Het VIerkant (1938), het autobiografische
Het spoor (1944), De spItsboog
(1944), De verslagene (1963) en de jubileumUItgave
GedIchten 1918-1967. Ritme
en taal zijn traditioneler geworden, zowel
in de natuurgedIChten als in de betogende
en de talrijke geengageerde, polemische
verzen.
De natIOnalistische Idee herleidt Moens'
latere produktie niet tot politieke propaganda,
zoals wel eens werd beweerd. In dit
opzicht wordt de dichter, zowel door bewonderaars
als door tegenstanders, vaak
met de mens en diens politieke houding
verward. Deze houding treedt meer excluSief
In Moens' proza naar voren: pacifistisch-
humanitair In de Celbneven, 'Diets'nationalistisch
in zijn latere teksten: DertIg
dagen oorlog (1940), Nederlandsche
letterkunde van volksch standpunt geuen
(1941), Onze volksche adel (1942), Het
actIVIstIsch avontuur en wat erop volgde
(1966-1970), evenals een aantal bijdragen,
gedenkschriften en recensies waarvan de
meeste in de tijdschriften Dtetbrand en
Dletsland-Europa verschenen.
Literatuur: W NOE, W M De ontwikkelingsgang
van een volksch dichter (1943), Gudrun (1957),
392
speCiaal W M -nummer; Dletsland-Europa, IIl, 2-
3 (1958) en XVIII, 10 (1973), speCiale W.M.-nummers,
W M 70 = Were-DI-Jeugdb7lef, 11, 1
(1968), speciaal W M -nummer, E. VERSTRAETE,
W M (1973); J HAEST, W M (1976), J D'HAESE,
W M (1981) [p HADERMANN]
Moerkerken jr .. Pieter Hendrik van
Nederlands dichter, toneel- en romanschrijver
(Middelburg 17.2.1877-Amsterdam
21.3.1951). Studeerde Nederlands te
Utrecht; promoveerde in 1904 op de dissertatie
De sattre m de Nederlandsche kunst
der mIddeleeuwen Naast zijn studie volgde
hij een opleiding tot kunstschilder (bij
A.J. der Kinderen). Was tot 1926 leraar te
Haarlem en daarna hoogleraar iconografie
aan de Academie voor Beeldende Kunsten
te Amsterdam (1921-1947)
Debuteerde met een novelle (onder ps. P.
Terduyn). Daarop volgde een uitgave van
oude liederen en een bundel XXX verzen
(1907). Van Moerkerken schreef ook een
aantal drama's, maar zijn kracht lag, gezien
zijn beschouwende en epische aanleg, vooral
In het proza. Na De ondergang van het
dorp (1913), een sleutelroman over het verval
van de schilderskolonie te Laren,
bracht hij met De bevnJders (1914), een
milde satire op Hollandse karakterloosheid
in de napoleontische tijd, de eerste van een
reeks historische romans. Deze onderscheiden
Zich van de neoromantiek - waartoe zij
wel gerekend worden - door hun cerebrale
karakter. Zijn sceptische Idealisme, belichaamd
door zijn mijmerende heldenfiguren,
UIt ZICh in wijze, licht weemoedige ironie
Zijn nauwgezet gedocumenteerde evocaties
blijven echter, ook door de niet
steeds grondig UItgewerkte psychologie en
de sobere, onbewogen kroniekstijl, vaak te
schematisch.
Van Moerkerkens hoofdwerk, De gedachte
der tIJden, een groots opgezette, zesdelige
romancyclus, behandelt vijf perioden van
kentering en revolutie In de wereldgeschIedems:
Het nteuwe Jerusalem (1918), de
opstand der wederdopers, De verwtldenng
(1919), het beleg van Haarlem, In den lusthof
ArkadIe (1920), de godsdiensttwisten
der 17de eeuw, De vraag zonder antwoord
(1922), het voorspel tot de Franse revolutie,
en Het demOnische etland (1923), de
Parijse Commune. Het allegorische slotdeel,
Het lange leven van Habhabalgo
(1924) overschouwt in een reeks symbolische
taferelen de hele rampspoedige wereldgeschiedems,
maar eindigt met een
hoopvol toekomstvisioen. De delen hangen
vrij los samen, maar zijn gebouwd op de
centrale idee dat de stuwende kracht in de
wereldgeschiedenis is het streven van de
mens naar vrijheid, rechtvaardigheid en
geluk, dat echter vaak vrij machteloos staat
tegenover de gevestigde machten en het
onrecht.
Nadien publiceerde Van Moerkerken nog
enkele romans (o.a. Naar de eenzaamhezd,
1946), het episch-filosofisch gedicht De
bloedrode planeet, of Merlz}ns laatste vzZloen
(1938) en een curieuze studie, waarin
hij Shakespeares auteurschap betwist
(Achter het mombakkes, 1950).
Werken: Modron (1903), t., De doodendans (1905),
t, XXX Verzen (1907), Twee drama's De dood
van keizer Otto III - ChrIStus op de Alpen (1910),
G<}sbert en Ada (onder ps P DUMAER, 1911), r ,
De dans des levens (1912), nov, André Campo's
witte rozen (1917), r, Eros en de nieuwe god
(1928), r , De histOrie en het droomgezicht over
den prins en den moordenaar (1930), De wil der
goden (1933), r , KOning Attila's brUiloft (1940),
nov, Adrwan Koerbagh Een strijder voor het
Vrije denken (10 Vrije Bladen, 19 febr 1948),
essay
Uitgave: De gedachte der tijden (1948), met 101 van
J GRESHOFF, Drie verhalen (1980)
Literatuur: G KALFF Jr, Een levensbeschouwing
PH v M In zIJn werk (1926), D. COSTER, 10 Verzameld
proza, 11 (1927), W L M E. VAN LEEUWEN,
10 Lezende onder de lamp (1947), S.P URI, 10
Crltlsch Bulletin (1949), A VAN DUINKERKEN, 10
Nieuw Vlaams TIjdschrift, V (1951), S.P URI, 10
Vlucht der verbeelding Studies over de neoromantiek
bij twaalf Nederlandse prozaschrijvers
en prozaschrijfsters van de periode 1890-
1920 (1955), H DOEDENS, 10 Levende Talen
(1956), C LEYS, Leven en werk van PH v M jr
(1962), dlSS , W L M E VAN LEEUWEN, 10 Nederlandse
auteurs van 5 generaties (1964), IDEM, In
Avonden op Drlenerwolde (1966), H Mooy, 10
Gisteren leeft (1967), W ZAAL, 'Nawoord', In
PH v M , De beVrijders (1978) [w GOBBERS]
Moerman, Jan
Ps. van Jan van den Kiele, Zuidnederlands
dichter (Het Kiel, bij Antwerpen, 1556-
Antwerpen 1621). Was onderwijzer. Een
der wederoprichters in 1583 van de kamer
De Olijftak.
Hij schreef Den boomgaert der Belgzscher
poeterzen, gevolgd door Ses rethoryckelycke
waghenspelen, besluytende de ses eerste
capzttelen van St Jans Openbarznghe
(1581). Belangrijker is de emblematabundelDe
Cleyn Werelt (1584, 1608). Het werk
bevat een lofdicht van Jan de Costere en is
opgedragen aan Peeter Cassier, deken van
De Olijftak.
Literatuur: CP SERRURE, 10 Vaderl Museum, 4
(1861), A G C DE VRIES, De Nederlandsche emblemata
(1899), K PORTEMAN, Inleiding tot de
Nederl emblematalIteratuur (1977) [J J MAK]
MOLENAAR
Mok, Maurits
Eig. Mozes, Nederlands dichter, prozaschrijver
en criticus (Haarlem 7.11.1907).
Debuteerde met de roman Bladsezzoen
(1934), maar maakte met publikaties als
Exodus (1938) en Kaas- en broodspel
(1938) te midden van vele jonge lyrici naam
als episch dichter wiens werk trof door een
zekere geëngageerdheid: verontrusting om
wat in de jaren dertig het joodse volksdeel
bedreigde en daarmee de gehele Westeuropese
cultuur. De thema's van opstand en
vervolging beheersen zijn poëzie, ook na wo
II toen hij zich de dood van familieleden en
vrienden ten volle bewust werd. Treffend
heeft hij het langzame genezingsproces
naar een nieuwe levensaanvaarding tot uitdrukking
gebracht in versch. bundels gedichten,
die meestal een gedempte toon
hebben van herinnering, bezinning en zelfbeheersing.
In 1962 ontving hij de Henriëtte
Roland Holstprijs voor zijn gehele oeuvre,
in het bijzonder voor Gedenk de mens
(1957).
Hoewel Mok overwegend poëzie schreef,
verscheen er ook proza van zijn hand, zoals
de sociale roman Dorp zn de brandzng
(1976), verhalen in Het feest van Hercules
(1977) en de bizarre novelle De ondergrondse
(1979). Ook als auteur van poëziekritieken
en van verzorgde vertalingen
gaf hij blijk van een opmerkelijk talent.
Werken: Ver/ooren droomen (1939), ScheppIngsdroom
(1940), De vliegende Hollander (1941), De
zeven hoofdzonden (clandestien onder ps HEN.
DRIK MANTINGA, 1943), Europa (1945), Het wankel
hart (1946), Silhouetten (1948); Aan de vermoorden
Uit Israel (1950), Storm Uit het oosten
(1952), De spoorwegstaking (1953), Berijmde
bokkesprongen (1962), Avond aan avond (1970),
Met Job geleefd (1972), Grondtoon (1975), Gedichten
van zestig tot zeventig (1977), BIJ brood
alleen (1980), Achterwegen (1981); Het haarlint
(1982), De doorleesbrIl (1983), met cartoons van
W LOHMANN
Literatuur: S VESTDIJK, 10 MUIterij tegen het
etmaal, dl 2 (1966'); DimenSie, 3, 9 (1978-1979),
speCiaal M M -nummer; R VAN DE PERRE, 'De
dichter M M', In Ons Erfdeel, 23 (1980); }'
ESPAR, Bewogen grenzen, over de poezIe van
M M (1983) [G STUIVELINGENGJ VANBORK]
Molenaar, Johan(nes Gerardus) de
Nederlands dichter en musicus (Amsterdam
18.4.1894-Utrecht 31.3.1969). Studeerde
piano; was enige tijd werkzaam in
het bedrijfsleven en werd administrateur
van het Utrechts Stedelijk Orkest.
Zijn muzikaliteit komt tot uitdrukking in
enkele bundels weinig gecompliceerde poëzie
met fraaie klankexpressie, zoals Het
393
MONT
spmet (1938) en Cantabile (1944). Opmerkelijk
is zijn bloemlezing MUZIek en poeZIe
(1941, 19592), verzen Uit de Nederlandse
literatuur die op de muziek gemspireerd
zijn. Dubbelconcert (1947) bevat naast vertaalde
gedichten zijn oorspr. in het Frans,
Duits en Engels geschreven verzen. De
Molenaar trad op als vertaler, o.a. van
enkele werken van Tagore
Werk: Gedichten (1935)
Literatuur: A VAN DUINKERKEN, In De beweging der
Jongeren (1933), W PAAP, 'J de M " In Mens en
melodie, 24 (1969) [G W HUYGENSj
Mont, Paul de
Vlaams (toneel)schrIjver (Ninove 1.6.
1895-ald. 10.11.1950). Onderbrak zijn universitaire
studie om in wo I soldaat te worden;
keerde zwaar vermmkt terug. Werd
stadssecretarIs te Ninove en was een tijdlang
leider van het rexisme in Vlaanderen
en lid van de senaat (1936-1939). Tussen
1920 en 1930 speelde hij als theoreticus en
auteur een belangrijke rol in de vernieuwmg
van het Vlaams toneel, die door de
successen van het Vlaams Volkstoneel gunstig
werd beinvloed
Zijn eerste stuk, De spelbreker, een realistisch
familiedrama, verscheen in 1923. Met
zIjn volgende werken, Nuances (1925) en
Remaert de Vos (1925), een toneelbewerkmg
van het oude satirische epos, gmg hij
naar het expressionisme over. Voortaan
zou hij vooral godsdienstige, politieke of
folkloristische onderwerpen behandelen,
opkomen voor pacIfisme, eerlijkheid en
verantwoordelijkheidszm, in knap gebouwde
stukken, die door vlotte dialoog en
ironie worden gekenmerkt. Sommige werken,
o.a. Téléscopage dat te Parijs door
Lugné Poë werd opgevoerd, schreef hij oorspronkelijk
m het Frans.
Zijn beste werk leverde De Mont na WO II:
het drama Artevelde's val (1948), het essay
Artevelde, de mythe en de man (1948) en
een roman over de opkomst van de mdustrie
in een kleine Vlaams stad omstreeks
1845: De bloeiende gaarde Kromek van
het Kloosterhof (1949). Zijn laatste werk
was het bijbels drama De verrljzems van
Jezus (1949), waarm hij de figuur van de
apostel Thomas psychologisch trachtte te
verklaren.
Werken: Het geding van Onze Heer (1926), passiespel,
Bartel de sterke vent (1927), t, SmldJe
Smee (1927), t, De slag der zilveren sporen
(1928), t ,De verkiezingen van '94 (1930), t , WIllem
de ZWijger (1933), t ,De erfems (1935), t ; De
wereldoorlog (1934), essay, De internatIOnale der
wapenfabrikanten (1934), essay
394
Literatuur: P G BUCKINX, P d M (1961), H J
ELIAS, VijfentWintig Jaar Vlaamse Beweging,
1914-1939, IV (1972) [A DEMEDTSj
Mont,Polde
Eig. Maria Polydorus Carolus, Vlaams
dichter, prozaschrijver, dramaturg en
volkskundige (Wambeke 15 4.1857-BerliJn
296.1931). Toen hij zijn middelbare opleiding
aan het klemsemmarIe te Mechelen
beemdigde, had hiJ reeds een belangrijke
rol gespeeld m de Vlaamse studentenbewegmg.
In 1877 liet hij zich mschriJven als
student rechten te Leuven; hij stichtte er
met RodènbachHet Pennoen (1878-1880)
In 1880 werd hem de Vijfjaarlijkse StaatsPriJS
voor Vlaamse Letterkunde toegekend
voor zIJn GedIchten, een bloemlezmg Uit
zIJn reeds verschenen poezie. Na een carrière
als leraar werd hij in 1904 benoemd tot
conservator van het Museum voor Schone
Kunsten te Antwerpen Ten gevolge van
een perscampagne, waarm hiJ van activistische
sympathleen tijdens wo I werd beschuldigd,
nam hiJ m 1919 ontslag en werd
hoofdredacteur van het nationalistische
dagblad De Schelde, waar hij o.a. Van
OstaiJen, Burssens en Alice Nahon als
medewerkers had.
De Mont heeft enorm veel gedaan voor de
heropleving en verspreldmg van de Vlaamse
cultuur. HIJ stichtte versch. tijdschriften
en was een van de oprichters van De
Vlaamsche GIds in 1905. Katholiek opgevoed
was hij naar een verdraagzame vrijzmnigheld
geevolueerd. Hoewel VriJ produktief
als dichter, heeft De Mont zijn
populariteit en reputatie vooral te danken
aan zijn redenaarstalent, en aan het feit dat
hiJ de aandacht vestigde op o.m. de Tachtigers,
de Franse parnasslens en de naturalisten.
Zijn poezIe mist echter diepte en
zelfs de vlotte Improvisatie en muzikaliteit
van zijn verzen brengen zijn werk niet op
een hoger niveau. Maar o.m. als Criticus en
als volkskundige heeft hij wel degelijk een
belangrijke rol gespeeld: de volkskundige
werken, die hij in samenwerkmg met A. de
Cock schreef, zijn naslagwerken geworden.
Met name Dit ZIJn Vlaamsche wondersprookjes
(1896) en DIt ZIJn Vlaamsche
vertelsels (1898) Het essay Dne groote
Vlammgen (1901) bevat studies over Conscience,
Van Beers en Benoit.
Werken: Rijzende sterren (1879), p , LentesottermJen
(1881), p, Idyllen (1882), p, Loreley
(1882), p, Idyllen en andere gedichten (1884),
Fladderende vlinders (1885), p, ClarIbelIa
(1893), p , Ins (1894), p, Vlaamse schilders der
negentiende eeuw (1901), essay; De schilderkunst
m Belgle van 1830 tot 1921 (1921), essay;
Zomervlammen (1922), p.
Uitgaven: G. MEIR (ed ), Bloemlezmg Uit zIJn poezIe
(1932); KeurbladzIJden Uit het werk (1942), ingel
en toege\. door IDEM.
Literatuur: F. FRANCKEN, P d M (1920); G MEIR,
P d M (1932); R F. LISSENS, Het ImpreSSIOnISme
m de Vlaamsche letterkunde (1934), R VERVLIET,
'P.d M " m Twmtlg eeuwen Vlaanderen,
dl 13 (1976). W. VAN Rooy, 'De Bom-Vermeylen.
hun relatIe tot P d.M. vóór de oprichting van
"Van Nu en Straks .... in Nieuw Vlaams TIJdschr.
30 (1977). M. SOMERS. 'Een ghmp uit de correspondentIe
P d.M. - Albrecht Rodenbach·. m WetenschappeliJke
tlJdmgen. 37 (1978); G. FRANÇOIS,
'De bIjdrage van P d.M tot de ontstaansgeschledems
van het A.M V C.: een poging tot rehabIlitatie'.
in Ibidem, 39 (1980), IDEM. 'De ver houdmg
tussen P d M en de Van Nu en Straksbewegmg'.
m Studla Germamca GandenslU 1980-
1981.21 (1981); IDEM. Pd M (1857-1931) een
terugblik na Vijftig Jaar (1982). [p VAN AKEN)
Montagne, Victor Alexis dela
Vlaams dichter (Antwerpen 8.10.1854-
Sainte Adresse. Frankrijk, 19.8.1915).
Zoon van een drukker; vanaf 1880 werkzaam
bij het ministerie van justitie. Bij het
uitbreken van wo I naar Le Havre gestuurd.
waar hij een jaar later stierf.
Debuteerde in 1875 met de bundel Onze
stnJd. Met Theofiel Coopman stichtte
Montagne in 1878 het tijdschrift Nederlandsche
Dlcht- en KunsthalIe en gaf hij in
1880 de bloemlezing Onze dwhters uit.
Publiceerde ook een studie over Vlaamsche
pseudomemen (1884). Zijn bundel
Gedichten (1883), later uitgebreid en bij
een tweede uitgave in 1907 (1913') voorzien
van een inleiding door zijn vriend De Bom.
bevat elegische natuurgedichten en intieme
stemmingsbeelden, die van een fijnbesnaard
gevoel getuigen. 'Een oudt liedeken',
bewerkt naar Jean Richepin, is zijn
meest bekend gebleven gedicht.
Werken: Iets vergeten (1879). zangspel; Anomem
(1880. samen met M.E. VAN BERGEN). t.
Literatuur: E. DE BOM, Dagwerk voor Vlaanderen
(1928); F V TOUSSAINT VAN BOELAERE. 'V.d.M.',
mJaarb Kon VI Acad (1943) [J DECEULAER)
Monteyne, Lode
Eig. Ludovicus Gustavus Cornelius,
Vlaams schrijver en toneelcriticus (Antwerpen
21.6.1886-Berchem 12.11.1959).
Onderwijzer te Antwerpen en van 1938 tot
1952 leraar toneelgeschiedenis aan het Koninklijk
Vlaams Conservatorium, eveneens
te Antwerpen.
In 1912 verscheen zijn eerste roman, Geer-
MOONEN
ten Basse. Daarop volgden De tweede lente
van mlJnheer Quistwater (1914), Aan wal
(1920) en de verhalenbundel GeschledemSJes
(1926). Hij schreef ook een aantal
essays. O.m. Lade Baekelmans (1914),
Charles de Coster, de mensch en de kunstenaar
(1917), Charles de Coster. mensch
en dlchter (1927) en Maunts Sabbe en ZlJn
werk (1918).
Monteyne verwierf echter bekendheid als
toneelcriticus, vooral in zijn functie van
hoofdredacteur van Het Tooneel (1923-
1940). Door een wetenschappelijke aanpak
heeft hij de theaterkritiek boven de journalistiek
verheven en in versch. uitgaven
belangrijke bijdragen geleverd tot de toneelgeschiedenis
van zijn land. Samen met
M. Sab be en H. Coopman Thz. bracht hij in
1927 Het Vlaamsch Tooneel uit. Een jaar
later verscheen Kaam en kaf. In Drama en
toneel van Oost en West door de tijden
heen (1949) gaf hij een overzicht van zijn
aan het conservatorium gehouden cursussen.
Werken: Drie schetsen Uit het leven van Monneken
Peet ers (1913); Bretoensch natIOnalisme en Bretoensche
literatuur (1920), essay; Het schoone
avontuur (1923), r ; Kritische bijdragen over tooneel
(1926). De tooneelcrlSls m Vlaanderen
(1929), Spiegel van het modern Vlaamsch tooneel
(1929); De Sabbe's (1934), Een eeuw
Vlaamsch tooneelleven (1936); Wendmgen m de
moderne tooneelkunst (1937); Strommgen, gestalten
en spelen m het naoorlogsch Vlaamsch
tooneelleven (1938); MedalJons (1949)
Literatuur: R. BRULEZ, 'L.M '. in Jaarb MIJ der
Nederl Letterk. 1960-1961 (1961) [M KROJER]
Moonen, Arie (Wilhelmus Pieter)
Nederlands schrijver (Rotterdam 28.8.
1937). Na een reeks tijdelijke baantjes leefde
Moonen van een uitkering als kamerbewoner
in de warme buurt in Den Haag,
later in Amsterdam.
In 1977 debuteerde hij met Stadsgerechten,
een autobiografisch en psychotisch
verslag in dagboekvorm van de beperkte
wereld waarin hij leeft met een sterke
nadruk op zijn seksuele voorkeuren (jongens,
scatologie, massage-instituten e.d.).
Niet zozeer de onderwerpen, als wel de
gedragen en archaïserende stijl maakt deze
erotische en scatologische lectuur interessant
en in dat opzicht is Moonen duidelijk
schatplichtig aan Gerard Reve. In zijn
tweede boek, Openbaar leven (1979), zet
deze lijn zich voort. Zalf voor de dood was
Moonens eigenlijke debuut, maar hij vond
pas in 1980 een uitgever bereid om het uit
te geven.
395
MOONEN
Werken: Gastheer M (1981), Open afdelmg (1982),
Omgelegde dagen (1984)
Literatuur: T ROODUIJN, m Haagse Post
(87 1978) [H BEKKERING]
Moonen, Arnold
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Zwolle 12.7.1644-Deventer 17.12.
1711). Predikant te Hardenberg (1674) en
Deventer (1679); coccejaan en behoedzaam
cartesiaan.
Schreef geschiedkundig proza (o.a. Korte
chronyke der stadt Deventer, 1688), bundels
preken en een NederdUitsche spraakkunst
(1706), die in de 18de eeuw grote
invloed uitoefende. Hij berijmde Davlds
helltge trapgezangen of de XV ltederen
Hammaaloth (1694). Zijn Poezy verscheen
in 1700, terwijl H.K. Poot in 1720 Vervolg
der poezy uitgaf; samen meer dan 1000
bladzijden.
Literatuur: W KLOOS, Een daad van eenvoudIge
rechtvaardIgheId (1909), CG N DE VOOYS, Verz
taalkundIge opstellen, dl I (1924), M M PRINSEN,
De Idylle m de achttiende eeuw (1934); J
LINDEBOOM, 'A M 1644-1711', m Meded Kon
Ned Acad voorWet,afd Lett,meuwereeks,21,
3 (1958), D M BAKKER en G R W DIBBETS (ed),
Gesch van de Nederl ta alk (1977)
[w J C BUITENDIJK]
Moor, Gedichtenverzameling-Jacobus de
Naam van een 16de-eeuwse gedichtenverzameling,
zo genoemd naar de bezitter
ervan in 1598. De verzameling bevat vele
verschillende werken, de meeste anoniem.
Slechts twee dichters worden bij naam
genoemd: Gabr. Selbyer en Aescalis. Verder
bevat de bundel gedichten die toegeschreven
zijn aan Cornehs Crul. Veel gedichten
komen ook elders voor.
Literatuur: L ROOSE, 'De gedlchtenverzamelmg van
J d M (1598)', m Spiegel der Letteren, 8 (1964-
1965), F VAN VINCKENROYE, 'Acrostichon m de
gedlchtenverzamehng van J dM', m SpIegel der
Letteren, 9 (1965-1966), SJ LENSELINK, 'Het
"roomse" gedicht m de bundel van J.d M (1598)',
m SpIegel der Letteren, 15 (1973) [F VAN THIJN]
MoorteI. Maurice van de
396
Vlaams dichter en prozaschrijver (Laken
20.3.1896-Jette 28.5.1979). Onderwijzer;
van 1945 tot 1964 nationaal secretaris voor
het onderwIJs. Debuteerde in De TIJd
(1913). Behoorde tot de humanitair-expressionIstische
groep van RUimte na wo I
(vgl. de dichtbundel VanuIt de grond,
1931). Medewerker aan Ontwlkkelmg,
maandschrift van de toenmalige Belgische
WerkliedenpartIJ (later Socialistische Partij).
In 1933 verscheen de roman Vrouwen treden
Uit de schaduw Afnkaanse ballade
(1967) bevat proza en poëzie over een reis
in opdracht van het Internationaal Verbond
van Vrije Vakverenigingen. De bundel
Desondanks (1972) is een verzameling
indlviduahstische lyrIek in expressionistische
stijl.
Literatuur: H VAN ASSCHE, 'Blbhographle', m Meded
Ver Vlaamse LetterkundIgen (1971), M
GIJSEN, m Verz werk, dl 6 (1977)
[J VERCAMMEN]
Morckhoven, Paul van
Ps van L.J.J. Pauwels, Vlaams toneelschriJver
(Borgerhout 25.3.1910). Tot 1960
onderWijzer. Reorganiseerde de Bond van
de Vlaamse Toneelschrijvers tot 'Vereniging
van Vlaamse Toneelauteurs', waarvan
hij VOOrzItter werd (1956-1972). Redacteur
van het weekblad Het Toneel (1952-1969).
Toneelrecensent in kranten en tijdschriften
en als zodanig medewerker aan radio en
tv.
Schreef een twaalftal toneelstukken, o.a.
de historische tragedie Karel van Denemarken
(1942), het blijspel Het bUitenkanSJe
(1955), de historische fantasie Bartolomeusnacht
(1956) enDe DatzJa (1977),
uit bewondermg voor Tsjechov Van
Morckhoven schreef ook essays, maakte
vertalmgen en bewerkingen voor tv.
Werk: Het Amenkaans toneel (1953)
Literatuur: F GERMONPREZ, 'P V M 70', m Vlaanderen,
30 (1981) [J VERCAMMEN]
Moriaen
Middelnederlandse arthurroman, overgeleverd
in de Haagse Lancelot-compilatie.
Waarschijnlijk is deze versie een bewerking
van een 13de-eeuws Nederlands voorbeeld.
Het verhaal speelt 10 kringen van koning
Arthurs ridders van de ronde tafel en
beschrijft onder andere de zoektocht van
MOrIaen, de zwarte ridder, samen met Lancelot
en Walewein, naar zijn vader. Thema's
Uit het verhaal komen ook voor in
Lanseloet en het hert met de wItte voet en
10 Walewem. Zie ook Lancelot-compilatie,
Haagse
Uitgaven:J TE WINKEL (ed ),RomanvanM (1878),
H PAARDEKOOPER-VAN BUUREN en M GVSSELING
(ed ), M (1971)
Literatuur: H PAARDEKOOPER-VAN BUUREN, 'Betrekkmgen
tussen de Middelnederlandse "M "en
de "Parclval" van Wolfram von Eschenbach', m
NIeuwe Taalg, 62 (1969), D A WELLS, 'The
MIddie Dutch "M ", Wolfram von Eschenbach's
"ParzIval", and Medleval TraditIOn', m Stud
Neerl (1971), M.J M DE HAAN, 'Het bedlet van
Monane?' in TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk
, 88 (1972), M.J.M. DE HAAN, 'Een filologIsche
vaderschapstest', in NIeuwe Taalg, 66
(1973), K H. HEEROMA, M. Lantsloot en Elegast
(1973), M VAN BUUREN. 'Waarom is M. zo zwart
als roet?', In Tabu, 4 (1973-1974); A M.J VAN
BUUREN, 'Een M.-fragment geidentificeerd', In
NIeuwe Taalg 67 (1974); M.J M. DE HAAN, 'Le
"Ferguut" et Ie "M" comme "romans pohtlques"',
In Etudes germ , 32 (1977); D A WELLS,
'Source and TraditIOn In the "M."', In F P VAN
OOSTROM (ed ), Artumtlek m artIkelen (1978).
[F VANTHIJN)
Moritoen, Jan
Zuidnederlands dichter (Brugge 2de helft
14de eeuw). Zijn naam is bekend uit het
Gruuthuse·hs., dat drie afdelingen bevat:
gebeden, liederen en allegorische gedichten.
Moritoens acrostichon is te lezen in het
dertiende allegorische gedicht. Nelly
Geerts schreef in 1909 minstens 53 van de
liederen uit het hs. aan hem toe. Heeroma
kwam in 1966 tot de conclusie, dat Jan
Moritoen de dichter en tevens de componist
van het gehele liedboek zou zijn en de
auteur van het 1ste, 2de, 6de, 7de, 9de en
13de allegorische gedicht. Gerritsen bestreed
in 1969 de opvattingen van Heeroma
krachtig: het enige wat zeker is, is het
acrostichon-gedicht.
Literatuur: N GEERTS, DIe altflamlschen Lleder
der Handschnft Rhetorljcke ende GhebedenBouck
van Mher Loys van den Gruythuse (1909);
K HEEROMA en C.W H LINDENBURG, Llederen
en gedIchten UIt het Gruuthuse-handschnft
(1966), W P GERRITSEN, 'Kritische kanttekeningen
biJ de inleiding tot Heeroma's editie van het
Gruuthuse-hedboek', In NIeuwe Taalg, 62
(1969) [p J VERKRUIJSSE)
Morrien, Adriaan
Nederlands dichter, essayist en criticus
(Velsen 5.6.1912). Was tot 1941 leraar
Frans, maar is sedert 1945 uitsluitend
werkzaam als schrijver, criticus en vertaler
(o.a. van Choderlos de Laclos en Freud).
Richtte in 1946 Lltera~r paspoort op, een
kritisch-informatief tijdschrift VOOr buitenlandse
literatuur waarvan hij tot 1964
redacteur bleef. Daarnaast was hij zowel
redacteur van het na-oorlogse Cntenum
als van Llbertmage. In de jaren zestig redigeerde
hij de cultuurpagina van Het Parool.
Als dichter debuteerde hij met Hartslag
(1939), zachte sensibele poëzie waarin de
relatie man-vrouw-kind het centrale thema
is. In zijn latere poèzie, die hij bijeenbracht
in Verzamelde gedIChten (1961), Moeders
en zonen (1962) en Het gebrUik van een
MOSTART
wandsp~egel (1968), nemen erotiek en seksualiteit
een veel uitgesprokener plaats in.
Speels en vaak erotisch proza bundelde
Morriën in Een slordig mens (1951) en Een
b~Jzonder mooi been (1955). Essays over
poëzie verschenen in Concurreren met de
sterren (1959). Familiebetrekkingen, met
name die tot zijn dochters, vormen het
onderwerp van het openhartige Allssa en
Adnenne (1957). Morriën heeft zijn contacten
met de schrijverswereld beschreven
in het anekdotische Cryptogram (1968),
waarbij hij zijn verhouding tot eigen literair
werk niet vergat. Eenzelfde soort anekdotische
'roddel-op-niveau' verscheen in
de kritisch-kaleidoscopische aantekeningen
onder de titel Lasterpraat, dat wel het
'anti-boekenweekgeschenk' van 1975 is genoemd.
Intussen bleef Morriën ook actief als dichter.
In zijn poëzie komt de nadruk steeds
sterker te liggen op angst, dood, tederheid
en onmacht. Heel duidelijk zijn die elementen
vertegenwoordigd in de bundel Avond
meen tum (1980).
Werken: Vnendschap voor een boom (1954), Mens
en engel (1964), Waarom Ik geen Dante-speclaIlst
ben geworden (1969), Een moot dIk meIsJe
zonder borsten (1976), Jum (1979)
Literatuur: W BRANDT, In Keurschnft (1963);
M J G DE JONG, In Twmtlg poezlekrltleken
(1967'), IDEM, In Fhereflwters apostel (1970), J.
BERNLEF, In Ga JIJ de klas maar wt' (1970'); E.
HOORNIK, In Krltlsch proza (1978), T. DE VRIES,
In Terloopse obseSSIes (1980) [GJ VAN BORK)
Mostart, Daniel
Noordnederlands toneelschrijver en vertaler
(Amsterdam 1590-aldaar 22.2.1646).
Heeft in Leiden rechten gestudeerd maar
was in Amsterdam werkzaam. Hij had
omgang met de leden van de Muiderkring
en komt zelf meermalen voor in de correspondentie
van Hooft. Schreef twee toneelwerken:
Moord der onnooselen (1639) en
Manamne (1640). Als vertaler was hij zeer
actief, o.a. hielp hij Vondel met de vertaling
van H. de Groots Sofompaneas of
Jozef m't Hof (1635); samen met Vondel
vertaalde hij Horatius' LIerzangen en
D~chtkunst, maar ook de Annaeus van
Seneca.
Hooft, Vondel en Barlaeus schreven gedichten
voor zijn Secretans ofte Zendbr~
efschnJver, een werk dat over zijn eigen
ambt handelt. Tevens was hij corrector van
Hoofts H~stonen.
Literatuur: H. MEEUS, Repertonum van het ernstIge
drama m de Nederlanden (1983).
[p M M KROONE)
397
MULDER
Mulder, Lodewijk
Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
9.4.1822-ald. 15.5.1907). Aanvankelijk officier
en instructeur Nederlands aan de
Militaire Academie te Breda, later inspecteur
van het lager onderwijs te Utrecht, en
vanaf 1872 letterkundige.
Behalve als krijgshistoricus, biJv. door de
uitgave van Journael van Anthome Duyck,
advocaat-flscaal bl] den Raad van State
1591-1602 (3 din., 1862-1866) en schrijver
van een geschiedkundige roman, Jan Faessen,
histonsche roman wt het begm der
17de eeuw (2 din., 1857), en novellen, won
hij de sympathie van zijn tijdgenoten door
zijn humoristisch proza. In samenwerking
met de Oude Heer Smits (ps. van Mark
Prager Lmdo) schreef hij Afdrukken van
mdrukken Door den Ouden Heer Smlts en
zl]n vnend Mulder (1854). Doel was het
goedmoedig hekelen van de feilen van
medeburgers.
Zijn grootste en meest blijvende succes
behaalde Mulder met het blijspel De Klesvereemgmg
van Stellendl]k (voor het eerst
opgevoerd in 1877 te Rotterdam, eerste
druk 1880), een stuk dat als humoristischrealistische
schildermg van een tijdvak der
Nederlandse cultuurgeschiedenis (de aanleg
van spoorwegen en de eerste toepassing
van de parlementaire democratie) en tevens
als bespotting van enkele menselijke
ondeugden, met name bij mensen uit de
provincie, nog steeds waarde heeft.
Werken: HandleIding tot de kenms der vaderlandsche
geschiedems (1858), Een hef vers (1881), t ,
Een vriendendienst (1896), t , Op glad IJS (1901),
t
Uitgaven: Geschiedkundige novellen Levensschetsen
(1907), Humor en satire (1907), Dramatische
werken, 2 din. (1907), Mengelwerk (1907)
Literatuur: J. TEN BRINK, Gesch der N Ned letteren
In de 19de eeuw, II (1903), J GRAM, levensbericht,
In Jaarb MIJ der Nederl Letterkunde
1906-1907(1907) [HHJ DELEEUWE)
Mulder, Tiny
398
Eig. Tiny Zuidema-Mulder, Friese dichteres
en prozaschrijfster (Beetsterzwaag
2.4.1921). Werkzaam als publiciste. In haar
transparante poëzie, vol verrassende vondsten
en wendingen en van een dikwijls ontwapenende
eerlijkheid, ontbreekt een filosofische
ondertoon niet. Haar gedichten
bevatten reminiscenties aan de oorlogsjaren
1940-1945, waarin zij een actieve rol in
de illegaliteit speelde.
Zij schrijft ook verhalen en kinderboeken,
en vertaalde o.m. Allce yn wûnderlan
(1964) van L. Carroll. In 1971 verscheen
een bundel scherpzmmge interviews met
eigentijdse Friese auteurs onder de titel
Hwer hast lt wel? (= Waar haal je het vandaan?).
Een roman, Tm us (= Dun ijs),
spelend tijdens wo Il, verscheen in 1981.
Werken: Oranje paraplu (1962), p, Viadukt (1966),
p, W,te swan swarte swan (= WItte zwaan zwarte
zwaan, 1968), p , Op slach fan tolven (= Op
slag van twaalven, 1975), p , Oh In stêd, ah In ltin
(= Oh een stad, ah een land, 1983), p
Literatuur: J SMIT, 'De Fryske hteratuer 1945-
1967', In De TSJerne (aprIl 1968), K DIJKSTRA,
Lyts hànboek fan de Fryske hteratuer (1977), G
VAN DER MEER, In Trotwaer, 14 (1982), J KNOLen
M MULLER, In Fryx, 4 (1983) [F DAM)
Mulisch, Harry (Kurt Victor)
Nederlands schrijver (Haarlem 29.7.1927)
Geboren uit het huwelijk van een van origine
Duits-Oostennjkse vader en een joodse
moeder, dochter UIt een oorspr. Duits-OostenriJks
bankiersgeslacht. Werd na de
scheiding van zijn ouders (1937) bij zijn
vader opgevoed door de Duitse huishoudster
Frieda. In de oorlog werden zijn grooten
overgrootmoeder weggevoerd en vergast.
Zijn vader was mededirecteur van de
banklersfirma Llppmann-Rosenthal &
Co., opslagplaats van geroofd joods kapItaal.
('Ik heb de oorlog met zozeer "meegemaakt",
ik ben de tweede wereldoorlog.' -
Ml]n getl]denboek, 1975) Na de oorlog
koos hij principieel voor het schrijverschap.
Na een financieel benarde en geestelijk
even stormachtige als ook benarde
periode betekende de toekenning van de
Rema Prinsen Geerligsprijs 1951 voor zijn
romandebuut Archlbald Strohalm (1952)
daarvan de eerste officiële erkenning; die
van de ConstantiJn Huygens- (1977) en de
P.C. Hooftprijs (1977, uitgereikt m 1978)
tot dusver de laatste.
Mulisch was redacteur van Podwm en
Randstad, en is smds 1965 redacteur van
De Glds.
In zijn werk laten Zich drie perIOden onderscheiden.
De eerste neemt globaal de jaren
vijftig in beslag, bestaat voornamelijk uit
verhalend werk en wordt afgesloten door
de ogenschijnlijk heterogene, maar in werkelijkheid
door de pregnante uitdrukking
van zIJn artistieke opvattingen volledig
beheerste bundel Voer voor psychologen
(1961). De jaren zestig staan in het teken
van wat Mulisch zelf noemt 'tiJdgeschiedems'.
Met de novelle Parallpomena Orphlca
(1970) zet meer een wending naar het fictIOnele
in, dat het karakter van de Jaren
zeventig bepaalt. Het filosofische De compOSltze
van de wereld (1980) betekent welhcht
een keerpunt op de grens van de jaren
tachtig
Eigenlijk IS Muhsch' hele oeuvre terug te
voeren op een alles beheersende artistieke
conceptie, die m wezen tevens een mens- en
wereld conceptie is en die feitelijk al in Voer
voor psychologen tot ontwikkeling IS gebracht
Het kunstwerk biedt de enige mogehJkheld
de werkelijkheid te kennen. De
kunstenaar herschept de aarde tot 'tegenaarde'
en pas door die artistieke interpretatie
krijgt de werkelijkheid zm Hiermee
hangt samen de overtuiging dat de taal over
de magische potentie beschikt om die creatlo
tot stand te brengen, zoals in haar ook
de macht tot vereeuwiging opgesloten hgt.
Een dergehJk mythisch-religieuze taalopvattmg
reikt terug tot de Griekse en Egyptische
oudheid. Voor Muhsch is de Griekse
mystieke filosoof Pythagoras in de eerste
plaats een kunstenaar, schepper van de
eerste 'artistieke kosmografie', terwijl
diens leerling Philolaos en later vooral de
Egyptische godheid Thoth de oerbeelden
zIJn van de schrijvende, dus zingevende
mens. Typerend voor deze visie is in dit
verband dat intUitie en rationele exactheid,
zoals bij Philolaos, elkaars noodzakehJke
complementen zijn. Ongetwijfeld
vloeit deze overtUlgmg voort uit een fundamenteel
paradoxale, on-aristotelische werkeliJkheidsopvatting
die hij deelt met de
natuurfilosoof Heraclitus, volgens wie iets
tegehjkertiJd kon zIJn en met-zijn. Daaruit
is tevenS' Muhsch' voorliefde voor alchemistische
symboliek verklaarbaar. De alchemie
was immers de laatste voor-empmsche
wetenschap waarvoor mtUitie en weten
in elkaars verlengde lagen. Zoals voor
de alchemist het proces in de microkosmos
van de retort een analogon vormde van zijn
eigen geestelijke groei en zo tot een mystiek
mZlcht m het bestaan kon leiden, zo is in
Muhsch' visie het kunstwerk een middel
tot verheldermg van het bestaan. Niet overigens
doordat het dit 'verklaart', maar
juist doordat het het onbenoembare mysterie
daarvan in verhevigde vorm voelbaar
maakt: 'Het beste is het raadsel te vergroten'
(Manzfesten, 1958). Symbool voor dit
levensraadselis de vermeende grondlegger
van de alchemie, de 'opvolger' van de Egyptische
Thoth Hermes Trismegistus. Het
bijzondere van Mulisch is dat hij deze esoterische
leren, nl. neoplatoonse mystiek en
alchemie, bruikbaar maakt voor de opbouw
MULISCH
van een hoogst persoonlijke artistieke mythe
die eigen leven en eigen tijd plaatst m
de contmUitelt van een eeuwenoude, in het
kunstwerk weer geactualiseerde traditie. Is
het debuut Archlbald Strohalm als jeugdwerk
meer interessant dan sterk, met Het
mIrakel (1955) komt een ontwikkeling op
gang die bepalend IS voor het latere werk.
In de verhalen Uit de laatste bundel wordt
gestreefd naar mtensivering door mythische
vergroting, een intentie die hoge eisen
stelt aan het vermogen de opgeroepen
wereld in haar tot in het absurde verhevigde
raadselachtigheid geloofwaardig te maken
Na de kleine roman Het zwarte lzcht
(1957) breekt met Het stenen bruIdsbed
(1959), algemeen beschouwd als de beste
roman Uit de eerste periode, een obsessie
door die jaren stand zal houden, nl. die van
WO 11. Het boek behelst de confrontatie van
Norman Corinth met de stad Dresden die
hij 13 Jaar eerder als boordschutter mee
hielp vermetigen. Binnen enkele dagen
herhaalt zich voor hem het drama. In zijn
verhouding met Heila voltrekt zich weer de
vernietigmg, in die tot Schneiderhahn rijst
opnieuw het probleem van schuld en medephchtigheid.
Doordat de liefdesdaad
omschreven wordt in termen van oorlog en
vernietiging en omgekeerd het bombardement
als een gewelddadig orgasme raken
de twee tIjdniveaus zo verweven, dat de
paradoxale dubbelzinnigheid van liefde en
oorlog, van geweld en erotiek onbarmhartig
aan het hcht treedt. Verwijzingen naar de
klassieke oudheid in de motto's, in de
namen van de personen en in de ironisch
als homerische zangen gestileerde oorlogshandelingen
zetten het gebeuren in een
voor Mulisch kenmerkend tijdsperspectief
waarbmnen Corinth, de 'onder Agamemnon
gesneuvelde Griek die nog leeft', tenslotte
in de nacht uitkijkt over de lege duistere
vlakte van het Duitse TroJe, eens de
schatkamer van de Europese cultuur.
Het onbetwistbare hoogtepunt uit de tweede
periode, de reportage van het Eichmannproces
De zaak 40/61 (1962, VijverbergprIjs
1963) is toch vooral het produkt
van een schrijver die in staat is het incidentele
binnen een bijna mythisch historisch
kader een betekenis te geven die op soms
hallucinerende wijze getuigt van het grote
drama van onze eeuw met zijn dehumaniserende
organisatiestructuur die de kleurloze
ambtenaar schept als radertje in een bovenindividuele
bevelsmachinerie en
Auschwitz mogehJk maakt door de per-
399
MULISCH
400
soonlijke verantwoordelijkheid te vernietigen.
De creatieve impasse die dit boek veroorzaakte,
werd in zekere zin doorbroken door
de onvoorwaardelijke keuze voor een links
politiek engagement die niet alleen geëist
werd door de tijd, maar ook de greep van de
oorlog tijdelijk verzwakte. Geïnspireerde
beschouwingen over de Provo-gebeurtenissen
te Amsterdam - BerIcht aan de rattenkoning
(1966) - en het revolutionaire
experiment van Castro op Cuba - Het
woord bIJ de daad (1968) waren het resultaat.
Ook de medewerking als librettist aan
het collectief dat de opera Reconstructie
(1969) in het leven riep, kan In dat licht
gezien worden. Maar pas het hermetische
De verteller (1971) en vooral het fascinerende
'protokol van een schrijverij' De toekomst
van gIsteren (1972), met een meeslepend
geformuleerde visie op de oorlog en
de voor- en nageschledems daarvan, brengen
een tijdelijke afrekening met wo 11, een
bevrijding van een obsessie die rUimte
maakte voor een nieuw begin.
Tegelijk hiermee verloopt Internationaal
het revolutionaire tij in de restauratie van
de jaren zeventig. In Mulisch' werk herneemt
de verbeelding haar rechten. Leek
de afdaling in de onderwereld van Parallpomena
Orphlca (1970) aanvankehJk
slechts een fictioneel intermezzo, met De
verteller, het toneelstuk over de tijd als
cyclische levens beweging Oldlpous Oldlpous
(1972), de slechts bij oppervlakkige
beschOUWing eenvoudige liefdesroman
Twee vrouwen (1975) en het vernuftig
gecomponeerde, in veel opzichten raadselachtige
drieluik Oude lucht (1977) laat
Mulisch zich weer zien als de kunstenaar
voor wie de vorm primair is omdat zij de
enig zinvolle werkelijkheid schept. Zelfs de
prikkelende studie over de psychiater
Wilhelm Relch Het seksuele bolwerk
(1973} gehoorzaamt tot op grote hoogte aan
de wetten der verbeelding. Het is ook
omstreeks deze tijd dat hij poëzie begint te
publiceren, zowel vrij eenvoudige als meer
geslotene, TegenlICht (1975), wat evenzeer
wijst op een grotere preoccupatie met het
eigenlijke schrIjversambacht. Goed beschouwd
voltrekt zich In deze periode een
terugkeer naar de intensivering door mythische
vergroting, alleen op een veel universeler
niveau, want verbreed door een
gerijpte werkehJkheidservaring. De verhouding
tot de werkelijkheid is daarbij niet
problematisch; alles wat de geschiedenis,
alles wat het eigen leven, alles wat de actualiteit
te bieden hebben, kan in principe
opgenomen worden in het werk, het magnum
opus waarbinnen de wetten gelden
van de taalchemie en binnen de grenzen
waarvan de kunstenaar zichzelf als magister
voor altijd verwerkelijkt in de vorm die
als labyrint beeld is van het raadsel. Het is
deze artistieke filosofie die het werk tot een
organische eenheid schept en die het tevens
plaatst in de traditie van het hermetisme,
in het bijzonder van het sinds het
symbolisme weer levenskrachtige maniërisme
met zijn opzettelijk streven naar een
grote vormtechnische gecompliceerdheid
die het raadsel tegelijk onthult en verbergt.
De composItie van de wereld (1980) vormt
het filosofisch sluitstuk van dit wereldbeeld.
Het boek beoogt de heraclitische
paradox een plaats te geven naast het aristotelische
Princlpium Contradictionis. Dit
eerste deel bevat een weerlegging van het
P C en een van een indrukwekkende wetenschappelijke
kennis getuigende uiteenzetting
over wezen en ontstaan van mens en
wereld m.b.v. de zgn. octavlteitsformule,
die weer gebaseerd is op de subjectieve
ervaring van het oerfenomeen: het gelijktijdig
wel en met gelijk-zijn van twee octaaftonen.
Hoewel De composItie In de eerste plaats
een filosofisch werk is van een in deze tijd
ongewone allure, IS het toch in zoverre de
uitspraak van de kunstenaar Mulisch dat
het de werkelijkheid ziet als interpreteerbaar,
d m.v. een formule (= het woord),
geboren Uit de ervaring van het subject. Als
hulpmiddel bij de Interpretatie van het
Inmiddels naar omvang en kwahtelt indrukwekkende
oeuvre zal het onmisbaar
blijken.
Werken: Tussen hamer en aambeeld (1952), nov,
Chantage op het leven (1953), verh ,De diamant
(1954), r , TancheliJn (1960), t (Anne Frankprijs
1957, Visser NeerlandlaprlJs 1960), De knop
(1961), t, Wenken voor de bescherming van uw
gezin en uzelf, tijdens de Jongste Dag (1961),
perSiflage van een BB· brochure, herdrukt m Wenken
voor de Jongste Dag (1967), essays, 'Anekdoten
rondom de dood', mDe Gids (1966), herdrukt
m Parallpomena Orphlca (1970), De verteller
verteld (1971), tegen de kntlek gericht, polemisch
commentaar bi] De verteller, Over de affaire
Paddia (1971), essay, Soep lepelen met een vork
tegen de spellInghervormers (1972), essay, Woor·
den, woorden, woorden (1973), p ,De vogels Drie
balladen (1974), p, Bezoekuur (1974), t, MIJn
getijdenboek (1975), documentaire autoblOgr,
Volk en vaderliefde een komngskomedle (1975),
t, Het Iromsche van de Irome Over het geval
G K van het Reve (1976), essay, herdrukt m
Pamek der onschuld, De wIJn IS drinkbaar dank
ZIJ het glas (1976), p ,De taal IS een el (1976), p ,
Axel (1977), hbretto, De verhalen 1947-1977
(1977), Wat poezIe IS Een leerdicht (1978),
Pantek der onschuld (1979), essays, De aanslag
(1982), r, Opus Gran (1982), p., Egyptisch
(1983), p ,Hoogste tiJd (1985), r
Literatuur: C J E DINAUX, In Gegist bestek (1958),
J H DONNER, In Podium, 58 (1960-1961), HU
JESSURUN D'OLIVEIRA, In Tirade, 3 (1959), K
FENS, In De elgenzlnntgheld van de literatuur
(1964), R A CORNETsDEGRooT,lnDe open rUlmte
(1967), IDEM, In De zevensprong (1967), N
GREGOOR, In gesprek met H M (1965), interViews,
H KALEIS, In Tirade, 13 (1969), J H DON.
NER, M, naar Ik veronderstel (1971); R A COR.
NETS DE GROOT, In ContraterreIn (1971); J. WElS.
GERBER, In Proefvlucht In de romanrUImte
(1972), R RAND BOOIJ, In Literair Lustrum, 2
(1973), P BERGER, In De Vlaamse Gids, 58 (1974),
E BOR In Spektator, 4 (1974-1975); J H DON.
NER, Jacht op de inktVIS (1975), J. VAN DER VALK,
In Forum der Letteren, 16 (1975), J BROUWERS,
H M (1976), F C DE ROVER, In De Gids, 139
(1976), P BERGER E A, In Bzzlletln, 6 (1977),
Muhschnr, F C DE ROVER, In De ReVisor, 4
(1977), H SCHMITZ.KULLER, Over Het stenen
brUidsbed van H M (1977), M DELLEUSE, Omtrent
Het stenen brUidsbed van H M (1978), RA
CORNETS DE GROOT, In De kunst van het falen
(1978), J A DAUTZENBERG In Spektator, 8 (1978-
1979), J H DONNER, Van M' oude lucht een
droomanalyse (1979), M MATHIJSEN, H Meen
biblIOgrafie (1979), F C DE ROVER, In Kritisch
leXicon van de Nederlandstalige IIt na 1945
(1980), met blbl ,P MEEUSE, In De ReVisor, 7
(1980), IDEM, In De ReVISor, 8 (1981), M MATHIJ.
SEN (ed), De mythische formule Dertig gesprekken
1951-1981 (1981), R A CORNETS DE
GROOT, In Nieuw VI TIJdschr, 34 (1981), De
Vlaamse Gids, 65 (1981), H M -nummer, H DUT.
TING (ed ), Over H M (1982), F DE ROVER, In Over
verhalen gesproken (1982), J HEERZE, H M , De
aanslag (1983) IJ HUIJNINK)
Muls,Jozef
Vlaams essayist en criticus (Antwerpen
12.7.1882-Kapellenbos 22.4.1961). Advocaat
Werd in 1925 docent algemene kunstgeschiedenis
aan de Koninklijke Academie
van Schone Kunsten te Mechelen en in
1926 conservator van het Museum van
Schone Kunsten te Antwerpen. Van 1939
tot 1952 doceerde hij kunstgeschiedenis
aan de Leuvense universiteit. Hij debuteerde
in 1900 met gedichten. In 1905 richtte
hij Vlaamsche Arbeid op, een algemeen
cultureel en literair tijdschrift dat de persoonliJkheid
van de hoofdredacteur weerspiegelde:
rooms-katholiek en eclectisch.
Het bood In zijn laatste jaren (het verscheen
tot In 1930) aan Van Ostaijen een
publikatiemogelijkheid voor zijn poëziekronieken.
Muis heeft veel gereisd. Over steden en
landschappen schreef hij in Steden (1913),
MULTATULI
De Gruweljaren Steden en landschappen
(1916) en Het levende Oud-Antwerpen
(1919). Melanchaha (1919) bevat herinneringen
aan overleden kunstenaars. Later
ging zijn belangstelling meer naar de schilderkunst,
zowel naar de modernen als naar
de ouderen.
Werken: Moderne Steden (1912), Het riJk der sttlte
(1920), PIeter Brueghel (1924), Van El Greco tot
het cublsme (1929), Memllng De laat-gotische
droom (1941), Werk (1942), bloem\. met blbl;
Een eeuw Portret In Belgle Van het clasSICisme
tot het expreSSlOntsme (1944); De boer In de
kunst (1946); Peter Paul Rubens als levenskunstenaar
(1956).
Literatuur: R.F LISSENS, 'J M " In Jaarb MIJ der
Nederl Letterk te Lelden (1962-1963), A WES.
TERLINCK EA, J M herdacht (1964), SSTREU.
VELS, In Uit lust met de penne (1982).
[p VAN AKEN]
Multatuli
Ps. van Eduard [Douwes] Dekker, Nederlands
schrijver (Amsterdam 2.3.1820-Nieder-
Ingelheim 19.2.1887). Afkomstig uit
een doopsgezind gezin waarvan de vader
kapitein der koopvaardij was. Werd vnl.
opgevoed door zijn moeder en de drie oudere
kinderen. Evenals de oudste broer Pieter
voorbestemd voor een opleiding tot predikant,
bezocht hij enkele jaren het gymnasi -
urn; kwam daarna als jongmaatje in een
textielzaak, en werd in 1838 door zijn vader
meegenomen naar het toenmalige Nederlands-
Indie. Aanvankelijk werkzaam bij de
Rekenkamer te Batavia, vroeg hij in juni
1842, om persoonlijke redenen, overplaatsing
naar een meer 'werkdadige werkkring'
op Sumatra. Was vanaf 1842 ambtenaar te
Natal. Zijn onafhankelijk gedrag wekte het
misnoegen van zijn chefs, vooral van generaal
Michiels te Padang. Deze besloot tot
overplaatsing, schorste hem op doorreis, en
interneerde hem wederrechtelijk in Padang
toen men meende hem te moeten verdenken
van valsheid in geschrifte. Dekker
verdedigde zich pathetisch, en met recht;
de zaak kwam grotendeels neer op een foutieve
boeking, waarbij Dekker zichzelf voor
emge duizenden guldens had benadeeld.
Het romantische toneelstuk De eerlooze
stamt Uit deze periode.
Na een beroep op de gouverneur-generaal
mocht Dekker naar Batavia vertrekken, en
begon hij een nieuwe loopbaan. Inmiddels
gehuwd (1846) met Everdina Huberta (baronesse)
van Wijnbergen, werkte hij te
Poerworedjo (Java), daarna als residentiesecretarIS
te Menado (Celebes) en ten slotte
als assistent-resident op Ambon; maar al
401
MULTATULI
402
na een half jaar vertrok hij (juli 1852) met
ziekteverlof naar Nederland.
In de tijd te Menado, die een hoogtepunt
vormt m zijn carrIère, had Multatuli zich
opnieuw beziggehouden met literair werk,
en zelfs contact gezocht met zijn jeugdvrIend
A.C. Kruseman, mtussen een bekend
Uitgever te Haarlem. De verloftijd
bracht geen vervullmg van de gekoesterde
wensen en plannen, maar wel veel complicaties,
mede door zijn slechte gezondheidstoestand
Pogmgen om werk te vinden
waardoor ontslag uit de koloniale dienst
mogelijk werd, mislukten, evenals speculatIes
met spelen aan de roulettetafel. Ontgoocheld
m Batavia teruggekeerd, en af en
toe dank ZIJ relatIes van zijn vrouw opgenomen
m de krmgen rondom de gouverneurgeneraal
Duymaer van TWist, werd Dekker
op 4 januari 1856 buiten de voordracht om,
benoemd tot assistent-resident van Lebak
(Bantam), een district dat bekend stond als
een gebied met veel spanningen en moeiliJkheden.
In het archief van zIJn voorganger vond
Dekker talrijke gegevens omtrent machtsmisbruik
door het oude, fel mohammedaanse
mlandse hoofd, de regent, en diens
familieleden. Al In de eerste weken dienden
opmeuw beroofde desabewoners hun
klachten in. Na een voorzichtige poging de
regent voortaan bmnen de perken van de
wet te houden, constateerde Dekker in
februari 1856 een onrechtmatige vordermg
van herendiensten, waaraan hij onmiddellijk
een eind maakte. Wsch. in aansluiting
hierop zei hem de weduwe van de vroegere
assistent-resident dat deze naar haar mening
was vergiftigd door de regent. Dekker
diende toen biJ zijn directe chef, de resident
van Bantam, Brest van Kempen, een
formele aanklacht wegens misbruik van
gezag tegen de regent in, en stelde voor hem
voorlopig Uit Lebak te verwijderen en enige
medeplichtigen in hechtenis te nemen, om
daarna het gehele complex van misstanden
grondig te kunnen onderzoeken. Toen
Brest van Kempen hier met op in wilde
gaan en Dekker hem de gegevens omtrent
de aanklagers met wilde afstaan, was het
prmcipiele conflict met de regent uitgebreid
met een hierarchlsch conflict. In de
correspondentie die belden hierna voerden
met de hoogste gezagdrager, stelde de gouverneur-
generaal ten slotte het ambtelijke
boven het prmclpiële, en besloot tot Dekkers
overplaatsing, terwijl de Raad van
Indie zelfs geadviseerd had tot ontslag. Uit
de bewaard gebleven archiefstukken
(thans grotendeels eIgendom van het Multatuli-
Museum te Amsterdam) blijkt dat
Dekker zich aanvankelijk m de overplaatsmg
had geschikt, maar dat een nagekomen
berIspende kab mets missive hem ertoe
bracht demonstratIef ontslag te vragen.
Door dit onmiddellijk te verlenen en later
Dekker in Batavla geen gehoor te verlenen,
maakte Duymaer van Twist het ontslag
defImtIef; ook toen korte tiJd later door een
officieel onderzoek werd vastgesteld dat
Dekkers aanklacht m overeenstemmmg
was geweest met de feiten, kwam hierm
geen verandering
Opnieuw zonder ambt en inkomsten, deed
Dekker versch. pogmgen om aan werk te
komen; ten slotte liet hij zIJn vrouw, die
toen haar tweede kind verwachtte, achter
onder de hoede van zijn broer Jan, die een
tabaksplantage In Midden-Java bezat. Vla
Smgapore, Ceylon, Cairo en Marseille reisde
hij door FrankrIjk en Duitsland naar
Brussel. In Januari 1858 deed hij een laatste
pogmg tot herplaatsing in koloniale dienst,
zonder succes Inmiddels was zijn broer
Jan gerepatrieerd, korte tIjd later kwam
ook zIJn vrouw naar Nederland. In augustus
1859 verbleef het gezin enkele dagen m
Antwerpen, maar men besloot opnieuw Uiteen
te gaan Vanuit Brussel deed Dekker
toen pogmgen om een Amsterdams toneelgezelschap
te Interesseren voor zijn vijftien
Jaar oude drama. Intussen ordende hij ter
Wille van een eventuele bespreking zIJn
documenten Uit Lebak. Van de opvoermg
kwam niets, maar de Lebakzaak inspireerde
hem midden september tot het schrIjven
van Max Havelaar, of de KofflJ-vetlmgen
der Nederlandsche Handel-MaatschapPiJ,
welk boek hij in vier à vijf weken, uiterliJk
op 13 oktober 1858, voltooide.
Het begint als geschrift van een Amsterdamse
koffiehandelaar, Batavus Droogstoppel,
toonbeeld van huichelachtige
kerksheid, klemburgerlIjke geborneerdheid
en onbeschaamd winstbejag, voorstander
van de protestantse zending, zoals
deze door dominee Wawelaar in retorische
preken wordt aangeprezen. Doordat
Droogstoppel een jonge DUitser m dienst
en In huis neemt, en van een mislukte
Jeugdvriend, door hem SJaalman genoemd,
een pak belangrIjke Indische papieren ontvangt,
kan de koffiehandelaar zijn boek
grotendeels laten schrIjven door of via de
Duits-romantische Jongeman. Van het Indische
verhaal dat aldus ontstaat, en dat
telkens door Droogstoppel zelf met toenemende
ontstemming wordt onderbroken, is
Max Havelaar als nieuw-benoemde assistent-
resident van Lebak de hoofdpersoon.
In het Inleidende deel, bij de ontvangst aan
de districtsgrens, heeft Multatuli zijn befaamde
literaire zelfportret getekend. De
profetische toespraak tot de hoofden van
Lebak vormt daarna een meuw hoogtepunt.
In de tafelgesprekken tijdens een
maaltijd In Havelaars huis wordt verslag
gedaan van het vroegste conflict (padang
1843). Hier vindt men de beroemde parabel
van de Japanse steenhouwer. Vervolgens
nemen de gebeurtenissen te Lebak (1856),
In vereenvoudigde, maar wezenlijk betrouwbare
vorm hun beloop, alleen onderbroken
door de novelle van Saidjah en
Adinda. Met versch. ambtelijke stukken
wordt de laatste fase van het verhaal gedocumenteerd,
zodat de lezer niet meer kan
tWijfelen hoe destijds Havelaars goede bedoelingen
zIJn verijdeld en de schandelijke
praktijken van de regent in bescherming
genomen. Na de hele fictieve structuur terzijde
te hebben geschoven, neemt MultatuII
ten slotte zelf het woord in een peroratie
gerIcht tot koning Willem III, keizer van
Insulinde.
Door bemiddeling van Jacob van Lennep,
die diep onder de Indruk kwam van het hs.,
werd getracht Dekker alsnog een positie te
verschaffen; maar toen de minister van
kolonien weigerde, werd het werk in mei
1860 door Van Lennep gepubliceerd, zij het
met weglating van alle plaatsnamen en
data. Niettemin had het een groot succes,
politiek en literair. Het hielp echter de
berooide auteur en zijn gezin niet uit de
nood.
Ofschoon Multatuli pas in 1870 de hoop op
een politieke carrIère opgaf, is hij vanaf
1860 vnJ. schrijver: een geëngageerd auteur
wiens inspiratie afhankelijk was van zijn
verontwaardiging over de misstanden die
hij aantrof. Begiftigd met een grote welsprekendheid
en een eigen doeltreffende
stijl, romantisch open voor iedere aandoening
en vervaarlijk geestig in zijn reacties,
gebruikte hij zijn kunst voortaan als een
wapen in de levenslange strijd tegen het
onrecht dat men de Javaan en daarmee
hemzelf had aangedaan. Het bleek hem al
gauw dat dit onrecht dieper zat dan in de
koloniale verhoudingen alleen. Moralist en
practicus terzelfder tijd, zocht Multatuli
naar de kern van het kwaad. Het recht van
de macht werd voor hem het centrale pro-
MULTATULI
bleem: In de binnenlandse politiek het
heersende liberalisme, in stand gehouden
door distrIctenstelsel en censuskiesrecht;
In de sociale verhoudingen de armoede van
de rechteloze arbeidersklasse; in de zedeliJke
ordening de achterstelling van de vrouw,
het gebrek aan ontwikkelingsmogelijkheden
voor het opgroeiende meisje; in de kerk
het dogma van de predikanten enz. Al in
zijn tweede boek, Mmnebrteven (1861),
vindt men de sarcastische GeschIedemssen
van gezag, maar ook in de zeven bundels
Ideen die sinds 1862 op ongeregelde tijden
in afleveringen verschenen (n, 1864-1865;
lIl, 1870-1871; IV, 1872-1873; v, 1873; VI,
1873; VII, 1874-1877), is de discutabele
grondslag van het gezag een telkens terugkerend
thema. Door zijn puntige stijl in
staat tot het scherp formuleren van zijn
kritische inzichten, werd Multatuli de
grootste auteur van aforismen in het Nederlandse
taalgebied, te vergelijken met
biJV. Vauvenargues en La Rochefoucauld.
Terwijl hij na de Max Havelaar niet in
staat bleek tot het schrijven van een afgerond
verhaal, verwezenlijkte Multatuli een
veel moderner en genialer schrijverschap:
het denken voor eigen rekening, het zich
schrIJvenderwIjs rekenschap geven van de
eigen ervaringen, emoties, principes en
tekortkomingen in een persoonlijke levende
taal die, even oorspronkelijk als onnavolgbaar,
de authenticiteit heeft van de
menselijke stem. Het IS deze stilistische
directheid die zijn proza actueel heeft
gehouden, ook waar de inhoud verouderd,
de polemiek achterhaald, de argumentatie
weerlegd is. Zijn werk heeft in het laatste
kwart van de 19de eeuw een onschatbare
invloed uitgeoefend op de opgroeiende generatie;
de NIeuwe GIds-beweging en het
naturalistische proza is zonder hem ondenkbaar;
de emancipatie van de vrouwen
die van de arbeidersklasse zijn door zijn
optreden gestimuleerd en versneld; de vrijheid
van humanistisch denken heeft haar
groei mede aan hem te danken. In zijn
Woutertje Pleterse-fragmenten gaf hij de
eerste psychologische schets van ontwakend
kinderleven, in Vorstenschool (eerste
opvoering 1875) een verbeelding van een
sociaal koningschap, dat eerst verwezenlijkt
zou worden In het midden van de 20ste
eeuw.
In de bewogen jaren van zijn openbare
schrijverschap was het particuliere leven
van Dekker zo mogelijk nog bewogener
geweest; een splitsing is trouwens niet te
403
MUNSTER
maken. Naar eigen typering 'een vat vol
tegenstrijdigheid', snel wisselend van zelfoverschatting
naar zelfbeklag, niet monogaam
van aanleg en praktijk, spoedig verliefd
en in die verliefdheid een stimulans
vindend voor zijn werk, als kunstenaar
evenzeer gesteld op eenzaamheid als op
verering, allengs van zijn vrouw vervreemd
en door die vervreemding vervuld van
schuldgevoel, autocraat en aristocraat
maar steeds in geldnood, vrienden vertrouwend
die hun beloften vergaten, geslingerd
tussen hoop en vrees, heeft Dekker noch in
Amsterdam, waar hij een verhouding had
met zijn nichtje Sietske Abrahams, noch
tijdens zijn zwerftochten door Duitsland,
noch In 's-Gravenhage, de rust gevonden
waaraan hij behoefte had. Wel werd door
het optreden van zijn latere Uitgever en
vriend G.L. Funke vanaf 1871 de opbrengst
van zijn werken vergroot en aldus een zekere
basis gelegd voor een minder gejaagd
bestaan. Maar eerst toen na de dood van
Tine (Venetie 1874) de Jarenlange verhoudIng
met Mimi HammInck Schepel gelegaliseerd
werd en een gefortuneerde bewonderaar
hun een bUitenhuis in Nieder-Ingelheim
ten geschenke gaf, braken er kalmere
jaren aan, maar ook Jaren zonder scheppend
werk, al bleef zijn uitgebreide briefwisseling
tot het eInde toe een beWijs van
zijn geme. Zijn crematie in Gotha markeert
de afstand die er tussen hem en zijn geboorteland
was ontstaan; omgekeerd bevestigden
de niet meer te tellen herdrukken van
zijn werk de onuitwisbare invloed die hij
bleef uitoefenen op de na hem komende
generaties. De Forum-groep, met essayisten
als Ter Braak en Du Perron, heeft hem
voorgoed de plaats gegeven die hem toekomt:
de incarnatie van het grootste moderne
schrijverschap In het Nederlands
taalgebied, een figuur van Europees formaat.
Werken: Indrukken van den dag (1860), WIJS miJ de
plaats waar Ik gezaaid heb (1861), Over vrijen
arbeid m Nederlandsch-Indle (1862), Japansche
gesprekken (1862, m boekvorm Herdrukken,
1865), De brUid daarboven (1864), De zegen Gods
door Waterloo (1865), Een en ander over PrUisen
en Nederland (1867), Nog eens Vrije arbeid
(1870), DUizend en eemge hoofdstukken over
specialiteiten (1871), Mlilloenen-studlen (1872-
1873)
Uitgaven: Verzamelde werken van Multatuh, bezorgd
door zIJn weduwe, 10 din (1900), G STUIVE.
LING (ed ), Max Havelaar, naar het authentieke
hs ('nulde druk', 1949), IDEM WoutertJe l'Ieterse
(1950), IDEM (ed ), Volledige werken (1950-19 ,
404
din ), H H J DE LEEUWE (ed), Vorstenschool
(1975), met mi, M STAPERT-EGGEN (ed ), Max
Havelaar (1977, 1985'), G STUIVELING E A (ed),
Mmnebrleven (1978), P VAN 'T VEER (ed.), Liefdesbrieven
(1979), Max Havelaar (1979), met mi
van AL SOTEMANN, M STAPERT-EGGEN (ed),
WoutertJe l'Ieterse (1979), E FRANCKEN (ed),
De geschiedems van WoutertJe l'Ieterse (1980),
Max Havelaar (1983), met naw van J J OVER.
STEEGEN
Literatuur: A J DE MARE, Lijst der geschriften van
en over Eduard Douwes Dekker (1948), bib!.,
aanvullmg m voorbereldmg, E DU PERRON, 'De
man van Lebak', m Verzameld werk, dl 4 (1956),
H A ETT, De beteekems van M voor onzen tiJd
(1947), G SCHMOOK, M m de Vlaamse gewesten
(1949), H H J DE LEEUWE, M, het drama en het
toneel (1949), P SPIGT, De ballmgschap van M
(1954), G BROM, M (1958), F W DRIESSEN, M,
aanklager, striJder, realist (1960), A HORSMAN,
Anekdoten over M (1960), 100 Jaar Max Havelaar
Essays over M (1962), AL SOTEMANN, De
structuur van Max Havelaar, 2 din (1966, 1981'),
dlss ,R NIEUWENHUYS, 'De zaak Lebak', m Tussen
twee vaderlanden (1967'), 'M 1820-1887', m
Maatstaf, 17 (1969-1970), G STUIVELING E A, M
Geme en wereld (1970), M JANSSENS, Max Havelaar,
de held van Lebak (1970), J J OVERSTEE.
GEN, M en de kritiek (1970), P SPIGT, Keurig m
de kontramme (1975), W F HERMANS, De raadselachtige
M (1976), J H W VEENSTRA, Mals
lotgenoot van Du Perron (1979), MANDERSON,
Uit M's leven (1981'), met mi en annot door J
KORTENHORST, P VAN 'T VEER, Het leven van M
(1982), G STUIVELING, Levenslang opstellen
over M (1982), Over M (vanaf 1978)
[G STUIVELING EN RED [
Munster, Dirk Coelde van
Middelnederlands schrijver en prediker
(ca 1435-1515).
Schreef gedichten, maar vooral veel stichteliJk
proza. SInds 1475 was hij minderbroeder
Van Munster leefde in verschillende
kloosters, vanwaaruit hij predikend
rondtrok Zijn bekendste werk Der kerstenen
Spiegel uit 1470 wordt beschouwd als
de eerste Nederlandse catechismus.
Uitgave: C DREEs, Der ChrIstenspIegel des Dirk
Koelde van Munster (1954)
Literatuur: J GOYENS, Un héros de vieux Bruxelles
(1929), A GROETEKEN, Dirk Kolde von Munster
(1935), J J MAK, 'Dirk Coelde van Munster', m
Huldeboek KruItwagen (1949), W VAN EEGHEM,
'DIeric van Munster Der kerstenen spiegel', m
VIJftien Jaar aanwmsten KB Brussel (1969), B
DE TROEYER, 'BIO-blbhografie van de mmderbroeders
m de Nederlanden vóór het Jaar 1500
DIrk van Munster', m Franclscana (Smt TrUIden
Instituut), 25 (1971), J M PIERRARD, 'Thlerry
Coelde', m Ucclensla (1979) [F VAN THIJN[
Mussche, Achilles Josephus
Vlaams dichter en prozaschrijver (Gent
12.8.1896-ald. 30.8.1974). Kind uit een arbeidersgezin;
werd onderwijzer, leraar en
later Inspecteur bij het onderwiJS. Was zijn
hele leven overtUigd hnks-socialist.
Zijn vroegste poezie (De twee vaderlanden,
1927) is verwant met het humanitair expressionisme,
al toont zijn hymnische taal
ook mvloeden van de meer barokke Karel
van de W oestijne. Vanaf het begin heeft
zelfbezmning, meer dan geestdrift of impreSSie,
zijn inspiratie bepaald: een bezinnmg
op de levensmogelijkheden eerst, op
de onvermijdelijke dood en op de zin van
het leven daarna. Door veelzijdige literatuur
en verre reizen innerlijk verrijkt, en
door gestegen zelfkritiek in stilistisch opzicht
bevrijd van het overdadige, is Mussche
allengs gekomen tot een typisch humanistisch
dichterschap, waarin het persoonliJke
zich tot het algemeen-menselijke
verbreedt. Zijn ruime intellectuele belangstellmg
richtte zich op zo uiteenlopende
figuren als de naturalistische prozaist Cynel
Buysse, de Gentse etser Jules de Bruycker,
de socialistische dichter Herman Gorter
en de commumstische leidster en martelares
Rosa Luxemburg, en stelde hem in
staat tot het schrijven van studies (Cynel
Buysse, 1929; Gent en ZIJn etser-tekenaar
De Bruycker, 1936), essays (o.a. Herman
Gorter, de wemlg bekende, 1946) en een
bIOgrafie (Gedenksteen voor Rosa, 1961).
Indrukwekkend, zowel door beheerst pathos
als door grondige sociale documentatie,
is ook zijn historische verbeelding van
het Jammerlijke 19de-eeuwse Vlaanderen:
Aan de voet van het Belfort (1950). Als
voorzitter van de Vereniging van Vlaamse
Letterkundigen (tot 1968) heeft Mussche
veel gedaan voor een bredere officiele
erkennmg van de schrijvers in Vlaanderen.
Was lid van de Koninklijke Vlaamse Academie
voor Taal- en Letterkunde.
Werken: Koraal van den dood (1938, 1953'), p, De
broeder van Hamiet (1949), essay, ChrIStoffel
Marlowe (1954), t , Langzaam adieu (1962), p ,
Remaert de Vos (1964), pr
Literatuur: J SCHEPENS, AM (1946), M GIJSEN, De
literatuur m ZUid-Nederland sedert 1830 (1951),
RF LISSENS, De Vlaamse letterkunde van 1780
tot heden (1953), E DE BOCK, De Vlaamse letterkunde
(1953), R HERREMAN, AM (1966), W M
ROGGEMAN, m Beroepsgeheim (1975)
[G STUIVELING]
Mussem, Jan van
ZUIdnederlands dichter, grammaticus en
retoricus (16de eeuw). Over zijn leven IS
weinig bekend. In 1548 was hij kapelaan te
MYL
Wormhout in W est-Vlaanderen en lid van
de rederijkerskamer 'De Communicanten'
aldaar. In 1553 woonde hij er nog. Hij
schreef Rhetonca, dye edele const van welsegghene
Ghenomen wt die oude vermaardtste
rhetonsienen ende orateuren,
als Cicero, Qumtzllanus, ende meer andere
( ~ Ouerghestelt wt den Latijnse m
gemeender Vlaemscher spraken ( )
Jtem noch een seer profitelijc vocabûanus,
van vreemde termen, betooghende hoe
men die spreken ende gebruycken sal
(1553, 1607'). Het vocabularium, in de
tweede druk weggelaten, bestaat uit een
lijst van in het Vlaams gebruikelijke leenwoorden
met hun betekenissen. Steunende
op klassieke en humanistische Latijnse auteurs
gaf Van Mussem in zijn werk een traditionele
retorica: de eerste systematisch
mgerichte welsprekendheidsleer in de Nederlandse
taal. Zoals Erasmus aangaf,
zocht hij de weg naar een zuiver, rijk, welgebouwd
Nederlands dat een vergelijking
met het Latijn als een retorische taal zou
kunnen doorstaan. Hij kritiseerde de 'ongheleerde'
rederijkers om hun overladen
stijl, onjuiste epitheta, verkeerd begrepen
leenwoorden, vreemde archaïsmen en neologismen.
Literatuur: G KALFF, m Geschiedems der Nederl
letterk m de 16de e " I en II (1889); J J GIELEN,
'Een bewust Vlammg en Jurist Uit de 16e e ' in
TIJdsehr v Nederl Taal- en Letterk , 16 (1928),
JF VANDERHEYDEN,'JvM',mVersl enMeded
Kon VI Acad (1952), L VAN DEN BRANDEN, Het
streven naar verheerliJkmg, zUlVermg en opbouw
van het Nederl m de 16e e (1956), J F VANDERHEYDEN,
In Versl en Meded Kon VI Acad
(1975-1978) [G KUIPERENSS HOOGERHUIS]
Myl, Abraham van der
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
('s-Heerenberg 13.2.1563-Dordrecht
27.3.1637). Predikant te Vlissingen en Papendrecht;
verdacht van arminianisme; sedert
1619 ambteloos te Dordrecht.
Van der Myl droeg gedichten bij aan Den
Nederduytschen Helicon (1610) en De
Zeeusche Nachtegael (1623). Een pleidooi
voor de moedertaal is zijn Lmgua Belglca
(1612).
Literatuur: P J MEERTENS, Letterkundig leven In
Zeeland In de 16e en de Ie helft der 17e eeuw
(1943) [w J C BUITENDIJK]
405
---N---
N aaman Prinche van Sijrien
Middeleeuws bijbels drama, onvolledig
overgeleverd m een afschrift uit ca 1552
van de rederijker Reyer Gheurtz. Het spel
IS een bewerkmg op riJm van het verhaal uit
het begm van 2 Koningen 5, over Naaman
die genezen werd van melaatsheid door in
de Jordaan te baden. Er treden personen
zowel als smnekens in op
Uitgave: W M H HUMMELEN en C SCHMIDT (ed ),
Naaman Pnnche van Stjnen (1975)
[F VANTHIJNj
Naeff, Top
Eig. Anthonetta van RhIJn-Naeff, Nederlandse
prozaschrijfster (Dordrecht 24.3.
1878-ald. 22.4.1953). Groeide als officIersdochter
op m patricisch milieu, decor van
al haar werk. Van 1914-1930 mederedactrice
van De Groene Amsterdammer, waarin
zij zorgvuldig gestileerde toneelkritieken
schreef, gebundeld m Dramatische kronteken
(4 din., 1919-1923), van 1937-1940
redactrice van Elsevler's Geillustreerd
Maandschnft.
Het werk van Naeff wordt gekenmerkt
door een zeer verzorgde stijl, met dikwijls
een licht-ironische ondertoon. Haar novellen
en romans geven een rake typering van
het leven der gegoede burgerij in haar tijd,
vooral van dat van de vrouw. Zij debuteerde
m 1899 met een toneelstuk, De genadeslag
Grote bekendheid verwierf SchoolIdyllen
(1900, vele malen herdrukt en in
versch talen vertaald), eerste van een reeks
succesvolle meisjesboeken. Zelf nam ZIJ
deze kant van haar talent niet erg serieus,
voor haar was de verschijning van haar eerste
roman, De dochter (1906), het eigenliJke
begin van haar literaire loopbaan. Van
haar romans geldt Let]e, of de weg naar het
geluk (1926), geschreven tussen 1920 en
1926, als de belangrijkste. Het IS de tijdspiegel
van een Hollands gezin en in feite
een pleidoOi voor de vrouw als zelfstandig
levend en denkend wezen. Zij schreef ook
essays, Charlotte von Stem (1921), Sarah
Bernardt en Eleonora Duse (1934) en Wtllem
Royaards (1947) Haar autobiografie
Zo was het ongeveer verscheen in 1950.
Werken: Aan flarden (1901), t ,Het weerZien (1902),
t ,In mmeur (1902), pr ,Zie de maan schijnt
(1905), t , De glone (1906), pr , De stille getuige
(1907), r ,Oogst (1908), pr , Voor de poort (1912),
r, Vnendm (1920), r , Voorbijgangers (1925), pr ,
Klem avontuur (1928), pr , Offers (1932), r ,Een
406
hUIS m de nj (1935), r ,Juffrouw Stolk en andere
verhalen (1936), pr ,Klem Witboek (1947), p
Uitgaven: Verzameld proza, 5 din (1953), MIJn
grootvader en Ik en andere verhalen (1966),
Tredmolen en andere verhalen (1967)
Literatuur: D COSTER, m Proza, Il (1927), A
ROMEIN-VERSCHOOR, m VrouwenspIegel (1935),
M SCHMITZ, levensberIcht, m Jaarb MIJ der
Nederl Letterk (1953-1954), A SALOMONS, m
Hermnermgen Uit de oude tijd, I (1957), H VAN
GELDER, 'T N ,één grote hefde', m 't Is 'n bijzonder
kmd, dat IS Ie (1980)
[K H R DE JOSSELIN DE JONG)
Nagel, Willem Hendrik
Zie Charles, J B
N ahoB, Alice Maria
Vlaamse dichteres (Antwerpen 16.8.1896-
aid 21.5.1933) Werd verpleegster en was
van 1927 tot 1932 bibliothecaresse te Mechelen
Haar eerste poezIe (Vondelmgskens, 1920
en Op zachte vOOlzekens, 1921) verraste
door de sentimentele inhoud en de eenvoudige
verwoordmg ervan. JUiSt in de periode
na wo I, met de weimg populaire experimenten
van de expressionistische Jongeren,
wekte deze meer traditIOnele, biJ Gezelle
aansluitende en tegelijk typisch vrouwehJke
poezIe grote weerklank. Haar latere
gedichten (bijv. Schaduw, 1928) vertonen
een meer verzorgde taal en zIJn meer doorwrocht.
Uitgaven: P KORTEN, Maart-April (1936), met mi ,
S VAN DER LAND, De mOOIste gedichten van A N
(1983), E VERSTRAATE (ed ), Verzamelde gedichten
(1983)
Literatuur: C TAZELAAR, A N en haar gedichten
(1926), M GIJS EN E A, A N herdacht (1934), L
SWERTS, m Papieren vogels (1978) [A DEMEDTS)
N ederduytschen Helicon, Den
VolUit Den Nederduytschen Helwon, eygent/
lick wesende een maetdlcht bemmders
lust tooneel. Verzamelbundel, in 1610
te Haarlem biJ Passchier van Westbusch
uitgegeven en opgedragen aan de wiskundige
en Ijveraar voor zuiver Nederlands
Simon Stevin
De bundel bestaat Uit dichtwerk van een
twmtlgtal dichters die hun werk slechts
met een zinspreuk hebben gesigneerd,
maar wier namen ach term vermeld staan.
De centrale figuur IS Carel van Mander.
Misschien heeft hiJ nog voor zijn vertrek Uit
Haarlem (1603) het imtiatieftot de Uitgave
za, dat door een beeldende
genomen en IS de bundel na zijn dood
(1606) verzorgd door Jacob van der Schuere,
die de verbmdende proza tekst heeft
geschreven. Verder hebben 0 a meegewerkt
Cornehs Ketel, Jacob Cel osse, factor
van de Vlaamse kamer, Jacob Duym,
Petrus SCrlverms, Jan Orlers, Maerten Beheyt
en de Zeeuwse geleerde-dichter Abraham
van der MIJle (schrijver van de Lingua
Belg/ca, 1612). Janus Dousa en Daniel
Hemsms droegen een poetIsche brlefwlssehng
biJ
Het Vreughteynd/ch spel van Celosse,
waarmee de bundel opent, typpert deze
dlchterkrmg: het IS een zmnespel, geschreven
m alexandrijnen, waarm de dichters
van de oudheid ten voorbeeld worden
gesteld Men treft m de bundel, naast
typisch rederijkerswerk, onder Nederlandse
naam de meuwe Franse genres aan, zoals
elegie, ode, eplthalammm ('klacht', 'lied',
'brUIloftszang') Er komen 34 sonnetten in
voor, grotendeels vertalmgen van Marot,
Ronsard, Desportes, Du Bellay, Du Bartas.
De belangstelling voor de Franse dichtkunst
beperkte zich dus met tot de dichters
van de Plélade.
Literatuur: J TE WINKEL, 'D N H van 1610', In
Ttjdschr voor Nederl Taal- en Letterk, 18
(1899), R JACOBSEN, Carel van Mander (1906), R
FONCKE, 'Wie IS de samensteller van D N H ?', In
Ttjdschr voor Nederl Taal- en letterk, 37
(1918), C GNOE VOOYS en P VALKHm'F, UIt de
'Nederduytschen HelICon' (1610) Fragmenten
met Franse Parallelteksten (1920), J J MAK, In
Uyt IOnsten versaemt (1967) [G KUIPER]
N eer, Roger Marie Joseph de
Vlaams dichter (Wemmel 24.6.1941) Studeerde
geschiedems en pers- en commumcatIewetenschappen
aan de Vrije Universiteit
te Brussel. Sinds 1972 werkzaam als
Journahst biJ het agentschap Belga, en als
kunstrecensent. Redacteur van de literaire
tijdschriften Morgen en Impuls.
De Neef schrijft een sterk mythische poe zie
dIe de rituele en archetYPische dimensies
van het bestaan poogt te doorgronden,
vooral de plaats van het mdivldu m de
maatschappIj en zIjn afhankelijkheId van
het verleden komen hIerbij aan bod. ZIjn
poezIe maakt een hermetIsche mdruk,
mede door de vaak duistere beeldspraak en
de elhptIsche of ongrammatIcale zegging
ZIJn werk werd onder meer bekroond met
de poezIeprijs van de gemeente Deurle
(1972) en de ArkprIJS van het Vrije Woord
(1978).
Werken: Wmterrunen (1967), LIchaam mIjn landmg
(1970), De grute wolk (1972), Gestorven
NESCIO
getal (1977), GedIchten van lIcht en overspel
(1982)
Literatuur: L VANCAMPENHOUT, 'De poezIe heeft
genoeg aan haarzelf, In Heibel, 6 (1971), G Luy.
TEN, 'R M J de N Wil het onzegbare verwoorden',
In Argus, 1 (1978) [0 DE GEEST]
N es-Uilkens, Gerarda Eveline van
Nederlandse romanschrijfster (Gronmgen
169 1877-Apeldoorn 8.71952). Legde zich
toe op de reahstIsche romankunst, waarm
ZIJ de protestants-christelijke richting vertegenwoordigde
Hoewel haar boeken door
de kritIek oppervlakkIg bevonden werden,
oogstte ZIJ m protestantse lezerskring succes,
vooral met DUikelaartje (1926) en de
belde vervolgen Ingnd (1928) en üchte
vensters (1931)
Werken: De jonge jaren van de Bergmannetjes
(1923), Het verlaten elbernest (1925), Maretakken
(1930), De zoeker (1930), Dubbele Bart
(1932), Eerwaarde (1934), NIeuwe paden (1936),
Pastorale (1939), De oude stee (1940), Het legaat
(1945), Klem-Anke's erfems (1948), De pendanten
(1949) [G W HUYGENS]
Nescio
Ps van Jan Hendrik FrederIk Gronloh,
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
22.6 1882-Hilversum 25.7.1961). Kwam uit
een gezm van handels- en ambachtsheden;
werd kantoorbedIende en deed m 1901-
1903 mee aan een Idealistische kolome te
Huizen, m navolgmg van Van Eedens 'W alden'
Enkele ironische verhalen met een
onmiskenbaar autobIOgrafische mslag, 'De
Uitvreter' (De Gids, 1911) en 'Titaantjes'
(Groot Nederland, 1915) werden, voorafgegaan
door de novelle 'DlchtertJe', in
boekvorm UItgegeven (1918) en vonden
aldus duurzame waardering in de kleme
krmg van kenners, die overigens niet WISten
of vermoedden hoe de auteur eigenlijk
heette Ofschoon stuk voor stuk een afgerond
verhaal, behoren ze bij elkaar door de
eenheId van stof en sfeer; m een precieze,
orlgmele stIjl vol 'understatement', wars
van iedere woordkunst, beschrijven ze een
groepje Jonge wereldhervormers en hemelbestormers
onpraktische Idealisten en artIstIeke
bohémIens, Vrienden vol fantasie
en zelfoverschattmg, waartoe Grónloh eens
behoorde en waaraan hIJ de dIerbare hermnermg
met verloochent. Met de weemoedige
ghmlach van meer mensenkennis en reèIer
levenservaring neemt Nescio nu afstand
van hen; de term 'afscheId' zou onjuist zIjn,
want hIJ is met bereid de WIjsheId van de
maatschappelijke aanpassmg hoger aan te
407
NETSCHER
slaan dan de dwaasheid van een onmaatschappelijk
puberteitsideaal. Dit proza
laat zich tot op zekere hoogte vergelijken
met dat van Elsschot, zowel om het autobiografisch
gehalte ervan, als om de ironische
toon; maar ook de levens van deze
jaargenoten lopen merkwaardig parallel,
aangezien Gronloh in de exportfirma waar
hij in 1904 gmg werken ten slotte opklom
tot directeur
Ofschoon de bundel D!chtertje, De Uitvreter,
Titaantjes in 1933 was herdrukt, en
o a. bij Ter Braak grote waardering had
gevonden, duurde het tot 1946 eer Nescio
een nieuw klein boekje het licht deed zien:
Mene tekel In Boven het dal en andere
verhalen (1961) publiceerde Nescio voor
het eerst weer prozastukken UIt de tijd
waarin hiJ 'De UItvreter' en 'Titaantjes'
schreef. Deze bundel die hij al m 1942
samenstelde en van een inleiding voorzag
waarin hij over zijn 'literaire nalatenschap'
spreekt, had hiJ zelf echter nooit publikatie
waardig bevonden. Na zIJn overlijden m
1961 bleek die nalatenschap echter nog
allermmst uitgeput, want in 1971 volgde
nog De X geboden.
De bewondering voor Nescio, en dientengevolge
zijn invloed, IS na wo II steeds toegenomen.
Dat blijkt niet alleen uit de groeiende
reeks publikatles over hem, maar
vooral UIt vele gevallen van navolgmg of de
reminiscenties aan zijn werk in dat van
anderen. Bekend zijn de voorbeelden daarvan
in het werk van G.K. van het Reve en
Simon Carmiggelt. Chris J. van Geel droeg
zijn bundel Ult de hoge boom geschreven
op aan de nagedachtems van Gronloh, en
tal van Jongere auteurs (Hans Vervoort,
Gerrit KomrIJ, Joop Waasdorp e.a.) schreven
of schrijven proza in de Ironisch -realistische
sfeer waarop NesclO het patent leek
te hebben.
Uitgaven: M J BOAS-GRONLOH (ed), Heimwee en
andere fragmenten (1962), InsuIa Del (1969),
met mi van K FENS, Dlchtertje, De Uitvreter,
Titaantjes (1982), facs Ultg met mi van L FRE.
RICHS
Literatuur: K GEENEN, 'N , cymcus of mystIcus', m
Maatstaf, 13, 2 (1965/1966), K FENS, m De geve.·
tlgde chaos (1966), N = Schrljvers·prentenboek,
14 (1969), Aandacht voor N (1972), blbl ,
C J E DINAUX, m HerZien bestek (1974), De
Engelbewaarder (1976), speciaal N ·nummer, R
BINDELS, N = Grote ontmoetingen, 26 (1978), A
VAN TIL, 'N en zIJn eerste Uitgever', m Winter·
boek De Engelbewaarder (1978), Tirade, 26
(1982), speciaal N ·nummer, L FRERICHS (ed),
Over N (1982), R BINDELS, Over De Uitvreter,
Titaantjes en Dlchtertje van N (1982)
IG STUIVELING EN G J VAN BORK)
408
Netscher, Frans
Eig Franclscus CrIstIanus Johannus, Nederlands
prozaschrijver Cs-Gravenhage
30.4.1864-Haarlem 19.11.1923). Zoon van
een resident. Studeerde evenals zijn jeugdvriend
Couperus letteren bij Jan ten Brink.
Was vanaf 1891 stenograaf m de Tweede
Kamer, in welke hoedamgheld hij veel politici
leerde kennen van wie hij rake portretten
schreef (In en om de Tweede Kamer,
parlementaire portretten en schetsen,
1889). In deze Jaren groot promotor van de
wielersport en hoofdredacteur van het
ANWB-orgaan De KampIOen. Verhuisde in
1900 naar Santpoort; werd daar eerst VrlJzinmg-
democratisch raadslid en later wethouder.
Hield zich toen vnl. met politieke
en economische vraagstukken bezig. Door
Ten Brmk attent gemaakt op Zola, schreef
hiJ reeds m 1884 als een der eersten in
Nederland naturalistische schetsen (gebundeld
m Menschen om ons, 1888) Werd
een jaar later door bemiddelmg van Paap
medewerker aan De Nieuwe Gids (vanaf
1910 redacteur). ZIJn naturalistische schetsen
bracht hij bijeen in Stud!e's naar het
naakt model (1886), waarop Van Deyssel
hem m de brochure Over literatuur van
eplgomsme betichtte ZIJn tweedelige
Haagse roman EgOlsme (1893) moet als
mislukt worden beschouwd. Van betere
kwaliteit waren ZIJn in diverse periodieken
verspreide Journalistieke schetsen en verhandelingen,
o.a die uit De Hol/andsche
Revue, welk maandblad hiJ m 1896 met
Vincent LoosJes stichtte en dat Jarenlang
objectieve voorlichtmg op velerlei gebied
gaf
Werken: Lastertongen, een blik In de jongste Amsterdamsche
letteren (1890), Uit ons parlement
(1890), Karakters (1899), Uit mijne sportporte·
feUille (1899), Langs Holland's stroomen (1900),
Uit de Snijkamer (1904), nov, Theo (Heems·
kerk), met spotprenten (1911)
Uitgave: StudieS naar het naakt model (1982),
waarm opgenomen Over literatuur van VAN
DEYSSEL
Literatuur: J TEN BRINK, m Gesch Noordnederl
Letteren In de 1ge eeuw, III (1889), J ROMEIN, 'De
cultuurerosIe gemeten (over De Hollandsche Re·
vue)', m Nieuwe Stemmen (1951), W J SIMONS,
'Schrijvers m de sport', m Hakken en spaanders
(1970), BH BAKKER, 'Emlle Zola and the "RevolutIOn
of the 1880s" m the Netherlands', m
ReView of NatlOnal Llteratures, 8 (1977) II e
1978J, NMAAS, Netschenana (1983, 1985')
IG W HUYGENS)
N eubronner van der Tuuk, Hermanus
Nederlands taalkundige (Malakka 23.2.
1824-Soerabaja 17.8.1894). Ging na zIJn
Jeugd op Java naar Nederland; volgde het
gymnasium te Veendam, studeerde rechten
in Groningen (1840), maar trok na
enkele examens naar Leiden om oosterse
talen te studeren. Hoewel overtuigd athelst
gmg hiJ in opdracht van het Bijbelgenootschap
in 1851 naar de Bataks, waar hij tien
Jaar tussen de bevolking woonde en er een
onvoorstelbare schat aan taal- en volkenkundige
gegevens verzamelde, die hij 1858-
1868 in Nederland Uitwerkte, o.a. in Tobasche
spraakkunst (2 din., 1864-1867, Engelse
editie 1971). Daarna vertrok hij naar
de Lampongs, bestudeerde op Java het
Sundanees, en kreeg de opdracht op Bali
een Oudjavaans woordenboek samen te
stellen. ZICh opmeuw vereenzelvigend met
de bevolking verzamelde hij er in twintig
Jaar het materiaal voor het KawL-Bahneesch-
Nederlandsch Woordenboek (4
din., 1897-1912). Ofschoon m menig opZicht
geestverwant van Multatuli en wetenschappelijk
verre zijn meerdere, miste hij
diens profetische verontwaardigmg en artistieke
creativiteit: Tuuk was sceptischer
en cymscher, hoe zachtmoedig ook in de
persoonlijke omgang Hij schreef een groot
aantal brieven die hem tonen als een voortreffelijk,
ongegeneerd stilist, zonder emg
respect voor de heersende machten of
opvattmgen. ZIJn oordeel over de kolomale
politiek was vermetIgend, evenals zijn oordeel
over talrijke kopstukken m wetenschap
en maatschappij. Meer non-conformist
dan rebel vertegenwoordigt hij als
briefschrijver tussen 1850 en 1890 'het
andere Nederland' dat in het openbaar te
zelden stem kreeg.
Werk: Taco Roorda's Beoefenmg van 't Javaansch
bekeken (1864)
Uitgave: De pen mgal gedoopt (1962, 1982'), samengest
door R NIEUWENHUYS
Literatuur: H KERN en W DOORENBOS, In Nederlandsche
Spectator (1894), R NIEUWENHUYS,
Tussen twee vaderlanden (1959), K FENS,
'v d T " In Loodlijnen (1967), R NIEUWENHUYS,
Oost-Indische Spiegel (1978') [G STUIVELING]
N eufville, Margaretha Jacoba de
Noordnederlandse prozaschrijfster (Amsterdam
6.2.1775-Haarlem 15.7.1856). Publiceerde
romans en kinderverhalen Na
enkele burgerlijke romans, O.m. in brieven,
die kennelijk Wolff en Deken navolgden,
schreef ZIJ onder Impuls van D.J. van Lenneps
Verhandelmg over het belangrtJke
van Hollands grond en oudheden voor
gevoel en verbeeldmg (1827) de historische
roman De schtldknaap (1829), een van de
NICLAES
allereerste Nederlandse proeven in het
genre.
Werken: De kleme pllgten, 4 din (1824-1827), Ellsabeth
Basmooth, 2 din (1836)
Literatuur: P A A BOESER, Leven en werken van
M J d N (1889), W DROP, In Verbeeldmg en histOrie
(1958, 1979'), AM LUBBERHUIZEN-VAN GEL.
DER, In Amstelodamum, 53 (1966), G STUIVE.
LING, In Vakwerk (1967) [w GOBBERS]
N eve, Fiore della
Zie Loghem, M.G.L. van
Neyts, Jacob Toussaint Domien
ZUIdnederlands toneelschrijver (Brugge
14.6.1727-Boulogne sur Mer 8.7.1794). Hij
had het beroep van procureur, maar door
zIJn voorliefde voor het toneelspel verwaarloosde
hiJ zijn werk. Hij werd de leider van
een toneel- en operagezelschap waarvoor
hij ook de stukken schreef of vertaalde: niet
mmder dan 55 Op een voor hem onaangename
manier IS zijn gezelschap in Amsterdam
bekend gebleven, omdat door zijn
toneelinrIchting van het spel De deserteur
de schouwburg geheel uitbrandde op 11
mei 1772. Door deze brand raakte hij gerUineerd.
Vanaf 1780 werd hij dagbladschrIjver
in Mechelen.
Werken: alle gedrukt tussen 1760 en 1770 Raton en
Rosette, Annette en Lubm, Den soldaat toveraar,
De twee jagers en het melk-meysje, De
spreekende schlldery, De komng en de pachter,
De volksplantmg, Den bedrogen ballhu; Het verloren
lam, De schoone Arsena, De gestrafte hoogmoed,
Het nagtgevecht of de leevende doode, De
pragtlge mmnaer, De paerdesmlt
[p M M KROONE)
Niclaes, Hendrik
Duits-Noordnederlands mysticus en dichter
(Munster 10.1.1502-Keulen ca 1580).
ProfetenfIguur die tijdens reizen en verbliJven
m het buitenland - hij was koopman
- ZIJn spiritualistische leer verbreidde.
Verbleef ca 1530-1540 te Amsterdam, waar
hiJ omgmg met wederdopers (o.w. David
Joris die hem sterk bemvloedde), daarna
tot 1560 te Emden, waar hij zijn meeste
werken schreef; bezocht Engeland ca 1552-
1553 en verbleef ten slotte nog te Kampen
en Keulen.
Schreef in het Nedersaksisch een reeks
clandestien gedrukte (o.m. door Ch. PlantIjn,
die een van zIJn aanhangers was)
mystieke traktaten waarvan het belangriJkste
IS SpLegel der gerechtLgheLd tho ene
Anschouwmge des warachtLgen Levens (ca
1556) ZIJn leer, gemsplreerd door de 'geest
der ware liefde van Jezus Christus', ver-
409
NIEUWE DOCTRINAEL
wierp dogma's en sacramenten en herleidde
het geloof tot directe godsbelevmg en
liefde De door hem gestichte sekte, het
'HUIS der Liefde' ('Famlly of Love') overleefde
hem ondanks felle vervolging, vooral
m Engeland tot ca 1700 (zgn Familists),
maar verdween m de Nederlanden m de
loop der 17de eeuw ZIJ was geheim doch
wIJd verbreid Van zIJn traktaten verschenen
weldra Engelse vertalingen De werkeliJke
aanhang en mvloed van deze sekte IS
echter nog met ten volle bekend
NlClaes schreef ook emge refremen en rondelen
Zijn Ep!stalae, 20 zendbrieven, verschenen
m 1577
Werken: Evangelwm offte eme frollcke bodes chop
des njcke Godes unde Chnst! (1555-1562), Prophetw
des Gelstes der LIef ten (1555-1562),
Terra Pacls Ware Getugemsse van Idt gelstellche
Landtschop des Fredes (1580)
Literatuur: R H JONES, StudIes m Mystlcal Re/tgwn
(1908), J LINDEBOOM, Stlefkmderen van het
chnstendom (1920), H F BOUGHERY, 'Aanteekemngen
betreffende Plantm's houdmg op godsdienstig
en politiek gebied', m De Gulden Passer,
XVIlI (1940), H DE LA FONTAINE VERWEY, 'De
geschnften van H N', m Het Boek, 26 (1940-
1942), J A VAN DORSTEN, Thomas Basson (1961),
S IRMGARD, 'H N BlOgraphlsche und bibliographlsche
Notlzen', m Nlederdeutsches Wort
(1973), GA R DE SMET, 'H N Em vergessener
mederdeutscher Dichter', m Festschnft fur Gerhard
Cordes (1976), IDEM, 'Zum Catechismus von
Hendrik Nlclaes', In J GOOSSENS (ed ), Nlederdeutsche
Beltrage (1976), H DE LA FONTAINE
VERWEY, 'Het hUlS der liefde en zIJn publicaties',
m UIt de wereld van het boek I, Humamsten,
dwepers en rebellen m de zestIende eeuw,
(19762), 'The Family of Love', m Quaerendo, 6
(1976) en 7 (1977), AHAMILTON, 'Three eplstles
by H N', m Quaerendo, 10 (1980), IDEM, The
famtly of love (1981), J D Moss, Godded wlth
God (1981), N MOUT, 'The family of love (HUIs
der liefde) and the Dutch revolt', m Church and
State smce the Reformatwn, 7 (1981)
[w GOBBERSENSS HOOGERHUIS]
Nieuwe Doctrinael
Zie Spieghel der Sonden, Die
Nieuwelandt, Guilliam van
410
Zuidnederlands dichter en toneelschrijver
(Antwerpen 1584-Amsterdam 1635).
Kwam wsch m 1585 naar Amsterdam,
waar hij schildersleerling werd bij Jacob
Savery; te Rome in de leer biJ Paulus Bril
(1601-1603). Na een kort verblijf te Amsterdam
weer naar Antwerpen, waar hij m
1615 ouderman werd van de kamer 'De
Olyftak'; omstreeks 1620 verliet hij deze
kamer en werd wsch. lid van 'De Violieren';
in 1629 naar Amsterdam. Als schilder en
etser epigoon van de Italiaanse school
NIeuwelandt IS de voornaamste vertegenwoordiger
van de senecaans-klassleke tragedie
m de ZUidelijke Nederlanden, zIJn
werk doorstaat evenwel de vergeliJkmg met
de beste vertegenwoordigers daarvan in
Noord-Nederland met Het wordt gekenmerkt
door gruwelen en moorden, door
offertonelen, geestverschlJnmgen, allegorIeen,
voorspellende dromen en vertonmgen.
ZIJn vnl m alexandrijnen geschreven
tragedies (0 a. Lww, 1617, Aegyptlca afte
Aegyptlsche tragoedle van MAnthomus
en Cleopatra, 1624, Sophomsba Aphncana,
1626, 16352 en 1639') hebben vIJfbedrIJven,
maar missen de drie eenheden De stijl
IS retorisch, breedsprakig en soms pathetisch
Behalve Seneca hebben Robert Garmer
(0 a met Les Juwes) en PC. Hooft
(0 a met Geeraerdt van Velsen) sterke
mvloed op hem uitgeoefend
In zIJn taalgebrUik IS NIeuwelandt puriStisch
HIJ Wist ook zIJn met-geprononceerd
kathohek christendom te veremgen met
een Uitgesproken stOiclJnse levensleer. Dezelfde
geest ademt een Uitvoerig leerdICht
m alexandriJnen. Poema vanden mensch
(1621), dat een bewerkmg IS van Jerommus
van der Voorts Het leven en sterven ben lck
genaemt (1597).
BIJ zIJn tijdgenoten vond zIJn werk, dat tussen
de rederijkerskunst en het classiCisme
mstaat, veel waardermg In 1620 verwierf
hiJ op het blazoen feest van de Mechelse
kamer 'De Peoene' de eerste PriJS met zIJn
referem Den lof der deucht (opgenomen m
De schadt-k!ste der phllosophen ende
poeten, 1621). Vanaf het midden der 17de
eeuw werd hiJ vergeten en m de 19de eeuw
weer ontdekt Sophomsba wordt zIJn beste
werk geacht.
Werken: Saul (1617), Claudws Domltws Nero
(1618), Salomon (1628), Jerusalems verwoestmgh
door Nabuchodonosor (1635)
Literatuur: F J VAN DEN BRANDEN, 'W v N , kunstschilder
en dichter', In Nederl Museum, dl [J
(1875), J A WORP, De mvloed van Seneca's
treurspelen op ons tooneel (1892), 0 DAMBRE,De
dIchter Justus de Harduljn (1926), A A KEERS.
MAEKERS, De dIchter G v N en de senecaansclassleke
tragedIe m de zUldeltjke Nederlanden
(1957), W ASSELBERGS, 'G v N', m NIeuwe
Taalg (1961), K L JOHAN ESSEN, ZWIschen Hlmmei
und Erde (1963) [w J C BUITENDIJK]
Nieuwenhuys, Robert
Nederlands letterkundige en schrijver (Semarang
30 6 1908). Geboren Uit een Europese
vader en een Indische moeder Afgezien
van een studleverbhJf m Nederland
(studie Nederlands) woonde hiJ tot 1952 m
za, dat door een beeldende
Nederlands-Indle, resp. IndonesIe. In deze
penode was hiJ mede-redacteur van De
Fakkel en het hteraIre blad Onentahe.
Van zIJn culturele positie 'tussen twee
vaderlanden' heeft hij zich versch. malen
rekenschap gegeven, o.a in zIJn onder het
ps Breton de NIJs geschreven Vergeelde
portretten Uit een Indisch familiealbum,
(1954), een autobiografische roman in de
vorm van een famlhekromek Na een Jarenlang
leraarschap te Amsterdam, werkte
Nleuwenhuys tot aan zijn pensIOen biJ het
KomnkhJke Instituut voor taal-, land- en
volkenkunde te Lelden.
In 1959 verscheen Tussen twee vaderlanden,
een bundel artikelen over o.a. tempo
doeloe (;", de tiJd van vroeger) en Maunts
(P A Daum) Het fotoboek Tempo doeloe,
fotografische documenten Uit het oude
Indle, 1870-1914 (1961), onder het ps. Breton
de NIJS, bevat In feite het Illustratiematenaal
bij de twee eerder genoemde boeken
ZIJn talrijke publikatIes over de 'kolomale'
hteratuur (waaronder een aantal
bloemlezingen) vonden hun bekromng In
het standaardwerk op dit gebied, de OostIndische
Spiegel (1972, 1978'). In 1983
werd hem de ConstantIJn Huygenspnjs
voor zIJn hele letterkundig werk toegekend.
In 1984 verleende de Leidse Universiteit
hem een eredoctoraat.
Werken: H N VAN DER TUUK (ed), De pen In gal
gedoopt (1962), brieven en documenten, De dominee
en ZIJn worgengel, van en over Françol.S
Haverschmldt (1964), F W JUNGHUHN (ed ), De
onUitputtelijke natuur (1966), bloeml , Batavla,
koningin van het Oosten (1976), Een beetje oorlog
(1979), Baren en oudgasten, dl I, fotograftsche
documenten Uit het oude Ind.e, 1870-1920
(1981)
Literatuur: J BROUWERS, m Jan CampertpnJzen
1983 (1983), De Engelbewaarder, 25 (1982), blbl ,
F VERMEULEN, mtervlew, m Literatuur, 1
(1984) [G TERMORSHUIZENENGJ VAN BORK]
Nieuwland, Pieter
Noordnederlands dichter en geleerde (Diemerrneer
5 11.1764-Leiden 14.11.1794).
Zoon van een timmerman; als wonderkind
ontdekt en opgeleid door de dichtgenootschapper
Bernardus de Bosch. Na studies
aan het Amsterdamse Athenaeum en de
Leidse Universiteit zelf lector zeevaartkunde
te Amsterdam (1789) en hoogleraar
WlS-, natuur- en sterrenkunde te Leiden
(1793).
Naast wetenschappelijke werken, o.m. over
zeevaartkunde, schreef hij enige hUiselijke,
vaderlandse en natuurgedichten die soms
treffen door eenvoud en zUiverheid van
NOLET
gevoel (vooral bekend Orwn, Franse vert.
Clavareau, 1836), alsmede prozaverhandehngen.
In de Nederlandse preromantIek is hij een
opmerkehJke figuur, hoewel men mag zeggen
dat zowel door zijn aanzien als geleerde
als door zIJn vroege dood zijn tijdgenoten
hem te veel dlchterhJke roem hebben toegekend
Werken: Gedichten (1788), Zeevaartkunde (1793)
Uitgaven: Nagelaten GedIchten (1816), met levensbericht,
Gedichten en Redevoeringen (1824)
Literatuur: Gedenkboek v d Unw van Amsterdam
(1932), aanhangsel, J H KRUIZINGA, 'P N, de
Nederlandse Newton', m Natuur en Techmek
(1944), A VAN DUINKERKEN, m Beeldenspel (z J ),
GA STEFFENS, P N en het Evenwicht (1964),
C J TOEBES, m Haagse herv hl.Stonen (1978)
[w GOBBERS]
Nolens, Leonard Helena Sylvian
Vlaams dichter (Bree 11.4.1947). Werkzaam
als free-lance vertaler. Waar zijn
debuutbundels nog leden onder een barokke
woekering van beelden - een late erfems
van de poèzle der Vijftigers -, evolueerde
zijn poezie, vooral sinds Twee vormen van
ZWijgen (1975), In de richting van een meer
sobere zegging die vooral steunt op de suggestieve
kracht van de paradox. InhoudehJk
vormen enerzijds de problematiek van
het schnJven en anderzijds de ambivalente
ervanng van liefde en vriendschap de kernpunten
van dit oeuvre.
Voor zIJn werk kreeg Nolens o.m. de prijs
van het beste hteraIre debuut (1974), de
ArkprIJs van het Vrije Woord, de poezieprijs
van de prOVinCie Antwerpen (1976) en
de H C PernathpnJs (1980).
Werken: Orpheushanden (1969), De muzeale minnaar
(1973), Incantatie (197'7), Alle tiJd van de
wereld (1979), Hommage (1981), Vertlgo (1983)
Literatuur: H BREMS, 'Van ritme tot ritus', m Dletsche
Warande & Belfort, 123 (1978), IDEM, mAL
wie omZiet (1981), T HERMANS, m Kntlsch lex,con
van de Nederlandstaltge ltt na 1945 (1984)
[D DEGEEST]
Nolet de Brauwere van Steeland, J.
Eig. Joannes Carolus Hubertus, Nederlands
dichter en prozaschrijver (Rotterdam
23.2. 1815-Vilvoorde 21.6.1888).
Woonde vanaf zijn Jeugd in Belgie; studeerde
rechten te Gent en Leuven en vestigde
Zich In 1844 te Brussel. Als vriend van
David, Van Duyse e.a. Vlaamse voormannen,
speelde hiJ een zeer actieve rol In de
Vlaamse culturele beweging: In het biJzonder
als hd van het Brussels Taal- en Letterkundig
Genootschap en voorzitter van het
411
NOLST TRENITÉ
Taalverbond, als promotor van DuitsVlaamse
toenadering (medestichter van
het Duits-Vlaams Zangverbond, 1846) en
culturele Noord-Zuidsamenwerking (voorzitter
van het Taal- en Letterkundig Congres,
Brussel 1851).
Hij oogstte veel bijval met opgeschroefde
epische gedichten (Ambwnx, 1841), maar
een eigen toon vond hij eerst in het gemoedeliJk-
boertige genre, met lUimige verzen
en hekeldichten (Dlchtlutmen, 1842; Ernst
en boert, 1847). Hij schreef ook prozaschetsen
en venijnige krItiek
Werken: Gedichten Ernst en lUIm, 1839-1859, 2
dIn (1859), Gedichten, 1860-1870 (1871), Proza,
1843-1873,2 dIn (1873); PoeZI] en proza, 1874-
1877 (1877), PoeZI] en letterentlek (1884)
Literatuur: PA ALBERDINGK THIJM, m Levensber
MI] der Nederl Letterk (1889), L ROERSCH, m
Annualre de l'Ac de Belg (1889), L WILLEMS, m
Bwgraphle natIOnale, xv (1899), K VAN DEN
OEVER, m Kntlsche opstellen (1913), W DE
VOGELAERE, m Nationaal bIOgrafisch woordenboek,
I (1964), J NOTERMANS, m De Vacature, 78
(1966), IDEM, m Limburg, 45 (1966) [w GOBBERS)
Nolst Trenité, Gijsbert Johannes
Zie Charivarius
N olthenius, Hélène
412
Nederlandse cultuurhistorica en prozaschrijfster
(Amsterdam 9.4.1920). Studeerde
mUZIekwetenschap en Italiaans te
Utrecht. Werkte enige tijd voor de radio en
voor de pers en was van 1958 tot 1976 hoogleraar
muziekgeschiedenis van de oudheid
en ME aan de Rijksuniversiteit te Utrecht.
Nolthemus schreef een tweetal zeer bekende
cultuurhistorIsche studies, Duecento
(1951) en Renaissance m mei (1956), over
de stad Florence in de 14de eeuw, waarmee
ze veel succes oogstte. Minder bekend is
haar essay Muzzek m de kentermg (1958)
over het muziekleven biJ de oude Romeinen,
waarvoor ze de Essayprijs van de
gemeente Amsterdam kreeg. Haar vlotte
schrijfwijze en haar inlevmgsvermogen maken
de beschreven cultuurhistorische perioden
voor een groot publiek toegankelIJk.
Ook m haar romans streeft ze naar een heldere
vertelwijze en ook daarm komt haar
kenms van de Italiaanse cultuur telkens
naar voren' Addw Gnmaldl (1953) en Een
ladder op aarde (1968). De roman Als de
wolf de wolf vreet .. (1980) speelt eveneens
m ItalIe, ditmaal m het middeleeuwse
Toscane. In 1975 had ze inmiddels haar
publiek verrast met een m Zwitserland spelende
detectIve, Weekend m Waldegg
Werken: Bullen blljven (1966), nov, De afgewende
stad (1971), r , Geen been om op te staan (1977),
r , De steeneik en andere verhalen (1984)
Literatuur: E. MULDER, mtervIew, m de Volkskrant
(2821981) [G J VAN BORK)
Nomsz, Johannes (Jan)
Noordnederlands toneelschrijver, dichter
en essayist (Amsterdam 25.7 1738-ald.
28.8.1803). Was een produktief toneelschrijver
die weliswaar meestal aan de
oppervlakte bleef, doch m zijn beste werk
goed materiaal voor de spelers leverde en
het publIek tot geestdrift Wist te brengen.
Zijn bewonderde voorbeeld was Voltaire,
van wie hij versch. stukken vertaalde, nl
Amelw (1772), Zalre (1777), Het weeskmd
van Chma (1782) en Semlramls (1801).
De stof die hiJ voor zijn dramatische werken
koos - ca 50 titels van geschreven en
vertaalde werken zijn bekend - IS oosters,
aan de vaderlandse geschiedenis ontleend
of actueel. Hij kwam er in op voor een tolerant
en humanistisch deis me in tegenstellIng
tot de als machtsmiddel misbruikte
traditIOnele godsdienst (Zoroaster, 1768),
verheerhjkte de eigen natie en haar
deugden, wees de vorst op zIJn plicht Jegens
het vaderland en verzette zich tegen de
natIOnale gemakzucht (Marw van Lalam,
1778, De Doggersbankers, 1781). In de politIek
was Nomsz opportumst. nu eens prmsgezmd,
dan weer patriot. In de jaren na het
herstel van Oranje (1787) en voor de
omwentelmg mochten zIJn stukken om politieke
redenen met gespeeld worden.
Daarna echter - tot m de 19de eeuw - trokken
zij volle zalen OnlosmakehJk met zIJn
succes verbonden zijn de namen van de grote
acteurs en actrices uit die dagen: Johanna
Corneha WattIer-Zlesems, GeertrUIda
Hilverdmk-Grevelink, Andries Snoek en
Ward Bmgley.
Nomsz schreef ook heldendichten, nl W!llem
I (1779) en Maunts van Nassau
(1789) Ook m een aantal prozawerken
behandelde hij stof Uit de geschiedenis,
blJv Mohammed of de hervormmg der
Arabieren (1780), Het leven van Karel V
(1786) en Het leven van Ph!lIPS IJ (1786)
Van zijn essays kunnen worden vermeld
Aanteekenmgen op alle zzJne tooneelstukken
(1784), De tooneelspeler en zzJn aanschouwer
kunstmaatlg beschouwd (anomem,
1791) en De tooneelspelbeschouwer
(anoniem, 1793)
Werken: Amos,s (1767), t, Le Cid (1771), vert,
Athalle (1771), vert, Ba]azet (1771), vert, Anthomus
Hambroek of de belegermg van Formoza
(1775), t ,Rlpperda of de mnemmg van Haarlem
(1779), t , MlChlel Adrwensz de Ruyter (1780),
t, Cora of de Peruanen (1784), t, Vertelsels
(1784-1787), pr, De graaf van Rennenberg
(1789), t, LodewlJk de Zestiende, komng van
VrankrIJk (1793), t , Marle Antomette van OostenriJk,
komngm van VrankrIJk (1794), t
Literatuur: J OOSTING, 'J N. en zIJn treurspel Zoroaster',
In Noord- en ZUid-Nederlandsche Tooneelalmanak
(1879), eH VAN SCHOONNEVELDT,
Over de navolgmg der klasslek-Fransche tragedie
(1906), J A WORP, Geschiedems van het drama
en van het tooneel m Nederland, II (1908), J
TE WINKEL, Ontwlkkelmgsgang der Nederlandsche
letterkunde (1924), B ALBACH, Jan Punt en
Marten Corver (1946), IDEM, Helden, draken en
comedwnten (1956), TH M M MATTHEIJ, Waardermg
en kritiek, J N en de Amsterdamse
schouwburg 1764-1810 (1980) [H H J DE LEEUWE)
Noordstar, J.C.
Ps. van Arnold Jan Pieter Tammes, Nederlands
dichter (Gronmgen 10.7.1907).
Schreef tijdens zijn Groningse studentenJaren
een aantal speelse, ten dele parodistische
en bizarre verzen, die hij in de privéUItgave
De zwanen (1930) bijeenbracht,
gevolgd door Argos en Arcadia (1935,
samen met N.E.M. Pareau). In 1937 redacteur
van de NRC, smds 1945 hoogleraar volkenrecht
en de leer der internationale
betrekkmgen aan de Universiteit van Amsterdam
Nam afstand van zijn origineel en verdienstehJk
Jeugdwerk, hoewel hij toestond dat
zIJn vriend Rudolf Escher een herdruk verzorgde
(De zwanen en andere gedichten,
1967) Zijn overige pubhkaties zijn van
Juridlsch-wetenschappehjke aard.
Literatuur: J BERNLEF, In Wie A zegt (1970), C
BUDDINGH', In Een pakje per dag (1971), H DE
VRIES, In Kritiek als credo (1980) [G W HUYGENS)
Noordzij, Nel
Eig. PleterneJla Margaretha BreevoortNoordzIJ,
Nederlandse prozaschrijfster en
dichteres (Rotterdam 17.10.1923). Studeerde
pedagogiek en psychologie; was grafologe
en werkte mee aan versch. dagbladen.
Won m 1954 de eerste prijs in de VARAprijsvraag
voor aankomende talenten met
de novelle Geen eten. Publiceerde daarop
gedichten, verhalen en romans, zoals Om
en om (1954), een bundel gedichten en verhalen
en Wachtende miJn hart (1956), een
dichtbundel. Zij trok vooral de aandacht
met Het kan me met schelen (1955), de met
een metsontzIende waarheidsdrift geschreven
roman over een Jonge vrouwelijke arts
NOOT
die geremd IS in de ontwikkeling van haar
gevoelsleven. Voorts schreef zij een helder
essay over Rilke, De dichter Rtlke als mens
(1960).
NoordZij heeft zich als een der eerste
schrijfsters van haar generatie, met haar
ongeremd weergeven van de realiteit en het
uiten van haar mening daarover, een volwaardige
plaats naast haar mannelijke collega's
verworven. Met de zgn. 'dameslectuur'
heeft zij definitief afgedaan. Ook als
dichteres brak zij een lans voor volkomen
openhartige lyriek, zich daarmee aansluitend
biJ het werk van een dichteres als
Emily Dickinson. Na 1964 trok zij zich
steeds meer uit het literaire leven terug en
hield zich vooral bezig met theosofie, parapsychologie
en occultisme. Zij stelde een
Woordenboek van magie, okkultisme en
parapsychologie (1975) samen.
Werken: BIJ nader mZlen (1954), Met de hand op
een boomtak (1955), r, Nederlandse dichteressen
na 1900 (1956), Schrijvers blootshoofds
(1956), bloeml, Een mmnaar m de handpalm
(1957), r, Variaties op een moederbmdmg
(1958), verh, De schuldvraag (1961), r, Een
etmaal leven (1964), verh
Uitgave: Leven zonder opperhUid (1962), verzamelbundel
Literatuur: R RUBINSTEIN, In Was getekend Tamar
(1977), HELLA S HAASSE, 'Het beeld In de spiegel
I1', In Raster, 10 (1979), P VEEGER, In Kntlsch
lexicon van de Nederlandstalrge Irt na 1945
(1984) [G W HUYGENS)
Noot, Jan Baptista van der
ZUIdnederlands en Frans dichter (Brecht
1536/1537 of 1539-? Antwerpen 1595).
Stamde Uit aanzienlijke familie; noemde
Zichzelf Jonker. Was m 1562 en 1565 schepen.
Werd hervormd en vluchtte na het
geuzenoproer van maart 1567 naar Londen.
Was m 1571 m Keulen en keerde in 1579 via
Frankrijk terug naar Antwerpen. Verkeerde
blijkbaar m financIele moeilijkheden,
gezien de rekesten om steun die hij van
1581 tot 1592 tot de overheid richtte.
Als echt renaissancedichter verheerlijkte
hiJ het dichterschap. Hooggeplaatste personen
maakte hij onsterfelijk met zijn lofdichten,
vooral verzameld in de Poetlcsche
werken (1580-1594). Verder bezong hij zijn
gehefde Brabant en de Brabantse taal
(Lofsang van Braband/Hymne de Braband,
1580). Minnedichten, vriendschapsen
rehgieuze poëZie werden verzameld in
Het bosken (ca 1570)
In Het theatre oft toon-neel (1568), gedichten
naar Petrarca en Du Bellay, bezingt
Van der Noot de vergankelijkheid
413
NOOTEBOOM
van het aardse en de zekerheid van Gods
liefde, waarop hiJ een soms heftig antirooms-
katholiek betoog m proza liet volgen.
Elk gedicht IS voorzien van een gravure
van M. Gheraerts Na de Franse (1568)
en Engelse (1569) bewerkmg (voor welke
laatste Edmund Spenser de gedichten vertaalde)
volgde m 1572 een DUitse versie
(Theatrum das LSt Schawplatz), zonder de
antl-rooms-kathoheke passages.
In 1579 verscheen Het cort begryp der XII
boecken Olympwdos, met een Franse versie
Abregé des douze lwres Olympwdes,
een gedeelte van Das Buch ExtasLS dat tussen
1573 en 1576 m DUitsland werd uitgegeven.
Het IS een weergave in meer dan
1000 verzen van een droomreis, waarm de
dichter talnjke allegonsche personages
ontmoet, en die emdlgt met zijn huwehJk
met Olympla. Het werk bevat zeventien
gravures van de hand van D.V Coornhert.
Door zijn tweetahgheld en zIJn nauwe contacten
met Engeland en Duitsland IS Van
der Noot een belangnjke schakel m de
Westeuropese renaissance. Verwey heeft
door zijn Uitgave (GedLchten van Jonker
Jan van der Noot, 1895) een belangrijke
bijdrage geleverd tot de waardermg van
zijn tlenlettergreplg vers, waarvan het ritme
overeenkomst vertoont met dat van de
'Jamben' der TachtIgers. In de 17de eeuw
was Van der Noot echter welmg bekend.
Uitgaven: A Theatre for Wordhngs (1937 en 1939),
facs Ultg met mi van L S FRIEDLAND en blbl van
W A JACKSON, WA P SMIT en W VERMEER
(ed ), Het bosken en Het theatre (1953), W A P
SMIT (ed), Epltalameon, oft houwelycx sanck
voor Otto van Vlcht en Comeha van Balen
(1953), C A ZAALBERG (ed ), The Olympw Eplcs
(1956), IDEM (ed ), Lofsang van BrabandlHymne
de Braband (1958), W WATERSCHOOT (ed), De
'Poetlcsche werken' van Jonker J v d N Analytische
blblwgrafle en tekstUitgave, 3 din (1975)
Literatuur: A VERMEYLEN, Leven en werken van
Jonker J v d N (ca 1899), C A ZAALBERG, Das
Buch Extasls van J v d N (1954), K MEEUWES.
SE, m Nieuwe Taalg ,49 (1956), J WILLE, m Literair-
historische opstellen (963), S F WITSTEIN,
De verzencommentaar In Het theatre van J v d
N (1965), L FORSTER, Dl€ Nlederlande und die
Anfange der BarocklYrlk In Deutschland (1967),
F DE SCHUTTER, Het vers van Jonker J v d N
(1967), F VAN VINCKENROYE, 'J v d N en JanBaptist
Houwaert' m Liber alumnorum E Rombauts
(1968), W WATERSCHOOT, m Handehngen
v h XXVle VI fIlologenkongres (1968), K Bos.
TOEN, 'De Jonge v d N (ca 1537-1567)', m Studies
voor Zaalberg (1975), L FORSTER, 'J v d N
und die deutsche Renalssancelyrlk,' m Kleine
Schriften zur deutsche Llteratur Im 17 Jahrhundert
Daphms,6 (1977), W WATERSCHOOT, m
Spiegel Hlstorwel, 13 (1978) rc A ZAALBERG EN S S HOOGERHUIS]
414
Nooteboom. Cees
Elg Cornehs Johannes Jacobus Maria. Nederlands
dIchter en prozaschrijver ('s-Gravenhage
317.1933) Volgde een gym naslumopleldmg
aan kloosterscholen te Venray
en Emdhoven Was m de Jaren zestig
reizend colummst van de Volkskrant, ontvmg
m 1969 de prijS van de dagbladJournahstlek
voor De PanJse beroerte (1968), een
verslag van de meirevolutIe van 1968, IS
smds dat Jaar rels- en poezieredacteur van
Avenue en maakte m die kwahtelt naam als
vertaler
Nooteboom beschouwt ZIchzelf m de eerste
plaats dichter HIJ debuteerde met De
doden zoeken een hULS (1956), een bundel
vnj conventIOnele, wat overdadige, zonder
veel vorm bewustzIJn geformuleerde gemoedslynek
Al in Het zwarte gedLcht
(1960) heeft hIJ Zich bekeerd tot een veel
hermetischer poetlca en door de Jaren heen
ontwikkelt hij een poëzie-opvattmg die
hem m de buurt van de manienstlsche traditie
brengt. het gedicht als autonome taalstructuur
die onder de schijn van rationele
helderheId streeft naar opzettehJke verslUiermg,
zodat bmnen het magisch
krachtveld van de taalformules een surreeIe
bewustzlJnswerkehJkheld opgeroepen
wordt, waarbmnen dood en leven, tijd en
eeuwigheid, werkeliJkheid en verbeeldmg
een paradoxaal verband aangaan.
Gemaakte gedLchten (1970, verzamelbundel,
poeZlepflJS van de gemeente Amsterdam
1975) en Open als een schep, dLcht als
een steen (1978, Jan CampertprIJs 1978)
In zIJn fictIOnele proza maakte hij op langere
termijn eenzelfde ontwikkeling door
Het debuut dat hem bekend maakte, PhLhp
en de anderen (1955, Anne Frankprijs
1957), als romantisch gevoelig Jeugdwerk
vergehjkbaar met zIJn eerste dichtbundel,
veroordeelde hiJ Imphciet m de roman De
ndder LS gestorven (1963, Van der HoogtPrIJS
1963), waarm tevens het echec van de
verbeeldmg ten overstaan van de werkehJkheid
beleden werd, een thema dat hij m
1981 behandelde in de dubbel novelle Een
hed van schLJn en wezen. Het m De ndder
LS gestorven erkende onvermogen van de
artistieke vorm betekende voor lange tijd
een blokkermg van het fictIOnele proza. Dit
verlies werd welIswaar rUimschoots vergoed
door de relsboeken (0 a. Een mlddag
In Bruay, 1963, Een nacht In TunesLe,
1965; Een avond In Isfahan, 1978), maar
dit verhinderde toch met dat m de publieke
opmle zijn schrIjverschap voornamelijk beza,
dat door een beeldende
paald bleef door zIJn debuut.
Pas met de roman RItuelen (1980, F. BordewIJkpnJs
1981, Mobil Pegasus LlteratuurpnJs
1982) vond hiJ als prozaschnjver
de erkenmng die de reisreportages hem
met hadden gebracht. In RItuelen dommeren
dezelfde thema's als m de poezIe de
preoccupatie met het vraagstuk van de tiJd
als hnealfe en als cychsche levensbewegmg,
de fascmatIe door de dood m zijn volstrekte
onverblddehjkheld en de ZIJ het sceptische
aanvaardmg van het leven dat vooral m de
voltrekking van zIJn rituelen (m de rUimste
zm genomen) met alleen het persoonlijke
verleden structureert, maar dit ook mtegreert
m de traditie van de westerse cultuur
en het als schakel meen bovenmdivlduele
contmUiteIt zin geeft De beschouwmg van
het kunstvoorwerp IS voor de hoofdpersoon
Inm Wmtrop, toeschouwer, dilettant en
amateur-kunsthandelaar, het ntueel bij
Uitstek om aan het verleden deel te hebben.
Dit motief verbmdt het boek dUidelijk met
VoorbIje passages (1981), waarin de reizIger
Nooteboom met alleen op adequate WIJze
landschappen en steden oproept, maar
ook m zijn verslagen van tentoonstellingen
de avontuurhJke tocht door het kunstwerk
onderneemt, het kunstwerk dat mogehjk
biJ machte blijft scepticisme en distantie
tIJdehJk op te heffen m een moment van
overgave Het IS ovengens dit fundamentele
scepticisme dat Inm Wmtrop in RItuelen
behoedt voor de verlokkingen van het absolutisme
waaraan Arnold Taads en diens
zoon PhilIp leder op hun eigen wijze ten
offer vaÎlen Het boek IS daarbij zijn eigen
thema doordat het ntueel van het lezen
deze problematiek voor de lezer dwingend
zichtbaar maakt.
Werken: De verhefde gevangene (1958), verh , Koude
ged,chten (1959), De zwanen van de Theems
(1959), t, Gesloten ged,chten (1964), Een ochtend
In Bahw (1968), relsverh, NOOIt gebouwd
Nederland (1980), essay, Mokuse,' (1982), nov,
Gyges en Kandaules (1982), t, Aas (1982), p ,
Waar je gevallen bent, bhjf je (1983), autoblOgr ,
Vuurt'jd-'jst'jd Ged,chten 1955-1983 (1984)
Literatuur: A MORRIEN, m Concurreren met de
sterren (1959), P CALIS, m De G,ds, 124 (1961),
H HAASSE, m Leestekens (1965), P DE WISPELAERE,
m Het PerZIsche tap'jt (1966), R RENNENBERG,
m T'jdschnft van de Vnje Unwerslte,t
Brussel, 16 (1973) en 17 (1974), W KUSTERS, m
Nieuwe Stemmen, 33 (1976), F VAN DIJL, m
Bzzlletm,7 (1978/1979), mtervlew, W KUSTERS,
m Jan Campertpnjzen 1978 (1978); D CARTENS
en A WALRECHT, m Bzzlletm, 9 (1980/1981), J
GOEDEGEBUURE, m Jan Campertpnjzen 1981
(1981), R RENNENBERG, De t'jd en het labyrmt
de poeZIe van C N (1982), IDEM, m Kntlsch lex,con
van de Nederlandstahge ht na 1945 (1983),
NOTO SOEROTO
De Vlaamse G,ds, 68 (1984), C N -nummer
[J HUIJNINK]
Nord,Max
Elg Jacob Juhus Max, Nederlands essayist
en dichter (Gorkum 1.4.1916). Studeerde
politieke geschiedenis (0 a te Parijs en
Londen) en werd journalist. Sedert 1945
verbonden aan Het Parool, o.m. als recensent
Verbleef enkele jaren te Parijs en was
van 1970 tot 1980 publIcIteitsmedewerker
van de StlCusa
Debuteerde met poezIe en kntiek in Werk
(1939). Werkte mee aan Cntenum, schreef
enkele bundels poezIe en de roman Geen
talent voor geluk (1956). Daarnaast maakte
hiJ een groot aantal vertalingen (0 a van
Le grand Meaulnes), ook van toneelstukken
De grote meesters (1945) is een vertaImg
van poezie uit de wereldliteratuur.
Schreef ook een bIOgrafie van Lwgl Plrandelta
(1962) In verband met zijn vnJ. Journalistieke
beZigheden overweegt het essayIstisch
werk.
Werken: Documentenoorlog (1939), Strofen Uit bezet
geb,ed (1946), Albert Helman (1949), SUite
pathétlque (1952), p, Alexander Cohen, een
andersdenkende (1960), mi met bloeml , Josepha
Mendels (1981)
Literatuur: J GRESHOFF, m Het Vaderland
(29 12 1956), H U JESSURUN d'ÛLIVEIRA E A, m
TIrade (1961) [G w HUYGENS]
N oto Soeroto, Raden Mas
Nederlands (Indonesisch) dichter (Yogyakarta
5.6.1888-SoI0 25.11.1951). Stamde
Uit een vooraanstaand adellijk geslacht en
kreeg zowel een Javaanse als een westerse
opvoedmg Verbleef van voor wo I tot 1932
m Nederland waar hij o.a. rechten studeerde.
Publiceerde vanaf 1915 zijn 'gedichten
m proza' die onder mvloed van Rabmdranath
Tagore een mystiek-verheven karakter
dragen In hun verfijnde stilering verraden
zij mvloed van de Tachtigers en het
klaSSieke Javaans. Zijn belangrijkste en
meest persoonlijke bundel IS WaJanghederen
(1931; vertaald m het Frans, Duits en
IndoneSisch), waarin de dichter zijn eigen
levenslot terugvmdt m de mythologie van
de wajang.
Behalve als dichter kreeg Noto Soeroto
bekendheid vanwege zijn ideeen over de
koloniale verhoudmgen Een 'osmose' tussen
de westerse en IndoneSische (Javaanse)
cultuur zag hij als voorwaarde voor de door
hem bepleite gelijkwaardigheid tussen
moederland en kolomen. Zijn denkbeelden
over dit onderwerp vindt men in Kleur-
415
NOUHUYS
schakeermgen (1925), waarm ook een beschouwing
is opgenomen over zijn eigen
dichterschap.
Werken: Melatiknoppen (1915), De geur van moeders
haarwrong (1916), Flulstermgen van den
avondwmd (1917), Bloemketenen (1918), Lotos
en morgendauu, (1920), Nieuwe flUistermgen
van den avondwmd (1925)
Literatuur: B VAN EYSSELSTEIJN, Goden, mensen en
dieren (1956), R NIEUWENHUYS, m Oost-Indische
Spiegel (1978') [G TERMORSHUIZEN]
Nouhuys, W.G. van
Eig. Willem Gerard, Nederlands criticus en
(toneel)schrijver (Zaltbommel 22.6.1854-
's-Gravenhage 31.8.1914). Aanvankelijk als
fabrikant werkzaam in het bedrijf van zijn
vader. Vestigde zich moktober 1891 in 'sGravenhage
om zich geheel te wijden aan
de letteren en de Journalistiek. Medewerker
aan De Lantaren en De Nederlandsche
Spectator; toneel- en literair recensent bij
Het Vaderland. Stichtte in 1903 met Buysse
en Couperus het maandblad Groot Nederland,
waarvan hij tot zijn dood redactiesecretaris
was. ZIJn toneelstukken, 0 a.
Eerloos (1890), Het goudvlSch)e (1892) en
In kiemen krmg (1895), die door beroepsen
amateurtoneel werden gespeeld, kenden
een zeker succes. Van Nouhuys schreef verder
realistische verhalen en gedegen kritieken
over bUlten- en binnenlandse literatuur,
zoals Walt Whltman (1895) en Nederlandsche
belletne 1901-1903 (1904)
Werken: Gedichten en gedachten (1882) onder ps
P W AALNER, Eenzamen (1893), pr ,Letterkundl'
ge opstellen (1894), Zijn kmd (1895), pr, Studien
en erltleken (1897), Dageraad (1899), pr,
EgldlUs en de vreemdeling (1899), Uren met
schrijvers (1902), Een keerpunt (1904), t, Uit
Noord- en ZUid-Nederland (1906), Van over de
grenzen (1906)
Literatuur:J WALCH, mLevensber MIJ der Nederl
Letterk (1915-1916), C RIJNSDORP, 'In hoeverre
speelt levensbeschouwmg een rol biJ de mterpretatIe
en evaluatie van een ltterau werk?', m H
VAN DER ENT (ed ), LIteratuur en ethiek (1977),
C BUYSSE, 'W G v N', m Verzameld werk, 7
(1982) [G W HUYGENS]
Nu Noch
Middeleeuws komisch toneelstukje in verzen,
overgeleverd in het Hulthemse handschrIft
uit ca 1410. Dergelijke korte cluchten
of sotternieen werden waarschijnlijk
opgevoerd na een abel spel. Vele van deze
sotternieën behandelen echtelijke perikelen
Nu Noch gaat over een pantoffelheld
die zich voor zijn vrouw krankzinnig
houdt.
Uitgaven: J F WILLEMS, m Belgisch Museum voor
de NederdUitsche Taal- en Letterk (1838), H E
416
MOLTZER, m De Mlddelnederlandsche Dramatische
PoeZIe (1875), P LEENDERTZ, m Mlddelnederlandsche
Dramatische PoeZIe (1907), M C A
VAN DER HEIJDEN, m Hoort wat men u spelen zal
(1968)
Literatuur: J A HUISMAN, 'De bezwermgsscène m
Nu Noch vers 148-175', m TIJdschr Nederl
Taal- en Letterk ,90 (1974) [F VAN THIJN]
N uman, Philips
Ook HIppophilus Neander, ZUidnederlands
dichter (Brussel ca 1550-ald.
20.2.1617). Griffier en secretaris van Brussel.
HIJ schreef enkele omvangrijke stichtelijke
gedichten: Den spleghel der menschen
(1583) en Den stn)t des gemoets
(1590). Voorts WIjdde hij versch. studies
aan de mirakelen van Onze Lieve Vrouwe
van Scherpenheuvel. Een Latijns lofdicht
op de aartshertogin schreef hiJ In 1599.
[J J MAK]
Nyeuvont
Eig. Van NI)envont, looshelt ende practlke,
hoe SI) Vrou Lortse verheffen, Middelnederlands
anoniem zinnespel (eind 15de
eeuw). Satmsch spel naar de geest verwant
met het Narrenschlff van Sebastian
Brandt en met Lof der Zotheid van Erasmus,
dat toont hoe vrouw Nyeuvont ter wille
van haar maatschappelijk aanZIen een
meuwe heilige heeft verzonnen ('gevonden'),
Smte Lortse, de verpersoonlijking
van het bedrog Op adVies van enkele helpers
sticht ZIJ een soort broederschap en
ziet kans met handige middelen, ontleend
aan de praktijken van de toenmalige aflaatverkopers,
Iedereen over te halen tot
schuldbekentenis en boete, hetgeen haar
een grote WInst oplevert. Het emg bewaarde
exemplaar van dit spel van 610 verzen,
een Antwerpse druk Uit ca 1500, bevindt
ZICh In de KomnkllJke Bibliotheek te 'sGravenhage.
Uitgave: E NEURDENBURG (ed), Van Nyeuvont,
looshelt ende practlke (1910), met mi
[G STUIVELING]
Nyeuwe Clucht Boeck, Een
Middeleeuwse anekdoten verzameling in
druk, overgeleverd In een exemplaar uit
1554, biJ Jan WIjnrijcx In Antwerpen gedrukt
Het werk IS ook bekend In een iets
andere samenstelling uit 1576, gedrukt bij
Hendrik Hendncksz, ook in Antwerpen.
Het Cluchtboeck is een verkorte bewerkIng
van de Duitse verzameling van Johannes
Pauli Schlmpff und Ernst, aangevuld met
onder andere Latijnse facetiae van Henricus
Bebelius. Verzamehngen als deze worden
tot het eind van de 17de eeuw gedrukt.
De anekdoten handelen over allerlei typen,
ze bevatten thema's onder andere uit de
klassieke oudheid, de bijbelse oudheid, Uit
de middeleeuwse geschiedenis en uit fabels.
De cluchtboeken waren waarschijnlijk in
eerste Instantie voor kloosterlingen bedoeld,
ter lemglng van de geest en ter voorkoming
van melancholie, maar ze sloegen
met datzelfde doel ook erg aan in kringen
van burgers, onder humamsten en rederiJkers.
Uitgave: H PLEIJ, J VAN GRINSVEN, D SCHOUTEN en
F VAN THIJN (ed), Een nyeuwe clucht boeck
(1983) [F VANTHIJN]
Nijhoff, Antoinette Hendrika
Geb. Wind, Nederlandse romanschrijfster
('s-Gravenhage 961897-ald. 22.5.1971).
Huwde op 19-jarlge leeftijd met de dichter
MartInus NIJhoff. Vertoefde jaren In het
buitenland (Italie, FrankriJk, Engeland, later
Griekenland)
ZIJ schreef een klein aantal flJnzinmge
romans van een bijzonder gehalte, indringend
van psychologie en kosmopolitisch
van sfeer, die zICh gunstig onderscheiden
van het traditIOneel Hollands-klelnburgerhJk
realisme van haar tijd.
Twee meiSjes en Ik (1931), haar opmerkehJke
debuut, IS het beklemmende verhaalten
dele in dagboekvorm - van een Jonge
arts die Zich In het leven van twee Jonge
meisjes heeft binnengedrongen en er zich
slechts geleidelIjk van bewust wordt schuld
te hebben aan beider ondergang later. Haar
vrijmoedig realIsme - ook bij de behandeling
van erotische problemen -, haar voorhefde
voor internatIOnale decors, haar
overtUigd posItie kiezen voor de individuele
VrIJheid, zIJn kenmerken die ook weer
dUidelIjk aan de dag treden In De mer
doden (1950, = De bmf, 1956), spelend tijdens
en na wo 11, dat een toenemende
belangstelhng voor het maatschappelijke
het zien
Werken: MedereIZIgers (1942) ~ Het veilige hotel
(1954), verh, Geboorte (1945), nov, De dagen
spreken (1946), r , Venus In ballingschap (1955),
r , MalIsta, nagelaten fragm
Literatuur: E VAN LOKHORST, m Cntlsch Bulletin,
XIV (1947), G H 'S-GRAVESANDE, mBoek van nu, I
(1948), MMoss. m Singel 262 (1949), B STROMAN,
m OverZicht en Indrukken (1951), S VESTDIJK,
m ZUIVerende kroniek (1956, 1976'), TH DE
VRIES, m Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1971-
1972), A OOSTHOEK, m Zeeuws TiJdschnft, XXII
(1972), G H 'S-GRAVESANDE, mtervlew, m Vergeten
en gebleven (1982) [w GOBBERS]
NIJHOFF
Nijhoff, Martinus
Nederlands dichter, criticus en vertaler ('sGravenhage
20.4 1894-ald. 26.1.1953). Afkomstig
uit een familIe van boekhandelaren,
Uitgevers en bibliografen. Studeerde
rechten te Amsterdam en in later tijd
Nederlands te Utrecht.
Door het modermstIsche karakter van zijn
eerste bundel, De wandelaar (1916), markeerde
ook hiJ dit Jaar als een grens tussen
de nawerking van Tachtig en het beginnende
expressIOnisme van de Jongeren die terzelfder
tiJd hun eerste centrum vonden in
Het GetiJ. NIJhoffs positie als 'overgangsfiguur'
wordt bepaald door het opmerkelijke
feit dat hiJ een strakke, bijna classicistische
vormgeving wist te verbinden met nieuwe
eigentijdse thema's; tegelIjkertijd zijn ook
talrijke romantische elementen aanwijsbaar
(eenzaamheid, doodsverlangen, het
PIerrotmotIef), maar deze verschijnen
meestal met een modern-decadente inslag.
Het vroege dichterschap van Nijhoff wisselt
aldus tussen kunstzinnig handwerk en
Intelligent spel, en is In Holland de vertegenwoordiger
van een Westeuropese literaire
stroming, te vergelijken met de rol
van het tIJdschnftDe Boomgaard in Vlaanderen
Dank zij voortdurende zelfkntIek heeft
NIJhoffs poe zie Vrijwel geen inZinkingen,
maar IS evenmin gelijkmatig of eentonig.
Het belangwekkende IS Juist dat iedere
bundel aandoet als de uitdrukking van een
afzonderlijke levensfase. In Vormen (1924)
IS het dichterlijk vakmanschap nog bewuster
toegepast, zodat de gedichten zich
laten lezen als autonome kunstwerken, bijna
los van de auteur. Maar terzelfder tijd IS
de speelsheid overgegaan In ernst; het
meest treft de poging om tot zelfkennis te
komen Een zekere invloed van het eXistentialIsme
IS onmiskenbaar. De bundel Nieuwe
gedichten (1934) trekt die lijn nog door,
aangezien de dichter zich nu ook bekommert
om de mens als sociaal wezen, een wijziging
die zowel samenhangt met zijn innerlIJke
nJplng als met de toen in WestEuropa
heersende economische en politieke
criSIS Het verschil is echter nog groter,
aangezien het omvangnjkste gedicht uit de
bundel, 'Awater', in een nieuwe, haast alledaagse
taal een meuwe, haast zakelijke
symboliek bevatte, die een hoogtepunt bereikt
in het grote gedicht 'Het uur U'
(Groot Nederland, 1936). In strofen, opgebouwd
Uit wisselende aantallen versregels
met assonerend njm, geeft de dichter hier
417
NIJLEN
een beklemmende verbeeldmg van het radicaal
andere dat slechts een moment de
aardse werkelijkheid raakt, alles anders
maakt en toch alles laat zoals het was. Het
is de vraag of de mterpretatie van dit
gedicht, waarm men invloed van Ina Boudier-
Bakker (De straat), maar ook verwantschap
met Achterberg kan aanwIJzen,
OOIt een stadIUm van eenstemmigheid zal
bereiken
NIJhoff streefde ernaar de taal haar geheimen
te ontlokken, m schijnbare eenvoud
uiterst gecompliceerde levensverhoudmgen
aan te dUiden ('lees maar, er staat met
wat er staat'), en vanUit zIJn geseculariseerd
geloof te getUigen van het eeuwige
mystene van de mens. Dit geloof was van
protestantse afkomst (Nljhoffs moeder
werkte m het Leger des Heiis). Die erfenis
heeft de dichter nOOit verloochend, maar
met zIJn zo totaal andere psychische structuur
ook nOOit geheel aanvaard. Een chnsteliJk
motief IS aanwezig m veel gedichten;
het overheerst m de drie bijbelse spelen
(Het hetltge hout, 1950), welke door leken
herhaaldelijk zijn opgevoerd, zoals ook de
bedoeling was Maar het blijft de vraag m
hoeverre hiJ m religieuze zm geloofde wat
hij m dichterlijke zmnen schreef De scheiding
tussen dichter en de met-dichterlijke
mens m hem was onmiskenbaar aanwezig,
en het gebruikmaken van literair-historische
stIJlvormen zoals hiJ die biJ de Gnekse
tragicI en m de middeleeuwse mysteriespelen
had aangetroffen, was voornamelijk een
zaak van vakmanschap.
NiJhoff trad ook veelvuldig op als cnticus
en essayist; de scherpzmmgheid van zijn
oordeel wekt soms bewondering, maar een
volgehouden prmclpe ontbreekt m de veelsoortigheid
van artikelen. Belangrijker is
hiJ als vertaler: JUiSt daar kon hij zijn
karaktenstIeke opvattmgen inzake de taal
in toepassing brengen. Niet tevreden met
een omschrijvmg zocht hij naar het precieze,
het emg Juiste en bovendien goed
Nederlandse woord, dat de stijl van Gide of
Eliot (De cocktatlparty, 1951), van Eunpides
(lftgeneta In Taune, 1951) of Shakespeare
(Storm, 1930) zo dicht mogelijk zou
benaderen. Om dit meesterschap te eren
heeft men aan de Jaarlijkse prijs voor vertalingen
in en uit het Nederlands de naam
gegeven van Martmus NijhoffpriJs.
Werken: Pierrot aan de lantaarn (1919), De pen op
papier (1927), De vliegende Hollander (1930), t ,
C F Ramuz De Geschiedenis van de Soldaat
(1930), vert , Gedachten op Dinsdag (1931), pr ,
In Holland staat een hUIS (samen met Anton van
418
DUInkerken, 1936), t, De ster van Bethlehem
(1941), t ,Een Idylle (1942)
Uitgaven: Verzameld werk, dil Gedichten (1954),
dl 2 en 2* Kntlsch proza (1961), dl 3 Vertalingen
(1954), Idem, 3 din (1982), Lees maar, er
staat niet wat er staat (1959, 1982'), bloeml
Literatuur: TH DE VRIES, M N , wandelaar In de
werkelijkheid (1946), De Gids (aprIl/mei 1953),
A DONKER, N ,de levensreIZIger (1954, 1977'), C
BITTREMlEUX E A, M N (1954), F LULOFS, Verkenning
door vananten (1955), dlss, J DE POOR
TERE, M N (1960). L WENSELEERS, Het wonderbaarltJk
ltchaam M N en de moderne westerse
poeZIe (1966), J J OVERSTEEGEN, In Vorm of vent
(1969), S VESTDl.JK, In Gestalten tegenover miJ
(1975'), AL SOTEMANN, In F BULHOF (ed ), N,
Van OstalJen, De Stijl (1976), ,J KAMPHUIS,
M N , dichter van een nieuwe psalm 150 (1977),
W SPILLEBEEN, De geboorte van het stenen kindJe
(1977), D KROON (ed ), Noort zag Ik Awater zo
van nabij (1981), G J VIS E A, Vreemd pIZZicato
van verre gUItaren (1982), A L SOTEMANN, In T
VAN DEEL EA (ed), Over gedichten gesproken
(1982), G W M VAN DE ZANDE, Schaduwlopen,
eenstudle over Het uur U en Een Idylle van M N
(1982) [G STUIVELlNGENGJ VAN BORK[
Nijlen, Jan van
Elg Joannes Joannes-BaptIsta Maria IgnatIus,
Vlaams dichter en essayist (Antwerpen
10 111884-Ukkel 148.1965) Was
van 1919 tot 1949 als taaldeskundige verbonden
aan het departement van Justitie te
Brussel Behoorde tot de generatie tussen
Van Nu en Straks en RUimte; had toch,
evenals zIJn tijdgenoten Uit Nederland
(Bloem, Roland Holst, Greshoff) een duideliJke
signatuur. Voor wo I begonnen m de
sfeer van Karel van de WoestiJne, vond hij
na een onderbreking van tien jaar zIJn eigen
stem. beheerster, bescheidener, gewoner,
met soms een vleugje Ironie. Formeel heeft
zIJn vers een klaSSieke metnsche en strofische
verzorgmg, wars van enig expenment;
het getuigt van Uitnemend vakmanschap,
vooral omdat het een romantische gevoeligheid
weet te behouden, dIe evenals biJ
Bloem m de loop der Jaren nog toeneemt.
Ondanks zijn medewerkmg aan versch
tIJdschnften en de literatuurpnjzen die hij
ontvmg, was Van NiJlen in Vlaanderen tussen
de twee wereldoorlogen min of meer
een eenzame; in Nederland, waar de meeste
van zIJn bundels werden uitgegeven, vond
hij veel weerklank. De motieven m zijn poezie
zijn ontleend aan het vliedende leven
hermnenngen aan de Jeugd, geluksverlangen,
berusting in het onvermijdelijke leed,
aanvaardmg van de ouderdom en de naderende
dood Zijn Jeugdherinnermgen werden
onder de titel DrUilende burgenj gepubliceerd
m Ttrade (10, 1966), m 1982 m
boekvorm Uitgebracht
Er IS een onmiskenbare verwantschap met
Bloem, die eveneens sterk georIenteerd was
op de Franse lIteratuur BIJ Van NIJlen
blIjkt dit ook Uit een aantal essays, o.a. over
FrancIs Jammes (1918) en Charles Péguy
(1919) Na de Belgische Staatsprijs ter
bekromng van zIJn schrIJversloopbaan In
1955, viel hem m 1963 van Nederlandse ZIJde
de ConstantIJn HuygenspnJs ten deel
Werken: Verzen (1906), Het licht (1909), Naar 't
geluk (1911), Negen verzen (1914), Uren met
Montmgne (1916), essay, Het aangeucht der aarde
(1923), De lokstem en andere gedichten
(1924), Zeven gedichten (1925), De vogel Phoemx
(1928), Gehelmschnft (1934), Het oude kind
(1938), Gedichten 1904-1938 (1938), De dauwtrapper
(1947), Herinneringen aan E du Perron
(1955), essay, Te laat voor deze wereld (1957)
Uitgaven: Verzamelde gedichten 1904-1948 (1948),
C BITTREMIEUX (ed), Verzamelde gedichten
1903-1964 (1964), Bedeesd maar onbedaard
(1977)
Literatuur: De Witte Mier (dec 1924), speciaal
V N -nummer, C BITTREMIEUX, De dichter
J v N (1956), K FENs, m De gevestigde chaos
(1972'), C J E DINAUX, m Herzien bestek (1974),
R ANTONISSEN, m Verkenmng en kntlek (1979),
P H DUBOIS, Over J v N (1980), A M MusSCHOOT,
'In de enge cel van 't middelmatIge lot', m
Nieuwe Taalg , 75 (1982) [G STUIVELING]
NIJMEIJER
Nijmeijer, (Wim) Peter
Nederlands dichter (Amsterdam 26.4.
1947) Trad aanvankelijk vooral op als vertaler
van poeZIe, m het bijzonder van
moderne dichters als Paul Célan, Hans
Magnus Enzensberger en Gernt Kouwenaar
Voor de Volkskrant schnjft hij poezlekntJeken
In 1974 bundelde hij voor het eerst eigen
poezIe m De lippen van Max Ernst, die
voor een deel weer werd opgenomen m zIJn
offlclele debuut De afstand tot (1976),
waarm hij gedichten verzamelde die hiJ
tussen 1972 en 1976 schreef. NljmeiJer
tracht in zIJn poezIe het probleem van tijd
en rUimte m taal op te lossen; in een
momentopname m taal wordt tegenwoordig
gemaakt wat tegelijk verleden is. Kijken
of zien zijn daarbij sleutelwoorden,
maar dan een kijken of zien waarbij zichtbaar
gemaakt wordt wat doorgaans ongezien
blijft ZIJn bundels zijn sterk geconstrueerd
volgens een streng symmetrische
opbouw
Werken: Barrage (1981), p, De sprong (1983), p.
Literatuur: J KNIPSCHEER, mtervlew, m Hollands
Diep, 2 (1976) [GJ VAN BORK]
419
---0---
Ockerse, Antoinette
Noordnederlandse dichteres (Vianen ca
6.5.1762-Lelden 25.12.1828). Zuster van
W.A. Ockerse, gehuwd met dichter J.P.
Kleyn.
Schreef stichtelijke verzen, grotendeels
njmloos, samen met (Gedichten, 1792) en
m de trant van haar echtgenoot, dat wil
zeggen overeenkomstig de laat-18de-eeuwse
menging van classicisme en preromantiek,
karaktenstiek voor het werk van hun
bewonderde vriend Bellamy ZIJ schreef
ook voor kmderen: Gedichtjes en vertellmgen
voor kmderen (1817).
Werken: Mengelmgen m proza en poeZl} , 2 din
(1817), Gedenkzutl op het graf van Jakobus Bellamy
(1822, met WAOekerse)
Literatuur: HSTAMPERlUS, m Chrysalhs, 6 (1980),
J STOUTEN, 'A Kleyn-Oekerse Het slot Batenstem',
m Het land van Brederode, 6 (1981)
[w GOBBERS]
Ockerse, Willem Anthonie
420
Noordnederlands letterkundige, predikant
en politicus (gedoopt Vianen 20.4.1760-'sGravenhage
19.11826). Gmg in 1776 te
Utrecht theologie studeren. Orienteerde
zich daarnaast m vele takken van wetenschap.
Vooral de letterkunde boelde hem;
hij voelde zich aangetrokken tot Cervantes,
Swift, Sterne en Montaigne. Hij werd bUitengewoon
lid van het dichtgenootschap
'Dulces ante omnia Musae' en sloot vnendschap
met o.a. Kleyn, Hinlopen en later
Bellamy In 1872 werd hij predikant te
Baarn, twee jaar later te Wijk bij Duurstede
Hier namen zijn patriottische sympathieen
toe; hij verkeerde met Bellamy, Pieter
Vreede, Quint Ondaatje, Van der Kemp
e.a. Ook hield hij zich bezig met de karakterkunde,
een toenmaals populaire tak van
wetenschap.
De jaren negentig waren voor Ockerse de
tijd van openlijke politieke stellingname.
Hij bleek een unitanstisch patnot en kreeg
betekenis in invloednjke politieke kringen.
Met Alexander Gogel, de latere mlmster
van fmancien, vormde hij de redactie van
De Democraten (1796-1797). Inmiddels
had hiJ zich te Amsterdam gevestigd en het
predikantsambt opgegeven. Hij werd achtereenvolgens
lid van de Nationale Vergadering
en voorzitter van de commissie die
een plan van constitutie moest ontwerpen.
Na de staatsgreep van januari 1798 en de
daarop volgende verklezmgen werd Ockerse
gekozen tot voorzitter van de eerste
kamer. Zijn kamerlidmaatschap duurde
met lang. De volgende omwenteling (12
Juni 1798) maakte een emde aan zijn politieke
en maatschappelijke carnère. Daarna
besteedde hij zijn tijd aan bestuursfuncties,
het houden van redevoermgen en
redacteurschappen (De Recensent, ook der
Recensenten, De Oeconomlsche Courant,
Lektuur van Smaak). In 1810 werd hij
benoemd tot predikant m Limmen, waar
hiJ tot zIJn emeritaat (1818) bleef; hij
schreef er opvoedkundige werken en vertaalde
geschnften van Salzmann. Door bemiddeling
van zIJn vnend Paulus van Hemert
kreeg hiJ ten slotte een post bij 'De
Maatschappij van Weldadigheid' m Den
Haag, waar hij het maandblad Star redigeerde
AI vanaf 1780 publiceerde Ockerse m bundels
en tijdschriften Eemge reIsfragmenten
en anecdoten (1780 of 1781) en Proeven
voor het verstand, den smaak en het
hart (1784) Als vrucht van zijn karakterkundige
studie verschenen tussen 1788 en
1797 Ontwerp tot eene algemeene characterkunde,
dne delen, die goed ontvangen
werden ZIJn politieke gevoelens kwamen
tot Uitdrukking in pamfletten als De constitutie
der Franschen verdedigd (1793) en
Bataven' elscht eene natwnale conventie'
(1795) Samen met zijn zuster Antoinette
Kleyn-Ockerse gaf hij m 1822 GedenkZUil
op het graf van Jakobus Bellamy uit In
zijn laatste Jaren werkte Ockerse aan het
autobIOgrafische geschnft Vruchten en resultaten
van een zestig Jang leven (1823-
1826), dat meer als spiegel des tijds dan als
autobIOgrafie gewaardeerd moet worden.
Literatuur: J STOUTEN, 'W A 0 , een veelZijdig man
Uit de achttiende eeuw, geboren te Vianen', mln
het land van Brederode, 3 (1978), IDEM, WAO
(1760-1826), leven en werk (1982)
[ECJ NIEUWEBOER]
Odijk,Ad
Zie DIJk, Otto
Oegema van der Wall, Theodoor
Nederlands dichter, prozaschnjver en
Journalist (Leeuwarden 25.10.1907). Was
boekverkoper, werdjournahst en redacteur
van het Leeuwarder Nieuwsblad. In 1937
vertrok hiJ naar Parijs waar hij als correspondent
van de Leeuwarder Courant en de
NRC werkte en intussen psychologie studeerde
aan de Sorbonne. Hij specialiseerde
zich in de kleurenpsychologie, waarover hij
een mvloedrijke studie schreef, Theoretische
kleurenpsychologie (1956).
In 1936 verscheen de dichtbundel Verzen
van een venter. Later deed hij opnieuw van
zich spreken met de biografieen De mens
Descartes (1961), Herman Telrlmck
(1966) en Van en over Jac van Hattum
(1969). In de bloemlezmg Autodafé (1968)
bundelde hij vooral verzen die het ouder
worden als thema hebben. In 1973 verscheen
nog een bundel onder de titel Per
slot van rekenmg In 1972 vestigde hij zich
weer m Leeuwarden, waar hij het op Jeugdhermnermgen
gebaseerde De vrouwen en
Ik (1974) schreef.
Literatuur: H BREMS, m Dtetsche Warande & Belfort,
118 (1973), M GIJSEN, m Verzameld werk dl
6 (1977) [G J VAN BORK]
Oestvoren, Jacob van
Scherts ps. van Middelnederlands dichter
(15de eeuw). ZIJn enig bekende werk is het
onvolledig bewaard gebleven gedicht Die
Blauwe Schute, ter gelegenheid van vastenavond
geschreven. In de vorm van een
spotmandement worden de statuten van
het quasi-gilde van de Blauwe Schuit geproclameerd,
waarin de morele zondaars
worden opgeroepen in de Blauwe Schuit
plaats te nemen om zich symbolisch te
laten wegvoeren uit de (stedelijke) burgermaatschappij.
Gezien de carnavaleske aard
van de tekst zal de datering 1413 met
serieus bedoeld zijn.
Zie ook Blauwe Schuit.
Uitgave: H PLEIJ (ed ), De Blauwe Schwt (1979)
Literatuur: H PLEIJ, Het gtlde van de Blauwe
Schwt, literatuur, volksfeest en burgermoraal In
de late middeleeuwen (1983') [J W E KLEIN]
Oever, Karel van den
Eig. Modestus Carolus, Vlaams dichter en
prozaschrijver (Antwerpen 19.11.1879-ald.
610.1926). Stamde Uit een gegoede burgerfamlile
Debuteerde in de kring der zgn.
Antwerpse anarchisten (Alvoorder), maar
na een ernstige ziekte vond hij zijn ware
roeping m het strijdbare katholicisme, dat
zIJn verdere leven en werk zou beheersen.
In 1905 richtte hij met J. Muis Vlaamsche
Arbeid op, waarvan hij jarenlang de bezieler
bleef. HIJ beoefende aanvankelijk een
eenvoudige sentimentele stemming kunst,
maar gefascmeerd door de-glans der 16de
OEVER
eeuw gmg hij Zich toeleggen op gewild
archalserende, renaissancistische pastiche-
poezie (Godvruchtige maen-rymen,
1911) en barok overladen prozabeschrijvingen
van Antwerpens glorietijd (De Geuzenstad,
1911). Tijdens zijn ballingschap
m Nederland (Baarn) gedurende wo I evolueerde
hij naar verinnerlijking en directer
woordkeus.
VriJ onverwacht sloot hij ZICh in de Jaren
twmtlg bij het expressIOnisme aan, de nieuwe
techmeken aanwendend om een sterk
persoonlijke, mystiek gekleurde religiositeit
te Uiten m versvorm (Het open lwk,
1922; Schaduw der vleugelen, 1923; De heilige
berg, 1925) ofm proza. Hiertoe behoort
Het mwendlg leven van Paul (1923), zijn
rijpste geschrift en, als poging om een
mystiek avontuur in het gemoed van een
modern mens vla expressionistische stijlmiddelen
te verwoorden, een umcum in de
Nederlandse literatuur. Het beschrijft de
geestehJke groei van Paul (de auteur zelf),
een wereldvreemd mens die op zijn kamertje
m de Antwerpse haven buurt in vrome
bespiegehng en lectuur en zelfs in
schuchtere contacten met een symbolisch
gemterpreteerde bUitenwereld tot innerlijke
loutermg en levensverzaking poogt te
komen. Wanneer de kloosterzuster die hem
in haar Jeugd liefhad, hem haar beslissing
meedeelt Uit het klooster te treden, doet hij
definitief afstand van de wereld.
Van den Oevers poezie, ongelijkwaardig en
al te vaak de sporen dragend van een
krampachtig pogen en worstelen met de
vorm, drukt in haar zuiverste momenten
het authentieke levensgevoel uit van een
gekwelde Ziel, waarin zondebesef, doodsgedachte
en diepe vroomheid domineren.
Zijn religieuze symboliek, zijn vaak visionaire
en apocalyptische verbeeldingen, zijn
famlharitelt in de omgang met het goddeliJke,
verlenen veel verzen een bijna middeleeuws
timbre, dat de modernistische
inkleding paradoxaal doet lijken.
Uit zIJn puntige kritieken en scherpzinnige
essays komt Van den Oever naar voren als
agressief en fanatiek geloofsijveraar en vurig
voorvechter van de Vlaamse en Grootnederlandse
gedachte. Zijn absolutistische
aard, zIJn compromisloos consequent-zijn,
maakten hem tot een felle, maar eenzame
figuur, zowel in het dagelijkse als in het
literaire leven. Noch door zijn generatiegenoten
van Van Nu en Straks, noch door de
expressiomstische jongeren werd hij ten
volle geaccepteerd.
421
OFFER
Werken: In schemergloed der morgenverte (1901),
p, Van stille dingen (1904), p , Kempische vertelsels
(1905), verh ,Het drievuldig beeld (1907),
p, Lof van Antwerpen (1912), p, Kritische
opstellen (1913), Joffrouw Suzanne Roemers
(1914), t, Hollandsch-Belglsche toenadering
(1917), essay, De Vlaamsche beweging (1918),
essay, Verzen Uit de oorlogstijd (1919), De zûveren
flambouw (1919), p , Oud-Antwerpsche vertellingen
(1920), verh, De betooverde helde
(1921), p ,Het rood paard (1923), pr ,GeesteliJke
peilingen (1924), essays, De Hollandsche natie
voor een Vlaamsehen spiegel (1925), essay
Uitgave: Paviljoen (1927), met mi van G WAL
SCHAP
Literatuur: Vlaamsche Arbeid, 21 (dec 1926), speciaal
K v dO-nummer, J MULS, m Melancholla
(1929), W MOENS, m De dooden leven (1938), F
VERACHTERT, Kv d 0 (1940), M GIJSEN, Idem
(1958), A VAN DUINKERKEN, m Vlamingen
(1960), P BRACHIN, m Versl en Meded Kon VI
Acad (1962), M GIJSEN, m Verzameld werk, dl 6
(1977), P VAN OSTAIJEN, m Idem, dl 4 (1977')
[w GOBBERS)
Offer des Heeren, Het
Een der martelaarsboeken zoals die na
1550 ontstonden m de krmgen der hervormmgsgezinden,
waarin de hermnermg
werd bewaard aan broeders en zusters die
om hun geloof als ketters waren terechtgesteld.
Het Offer des Heeren, waarvan de
oudst bekende druk van 1562 is en dat in de
loop van de 16de eeuw DOg mmstens tien
maal herdrukt is, bevat een verzameling
brieven, testamenten en liederen van
doopsgezmde martelaars, voorafgegaan
door de 'Behjdmge ende eyndinge Step ham'
uit de Handelmgen der Apostelen. In
tegenstelling met de andere martelaarsboeken
valt hierm veel meer de nadruk op
de eigen geschriften van de belijders dan op
het verhaal van hun leven en sterven.
De oudste drukken, uit de tijd van de vervolgmgen
zelf, verschenen, hoewel typografIsch
zeer goed verzorgd, zonder naam
van de drukker en m zo klein formaat dat
ZIJ gemakkelijk in een kledingstuk konden
worden verborgen. In de 17de eeuw traden
grotere verzamelwerken, bijv. het Groot
offerboek en de Martelaarssptegel, in de
plaats van het kleine 16de-eeuwse documentatIeboekJe
'tot troost ende versterckmge
der slachschaepkens Christi die totter
doot geschict zijn'. De hermnermg aan
Het Offer des Heeren ging zelfs verloren en
in de 19de eeuw moest het door de kerkhistoricIopnieuw
aan het licht gebracht worden.
Al aan de oudste druk van 1562 was
een afzonderhJk Ltetboecxken, tracterende
van den offer des Heeren toegevoegd.
Smds de druk van 1570 kreeg bovendien
422
Iedere martelaar m het hoofdwerk zIJn
eigen documentair lied. Het bekendste hed
IS dat van Weynken Claes, dochter van
Momekendam, al m 1527, voor er nog van
elgenhJke doopsgezmden sprake was, om
haar geloof verbrand Het werd pas m
tweede mstantIe, m de druk van 1570,
opgenomen m de reeks der doperse bloedgetuigen
Uitgave: S CRAMER (ed ), m BlbllOtheca Reformatorlca,
5 (1904, Ultg van de druk van 1570)
Literatuur: F PIJPER, Martelaarsboeken (1924), T
ALBERDA-VAN DER ZI1PP, ' "Het Offer des Heeren"
Geloof en getUIgenis van de martelaren', m
Wederdopers, memsten, doopsgeZInden In Nederland
1530-1980 (1981') [K HEEROMA)
Ogier, Guilliam
Ook Willem Dgler, Zuidnederlands toneelschriJver
(Antwerpen 17.7.1618-ald 22.
21689) Woonde met zIJn ouders smds
1618 m Amsterdam, maar keerde na de
dood van zijn vader naar Antwerpen terug.
VijftIen Jaar oud schreef hIJ het spel Droncken
Heyn (later De gulstgheydt genoemd)
dat in 1639 werd opgevoerd Het had langdUrig
succes. Het IS duidehjk dat hij als
onmaatschappehJk kunstenaar de bonte
wereld dIe hIJ Uitbeeldde, uit eigen ervaring
kende Later werd hiJ onderWijzer en WiSt
hij zIJn levensstIjl aan zIJn functie aan te
passen De hooveerdlgheydt (1644), De
gramschap (1645), De onkuysheydt (1646)
en Den haet en nydt (1647) zijn spelen
waarin hij naar voorbeeld van Bredero
(maar zonder diens fhtsend genie) vernuftIg
gevonden bhJspelmotieven behandelt m
berijmde knittelverzen die op verrassende
Wijze de volkstaal nabij komen. Inmiddels
deken geworden van het gilde en zelfs factor
van de rederIjkerskamer 'De OhJftak'
(1661), het Ogier wemig meer van zich
horen. Tegen zijn 60ste Jaar begon hij pas
weer te schrijven: De traegheydt (1677), in
alexandrijnen, en De gtengheydt (1678).
Ge bundeld onder de moraliserende titel De
seven hooft-sonden verscheen al zijn werk
m 1682 m druk (1715', 1889'). De pakkende
dialoog, de karakteristieke personages, de
treffende mengmg van klucht en ernst
maken deze korte spelen (ca 1000 verzen)
tot een umcum In de Zuid nederlandse letteren
van de 17de eeuw.
Uitgaven: De gulslgheydt (1921), met mi van W
VAN EEG HEM, De hooveerdlgheydt (1934), met mi
van W VAN EEGHEM, De gramschap (1955), met
mi van A KEERSMAEKERS
Literatuur: F VAN DEN BRANDEN, WO (1914),
blOgr, A KEERSMAEKERS, 'G 0 (1618-1689)', m
Antwerpen (1969), IDEM, m NatIOnaal bIOgrafisch
woordenboek, dl V (1972) [G STUIVELING)
Oldenburg Ermke, Frans van
Ps. van Franclscus-Antonius Brunklaus,
Nederlands prozaschrijver (Dordrecht
62 1909-Houthem 13.10.1974) Journalist
ZIJn uitgebreid en veelzijdig oeuvre IS vnl
katholiek geonenteerd.
Leverde een groot aantal kntlsche en
essaYistische bijdragen ZIJn onderwerpen
waren vooral: de letteren (Van Alberdmgk
Thijm tot van Dumkerken en Kuyle,
1935), muziek, vertaalkunst, pedagogie en
godsdienst. Naast romans (o.a. De vleermUIs
op de toren, 1955), schreef hij emge
toneelstukken zoals Paulus te Ephese of de
dood van Marw (1940), en een aantal heiligenlevens
(Een A.menkaan keert terug,
1937; Het jongste meiSje Martm, 1940;
Antomus, 1945).
Werken: Bruno ClaslUs (1933), r, KrUIs of munt?
(1934), p , Leven en sterven van Smt ServatIUs
(1937), r ,Santa Rosa de Lima (1938), heiligenleven,
Sonatme (1942), nov, Heiligen voor hun
rechters (1948), r, De Limburgers (1966), Herberg
't Hemeltje (1966), Limburg aan de galg De
legende van de Bokkenjders (1966)
Literatuur: J H P JACOBS, m Limburg vandaag, 6
(1974) [w GOBBERS)
Oliveira, E. d'
Eig. Abraham Elias Jessurun d'Oliveira,
Nederlands schrijver en essayist (Amsterdam
6.2.1886-Auschwltz 21.8.1944). Studeerde
letteren en economie te Amsterdam.
Werkzaam m de handel en de JournahstIek,
later aan het hoofd van een stenografen-
en orgamsatiebureau te Amsterdam.
Schreef behalve studies m het Tljdschnft
voor WIjsbegeerte en in andere periodieken
een Goethe-blOgrafie (Goethe, een
levensbeschnjvmg, 1908) en enkele romans
(o.a. Grenzen, 1920). Belangrijke
literair-historische documentatie leverde
hij met de mterviews die hij afnam aan de
'Tachtigers' en de vertegenwoordigers van
een Jongere generatie; de voornaamste
hiervan werden bijeengebracht in De mannen
van tachtig aan het woord (1907) en
De jongere generatie (1910).
Werken: Quasl-soclOlIsten (1906), De zWIjger
(1921), r , Goethe en WIJ (1933)
Uitgave: H U JESSURUN D' OLIVEIRA (ed ), '80 en '90
aan het woord (1967)
Literatuur: W GOBBERS, m Spiegel der Letteren, 10
(1967-1968) [G W HUYGENS)
Ollefen, Lieve van
Noordnederlands dichter en (toneel)
schrIjver (Amsterdam 13.10 1790-ald
2661816). Was schrijver om een brood-
OLTMANS
wmnmg te hebben. Hij schreef Clanssa of
de mislukte Boosheid (1781) en Leven van
Joost van Vondel (1783). In 1784 verscheen
zijn gedichtenbundel De wereld IS
geen tranendal waardoor hij m mOeilijkheden
kwam met de Noordhollandse synode.
Nog eerder dan Van Alphen schreef hij
Proeven van Vaderlandsche gedichtjes
voor kmderen (1786).
Tijdens zIJn gevangenschap schreef hiJ De
revolutie mAmsterdam (1795) en Het
revolutwnmre hUishouden (1798); dit laatste
IS van historisch belang omdat het het
eerste stuk is over de emancipatie van de
vrouw Vanaf 1791 werkte hij met R. Bakker
aan het acht delen omvattende werk De
Nederlandsche Stad- en Dorpbeschnjver
[PMM KROONE)
Oltmans, Jan Frederik
Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
19.1806-Steenderen 29.1.1854). Woonde
van 1814 tot 1847 m Amsterdam, werkte op
het kantoor van zijn vader, na diens dood
(1839) ambteloos. Van 1841 tot 1845 redacteur
van De Gids, waarm hij tot 1842 verhalen
publiceerde.
Had al Jong een bijzondere belangstelling
voor bouwkunst, wapens, kleding, zeden en
gewoonten in de ME; zijn grote kennis van
zaken blijkt uit twee omvangrijke romans
die hiJ onder het ps. J. van den Hage
schreef: Het slot Loevestem m 1570 (2 din.
1834), gesitueerd in het begm van de tachtigJarige
oorlog, en De schaapherder (4 din.
1838). In 1852 maakte hij zich als auteur
bekend om misverstanden te voorkomen.
De schaapherder speelt zich af in de jaren
1481-1483, de periode van de Hoekse en
Kabeljauwse tWisten. Mysterieuze betrekkmgen
tussen enkele personen, gehelmzinmge
brouwsels, profetieen, de atmosferische
gesteldheid, dit alles m overeenstemming
met de gebeurtemssen, de perikelen
van hefde en hartstocht, het zijn de ingredienten
waaraan men de romantiek herkent.
Uitvoerige beschnJvingen van een
gevecht en een maaltijd overtUigen meer
van de kenms dan van het verteltalent van
de schrijver. Dit laatste kOl}lt vooral tot zijn
recht m een verhaal van het bezoek van een
der hoofdpersonen aan de Hunnenschans,
dat een zekere grootsheid heeft.
Uitgaven: De schaapherder (1979), met mi van
JA L LANCEE, Het slot Loevestem m 1570
(1979), met mi woord en van noten voorz door M
STAPERT-EGGEN, Het slot Loevestem m 1570
(1980), met mi van J ALLANCEE
Literatuur: J TEN BRINK, GeschiedeniS der Noord-
423
O'MILL
Nederlandsche letteren In de x/xe eeuw (1888),
J WALCH, '0' "Loevestem"', m Boeken die men
met meer leest (1930), W DROP, m Verbeelding
en histOrie (1958, 1979'), SB J ZILVERBERG, In
De Stichtse burgeroorlog (1978), E HELLE, J VAN
DER MEULEN, A NIEUWEBOER, In 'Enen geheten
Jan van Schaffelaar ' (1978), J BLOKKER, 'De
nodeloze sprong', In Als de dag van gisteren
(1981) [HA WAGE)
O'Mill, John
Ps. van Johan van der Meulen, Nederlands
nonsensdichter (Breda 11.1.1915). Leraar
Engels te Breda. Schreef verzen m de trant
van Trijntje Fop en Daan Zonderland,
gemspireerd op het gebrekkig idioom dat
hij aantrof m het werk van Zijn leerlingen.
De eerste vruchten daarvan verschenen in
het tijdschrift Mandni, daarna in de Kleine
krant en De Groene Amsterdammer.
Wim Kan voorzag zijn eerste bundel Lyncal
Lana (1956) van een mleiding. Het zijn
gedichten met een komische vermenging
van Engels Uitziende constructies met Nederlandse,
het zgn. 'Dutch and Double
Dutch' Daarna volgde nog een reeks van
deze bundeltjes nonsensgedichten, waarvan
de maker door Brandt Corstius omschreven
werd als 'Anglo-opperlandicus'.
Werken: Rolhcky rhymes (1957), CurIOus couplets
(1958), TaffelleriJmvet (1958), Bonny ballads
(1959), Mixture (1961), Louter leuter (1962),
Cocktail (1963), Puure Plffel (1965), Medlcal
mess (1965), Op deuren en glazen (1973), Popsy
poems (1975), L1terary larycoock (1977), Loony
lyrlcs (1981), Boloney belletrie (1984)
Literatuur: H BRANDT CORSTIUS, In Opperlandse
taal- & letterkunde (1981), M VAN AMERONGEN,
In VriJ Nederland (14 11984) [G J VAN BORK)
Ooibekkink, Hendrik Jan
424
Nederlands Journalist en romanschrijver
(Amsterdam 15.3.1931). Filmredacteur
van Het Parool, waarUit de bundel Met de
krant naar bed (1958) resulteerde. Eveneens
over film handelt Het mes onder het
mes (1961), nl over Fons Rademakers' film
Het mes naar de novelle van Campert. Tvpersoonlijkheden
portretteerde hij onder
de titel Kastje kijken met H J 0 (1961).
Na een verblijf op Ibiza keerde hij naar
Nederland terug waar hij redacteur werd
van de Haagsche Courant.
Ooibekkink debuteerde m 1953 met de oorlogsroman
Met lege handen, over de hongerwmter
van 1945 Daarna volgde Het
recht van ongelijk (1954) over de problematiek
van de desertie van een Jonge
dienstplichtige. Nlettemm staat hij vooral
bekend als de schrijver van een groot aantal
thrillers met als hoofdfiguren de geheime
agenten Glotz en Spender. In 1966 reageert
hij met Afrekening voor een tiran op de
James Bond-thrillers.
In 1967 verschijnen in hoog tempo een hele
reeks thrillers: Gifbeker voor een wereldstad,
Turkse noga voor een agent, Noodrem
voor een atoomkop, Het Ijskoude goud
en Het bittere slaapgas. Daarna volgt m
een drietal Jaren Vrijwel het volledige thrIlleroeuvre
van Ooibekkink. In latere Jaren
houdt hij Zich overwegend bezig met vertaalwerk
Werken: De funeste dOOl (1967), r, Het gestolen
budget (1967), r, FestIVal voor een dode ster
(1968), r ,Blauwdruk voor een merhng (1968), r ,
De laatste leugen (1968), r, Het beshssende
schaakmat (1968), r ,Het naakte einde (1968), r ,
Pep-pzl voor een preSident (1968), r ,Grafschrift
voor een koningin (1969), r ,De satamsche sekte
(1970), r ,De machteloze maffw (1970)
Literatuur: J SYMONS, In Moord en doodslag
(1976) [G J VAN BORK)
Oordt, Adriaan van
Elg AdrIaan WIilem, Nederlands romanschriJver
(Dresden, DUitsland, 19.2.1865-
Bussum 9.10 1910). Kwam in 1897 naar
Nederland, werd later ambtenaar bij de
posteriJen. In 1896 publiceerde hij lrmen-
10, een historische roman in twee delen,
waarvoor Van Eeden een lovende inleldmg
schreef. Vestigde Zich m 1899 in Van
Eedens kolome Walden, waar hij tot 1901
bleef Daarna leidde hiJ een teruggetrokken
bestaan.
Heeft lrmenlo als het begin van de neoromantiek
m de Nederlandse literatuur een
histOrisch belang, Warhold (2 din., 1906) IS
ongetWijfeld Van Oordts beste werk. HIJ
zoekt hlerm de schoonheid in het verleden,
dat hiJ meer in zijn verbeelding beleeft dan
Uit documenten reconstrueert en waarm hiJ
moderne problemen en conflicten transponeert.
In lrmenlo IS dat de tegenstelling
tussen de geordende maatschappij en de
Vrije natuur, gesymboliseerd m de strijd
tussen christendom en heidendom, m Warhold
de tweespalt tussen christelijke tucht
en Vitale drift. De stIJl, vooral m het tweede
werk, IS sterk bemvloed door de ImpresslOmstIsche
woordkunst van tachtIg.
Werken: Flons V (1902), t, Edward van Gelre
(1909), t
Uitgave: Nagelaten werk (1911)
Literatuur: J PRINSEN J LZN, In De oude en de
meuwe hlstonsche roman In Nederland (1919),
W J M A ASSELBERGS, In Geschiedems van de
letterkunde der Nederlanden, IX (1953), met
blbl , S P URI, In Vlucht der verbeelding (1955)
[J VAN BOCXSTAELE)
za, dat door een beeldende
Oorschot, Geert van
Eig Gerardus Adriaan, ps. R.J. Peskens,
Nederlands dichter en prozaschrijver en
Uitgever (Vlissingen 15.8.1909). AanvankeliJk
werkzaam bij Stols en QuerIdo als
boekverkoper en smds 1945 zelfstandig Uitgever
te Amsterdam. Hij bouwde een belangriJk
literair fonds op met auteurs als
Multatuli, Emants, Couperus, Leopold,
HeiJermans, Ter Braak, Du Perron, Hermans,
Van het Reve. Daarnaast IS hij uitgever
van de Russische klassieken en meer
moderne Sovjetschrijvers in vertaling en
van essays in de Stoa-reeks. HIJ behoorde
tot de oprichters van Ltbertmage (1948-
1953) en was de stichter van het door hemzelf
Uitgegeven en geredigeerde Tirade
(vanaf 1957).
Van Oorschot de buteerde als dichter onder
eigen naam 10 Lmks Richten met socialistische
verzen. Zijn poezIe werd gebundeld in
De turfgravers (1930) en Gevangems
(1932). Onder de pseudomemen Kees Milot,
Karel Blomkwlst en R.J. Peskens publiceerde
hij proza. Zijn verhalen en romans
geven Zeeuwse jeugdherinneringen,
waarin de krachtige en anarchistische moederfiguur
een hoofdrol speelt als vormend
en dommerend personage ten opZichte van
de Ik-figuur: Twee vorstmnen en een vorst
(1975) en MIJn tante Coleta (1976), samen
verfilmd door Otto Jongerius onder de titel
van de eerste roman.
Werken: UItgestelde vragen (1964), later vermeerderd
tot Ml)n moeder was elgenh)k een Italwanse
(1977), De man met de urn (1981)
Literatuur: K FENS, m Loodh)nen (1967), H VAN
BUUREN, 'SentImenten van een kleme man', m
Ons Erfdeel, 20/4(1977) [H BEKKERING]
Oosten, Abraham Jan Danie} van
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Delft 12.111898-Rotterdam 23.1.1969).
Oorspr. huisschilder, autodidact, later
ambtenaar en Journalist. Gmg in 1931 over
tot de rooms-katholieke kerk en was van
1934 tot 1939 redacteur van De Gemeenschap.
SOCiaal gevoel en lromsche humor behoren
tot de kenmerken van zijn poeziebundels
die 10 de Jaren dertig met vrij grote frequentie
verschenen, o.a. Het vuurwerk
(1930), De dag beweegt (1936) en Vuursteen
(1940). Zijn romans worden van mmder
betekenis geacht.
Werken: Hls masters V01ce (1929), p, De mtocht
(1930), p ,De wonderh)ke weg (1932), p , TUd der
nooden (1934), p , Slagen op de rwt (1935), nov,
Rutschbaan (1936), r ,SChIP en vrouw (1937), p ,
Els)e Katnna (1937), r ,Glone des harten (1938),
OOSTERHUIS
p , Tweesprong (1939), r , Bont ballet (1939), p ,
De dubbeltoren (1941), r ,De bannelmg (1941), r ,
Sprmgtl) der eeuwIge zee (1941), declamatormm,
Klem carnaval (1945), p [G W HUYGENS]
Oosterhuis, Huub
Eig. Hubertus Gerardus Josephus Henricus,
Nederlands dichter en essayist (Amsterdam
1.11.1933). Na eindexamen gymnasium
te Amsterdam trad hij toe tot de
orde der JezUieten. Studeerde filosofie te
Nijmegen, Nederlandse taal- en letterkunde
te Groningen en theologie te Maastricht.
In 1965 studentenpastor te Amsterdam.
Stichtte in 1972 het sociaal-cultureel vormmgscentrum
De Populier en in 1973 de
theatergroep Poezie Hardop.
Als dichter publiceerde OosterhUis in Roepmg
en Wendmg. Hij debuteerde met de
bundel Uittocht (1961). In deze poezie
blijkt Uit de gebrUikte terminologie zijn
verbondenheid met de bijbelse thematiek.
Ook zIJn latere bundels vertonen die affiniteit:
Hand op miJn hoofd (1965) en Gedtehten
(1970). Het Zijn gedichten die worden
gekenmerkt door vrije, soms getelde of
metrische verzen, van een suggestieve
vaagheid die aan het associatieve van de
vIjftIgerpoezie doet denken. Belangrijk is
Oosterhuis' preoccupatie met de liturgie,
waarvoor hij telkens nieuwe vormen zoekt
waarop hij zijn poezIe toespitst: Dertig hederen
voor een Nederlandse hturgle
(1964), getoonzet door Bernard HuiJbers.
Samen met Michel van der Plas maakte hij
een meuwe psalmvertalmg, VlJftlg psalmen
(1967)
ZIJn opvattingen over taal en dichterschap
heeft hij verwoord in een bundel essays en
liturgische teksten onder de titel In het
voorbijgaan (1961). Daarm spreekt hij uit
dat het woord telkens te kort schiet als het
erom gaat de waarheid onder woorden te
brengen en contact tussen mensen te bewerkstelhgen.
In 1970 verscheen het 'leerdicht' Parclfal,
een vermengmg van de Arthurlegende met
bijbelse en hedendaagse motieven. In Mensen
voor dag en dauw (1976) bundelde
OosterhUIs essays over Eckhart, Marx,
Kafka, Neruda en Nijhoff, die hij beschouwt
als 'messiaanse figuren'. Een poetlsche
uitwerking van de ideeen 10 deze
essays geeft hij 10 Dan zal Ik leven (1976).
Opvallend IS het toenemende maatschappelijk
engagement 10 het werk van OosterhUlS
Steeds nadrukkelijker neemt hij politiek
stelling zoals 10 Gaan waar geen weg IS
425
OOSTERWIJK
(1979), een bundel essays en gedichten.
Werken: Gromngen en andere gedIchten (1962), BId
om vrede (1966), p, Zien, soms even (1969),
essays en p ,Herschreven gedIchten (1973),üedboek
voor de kerken (1973), Hoe ver IS de nacht
(1974), p , Tot op vandaag (1975), p., Twee of dne
(1980), essays, God IS leder ogenblik meuw
gesprekken met Edward Schdlebeeckx (1982),
AandachtIg liedboek (1983), Gedroomde god
(1983), p , UIttocht en andere gedIChten (1983),
p
Literatuur: F AUWERA, m Geen daden maar woorden
(1970), G PUCHlNGER, m Chnsten en kunst
(1971), G J VIS, 'Een lIed over UItzUIgers', m
Spektator, 1 7/8 (1971-1972), IDEM, 'H 0 1960-
1980 Schets van een ontwIkkelIngsproces', m
Ons Erfdeel, 27 (1984) [G J VAN BORK[
Oosterwijk Bruyn, J. van
Elg Jacob, Nederlands dichter (Amsterdam
22 2.1794-ald 23 11.1876) Makelaar
te Amsterdam.
Voortzetter van de oudvaderlandse traditIe
der lUimige verhalende poe zie en de
mythologische burleske. De beide bundels
Lwmlge dichtstukjes (1824 en 1830) getuigen
van vernuft en beheersmg van het
métIer Zijn bundel De boertige zangster
(1837) bracht het tot zes drukken. Zijn
bekendste gedicht bleef 'De kamerjacht'.
Werken: Vaderlandse zangtoonen bIJ den veldtogt
tn Belgle (1831), De hulpbeurs op den Dam
(1836), Tafereeltjes wt de twaalfdaagsche beurstogten
op de tusschenbeurs (1845)
Literatuur: J TEN BRINK, Nederl Letterk tn de
19de eeuw, dl 3 (1889), PC H VAN DER GOOR,
'Een lIed UIt 1840', m Ons Amsterdam, 24
(1972) [G W HUYGENS)
Orlers, Jan Jansz.
426
Noordnederlands dichter en prozaschriJver
(Lelden 5.11570-ald. 10.8.1646). Neef
en pupil van Jan van Hout, van wie dertig
aan hem genchte brieven bewaard zijn. Hij
was m de leer bij de Amsterdamse boekverkoper
Cornelis Claesz. (1591-1596) en oefende
m Leiden dat beroep uit van 1596 tot
1618 Daarna (1618-1641) nam hij deel aan
de stadsregermg als schepen en burgemeester.
Behalve verspreide gedichten schreef OrIers
een prozawerk over de overwmningen
van prins Maunts. Nassauschen laurencrans
(1610; Franse vert. 1612), in 1619
herdrukt onder de titel Waerachtlge beschryvmge
en afbeeldmghe van alle de
overwmnmghen en in 1651 onder de titel
WIlhelm en Maurtts van Nassau, prtncen
van Oranglen, haar leven en bedrtjf. Zijn
hoofdwerk IS de Beschnjvmge der stad
Leyden (1614; 2de vermeerderde druk
1641), compilatie van o.a de nagelaten
papieren van zIJn oom, voorzien van fraaie
Illustraties.
Literatuur: J PRINSEN J L ZN, De Nederlandsche
renaIssance-dIchter Jan van Hout (1907),
J G C ABRIELS, Zwdnederlandsche boekdrukkers
en boekverkopers tn de Republiek der Veremgde
Nederlanden omstreeks 1570-1630
(1974) [p J VERKRUIJSSE)
Ostaijen, Paul van
Vlaams dichter (Antwerpen 22 2 1896-
Mlavoye-Anthée 18.31928) Van 1914 tot
1918 stadhUisklerk te Antwerpen, met als
chef René VlCtor Maakte deel Uit van de
'Vlaamsche Bond' Week emd 1918 wegens
activistische sympathleen uit naar BerlIJn,
waar hiJ nader kennis maakte met de
'Sturm' -groep, het dadaisme en enkele
'Bauhaus' -kunstenaars. Na terugkeer m
Belgle emge tiJd m militaire dienst Werkte
daarna een Jaar te Antwerpen in een boekhandel.
In 1925-1926 kunsthandelaar te
Brussel, waar hiJ met Geert van Bruaene de
tentoonstellmgszaal 'À la Vlerge poupine'
opende. Hield een paar lezmgen in 'La Lanterne
Sourde' en m de Vlaamse Club. In
1927 om gezondheidsredenen achtereenvolgens
naar VIersel, Etikhove en MlavoyeAnthée.
Derde begraafplaats: het Erepark
van het kerkhof te Antwerpen
Van Ostaljen was 0 m. bevnend met kunstenaars
als Oscar en Flons Jespers, Paul
Joostens, Hemnch Campendonk en met
schrijvers als Gaston Burssens, Edgar du
Perron en Jozef Muis. HIJ werkte mee aan
versch. tIJdschnften, o.m. aan Rwmte en
Vlaamsche Arbeid, en richtte pas op het
emde van zijn leven, samen met Du Perron,
een eigen tijdschrift op: Avontuur. Als
dichter en als theoreticus werd hij de grootste
baanbreker van het modernisme in
Vlaanderen.
De snelle evolutie die Van OstalJen ondergmg,
van het dilettantisme vla het unammlsme
en het humamtair expressIOnisme
naar wat hiJ een 'organisch' of 'klaSSiek'
expressIOnisme noemde, kan men het best
aan zIJn lyriek afmeten
De oudste gedichten Uit zijn eerste verzenbundel
MUSic-Hall (1916) staan in het
teken van het Iromsch laat-decadent dilettantIsme
van Laforgue, Klabund, Schaukal
e a , maar tevens getUigen ZIJ van een soms
nog onbeholpen reactie, wat de stijl betreft,
tegen de 'woordkunst' van 'tachtig' en Van
Nu en Straks. De latere gedichten Uit
dezelfde bundel zIJn aan het gemeenschappehJke,
'unameme' leven van de music-hall
en het pubhek aldaar gewIJd Zij doen denken
aan het unammlsme van Jules Romams
en zIJn door hun onderwerp een eerste
stap m de rlchtmg van het humamtarlsme
van Het slenJaal, terwijl hun nerveuze
ritmiek zelfs voorUitwijst naar Van Ostaijens
laatste verzen
Het swnJaal (1918) IS de bundel waarm
Van OstalJens drang naar een 'gij', naar
broederschap, het sterkst tot Uiting komt.
Formeel en Ideeel staat dit werk onder de
mvloed van Whltman, Verhaeren, Claudel
en vooral het DUitse humanitair expressionisme
pathetische oproepen, bespiegehngen
en beeldenreeksen volgen elkaar op m
een onstUimige vloed van meestal lange
Vrije verzen Typisch expressIOnistische
thema's zIJn blJv de 'Hass-hebe' tot de grote
stad, de behoefte aan mensenhefde, aan
een meuwe gemeenschap, een christehjk
zondebesef gepaard aan de hoop op loutermg
door het hJden, de goddehJke zending
van de dichter, die het blijde 'sienJaal' geeft
tot 'het werkelike leven', totinnerhjke kentermg
en expansie van de ziel in de kosmos.
Geen scherper contrast dan tussen de
vreugde roes waarop Het swnJaal Uitloopt
en de daarop volgende wanhoopscrIsis
waarvan De feesten van angst en pIJn
(1918-1921 geschreven; postuum verschenen
m de bundel Gedichten, 1928) de eerste
Ultmg zIJn. Woorden m kleurinkt dansen
er krampachtig over het papier en wekken
een chaotische mdruk, waartoe ook het
verdWijnen van de gewone syntaxIs biJdraagt
Naar het voorbeeld van Stramm
e a gebrUikt de dichter hier het procédé
van de concentratie lidwoorden, voegwoorden,
mterpunctie enz. vallen weg. Bovendien
wordt, zoals m Apollmalre's Calltgrammes
en Cendrars' Prose du Transslbénen,
de verhoudmg tussen de woorden
bepaald door de afmetingen van hun letters
en bladschikkmg, die een 'simultane'
mdruk moet teweegbrengen. De feesten
van angst en pIJn geeft belijdenislyriek. ZIJ
weerspiegelen de innerlijke strijd van de
dichter die geslmgerd wordt tussen verlangen
naar God en wanhoop hem ooit te vmden,
tussen de wil tot ascese der 'Prlères
Impromptues' en de waanzmnlge roes van
blJv de 'Mars van de hete zomer'. Het vertrouwen
m de mens en de broederhefde van
Het swnJaal hebben plaatsgemaakt voor
een diep besef van eenzaamheid en angst.
Uit ongeveer dezelfde tijd dagtekent de
bundel Bezette Stad (1921). De stemmmg
OSTAIJEN
IS hier nog wanhopiger. Ditmaal proJecteert
van OstaiJen zIJn mnerliJke ontreddermg
op het stadsbeeld van Antwerpen tijdens
wo I Wat de 'geconcentreerde' stijl en
de ritmische typografie betreft, IS hier
sprake van de gedrukte tegenhanger van
het hs van de Feesten. De mvloed van het
dadaisme, dat m die Jaren o.m. te BerhJn
hoogtij vierde, is meer in de nlhlhstische
mentahtelt te bespeuren - en in het verscholen
verlangen naar zuiverheid dat eraan
ten grondslag hgt - dan in de eigenlijke
Uitdrukking ervan, die dichter biJ de werkehJkheld
bhJft dan met dada doorgaans
het geval IS Achtereenvolgens worden op
een bittere of satirische toon de 'bedreigde
stad', de aanval, de bezette 'holle haven', de
geleidelijke wederoplevmg van het nachtehJk
stadsleven, de aftocht van het Duitse
leger en de Te-Deurns van de zegevierenden
opgeroepen. Het boek eindigt met de
vage hoop op een zelfvernietigmg van de
'burgerhjke' maatschappij m het bewustzIJn
van de zmloosheld van haar bestaan.
Het eerste boek van Schmoll (in Gedichten,
1928) was de titel die van Ostaijen aan
zIJn volgende verzenbundel had willen geven,
om de nadruk te leggen op wat hiJ
voortaan als de hoofdzaak m de lyriek zou
beschouwen· eenvoud en mUZikaliteit. Het
IS echter niet zeker of hij daarin alle 'nagelaten
gedichten' bedoelde samen te brengen,
die m chronologische volgorde in het
Verzameld werk zIJn opgenomen. Deze
gedichten bieden met de thematische eenheid
van de vOrige bundels. De oudste zijn
vaak 'grotesk' en herinneren aan Bezette
stad en aan de prozagrotesken Uit dezelfde
tiJd. Daarna rUimt de bittere spot steeds
meer plaats m voor het spel met beelden,
woorden en klanken, waarin de dichter
meestal zIJn absurditeitsbesef, zijn levensmoeheid
of zIJn angst poogt te ontwijken -
of te camoufleren. Maar ook wanneer deze
onverholen tot uiting komen, onderscheiden
die verzen zICh van Van OstaiJens vroegere
produktie door een gaver, soepeler,
mUZikaler vormgevmg.
De dichter beproeft hier autonome gedichten
te schrijven, d.w.z. gedichten die los
staan zowel van hun schepper als van de
UlterhJke werkehjkheid en hun causaliteit
in zichzelf dragen. ZIJ beantwoorden tegehJk
aan een opvatting van de kunst als zelfstandig
spel én - vrij paradoxaal - als
mstrument om een mtUitieve kennis te
bereiken. Het woord heeft voor Van Ostaljen
een revelerende kracht daar het door
427
OTTEN
zIJn diepste resonanties In ons onderbewustzijn
de herinnering aan de platomsche
Idee kan wekken. Onverwachte associaties,
Isolering van het naakte woord, muzikale,
haast 'automatische' Uitwerking van een
'praemisse-zin', dit zijn de voornaamste
middelen waarover de 'zuivere lyriek' van
het 'orgamsch expressiomsme' beschikt.
Het gaat hier om een bezinning op de
bouwstoffen van het kunstwerk, die Van
OstalJen gemeen heeft met tal van zijn
avantgardlstlsche tiJdgenoten, wier theoretische
geschriften hiJ meer dan eens vermeldt:
Damel Henry (alias Kahnweiler),
Apolllnaire, Gleizes en Metzinger, Kandinsky,
Marc e.a. Merkwaardig genoeg is hij
hoofdzakelijk uitgegaan van de schilderkunst
en de kunstkritiek om zijn literaire
theorie en op te bouwen. HIJ zelf schreef
trouwens tot In 1925 - toen hiJ kunsthandelaar
werd - enkele opmerkelijke essays over
moderne schilderkunst, o.a. Expresswmsme
m Vlaanderen (1918), Hemnch Campendonk
(1921 In het DUits, 1923 In het
Frans verschenen), naast zIJn Uiterst belangrijke
literaire kritieken en opstellen
waarvan GebrulksaanwlJung der lynek
(1927) en Self-Defence (1933) als een
samenvattende bekroning kunnen worden
beschouwd.
Van OstalJen schreef ook scheppend proza,
vnl grotesken, d.w.z novellen met satirische
of nonsenslcale strekking. Zij zIJn dikwIJls
moeilijk te dateren. Veel werden na
zIJn dood uitgegeven. De eerste stukken In
dat genre dagtekenen Uit zIJn Berlijnse tiJd.
Hier vooral Vindt men teksten met politieke
zinspelingen en hatelijkheden aan het
adres van de burgerlijke samenleving in het
algemeen en bepaalde tijdgenoten m het
biJzonder, bijv. 'De stad der opbouwers'
(Uit de bundel Vogelvnj, 1927) of De generaal
(postuum). Mogelijk stammen soortgelijke
langere ongedateerde grotesken als
De trust der vaderlandslIefde (1925) of De
bende van de stronk (1932) uit dezelfde
Jaren.
Later schijnt de agressIviteit, zoals dat ook
het geval IS In Van OstaiJens lyriek, te
luwen en krijgt ook de humor een grotere
draagkracht en een diepere betekems: de
onwrikbare logica van de gebeurtenissen of
van de karakters wordt zodanig op de spits
gedreven dat zij In haar tegendeel, In de
nonsens en het absurde omslaat. Dit is vnl
het geval In enkele verhalen Uit Vogelvnj
(1928) en In Kluwen van Arwdne. Eerder
tot de wereld van het spel met beelden en
428
woorden behoren de meeste korte stukken
Uit DIergaarde voor kmderen van nu
(1924-1925 geschreven, 1932 Ultgeg.),
evenals VIer proza's (1928) waarvan de
auteur zelf hun bijdrage tot het modermsme
In de Nederlandse letteren besefte.
Deze prozastukken doen denken aan enkele
schetsen of prozagedichten van Kafka
die de dichter In 1924 vertaalde onder de
titel Tot overwegen voor hererwters. De m
1932 verschenen Bneven UIt Mwvoye zIJn
hoofdzakelijk aan Burssens, Du Perron en
MuIs gericht. Vaak zijn zij pakkend door de
eenvoud, de hoop op leven en de stOlci]nse
moed die er Uit spreekt.
Werk: Het bordeel van Ika Loch (1926), groteske
Uitgaven: G BURSSENS (ed), Gedichten (1928),
IDEM (ed ), Intermezzo (1928), IDEM (ed ), Krltles
proza, 2 din (1929-1931), G BORGERS (ed), Verzameld
werk, 4 din (1952-1978, herdr 1979), UItgezonderd
De brieven UIt Mwvoye, IDEM (ed ),
Het landhUIs m het dorp De Jongen Twee
hoofdstukken van een onv autoblOgr (1977)
Literatuur: G BURSSENS, P V 0 , zoals hIJ was en IS
(1933,1978'), P DE RIJCK, v 0, fascmerend dichter
(1939), AT W BELLEMANS, Poetlek van
P v 0 (1939), P DE RIJCK, BeZlnmng over v 0
(1951), E SCHOONHOVEN, P V 0 mtroductlOn à
sa poétlque (1951), M GILLIAMS, Een bezoek aan
het Prmsengraf (1952), J MULS E A, P V 0
(1952), M E TRALBAUT, Van Gogh-reflektles op
v 0 (1956), G BURSSENS, P V 0 De dIchter (1957,
1962'), A DE ROOVER, P v 0 (1958, 1963'), H
U'TTERSPROT, P V 0 en uJn proza (1959), A
WESTERLlNCK, 'Een vIsie op P v 0 ',In Wandelen
al pemzend (1960--1962), AC M MEEUWESSE,
Over poezIe en poet lek van Martmus NIJhoff en
P v 0 (1961), P HADERMANN, De krmgen naar
bmnen De dIChterlijke wereld van P v 0 (1965),
P DE VREE en H F JESPERS, P V 0 (1967), E M
BEEK MAN, Homeopathy of the Absurd The Grotesque
m P v 0 's Creatwe Prose (1970), P
HADERMANN, Het vuur m de verte, P vOs kunstopvattmgen
m het licht van de Europese avantgarde
(1970, 1973'), G BORGERS, P v 0 Een documentatIe,
2 din (1971), met blbl ,L WENSELEERS,
De poeue IS met meer van gIsteren, P v 0 , Martmus
NIJhoff en het meuwe realisme (1972), G
BORG ERS, Kromek van P v 0 1896-1928 (1975),
met blbl ,F BULHOF (ed ), NIJhoff, v 0 , 'De stIJL'
Modermsm m the Netherlands and Belgwm m
the Ftrst Quarter of the 20th Century (1976),
E A OTS, In het spoor van dIchter P v 0 (1978),
Bzzlletm,7 (1979), P v 0 -nummer, G BURSSENS,
In Verzameld proza (1981), P HADERMANN, In H
VAN DEN BERGH E A (ed), KritIsch akkoord 1982
(1982),MJG DE JONG, InT VANDEELEA (ed),
Over gedIchten gesproken (1982), R SNOECK,
'Commentaar biJ Bezette stad', In Heibel, 17
(1982-1983) lp HADERMANN[
Otten, Jo
Elg Johannes Franclscus, Nederlands prozaschriJver
(Rotterdam 4.5.1901-'s-Gravenhage
10 5.1940). Studeerde economie in
Rotterdam en promoveerde op Het fasCisme
(1928). Werkte als tolk en was medewerker
aan De Vrije Bladen. Kwam om het
leven tijdens een Duits bombardement.
Otten verwierf een zekere bekendheid door
zIJn modernistische verhalen en romans,
waarm hiJ een beeld trachtte te geven van
de Jachtige, door economische en geestelijke
crisIs beheerste tijd waarin hij leefde. De
bekendste van zijn verhalen zijn Bed en
wereld (1932) en Angst, dierbare vlJandm
(1935).
ZIJn werk verraadt invloed van de psychoanalyse
en vertoont effecten verwant aan
de filmkunst Dank ZIJ enkele herdrukken
(0 a. Angst, dierbare vlJandm, 1968) kwam
zIJn werk m de Jaren zestig opmeuw m de
belangstellmg. Van Machwvelll, sleutel
van onze tiJd (1940) verscheen m 1963 een
derde druk
Werken: Verloren vaderland (1929), Amenkaanse
ftlmkunst (1931), De moderne bwgraph.e (1932),
De zwarte vogel (1932), InnerhJk noodlot (1933),
Het moedercomplex van Baudela.re (1935), MUIzen
en demonen (1936), De schat van de Lutme
(1936), K.dnappmg m Colorado (1938), DnJvend
Casmo (1939), De avonturen van een Jammerpoes
(1941), Kasteel Samt-Luce (1947)
Literatuur: J VERSTRATEN, m Hand Kon ZUldnederl
M'J, 30 (1976) [G w HUYGENSJ
Oudaen, Joachim
Noordnederlands dichter en toneelschnjver
(Rijnsburg 7 10.1628-Rotterdam 264.
1692) Van ZUIdnederlandse afkomst; studeerde
aan de Latijnse school te Leiden.
Was assistent van Petrus Scnvenus; tegelbakker
te Rotterdam, diaken van de Waterlandse
Doopsgezmde Gemeente, maar
tegehJk vooraanstaand colleglant (zIJn
moeder stamde Uit het geslacht Van der
Kodde, grondleggers der collegiantenbewegmg)
Patriot en repubhkems gezmd.
Oudaen debuteerde m 1646 met zeven
gedichten op schildenjen, tekeningen en
borduurwerk In 1648 schreef hiJ als protestantse
tegenhanger van Vondels Marw
Stuart het treurspel Johanna Grey of
gemartelde onnozelheyd, gevolgd door Konmg
Konradyn en Hertog Frederyk
(1649), tegen de macht der pausen. Tegen
de onverdraagzaamheid richt zich Servetus
(1655) en tegen het overdreven kerkehJk
ceremonieel 't Verworpen hUIS van Eh
(1671) In 1673 voltooit hij Haagsche broeder-
moord of dolle blydschap naar aanleidmg
van de moord op de gebroeders De
Wltt
In een van zIJn vele gelegenheidsgedichten,
OUDSHOORN
LlJk-gedachtems van den grooten AgrtpPIJner
Joost van Vondel (1679), polemiseert
Oudaen fel tegen Cartesius, Spinoza
en Hobbes, benspt Huygens om zijn
Trijntje Cornehs. In 1664 verschijnt een
wetenschappehJk handboek voor numismatiek:
Roomsche mogentheyd. Ook bewerkt
Oudaen gedeelten uit de bijbel: Uytbreydmg
over het boek Jobs (1672) en Uytbreydmg
over het boek der Psalmen (1680-
1681). Breed opgezet zIJn de bijbelse dldactlsch-
Iynsche gedichten Aandachtige
treurigheid (1660), een lijdensmeditatie,
Voorschaduwmg van het zegepralende
riJk onzes Heeren (1666), getUigend van
zIJn chlhastische denkbeelden, en WoestiJn-
striJd der verzoekmge (1666)
Hoewel verdraagzaam heeft Oudaen zijn
leven lang als sociniaan, chiliast, puritein,
antipapist en collegiant strijd gevoerd. RatIOnalistisch
m zijn vroomheid was hij een
tegenstander van alles wat naar mystiek of
splrituahsme zweemde. HIJ streed zowel
tegen een dogmatisch of mtolerant christendom
als tegen een rationalisme dat het
openbanngsgeloof afwIJst. Modern was hij
door een volstrekte verwerping van klassiek-
mythologische opsmuk, maar tegenover
de reglementering van de poezIe door
de meuwhchters van de Nil Volentibus
Arduum stond hij even negatief. Blijkens
de vele herdrukken van zIJn werk m het
begm der 18de eeuw was hij toen nog een
gewaardeerd dichter
Werken: Poezy, verdeeld m dne deelen (1712), met
blOgr door D VAN HOOGSTRATEN, Toneel-poezy
(1712, herdr 1750)
Uitgaven: H POOT (ed), Ged.chten van JO no.t
voor dezen m 't hcht geZIen (1724), J VAN VLOTEN,
Bloemlezmg UIt de Nederl dIChters der 17e
eeuw (1869), G PENON, Nederl dICht- en prozawerken,
dl IV (1888), K HEEROMA, PoeZIe der
16de en 17de eeuw, dl [[ (1950), WERKGROEP
UTRECHTSE NEERLANDICI, (ed ), Haagsche broeder-
moord, of dolle bhJdschap (1982)
Literatuur: G PENON, B'Jdragen tot de gesch.edems
der Nederl letterk , dl [[ en III (1881 en 1884),
C C DE BRUIN, JO m de hJst van ZIJn t'Jd (1955),
A VAN DUINKERKEN, Beeldenspel van Nederl
dIChters (1957), J MELLES, JO heraut der verdraagzaamhe.
d (1958), met blbl , L BRUMMEL,
'Rondom JO s "Haagsche broedermoord" " m
Opstellen aan Dr F K H Kossmann (1958), H
DEN HAAN, 'Een kwestIe van gerechtIgheid Over
Os "Het verworpen hUlS van Eh"', m Sp.egel der
Letteren (1978)
[w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUISJ
Oudshoorn, J. van
Ps. van Jan Koos Feylbnef, Nederlands
romanschrijver Cs-Gravenhage 20.12.1876
429
OUDSHOORN
-aid. 31.7.1951). Groeide op als zoon van
een kleine ambtenaar en werd zelf ambtenaar
bij buitenlandse zaken. In februari
1905 volgde zijn aanstelling bij het gezantschap
in Berlijn. Daar zou hij in zijn
bescheiden functie opklimmen tot directeur
van de kanselarij en vooral zelfrespect
ontlenen aan een reeks van sterk autobiografische
romans en verhalen. Zijn huweliJk
met de Berlijnse mannequin Marle Elise
Gertrud Telchner viel samen met de verschijning
van zijn eerste roman. Achtereenvolgens
publiceerde hij: de romans Wlllem
Mertens' levensspIegel (1914) en Loutermgen
(1916), het toneelstuk Zondag
(1919), de bundel Verhalen (1921), de
roman Tobzas en de Dood (1925), de novelle
Pmksteren (1929) en de roman In memoriam
(1930) Na zijn voortijdig ontslag als
kanselier - gevolg van de bezumigingen in
1933 - keerde hij met zijn vrouw terug naar
Den Haag, waar hij niet ver van de zee zijn
laatste levenSjaren sleet. Na de oorlog
moest hij zich verantwoorden voor enige
hand- en spandiensten van literaire aard,
voor de Duitsers verricht. Dit versterkte
zijn gevoel van Isolement dat zIJn leven
heeft overheerst. In deze periode publiceerde
hij nog de roman Achter groene horren
(1943) en de novelle De fantast
(1948).
Na zijn dood heeft zijn hteraire nalatenschap
enige tijd braak gelegen, tot zij in
1960 m bezit kwam van W.A.M. de Moor.
Deze verzorgde o.m. de publikatie van de
novelle Bezwaarhjk verblIjf (1965) en het
brievenboek Het onuttsprekehjke (1968),
terwijl van de Verzamelde werken de delen
I (Novellen en schetsen) en II (Romans)
verschenen.
AI tijdens zijn leven en vanaf zijn eerste
roman heeft Van Oudshoorn grote waardering
ondervonden van de zijde der toonaangevende
critici: eerst Coenen, Kloos, Coster,
Van Deyssel, later ook Nljhoff, Borel,
Bordewijk en Van VrIesland, en ten slotte,
m hoger mate, van critici uit deze tijd zoals
Dmaux, Dubols, Kaleis, Fens, De Moor, 't
Hart, Verheul en Poll Mogelijk heeft de
indruk van afwljzmg die Ter Braak en Du
Perron gevestigd hebben, lange tijd ongunstig
gewerkt voor de belangstelling die het
hteraire publiek voor dit oeuvre koesterde.
Thans wordt hij algemeen erkend als een
der grote prozaschrijvers van de 20ste
eeuw.
Lange tijd heeft men Van Oudshoorn beschouwd
als een nazaat van Emants, Coe-
430
nen en andere naturalisten en realisten uit
het emde van de VOrige eeuw. Dat komt
waarschijnhJk omdat de personages die
zijn romans en verhalen bevolken, evenzeer
lijden aan het leven als de personages in de
naturahstlsche en realistische romans.
Maar Van Oudshoorn speurt dieper, naar
de oorsprong van de vervreemding. Hij
beschrijft zijn bijna altijd mannelijke
hoofdpersoon met objectief, maar subJectief,
van binnenUit, zoals ook de omgevmg
consequent vanUit het personage wordt
waargenomen. De wlsselwerkmg tussen de
mens en zijn omgeving, dikwijls tussen de
opgesloten eenling en de bevrijdende natuur,
vormen een element in Van
Oudshoorns werk dat hem eerder tot een
symbolist en psychlsch-reahst dan tot een
naturalist maakt Zijn personages worden
gekweld door de vervreemding die hen vanaf
hun vroegste Jeugd beheerst. Van het
mateloze schuldgevoel dat m een onvolgroeide
beleving van de seksualiteit zijn
grond vmdt, trachten sommigen Zich te
beVrijden door over te gaan tot algehele
onthoudmg. De gespletenheid die hun wezen
kenmerkt trachten zij op te heffen m
een mystieke vervoering. Men kan in dit
opzicht zeggen dat voor de meeste Van
Oudshoorn-fIguren het licht wacht aan het
emde van de donkere tunnel (zie bijv. Loutermgen,
Laatste dagen, In memoriam en
Bezwaarhjk verbhjf).
De zeer bijzondere stiJl, rijk aan beelden,
het meest intieme detail verhullend en toch
oproepend, komt het meest direct tot zijn
recht m Het onuztsprekehjke. Daarin doet
Van Oudshoorns alter ego verslag van FeylbrIefs
eerste Jaar In BerliJn, van zijn
gevoelsleven evenals van zijn gedachten
over het bestaan, tegen de achtergrond van
de schrijnende dagelijkse ervaring van de
eenzaamheid. In Wlllem Mertens' levensspIegel
heeft Van Oudshoorn de lijn van de
levensgang gezet die hij In zIJn andere grote
romans zou volgen. In Tobzas en de Dood
voert hiJ de onbekommerde Lebemann op,
die hiJ eigenlijk had willen zijn. Vooral m
dit werk IS sprake van een zeer persoonlijke
humor, die later in even sterke mate de
toon van De fantast zal bepalen
Uitgaven: Doolhof der unnen (1950), Verzamelde
novellen en schetsen (19762), Verzamelde romans
(1974), Het onUitsprekelijke (1979'),
WAM DE MOOR (ed), Jeugd utjf verhalen
(1982)
Literatuur: G KNUVELDER, Handboek, dl 4 (1976),
K FENS, m De gevestzgde chaos (1966), H
KALEIS, m Schrzjvers bznnenste bUiten (1969), W
DE MOOR en G A VAN OORSCHOT (ed), Tirade,
219/220 (1976), K VERHEUL, Verlaat debuut
(1976), M 'T HART, De som van misverstanden
(1978), W F HERMANS, Houten leeuwen en leeuwen
van goud (1979), W DE MOOR, Over Willem
Mertens' levensspIegel (1979), F HIDDEMA,
Schuld en boete m Willem Mertens' levensspIegel
(1981), W DE MOOR, V 0, blOgra{le van de
ambtenaar-schrijver J K Feylbrlef 1876-1951,2
din (1982), met Ultgebr blbl, M DUPUlS, 'Het
aaneengroeien van subject en object In v.O s
"Wlllem Mertens' levensspiegel" (1914) en
"Laatste dagen" (1926)', In Spiegel der lett , 25
(1983), J RADSTAKE, 'Tobias en de vrouwen', In
Bzzlletm, 11 (1982-1983) [w A M DE MOOR)
Ouwens, Kees
Eig. Comelis Johannes, Nederlands dichter
(Zeist 27.6.1944). Hoewel hij in 1968
zowel een roman, De strategie, als een
dichtbundel, Arcadta, het licht deed zien,
dankt Ouwens zijn literaire bekendheid
vrijwel UitslUitend aan zijn dichterschap.
Zijn poe zie laat zich aanvankelijk als romantIsch
omschrijven; centraal staat het
op zoek zijn naar 'de eeuwige vrouw'. Later
wordt deze sfeer van een licht ironIsche
toets voorzien.
In zijn derde bundel, Als een boek (1975),
wordt zijn poezIe steeds hermetischer van
aard. Maar ofschoon de vorm verandert, de
thematIek blijft gelijk een romantIsche
onvrede met de 'Umwelt'.
In 1976 ontving Ouwens de Lucy B. en
C W. van der Hoogtprijs.
Werk: Intieme handelmgen (1973)
OVERBEKE
Literatuur: J BERNLEF, 'Van Masturbantenland
naar Arcadia', In De Gids, 136/8 (1973), J. KRUlTHOF,
'Alles IS chaos, al staat alles op zIJn plaats', In
Raam, 100 (1974), R BLOEM, In Kritisch lexICon
van de Nederlandstaltge lIt na 1945 (1980).
[H BEKKERING)
Overbeke, Aernout van
Noordnederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
15.12.1632-Amsterdam 16.7.
1674). Studeerde rechten in Leiden, was
advocaat in Amsterdam en SInds 1659 In
Den Haag en vervulde van 1668 tot 1672 de
functie van Raad van Justitie In Batavia.
Terug in Den Haag was hij lid van de rederiJkerskamers
aldaar.
Van Overbeke is een van de weInige auteurs
van humoristisch werk in de 17de
eeuw In de lijn van Tengnagel en Focquenbroch.
Zijn waarschijnlijk tussen 1672 en
1674 op schrift gestelde moppen en anekdoten
berusten nog in handschrift op de
KB: Anecdota SLVe hlstortae jocosae (5
din.). Wel gepubliceerd is een reisverslag,
Geestige en vermaecklycke reljS beschrljvmg
naar Oost-Indien (1668), en een verzamelbundel.
Geestige wercken (1678).
Literatuur: J A WORP, 'Mr A v 0 " In Oud-Holland,
1 (1883), E PELINCK, 'HUlzen met torens en
hun bewoners', In Jaarb Gesch en Oudheidkunde
m Lelden en omstreken (1955), R DEKKER en
H ROODENBURG, 'Humor In de 17e eeuw Opvoeding,
huwehJk en seksuahtelt In de moppen van
A v 0', In TIJdschr SOCiale Geschiedems, 10
(1984) [p J VERKRUlJSSE)
431
---p---
Paalt jens, Piet
ZIe Haverschmldt, FrançOls
Paap,W.A.
432
EIg. WIllem AnthomJ, Nederlands letterkundIge
(Winschoten 21 1O.1856-Zelst
61.1923) Van eenvoudIge afkomst, werd
onderwIjzer Studeerde met hulp van zIJn
rIJk gehuwde VrIend Johannes Zurcher
rechten te Amsterdam Maakte kenms met
Perk, Kloos en andere Jonge literatoren
Correspondeerde met MultatulI, dIe hIj een
paar maal te Nleder-Ingelhelm bezocht, en
met Vosmaer In wIens Nederlandsche
Spectator hIJ enkele bIjdragen geplaatst
zag In 1884 publiceerde hIJ een satIre,
Bombono's, gerIcht tegen destIjds InvloedrIJke
critICI als Taco de Beer en Jan ten
BrInk, maar ook tegen fIlologen en JUrIsten
In 1885 behoorde Paap tot de oprIchters
van De Nieuwe Gids, maar zIJn medewerkIng
was van JUrIdIsche aard en zIJn redacteurschap
duurde maar een Jaargang. Als
advocaat wIerp hIJ ZIch op als verdedIger
van vervolgde SOCIalIsten. Na Multatuli's
dood woonde diens weduwe (MImI) bIJ
hem, hij hIelp haar bij het UItgeven van de
tien delen Brreven van MultatulI.
Mede onder multatuliaanse Invloed hervatte
hIj zijn schrIJverschap. In 1896 verscheen
Jeanne Collette, een venijmge sleutelroman
In twee delen, gericht tegen de
Joodse bankier en fIlantroop A.C Werthelm
De Nieuwe Gids-crisIs inspIreerde
hem tot zIJn bekendste boek, Vmcent Haman
(1898), ook een sleutelroman, maar
van beter gehalte Inmiddels rIJk gehuwd,
WIjdde Paap ZIch aan de letteren. Maar al
werden zIJn toneelstukken Komngsrecht
(1901) en Een gracht-Idylle (1908) opgevoerd,
ze hadden geen duurzame betekems,
evenmin als zIJn verdere romans. HIJ bleef
de schrIjver van één boek, vooral toen Menno
ter Braak dIt In Forum prees
Deze geruchtmakende roman, Vmcent Haman,
opgedragen aan de nagedachtenis van
MultatulI, is een afrekening met de hoofdfiguren
van De Nieuwe Gids, JUIst voor
zover hun revolutIOnair radicalisme met
dIeper gIng dan de lIteratuur In en door de
strijd werd niets anders beoogd dan de
schone letteren: vandaar dat er aan het slot
een verzoenIng plaatsvmdt tussen de modernlsten
en de tradItlOnelen, het oude
goethe-dante-vondelen wordt In me uwe
stIjl door de Jongeren voortgezet. Ook nu
alle hoofdpersonen SInds lang dood zijn,
blIjft dIt boek een opmerkelijk werk, dat de
Idee van de IIttérature engagée bepleIt
tegenover het l'art pour I'art, en aldus In
satIrIsche vorm een even multatuliaanse
als moderne opvattIng aanprIjst
Werken: Max Dannenberg Oste Ultg m het DUits
1906, Neder! vert 1908), De doodsklok van het
Damrak (1908), De kapelaan van Ltestermonde
(1910)
Uitgave: Vincent Haman (1936), met een mi door
M TER BRAAK
LIteratuur: M TER BRAAK, 'Paapse sympathieen', In
Het tweede geZIcht (935), B DE GOEDE, W P,
het paard van TrOje (946), J MEI.JER, Het
levensverhaal van een vergetene, WA P (1959),
G STUIVELINr., 'De derde Paap', m Vakwerk
(967) Ir. STUIVELING)
Paape, Gerrit
Noordnederlands dIchter en (toneel)
schrIjver (Delft 42.1752-'s-Gravenhage
7? 12 1803) VUrIg aanhanger der patrIottenpartIJ,
waarIn hIJ de werkende stand
vertegenwoordIgde Bracht het van plateelschIlder,
vla zIJn actie In de VrIJkorpsen,
zIJn vlucht naar DUInkerken (1787) en zIJn
medewerkIng aan Daendels' beVrIJdIngsleger,
na 1794 tot hoge ambten (0 m voorzItter
der commISSie ter verkieZIng der NatIOnale
ConventIe)
VrIjwel zIJn gehele, omvangrIjke werk geeft
blIjk van zIJn overtUIgIng: zIJn opgeschroefde
poe zie (o.a. Vaderlandsche gedichten,
1784), Vaderlandsche bltJspelen (1787) en
Republtkemsche klugtspelen (1796), pamfletten,
brochures en JournalIstIeke bIJdragen,
autobIOgrafIsche romans (De Hollandsche
Wijsgeer m Brabant, 4 din. 1788-
1790) en hIstorische publIkatIes (De onverbloemde
geschiedems van het Bataafsch
patrwttlsmus, 1798) De laatste twee zIJn
ook documentair belangwekkend.
Werken: BIJbel- en zededIchten (1779), GeschIedeniS
der gewapende burgercorpsen In Nederland
(1787), AgIs of de repubhek Sparta (1788), tr,
MIjne vroltJke wIJsgeerte In mIjne balltngschap
(1792), autoblOgr
Literatuur: A J VAN DER AA, BlOgraphlsch woordenboek,
xv (1872), met blbl ,A J KRONENBERG, Een
en ander over G P en ZIJn tIJd (1886), A NIEUWE.
BOER, m Spektator, 8 (1978-1979) Iw GOBBERS)
Paemel, Monika van
Vlaamse romanschrijfster (Poesele 4 5
1945) Schreef enkele romans m een experimentele,
associatieve stijl - met een voorkeur
voor het cyclische structuurprmclpe -
waarm het verhaal en subjectieve ervarmgen
en beschouwmgen tot een hecht geheel
worden versmolten. Steeds ligt de klemtoon
op een geobsedeerd zoeken naar de
eigen Identiteit als mdlvldu m de gemeenschap,
als vrouw m een mannenmaatschapPiJ,
als auteur.
Van Paemel kreeg m 1972 de PriJS voor het
beste debuut voor Amazone met het blauwe
voorhoofd (1971) en m 1975 voor Marguente
(1976) de literaire PriJS van de provmcle
Oost-Vlaanderen
Werk: De confrontatIe (1974), r
Literatuur: CALLEENE, mtervlew, m Spektator
(1981), D DE GEEST, 'M v P " m Kntlsch leXIcon
van de Nederlandstalige lIt na 1945 (1982)
ID DE GEEST]
Paffenrode, Joan van
------------------------
Noordnederlands dichter en toneelschriJver
(Gormchem 1618-b1J Maastricht gesneuveld
24.61673). Was Vrijheer van
Ghusslgny en commandeur-militair van
Gormchem. Zijn Ged!chten (1669) bevatten
de bhJspelen De klucht van Sr F!ltbert,
genaemt Oud-Mal (1657) en De bedroge
gmghe!d ofte boertige comoed!e van Hopman
Ulnch (1661) en het treurspel Den
ondergang van Jonkheer W!llem van Arke/
(1662). In navolging van Ovidms
schreef hij Wapen-twtst tussen Awx en
Ulysses (1664)
Werken: Boertige d!chtkonst (1670), Alle de vol·aer·
d!ge en d!chtkonst!ge werken (1671), Der Gnken
en Romeynen krygs-handel (1675)
Literatuur: J A WORP, 'J v P', m T!Jdschr v
Nederl Taal- en Letterk , 1 (1881), WeE PELE.
TIER, Jacoba van Be!eren In het Nederlandsche
treurspel (1912), H HARDENBERG, 'Jonker J v P
1618-1673', m SpIegel der H!stone, 2 (1967)
lp J VERKRUIJSSE]
Palm, Johannes Hendrikus van der
Noordnederlands theoloog en orientaJist
(Rotterdam 17.71763-Leiden 8.9.1840).
Promoveerde m 1780 te Lelden m de theologie,
hiJ werd er sterk bemvloed door de
hoogleraar Schultens. In 1785 werd hiJ predikant
te Maartensdijk Zijn patriottische
sympathleen dwongen hem tijdens de
PrUisische mval (1787) naar Monster te
vluchten en later te Middelburg een particuhere
betrekkmg als hUIs predikant, secretaris
en blbliothecans te aanvaarden.
Uit deze penode dateert zijn vriendschap
PALM
met Jacobus Bellamy. In Zeeland hield Van
der Palm zich Uitvoerig bezig met de revolutIOnaIre
bewegmg pn werkte mee aan het
weekblad De Vnend des Volks (1795-
1796) Na de omwenteling volgde Van der
Palm Schultens op als hoogleraar oosterse
letteren m Lelden (1796). Kort daarna
(1799) nam hiJ zlttmg m 's lands regermg,
aanvankelijk als agent van nationale opvoedmg,
later m de raad van bmnenlandse
zaken Onder zIJn mmlsterschap kwamen
de eerste Nederlandse schoolwet (1801) en
de eerste spellmgsregelmg (Slegenbeek,
1804) tot stand. HIJ werkte aan de scheldmg
van openbaar en bijzonder onderWIJS,
de verbetermg van de opleidingen voor
leerkrachten en aan controle op het ambt
van onderWIJzer. In 1806 werd hiJ op me uw
hoogleraar m Leiden (oosterse talen, gewIJde
welsprekendheid en Hebreeuwse oudheden)
Als orientalist volgde hiJ nog geheel de
18de-eeuwse prmclpes van zIJn voorganger.
ZIJn levenswerk, een vertalmg met aantekemngen
van de gehele biJ bel- door tijdgenoten
zeer geroemd - was daardoor bij zijn
verschijnen wetenschappelijk eigenlijk al
verouderd. Het literair zeer verzorgde Nederlands
van deze BtJbel (3 dIn., 1818-
1830) heeft echter velen van de schoonheid
van het Hebreeuws overtUigd
In de geschiedems van het Nederlandse
proza verdient Van der Palm een plaats
door de beoefening van de welsprekendheid
HIJ stelde de klassieken ten voorbeeld
ZIJn redevoermgen, helder en eenvoudig,
werden bewonderd en nagevolgd.
Als zIJn meesterstuk gold lang zijn Geschied-
en redekunsttg gedenkschnft van
Nederlands herstelling m den Jare 1813
(1816), geschreven als antwoord op een
priJsvraag, waarm de stijl van Sallustms als
model was aanbevolen. Zeer bekend zijn
ook geworden de Redevoering op het VIerde
eeuwfeest van de UItVinding der boekdrukkunst
bmnen Haarlem (1823), Feestrede
biJ de VIering der twee honderd v!Jftlgste
verjaardag van Leydens ontzet
(1824) en de Redevoering ter feestvwrende
herlnnenng van den akademlschen leeftiJd
(1828) Ook als kanselredenaar maakte
hiJ school Zijn Leerredenen zijn herhaaldeliJk
herdrukt, evenals de meeste andere
stichtelijke werken van ZIJn hand, waaronder
een moraliserende parafrase van het
boek Spreuken, Salomo (1808-1816, 1838
en 1841) en Bijbel voor de Jeugd (1811-
1834). Van der Palm was lid van vele letter-
433
PALMBOOMTRAKTAAT
kundige gezelschappen, waaronder
'Kunstliefde spaart geen vlIjt', 'Kunst
wordt door Arbeid verkreegen' en de 'Hollandsche
Maatschappij van Fraaije Kunsten
en Wetenschappen'.
Uitgave: H COLENBRANDER (ed), Geschled- en
redekonstIg gedenkschnft van Nederlands herstelhng
m den Jare 1813 (1909)
Literatuur: N BEETs, Leven en karakter van J H
v d P (1842), A DE GROOT, Leven en arbeId van
JH vd P (1960), A HALLEMA,'JH vd P,1763
- 17 Juh 1963', In Paedagoglsche Studlen, 40
(1963), J J M GROFFIE, 'Een feestrede van J H
v d P', In Jaarb voor gesch en oudheldk van
Lelden en omstreken, 59 (1967), R VAN DITZHUY.
ZEN, OnderwIjs als opdracht (1977)
[E C J NIEUWEBOER)
Palmboomtraktaat
Mystiek prozastuk, chnsteliJke allegone
op een palmboom (13de eeuw). Het traktaat
IS een bewerking van het Oudfrans of
mogelijk van het Latijn. Het is overgeleverd
in een tiental handschrIften UIt de
14de en 15de eeuw, In vele daarvan te
zamen met ander mystiek werk.
Uitgave: J REYNAERT, 'Het vroegste Middelnederlandse
palmboom traktaat', In Ons GeestehJk Erf,
52 (1978)
Literatuur: W FLEISCHER, 'Ascendam In palmam',
In LaeraturwIssenschafthches Jahrbuch GorreGeselschaft,
10 (1969), IDEM, Untersuchungen
zur PalmbaumaUegone Im Matelalter (1976)
[F VANTHIJN)
Panhuijsen, Josephus Lambertus
Antonius
Nederlands (toneel)schnjver (TIlburg
135.1900) Onderwijzer, later te 's-Gravenhage
gevestigd als kunstcriticus en toneelrecensent
van Het Bmnenhof Was medewerker
aan Roepmg, De Stem en De NIeuwe
Eeuw.
Debuteerde als toneelschrijver met de komedie
De Dag (1929). Trok vooral na 1950
de aandacht met enkele romans, waarin het
katholIeke levensbegInsel met de problemen
van de moderne wereld geconfronteerd
wordt. Vertaalde werk van Franz
HerWig en G K. Chesterton. Het in 1957
verschenen Wandel met m water werd een
Jaar later met de VIjverbergprijs bekroond.
Als waardIg antwoord op een journalistieke
InSInuatie schreef hij de sleutelroman De
pornograaf (1961).
Werken: Het hoopvolle tekort (1930), Het geluk
(1931), Het afscheId (1932), De ontmoetmg
(1937), Zee (1938), Rechtvaardigen en zondaars
(1947), Leven alleen IS met genoeg (1954), Iedereen
weet het beter (1955), Gewoon bespottehJk
(1956), Lof der kwsheld (1980)
434
Literatuur: G KNUVELDER, In Het beeld van de
mens (1960), W L M E VAN LEEUWEN, In Nederl
auteurs van 5 generatIes (1967') [G W HUYGENS)
Pannekoek, G.H.
Zie 's-Gravesande, Goverdus Hendncus
Paradijs, Cornelis
Zie Eeden, Frederik van
Paradijs van Venus, Int
MIddeleeuwse bewerking van een Frans
werk, overgeleverd in een druk UIt 1530, bij
Jan Berntsz In Utrecht vervaardigd, waaraan
het laatste blad ontbreekt. De vorm
van de tekst, de zo genoemde minnecatechismus,
een lIjst van vragen en antwoorden
op het gebied van de lIefde, was In de
ME vooral in FrankrIjk heel populair. In de
Nederlanden vormt het ParadIjs van Venus
een overgangsfase tussen het minnedicht
en de tIJtcortInghe, een verzamelIng
spelletjes en raadsels, een In burger kringen
In de 17 de eeuw zeer geliefd genre. De druk
uit 1530 komt voor op de Index van verboden
boeken UIt 1550
Uitgave: W L BRAEKMAN (ed), Int ParadIjs van
Venus, dye amoreuse vraghen der hefden
(1981)
Literatuur: T BRANDIS, Mlttelhochdeutsche, mlttelmederdeutsche
und mtttelmederlandlsche
Mlnnereden Verzelchnls der Handschnften
und Drucke (1968) [F VANTHIJN)
Pare au, N.E.M.
Ps van Herman Jan Schelterna, Nederlands
dichter (Groningen 25.12.1906-ald.
2.121981). Studeerde rechten te Groningen,
waar hij In 1945 hoogleraar RomeInS
recht werd.
Als dIchter debuteerde hIJ In 1931 met een
bundel poeZIe, geschreven samen met J.C.
Noordstar, Halbo C. Kool en Herman
Poort, onder de titel Het pterement door
commumty smgmg. Samen met Noordstar
had Pare au een eigen UItgevenJtJe opgencht,
Eben Haezer, waaraan ook H.N.
Werkman was verbonden Er werden enkele
kleIne poezIebundels UItgegeven en een
schIlderIJenportefeUIlle Na de IronischarchaIsche
poezIe van Mengelmgen (1933)
verscheen In 1935 Argos en Arcadw In De
VnJe Bladen, een bundel die Pareau opnieuw
samen met Noordstar schreef HIJ
heeft ook steeds met Noordstar de verwarrIng
over hun werk doelbewust In stand
gehouden. Toen In 1980 een herUItgave
verscheen van zIJn XXVIII sonnetten
(1941, aangevuld herdrukt In 1965) lIet hIJ
daarm het gedicht 'Het voorjaar' van
Noordstar staan.
Pareau's poezie IS een vernuftig spel met
oude retorische vormen. Wat aanvankelijk
verheven of soms zelfs stroeve poezie lijkt,
bhJkt biJ nader toezien zorgvuldig ontregelde
ironie.
Uitgave: T VAN DEEL (ed ), De Drentsche A (1976)
Literatuur: A MARJA, In Schuchter en lets lUider
(1946), J M J SICKING, In Lekr ,2,3 (1976-1977),
J HALoKIN en W R H Koops (ed ), Ter nagedachtenis
H J Scheltema 1906-1981 (1982)
[GJ VAN BORK)
Partonopeus van Blois
Zo genoemde oosterse roman, gebaseerd op
het Frans, bekend in een lange en een korte
versie Beide versies zijn m het Middelnederlands
vertaald. De lange is in hs., maar
onvolledig (ca 9000 verzen) overgeleverd,
de korte m gedrukte vorm als prozaroman,
onder de titel Partmopless, grave van
Bleys De prozaroman gaat wsch. terug op
een Spaanse korte versie in proza.
Uitgaven: J H BORMANS (ed ), Ouddletsche fragmenten
van den P van B (1871), S P URI (ed ),
De historie van Partmoples, grave van Bleys
(1962)
Literatuur: A VAN BERKUM, De Mlddelnederlandsc
he bewerkmg van de P -roman en hare verhoudmg
tot het oudfransche orlgmeel (1897), L
DEBAENE, De Nederlandse volksboeken (1951),
SP URI, 'De Mlddelnederl P -fragmenten en het
Oudfranse origineel', In Spiegel der Letteren, 6
(1963), IDEM, 'De oorsprong van de stof In de
P v B " In Idem, 7 (1964), J DESCHAMPS, Middelnederlandse
handschriften Uit Europese en
Amerikaanse biblIOtheken, 12 (1972)
[JWE KLEIN)
Pastoor te Kalenberghe, Vanden
Anekdotenverzamelmg in proza, rond een
pastoor (15de eeuw), overgeleverd in een
druk Uit 1613 De anekdoten zIJn afkomstig
Uit verschillende bronnen. Er circuleerde
m de 15de eeuw een groot aantal verhalen
als deze over de pastoor van Kalenberg,
sommige met een hlstonsche kern.
De anekdotenverzamelmg staat in de traditie
van de exempel verzamelingen; de
groepenng van de verhalen rond één persoon
IS een procéde, dat m de nddereplek
veel gehanteerd wordt. De tendens van de
anekdoten slUit aan biJ de opkomende
meuwe burgerrnoraal: door handigheid,
door het intellect dient men zich staande te
houden m de maatschappij, en wie dat met
lukt, IS dom.
Uitgave: H VAN KAMPEN en H PLEIJ (ed), De Pastoor
van Kalenberg (1981)
Literatuur: K MEYER, 'Zwel Ausgaben der GeschlChte
des Pfarres von Kalenberg', In K
PAULUS
DZIATZKO (ed ), Beltrage zur TheOrie und PraxIs
des Buch- end BlbllOthekswesens (1894), L DE·
BAENE, De Nederlandse volksboeken (1951)
[F VANTHIJN)
Pater, Lucas
Noordnederlands dichter en toneelschriJver
(Amsterdam december 1707 -aid.
10.8 1781). Koopman. In de Amsterdamse
dichtgenootschappen als 'blijgeestig' dichter
bekend; vnend van B. de Bosch en
bewonderaar van Feitama.
Pater schreef enkele gelegenheidsstukken
voor de Amsterdamse schouwburg, bijv.
het allegonsche De JUIchende schouwburg
(1761), maar vertaalde vooral, o.m. van
Franse tweederangs auteurs (o.a. De dood
van CaJus Cracchus, 1753). Werkte ook
mee aan Van Effens Spectator en later aan
de meuwe psalmberiJmmg.
Werken: Leeuwendaal hersteld (1749), allegOrIsch
spel, Het onbewoonde eIland (1774), vert UIt het
Engels, PoezIj (1774), Nagelaten poezIj (1784)
[w GOBBERS)
Paulus, Pieter
Noordnederlands Junst, politicus en prozaschnJver
(gedoopt Axel 8.4.1753-'s-Gravenhage
17.3 1796) Schreef zich in 1774 in
voor de rechtenstudie te Leiden; promoveerde
er op 12 december 1775. Was lid van
de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde.
Paulus werkte ZICh op tot advocaatfIscaal
bij de Admiraliteit op de Maze te
Rotterdam (1785). Zijn aanvankehjk oranJegezinde
houdmg onderging m deze en
latere Jaren een aanzienlijke nuancering tot
een voorkeur voor monarchaal gezag, mits
op democratische grondslag. Uitlatmgen in
deze geest waren voor raadpensionaris Van
de Spiegel na de Pruisische mval van 1787
reden om Paulus uit zijn ambt te ontslaan.
In de daarop volgende ambteloze penode
hield hiJ zich vooral beZig met de vraag naar
de gehJkheid der mensen. In 1795 werd
Paulus wethouder van Rotterdam, hd van
de Staten van Holland en op 5 mei voorzitter
van de Algemene Staten. HIJ leidde de
besprekmgen over de met Franknjk te sluiten
vrede, die op 16 mei 1795 tot stand
kwam HIJ beijverde ZICh voor de invoering
van een NatIOnale Vergadermg. Na de verkiezmgen
van 27 Januan 1796 werd op 1
maart zijn voorzitterschap van de Nationale
Vergadermg een feit.
Paulus' geschriften geven vooral blijk van
staatkundige belangstellmg. In 1773 reeds
pubhceerde hij Het nut der stadhouderliJke
regenng aangetoond In 1775 kwam het
435
PAUWELS
eerste deel gereed van zIJn lijvige Verklarmg
der Ume van Utrecht (4 din., 1775-
1778) Na zIJn ontslag schreef hiJ Republ!kemsche
catechismus of Verhandelmg
over de vrage m welken zm kunnen de
menschen gezegd worden gelijk te Zljn2
(1793, er verschenen meer drukken onder
varlerende titels, m 1794 ook een Franse
versie) Paulus heeft een omvangrijke correspondentie
nagelaten met letterkundigen
en staatslieden, onder wie WIselius,
Van Goens, Tydeman, KlUit en Van der
Hoop
Literatuur: P H SURINGAR, BlOgraphlsche aan teekemngen
betreffende Mr P P (1879), S SCHAMA,
PatrIOts and Llberators (1977), H HUISMAN,
'P P van Oranjeklant tot patrIOt', In De Stem (15
Juh 1982) [E C J NIEUWEBOER]
Pauwels, François Désiré
436
Nederlands prozaschrijver en dichter (Amsterdam
25 10 1888-Amstelveen 8.1.1966).
Zoon van de Vlaamse operazanger Déslfé
Pauwels en de toneelspeelster Sophle Pauwels-
van Blene Studeerde rechten te Amsterdam
en Utrecht Na zijn promotie
(1915) gevestigd als advocaat te Amsterdam.
Maakte grote naam m strafrechtzaken
en kwam op voor de humamsermg van
de rechtspraak.
Debuteerde met Gedichten (1908) Zijn
poezIe toonde weimg mvloed van de toen
heersende strommgen, doch sprak aan
door eenvoud, gevoel voor menselijke verbondenheid,
een zeker anekdotisch en met
zelden satirisch karakter Grote waardermg
oogstte vooral de bundel TZiganen
(1924) Zelf had hiJ voorkeur voor zIJn sonnettencyclus
m drie boeken, Morgen en
Strijd (1931 en 1940) en Schemermgen,
dat met de herdruk van de vOrige onder de
titel Dag van leugen m 1948 het licht zag
De 225 sonnetten vormen m opeenvolgende
stemmmgsbeelden een 'mensenleven m
verzen' met autobiografische mslag. Grote
opgang maakten zIJn verhalen en romans,
waarvoor Pauwels kon putten uit zIJn ervaringen
en mensenkennis, opgedaan als
strafpleiter De schetsen Boeven en burgers
(1926), bewerkt voor het toneel, verwekten
zelfs opschudding. In de inleiding
van zIJn eerste roman, Tme K!pra's echtsche!
dmg (1929), stelde de auteur de vaderlandse
schijnheiligheid m zake echtscheldmgen
aan de kaak. Herman Bouber
verzorgde een toneelbewerkmg die ook
werd opgevoerd. De destijds opzienbarende
roman Rechter Thomas (1937) werd
verfilmd.
ZIJn romans, waarvan Als het met waar !s
(1960) veel autobiografisch materiaal bevat,
zIJn evenals zIJn poezIe bUiten literaire
modes om geschreven m een klare, onopgesmukte
en onderhoudende stiJl. Hoewel ZIJ
biJ de lezers doorgaans een groot succes
hadden, werden ze door de literaire kritiek
met zelden afgewezen, al brak J Greshoff
er een lans voor
Werken: Het krIStallen masker (1911), p, Enkele
verzen (1916), Fantomen (1919), p , Verzamelde
gedichten (1928), Ambtsgeheim (1928), pr, De
lachende beklaagde (1939), pr , De vrouw met de
twee geZichten (1934), pr ,De madonna van Juan
les PInS (1934), pr , Het kartonnen dorp (1936),
pr, Het duel (1938), pr, Klinkende boelen
(1946), p, GriffIOen (1946), pr , Marw Dolorosa
(1947), pr , De serafIJn (1948), pr , De zaak Tom
X (1952), pr , Tijgers (1954), pr , Het recht viert
feest (1956), pr, Een hond hUilt In de nacht
(1957), pr , Slachtoffers zonder keus (1958), pr ,
Het recht ontkleed (1966), pr
Uitgave: Bloemlezing Uit de gedichten (1953), met
voorw van J W F WERUMEUS BUNING
Literatuur: J SPIERDJ.JK, In Andermans roem
(1979) [G W HUYGENS]
Pauw els, Jan Antoon Frans
ZUIdnederlands dichter (Antwerpen
10 10 1747-ald 731823) Lettermmnend
rentemer die een der populalfste ('de poeet
Pauwels') en produktlefste dichters van
zIJn tiJd was HIJ schreef tientallen bundels
zedekundige en gelegenheidspoezIe (blJv
Het vergif der zeden [ J, 1776), puntdichten
(Het nuttig en genoeglyk tydverdryf,
of geestelijke punt-dichten, 3 din.,
1802-1807), almanakken en meuwJaarsglften,
vol eentomge moralisatie, waarm hiJ
zich opwerpt als verdediger van de chrlstehJke
moraal en ZICh een typisch vertegenwoordiger
van het ancien réglme toont.
Werken: NauwkeUrige tydts-rekenlnge [ ](1772),
De eerste der zeven hoofdzonden [ ] (1784,
gevolgd door de zes andere hoofdzonden, 1788),
Beschryvlnge van de vermaerde rlVlere de Schelde
(1785), De twee eerste jaer-getyden, lente en
somer (1789), De twee volgende jaer-getyden
(1790)
Literatuur: E DE BOCK, Verkenningen In de achttiende
eeuw (1963) [w GOBBERS]
Pauwels, Werner
Vlaams dichter en prozaschrijver (Gent
7.11937) Werkzaam als groothandelaar m
borstels
Debuteerde als dichter, maar verwierf
vooral naam als schrijver van een aantal
romans - waaronder het bekroonde Dameshondje
(1976) - die worden gekenmerkt
door een krachtig en emotioneel
geladen taalgebrUik, een realistische, soms
ruwe weergave en een fragmentarische opbouw
Inhoudelijk komen maatschappeliJke
problemen als relaties (Een koele hel,
1967), de generatiekloof (Geen zonen
meer, 1972) of het lot (Dameshondje) aan
bod Pauwels schreef ook enkele eenakters.
In 1979 kreeg hiJ de Lode BaekelmanspriJs
1976-1978 voor Ik beware al die vare
(1981)
Werken: De poel der netheid (1955), p, Nooit IS een
woord opgestaan (1963), p, Verloren gezongen
zomer (1966), p , Stop een tijger (1969), r , Leugens
en krengen (1971), r, De nieuwe dode
(1973), r , TIJd voor een lichaam (1974), r, Tom
(1980), p
Literatuur: H BOUSSET, m Schreien, schriJven,
schreeuwen (1973), P HARDY, m BIJ benadering,
dl 2 (1973), 'Huldlgmg W P " m Kult Jaarb
Oost vlaanderen 1978 (1979) [D DE GEEST]
Peene, Hippoliet Jan van
Vlaams toneelschrijver (KaprIjke 1 1
1811-Gent 1921864). Studeerde medicijnen
te Leuven; woonde te Gent en was er
medeOPrichter van de toneelkrmg 'Broedermm
en Taalgroei'. OntploOide daar een
grote toneelactIvIteit en schreef ca 60 populaire
blijspelen, drama's en zangspelen
m de trant van het Franse toneel Uit zIJn
tiJd Hoewel zIJn taal en stijl gebrekkig ZIJn,
bezat hiJ veel zm voor effectvol toneel en
was hiJ de belangrijkste toneelschrijver in
het Vlaanderen van zIJn tiJd. Schreef ook
de tekst van het volkslied 'De Vlaemsche
leeuw' (1845).
Werken: KeIzer Karel en de Berchemsche boer
(1841), ROOSJe zonder doornen (1842), Klaes
Kapoen (1843), WIt en zwart (1845), Het portret
(1850), De weerwolf (1852), De VIolier (1853),
Twee hanen voor een henne (1854), Het belfort
(1855), Den WIjze IS niets germg (1858), De
wereld bmnen dwzend Jaer (1859), Hotsebotse
(1860), De duwel op 't dorp (1861)
Uitgave: J VAN ARTEVELDE (ed), VolledIge werken,
33 dIn (1880-1882)
Literatuur: C TINDEMANS, 'H v P 1811-1864', m
Spiegel der Letteren, 4 (1960), R Muys, H v P
(1964), M STEELS, 'H V P " m Ghendtsche Tydmghen,
5 (1976) [W DE GRAER]
Peleman, Bert
Eig. Albert Leopold Florent, Vlaams dIChter
(Puurs 14.4.1915). Na studie te Leuven
een tijdlang Journalist; na WO 11 werkzaam
m het Uitgeversbedrijf en promotor van het
ScheldetoerIsme. Werkt ook als schilder en
boetseerder
Peleman debuteerde met vitalistische en
'volksverbonden' poezIe (in de geest van
PELS
het tijdschrift Volk), getUigend van verknochtheid
aan mensen en landschap van
de Scheldestreek, die hiJ met plastische en
picturale Uitbundigheid, vaak ook m de
magische sfeer der volksoverieverlllg, beschreef
(vgl Land aan de Schelde, 1940;
Boerenlyrzek, 1942).
In zIJn latere werk treden, met het millst als
gevolg van persoonlijke ervarlllgen na WO
11, vergeesteliJklllg en versoberlllg op (BIJ
zandloper en zeiS, 1948). Naast een roman
(Karmijnrood, 1949, geschreven onder ps
Dirk Dyckmans) schreef hiJ openluchtspelen
en liederteksten voor versch. Vlaamse
compomsten en bezorgde talrijke platenboeken
(0 a EeUWige Schelde, 1953). Zijn
werk werd emge malen bekroond.
Werken: Variante voor harp (1937), p ,Ruiters voor
den vrede (1953), p, De trouweloze wereld
(1954), t , Dankgebeden van de man Job (1963),
p , Hellas zonder herdersfluIt (1964), p , Stroom
van vreugde en verdriet (1965), bloeml, De
woonark (1972), p, Volk van Bosch en Breugel
(1974), Geboeld maar ongebonden, getwgenissen
wt een beloken tiJd (1983)
Uitgave: G WITTEBOLS (ed ), Verzamelde gedichten
(1980), met mI
Literatuur: P HEYNS, B P , dIchter en boetseerder
(1955), J DE CEULAER, m Te gast biJ Vlaamse
auteurs, III (z J ), M GIJSEN, m KrOniek der poeZie
(1965), G WITTEBOLS, m DimenSie, 1 (1976-
1977), R VERBEECK, m B P La maison sur l'eau
(1977), G WITTEBOLS, m Kunstenaars voor de
Jeugd (1979), IDEM (ed ), Als de man m de Peel
(1980) [w GOBBERS]
Pels, Andries
Noordnederlands dichter en toneelschrIjver
(gedoopt Amsterdam 19.10.1631-begraven
671681) Was advocaat. Richtte in
1669 samen met Lodewijk Meyer e.a. het
dichtgenootschap 'Nil Volentibus Arduum'
op, waarlll hij een der voornaamste
voorvechters was van het Frans-claSSicisme
Van 1678 tot 1680 was hij regent van de
Amsterdamse schouwburg
Pels' eerste dichterlijke werken (lIedjes)
werden opgenomen III De Amsterdamse
Mengelmoes (1658) en Hollantschen Parnas
(1660). Vervolgens Wijdde hiJ Zich aan
de toneelschriJfkunst: in 1668 verschenen
Dldoos doot (treurspel) en Jultus (bliJspel)
Hij werkte mee aan gezamenlijke
projecten van Nil' Naauwkeung onderwys
m de toneelpoezy (1669 aangevangen, 1671
voltooid, maar pas 1765 uitgegeven) en
Verhandelmg van der letteren afflnttas of
verwantschap (ca 1677 opgesteld door
Blaauw, Meyer, Pels e a., verschenen III
1728) Pels rIchtte Zich op Horatius en Boi-
437
PENNING
leau, begon aan een vertalmg van HoratlUs'
Ars poetlca en schreef ten slotte Q Horatlus
Flaccus dichtkunst op onze tijden en
zeden gepast (1677).
In 1681 verscheen zijn handboek over dramatische
kunst, Gebruik én misbrUik des
tooneels, tot stand gekomen op verzoek van
de burgemeesters Hudde en Van Beuningen.
Het werk vormt een verdediging van
het goede toneel, enerzijds een tegemoetkommg
aan de tegenstanders van de 'zedenbedervende'
vertonmgen, anderzijds
een pogmg de inkomsten van de armenzorg
(afhankelijk van de schouwburgrecette) te
garanderen Pels maakte voor deze beschouwmg
gebrUik van Corneille's Trms
discours sur le poème dramatlque (1660)
en d'Aublgnacs La pratlque du thédtre
(1657) Hij meende dat het toneel buiten de
actualiteit moest bhJven, geen biJbelstoffen
mocht vertolken en een opvoedende
waarde moest bezitten. Pels wees op de
gevaren van met aan regels gebonden kunst
en gebruikte Rembrandt (pictor vulgaris)
als vergehJkmgsobJect Uit de zusterkunsten
(Nil had De LaIresse m haar midden).
ZIJn mZlchten omtrent het vertalen trachtte
Pels m praktijk te brengen bij bewerkmgen
van Molière's Le SlcllIen ou l'amour
pemtre en Le médecm malgré lUi tot De
sehtlder door lIefde en De dokter tégens
dank. Samen met Blaauw bewerkte hij La
tlranmde del mteresse van Sparra tot Tleranny
van eigenbaat m het etland van vrye
keur en met zIJn leerlmg Thomas Arents
vertaalde hij Racme's Iphlgéme. De theoneen
en uitgaven van Nil en haar leden
vormden voor de met N Il m onmm geraakte
J. Antomdes van der Goes aanleiding tot
het schnjven van de satire Marsyas (ca
1677), waarm de rollen van Marsyas en
Apollo vertolkt worden door Pels en de
door Antomdes bewonderde Vondel In
1684 verscheen van Pels ten slotte onder
auspiclen van NII Mmnellederen én méngelzangen
(1717', 2 dIn.)
Uitgaven: MA SCHENKEVELD.VAN DER DusSEN
(ed ), Q Horatws Flaccus D,chtkunst op onze
t'Jden en zeden gepast (1973), IDEM (ed ), GebrUIk
én m,sbrUlk des tooneels (1978)
Literatuur: A J KRONENBERG, Het kunstgenootschap
Nd Volent,bus Arduum (1875), P MINDE.
RAA, 'Antomdes' satIre Marsyas', In T!]dschr v
Nederl Taal- en Letterk ,81 (1965), MA Sc HEN.
KEVELD· VAN DER DUSSEN, 'Snede, rust en enJambement
biJ Huydecoper en P ',In Idem, 85 (1969),
J A EMMENS, Rembrandt en de regels van de
kunst (1979), B P M DONGELMANS, N!l Volent,bus
Arduum, documenten en bronnen (1982)
[E C J NIEUWEBOER)
438
Penning, Joannes Hugo
Nederlands roman- en toneelschrijver
(Rotterdam 182.1885-Laren, N.H,
22.71956) Aanvankehjk advocaat m Indonesle
en te Amsterdam, nadien assuradeur.
Auteur van een ongehJkwaardig oeuvre:
sterk realistische romans (o.a. Zwervers,
1926; De graaf, 1930) en verhalen, later ook
toneel Op dood spoor, een burger m oorlogstiJd
(1945) IS een goed geschreven boek
over bezettmg en verzet
Werken: Goudland (1915), Herman Wendel (1918),
De weldoener (1933), Het avontuur van meneer
Prandèl (1951), t [w GOBBERS)
Penning jr., Willem Levinus
Nederlands dichter (Schiedam 10.11.1840-
's-Gravenhage 29.2.1924). Was o.m. werkzaam
als boekhouder. In 1872 publiceerde
hij m KunstkromJk en m Nederland verzen
onder de schuilnamen C Alverdoon en
W C A. van Leeuwen Kreeg contact met
Vosmaer en publiceerde m De Nederlandsche
Spectator en De Bamer onder ps. M.
Coens, welke schuilnaam hij tot en met zIJn
derde bundel (1886) aanhield In 1876 bundelde
hiJ zIJn Gedichten, die met m de handel
kwamen Busken Huet heeft er m zijn
LIterartsche fantaslen en krttleken (vu)
met helemaal ongunstIg over geschreven
Pas in 1882 verscheen de hJvlge bundel
Tienden van den oogst Tijdens het corngeren
van dat boek begon zIJn oogkwaal, die
ten slotte tot algehele blmdheid leidde De
bundel werd gunstig ontvangen, ook door
Kloos en vooral door Verwey, wat tot een
durende Vriendschap en hulp bij correctie
van later werk leidde
In het bundeltje Schakeertng, poeZIe en
proza (1886) komt het gedicht 'Uit BenJamm's
kmdsheld' voor dat later zou Uitgroeien
tot het genre van verhalende poezIe
waarm Pennmg Uitblonk. In feite zette hiJ
hiermee een traditioneel genre in moderne
vorm voort. Benjamm's vertellIngen, dat
met Tom's dagboek (1910) een geheel
vormt, verscheen m 1898, het Dagboek
twaalf Jaar later ZIJn volgende bundel
KamermuZiek (1903) IS, zoals zIJn biograaf
Jac Visser zegt, een boek van stnjd, waarm
hiJ ZICh wil losmaken van het verleden en
zijn persoonlIjk gevoelen rechtstreeks wIl
Uitzeggen. Sint Jans-lot (1906) was meen
opgewektere toon geschreven en weer verhalend.
In 1921 hebben A Verwey en J. van
Krimpen ter gelegenheid van Pennings
80ste verjaardag de verspreide gedichten
bijeengebracht onder de titel Levensavond.
Literatuur: A VERWEY, m Stille toernooien (1901);
W KLOOS, m Nieuwere hteratuurgeschledems,
dl 3 (1905), IDEM, in Letterk mZlchten en vergeZIchten,
dl 3 (z J ), C SCHARTEN, m Krachten der
toekomst, dl 2 (1909), G VAN ECKEREN, m Den
Gulden Wmckel (1910), J VISSER, W LP Jr , de
mensch en de dichter (1933), J GRESHOFF, m
Verzameld werk (1948) [G H 'S.GRAVESANDE]
Percevael
Middelnederlandse rijmbewerking van Ll
Conte del Graal van Chrétien de Troyes,
overgeleverd in fragmenten uit de 13de
eeuwen m een verkorte bewerkmg in de
Haagse Lancelot-compilatie. Het verhaal
speelt m de kringen van de ridders van de
ronde tafel van koning Arthur en gaat over
een Jongen die ridder wil worden en wiens
leven gewijd wordt aan het zoeken van de
Heilige Graal, waaruit Christus bij het
Laatste Avondmaal gedronken zou hebben.
Zie ook Lancelot-compilatie, Haagse.
Uitgave: L ZATOCIL, m Germamsche Studlen und
Texte, I (1968)
Literatuur: M DRAAK, 'Een onbekend Praags Perchevael-
fragment', m Nieuwe Taalg, 62 (1969),
J TE WINKEL, 'De Perchevael en het Haagsche
Lancelothandschnft', m F P. VAN OOSTROM (ed),
Artunstlek m artikelen (1978), J D JANSSENS,
'De mens tegenover de wereld en God hoofsheid
en devotie een probleemstelhng', m IDEM (ed ),
Hoofsheid en devotie m de middeleeuwse maatschappIJ
De Nederlanden van de 12e tot de 15e
eeuw (1982) [F VAN THIJN]
Perdeck, Albert Adam
Nederlands dichter en criticus (Amsterdam
23.4 1888-Muiden 29.8.1973). Studeerde
Engelse taal- en letterkunde; publiceerde
een schoolboek over Engelse literatuur,
alsmede kritieken en studies over
moderne Angelsaksische auteurs.
Onder ps ChriS van der Weye liet hiJ twee
dichtbundels verschijnen (De groene deur,
1938, Het bltJvende, 1944). Navrante hermnermgen
en beschouwmgen, gebaseerd
op een Jeugd m DUitsland en een jarenlang
verblijf in Argentime, vormden de grondslag
van Nakend op de flets (1967) en Wie
verder gaat wordt doodgeschoten (1968).
Werken: A Survey of Enghsh Llterature (1925,
1964'), Bernard Shaw (1962), studie [w GOBBERS]
Perk, Betsy_ ____________
Eig. Chnstma Elisabeth, Nederlandse prozaschnjfster
(Delft 26.3.1833-NiJmegen
293 1906) Schreef romantisch en hlstonsch
werk, bemvloed door Walter Scott,
PERK
Van Lennep, Bosboom-Toussaint. Behoorde
tot de eerste groep die zich beijverde
voor vrouwenemancipatie. Richtte in 1871
de Algemeene Nederlandsche Vrouwen
Vereeniging Arbeid Adelt op en verzorgde
de Uitgave van de vrouwenweekbladen Ons
Streven en Onze Roepmg. Samen met
Mma Kruseman trok zij het land door om
Uit eigen werk voor te dragen. Om zich te
verweren tegen de felle kritiek op haar
voorUitstrevende Ideeën schreef zij MIJn
ezeltje en Ik (1874), waarm zij zich trachtte
te rechtvaardigen.
Ontvluchtte het eigen land en vestigde zich
m Belgie; voorzag in haar onderhoud door
het schrijven van histOrische toneelstukken,
romans en reisbeschrijvingen zoals
Kijkjes In Belgle (1888), die het opkomend
toensme ten goede kwamen. Haar neef J acques
Perk bezocht haar aldaar in gezelschap
van zijn Vriend Willem Kloos.
Na zIJn dood keerde zij terug in Nederland
en Wijdde zich voornamelijk aan de nagedachtems
van haar vereerde neef, o.a. door
pubhkatie van een boek over hem, Jacques
Perk, geschetst voor 't Jong Nederland der
XXe eeuw, met onUitgegeven prozastukken,
gedichten en portretten van den dichter
(1902).
Werken: Ehsabeth de Jonkvrouw van 't kasteel te
Valkenburg (1878), t, Valse schaamte (1880), r ,
De laatste der Bourgondlers m Gent en Brugge
1477-1481 (1885), r, Een recruut op Corsica
onder lUitenant Napoleon Bonaparte (1887), r ,
De wees van Avenlo (1888), r , In het paleiS der
Bourgondzers te Brussel (1889), r , Kapztem Flahol
(1890), r, Een moederhart (1896), r, onder
ps LIESBETHVAN ALTENA
Literatuur: W ZAAL, 'B P " m Noott van gehoord'
(1969, 1974'), G W KASTELEIJN-EKELS, 'B P
(1833-1906)', m Delftse vrouwen van vroeger
[ J (1975), A SCHERPHUIS,'B P ',m A HOLTROP
(ed ), Vrouwen rond de eeuwwlselmg (1979), G
PLEY, 'Uit beschaafde nood geboren de AIgemeene
Nederlandsche vrouwen-vereemgmg
"Tesselschade" 1872-1898', In Jaarb voor vrouwengesch
,2(1981) [G W KASTELEIJN-EKELS]
Perk, Jacques
Eig. Jacques FabrIce Herman, Nederlands
dichter (Dordrecht 10.6.1859-Amsterdam
1.1.1881). Zoon van M.A. Perk, neef van
Betsy Perk. Na in Breda te hebben gewoond,
verhuisde het gezin Perk in 1872
naar Amsterdam. Jacques werd leerling
van de HBS aan de Keizersgracht, waar de
letterkundige W. Doorenbos leraar was.
HIJ sloot er vriendschap met zijn klasgenoot
Frank van der Goes. In maart 1877
verhet hij de school. Terwijl versch. pogingen
o.a. m de journalistiek mislukten,
439
PERK
440
schreef hij talrijke versJes, grotendeels voor
zIJn Jeugdhefde MarIe Champury. Om een
Universitaire studie te ku:men volgen nam
hiJ lessen Latijn en Grieks. In 1880 werd hij
student in de rechten te Amsterdam. Na
met zIJn famlhe een reis naar Dieklrch te
hebben gemaakt, ontmoette Perk m Juli
1879 te Laroche de Franstahge Mathilde
Thomas ZIJn verhefdheld op dit meiSJe,
dat verloofd was, en de natuur van de
Ardennen msplreerden hem tot een groot
aantal sonnetten (deels ter plaatse, deels m
het najaar te Amsterdam geschreven), die
geordend werden tot een 'krans', aanvankehJk
Een Ideaal genaamd, later Mathtlde
Een Uitgave mislukte, met moeite kreeg hiJ
enkele sonnetten geplaatst in het weekblad
De Nederlandsche Spectator en het
maandblad Nederland
Een ontmoetmg met Kloos leidde tot een
mtIeme vriendschap Samen maakten ZIJ m
1880 een reis naar Brussel en Laroche Kritische
opmerkmgen van Kloos en nieuwe
Ideeen en md rukken brachten Perk tot een
herziene verSie van zijn sonnettenkrans.
Het hele voorjaar van 1881 was Perk vervuld
van een hopeloze verhefdheld op
Joanna C. Blancke, de zuster van zijn aanstaande
zwager Voor haar schreef hiJ een
enkel sonnet, aan haar droeg hij de kleme
cyclus Eene helle- en hemelvaart op, samengesteld
Uit sonnetten aan de Mathtldekrans
ontleend, en eveneens het mede door
Shelley gemsplreerde gedicht van de onontkoombare
eenzaamheid, Ins (door De
Gids geweigerd, opgenomen m De TIJdsptegel,
oktober 1881).
De literaire nalatenschap, door Perks vader
aan Vosmaer toevertrouwd, werd door
deze m samenwerkmg met Kloos gereed
gemaakt voor de druk. Kloos herordende
de cyclus tot vier groepen van 18 sonnetten
en deed Uit het overige werk een kleme keuze.
ZIJn mleldmg tot deze editie (1882)
werd het manifest van de nieuwe rIchtmg
m de poezIe. In de vierde druk (1901) voegde
Kloos meer dan 30 sonnetten toe, op willekeurige
plaatsen; een geheel nieuwe inleiding
vervmg de oorspronkehjke; Vosmaers
sympathieke levensbericht werd weggelaten
Aantekeningen, vaak even polemisch
als onbetrouwbaar, hebben in latere drukken
de situatie erger en ergerlijker gemaakt
Het oudste hs van Mathtlde heeft een dUidehJke
structuur; honderd sonnetten met
drie ervoor als mleldmg en in spiegel vorm
drie erna als afslUltmg. Het thema IS de
bewustwordmg van het dichterschap onder
mvloed van de mspIrerende natuur van de
Ardennen en vooral de liefde voor een schone,
geestrijke vrouw. Neigt de natuurbeschrIJvmg
door de zmtUigliJkheld naar het
ImpreSSIOniSme, tegelijk hebben de verhefdheld
en de Wijsgerige en morahserende
beschouwmgen een traditIOnele mslag In
VIJf fasen, als m een klaSSiek drama, leidt
de thematiek tot een CriSIS en een catharSIS;
op de ontmoetmg en de gevoelsrelatIe volgt
een vrIJwIlhg afscheid om de eigen zelfstandigheid
terug te vmden, het zwerven en
mediteren m de natuur emdlgt m het sombere
dieptepunt van de 'grotsonnetten'
(gemsplreerd op de grotten van Han),
waarUit de dichter ZICh bevrijdt tot het
besef van een kunstenaarschap dat hefde,
natuurgevoel, wijsheid en schoonheid m
Zich draagt, hetgeen biJ een laatste ontmoetmg
met de eens-gehefde vrouw bevestigd
wordt Doordat het tweede hs ongenummerd
en losbladig was kan de wellicht door
Perk geWIJZigde structuur van de cyclus
hierUit niet bhJken Het derde hs is tweeZIJdig
beschreven met twee sonnetten per
bladZIJde, maar bevat niet meer dan 65 sonnetten
en 7 open rUimten Geen enkel hs.
evenwel maakt de structuur verantwoord
die door Kloos m 1882 IS aangebracht. vlermaal
18 sonnetten, met de grotsonnetten al
in de tweede groep, vóór de omzwervmgen
De latere volgorde (smds 1901) heeft m het
geheel geen zin In de Verzamelde gedichten
(1957) IS een pogmg gedaan tot voorZichtige
reconstructie, met gebrUikmakmg
van het volledige materiaal
Uitgaven: G STUIVELING (ed), De bnelwlssehng
Vosmaer-P (1938), IDEM (ed ), Een dichter verheid
(1939), IDEM (ed ), J P s Mathllde-krans, 3
dIn (1941), IDEM (ed), Verzamelde gedichten
(1957), IDEM (ed ), Proeven In dicht en ondicht
(1958), IDEM (ed), J P's gedichten volgens de Ie
dr (1882) (1980')
Literatuur: J M Ac KET, J P (1926), G STUIVELING,
Het korte leven van J P (1957, 1974'), IDEM, De
wording van Ps Ins (1963), J MEIJER, J P en
Wil/em Klaas (1972), R BRUEGELMANS, J P
(1974), J MEIJER, 't Geluk Uit eigen keus (1975),
IDEM, De dichter In depot (1976), IDEM, ManipulatIes
met de Mathllde I (1977), IDEM, Idem II
(1977), IDEM, Idem III (1979), IDEM, De sch,m van
PC Hoolt (1981) !G STUIVELING!
Perk,M.A.
Elg MarIe AdrIen, Nederlands theoloog en
publiCist (Delft 23.4.1834-Amsterdam
15121916). Was achtereenvolgens Waals
predikant te Dordrecht, Breda en vanaf
1872 te Amsterdam. Ofschoon aan de
RIJksulliversltelt te Utrecht orthodox gevormd,
gmg hiJ over naar de moderne nchtmg,
zonder evenwel de kerk te verlaten
Om gezondheidsredenen maakte hiJ m
1861 een reis naar Zwitserland en NoordItalie;
daarUit behield hiJ een duurzame
belangstellmg voor de Waldenzen. Ook had
hiJ veel contact met het protestantisme m
het groothertogdom Luxemburg Aan zomerreizen
naar de Ardennen, m 1878 en
1879, nam ook zIJn zoon Jacques deel.
ZIJn relsmdrukken verwerkte hiJ tot artikelen,
die gebundeld werden als Schetsen Uit
Luxemburg (1880) en In de Belgische Ardennen
(1882), twee boekjes die enkele
malen werden herdrukt en de spotlust van
Cornelis Paradijs opwekten
Hoewel geen belangnJk theoloog noch een
groot redenaar, was hiJ als respectabele en
representatieve midden figuur later enkele
Jaren president van de Synode.
Werken: De kerk en het tooneel (1876), Wandelingen
door de prOVinCie Antwerpen (1885), De
toneelarbeid eener non Uit de tiende eeuw (1886),
In Luxemburgs en Belgles Ardennen (1887), De
troubadours (1887), Luxemburgwna (1892),
Schetsen en beelden (1900), Herinneringen aan
personen en feiten (1913)
[G STUIVELING EN D WELSINK]
Perkens, Duco
Zie Perron, E du
Permys, Martin
Zie Premsela, M J
Pernath, Hugues C.
Ps van Hugo Wouters, Vlaams dichter
(Borgerhout 15 8.1931-ald. 4.6.1975)
Eerst dertien Jaar beroepsmilitair, daarna
boekhandelaar en na 1965 boekhouder. Redacteur
van de tijdschriften Gard SWlk en
Het Cahier, die hiJ voor het Nzeuw Vlaams
Tijdschrift verliet Vanaf 1973 lid van het
Antwerps genootschap 'Pink Poets'.
Samen met Paul Snoek gaf hij SoldatenbrIeven
(1961) uit De bundels Het uur
Marat (1958), De adem Ik (1960) en Het
masker man (1960) werden verzameld in
Instrumentarium voor een wmter (1963).
AI deze poezIe kenmerkt Zich door een
emotIOneel geladen, naar het pessimisme
neigend, modern manierisme.
In de tweede helft van de jaren zestig doet
hiJ pogmgen om Uit Zich zelf te treden door
aan te knopen biJ de actualiteit. Zijn poezie
wordt dan toegankelijker en strakker gestructureerd.
ZIJn werk werd bekroond met de Jan Cam-
PERPONCHER
pertpnJs 1974 en de DneJaarlijkse StaatspnJs
voor poezIe 1974-1976.
Werken: Hedendaags (1963), samen met I Mlchlels
en G van den Branden, MIJn gegeven woord
(1966), De acht hoofdzonden (1970), Exodus
(1970), MIJn tegenstem gedichten 1966-1973
(1973, 1975')
Uitgaven: Nagelaten gedichten (1976), HF JESPERS
(ed ), Verzameld werk (1980)
Literatuur: F AUWERA, In Schrijven of schieten
(1969), MBARTOSIK, 'Door het drielUIk van de
tiJd heen De thematiek van H CP', In Nieuw Vl
TzJdschr, 26 (1973), P CON RAD, He P (1976),
Nieuw Vl TzJdschr 29, 6-7 (1976), speciaal P -
nummer, MBARTOSIK, In Kritisch leXICon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (l980), J GERITS,
'P 's poetIsch oeuvre tussen communicatie en
creatie', In Nieuw Vl TIJdschr, 34, 3 (1981)
[RED]
Perponcher Sedlnitsky,
Willem Emmery de
Noordnederlands dichter, theoloog en pedagoog
Cs-Gravenhage 164.1741-Utrecht
25 6 1819) Studeerde letteren m Utrecht
en promoveerde er m 1765 Werd als orangist
lid van de stadsregermg en van de
gewestelijke staten. Hij telde Van Goens en
Hinlopen onder zijn vrienden.
Als pedagoog schreef hij versch werken,
waarvan Instructwns d'un père à son fzis
(177 4) en OnderWijS voor kmderen van 3
tot 7 Jaar (1782) de belangrijkste zijn; dUideliJk
blijkt daarm de mvloed van Rousseau
ZIJn pedagogisch verlichte Ideeen
drmgen ook door m het Imagmalre reisverhaal
Rhapsodlen, of het leeven van Altamont
(1775), waarm naast opvoeding ook
huweliJk, slaverllIJ en staatsinrichting worden
besproken. Van zijn godsdienstige geschnften
wordt BIJbeloeffenmgen, bedenkmgen,
glssmgen, wenken (2 din., 1803)
wel als het hoofdwerk beschouwd; zijn delstlsche
gevoelens zIJn echter m veel werken
te bespeuren. Als bijbelvertaler publiceerde
hiJ onder meer Nieuwe overzettmg des
Ouden Testaments (9 din., 1776-1789,
naar de DUitse versie van J.D. Mlchael!s)
ZIJn esthetische opvattmgen vindt men in
De Grondbegmselen van de algemeene
weetenschap der schoonheid, samenstemmmg
en bevalltgheld (1770), een verkorte
bewerking Uit het Frans van De POUilly,
André en Batteux In de Brlefwlsselmg
tussen de heeren WEde Perponcher en
H van Alphen over het schoone, Uitgegeven
m 1780, gaat hiJ Uitvoeng m op Van
Alphens TheOrie der schoone kunsten en
wetenschappen. In 1786 verscheen Gedachten
over het sentlmenteele van dezen
tiJd (m Mengelwerk onder de zinspreuk
441
PERRON
Tendimus ad coelestem patriam, 1775-
1788), een scherpe veroordeling van Feith
e.a. HIJ bestreed de sentimentaliteit vooral
om haar onechtheid, haar streven naar een
ideale wereld met voorbijgaan aan de gewo·
ne samenleving In de wijsbegeerte trok
hem het stOlcIsme: al m 1786, toen hij in De
heedendaagsche statClJn m gesprekken
een samenvatting van de stoische wiJsbe·
geerte gaf, maar ook m latere jaren bij de
publikatie van Aan eenen man, den ouder·
dom mtreedende (1800) en in episodes m
het dumdlcht Palemon (1802).
Literatuur: H ROYAARDS, Oratro de G E à P (1820);
D DE BRUYN, Anthologie Uit de prozaschnften
van WEd P (1854), J REIJERS, WEd PEen
bijdrage tot de kennis van ZIJn opvoedkundige
hteralr·aesthetlsche en maatschappeltjke denk·
beelden (1942) [E C J NIEUWEBOER]
Perron, E. du
442
Eig. Charles Edgar, Nederlands dichter en
prozaschrijver (Gedong Menu, West-Java,
2.11.1899-Bergen 14.5.1940). Stamde van
vaderszijde Uit een adellijk Frans geslacht
dat al generaties in Nederlands-Indiè ge·
vestIgd was; zijn moeders familie was af·
komstIg uit Réumon. Bang voor zijn harde
vader, verwend door zijn onevenwichtige
moeder. onderwezen door gouvernantes,
groeide Eddy op tussen het mlandse perso·
neel, sprak bij voorkeur Maleis en nam de
gespleten sfeer van het vooroorlogse Ne·
derlands-Indle diep m zich op. In 1906 ver·
hUisde het gezm naar een groot, nog met
geexplOlteerd terrein aan de zuidkust, van·
waar men in 1912 terugkeerde. Du Perron
bezocht daarna de HBS, eerst te Batavia,
later te Bandoeng, hetgeen evenwel een
mislukking werd. Wel was hij inmiddels
een verwoed lezer geworden en kreeg hij
een tijdlang prIvé.lessen voor de akte MO
Nederlands. Daarna deed hij journalistiek
werk, nam deel aan het deml·mondaine
leven met velerlei erotische avonturen, on·
dernam voor zIJn ontwikkeling langdurige
reizen, en bezocht in deze tijd ook de Boro·
boedoer.
Na wo I vertrok de schatrijke 'Indische'
familie uit Java en reisde via Marseille en
PariJs naar Brussel. In 1922 trok Du Perron
evenwel naar Montmartre, maakte er ken·
ms met talrijke schilders en schrijvers van
Franse en niet·Franse afkomst en leidde er
een bohémien bestaan, ZIJ het altijd met de
achtergrond van het vaderlijke kapitaal.
Dank zij de Criticus Pascal Pia verdiepte hij
ZICh in de literatuur die hem zou beinvloe·
den: Glde, Larbaud, Léautaud, Stendhal.
Zijn schrijverschap ving in deze tijd aan;
zIJn eerste publikatie in boekvorm is in het
Frans geschreven: ManuscrIt trouvé dans
une poche (1923).
Zijn verblijf in Montmartre duurde een
half jaar en werd aangevuld door lange rei·
zen en afgesloten door de terugkeer naar
Belgie m 1924. Gemteresseerd m het mo·
dermsme m de letteren en de beeldende
kunst, kreeg hij contact met het expresslO·
msme m Antwerpen: hij ontmoette er Paul
van OstalJen en Gaston Burssens, maar ook
de Nederlandse schilder A.C WIllink, toen
nog geheel abstract à la MondrIaan. Dank
zij het geld van Du Perron kon een tiJd·
schrift worden gesticht, De Driehoek,
waarvan hijzelf en de Antwerpse Jozef Pee·
ters de redactie vormden; er kwamen tien
afleveringen (april 1925-januarI 1926) en
enkele afzonderlijke cahiers Du Perron
was bijzonder gesteld op privé· Uitgaven in
kleine oplaag en bezorgde op die wijze met
enkel werk van zichzelf (onder de schuil·
naam Duco Perkens), maar ook van ande·
ren Inmiddels was zIJn vader eigenaar
geworden van het kasteel GIStoux, dat met
op vellmgen gekochte meubelen werd mge·
richt. Uit de verhouding van Du Perron
met het dienstmeisje Simone Sechez werd
m 1926 een zoon geboren; hij huwde haar in
1928, maar het huwelijk werd later met
wederzijds goedvmden ontbonden.
In de Jaren 1925-1926 schreef hij norse,
spottende gedichten waarin hij trachtte los
te komen van zIJn verleden: Pogmg tot
afstand (1927), gevolgd door Parlando
(1930) Prozaverhalen Uit die tijd werden
gebundeld m BtJ gebrek aan ernst (1926,
vermeerderd 1928 en 1932) Op GIStoux
had Du Perron de gelegenheid om zIJn
vrienden te ontvangen: Vlaamse zoals Jan
van NIjlen, Waalse zoals Frans Hellens,
half· Hollandse zoals de te Brussel wonen·
de Jan Greshoff, en Nederlandse zoals A.
Roland Holst en Menno ter Braak. Zijn
contacten met de Nederlandse literatuur
namen sterk toe: hiJ werkte mee aan De
Vrije Bladen en Den Gulden Wmckel, en
publiceerde in het Jaarboek Erts (1929) zijn
aangrijpende gedicht 'Gebed bij de harde
dood'
In zijn behoefte aan absolute waarheid en
waarachtigheid was het hem dUidelijk ge·
worden waar hiJ wel en waar hij niet biJ
behoorde met biJ de traditionalisten, de
estheten, de gearriveerden of de halfzach·
ten Vandaar dat hiJ afstand hield van
Bloem, Nljhoff en Donker, en een weerzin
had tegen het retorisch humanisme van
Cos ter en De Stem. In 1931 schreef hij zijn
geruchtmakende afrekening: Uren met
Dirk Coster, dat een plaats kreeg in de eerste
Jaargang van Forum, en daarna in boekvorm
verscheen (1933). Het heeft het gezag
van Coster bij de jongere generatie definitief
ondermijnd. Ofschoon Du Perron tot
de oprIchters van Forum behoorde, en
geregeld meewerkte, heeft dit blad zich
met volgens zijn ideeën ontwikkeld.
In mei 1932 huwde hij met Elizabeth de
Roos; zij vestIgden zich In Parijs, waar de
vrIendschap met de zeer bewonderde Arthur
van Schendel vernieuwd werd. Maar
het familiebezit bleek na de zelfmoord van
Du Perrons vader kleIner dan men had
gemeend, en na het overlijden van Du Perrons
moeder In januari 1933 tot mets gereduceerd.
Toch slaagde hij erin door medewerkIng
aan kranten en tijdschriften samen
met zijn vrouw een bestaansbasis te
vInden.
Intussen leefde Du Perron In het chaotIsche
ParIJs van crisis, volksfront, opkomend
nationalisme, en de corrupte Stavisky-
affalre; hij volgde Intensief de Franse
literatuur en was bevriend met Malraux,
die La condttwn humame aan hem opdroeg
Intussen werkte hij aan zijn confrontatIe
van heden en verleden: Het land van
herkomst (1935, 198211), en aan de polemisch
-essaYistIsche bevestIging van zijn eigen
onafhankelijke pOSitiekeuze: De smalle
mens (1934). In het najaar van 1936 vertrok
Du Perron met vrouwen zoontje naar Java:
hiJ werkte In Bandoeng en in Batavia, deed
archiefonderzoek, bezocht Lebak ter wille
van zIJn Multatulistudle en schreef kronieken
In het Batavwasch Nieuwsblad en In
Kntrek en Opbouw, het meest vooruitstrevende
'Indische' tijdschrift. Hij had contact
met antI-koloniale Nederlanders en
met Indonesiers, zoals Sjahrir Zijn bekendheid
met het Maleise Indie kwam hem
nu van pas, maar het 'land van herkomst'
was onherkenbaar veranderd. De koloniale
voorkeur voor het natIOnaal-socialisme
maakte hem woedend. Omdat hijzelf ziek
werd en zijn vrouw het klimaat slecht verdroeg,
verlieten zij Java in het najaar van
1939; ze verbleven in Den Haag, waar Menno
ter Braak, en later in Bergen, waar A.
Roland Holst woonde.
Na In 1937 De man van Lebak te hebben
gepubliceerd, had Du Perron allerlei Multatuli-
plannen, zoals de herUitgave van de
PERRON
werken, chronologisch gecombineerd met
de brieven; hij schreef aan de cyclus De onzekeren,
waarvan één deel gereed was
gekomen: Schandaal m Holland (1939),
geWIJd aan de beruchte 18de-eeuwse zedenkwestie
rondom Onno Zwier van Haren. Bij
de Duitse inval verbrandde hij een groot
deel van zijn persoonlijk archief. Toen in de
late namiddag van 14 mei de capitulatie
bekend werd, kreeg hij een aanval van angina
pectorIs die het einde betekende.
Als dichter is Du Perron vooral de vertegenwoordiger
van een anti-esthetische
poésie parlante: geestig, nuchter, zakelijk,
anekdotIsch en psychologisch. Het is na de
woordkunst van tachtig en na de symbolistIsche
vers verzorging van de generatie van
1910 een stijl waaraan de pretentie van
eeuwige schoonheid vreemd is. Maar ook
het expressiomsme is voorbij, zowel naar
Inhoud als naar vorm. Zowel de gedichten
van Vestdijk als die van de Crttertumgroep
(Hoornik, Van Hattum) zijn op Du
Perrons poezie-opvattIng geïnspireerd, een
opvattIng die In feite pas omstreeks 1950,
door het optreden van de dichters der experImentele
atonale poezIe haar Invloed heeft
verloren
Als criticus en essayist vertegenwoordigt
Du Perron te zamen met Menno ter Braak
de littérature engagée op zijn best: wars
van alle compromis, wars van alle sentimentaliteit,
keerde hij zich tegen middelmatIgheid,
epigonisme, statuszoekerij,
vrijheidsbeperking en politieke dwang. Hij
was een ontmaskeraar die door zijn 'Indisch'
verleden en zIJn Parijse contacten
een scherp InzICht had In het benepen Hollandse
en ZICh verplicht voelde de Nederlandse
grootheid te meten met internationale
maat. Dit geldt zo goed voor de literatuur
als voor de politiek en het leven in het
algemeen Hij was naar wezen en overtuiging
een anti-burger: eerst als rijkeluiszoontje,
dan als bohémien, ten slotte als
mets-dan-schrIJver, en steeds als onafhankelijk
Individualist.
Evenals Multatuli vormde Du Perron een
eenmansparbJ: tussen het geweld van het
natIOnaal-socialisme dat hij onvoorwaardeliJk
verachtte en het communisme, dat
hij wel begreep maar met aanvaardde, verdedigde
hij zichzelf en zijn kleine groep
creatieve geestverwanten als de 'smalle
mens'. TerWijl Ter Braak het type Busken
Huet vertegenwoordigt is Du Perron meer
het type Multatuli; zijn invloed op de kritiek
na WO II blijkt o.a. bij Willem Frederik
443
PERS
Hermans en m Vlaanderen biJ Weverbergh
Evenals Max Havelaar IS Het land van
herkomst een dubbelroman, zij het eenvoudiger
van structuur. Ook mvloeden van
Proust, Larbaud en Stendhal kan men aanWIJzen,
de moderne ontgrenzmg van de
vorm, de vermengmg van de genres. In de
lange reeks hoofdstukken geeft de schrijver
Zich afwisselend rekenschap van de boeiende
actuele situatie, ParijS 1933, en van zIJn
eigen boeiend verleden. het Java Uit het
begm van de eeuw De hoofdvraag: wie ben
Ik en hoe ben Ik zo geworden, IS beantwoord
meen onvoorwaardehJke biecht aan de
gehefde: zIJn vrouw. Het boek IS een sleutelroman
de gevarieerde krmg van kenmssen
en Vrienden (Ter Braak, Greshoff, Van
Schendel, Malraux en anderen) komen er
onder doorzIChtige schutInamen in voor; de
talrijke gesprekken zIJn ofwel authentiek
ofwel op correspondenties gebaseerd.
Evenzo komt de met mmder gevarieerde
groep van Indische Vrienden en vrIendmnen,
van famlheleden en dienstpersoneel,
van onderwijzers en tegenstanders ten tonele,
zo authentiek als een hermnermg
maar kan zijn, en voor Iedere mgewlJde herkenbaar
achter het masker van het pseudomem
De term 'roman' op het titelblad
garandeert m dit geval geen verhaal, wel
echter een heel conglomeraat van verhalen,
beschouwmgen, herinnermgen en veronderstellmgen,
die te zamen het caleidoscopische
beeld geven van de mens Du Perron,
een overstelpende eenheid-in-veelheid
waardoor het levensechte van dit boek
beter IS gegarandeerd dan door een meer
klaSSieke structuur had kunnen geschieden.
Werken: Nutteloos verzet (1929), Voor kleme parochie
(1931), Vriend of vIjand (1931), MIkrochaos
(1932), Blocnote klem formaat (1936), Multatull,
tweede pleidoOi (1938), De grijze dashond (1941),
Een grote stdte (1942), Scheepsjournaal van
Arthur Ducroo (1943)
Uitgaven: Verzameld werk, 7 din (1955-1959),
Menno ter Braak/E d P Brlefwlsselmg 1930-
1940,4 din (1962-1967), Brieven (vanaf 1977)
Literatuur: C VAN WESSEM, MIJn broeders mApallo
(1941), S TAS, Een crltlsche periode (1946),
W L M E VAN LEEUWEN, Drie Vrienden (1947),
G H 'S-GRAVESANDE,E d P (1947,1980'), F BATTEN
en A A M STOLS, BlbllOgraphle van de werken
van Ch E d P (1948), H A GOMPERTS,
Jagen om te leven (1949), G STUIVELING, Steekproeven
(1950), J VAN NIJLEN, Hermnermgen
aan E d P (1955, 1981'), B VUYK, 'De Duperromsten',
m Rekenschap, VI (maart 1959), A
DEPREZ, E d P , ZIJn leven en ZIJn werk (1960), S
VESTDIJK, Gestalten tegenover miJ (1961, 1975'),
J H W VEENSTRA, D'Artagnan tegen Jan Fuse-
444
lier (1962), J J OVERSTEEGEN, m Merlyn, 4, 6
(1966), IDEM, Vorm of vent (1969), E d P ,SchrlJversprentenboek,
13 (1969, 1980'), Tirade, 17
(1973), speCIaal D P -nummer, A GRESHOFF,
MIJn herinneringen aan E d P (1975), L HOUET
(ed), 'E d P', m Bakel, 9 (1975), J H W VEEN
STRA, Multatull als lotgenoot van d P (1979), P
PASCAL, Praten over d P (1979), met voorw van
J H W VEENSTRA, F BULHOF, Over het land van
herkomst van E d P (1980), G PUCHINGER, m
Ontmoetingen met literatoren (1982), J BRouWERS,
In De laatste deur (1983) IG STUIVELING]
Pers, Dirck Pietersz.
Noordnederlands boekdrukker, dichter en
prozaschrijver (Emden 1581-Amsterdam,
begraven 41.1659) Had als anagramdevIes
'lek strn op sno eerde'. Was m de leer
bIJ de belangrijke Amsterdamse boekdrukker
Cornehs Claesz., wiens drukkerij hiJ
overnam. HIJ ontleende zIJn naam aan het
Uithangbord 'De Witte Pers' Van 1607 tot
ca 1620 was hiJ drukker, daarna tot ca 1650
alleen boekverkoper
Pers heeft sterk bijgedragen aan de verbreldmg
van de emblematiek m het Noorden,
0 a. door het Uitgeven van Vondels
Den gulden wmckel (1613) en Vorstelucke
warande der dieren (1617), belde op zIJn
verzoek geschreven HIJ schreef ook zelf
een emblematabundel: Bellerophon of
Lust tot wysheyt (1614). Het belangrijkst
was echter zIJn vertalmg van Cesare Rlpa's
Iconologra of Uytbeeldmge des verstants
(1644), die later door R. Ouwens en H K
Poot werd bewerkt tot Het groot natuuren
zedekundlgh werelttoneel (3 din., 1743-
1750). Pers vertaalde ook werk van Erasmus
(Enchmdwn, 1636) en Eplctetus
(HandboeckJen, 1637?)
Werken: Jonas de straf-prediker (1623), Lucretw
ofte het beeld der eerbaerheydt (1624), Tranen
Iesu ChrIsti, gestort over den ondergang Hlerusalems
(1625), Bacchus wonder-wercken,
waarbIj gevoegd IS Suyp-stad, of Dronckaerts
leven (1628), De Romemsche adelaer (1632?),
Urama of Hemelsangh (1640, smds 1641 toegevoegd
als dl 2 aan Bellerophon, m 1648 gevolgd
door Gesangh der zeeden als dl 3), Ontstelde
leeuw (1641, m 1647 UItgebreId tot De verwarde
adelaer en ontstelde leeuw)
Uitgave: JE VERLAAN en EK GROOTES (ed),
Suyp-stad of Dronckaarts leven (1978), met
blbl
Literatuur: BH MOLKENBOER, 'Vondels drukkers
en UItgevers', m Vondelkromek, 12 (1941), A ZIJDERVELD,
'Cesare Rlpa's Iconologla m ons land',
In Keur Utt het werk van Dr A ZIJderveld (1953),
R BREUGELMANS, 'QuaerIs qUld sIt amor?', m
Quaerendo, 3 (1973), K PORTEMAN, 'D'een klapt,
t'geen d'ander heelde', m VIsies op Vondel na 300
jaar (1979) lp J VERKRUIJSSE]
Persyn, JuIius
Vlaams CrIticus en hteralr-hlstoncus
(Wachtebeke 204 1878-Broechem 1010
1933). Studeerde filosofie te Rome en germamstlek
te Leuven Was docent aan de
Kathoheke Vlaamse Hogeschool voor
Vrouwen en de Handelshogeschool te Antwerpen
en hoogleraar algemene en Nederlandse
hteratuurgeschledenis te Gent
(1911-1914, 1925-1933). Lid van de KonmkliJke
Vlaamse Academie (1912)
Door zIJn leldmg van Dtetsche Warande &
Belfort (1905-1933), door zIJn gezagvol onderwIJs,
geschraagd door een neoscholastleke
vormmg, enorme eruditie, brede mternatlOnale
vIsie en prmciplele katholieke
overtUlgmg, door de bezielmg ook van zijn
geschreven en gesproken woord, oefende
hiJ diepgaande mvloed Uit op een hele
generatie kathoheke mtellectuelen. Persyn
liet een Uitgebreid, doch ongelijk oeuvre
na, waarm naast geschnften over literaire
esthetica (0 a. Kiezen, smaken en schriJven,
1907, Over letterkunde, 4 dIn. 1907-
1919) en monumentale schriJversbIOgrafleen
(0 a. Dr Schaepman, 3 dIn. 1912-
1927), de talloze bundels vaak vulgariserende
essaYistiek (biJV. Gedenkdagen, 2
dIn 1927) en kntlek opvallen.
Werken: Kntlsch kleingoed, 2 dIn (1910-1914), L
van Deyssel, 0 K de Laey (1910), A Glanceat the
Soul of the Low Countnes (1916, Nederl vert
1936), Aesthetlsche verantwoordingen (1925), A
Smeders en zIJn tiJd, 3 dIn (1925-1926), Hendnk
Ibsen, 2 dIn (1928-1929), A SteenhoffSmulders
en M Koenen (1931), Studlen en
lezingen, 2 dIn (1931-1932)
Literatuur: Prof Dr J P 1878-1928 Gedenkboek
(1928), Dletsche Warande & Belfort (apnI1928),
speciaal P -nummer, M BOEY, Dr J P, ZIJn
leven, ZIJn werk (1939), J PERSYN, De wording
van het tlJdschnft 'Dletsche Warande & Belfort'
en ZIJn ontwlkkehng onder de redactIe van E
Vhebergh en J P (1963), A WESTERLINCK, m
Wandelen al peinzend (1965), F BAuR, m Scnpta
mmora (1969), Prof Dr J P 1878-1978 (1978),
J BROUWERS, m De laatste deur (1983)
[w GOBBERS)
Peskens, R.J.
Zie Oorschot, G A. van
Petyt, Maria
Zuidnederlandse mystieke schrijfster (Hazebroek
1 1.1623-Mechelen 1.11.1677). Geroepen
tot een mnig geestelijk leven en
onder leiding van de karmeliet Michael a
Sancto Augustino zeer ver daarm gevorderd.
Tertlansse van de orde der karmelietessen
VestIgde Zich moktober 1657 met
een medezuster In een 'kluis' te Mechelen,
PEYPERS
waar ZIJ na een twmtlgJang verblijf overleed
Op aandrmgen van haar geestelijke leidsman
stelde ZIJ haar eigen levensbeschriJvmg
op schrIft In 1683 verscheen de defimtieve
Uitgave onder de titel: Het leven van
de weerdlghe moeder Maria a Sta Theresw
(alws) Petyt { J Deze Uitgave m vier
delen werd verzorgd door Michael a Sancto
Augustmo. Haar autobIOgrafie komt voor
In het eerste deel, de overige delen bevatten
UitslUitend de bneven die ZIJ haar biechtvader
stuurde om rekenschap af te leggen
van haar gebedservarmgen en mnerliJke
toestand.
Uitgave: J MERLIER (1976)
Literatuur: L VAN DEN BOSSCHE, 'De la Vle "Mane[
orme" au manage mystlque', m Études Carmél ,
16 (1931) en 17 (1932),A STARING, 'Eencarmehetaanse
klUizenares MP aSTheresla', m Carmel,
1,4 (1949), A DEBAENE, De mystieke schnJfster
MP (1623-1677) (1962), L AARNINK, 'Vrouwen
die trouw bleven aan haar ervarmg', m Speling,
33 (1981) [CHR P SCHIKAN)
Peypers, Ankie
Elg Johanna Annie PelJpers, Nederlandse
dichteres en prozaschrIjfster (Amsterdam
299.1928) AanvankeliJk journaliste bij het
socIalistische blad De Vlam en bij Het
Vrije Volk Ze debuteerde met poezie in
Llbertmage en in 1951 verscheen haar bundel
October. Haar gedichten vertonen verwantschap
met de poezIe van de Vijftigers,
vooral door de assoclatIetechmek, maar ze
heeft nooit echt deel uitgemaakt van deze
groep
Na haar debuut volgde een reeks bundels
waarm vooral de liefde, maar ook andere
menselijke verhoudmgen centraal staan:
Taal en teken (1956), Woorden als JIJ
(1963), Tussen tekst en uitleg (1968) en
Over DerWISJ en het nabije westen (1974).
In 1962 had ze mmlddels de Anne Frankprijs
gekregen voor de roman Geen denken
aan (1961), die werd gevolgd door meer
dichterlijk en bespiegelend proza, bijv. m
de kleme roman Tussentijds (1966) en de
novelle De vallei van Obermann (1969).
Nadat in 1976 haar poëzie samen met
meuw werk (Gehoorzaam, leerzaam) was
gebundeld m Verzamelde gedichten verscheen
er enige tIjd geen nieuw werk meer
van haar. Ze werd voorzitter van het
Nederlandse PEN-centrum, waar ze zich
mzette voor het Centrum voor Chileense
cultuur, en ze werkte m de Groninger Mesdag-
klimek met TBR-gestelden De neerslag
van deze maatschappelijke actlvltei-
445
za, dat door een beeldende
PEYS
ten IS terug te vmden in haar geëngageerde
poezIe in Voor en tegen de mensen (1982)
Werk: Met welke maten (1983)
Literatuur: M J G DE JONG, In Twmtlg poeuekntIeken
(1966), C J E DINAUX, In GegIst bestek, dl
3 (1969) [G J VAN BORK)
Peys, Adriaen
ZUIdnederlands toneelschrijver (2de helft
17de eeuw). Al werkte en publiceerde hij
aanvankelijk te Antwerpen - ook later nog
wordt hij als 'poeet van de Antwerpsche
Schouwburg' aangedUid -, toch werden zijn
meeste werken te Amsterdam gedrukt en
opgevoerd. Het betreft vrijwel Uitsluitend
bewerkmgen naar buitenlandse modellen,
o.m. De getrouwen herder (1671) naar
Guarmi (Il pastor {ldo) , en vooral naar
Molière (Scapm, Le manage {orcé). Ook
schreef hij het kunst-en-vliegwerkstuk De
toverijen van Armlda (1695).
Werken: De hatehjcke hefde van den Gotschen
Noran en Juha (1661), tr, De nachtspookende
Joffer (1670), kom, Scapljn (1680), De hefde van
Jup,ter en Semele (1699), tr, De maelt'jt van
Don Pederoos geest (1699), tr
Literatuur: FA SNELLAERT, In Belg,sch Museum
(1845), L WILLEMS, B!Ograph,e natIOnale, dl
XVII, H E H VAN LOON, Nederlandsche vertahngen
van Mohère wt de 17de eeuw (1911)
[w GOBBERS)
Philips, Marianne
Eig. M. Goudeket-Phllips, Nederlandse
schnjfster (Amsterdam 18.3.1886-Naarden
13.5.1951). Propagandiste SDAP, waaruit
wellicht ook haar grote belangstelling
voor ethische vraagstukken in haar werk
valt te verklaren.
ZIJ debuteerde na haar veertigste jaar met
psychologische romans en novellen, waarin
het vrijwel steeds gaat om een Jonge man of
vrouw die op zoek IS naar zijn of haar identiteit.
Gemeenschappelijk in het leven van
de hoofdpersonen is dat allen opgroeien in
een disharmonieus gezin, hetgeen een belemmerende
factor vormt m de groei naar
volwassenheid. Philips' werk wordt gekenmerkt
door realisme, fantasie en een warme
menselijkheid (vgl. haar religieuze en soCiale
belangstelling). De novelle De zaak
Beukenoot werd in 1950 gekozen als boekenweekgeschenk
Na haar dood wordt jaarlijks een literaire
PriJS Uitgereikt die haar naam draagt
Werken: De wonderbare genezmg (1929), De b,echt
(1930), De jacht op de vlmder (1932), Brwloft m
Europa (1934), Het oogenbhk (1935), Henn van
den overkant (1936), De doolhof (1940), Tussen
hemel en aarde (1947)
Literatuur: A H ROMEIN-VERSCHOOR, In Vrouwen-
446
spiegel (1936), G KNUVELDER, In K,tty en de
mandanJntjes (1964) [H BEKKERING)
Piebenga, Tjitte (Harings Redbad)
Fries dichter en prozaschrijver (Franeker
12.8.1935) Werkzaam bij het onderwijs.
ZIJn m eerste aanleg experimentele poezie
onderscheidt ZICh door een plastische muZikaliteit.
In zijn proza valt daarentegen
een sterke drang tot (zelf)analyse op. HIJ
was medeoprichter en redacteur van het
hteraire tijdschrift Asyl (1963-1968) en gaf
m 1970 een polemisch eenmanstijdschrift
Uit onder de titel Prym19.
Werken: Fersen foar Manda (1958), p ,De thermen
fan Karratsjana (1959), p , Fersen (1963), p , ft
lyk wurdt oantaest (= Het hJk wordt aangetast,
1968), r ,Retour juster (= Retour gisteren, 1969),
nov, De rook fan mesjester (= De geur van manchester,
1970), verh , Pems (1971), p , Myn sêftgnen
famke (= MIJn zachtgroen meiSJe, 1977),
p
Literatuur: F SCHURER, In De TSjerne (1958), U J
BOERSMA, In Us Wurk (1964), PH H BREUKER, In
Tekst en Uthz (1971), IDEM, In Trotwaer (1971),
A VAN HIJUM, In Idem (1971), K DYKSTRA, Lyts
hanboek fan de Fryske hteratuer (1977), T RIE.
MERSMA, ft koarte forhael yn 'e Fryske hteratuer
fan de twemt,chste ,eu (1977) [F DAM)
Pierson, Allard
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
84.1831-Laren, Gld., 27.5.1896). Stamde
Uit een welgesteld miheu, werd opgevoed in
de geest van het Réveil Studeerde theologie
in Utrecht en Lelden; promoveerde in
1854 en kreeg m datzelfde Jaar zIJn eerste
beroep. Gaf in 1865 het predikambt op vanwege
gewetensbezwaren en vertrok naar
Duitsland, m 1877 hoogleraar nieuwere letterkunde,
esthetica en kunstgeschiedems
aan de Umversitelt van Amsterdam, maar
moest dit ambt m 1894 om gezondheidsredenen
opgeven
Plerson was aanvankelijk belijder van een
plètlstlsch gekleurd orthodox protestantisme.
Reeds voor zIJn studie onderging hij de
mvloed van C.W Opzoomer. Diens begmsel
van de ervarmg als grondslag voor een
levensbeschouwing leek de behoeften van
gemoed en verstand tegelijkertijd te bevredigen
en aldus de tegenstellmg tussen
geloof en wetenschap op te heffen. In
Besplegelmg, gezag en ervarmg (1855)
wees Plerson de speculatieve en autoritaire
strevingen af en beval de empIrIsche nchtmg
aan als de betrouwbaarste weg tot
zekerheid. Ervarmg bleef de grondslag, ook
m Rlgtmg en leven (2 din., 1863; 18832),
waarm hiJ probeerde een karakteristiek te
geven van wat toen de moderne richtmg
heette. HIJ meende dat de mensheid eeuwenlang
m ficties had geleefd en sinds
korte tijd werd gedreven door de 'hartstocht
van de werkelijkheid'. Deze voert
hem althans tot de definitIeve wending
naar de aarde en het aardse in Eene levensbeschouwmg
(1878). Het piëtisme Uit zijn
Jeugd wijst hiJ af, de gemoedswarmte daarvan
voedt zijn sociale bewogenheid. De
orthodoxe leerstellingen moeten plaats
maken voor de ervaring die wordt verworven
door een voortdurende samenwerking
tussen gevoel en verstand Van betekenis
bleef voor hem de behoefte aan verermg,
waarbij hij geleidelijk het godsbeeld vervmg
door de schoonheid. Hij meende daarmee
zelfs aan te knopen bij een kerkvaderlIJke
traditIe' Augustmus noemde Immers
God met die naam?
Het IS niet helemaal duidelijk m hoeverre
hij de schoonheidscultus van Tachtig heeft
gestImuleerd. Stellig IS hij een factor geweest
m de verschUiving die de tweede
helft van de 19de eeuw kenmerkte en waarbiJ
de verermgsbehoefte van velen een
ander object verlangde voor het weggevallen
godsbeeld. Als zodamg is hij van betekems
voor de lIteratuurgeschiedenis, terWIJl
daarnaast zijn voortreffelijke, Ietwat
archalsche stIjl mag worden geroemd. Zijn
GedIchten (1882) zijn ook binnen het kader
van vóór Tachtig wemig opmerkelijk vanwege
hun traditIOnalisme. Het meest bekend
werd Oudere tlJdgenooten (1888),
een verzamelmg artikelen die eerst waren
verschenen m De GIds. Hij tekent hierin op
boeiende Wijze personen en sfeer van het
19de-eeuwse pietisme. In Intlmls (1861,
1881'), eerst verschenen onder de titel Een
pastory m den vreemde (1858), schetst
Pierson m fljnzmmg proza de ervaringen
van een predikant in Leuven.
De emge roman die hiJ schreef, Adnaan de
Mérwal (3 din., 1866), heeft alleen nog hiStorische
waarde. In gesprekken en bneven
wordt hlerm de problematIek behandeld
van een Jonge predikant die onder de bekormg
van het modernisme IS geraakt. Uitweldmgen
en het te lang voortborduren op
een bepaalde gedachte verhmderen de lezer
geboeid te raken door de intrige. Het
werk geeft echter een mzicht m de overwegmgen
die een Jong gelovige in de jaren zestig
van de 19de eeuw verontrustten in zijn
aarzelmg tussen geloof en kennis.
Naast werken op het gebied van de kerkgeschiedems,
zoals Geschwdems van het
PILLECYN
roomsch-kathohclsme tot op het conclhe
van Trente (4 din., 1868-1872), Studlen
over Johannes KalvIjn (1881) en NIeuwe
studlen over Johannes KalvIjn (1883),
schreef hij met betrekkmg tot de (klassieke)
oudheid: GeestehJke voorouders: Israel
(1887), Hellas (2 din., 1891-1893) en
Het hellemsme (1893; voltooid door K.
Kuyper)
Werken: DlsqulsltlO hlstorico-dogmatlCa de realtsmo
et nommaltsmo (1854), De oorsprong der
moderne rlgtmg (1862), Wtllem de Clercq naar
uJn dagboek, 2 din (1870-1873), WIJsgeerig
onderzoek Kritische prolegomena van esthetiek
(1882)
Uitgaven: Oudere tijdgenoten (1922'), met mi van
Je RULLMANN, P L SCHRAM, (ed), Idem
(1982')
Literatuur: SA NABER, A P (herdacht) (1897), met
bib!, IDEM, m Jaarb Kon Ned Acad van
Wetensch (1897), met bib! ,H PIJNACKER HORDIJK,
A P et son temps (1916), K H BOERSEMA,
A P Eene cultuurhistorische studie (1924), J
KAMERBEEK JR, A P (1831-1897) en W Dtlthey
(1883-1911) (1957), D A DE GRAAF, Het leven
van A P (1962), W VAN DOOREN, 'Het krItisch
empIrIsme van A P " m Algemeen Nederlands
TiJdschr voor WIJsbegeerte, 1 (1975), P H DuBOlS,
Over A P (1977), M H SCHENKEVELD, 'Vormen
van realisme', m De lastige ouderdom
(1981) [H A WAGE]
Pillecyn, Filip de
Eig. Philippus Florentinus, Vlaams romanschnjver
en essayist (Hamme aan de Durme
25.31891-Gent 78.1962). Afkomstig
uit een welgestelde burgerfamilie. Studeerde
Germaanse filologie te Leuven, waar hij
in 1926 promoveerde op een dissertatie
over Hugo Vernest Was tussen beide
wereldoorlogen werkzaam in de journalIstiek
en in het onderwiJS, eerst in Malmédy,
later m Mechelen. Ontwikkelde zich in
de jaren dertig m nationalistische zin en
aanvaardde in 1941, tijdens de Duitse
bezetting, het directoraat van het middelbaar
onderwijs bij het desbetreffende ministene;
werd daarom na de oorlog als collaborateur
tot gevangenisstraf veroordeeld.
Als romanschnjver sluit De Pillecyn aan bij
de neoromantiek. Anders dan Roelants,
Gilliams en de jongere psychologische
school geeft hij de voorkeur aan de zuiver
zmtUiglijke gewaarwording, het sentiment
en de vage, onbepaalde stemming, boven
de systematische verkennmg en ontleding
van de ziel. Ook doet hij, evenals Van
Schendel, graag een beroep op de historische
roman, wat bij hem minder voortvloeit
uit belangstelling voor de geschiedenis dan
447
PLAS
448
wel Uit het verlangen om zijn voordeel te
doen met een slechts vaag omlijnde situermg
en met bepaalde romantische figuren
Uit het verleden, zoals bedelmonnIken,
huursoldaten, pelgrims of eenzame kasteelbewoners
Na Pleter Fardé (1926), een avonturenverhaal
over een Gentse mmderbroeder uit de
17de eeuw, en De nt (1927), een novelle die
m wo I speelt, bereikt De Pillecyn met zIJn
roman Blauwbaard (1931) een eerste hoogtepunt
in zIJn oeuvre Door de handelmg in
de 15de eeuw te situeren en op toverij en
alchemie te zmspelen brengt de schrijver
het gegeven al m een romantische sfeer van
irratIOnalisme en geheimzInnIgheid Centraal
staan echter nIet zozeer de bekende
legendarische feiten alswel de Wisselende
stemmmgen en de evolutie die Blauwbaard
als eenzame kasteelheer ondergaat de anders
bloeddorstige en geldzuchtige held
komt hier Uit de verf als een onrustige,
tegenstrijdige natuur die door het contact
met aarde, water en de Wisselende seizoenen
langzamerhand wordt veredeld, en
Zich ten slotte voor een kleme Jongen, voor
wie hiJ genegenheid IS gaan koesteren, weet
op te offeren
In Hans van Malmédy (1935) wordt het
conflict tussen het verlangen naar stil huisehjk
geluk en dat naar een krachtdadig
soldatenleven - reeds een hoofdthema in
Blauwbaard - sterk beklemtoond. Beide
polen van dit conflict raken dan bij de
hoofdpersoon Uit De soldaat Johan (1939)
verzoend. Aanvankelijk rUilt deze het soldatenleven
- hij IS soldaat geweest onder
Karel de Stoute - voor een eenvoudig en
honkvast bestaan als boer en huisvader
Maar uit een soort van mystieke verbondenheid
met de eigen grond groeit bij hem
een meuwe vorm van idealisme, wat de
oud-soldaat ertoe brengt er weer op uit te
trekken voor de verdediging van het lot van
zijn 'geliJken', nl. de Vlaamse boeren, en
later, biJ Uitbreiding, alle Vlaamse arbeiders
die worden Uitgebuit door de 'vreemde
heren' die de taal van het volk niet verstaan.
Aldus verwijst het verhaal van Johans
strijdbaarheid naar de contemporame
Vlaamse ontvoogdmgsstriJd
Mondt De soldaat Johan uit in sociaal
idealisme en m een nauwelIjks verslUierde
oproep tot gewapende verovering van rechten
op de eigen taal en de eigen grond,
MonSieur Hawarden (1935), Schaduwen
(1937) en De aanweZigheid (1937) roepen
andere aspecten van de romantiek op. Hier
IS eerder sprake van het Uitbeelden van
gemoedsstemmmgen mtens beleefde herInnermgen
die weer tot werkelijkheid worden,
het heimwee naar een onherroepelijk
verdwenen geluk, de cultus van oude voorwerpen
die daarmee gebonden ZIJn, de suggestie
van f!Jnzmmge zIeleroerselen en het
stilstaan van de tiJd, dat ZICh ook formeel
weerspiegelt m de traagheid van de handelIng
Na wo II schreef De Pillecyn nog een aantal
romans en novellen van ongelijke waarde -
zIJn literair-histOrische betekenIS dient ongetWIJfeld
m de vooroorlogse periode te
worden gezocht De boodschap (1946) en
Rochus (1951) zIJn allegOrisch opgevat; m
het laatstgenoemde werk valt het accent op
een religieuze boodschap, nl het denkbeeld
dat God slechts te vmden IS door het
afleggen van een hJdensweg en het beoefenen
van de barmhartigheid Naast 0 a De
veerman en de Jonkvrouw (1950), een hefdesroman,
en Aanvaard het leven (1956),
dat handelt over de moeilijke wederaanpassmg
na een verbliJfm de gevangenIS van
een Jonge Vlaamse natIOnalist, verscheen
In die periode Mensen achter den diJk
(1949), een soort krom ek van een gehucht
m de Durmevallel, waarm sociale thema's
Zich opmeuw doen gelden
Werken: Onder den h,el (1920), p, met J Slmons,
MonSeigneur BermlJn (1929), essay, Pater de
Deken (1929), essay, St!}n Streuvels en ZIJn werk
(1932), essay, Jan Tervaert (1947), r, Vaandng
Antoon SerJacobs (1951), r, Elrsabeth (1961),
verh
Uitgaven: Verzameld werk, 4 din (1959-1961), Verzamelde
romans en novellen, 2 din (1964), Face
au mur (1979), met een verantwoordmg door B
RANKE, KIespIJn der ZIel (1981), onmtgeg JOurnalistiek
Literatuur: B RANKE, FdP, een proeve van synthese
der persoonlrJkheld (1941), A VAN WILDERODE,
FdP (1960), B F VAN VLIERDEN, De
romankunst van FdP (1961), J WEISGERBER,
Aspecten van de Vlaamse roman 1927-1960
(1965), R GRONON, 'F de P " m Twmtlg eeuwen
Vlaanderen, dl 14 (1976), B PELEMAN, m Geboeld
maar ongebonden (1983), R J VAN DE
MAELE, 'F de P ,of schrlJven aan de stemmmg', m
Krwspunt, 22 (1983) [M DUPUIS]
Plas, Michel van der
Ps van Bernardus Gerhardus Franclscus
Brmkel, Nederlands dichter ('s-Gravenhage
23.101927) Journalist, verbonden aan
ElseV!ers Weekblad smds 1949. Schreef
versch bundels gemakkelijk aansprekende,
naar de vorm traditIOnalistische poeZIe,
waarvan Gomg my Way (1949) bekroond
werd met de Jan CampertpnJs. Trok de
aandacht met speelse parodieen en leverde
tal van cabaretteksten. Ook vertaalde hij
werk van o.a T S Eliot en H. Boll.
In 1960 verscheen er een verzamel uitgave
van zIJn poezIe tot 1955' Edelman-Bedelman.
ZIJn Journalistieke documentaires
ULt het rijke roomsche leven (1963) en
MOOLe vrede (1966) vonden een gunstig
onthaal Samen met G. Bomans blikte hiJ
terug op zIJn roomse Jeugd In In de kou
(1969)
Een belangrijke verzamel uitgave van zijn
poezIe IS GedLchten (1974). Vertaalde poezie
kwam een jaar later Uit onder de titel
Goede buren, verre Vrienden. Later werk
van gemengd karakter selecteerde hiJ In
Zo'n beetje wat Ik voel (1979). In 1979 werd
zIJn gehele oeuvre bekroond met de TollensPrIJs
Werken: Dance for you (1947), Als Ik konmg was
(1948), De schelp (1951), Twee emmertjes water
halen (1952), Ergenshwzen (1953), Ongenjmde
njmen (1954), Een hemel op aarde (1955), De
dag van morgen (1958), Achter de rattenvanger
(1959), De regenboog (1962), Nergenshwzen,
reportages (1962), Dagboek van het ConcIlLe
(1963), Tweede dagboek van het ConcIlLe (1965),
Langzaam vertrekken (1965), Naar het verleden
(1966), Schumschnft, sat"es 1946-1971 (1971),
Getwge m Munchen (1973), Het tweede schumschnft
(1974), In het land der Belgen (1975),
Amenkaans dagboek (1976), Korte metten
(l980), Juhette, de hefde van Juhette Drouet en
Vwtor Hugo (1981), Godfned het leven van de
jonge Bomans, 1913-1945 (1982)
Literatuur: Paspoort (1976), speciaal M v d P
nummer, W HAZEU, In Snoecks 78 (1977)
[G W HUYGENS]
Playerwater, Cluijte van
Middelnederlands komisch toneelstukje in
verzen, overgeleverd In het handschrift van
Hulthem Uit ca 1410. Dergelijke korte
duchten of sottermeen werden waarschiJnlijk
opgevoerd na een abel spel. De Clwjte
van Playerwater gaat over een boer die zijn
vrouw bij overspel betrapt, nadat hiJ met
een smoeSje weggestuurd was om 'playerwater'
te halen.
Uitgaven: HE MOLTZER, In De M,ddelnederlandsche
DramatIsche Poeue (1875), P LEENDERTZ,
In M,ddelnederlandsche DramatIsche PoezIe
(1907)
Literatuur: H VAN DIJK, AM J UITDEHAAG en
H T M VAN VLIET, 'De kompOSItie van de ClUijte
van Plaljerwater', In Nieuwe Taalg ,65 (1972)
[F VANTHIJN]
Pleysier, Leo
Vlaams prozaschrijver (Rijkevorsel 28.5.
1945) Opgeleid tot onderwijzer en alszodanig
verbonden aan de Gemeenteschool te
PLOMP
RIJkevorsel. Debuteerde in 1967 met een
verhaal in het Jongerenblad Zemt, dat
onderdeel werd van zijn roman MLrhton,
een proeve van homofome (1971), bekroond
met de StIjn Streuvelsprijs. Het IS
poetIsch proza met een surrealistische tendens,
waarIn angst en beklemming de boventoon
voeren. Pleysier geeft steeds fragmentarische
aanzetten tot een doorlopend
verhaal Er IS, zeker In later werk als NLets
dan schreeuw (1972), NegenenvljftLg
(1975) en vooral In Het jaar van het dorp,
of De raZernLj der wmderlge dagen (1977),
affimtelt met het experimentele werk van
Ivo Michiels en de poetica van de nouveau
roman.
Behalve deze prozateksten schreefPleysier
samen met Jef Cornelis enkele tv-scenarIO'S'
En wat zullen we over het sterven
zeggen~ (1976) en Vlaanderen '77 (1977).
In 1984 werd hem de Arkprijs voor het
VrIje Woord toegekend voor De weg naar
Krahngen (1860-1980) (1981).
Werken: Bladschaduwen (1976), scenarIO, Kop m de
kas (1983), r, Inpakken en wegwezen (1983),
hroch
Literatuur: K VERMEIREN, 'Thema's en stIjlkenmerken
In het werk van LP', In NieUW VI
Ttjdschr ,33 (1980), C DEPAEMELAERE en B VER.
STRAETE, LP, De weg naar Kralmgen (1983), K
VERMEIREN, 'L P', In Kntlsch lex won van de
Nederlandstahge ht na 1945 (1984)
[GJ VANBORK]
Plomp,Hans
Ook schrijvend onder de naam Ir. Rex Dildo,
Nederlands prozaschrIjver en dichter
(Amsterdam 291.1944). Zijn werk, vooral
dat uit de beginperiode, weerspiegelt de
tijdgeest van de Jaren zestig. De hoofdfiguren,
moderne 'titaantjes' (Plomps werk
herInnert sterk aan dat van Nescio), doorzien
de woorden (van Marx en Marcuse) en
trekken zich terug uit de In hun ogen ridicule
wereld en slUiten zich af met behulp
van popmuziek, drugs en ironie. Plomps
belangrijkste werk typeert de mentaliteit
van een perIode waarIn de teloorgang van
idealen Zich aankondigt. Door het sterk op
de actualiteit betrokken karakter van zijn
oeuvre is een snelle gedateerdheid daarvan
met onaannemelijk.
Naast zijn prozawerk publiceerde Plomp
twee dichtbundels, Gekkenwerk (1972) en
Venus m Holland (1981), waarin dezelfde
speels-ironische toon overheerst.
Werken: De ondertrouw (1968), r, De chmese krwwagen
(1969), verh , Het Amsterdamse dodenboekje
(1970), nov, Hwze de Slapeloze nachten
(1971), verh , Bngad!er Snuf rookt stuff (1972),
verh ,Moker m Mokum (1971), t ,Satan ontmas-
449
PLUIMER
kerd (1973), r ,Op zoek (1975), fotonov ; Lofzang
op de moraal (1976), pr , In de bUik van moeder
Natuur (1976), verb.., Gedroomde reizen met
vrouwen (1982), verh , Venus m Holland,gedlChten
1960-1981 (1981)
Literatuur: H SCHIPPER en P CRAMER, 'Gesprek
met HP', In Horus, 2, 6 (1974), J. DIEPSTRATEN
en S KUYPER, 'Ik dacht dat JIJ een sWlnger was,
HP', In Het nieuwe proza (1978), T VAN DEEL,
In Recensies (1980), G KOMRIJ, In Daar IS het gat
van de deur (1980') [H BEKKERING)
Pluimer, Joan
450
Noordnederlands dichter (? ca 1650-Amsterdam
1720). Had gedurende veertig jaar
grote invloed op het Amsterdamse toneel;
werd m 1679 benoemd als een van de regenten
van de Amsterdamse schouwburg.
Pachtte in 1681 met Pieter de la CrOlx en
Lodewijk MeiJer de schouwburg voor drie
Jaar van de regenten der Godshuizen, welke
termijn door Pluimer en De la Croix
(Meijer was m 1681 overleden) met nog
eens dne Jaar werd verlengd. Hoewel wsch.
al eerder in functie werd Pluimer in 1699,
samen met Pleter Bernagie, benoemd tot
directeur van de schouwburg, wat hij tot
zijn dood toe bleef.
Als dichter debuteerde hij wsch. m 1677
met vijftien GedLchten, vnl. minnedichten,
die hij samen met een aantal van zijn
vriend Joan van Broekhuizen uitgaf. Op
enkele na werden ze herdrukt m een grotere
bundel GedLchten (1692), die na zijn
dood werd aangevuld met een nog groter
Tweede deel (1723). Hierm is echter welmg
van zijn toneelwerk opgenomen. Bij de
plechtige heropening van de schouwburg in
1678 werd Hoofts Geeraerdt van Velsen
voorafgegaan door een Voorspel van Pluimers
hand en in datzelfde jaar werd ook
zijn De verhefde Lubbert (een gezuiverde
versie van A. Boelens' Klucht van de
bedrooge vnj er) vertoond. Hierop volgden
o.a. de kluchtDe bwtenspoonge jaloersche
(1681), de vertaling van Molière's Vrek
(1685), De ver/oore schtldwacht (1686, ook
een vertaling Uit het Frans, vermoedelijk
F.L. de Sevlgny's PhLhppm Sentmelle), en
de School voor jaloerschen (1691), volgens
Pluimer naar Molière maar in feite naar
A.J. de Montfleury Hij schreef ook een
aantal allegorische Voorspelen.
Een gouden gedenkpenning ontvmg hiJ
voor zijn Ltergezang op de blyde aankomst
van Z M m Hollant, wat hem weer tot een
andere lofzang op Willem III inspireerde.
Zijn gedichten zijn vnl. gelegenheIdsdIChten,
lofdichten op personen, historische
gebeurtenissen en buitens, en herdersdichten.
Literatuur: C N WIJBRANDS, Het Amsterdamsch
tooneel van 1617-1722 (1873), A J KRONENBERG,
Het kunstgenootschap Nû Volentlbus Arduum
(1875), J A WORP, Geschiedenis van het drama
en van het tooneelm Nederland (1904-1907), J
TE WINKEL, Ontwikkelingsgang der Nederl letterk
(1923) [s S HOOGERHUIS)
Poirters, Adriaen
ZUIdnederlandse dichter en prozaschrijver
(Oisterwijk 2.11.1605-Mechelen 4.7.1674).
Na opleiding aan het jezUietencollege te 'sHertogenbosch
trad hij in 1625 in de Societas
Jesu te Mechelen; na studie filosofie en
theologie te Doual en Leuven werd hij in
1638 tot pnester gewijd.
Als populair rijmelend moralIsator vaak
met Cats vergeleken, onderscheidt Poirters
Zich van deze, behalve door zIJn strijdbaar
katholicisme, ook door zijn gemoedelijke
eenvoud en frisse spontaneIteit. Zijn werk
ademt de geest van de contrareformatie en
vertoont tYPische barok kenmerken: drang
naar wereldverovering, voorliefde voor
schrille contrastwerking, zin voor het herOische
en naturalistisch verbeelde mystiek.
Handhaving van het geloof en de goede
zeden was de meer directe bedoeling van
zijn uitgebreid en sterk heterogeen, deels
hagiografisch, deels emblematisch, deels
poetlsch oeuvre. Meer dan zijn soms pIttigvolkse
verzen werd zIJn proza gelezen.
Zijn hoofdwerk IS Het masker van de
wereldt afgetrocken (1646, 168812; vermeerderde
bewerkmg van Ydelheyt des
werelts, 1644), een bont samengesteld, half
emblematisch stIchtend volksboek (meer
dan 100 drukken). Het wil 's werelds IJdelheid
ontmaskeren en brengt dan ook een
doorlopende hekeling van de menselijke
gebreken Uitgaande van toepasselijke
prenten handelt het, afwisselend m versen
proza vorm, soms geillustreerd door verhaaltJes,
over de meest Uiteenlopende onderwerpen.
Voorts schreef hiJ Het pelgnmken van
Kevelaer (1655), een bundel litanieen en
hymnen voor de processie van Kevelaer,
Het duyfken m de steen-rotse (1657), een
mystIek geschrift over Jezus' liJden, versch.
pelgnmboekJes en heiligenlevens. Den
spLeghel van PhtlagLe (1674) wordt wel,
vooral om de fnsse en kleurrijke prozastijl,
als zIJn beste boek beschouwd.
Werken: Den alderheyhghsten naem (1647), Het
leven van de H Maeghet Rosaha (1658), Het heyhch
herte (1659), Nieuwe afbeeldmghe van de
VIer uytersten (1662, vert Uit LatiJn), Het leven
van den H Franclscus de Borgw (1671), Heyhch
hof van den keyzer Theodosws (1696)
Uitgaven: J SALSMANS en E. ROMBAUTS (ed ), Het
masker [ ] (1935), J. SALSMANS (ed), Den
spleghel van Phûagle (1937), IDEM,Ernst en lUIm
(z J ), bloeml ,E ROMBAUTS (1937), bloeml
Literatuur: J ALLARD, Pater A P [ ] (1878'),
H J E ENDEPOLS, In Van Onzen TIJd, 47-50
(1911), E ROMBAUTS, In Studlen, 112 (1929) en
113 (1930), IDEM, Leven en werken van pater A P
(1930), J SALSMANS, 'A.P als hekeldichter', In
Versl en Meded Kon VI Acad (1930), A VAN
DUINKERKEN, Dichters der contra-reformatie
(1932), E ROMBAUTS, A P Volksredenaar en
volksschnjver (1937), P VAN VALKENHOFF, 'A P
en zIJn "Den spleghel van Phtlagle"', In Nieuwe
Taalg , 32 (1938», W J C BUITENDIJK, Het calVlmsme
In de spiegel van de ZUldnederl hteratuur
der contra-reformatie (1942), JA. TEN KATE, 'Pater
P herdacht', m Brabantw, 4 (1955), W DE
BAKKER en P WUISMAN, m Kleine Meljenj, 25
(1974) [w GOBBERS]
Polet, Sybren
Ps. van Sijbe Minnema, Nederlands dichter
en (toneel)schrijver (Kampen 19.6.
1924). Ofschoon behorend tot de poezIe
van VijftIg hebben zijn gedichten van meet
af aan een harde, concrete inslag gehad.
Het gaat om dynamische stadspoezie (bijv.
Geboorte-stad, 1958; Lady Godwa op scooter,
1960), waarin het wemelt van de anomeme,
open figuren, aangeduid als Mr. Iks,
Mr. X, de X-mens of een variant daarop.
Het zijn invulfiguren die voortdurend gedaanteverwisselIngen
ondergaan. Opvallend
IS verder het gebruik van 'onpoëtisch'
taalmateriaal: wetenschappelIjke termen,
reclameslogans, onbewerkte omgangstaal.
Met die openheid heeft Polet realistische
intenties; hij wil geen enkel ervaringsgebied
voor de lIteratuur Uitsluiten.
Iets soortgelIjks streeft hij na met de
romancyclus, die in 1963 inzette met
Breekwater. In de essaybundel Literatuur
als werkelijkheid. Maar welke? (1972)
duidt hij die literatuur aan als totaal of
onzuiver: de grenzen tussen de genres vervagen,
evenals die tussen de personages,
die tussen verleden, heden en toekomst en
die tussen verbeelding en werkelijkheid.
Voor deze bundel kreeg hij de Busken
Huetprijs 1973. Vanaf De strkelbewoners
(1970) krijgt de cyclus bovendien een sterk
politiek karakter Een voorlopig hoogtepunt
IS de zgn. kadercollage De geboorte
van een geest (1974), waarin de geschiedenis
van Amsterdam en authentiek histOrIsche
teksten een belangrijke rol spelen.
Werken: Demwrgasmen (1953), p , Organon (1958),
p, Konkrete poeue (1962), p; Verbaden ttjd
(1964), r ,De komng komt voorbij (1965), t ,Man-
POLL
neklno (1968), r ,Illusie & IllumInatte (1975), p ,
Gedichten 1 (1977), Droom van de oplichter, werkehjkheld(
1977), emblemen, Xpertlse of De experts
en het rode lampje (1979), r., De poppen
van het Abbekerker WIJf (1983), pr ; Taalfiguren
(1983), p
Uitgaven: Persoon/Onpersoon (1971), verz. gedichten,
Adam X en andere spelers (1975)
Literatuur: J J OVERSTEEGEN, 'Vier maal experimenteren
met de roman', m Merlyn, 1 (1963), P
CALIS, 'De werkehJkheld anders, Zichtbaarder', m
Maatstaf, 11 (1963-1964), P DE WISPELAERE,
'Drie reahstIsche fabels van SP', m Nieuw VI
Tljdschr, 21 (1968), J F VOGELAAR, 'De hoofdpersoon
heet memand', m Literair Lustrum, 2
(1973), V VAN DER VORST, 'De geboorte van een
geest' Een structurele analyse (1976), G WILDE.
MEERSCH, 'De auteur als hteraIre cIrkelbewoner',
m VI Glds,60 (1976), R BLOEM, 'Hoed op - Hoed
af Over de poezle van SP', m VI Glds,60 (1976),
AL SOTEMANN, 'Een "Impure" "pure" dichter
Een beschouwmg over de versexterne poetlca van
SP', In Nieuwe Taalg ,70 (1977); H R HEITE, H
VERDAASDONK en P DE WISPELAERE (ed), De
hternatuur van S P (1980), J KRUITHOF, m Vingeroefeningen
(1981), H DUTTING (ed ), Archief
der VIjftigers, dl 2 (1983), mtervlews
[c OFFERMANS]
Poll,K.L.
Eig. Kornelis Lubbertus, Nederlands letterkundige
(Dordrecht 5.10.1927). Studeerde
rechten te Leiden, was redacteur
van Het Vaderland te Den Haag en chef
kunstredactie van het Algemeen Handelsblad.
Poll debuteerde als dichter met Rakelmgs
(1956), gevolgd door de bundels In
huts (1965) en BIjdrage tot troost en luxe
(1967). Het is poëzie over eenvoudige dagelIjkse
dingen en op grond van deze gedichten
lIjkt hij aan te sluiten bij de Cnterlumdichters.
Inmiddels had hij in 1959 het Hollands
Weekblad (later Hollands Maandblad)
opgerIcht, waarvan hij tevens redacteur
werd en waarin hij essays en speels
wijsgerIge beschouwingen publiceerde. Later
werd hij tevens mede-redacteur van het
Cultureel Supplement van NRC/Handelsblad,
waaraan hij ook zelf tal van beschouwingen
bijdroeg. Veel van zijn essays en
kritieken werden gebundeld in Zonder mirakels
(1965), De eigen vorm (1967) en Het
masker van de redelijkheid (1969).
In 1973 begon Poll aan het project Formules
voor een moraal, een reeks bestaande
Uit de essaybundels Verlangen naar almacht
(1974), Een dienstreis voor burgers
(1976), Wennen aan de vrede (1981), de
poeZlebundel De logICa van November
(1975) en de roman Emma Kwartier
(1978). In zijn beschouwingen neemt hij op
iromsche wijze tal van politiek-culturele
verschijnselen op de korrel, o.m. de holle
451
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
POORT
retoriek van veel vernieuwmgsverschijnselen.
De roman en de poëzie in de reeks zijn
voor de interpretatie afhankelijk van deze
beschouwingen. Los van de reeks verscheen
in 1980 de essaybundel Het pnnclpe
van de omweg.
Literatuur: Haagse Post <.Jan 1977), T VAN DEEL, In
Recensies (1980) [G J VAN BORK]
Poort, Coert
Nederlands dIchter (Rotterdam 7.8.1922).
Woonde drIe jaar m IndIa (Bombay) en een
jaar m Indonesiè (Medan). Debuteerde in
1953 met Twee gedIchten, waarin details
uit de werkelijkheid op hallucinerende wijze
worden UItvergroot waardoor hun essentie
voor de waarnemer aan het licht komt.
Een van de centrale thema's m de poezIe
van Poort is de geboorte als grondslag voor
het 'ik'. Hoezeer Poort het schrijven van
poezie als ambacht ervaart, blijkt UIt zijn
bundel DIchtwerk (1980).
Een keuze uit zijn eerder gepubliceerde
poezIebundels verscheen in GedIchten
(1970), waarin tevens de nieuwe bundel
Zonder omslag werd opgenomen. Veel van
Poorts poezie verscheen in reeksen als De
Wmdroos en Seismogram.
Werken: Een kleme dag voor mijzelf (1955), De
konmg van Wezel (1958), Mannenwerk (1961),
Ingevuld om te leven (1973), Een bijkomstigheid
van geseh"J! (1973), Om prec.€s te ZIJn (1975)
Literatuur: A DEN BESTEN, In Ik uw dichter (1968),
C OUBOTER, In Uitgelezen Reaktles op boeken
(1974), M G J. TEERINK en A DEN BESTEN, 'Doen·
de In poezIe', In Llterama, 15 (1980)
[GJ VAN BORK]
Poortinga, IJpe
FrIes prozaschrijver, essayIst en literatuurhistoricus
(Rmsumageest 28.5.1910). Studeerde
DUIts te Gromngen, promoveerde
(1940) op het proefschrift ft Fryske Folkstoamel1860-
1930. Was jarenlang verbonden
aan de Fryske Akademy te Leeuwarden,
laatstelijk als adjunct-directeur.
Zijn proza - romans en verhalen - toont een
gelukkig samengaan van verteltalent, histOrIsche
kennis en psychologisch inzicht.
Smds 1976 publiceerde hIJ in een reeks van
zeven kloeke delen een schat aan volksverhalen,
die hij met niet aflatende ijver en
grote speurzin in Friesland WIst te achterhalen
In 1950 verwIerf Poortinga de Gysbert
Japlcxprijs voor zijn tweedelige hIstorische
roman Elbnch (1947-1949).
Werken: Noedlzk doel (~ RIskant doel, 1938), verh ,
8mnebhnk (~ Zonnebhnk, 1942), p , De jonkerboer
(1946), t, Bhne leafde (~ Blinde hefde,
452
1949), Ik haw m man stellen (~ Ik heb een man
gestolen, 1966), nov, Duveldel op Grlenltîn (~
Oordeelsdag op Groenland, 1967), r , Km myn
hynder hjlr ek sttîltje? (~ Kan mIJn paard hIer
ook gestald worden?, 1970), verh, Och myn leave
jonge (~ Och m'n heve Jongen, 1976), verh ,Fryske
folksforhalen Hûndert pûn klûntsjes en m
karre fol lytsj!ld (1982), Twa dagen dokter
(1982), ft bûnte boek (1983)
Literatuur: Omgang troch 't lan (1970), blOgr en
blbl ,T MULDER, Hwer hast It wel2 (1971), K
DYKSTRA, Lyts htînboek fan de Fryske hteratuer
(1977), T RIEMERSMA, ft koarte forhael yn 'e
Fryske hteratuer fan de twemtlchste leu (1977),
Bzzlletm, 92 <.Jan 1982) [F DAM]
Poot, Huibert Korneliszoon
Noordnederlandse dichter (Abtswoude
23.11689-Delft 31.12.1733). Als landbouwer
werkzaam tot 1723, toen hij, verleid
door het succes van zijn eerste bundel Mengeldichten
(waarvoor hij met moeIte een
UItgever had gevonden) zijn heil ging zoeken
m Delft. Keerde na korte tijd ontgoocheld
terug naar het land om er voortaan
van zIjn pen te leven, maar vestigde ZIch na
zIJn huwelijk m 1732 opnieuw te Delft. Het
traditioneel-Idyllische, reeds tot de verbeeldmg
van zijn tijdgenoten sprekende
beeld van de dIChter-achter-de-ploeg, bucolische
vreugden bezmgend, beantwoordde
kwalijk aan deze m wezen tragIsche persoonlijkheid.
Autodidact, gevormd in de
school der dorpsredenJkenj (in het nabIje
SchIplUIden), ZICh vooral spIegelend aan de
retonek van Antomdes van der Goes - zij
het later ook aan Hooft en Vondel -, volgt
Poot de classicistisch-mythologische stijlrnode
van zijn tijd Ook als mens kenmerkte
hem een zekere aarzelIng, wat hem zijn
toevlucht deed zoeken m weemoedige dromerIjen.
Poots poezIe is van ongelijke waarde: authentiek
gevoel en modieuze onnatuur WISselen
elkaar af MengeldIchten, stof uit de
bIJ bel, vooral gelegenheidsverzen, door mythologische
opsmuk overladen, vormen de
hoofdschotel. Daartussen echter vallen bekoorlijke
minnezangen op (hoofdzakelijk
van voor 1716), eerder door verbeeldmg
dan door ervarmg gemsplreerd, en vooral
ook enkele natuurgedichten, waarUIt een
zeer persoonlijke belevmg spreekt. Op
grond van dergelijke gedichten hebben
sommIgen in hem wel een voorloper van de
preromantIek WIllen zIen. In elk geval heeft
hIJ m een klem aantal zeer fraaIe gedichten
getoond zich met aan te sluiten bij de verstikkende
classicistische eenheidsstIjl van
de stadscultuur van zIJn tijd.
Om den brode bezorgde Poot uitgaven van
andere dichters (Moonen, Zeeus, Oudaen)
en leverde verder een bewerking van de in
1644 door D.P. Pers vertaalde Iconologw
van Cesare Ripa tot Het groot natuur- en
zedekund!gh werelttoneel (3 din., 1743-
1750).
Werk: Gedichten, 3 din (1722, 1728 en 1735), met
blOgr door J SPEX
Uitgaven: P VAN VALKENHOFF, P, Bloemlezmg Uit
zIJn gedichten (1939), CL EGGINK, J C BLOEM en
AL SOTEMANN, Poezle/Poot en Van BroekhUizen
(1954), M A SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN,
Bloemlezmg Uit de gedichten van H K P (1969),
C M GEERARS, Mmnezangen van H K P (1977);
M C A VAN DER HEIJDEN, DIchteren het woord
gelaten P, Starmg en GezelIe (1977')
Literatuur: W KLOOS, 'H Czn P (1689-1733)', m
Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid
(1909), P VAN VALKENHOFF, 'H KP', m Nieuwe
Taalg, 32 (1938), J J GIELEN, 'Vondel en P', m
TtJdschr v Nederl Taal en Letterk, 26 (1938),
A VAN DUINKERKEN, 'P en de Paus', m De
Gemeenschap (1939), H C KOOL, 'Aantekenm·
gen biJ HP', m Den gulden Wmckel, 38 (1939),
J M KRAMER, 'PleidoOi voor P " m Roepmg, 21
(1943), A ZIJDERVELD, 'Cesare Rlpa's Iconologla
m ons land', m Keur Uit het werk van Dr A ZIJderveld
(1953), C M GEERARS, H K P (1954,
1979'), A VAN DUINKERKEN, Beeldenspel van
Nederlandse dIChters (1957), W ASSELBERGS,
'De Zuster van de Zon', m Nieuwe Taalg, 53
(1960), CM GEERARS, 'Een hermetische cyclus m
de MmnediChten van P ',m Idem, 57 (1964), H J
HOLLAAR, 'BIJ het slot van P s "MmnediChten"',
m Idem, 59 (1966), met nawoord van CM GEERARS,
A BLANKERT, 'Damel van Beke, schout,
schilder en dichter', m Oud'Holland, 82 (1967»,
M A SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN, Het dlch·
terschap van H KP (1968), ANPAASMAN,
, "Loopt, geJtevoeten'" Over de mterpretatJe van
"De Maen by EndymlOn"', In Studl.a Neerland,,ca,
5 (1971), G C ZIELEMAN, 'H K P "Nacht"',
m Tudschr v Nederl Taal- en Letterk, 95
(1979)
[w GOBBERS, G STUIVELING EN E C J NIEUWEBOER]
Poppe, Andries Amaat Lodewijk
Vlaams dIchter en (toneel)schrIJver (Wendume
6.6 1921). Debuteerde, m samenwerkmg
met Johan Berger, met de bundel Duo
bij toeval (1938). Publiceerde verder Kleine
nachtmuuek (1941), De klip m zee
(1948) en Wmdstllte (1957), waaruit intimIstische
accenten opklinken, die soms
aan Jan van Nijlen herinneren.
Van ZIjn toneelstukken zijn de bekendste
De mdrmger (1946, naar de gelIjkmatige
roman van Strmdberg), Van de doden die
met sterven (1~52), De stuwdam (1953) en
De geschiedems van een kaSSier (1954,
naar de roman Twee levenden en één dode
van S. Christiansen) In 1956 verscheen een
bundel eenakters, 9 x lOok schreef Pop-
POS
pe talrIjke hoorspelen. Verder maakte hij
zich als poéziecriticus verdienstelijk. Ontving
de literaire prijs van West-Vlaanderen
voor Wmdstllte (1957) en de Prijs van het
NatIOnaal Toneelverbond voor De stuwdam
(1958). Werkte voor de BRT, waarvoor
hIj o.m. luisterspelen schreef.
Werken: De auteur en zIJn personage (1953); Tweede
deur rechts (1964), Odon von Horvath (1965)
Literatuur: J L. WEVERBERGH, 'A.P, dichter biJ
genade Gods', m Yang, 3 (1965-1966)
[B DECORTE)
Portnoy, Ethel
Nederlandse prozaschrijfster (Philadelphia,
V.St., 8.3.1927). Studeerde Engels in
New York en etnologie aan de Sorbonne te
PariJS. Echtgenote van Rudy Kousbroek,
die haar in contact bracht met het werk van
de VIjftigers. Werkte voor de Unesco, maar
besloot in 1962 zich geheel aan het schrijverschap
te wijden. Publiceerde in Randstad
en in de weekbladen Haagse Post en
Vnj Nederland. Bijdragen van haar hand
verschijnen regelmatig m NRC/Handelsblad
Samen met Hanneke van Buuren en
Hannemieke Postma richtte ze het literairfemmistische
tIjdschrift Chrysallis op. PublIceerde
veel over vrouwelijke auteurs.
Smds 1979 is ze mederedactrice van het
tijdschrift Maatstaf.
In 1971 verscheen haar eerste verhalenbundel
Steen en been en andere verhalen,
die - hoewel m de ik-vorm beschreven
autobiografische gegevens bevattend - zeiden
haar persoonlIjke betrokkenheId of
emotlonahteit verraadt. Wel is er een sterke
culturele of antropologische nieuwsgierigheId
naar het Europese gedrag in merkbaar,
die doet denken aan de notulerende
werkwijze van de naturalisten.
In haar essays in De brandende brwd
(1974) geeft ze een analyse van de Europese
mythen. Haar feministische opvattingen
komen nergens dwmgend aan de orde; het
sterkst wellicht nog in haar enige toneelstuk
Belle van Zuylen ontmoet CagllOstro
(1978) De bundel Broodje aap (1978) met
de ondertitel 'De folklore van de postindustriele
samenleving' geeft m columnachtIge
stukken moderne horrorverhalen.
Literatuur: E BRUNT, mtervlew, m Haagse Post
(6 1 1979), D SCHOUTEN, 'E P " m Kritisch leXicon
van de Nederlandstalige lit na 1945 (1980)
[GJ VANBORK]
Pos, Willy Philip
Nederlands toneelschrijver en toneelkundige
(Amsterdam 26.10.1912-ald 4.1.
453
za, dat door een beeldende
POST
1977) Studeerde Nederlands, geschiedems
en dramaturgie te Amsterdam en was
werkzaam als leraar en toneelcritIcus.
Leidde de toneelschool te Amsterdam en
doceerde dramaturgie aan de universiteiten
van Amsterdam en Lelden.
ZIJn toneelstukken behandelen problemen
van het eigentijdse verleden zoals de Jodenvervolging
(Het dnJvende eiland, 1939) en
de oorlog (Het monument, 1951) In zIJn
wetenschappelIjke publikatIes vraagt hij
aandacht voor de compositIe van het drama:
Structuur en partituur van het drama
(1953), DramaturgLsche verkennmgen
(1956), Modern toneel m Nederland
(1957), dat ook m het Frans en Engels verscheen;
TLen Jaar Nederlandse Comedte
(1961) In 1971 promoveerde Pos op De
toneelkunstenaar August Defresne
Literatuur: B STROMAN, m De GIds, 140, 3 (1977),
'In memorIam', m Scenarlum, 2 (1978)
IHHJ DELEEUWEENRED]
Post, Elisabeth Maria
454
Noordnederlandse dichteres en prozaschrIJfster
(Utrecht 22.11.1755-Epe 3.7.
1812). Na faillIssement van de vader vond
de familIe eind 1774 een vaste woonplaats
in Amerongen. De mdrukken van het landleven
zullen voortaan m haar werk een belangriJke
rol spelen. Zij huwde de Noordwijkse
predikant J.L Overdorp, met wie ZIJ
vanaf 1807, vanwege haar slechte gezondheid,
m Epe woonde.
Haar werk IS sterk autobiografisch. Een
dreigende verhuizmg (van Amerongen
naar Arnhem) IS de achtergrond van haar
roman-m-brieven Het land (1788). In dit
sentimentele werk neemt de verheerlijking
van het landleven, de vriendschapscultus
van twee VrIendinnen en een door de
natuur gemspireerd geloof een grote plaats
lil Het aardse leven wordt gezien als een
perIOde van voorbereiding op het eeuwige
leven, waarbij de Jaargetijden de levenscyclus
symbolIseren. De natuurbeschrijvingen
doen vaak modern aan. Post volgde
Gessners Der Wunsch en Hirschfelds Das
Landleben niet klakkeloos na, maar verwerkte
eigen mZlchten en ervaringen. Het
land verscheen anoniem en beleefde in
korte tIjd vier drukken. De Arnhemse predikant-
letterkundige Ahasverus van den
Berg schreef een voorwoord m de vorm van
een brief aan de dichteres Margriet van
Essen-van Haeften.
Uit brieven die zij uit Demerary (Guyana)
ontvmg van haar broer putte ZIJ de stof
voor een exotische roman (m brieven)
Remhart, of natuur en godsdLenst (1791-
1792). De mannelijke hoofdpersoon keurt
aanvankelIjk de slavernIj ten zeerste af,
maar wordt mmder prinCipieel als hiJ zelf
een plantage gekocht heeft; hij probeert
dan een vader voor zijn slaven te zijn
Beschouwmgen over VrIendschap, lIefde,
natuur en geloof zIJn de voornaamste bestanddelen
van deze lIefdesgeschiedenIs
met ongelukkige afloop Remhart (nomen
est omen') ervaart de onbestendigheid van
het aardse geluk en moet strijden om zich
aan de goddelijke voorzienIgheid te kunnen
onderwerpen. Als m Het land zIJn de
gevoelens belangrijker dan de gebeurtenIssen.
Hoewel haar sentImentaliteit ZUIverder
IS dan van menig tIJdgenoot, stak
Kmker er m De Post van den Hehcon de
draak mee.
Post pleitte voor de emancipatie van de
vrouw ZIJ geeft vrIjmoedig blIjk van haar
hefdesgevoelens voor haar toekomstige
man m Gezangen der hefde (1794), tot
schrIk van de recensent van de Vaderlandsche
letteroefemngen In haar natuurpoezIe
leidt natuurbeschouwmg tot verheerlIjking
van de Schepper, of tot een moralIstIsche
conclUSie. De Gelderse natuur geniet
haar voorkeur Haar bescheiden werk geeft
een dUidelIjk beeld van de Europese literaire
ontwikkelingen m de loop van de 18de
eeuw, met name de 'gevoelIge verlichting'
wordt erm weerspiegeld.
ZIJ vertaalde 0 a Schillers Don Carlos,
Estelle van FlorIan en de werken van Gessner
Werken: Voor eenzaamen (1789), MIJn kinderlijke
traanen (1792), Het waare genot des levens, In
brieven (1796), Ontwaakte zang-lust (1807)
Literatuur: J Kwos, 'Noordwijks dichteres
E MP', m Jaarb voor geschIedems en oudheIdkunde
van Lelden en Rijnland, 8 (191l), HW
HEUVEL, E M P 1755-1812 (1913), G KALFF,
'E MP', m Vragen des tIjds (1914), J PRINSEN,
'Het sentJmenteele biJ FeIth, Wolff-Deken en P "
m De GIds, 79 (1915), J C BRANDT CORSTIUS,
Idylle en realiteit (1955), ANPAASMAN, E M P
(1755-1812) Een bw-bIbliografIsch onderzoek
(1974,1977'), met blbl ,IDEM, 'Remhart, ofhteratuur
en werkehJkheld', m DocumentatIeblad
werkgroep 18e-eeuw, 41-42 (1979), IDEM, Relnhart
Nederlandse literatuur en slavernIj ten tIJde
van de Verhchtlng (1984) IA N PAASMAN]
Postma,Obe
Fnes dichter (Cornwerd 29.3.1868-Leeuwarden
26.6.1963) Studeerde wis- en natuur
kunde te Amsterdam (promotie 1895)
en was van 1894 tot 1933 leraar te Gromngen.
Na zIJn pensionerIng was hij tot zIJn
dood m de FrIese hoofdstad woonachtig.
Was een zeer produktief dichter, wiens
oeuvre behoort tot het belangrIjkste en
authentiekste dat de FrIese literatuur
heeft voortgebracht
ZIJn poezIe kent, zij het in verrassende
VarIaties, slechts één thema' dichters verbondenheid
met de kosmos die hij melgen
bestaan als component ook in het 'Fryske
län en IIbben' weerspiegeld weet. Een nieuwe,
Uitgebreide, door T.J SteenmeljerWlelmga
bezorgde volledige uitgave van
zIJn gedichten (ook van zIJn vertalingen van
o.a Boutens, Rilke en Emily Dlckmson)
verscheen m 1978 Daarmee is kennelijk de
stoot gegeven tot hermeuwde bestudering
en waardermg van een ogenschijnlijk gemakkeliJk
toegankeliJk, maar in feite sterk
'gelaagd' dichterschap.
Behalve als dichter heeft Postma ook als
historicus naam gemaakt, waarbij de Friese
landbouwhistorIe als zijn speCialiteit kan
gelden. In 1947 werd hem als eerste de Gysbert
JaplcxprIJs voor poezie toegekend.
Werken: Fryske Ldn en Fryske hbben (~ Fnes land
en FrIes leven, 1918), p , De {jochte lerde (~ De
hchte aarde, 1929), p , Dagen (1937), p ,lt s!l blstean
(~ Het zal bestaan, 1947), p, Fan Wjerklank
en blsmnen (~ Van weerklank en bezmnen,
1957), p , Eigen kar (~ Eigen keuze, 1963),
bloeml
Uitgaven: Samle fersen, 2 din (~ Verzamelde verzen,
1949), Idem (1978), met mi van D A TAMMINGA
Literatuur: De TSjerne (1953), speclaal P -nummer,
F SlERKSMl\, Bern fan 'e lerde (1953), lt Beaken
(1958), K DYKSTRA, Lyts hànboek fan de Fryske
hteratuer (1977), Oer 0 P Studzjes fan J H
Brouwer, Anne Wadman en Fokke Sierksma
(1979), G VAN DER MEER, 'Ta sklente brocht wat
net as hbben Wie', m Trotwaer, 4 (1979), A FEITSMA,
'0 P , m tachtiger yn Fryslän', m Idem, 1
(1981), G VAN DER MEER, 'Fan wräld-slele dlel', m
Us Wurk, 31 (1982), PH H BREUKER, 'Oer Wlttenskip
en poezy by 0 P " m De Vrije Fries, 63
(1983) [F DAM]
Postma-N elemans, Hannem_i_e_k_e ___ ~
Zie Meinkema, Hannes
Pot gieter, Everhardus Johannes
Nederlands schrIjver (Zwolle 27.6.1808-
Amsterdam 3.21875). Na lager onderwijS
m Zwolle kwam Potgieter als 13-jarige in
Amsterdam m de leerhandel terecht; volgde
daar wel emg voortgezet onderwijs maar
was toch vnl. autodidact Contact met de
dIchters B. en H.H. Klijn. Na faillissement
POTGIETER
van de zaak m 1826 vertrok hIj naar Antwerpen,
was daar werkzaam in de sUikerhandel
en kwam in contact met Jan Frans
WIllems. In die tijd verschenen zijn eerste
gedichten in Apollo en de Nederlandsche
Muzenalmanak Toen in 1830 in Belgie de
opstand Uitbrak, trok hij weer naar Amsterdam,
werd opgenomen In de kring van
Jeronimo de VrIes, waar hij vriendschap
sloot met J.P Helje en vla deze laatste met
Drost en BakhUizen van den Brink, een
VrIendschap die leidde tot de oprichting
eerst van het tijdschrIft De Muzen (1834),
na àe dood van Drost gevolgd door De Gtds.
Een zakenreiS naar Zweden (1831-1832)
wekte de belangstellmg van Potgieter voor
de literatuur van dat land. In december
1832 vestigde hiJ Zich definitief in Amsterdam
als agent voor handel op het bUitenland
Aan het jarenlange redacteurschap van De
G!ds kwam m 1865 een abrupt einde,
omdat Potgieter in het conflict binnen de
redactie rond de gewraakte artikelen van
Busken Huet diens zijde koos. Samen verlieten
ZIJ de redactie en bezochten Florence
m verband met de Dantefeesten. Na terugkeer
In Nederland leefde Potgieter, mede
door het vertrek van Huet naar de Oost,
vereenzaamd.
Onder Invloed van de dIChter Klijn schreef
Potgieter verzen tot verheerlijking van de
handel, de deugd, het vaderland en de
godsdienst. Zijn vroege poezie IS doortrokken
van 'spleen'. Het contact met Drost en
BakhUizen stimuleerde een verandering
waarbij het accent op het burgerschap werd
versterkt Het streven dat zijn werk zou
kenmerken: prIkkelmg van de tijdgenoten
tot grotere inspanning door hun een Ideaal
17 de-eeuws vaderlands leven te tonen,
VIndt hierin zijn oorsprong. Een merkwaardig
voorbeeld vormen de Lredekens van
Bontekoe (1840), een bundeltje zoals er in
de 17 de eeuw vele in omloop zijn geweest.
Het verhaal van de zich door inlanders
bedreigd voelende Bontekoe en de 'liedekens'
die in deze tekst zijn opgenomen,
hebben welmg relatie met elkaar, terwijl
ook de gedichten onderling geen samenhang
vertonen.
Sterne, Lamb, Washmgton Irvmg en Jean
Paul bemvloedden zIJn stijl. Teleurstelling
op het gebied van de liefde betekende een
bron van inspiratie. Zijn medewerkmg aan
De G!ds geschiedde m het begm anoniem,
omdat hiJ met in de eerste plaats letterkundige
maar degelijk zakenman wilde zijn.
455
POTGIETER
456
Uit deze houdmg kwam ook zIJn afwijzing
van te zeer door Weltschmerz gekleurde
poëzie voort; hij prees evenwichtigheid en
Idealiteit aan, waaruit alle subjectiviteit
gebannen moest zijn. Zijn ideale burger
vond m godsdienst en besehaving ordenende
machten, welke een opgewekt vertrouwen
m de toekomst rechtvaardIgden.
Het aantal gedichten neemt na 1837 weer
toe. Deze dragen dan het kenmerk van de
hoop op natIOnale herleving en worden
vaak gemspireerd door dichterfiguren UIt
de gouden eeuw, met name P.C. Hooft
Tegenover het streven naar Ultbeeldmg
van de realiteit waaraan Hildebrand zijn
succes dankte, legde Potgieter de klemtoon
op de ideahserende strekking. Door deze
opvatting kwam hij m 1841 tegenover
Beets c.s. te staan. ZIjn letterkundige krItiek
verbreedde ZICh tot een maatschappehjke
kntiek, zoals bhjkt uit de in dat jaar
verschenen novelle Alhert, een protest tegen
gemakzucht en een oproep tot vermeuwing
In dat jaar publiceerde hij ook Jan, Jannetje
en hun jongste kmd Jan en Jannetje
zIJn geboren toen de Nederlanders tegen de
Spanjaarden m opstand kwamen. In 1841
zijn ze oud, maar nog flmk Op oudejaarsavond
komen hun kinderen thUIS en dat
roept hermnermgen op aan belangrijker
tijden. Daar zIjn Janmaat, Jan Compagnie,
Jan Contant en Jan Claassen Jan de Poeet,
gezonken tot een laag-bIJ-de-gronds peil en
daarop toegejUIcht door de jongste zoon
Jan Sahe, is door Bilderdijk weer opgeheven.
Slechts deze Jan Sahe vormt een uitzondering
op al dIe flmke .Jannen: hIj is een
nietsnut dIe elke mspanning schuwt. Omdat
geen van de broers de slappeling bIj het
werk kan gebrUIken, besluit vader hem m
een hofje te plaatsen naast Jan Gat en Jan
Hen. Het jaar 1842 moge de zo gewenste
opleving brengen
Het Rijksmuseum te Amsterdam (1844) is
eveneens een poging om de ondernemerslust
van de Nederlanders te prikkelen door
de herinnering aan de glorietijd van de
natie op te roepen. Om de schJiderijen van
de Oranjes groepeert Potgieter die van burgers,
genietend van de vrijheid, hun door de
eersten gewaarborgd In de periode van
Maunts ontbreken er heel wat die PotgIeter
daar gewenst achtte, omdat juist toen
zeevaart en handel tot bloei kwamen. De
'eeuw' van Fredenk Hendrik IS het centrale
en breedste gedeelte, waarin ook de grote
diehters een plaats vmden. Potgieters
waardering khmt van Cats vla Huygens en
Hooft naar Vondel, m wIens werk hIj de
volle ontplOOIIng van het kunstzmnig burgerschap
pnjst. WJilem IJ betekent een
dahng m de verhoudmg tot de burgenj,
maar m de penode van Willem III met de
verzoenmg van Tromp en De Ruyter zIet de
schrIjver weer een hoogtepunt
Florence (1867) ontstond onder de indruk
van de reIs dIe hIJ met Busken Huet had
gemaakt Het IS m terzmen geschreven als
eerbetoon aan Dante, ofschoon aanvankehjk
zonder strofenmdelmg en met een
emgszms ander njmschema. Ook de mdelmg
m twmtig zangen is later aangebracht
Het zIJn vormen van Ulterhjke tucht om de
vaak weeldenge verbeeldmg wat m toom te
houden In het raam van een 'verslag' van
de feestehjkheden ter gelegenheid van de
onthulling van het Dantemonument zIJn
cultuurhlstonsche Ultweldmgen gevat over
Dante, Beatnce, de omwentehng m Florence
en het ontstaan van de Dwma Commedw.
In Dante pnjst PotgIeter het dichterschap
van een groot burger dIe de eenheId
van Itahe voorzIen heeft en door zIJn poezIe
bevorderd. De dIverSIteIt van genres dIe
onder de eenheid schuilgaat, verraadt welhcht
lets van de mnerhjke onzekerheden en
spannmgen die PotgIeters gehele werk blijvend
kenmerken
Gedroomd paardrijden (1875), het laatste
gedIcht van wat hIJ De nalatenschap van
den landjonker heeft genoemd, slUIt tevens
de bundel PoeZtj II af, dIe in het vermelde
jaar verscheen. Sinds 1834 had Potgieter
bepaalde gedIchten toegeschreven
aan een neef, Joan Umco. Toen de mystificatie,
waarm Huet en mevrouw BosboomToussamt
geloofden, ten slotte niet vol te
houden bleek, sprak PotgIeter van een
Zwolse jeugdvnend Theodoor, wiens lichtehjk
gewIJzIgd werk de VIjftien gedIchten
UIt De nalatenschap zouden zIjn Deze
Theodoor ontvangt een briefje van de
Vrouwe van Meerhof met het verzoek twee
rIjpaarden ter beschlkkmg te houden. Het
antwoord is een 'lange verwarde droom',
dIe mmder aan de jeugdige jonker dan aan
de omZIende PotgIeter doet denken. Ook
hIer wordt de eenheid vnJ. bereIkt door een
strakke vormgevmg die een grote van atle
van genres en motieven verhult Een reeks
van acht rijmschema's maakt van evenzoveel
strofen een eenheId, terWIjl vIer van
zulke eenheden een groep vormen. De
tegenstelling van deze tucht tot de ongedisclplmeerd
voortdravende droom onthult
misschien het helderst Potgieters dichterschap.
Werken: Het Noorden m omtrekken en tafereelen, 2
din (1836-1840), Het uurwerk van 't Metalen
KrUIs (1856), Poezy 1832-1868 (1868), Poezy
1827-1874 (1875)
Uitgaven: G M J DUYFHUIZEN (ed), Florence
(1942), J SMIT (ed), Onderweg m den regen
(1958, 1979'), IDEM (ed ), Florence (1960, 1975'),
IDEM (ed ), Jan, Jannetje en hun Jongste kmd
(1969), IDEM (ed), De volledIge briefwIsseling
van E J P en Cd Busken Huet, 2 din (1972),
G M J DUYFHUIZEN, Afrld ter valkenjacht Het
RIjksmuseum te Amsterdam (1981).
Literatuur: J H GROENEWEGEN, BIblIOgrafIe der
werken van E J P (1890), N BEETS, E J P ,persoonlijke
hermnermgen (1892), J H GROENENWEGEN,
E J P (1894), CD BUSKEN HUET, De brieven
van Paan Huet (1901), A VERWEY, Het
leven van P (1903), IDEM, Gedroomd paardriJden
Het testament van P (1908), IDEM, Droom
en tucht (1908), IDEM, Cd Busken Huet, Brieven
aan E J P (1925), J SMIT, BIjdrage tot de kenms
van Ps stIjl (1937), IDEM, E J P, 1808-1875
(1950, 1983'), J TH R GREVENBROEK, E J P
[,'homme et l'oeuvre dans leurs rapports avec la
IIttérature françOlse (1951), E J P ,Zwolle 1808-
Amsterdam 1875 (1975), tentoonstellmgscatalogus,
J VAN TOLL, 'E J P , de mens, zIJn werk en
zIJn famlhe', m N H HAMERS (ed ), BIJ ons m de
familIe (1979), 0 PRAAMSTRA, 'Een steen des
aanstoots', m Voortgang onderz subfac Nederlands
V U (1981), W COUVREUR en A DEPREZ,
'P s verbhJf te Antwerpen m 1830', m Versl en
Meded Kon Acad Nederl Taal- en Letterk
(1982) [HA WAGE]
Potter, Dirc
Middelnederlands dichter en prozaschrijver
(ca 1370-30.4.1428). Was als klerk en
later als \;laljuwen buitengewoon gezant
verbonden aan het Hof van Holland, waar
hij achtereenvolgens Albrecht, Jacoba en
Jan van Beleren, Jan IV van Brabant en
Filips de Goede diende. In 1411 maakte hij
een diplomatieke reis die hem via Duitsland
naar Rome voerde. In 1415 werd hij in
de adelstand verheven en heette smdsdien
Dirc Potter van der Loo (ni van Ter Loo bij
Voorburg)
Zijn belangrIjkste werk, geschreven tijdens
zIJn reis naar Rome, IS Der mmnen loep,
een ars amandi, gelardeerd met exemplarisch
op te vatten liefdesgeschiedemssen
ontleend aan de bijbel en de klassieke literatuur.
In vier boeken wordt uiteengezet
wat verkeerde ('gecke' en 'ongheoerloofde')
en wat Juiste ('goede' en 'gheoerlofde')
mmne is, culmmerend m de hoogste vorm:
de huwelijksliefde. Hoewel stoelend op traditIOnele,
klassieke, in de ME geadapteerde
en becommentarieerde ideeën over de liefde
(met name OVldius), is de conceptie en
POUWELSZ
Ultwerkmg van Potter uniek m de middeleeuwse
literatuur te noemen. Van na 1415
dateren zijn Blomme der doechden en Melhbeus,
die door een acrostichon met elkaar
zIJn verbonden. De Blomme der doechden
IS een Uiteenzetting over de deugden en
ondeugden, vaak rechtstreeks vertaald uit
het italiaans (Fwre dl mrtu). De Melilbeus
of Van Melilbeo ende van smre vrouwen
PrudenclU IS letterlijk vertaald uit het
Frans (Le lwre de Melilbee et Prudence)
dat weer teruggaat op het LIber consolatwnzs
van Albertus de Brescia. Het zijn
zedenlessen m dialoogvorm (zie ook Mellibeus)
Uitgaven: P LEENDERTZ (ed), Der mmnen loep
(1845-1847), S SCHOUTENS (ed ), Dat bouck der
bloemen (1904), B OVERMAAT, Melhbeus (1950)
Literatuur: B OVERMAAT, 'D P', m TzJdschr v
Nederl Taal- en Letterk , 69 (1952), IDEM, 'Een
drmkhed m het RIJksarchief, m N,euwe Taalg ,
70 (1977), A M J VAN BUUREN, Der mmnen loep
van D P (1979) [J W E KLEIN]
Potter van der Loo, Geryt
Middelnederlands schrijver (ca 1395-?).
Zoon van Dirc Potter. Studeerde, vermoedelijk
in Parijs, rechten. Van 1438-1454
was hij raad van het Hof van Holland en in
1440 tevens baljuw van 's-Gravenzande.
Vertaalde, wsch. op verzoek van Jan van
BIOls, de Kronzek van Jean Froissart. Van
deze vertalmg IS alleen de tweede helft
bewaard gebleven.
Uitgave: N DE PAUW (ed ), Johan FrOissart's Cronyke
van Vlaenderen (1898-1909)
Literatuur: J W MULLER, 'G P V d L en zijne vertahng
van FrOissart', m TzJdschr v Nederl Taaien
Letterk ,8 (1888), B OVERMAAT, 'Duc Potter
Nieuwe gegevens over 's dichters bIOgrafie', m
Idem, 69 (1952) [J W E KLEIN]
Pouwelsz, Reynier
Noordnederlands dichter (St. Omer,
Frans-Vlaanderen,? ca 1500). Dichtte in de
trant der rederijkers. Was vanaf1540 boekbinder
te Utrecht. Omstreeks 1540 schreef
hij Tspel van de chnstenkercke, een
rooms-katholieke tegenhanger van de
Boem der scnftueren.
Uitgave: GA BRANDS (ed ), Tspel { J (1921)
Literatuur: G A EVERS, m Het boek (1920), G.A
BRANDs,m TzJdschr v Nederl Taal-enLetterk,
43 (1926), G A VAN Es, m Gesch van de letterk
der Nederlanden, dl 3 (1944), HA ENNO VAN
GELDER, Erasmus, schilders en rederijkers
(1959), J B DREWES, 'Het mterpreteren van godsdienstIge
spelen van smne', m Jaarb De Fonteme
(1978-1979) [J J MAK]
457
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
PRAAG
Praag, Siegfried Emanuel van
Nederlands romanschrijver en essayist
(Amsterdam 8.8.1899). Studeerde Franse
taal en letteren aan de Universiteit van
Amsterdam; was korte tijd leraar en woonde
sedert 1936 te Brussel met onderbreking
van de oorlogsjaren, toen hij verbonden
was aan de Belgische radio in Engeland.
Zijn talloze romans, vlot en levendig van
stijl, getuigen van grote - o.m historIschekennis
en van liefde voor de mens. Hij legt
daarbij een dUidelijke voorkeur aan de dag
voor kosmopohtische - vooral Frans of
Joods gekleurde - decors en atmosfeer,
zoals die bijv. in de artJestenwereld van circus
of cabaret (La JUdIth, 1930) of in emigrantenmlheus
(Penswn Wessels, 1939) te
vInden zijn. De novelle Een man van aanZIen
(1930) werd bekroond door de MaatschappIJ
van Nederlandse letteren (1931).
De grootste bekendheid verwierf hij met
zijn verhalen over vrouwenfiguren Uit het
18de-eeuwse Frankrijk (Julte de Lespmasse,
1934; Manannes ltJfwacht, 1951). Daarnaast
heeft de Israèhtische levens- en cultuursfeer
zIJn belangstelling; behalve in
romans (Een vrouw van tact, 1947; Saul,
1948) getuigde hij daarvan in studies over
de literaire en culturele bijdrage van Nederlandse
en Westeuropese joden (De
westjoden en hun letterkunde, 1926; Jeruzalem
van het Westen, 1961).
Werken: Sam Lemta's levens dans (1927), Langs de
paden der helde (1928), In e.gen en vreemden
sp.egel (1928), Tusschen goed en kwaad (1929),
Cabaret der plaatsvervangers (1932), Madame
de Pompadour (1936), Mmnares m ongenade
(1937), Essa. d'une typolog.e Juwe (1938), Son
Angla.se (1944), Jezus en Menachéém (1951),
Hebreeuwse hchtekoo. (1952), La Chatelame
(1956), Marcelme (1959), De troostprijS (1963),
Jacob Veere's dierenpark (1965), Korte karavaanweg
(1965), De rattenkonmg (1966), Dokter
de Sola (1968), De Jacobsladder (1969), Grenzenzoekers
(1970), Indrukken en gedachten
(1971), De oude DarsJan Over Jodenbuurten en
Joodse buurten (1971), De arend en de mol
(1973), Amram de clown (1974), Onder de strelmg
van het groen (1975), PartIjtje ruw, partijtje
geslepen (1976),Mokum aan de Amstel, een goed
huwehJk (1976), WIe was hiJ toch? (1977), Het
hUIsaltaar (1978), Damesprotest (1979), Verhalen
m oud rose (1980), Het heilig stram.en (1981),
UitgeleIde (1982), De toverheg (1983)
Literatuur: N A DONKERSLOOT, m Ter zake (1932),
Smgel 262 (1949), R. BULTHUIS, SE v Peen
schrijver en ZIJn werk (1969), H DE ZWART, Ltterama,
13,5 (1978-1979), C VAN DER HEYDEN, m
Bzzlletm, 10 (1982), mtervlew [w GOBBERS]
Praet,Jan
Zuidnederlands (Westvlaams?) dichter
458
(13de-14de eeuw). Schreef de niet volledig
bewaard gebleven Leermghe der zaltchede
(14de eeuw), een ethisch-religieus leerdicht
van hoog poètisch gehalte.
Uitgave: J BORMANS (ed ), Leermghe { J (1872)
Literatuur: SC HOLLEMAN-STEVENS, m N.euwe
Taalg , 57 (1964) [J J MAK EN J W E KLEIN]
Premsela, Martin Jacob
Nederlands dichter (Amsterdam 25.1
1896-ald. 23.7.1960). Jeugd te Antwerpen;
keerde biJ het Uitbreken van wo I terug
naar Nederland. Studeerde Frans te Amsterdam
en Gronmgen, promoveerde in
1933 op Edmond Rostand. Leraar te Amsterdam.
Debuteerde m dezelfde tijd als zijn VrIend
Herman van den Bergh m Het GetiJ. Publiceerde
onder ps MartIn Permys verzen
(o.a. Zomerland, 1923; De sparren, 1925),
schetsen (Antwerpsche zondagen, 1929) en
toneel (He/w, 1915), waarin aanvankelijk
een vroeg expressionistische voorkeur aan
den dag treedt Zijn mvloed op Van den
Bergh IS vrij groot geweest. ZIJn literaire
werk beperkte zich later tot kritieken en
vertalingen
Werken: De zwaluwen om den toren (1921), LectuurgIds
voor de moderne Fransche letterkunde
(1936), La Hollande vue par les França.s (1937),
bloeml, Ik vmd Frans zo'n mOOIe taal (1952),
Wandehngen m de Franse taaltum (1958), Frans
voor Iedereen (1961)
Literatuur: AC M KURPERSHOEK-SCHERFT, m De
epLSode van 'Het Getl;' (1956), Raam, 32 (1967),
speciaal H van den Bergh-nummer [w GOBBERS]
Presser, Jacob
Nederlands histOrICUS, dichter en prozaschrijver
(Amsterdam 24.2.1899-ald.
304,1970). Studeerde geschiedenis te Amsterdam
en promoveerde In 1926; was
leraar aan het Vossiusgymnasium aldaar
en vanaf 1948 hoogleraar aan de Universiteit
van Amsterdam; In 1959 opvolger van
Jan Romein voor algemene en vaderlandse
geschiedenis,
Presser was een veelzijdig histOrICUS met
een grote belangstelling voor sociale geschiedenis,
maar ook voor Individuele hiStorische
getuigenissen, Als begaafd stIlist
waren niet alleen zi.Jn bijdragen op het terrem
van de geschiedschrijvIng van hoog
gehalte, maar ook zIJn hteraire publikaties
Als Jood kon hij tijdens wo II niet onder
eigen naam publiceren; daarom gebruikte
hij In die tijd pseudOniemen of allOniemen.
Zo verscheen tijdens de oorlog De TachtlgJange
oorlog (1941; onder alloniem B.W.
Schaper, herdrukt onder eigen naam m
1948). Het tragische lot van zijn vrouw tijdens
de jodenvervolging inspireerde hem
tot de dichtbundel Orpheus en Ahasverus
(1945; onder ps. J. van Wageningen, naar
de plaats waar hij was ondergedoken, in
1969 herdrukt onder eigen naam). In 1946
verscheen zijn anti-heroïsche biografie Napoleon
(1974') en in 1949 de kritische
monografie, Amenka, van kolome tot wereldmacht.
Een regermgsopdracht leidde tot de beschrijving
van de Jodenvervolgmg tijdens
wo II in Ondergang (2 din., 1965). AI eerder
had Presser aan dit onderwerp literrur
vorm gegeven m de navrante boekenweeknovelle
De nacht der GlrondlJnen (1957).
Van zijn veelzijdigheid getuigt voorts de
reeks speelse detectiveromans: Moord In
Meppel (1953; onder ps. Haggi Mami
Reis), Moord In Moordrecht (1962) en
Moord In de Poort (1965). Als bewonderaar
van het werk van Heine stelde hij twee
bloemlezmgen samen uit diens werk (1956
en 1957)
Bij zijn emeritaat in 1969 werd hem de
feestbundel Uit het werk van J Presser
aangeboden.
Werken: Gewrekte wielen Rlchard Arkwrlght
(1951), pr, Drievoudig afscheid (1961), Crime
PassIOnel (1955), Schrijfsels en schrifturen
(1961), Antwoord aan het kwaad, getuigenissen
1939-1945 (1961), Europa m een boek (1963)
Literatuur: J Presser Geschenk van ZIJn vrienden
biJ zIJn zestigste verjaardag (1959), L DE JONG,
'J P ',In Versl en Meded Kon Nederl Acad ,33
(1970), BW SCHAPER, 'J P " In Jaarb MIJ der
Nederl Letterk 1969-1970 (1971), PH BREGSTEIN,
Gesprekken met J P (1972), W SCHWERBROCK
E A, m D KROON (ed ), Over Marga Mmco
(1982) [G J VAN BaRK]
Prins, Arij
Nederlands schrijver (Schiedam 19.3.
1860-ald. 3.5.1922). Stamde uit een oud
koopmansgeslacht. Was kunstverzamelaar.
Van 1885 tot 1905 verbleef hiJ te Hamburg
als agent van zijn vader, die hij later
als directeur van een kaarsenfabriek te
Schiedam opvolgde.
Debuteerde in 1885 als een der eerste
Nederlandse naturalisten met onder ps. A.
Cooplandt gepubliceerde schetsen uit arbeidersmilieus
(Uit het leven, 1885) en
propageerde tegelijkertijd het Franse naturalisme
theoretisch m kranteartikelen
(in De Amsterdammer en Het Nieuws van
den Dag, 1885). Was bevriend met J.-K.
PRINS
Huysmans, de Franse naturalist van Nederlandse
afkomst, die omstreeks die tijd
naar een spiritualistischer levenshouding
evolueerde. Deze bracht hem ertoe zich van
het naturalisme af te wenden. Na 1887
begon hij zijn inspiratie dan ook in een
meer fantastische, veelal in de ME gesitueerde
wereld te zoeken, zoals in de verhalen
uit Een komng (1897), o.m. 'Sint Margareta',
en in de roman De heilige tocht
(1911), verspreid gepubliceerd in De Nieuwe
Gids, TweemaandehJksch TIJdschnft
en De XXe Eeuw. Kondigde deze romantisch-
visionaire literatuur in menig opzicht
de neoromantiek aan, m feite ging het bij
Prins met zozeer om een gewijzigde psychische
instelling dan wel om de ontdekking
van nieuwe stof, vol felle kleur en hartstochtelijke
bewogenheid, voor zijn bij uitstek
visuele waarnemings- en beschrijvingskunst.
Hij ontwikkelde zich tot
een der consequentste impressionisten in
het Nederlandse taalgebied, die door middel
van een uiterst individueel taalgebruik
(ontwrichting van syntaxis, gewaagde neologismen)
een maximale aanschouweliJkheid
poogde te bereiken.
Hoogtepunt was de moeizaam (in 12 jaar)
gecomponeerde roman De heilige tocht
(handelseditie 1913; oorspr. in privé-druk
door Boutens), minder een afgerond en historisch
gemotiveerd verhaal dan wel een
reeks kleurige visioenen uit de kruistochtentIjd,
geheel aan schilderijen ontleend en
losweg bijeengehouden door de lotgevallen
van een ridder die, na een christen edelvrouw
te hebben gered uit Saracenenhanden,
wordt vergiftigd. De individuele, met
gezochte termen zwaar overladen stijl bemoeilijkt
de lectuur aanzienlijk, zodat het
boek hoogstens nog als impressionistisch
cUriosum kan gelden.
Met Herman Robbers en Jac. van Looy was
Prins oprichter van de Vereniging van LetterkundIgen
(1905).
Uitgaven: De brlefwlsselmg tussen A P en L van
Deyssel, 2 din (1971), mgel en van aant voorz
door H G M PRICK, De helltge tocht (1976'), met
naw en var, Een kOning (1980'), met een naw
van H G M PRICK
Literatuur: W KLOOS, m Veertien Jaar ltteratuur·
geschledenls,l (1896), L VANDEYSSEL, m Verzamelde
opstellen, VII (1904), A VERWEY, 'A P De
heilige tocht', m Proza, 3 (1921), L J M FEBER,
'Van A P tot Paul Claudel', In Opgaande Wegen
(1923), H ROBBERS, m Levensberichten MIJ
Nederl Letterk (1924-1925), J POLLMANN, 'De
taaltechmek van A P " m Publicaties der afd
Nederl aan de unIVerSiteit van Nijmegen (1925),
SP URI, Leven en werken van A P (1935), J DE
GRAAF, Le réveil ltttératre en Hollande et Ie
459
PRINS
naturalisme françals (1937), P VALKHOFF, 'J -K
Huysmans en A P " In De GIds (1937), IDEM, In
Ontmoetmgen tussen Nederland en Frankrijk
(1943), S PURI,' A P als schilder', In Pen en penseel
(1947), IDEM, Vlucht der verbeeldmg (1955),
K DE CLERCK, 'A P en De heilige tocht', In VI
GIds (1960), J GOEDEGEBUURE, In SpIegel der
Letteren,16 (1974), IDEM, In Maatstaf, 23 (1975),
IDEM, In Hollands DIep, 2 (1976), L GILLET, In
Akten des 5 mtern Germamsten-Kongresses
1975,4 (1976), L GILLET (ed ), J -K Huysmans,
Lettres médltes à A P 1885-1907 (1977), D HABREKORN
(ed), Léon Bloy, J -K Huysmans &
VIlhers de I' hsle-Adam, Lettres (1980)
[w GOBBERS]
Prins,Jan
Ps. van ChrIstIaan Louis Schepp, Nederlands
dichter (Rotterdam 5.2.1876-Naarden
9.2.1948). Werd na zijn gymnasiumtIJd
opgeleid tot marmeofficier te Den Helder.
In 1924 werd hij afgekeurd als kapitein-luItenant
ter zee; in 1929 vond zijn bevordermg
tot kapitein ter zee titulair plaats.
Prins debuteerde m 1903 m De XXe Eeuw
en was daarna medewerker aan Verwey's
De Bewegtng Uit zijn Hollandse (o.a
Tochten, 1911 en GettJden, 1917) en Indische
gedichten (1932) spreekt zijn liefde
voor de natuur, vooral voor de zee Het IS
eenvoudige, open poeZIe, die gemakkelijk
m het gehoor ligt.
Na zIJn 50ste Jaar leerde hij Grieks van
Boutens en vertaalde de Tlmaeus van Plato.
Hij voorzag deze vertaling van een inleiding,
bestaande Uit 40 sonnetten (Tlmaiossonnetten,
1936) en een toelichting. Met
deze vertalmg oogstte hij lof, terwijl hiJ ook
ander werk verdienstelijk vertaalde.
ZIJn verzen op Rotterdam (o.a. Rotterdam,
1941 en De stad waar men !S ktnd geweest,
1946, met een inleldmg van A. Kossmann),
de bevriJdmg (o.a. Dne bevnJdtngsged!chten,
1945) en op P.C Hooft zijn zeer
opmerkelijk.
Werken: Verschljnmgen (1924), BIJ den herbloeI
van Oranje (1938), VeertIg fabels van Jean de la
Fontame (1940), De wmter en de lente (1942),
Erasmus (1942), Bmnenkomst (1945), Voor de
Rotterdamsche Jeugd bIJ de oprlchtmg van het
dlstnet der N J G (1945)
Uitgaven: BIjeengebrachte gedIchten, 2 din (1947),
H ROEST (ed), Dankbaar om leder dmg
(1975)
Literatuur: A SALOMONS, In Herlnnermgen aan
schrijvers dIe Ik persoonlijk heb gekend (1968'),
M GIJSEN, In Verzameld werk, dl 6 (1977), G H
'S-GRAVESANDE, In Al pratende met (1980)
[GH 'S-GRAVESANDE]
Prins, Sonja
460
Nederlands dichteres (Haarlem 14.8.1912).
Dochter van Apie Prms, schrijver en bohémlen,
haar moeder was Juriste Studeerde
te Amsterdam, waar ze commUniste werd
en het mternatlOnaal tijdschrift Front redigeerde
In 1933 verscheen haar eerste
bundel poezIe onder ps Wanda Koopman,
Proeve tn strategIe, gedichten met een
sterk humanitair-sociale strekkmg TIJdens
de oorlog nam ze deel aan het verzet,
werd gevangengenomen en bracht de rest
van de oorlog door in de vrouwengevangeniS
van het kamp Ravensbruck Later verscheen
hierover haar autobIOgrafische roman
De groene Jas (1949).
Haar naoorlogse poezIe geeft ze aanvankeliJk
m eigen beheer Ult· Brood en rozen
(1953). Ook deze poezIe wordt gekenmerkt
door engagement en associatieve techniek,
redenen waarom ze door de Vijftigers als
verwante dichteres wordt herkend
Na een lange periode van ZWijgen verschiJnen
m de Jaren zeventig opnieuw gedichten
waarin de actualiteit centraal staat. NotItIes
(1973) en DagboekgedIchten (1974)
Soms ontkomt ze daarbij niet aan modieuze
tendensen, maar haar sociale bewogenheid
is daarom niet mmder oprecht. In
1975 verzamelde ze een groot deel van haar
vroege poezIe m GedIchten 1930-1958.
Voorts werkte ze voor radIO en tv mee aan
documentaires en schreef ze tv- en hoorspelen.
Werken: Het geschonden aangezIcht (1955), NIeuwe
proeve m strategIe (1957), VrijheId om te ZIJn
(1977), Rondom de boshut - UIer seIzoenen
(1979), Brieven aan mIJn zuster (1979), DwangarbeId
en verzet m Mecklenburg, 1944 (1982),
Ook WIJ waren vluchtelingen politIeke gedIchten
1979-1982 (1983)
Literatuur: A MORRIEN, In Concurreren met de
sterren (1959), M MILIKOWSKI, In Pohtlek en cultuur,
40 (1980), R VAN DER HEIJDEN EA, 'S P
emancipatIe was een vanzelfsprekendheid', In
Leef TIJd (1981) [G J VAN BORK]
Proost, Mien
Ps van Hans M. Klomp, Nederlands dIChter
(Amsterdam 21.2.1902) Doorliep het
St. IgnatlUscoliege te Nijmegen, was enige
tijd werkzaam in het onderwijS en als
bibliothecaris. Deed daarna uitslUitend
Journalistiek werk. Schreef poezIe voor de
tijdschriften Roeptng en De Gemeenschap.
Debuteerde m 1929 met de bundel Het
mIddelbaar onderWIjS en andere gedrchten,
gepresenteerd als poezie van een 17-
Jarig meisje onder de naam Mien Proost.
De bundel opent met een brief aan Albert
Kuyle met het verzoek om publikatie. Hoewel
deze mystificatie snel werd doorZien,
pubhceerde Klomp ook zijn tweede bundel
nog onder de naam Mlen Proost. Deze bundel,
Tot slot (1935), bleek Inderdaad zIJn
laatste.
In 1940 kwam Klomp biJ de NSB terecht en
schreef hiJ voor Volk en Vaderland Weliswaar
werd hiJ In 1947 vrijgesproken van
collaboratie met de DUitsers, maar tot
nieuwe pubhkatIes kwam hij niet meer In
1965 werd zIJn debuutbundel opnieuw uitgegeven.
De poezIe van Proost IS sterk Ironisch, soms
zelfs sarcastisch, hetgeen hem van de kant
van Forum-auteurs lovende recensies bezorgde
ZIJn poezIe doet soms denken aan
de gedichten van Jan Greshoff.
Literatuur: A SWARTII, m Vnj Nederland
(1481965), W J SIMONS, m Hakken en spaanders
(970) [G J VAN BORK]
Pullen, Jan Pelgrim
Noordnederlands schrijver (Vlodrop ca
1520?-'s-Hertogenbosch 227.1608). Studeerde
theologie, wsch. te Keulen, was als
geestehJke werkzaam te Roermond en 'sHertogenbosch.
De onmiskenbare Invloed
van Ruusbroec en de Grote evangeltsche
peerle verwerkte hiJ op geheel pjlrsoonliJke
Wijze tot de 'mystiek der vergoddelijking'.
Van de 23 traktaatjes waarvan zIJn auteurschap
vrij zeker IS, zijn het meest vermeldenswaard:
Cort onderwijs om tot de volmaectheyt
te commen, Boecxken van een
nreuwe creature, Die navolghmghe Chrrsti,
Drre boecxkens van den voerworp en 't
Boecxken van dat overwese/rcke leven.
Zijn geschriften waren niet voor rUime
publiciteit bestemd, maar als handleiding
voor een Uitgelezen groep, soms zelfs voor
een enkele persoon.
Uitgave: A VAN ELSL~NDER (ed ) D!e navolghmghe
Chmt! (1958), met mi
Literatuur: L REYPENS, 'P P 1550-1608', m Ons
GeestehJk Erf, 3 (1929), J MARCIlAL, La psycholog!
e des myst!ques AppendICe III Ruusbroec et
son école, P P (1937), L REYPENS, 'P s tractaatke
"van een nIeuwe creature"', m Ons GeestehJk
Erf, 2 (1944), D A STRACKE, 'Uit den nabloei van
onze mystIek', mldem,2 (1944),L REYPENS, 'Nadere
datums over Ps bIOgrafie', In Idem, 22
(1968) [CIIR P SCIlIKAN EN J W E KLEIN]
Putman, Willem
Vlaams (toneel)schrIJver (Waregem 7.6.
1900-Brugge 3.9.1954). Zoon van Palmer
Putman, die als toneelschrijver en promotor
van het amateurtoneel bekendheid verwierf.
Was achtereenvolgens ambtenaar bij
het ministerie van justitie (1922-1926) en
PIJPERS
Inspecteur der openbare bibliotheken
(1926-1944). Na wo II leefde hij van zijn
pen
HIJ debuteerde voor ZIJn 20ste Jaar onder
ps W. Hegeling met versch. eenakters, die
getUigen van een sterk assimilatievermogen.
Zijn eerste grote succes behaalde hij
met Het oordeel van Olga (1920) Daarop
volgden talrijke drama's, blijspelen en zelfs
een libretto (Mlranda, 1930). Ze bevatten
een vlotte dialoog en knappe karaktertekening.
Door hun Inhoud verraden ZIJ invloeden
van het naturalisme en de neoromantiek
Putman werd In 1923 toneelcorrespondent
van de Nieuwe Rotterdamsche
Courant en leverde bijdragen aan talrijke
bladen en tiJdschriften. Een keus Uit die
artikelen verscheen In Toneelgroer (1927),
Het Tooneel na Ibsen (1936) en Tooneeldagboek
1928-1938 (1938).
Na 1933 publiceerde Putman de psychoanalytIsche
roman Vader en Ik. Na wo II
schreef hiJ onder ps. Jean du Parc versch.
de aandacht trekkende romans, romantisch
van inspiratie, maar in een realistisch
beschreven omgeving. Meestal draaien
deze verhalen, waarvan de meeste voor
toneel werden bewerkt, om een door hartstocht
beheerste vrouwenfiguur, die evenwel
door het Ingrijpen van bovenaardse
krachten voor een totale ondergang wordt
behoed.
Werken: Mama's kmd (1923), traglkom, De doode
rat (1924), t , Loopmg the Loop (1925), t , PrUIken
(1935), r, Chmtme Lafontame (1947), r;
Man/ou (1948), r, Mevrouw Pilatus (1940), r,
Jeanne d'Arc (1950), De nacht van Nadme
(1954), Wat nu Manlou1 (1955)
Literatuur: P DE VREE, Hedendaagsche Vlaamsche
romancIers en novelhsten (1936), P PUTMANEA,
In West Vlaanderen, 4,1 (1955), F GERMONPREZ,
In KortnJkse fIguren (1980), B PELEMAN, 'W P
(1880-1961)', In Geboe!d maar ongebonden
(1983) [A DEMEDTS]
Pijpers, Pieter
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amersfoort 14.12.1749-ald. 20.6.
1805). Als rooms-katholiek patriot naar
Belgie Uitgeweken. Kreeg na 1795 allerlei
hoge ambten (o.m. lid van gewestelijk
bestuur van Utrecht en controleur-generaal
der convoOlen)
Op zijn buiten Puntenburgh bij Amersfoort
Wijdde hij zich aan de letteren.
Schreef treurspelen (bijv. Het mislukt verraad
op Amersfoort, 1776) en vertaalde er
nog meer uit het Frans, o.m. van Baculard
d'Arnaud. Was de auteur van een hofdicht,
een der laatste in het genre, Eemlands tem-
461
PYRAMUS
pe (2 din., 1803) dat door de kritiek werd
afgewezen.
Werken: Vaderlandse gIldichten (1784-1787); Stephanus
(1790), Neptha (1794), Spartacus
(1805)
Literatuur: J A ALBERDINGK THI.JM, m Volksalmanak
voor Nederlandsche katholieken (1862);
IDEM, m Dletsche Warande & Belfort, VI (1864),
met blbl ,D INKLAAR, Fr -Th de Baculard d'Arnaud
(1925), G J STEENBERGEN, 'Het apostelspel',
m Versl en Meded Kon VI Acad (1952),
P.A F VAN VEEN, De soetlcheydt des buytenlevens
(1960) [w GOBBERS]
Pyramus en Thisbe
462
Spel van sinnen, overgeleverd in een versie
uit ca 1515, toegeschreven aan Matthijs de
Castelein, overgeleverd in verschillende
drukken, en een versie UIt ca 1518, in een
hs. van de Haarlemse rederijkerskamer De
Pelicaan, uit ca 1600. In de twee versies ligt
het zwaartepunt nogal verschillend. In het
spel in druk is de aardse liefde uitgangspunt
om een geestelijke moraal te demonstreren,
m het spel in het Haarlemse hs.
Een spel van smnen van de htstorle van
Ptramus en Thtsbe genaempt de SmnehJcke
genegentheyt wordt de aardse liefde
beschouwd als een gevaar voor de ware liefde
van de mens tot God.
Zie ook Castelem, Matthijs de.
Uitgave: G A VAN Es, Pyramus en Thlsbe Twee
rederiJkers.pelen wt de zestiende eeuw (1965)
Literatuur: D KUYPER, 'Pyramus ende Thlsbe', m
Leuvense BIJdr , 55 (1966), E HEUPERS, 'BabIloontje
vol van verstande', m Neerlands Volksleven,
26 (1976) [F VAN THIJN]
--Q--
Quack, H.P.G.
Eig. Hendrick Peter Godfried, Nederlands
essayist (Zetten 2.7.1834-Amsterdam
6 1.1917) Studeerde rechten te Amsterdam
en Utrecht; promoveerde in 1859 op
Het staatswezen m de 14de eeuw hlstonsch
ontwIkkeld. Was als journalist werkzaam
en bekleedde versch. belangrijke
functies, o.a. secretaris Kamer van Koophandel
te Amsterdam en secretariS van de
Staatsspoorwegen. Van 1868 tot 1877 hoogleraar
economie te Utrecht.
Bracht het van secretaris in 1885 tot directielid
van De Nederlandsche Bank. Was
daarnaast tot 1894 buitengewoon hoogleraar
te Amsterdam. Toonde zich als leerling
van De Bosch Kemper een liberaal
wiens belangstelling naar het sociale vraagstuk
Uitging. Legde door bestudermg van
maatschappelijke stelsels en het werk van
sociale hervormers de grondslag voor zijn
hoofdwerk, het vaak herdrukte De socwhsten
(4 din., 1875-1897).
In zIJn hoedanigheid van redacteur van De
GIds schreef hij tal van literaire en andere
essays, o.a. de persoonlijke herinneringen
aan zIJn vriend Busken Huet (herdrukt in
Studlen en schetsen, 1886). Hoewel Quack
geen socialist was stond hij bekend om zijn
geavanceerde denkbeelden. Van groot belang
voor de kenms van zijn persoon en
tijdgenoten zIJn de door hem geschreven
Hermnermgen (1913).
Werken:M des Amorle van der Hoeven (1869), Traditie
en Ideaal In het volksleven (1872), Studlen
op sociaal gebied (1877), Beelden en groepen
(1892), Uit den kring der gemeenschap (1899)
Uitgaven: Uit het levenswerk van HP G Q (1955),
met mI van P J BOUMAN, Herinneringen (1977),
met een voorw van J ROG IER
Literatuur: H T COLENBRANDER, 'In memoriam
HP G Q " m De Gids, 81 (1917), J SAKS, Socwlzstlsche
opstellen, 1 (1918), A VERWEY, 'Hermnermgen
van Mr HP G Q ',mProza, dl 2 (1921),
J KRUSEMAN, 'H Q en zijne Idee der gemeenschap',
m De Gids, 110 (1947), J BARENTS,
HP G Q (1959), R DE RUIG, 'Mr H P G Q . de
ongebroken kracht van de IllUSie', m BIJdr en
meded betr de gesch der Nederlanden, 98
(1983) [G W HUYGENS)
Queeste van de Graal, De
Middelnederlandse arthurroman, bewerking
van de Franse Queste del Samt Graal,
waarbij opvallend is bekort en vooral religieuze
onderwerpen zIJn weggelaten. De
Queeste van de Graal is alleen overgeleverd
m de Haagse Lancelot-compilatie. De
roman beschrijft de zoektocht van Lancelot
en Walewein naar de Heilige Graal,
waaruit Christus bij het Laatste Avondmaal
gedronken moet hebben, en hoe de
ridders Percevael, Bohort en Galaäd (Lancelots
zoon) die uiteindelijk bereiken,
waarna Galaad sterft.
Zie ook Lancelot-compIiatie, Haagse
Uitgave: W J A JONCKBLOET, m Roman van Lancelot,
2 din (1846-1849)
Literatuur: M JOYE, 'De Middelnederlandse Graalromans
overzicht en enkele vaststelhngen', m
F P VAN OOSTROM (ed ), Arturlstlek In artikelen
(1978), J TERSTEEG, 'Nieuws over de Queeste van
de Graal', m Lekr, 4 (1978-1979), J C PRINS-S'JACOB,
'The Mlddle-Dutch verSlOn of "La Queste
del Samt Graal"', m Nieuwe Taalg , 73 (1980)
[F VANTHIJN)
Querido, Emanuel
Nederlands schrijver en uitgever (Amsterdam
6.8.1871-Sobibor, Polen, 23.7.1943).
Zoon van Joods-Portugees diamantbewerker;
voor hetzelfde vak opgeleid, doch
spoedig werkzaam in de boekhandel. Sedert
1915 aan het hoofd van uitgeversbedrijf
Em. Querido, dat zich vnl. op literair
werk toelegde. Evenals zijn broer Israel
autodidact.
Hij schreef onder het ps. Joost Mendes de
tiendelige romancyclus Het geslacht der
SantelJano's (1919-1928), waarin het Amsterdamse
volksleven rond 1900 en het
opkomend socialisme (waarmee hij sympathiseerde)
werden getekend.
Literatuur: A QUERIDO, A DONKER, en TH WINK,
E Q ,de mens, de schriJver, de Uitgever (1955), R
BOLTENDAL, m Portretten van uitgevers (1965),
A QUERIDO, 'Een onbekend werk van Joost Mendes',
m De Gids, 145 (1982) (G W HUYGENS)
Querido, Israel
Nederlands prozaschrijver, criticus en essayist
(Amsterdam 1.10.1872-ald. 5.8.
1932). Broer van Emanuel. Was achtereenvolgens
werkzaam als violist, horlogemaker,
diamantbewerker en juwelier; ten slotte
Jarenlang journalist bij Algemeen Handelsblad.
Zeer belezen autodidact; socialist.
Begon zijn literaire loopbaan als dichter
onder ps. Theo Reeder (Verzen, 1893;
GedIchten, 1894).
Meer opgang maakte hij met naturalistische
romans, o.a. Levensgang (1901), waar-
463
QUESTIERS
in hiJ de wereld der diamantbewerkers
beschreef. Daarnaast produceerde hij diverse
bundels kntlsch en essayistisch werk.
Autobiografische elementen vmdt men in
de romans Zegepraal (1904) en Kunstenaarsleven
(1907). Woonde enige tijd onder
de 'Jordaanse' bevolking om stof op te
doen voor Zijn breed opgezet 'Amsterdamsch
epos' waarvan het eerste deel, De
Jordaan (1912; din II tlm IV: 1914, 1922 en
1924), al dadelijk een enorme opgang
maakte ondanks de barokke stijl. De auteur
leefde zich uit meen hartstochteliJkzintUIglijke
beschnjvmg van stad en bevolkmg
Mmder succes had Quendo als toneelschriJver.
Zijn pogmg om met A M. de Jong
een Imksgencht literair maandblad te leiden,
getiteld Nu, wekte verzet bij de
expressiomstische jongeren en moest na
twee jaargangen worden gestaakt. In zijn
latere Jaren legde hiJ zICh vooral toe op de
historische roman met oosterse (De oude
waereld' I Het land van Zarathustra,
1918, II Zonsopgang, 1920, III Morgenland,
1921) en bijbelse (Het volk Gods, 2
din., 1932) stof. Ook schreef hij enkele blOgrafieen
(Napoleon, 1913; De Jeugd van
Beethoven, 1919). Zijn werk, dat van plastisch
taalvermogen getUigt, verouderde
evenwel spoedig.
Werken: Meditaties over literatuur en leven, 1
(1897, met vervolgd), Studlen over tijdgenooten,
1 (1899, met vervolgd), Menschenwee, roman van
het land (1903), Over literatuur (1904), Literatuur
en kunst (1906), MUZiek. tooneel en literatuur
(1908), Studlen (1908), Van het groene
laken (1911), Geschreven portretten (1912), Melvma
en de legende van den vuurtoren (1913),
Saul en DaVid (1914), Letterkundig leven, 3 din
(1916-1923), Aron Laguba (1917), Van verbeeldmg
en werkelijkheid (1918), Van verleden en
heden (1919), Over literatuur (1924), Misleide
majesteit (1926), Simson de godgewIjde (1927),
Simson, ontreddering (1929)
Literatuur: E D'OLIVEIRA, De jongere generatie
(1914), A M DE JONG, 'Q 's Amsterdamse epos De
Jordaan', In Socwllstlsche Gids (1925), J L
BOENDER, I Q en het begrip literatuur (1927),
Opwaartsche Wegen (1928-1929), blbl ,A M DE
JONG, IQ, de mens en de kunstenaar (1933), K
DE WIND, Rondom het leven van IQ (1933), G
BORGERS, 'Herman Hel]ermans en IQ', In Maatstaf,
12 (1964-1965), SJ VAN FAASSEN, 'Vier brIeven
van Is Querldo en A.M de Jong over Nu', In
TIrade, 20 (1976), R MOZES, 'I.Q en de modernen',
In Was Ik er ook eerder! (1980)
[G W HUYGENS]
Questiers, David
464
Ook Questier, Noordnederlands dichter
(Amsterdam 2.2.1623-ald. 17.4.1663).
Zoon van Salomon Davidsz. Questiers,
broer van Katharma. Zijn gedichten komen
voor m enkele verzamelbundels, 0 a. het
tweede deel van Khoos Kraam, de Hollandsche
Parnas (1660), Ohpodngo en
Nieuwe Hofsche Rommelzoo
lp M M KROONE]
Questiers, Katharina
Ook QuestIer, Noordnederlandse dichteres
(Amsterdam 21.111631-ald.Januan 1669).
Dochter van Salomon DavIdsz. QuestIers,
loodgieter, toneeldichter en lid van de
Duytse Academie. Haar broer David
schreef ook gedichten Zij was, behalve m
het dIchten, ook m allerlei andere kunsten
bedreven, zoals tekenen, graveren op hout,
koper en glas, boetseren en borduren. In de
Warmoesstraat, waar zij woonde, had zij
een 'konstkamer' waar ZIJ haar eigen werk
en haar verzamelingen pennmgen en schelpen
tentoonstelde. Haar lof werd door tiJdgenoten,
onder wie Vondel, Huygens, Jan
Vos, Oudaen en BIaslUs (met wie zij zeer
bevnend was) gezongen, en veel bekende
kunstenaars schreven en tekenden m haar
'Stamboeck'.
ZIJ vertaalde een aantal toneelstukken Uit
het Spaans, en met haar D'ondanckbare
FulvlUs en getrouwe Octavw (wsch. eveneens
gebaseerd op een Spaans stuk) werd
op 26 mei 1665 de vermeuwde Amsterdamse
schouwburg ingewIJd. Hoewel Zij, naar
eigen zeggen, haar vnjheid zeer liefhad,
trouwde zij ten slotte toch, m 1664, met
Joannes de Hoest Samen met Cornelia van
der Veer schreef ZIJ Lauwer-stryt (1665),
een bundel wederzijdse lofdichten.
Werken: Den geheymen mmnaer (1655), vert naar
Lope de Vega, CaSlmler of gedempte hoogmoet
(1656), naar A E G Gomez
Uitgaven: In KllOos kraam, dl II (1657), In Bloemkrans
van verscheiden gedichten (1659)
Literatuur: J TE WINKEL, BladZijden Uit de geschledems
der Nederl letterkunde (1882), IDEM,
Ontwikkelingsgang der Nederl letterkunde
(1923), VONDEL, Werken (wB-Ultgave), dl v, IX en
X (1927-1937), J A VAN PRAAG, La comédle
espagnole aux Pays-Bas (z] ), A VAN DUINKER.
KEN, Beeldenspel van Nederl dichters (1957)
[w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUIS]
Quicke,Jan
Zuidnederlands dIchter (Brugge 28.9.
1744-ald 2.61805). Schoenmaker te Brugge
en rederijker, O.m. griffier van De Kruisvaerders.
Uitte ZIjn bewondering voor Vondel
door een nadlchting in alexandnjnen
van Geeraert Brandts bIOgrafie: Het leven
van den weêrgaloozen en onvermoeyehJken
dichter Joos van den Vondel (1789).
Literatuur: M SABBE, 'Een achttIende-eeuwsch plagiaat',
In Mélanges P Fredencq (1904)
Iw GOBBERS]
Quina, Karel
Ook Charles Kina, Noordnederlands
schnJver (Antwerpen ca 1586-Amsterdam
begraven 2710.1649) Lid van de Brabantse
kamer te Amsterdam 't Wit Lavendel.
Zmspreuk. 'QUI-n'a Dieu, n'a rien'.
Quma was zeer bevriend met Theodoor
Rodenburg, aan wie hiJ opdroeg de Uit het
Frans van Jacques Amyot vertaalde Aethwptca
van Heliodorus: De beschryvmghe
HelwdorL vande Moorenlandtsche
gheschtedemssen Eerst m het Grtecx beschreven
Ende nu wt het Francoysch mt
Nederlandts vertaelt (1610). Bredero leverde
hiervoor een lofdicht m de vorm van
een sonnet en schreef hem in maart 1611
een Uitvoerige en onderdanige bnef met
vunge vriendschapsbetuigingen. Quma
schreef vier lofdichten voor drama's van
Bredero, Uitgegeven m de Jaren 1616-
1617.
Literatuur: J H W UNGER, G Az Brederoo Eene
blbllOgraphle (1884), G STUIVELING, Memanaal
van Bredero (1970) Iw J C BUITENDIJK]
Quintijn, Gillis Jacobsz.
Noordnederlands dichter (Haarlem, eind
16de eeuw-Den Haag?, na 1633). Woonde
lang als welvarend boekverkoper m zIJn
geboortestad. In 1624 het zijn 'moey', Cor-
QUINTIJN
ne ha Coymans, hem wegens een onbetaalde
schuld gijzelen. Hij zat bijna vier Jaar
gevangen, ondanks rekesten en felle beschuldlgmgen
van rechtsverkrachtmg,
kwam pas door tussenkomst van Frederik
Hendrik vnj, en vestigde zich daarna in
Den Haag.
Een aantal van zIJn rekesten bundelde hij
m 1633, opgelUisterd met klinkdichten als
De voor-lopende Hollandsche Wee' ende
Wraecke-klagt. Ook gaf hij een verhaal in
1000 verzen over de belegering van Den
Bosch, Dramens overwmnmg van 's-Hertogenbosch
(1629) Uit, en een in de gevangems
geschreven verhaal in verzen over de
mname van Grol, Dramens Grolsgewm
(1627) Eveneens m de gevangenis schreef
hiJ De Hollandsche Lus met de Brabandsche
Bely, dat hiJ in 1629 met platen van
Adnaen van de Ven ne uitgaf. Dit wonderhJke
boekje behandelt naast veel bijwerk
(vermanmgen aan ouders, predikanten en
overheid enz.) het losbandig gedrag van de
Jeugd Qumtijn was een navolger van Cats,
en m een van de voorstukken, een gedicht
van 58 strofen, spreekt hij Cats aan als zijn
vereerde leermeester.
Werk: Voor-lopende remonstrancle aan de StatenGenerael
(1632)
Literatuur: E F KOSSMANN, De Boekhandel te 'sGravenhage
(1937), P MINDERAA, 'Een merkwaardige
Catsepigoon, G J Q " In Aandacht voor
Cats biJ zIJn 300ste sterfdag (1962)
Iw J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUIS]
465
----R---
Rabus, Pieter
466
Noordnederlands dichter en vertaler (Rotterdam
12.12.1660-ald. 13.1.1702). Hij was
notaris, maar studeerde onder leiding van
de dichter J. Oudaen (1628-1692) klassieke
talen en werd naderhand preceptor van de
Latijnse school te Rotterdam. Met zIJn
vrIend David van Hoogstraten (1658-1724)
gaf hiJ in 1678 Rtjmoeffemngen uit, waarm
telkens hetzelfde onderwerp door beiden
werd behandeld. Uit bewondering voor
Willem III schreef hij enige gelegenheidswerken,
zoals Verlost Brttanje (1689).
ZIJn grote kennis van de klassieke talen
stelde hij in dienst van zijn verlichtingsideaal
Nederlandse burgers die geen andere
dan de moedertaal kenden, in staat te stellen
belangrijke geschriften te lezen. Hij
vertaalde o.a. Erasmus (Samenspraken,
1684) en de NeolahJnse burleske dichter
P.J. Beronicius (De weergalooze dtchter
P J B , 1692). Ook m Gnekse, Lattjnse en
NeêrdUitse vermakeltjkheden der taalkunde
(1688) verschenen vertalingen; hij
streed in dit werk vooral tegen het voortschrIJdend
taalbederf. Naderhand had zijn
vertaalwerk als hoofddoel het pubhek in
contact te brengen met het empirisme (Ch.
Huygens: De wereldbeschouwer, of Gtssmgen
over de hemelsche aardklooten en derzelver
cteraad, 1699 en G. DamellP.D.
Huet. Retze door de wereld van Deskartes,
1700). ZIJn bijbels epos De KrUis-Held, ofte
Het leven van den apostel Paulus (1681)
staat met Vondels Johannes de boetgezant
(1662) aan het begm van een grote stroom
werken van dit genre tijdens het classicisme
Tot de literair-historische arbeid van
Rabus behoort Het leven van Dtrk Rafelsz
KamphUizen (1683) Zijn opvattingen over
de maatschappij en zIJn afkeer van revolutie
en geweld vonden een neerslag in Htsto'
Ie van den oproer, te Amsterdam voorgevallen
(1696).
Zijn hoofdwerk was het verzorgen van het
geleerden tijdschrIft De Boekzaal van Europa
(1692-1700), gevolgd door de Tweemaandelyke
Utttreksels (1701-1702).
Bayle's Nouvelles de la Répubhque des lettres
(1684-1687), Jean Ie Clercs Btblwthèque
umverselle et htstortque (1686-1693)
en HenrI Basnage de Beauvals Htstotre des
ouvrages des savants (1687-1709) hebben
als voorbeeld gediend. In Rabus' tijdschrift
werden m de moedertaal samenvattingen
gegeven van boeken op het gebied van godgeleerdheid,
wijsbegeerte, geschiedenis,
bIOlogie en geneeskunde; daarnaast waren
reisverhalen en levensbeschrijvingen geliefde
genres.
De besprekingen bestonden meestal Uit
omvangrijke citaten, soms met kritische
kanttekeningen. Rabus trachtte ook vla dit
populair-wetenschappelijke tijdschrift de
burger te 'verlichten'.
Zijn afkeer van bijgeloof bleek vooral bij de
behandelmg van Balthasar Bekkers Betoverde
weereld (1691-1693); kerkelijke geschillen
vormden eveneens een punt van
kritiek. Rondom het tijdschrIft en zIJn
redacteur ontstond menige polemiek. Na
Rabus' dood werd het door anderen voortgezet
(met een onderbreking tijdens de
perIode 1710-1716), het bleef tot 1864
bekend als de Boekzaal der Geleerde Waereld,
veranderde m de 18de eeuw van
karakter en werd steeds meer een predikantentijdschrift
Door zijn werkzaamheden
voor de Boekzaal kwam Rabus ertoe
allerlei opgedane kenms over bekende personen
en hun denkbeelden bijeen te brengen
op de Wijze van de encyclopedisten
Bayle en MorerI, m het onvoltooid gebleven
Groote naamboek (1698, 1703').
Literatuur: D VAN HOOGSTRATEN en J L SCHUER,
Groot algemeen histOrisch, geographlsch, genealogIsch
en oordeelkundig woordenboek (1733), H
TEN BOOM, J A H BOTS en RAD RENTING, Tentoonstelling
P R 1660-Rotterdam-1702 (1974),
JA H BOTS E A, P R en de Boekzaal van Europe
1692-1702 (1974), D DE MOlJLIN, Steekt vry uw
ooren op, leesgretlgen (1974), JA H BOTS,
'P R , waardig dienaar van het "Statendom der
letterwIJzen" en voorvechter van "onze ronde
sprake" het Nederlands', lil Rotterdams Jaarb, 3
(1975), N VAN DER BLOM, Grepen Uit de geschledems
van het Erasmwans gymnasIUm 1328-
1978 (1978), J J V M DE VET, P R (1660-1702),
een wegbereider van de Noordnederlandse verlichting
(1980), J DE VET, lil Woordenboek van
Belgische en Nederlandse VriJdenkers, dl 2
(1982) IE C J NIEUWEBOERI
Raedt-de Canter, Eva
Ps. van Anna Elizabeth Johanna de VrIesde
Mooy, Nederlandse prozaschrijfster
(Breda 111.1900-Edam 27.2.1975). Maakte
m de Jaren dertig naam als schrIjfster
van doorleefd psychologisch-realistisch
proza, met name door haar debuut Internaat
(1930), waarin sombere hermneringen
aan haar opleidingsjaren op roomskathoheke
meisjeskostscholen zijn verwerkt,
en door de roman Vrouwengevangems
(1935), een beklemmend verhaal, geinspireerd
op de politieke willekeur in het
toenmalige Derde rijk. Zij was in die jaren
ook werkzaam als redactiesecretaresse van
Groot-Nederland. Na wo IJ liet zij weinig
meer van Zich horen.
Werken: Geboorte (1931), Huwelijk (1932), Bohème
(1933), Ons Anneke (1934), De vreemdelmg m
uwe poorten (1937), Wankele waarheid (1941),
Engelen en dieven (1962)
Literatuur: A ROMEIN-VERSCHOOR, In VrouwenspIegel
(1936), V E VAN VRIESLAND, In Onderzoek
en vertoog, 1 (1958) [G W HUYGENSI
Raes, Hugo Leonard Siegfried
Vlaams prozaschrijver en dichter (Antwerpen
26.5.1929). Studeerde Germaanse filologie.
Was aanvankelijk leraar middelbaar
onderwiJS, daarna adviseur bij het ministerie
van pensioenen.
Debuteerde met gedichten: Jagen en geJaagd
worden (1954) en Afro-europees
(1957) om Zich daarna uitsluitend op het
proza toe te leggen. Dit genre beoefent hij,
in grote hjnen, op twee manieren. De vadsIge
komngen (1961), Hemel en dier (1964),
Een faun met kille horentjes (1966), Het
smaran (1973) en Het Jarenspel (1981) zijn
in realistische trant geschreven, hoewel
droom en fantasie er een niet onaanzienlijke
plaats m innemen. Maar zijn oorspronkehjkheld
ten opzichte van de Vlaamse
romantraditie heeft hij te danken aan zijn
diverse uitstappen naar het fantastische,
nl. in romans en verhalen die gedeeltelijk
verwant zijn met de Angelsaksische science-
fictIOn en met de (anti -) utopische traditie.
Reeds omstreeks 1960 brachten 'fantastische'
verhalenbundels als Lmks van
de hehkopterhJn (1957) en Een tlJdehJk
monument (1962) algemene erkenning,
ook m Nederland; ook in latere bundels
(Bankroet van een charmeur, 1967; De
Vlaamse Reus, 1974) zou het fantastische
overheersen. Maar een hoogtepunt op dit
gebied bereikt Raes vooral met zijn groots
opgezette, episch-fantastische romans De
lotgevallen (1968), Remgers m de antltiJd
(1970) en De verwoestmg van Hypenon
(1978).
Op thematisch gebied wordt Raes' werk
gekenmerkt door een fundamenteel dualisme.
achter een overweldigende levensdrang,
die zich wel eens in een roes van seksueel
genot of m woeste braspartijen doet
gelden, schUilt angst voor de dood of voor
RAES
een als onvermijdelijk ervaren, geestelijk
en lichamelijk verval. Dit brengt de schrijver
meestal indirect tot uiting door middel
van gruwelijke anekdotes en door de weergave
van nachtmerries of angstwekkende
toekomstvisioenen; hierbij vervult het fantastische
ge beuren een vnl. esthetische
functie. Behalve de lichamelijke overspanning,
waardoor de romanhelden slechts
voor korte tijd in staat worden gesteld zich
tegen de ondergang te verweren, blijkt
vooral het reizen, het afleggen van een
tocht het meest geschikte middel om de
levensdrift enigszins te verzoenen met de
pijnlijke bewustwordmg van het menselijk
falen: bijna alle personages uit Raes' werk
ondernemen reizen. In de fantastische romans
beschouwt Raes de reis bovendien als
een creatief antwoord op de negatieve
aspecten van de samenleving, in het bijzonder
die van de moderne maatschappij (vgl.
Remgers m de anti-tiJd). Ook al sluit
Raes' werk in thematisch opzicht nog aan
bij een zekere vitalistische traditie in de
Vlaamse literatuur, de manier waarop hij
van de dieptepsychologie gebruik maakt
om de handel en wandel van zijn personages
te belichten, doet hem de bedoelingen
van de vitalistische literatuur ver voorbij
streven (vgl. o.a. Een faun met kt/Ie
horentjes en Het Jarenspel.
Vooral vanwege zijn originele aanpak van
bepaalde vormproblemen neemt Raes een
aparte plaats m de naoorlogse Vlaamse
literatuur m. In zijn realistische romans
gebruikt hij wel eens procédés die aan de
hedendaagse schilder- en filmkunst doen
denken Aan de collagetechniek in de abstracte
kunst hermnert bijv. de caleidoscopische
structuur van zijn romans: deze
bestaan meestal in de aaneenrijging van
een groot aantal korte hoofdstukken, een
procédé dat zowel een indruk van simultaneltelt
als een versplinterde visie op de buitenwereld
m de hand werkt (vgl. De VadSIge
komngen, Een faun, Het smaran). In
zIJn fantastische romans slaat Raes een
brug tussen de op de individuele psychologie
afgestemde fantástische literatuur en
de science-fiction, een genre dat vaak eerder
op de expressie van een collectieve problematiek
is gericht. Hierdoor lijkt het wel
of Raes zich het fantastische in de eerste
plaats ten nutte maakt om een aantal
ideeen over mens en maatschappij te illustreren,
eerder dan dat hij daarvan de
grondstof voor een psychomachische vertelkunst
zou maken, zoals dat in de moder-
467
RANDWIJK
ne verhaalkunst vrijwel algemeen gebeurt
Raes' principe bij het gebruik van het fantastIsche
genre laat zIch dan ook beter
omschrijven als 'ideomachie'
Werken: ExplosIe (1972), bloeml nov, Brandstlchttng
tegen de tIJd (1976), bloeml p, Trapezenwerk
tn het luchtledIge (1976), aforismen, Verzamelde
verhalen (1979)
Literatuur: J J OVERSTEEGEN, 'Prolegomena voor
een analyse', In Merlyn (1964), K FENS E A, In
Krttlsch akkoord (1967), P DE WISPELAERE, 'Jagen
en gejaagd worden', In LIterair Lustrum
(1967),R BLOEMEA,lngesprekmetH R (1969),
J KERSTEN, H R (1978), D CUMPS, 'Over het fantastIsche
bIJ H R', In Sple15el der Letteren
(1980), P DE WISPELAERE, 'H R ',In Krttlsch leXIcon
van de Nederlandstahge ht na 1945 (1980),
L DE VOS en J LOUAGE, In Restant, 9 (1981),
InterVIew, L RENDERS, 'H R Schrijven UIt wanhoop',
In SpIegel der Letteren, 25 (1983)
[D CUMPS]
Randwijk, Hendrik Mattheus van
468
Nederlands dichter en prozaschrijver (Gorinchem
9.11.1909-Purmerend 13.5.1966).
Hoofd van een school in een Amsterdamse
volksbuurt en actief op sociaal gebied. TiJdens
wo 11 een van de belangrijke figuren
van de verzetsorgamsatIe 'VriJ Nederland'
en na de bevrijding de eerste hoofdredacteur
van het radIcale weekblad dat het Illegale
blad van die naam voortzette. StIchtte
vervolgens de uitgeverI] Djambatan-De
Brug die zIch vooral op Indoneslè richtte.
ZIjn stellIngname in de Indonesie-kwestie
leidde tot zijn ontslag bIJ VriJ Nederland.
Voor wo 11 behoorde Van Randwijk tot de
protestants-christelIjke groep rond Opwaartsche
Wegen. ZIJn eerste gedIchten
werden gebundeld In Op verbeurd gebied
(1934) HierIn toont hIJ zich een strijdbaar
SOCIaal-christen, evenals in zijn SOCIale romans
Burgers In nood (1936) en Een zoon
begraaft ZIJn vader (1938). Tijdens de oorlog
schreef hIj het verzetsgedicht Celdroom
dat, na zIJn arrestatie door de Duitsers,
clandestien werd verspreid (1943). Al in
1941 had hij samen met Jan H. de Groot en
G. KamphUIS de eerste verzameling verzetspoezIe
samengesteld onder de titel
Nieuw Geuzenltedboek.
Na de oorlog evolueerde hIj tot overtuigd
socialIst. In 1967 verscheen In de schaduwen
van gisteren, een kroniek van de
bezetting. In Heet van de naald werd een
bloemlezing van zijn werk bijeengebracht.
ZIjn Bericht aan de levenden wordt bij de
dodenherdenking op 4 mei voorgedragen
met muziek van H. Henkemans. De tekst
IS op de erebegraafplaats te Bloemendaal
als herinnering aan wo lIaangebracht.
Literatuur: Maatstaf, 16 (1968), speCIaal v R -nummer,
J J BUSKES, In VIer vrtenden (1971), I DE
JONG, In Dwarshggers (1974), G PUCHINGER, In
Ontmoettngen met hteratoren (1982), G MULDER
en P KOEDIJK, H M v R, een bwgrafle
(1985) [K HEEROMAENGJ VAN BORK]
Rau, Sebald Fulco Johannes
Noordnederlands dIchter (Utrecht 16 10
1765-Lelden 112 1807). Behoorde als student
tot de krIng van Bellamy, lId van 'Dulces
ante omma Musae' 11780) Schreef een
der eerste Nederlandse romances, 'Ewald
en ElIze' In Proeven voor het verstand, den
smaak en het hart (1784), volgens Huet een
aan elkaar gelijmde 'geschIedenis vol akelIgheden'.
Door de ramp met het krUItschIp
te Lelden ging Vrijwel al zIjn overig lIteraIr
werk verloren.
Literatuur: W BILDERDIJK, DIChtwerken, dl XI
(1858), Cd BUSKEN HUET, Lltt fant en krtt ,dl 6
en 24 (z J ), A ZIJDERVELD, De romancepoeue tn
Noord-Nederland (1915), A J NIJLAND, Leven en
werken van J Bellamy (1917) [W J C BUITENDIJK]
Ravestein, Max van
ZIe MelatI van Java
Reael, Laurens Jacobsz
Noordnederlands dIchter (Amsterdam
1536-ald 7.4 1601). Leefde twaalf Jaar als
ballIng en keerde terug toen Amsterdam de
ZIjde van de PrInS had gekozen (1578). Hij
was graanhandelaar, maar bekleedde ook
openbare ambten Als lid van de kamer
D'EglantJer schreef hij onder de kenspreuk
'Liefde vermag 't al'. In het Geuzenhedboek
beVIndt zich een tiental gedIchten.
ZIjn vrij omvangrIjke werk uit de jaren
1569-1601 IS bewaard gebleven in een nog
ongepublIceerd hs. in de UB te Gent: Refereynen,
baladens, epltaflen, hlstonalen en
andere ltedekens
Uitgaven:J CBREEN, (ed), 'LIederen', mBIJdragen
en Mededeltngen van het Hlstortsch Genootschap
(1896), In Amsterdamsch Jaarboekje
(1897) en In ArchIef van de Nederl kerkgeschledems
(1897)
Literatuur: W A P SMIT, DIchters der reformatIe tn
de 16e eeuw (1939), W P L COOLHAAS, 'L R " In
Het hws 'De Dubbele Arend' (1973)
[G STUIVELING]
Reael, Laurens Laurensz.
Noordnederlands dIchter en diplomaat
(Amsterdam 22.10.1583-ald. 10.10.1637).
Zoon van de dichter van geuzenliederen
Laurens Jacobsz. Reael (1536-1601), wonende
'm den gouden Reael' op het Water;
zwager van Jacobus Arminius Studeerde
rechten te Lelden. In 1611 naar Oost-Indie
m dienst der Oostmdische Compagnie.
Werd al spoedig gouverneur der Molukken
en was van 1616-1619 gouverneur-generaal
In 1620 terug m het vaderland ambteloos
wegens zijn armimaanse betrekkingen.
1625 Vice-admiraal, 1626 admiraal, 1628-
1629 gevangene te Wenen, vanaf 1630 functies
biJ het stadsbestuur te Amsterdam.
Reael behoorde tot de 'gemeenzaamste
vrienden' van Hooft, wiens stijl hij navolgde,
en werd bewonderd door Vondel, Huygens
en Barlaeus Hij dichtte o.a. een Vrije
navolging van het eerste Baswm van Janus
Secundus, het fraaie Oorsprongh van de
kusJes, voorts een Aubade, een Maeghdeklacht,
enkele bruilofts- en lijkdichten en
een Sonnet op de ledtghe uyren van Huygens
Volgens Barlaeus schreef hij in Indie
ook een 'nobile epos' dat niet bewaard is
gebleven. ZIJn gedichten werden nooit gebundeld,
acht aan hem toegeschreven gedichten
verschenen m Gedtchten van C
van Baerle (dl. 1, 1827).
Omstreeks 1623 (wsch. tussen mei 1622 en
mei 1623) hielden Hooft, Reael, Vondel, De
Hubert e.a. 'eene letterkunstige' (taalkundige)
vergadering, daar werd 'gehandeld
van d'eigenschappen der moederlijke taaie'
(Brandt); een 'letterkunstigh besluyt' werd
daarvan 'wettelyck t'Amstelredam' gemaakt,
dat wil zeggen normatieve spraakkunstregels.
Tegelijkertijd of hierna werden
door Vondel, Reael en Hooft dagelijks
samenkomsten gehouden ten huize van
wijlen Roemer Vlsscher, waar zij de Troades
van Seneca in proza vertaalden (daarna
door Vondel in dichtvorm gegoten als
De Amsteldamsche Hecuba).
Uitgave: Observatlen, of ondervmdmgen, aan de
magneetsteen (1651)
Literatuur:J VAN DEN VONDEL, mDe werken van V
(Ultg J F M STERCK, 10 din, 1927-1937), din 2
en 3, PC HOOFT, m Gedichten (Ultg FA
STOETT), dil, C HUYGENS, m Gedichten (Ultg
J A WORP, din 2 en 3, C BARLAEUS, m Poemata,
dl 2, J Vos, m Alle de gedichten, dl 1 (1726),
C B NEDERBURGH, m Nieuw Nederl BIOgrafisch
Woordenboek, dl 4 (1918), F L ZWAAN, Uit de
geschiedems der Nederl spraakkunst (1939),
L C MICHELS, Filologische opstellen, dl 4 (1964),
W PH COOLHAAS, '1630-1640 LR', m Het hUIs
'De dubbele arend' (1973), HW VAN TRICHT
(ed), De brlefwlsselmg van PC Hooft (1976-
1979), H DEN HAAN, 'Smt Laurens Vondels
Vriendendienst aan R' m Nieuwe Taalg, 71
(1978), H W VAN TRICHT, P C Hooft (1981')
[w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUIS]
REEN
Reddingius, Joannes
Nederlands dichter (Deurne 19.6.1873-
Bennekom 14 10 1944). Predikantenzoon;
stamde Uit begaafde familie: zijn zuster was
de zangeres Aaltje Noordewier-ReddmgIUS.
Studeerde klassieke letteren. Was
werkzaam in boek- en kunsthandel; later
explOitant van een concert bureau.
Aangemoedigd door Edward B. Koster en
Pol de Mont schreef hiJ fijngevoelige, wellUidende
natuurlyriek en eenvoudige liederen,
waardoor hij tot de nabloei van Tachtig
werd gerekend. Zijn dichtkunst ontwikkelde
Zich onder mvloed van vrijmetselarij
en antroposofie m een vrij-religieuze richtmg
Werken: Gedichten (1903), Beeld en spel (1903),
Johanneskmd (1907), Vergeten liedjes (1909),
CynthlO (1910), Een romantische Jongen (1911),
Jeugdverzen (1913), Regenboog (1913), Zonnewende
(1917), Morgenrood (1917), Zonnegoud
(1920), Ltcht (1923), Egyptische zangen (1926);
Tusschen twee werelden (1933), Gestalten
(1934), Arbetd (1936), Zarathustra (1939), Heugemssen
aan Idylle (1942), Utt de dtepte (1946).
Uitgave: De Speelman Uit Deurne (1949), bloeml
met mi van F REDDINGIUS-SALOMONSON
Literatuur: WAM VAN HEUGTEN, m Deurne en de
Peel (1979) [G W HUYGENS]
Redeker, Hans
Elg Johannes Eilko Cornelis, Nederlands
dichter en essayist (Oudenrijn 5.4.1918).
Studeerde kunstgeschiedenis en filosofie te
Utrecht en Gronmgen; daarna docent wijsbegeerte.
Was redacteur van Het Woord.
Debuteerde in 1945 metDe tiJd mons hart,
een bundel melancholische poëzie. Schreef
daarna vnl. literaIre en filosofische essays,
kunsthistorische verhandelingen en kritieken.
Werken: EXlstentwlisme (1949), De dagen der
artlstteke vertWIJfeling, een essay over de cnsls
m het kunstenaarschap (1950), Ltfe m Holland
(1952), In miJn ogen (R Hynckes als schilder en
schriJver) (1964), CAB Bantzmger, tekenaar
(1966), Gerrtt Benner (1967), Ik Wil een met-burger
zIJn (Erasmus m onze tiJd) (1969), Wtllem
van Leusden (1974), Kees van Bohemen (1977),
1945-1965, een overZicht van Cobra tot Zero,
realisten, beeldhouwers en graftct (met M VAN
BEEK, 1982), Anneke Schat (1982)
[G W HUYGENS]
Reen, Ton van
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Waalwijk 30.8.1941). Autodidact. Werkte
m verschillende beroepen en begon al vroeg
te schriJven, o.m. voor de tijdschriften
Komma, Kentermg en Dtetsche Warande
& Belfort. Schreef enkele hoorspelen voor
verschillende omroeporganisaties, o.m.
469
RENIERS
Een beest bmnen halen en De dw{.
Van Reen debuteerde officieel met de poëziebundel
Vogels in 1966 en nog in datzelfde
Jaar verscheen zijn eerste roman Geen
oorlog. Zijn werk is duidelijk maatschappij-
kritisch. In een van zijn meest opvallende
romans, Lachgas (1968), beschrijft hij
het proces van volwassenwording van een
jonge man d.m.v. verbeelde herinneringen.
In Landverbeuren (1976) wordt een idyllisch
dorp beschreven dat echter in een verscherpt
beeld genadeloos blijkt te zijn voor
zijn bewoners. De verhalen van De zondvloed
en andere verhalen (1977) zou men
maatschappij-kritische fabels kunnen noemen.
In 1978 verscheen weer poezie van zijn
hand m de bundel Soms ben lk de grote
condor.
Werken: NegentIenhonderdzesenveertIg 1967
(1967), pr ,De moord (1978), r , Katapult (1980),
r
Literatuur: H VAN DE WAARSENBlRG, Ik kom toch
wt geen gekkenland vandaan' (1983), interview
[GJ VAN BORK]
Reniers, Annie Helena Augusta
Nederlandse en Franse dichteres (Brussel
14.5.1941) Studeerde wijsbegeerte en letteren
aan de vu te Brussel, waar zij later
benoemd werd als docente in de esthetica
en de hedendaagse kunstgeschiedenis.
Haar poezie, zowel m het Nederlands als in
het Frans, vertoont een hechte thematische
eenheid en wordt aanvankelijk gekenmerkt
door een hoge mate van abstractie en
de invloed van de zijnsfilosofie van Heidegger.
In haar eerste bundels, Het ogenbllk
(1964) en GehjktlJdlgheld (1967), staat de
(heldeggenaanse) tijdsproblematiek centraal.
Het dichten ontstaat uit een situatie
van chaos en tekort, de dichterlijke taal
houdt geen geopenbaarde waarheid m
maar 'een verhulde zin-geving'. Bmnen
deze zijnspoezIe voltrok zich eerst een overgang
naar een meer 'planetair denken'
(Tussenrwmten, 1969), vervolgens naar
'een tijd die geopend wordt tot ruimte' en
naar het schouwspel en het spel.
Haar poetica vindt aanslUiting bij Gezelle
en bij Van OstaiJen. In haar filosofische
beschouwing over de poëtische ervaring,
Rwmte en Zljn (1981), omschreef zij de
esthetica van de dichterlijke activiteit in
een ontologisch perspectief.
In 1976 werd Remers bekroond met de eerste
driejaarlijkse Hugues C Pernathprijs
(voor Nauwe geboorte, 1975)1.
Werken: A contre-gré (1970), Demam à Canaan -
Morgen te Kanaan (1971); Le Jour obscur -
470
Wonen een feest (1972), Van verte tot verte
(1973), Excentnques (1973), Lomtams (1975),
Offerland (1976), Exû aûé - Groene vogels
(1976); Het poly-fone boze (1980), Bwtenholte
(1980), Overvaart (1982)
Literatuur: E WILLEMS, In DImensIe (aug 1981),
W M ROGGEMAN, In BeroepsgeheIm, dl 3 (1980),
interview, R VAN DE PERRE, 'Denken en dichten',
In Dletsche Warande & Belfort, 126 (1981)
[A M MUSSCHOOT]
Renout van Montelbaen
Middelnederlandse bewerking (13de eeuw)
van het Franse chanson de geste Renaut de
Montauban (ook Les quatre {lis Aymon).
De roman, waarvan slechts fragmenten
bewaard zijn gebleven, is genoemd naar een
der vier Heemskinderen, de zonen van
Haymljn van Dordoen en Aye, zuster van
Karel: Ritsaert, Adelaert, Writsaert en Renout.
Het verhaal is volledig bewaard gebleven m
een eeuwenlang populaire prozaroman, De
hlstone van de Vler Heemskmderen (oudste
druk ca 1490) Zie ook Vier heemskinderen,
Vanden.
Uitgaven:J C MATTHES (ed ), De vIer Heemskmderen
(1872), G ÛVERDIEP (ed ), De hlstone van de
VIer Heemskmderen (1931), P J J DIERMANSE
(ed ), R v M (1939), D VAN MAELSAEKE (ed),
R v M (1966), MA MUUSSES (ed ), 'Een In Zweden
ontdekt fragment van R v M', In Bundel
opstellen ( J Prof Dr CG N de Vooys (1940),
AM DUINHOVEN (ed), 'De Haagse fragmenten
van de R v M " In NIeuwe Taalg ,66 (1973)
Literatuur: P J J DIERMANSE, R v M (1939), L
DEBAENE, De Nederlandse volksboeken (1951),
A M DUINHOVEN, 'Drie kopl1stenfouten m de
R v M', In NIeuwe Taalg, 66 (1973), PH VERELST,
'Renaut de Montauban', In J THOMAS, PH
VERELST en M PIRON, Études sur 'Renaut de
Montauban' Rom Gand, 18 (1981), blbl
[L DEBAENEENJWE KLEIN]
Rens,Frans
Vlaams dichter (Geraardsbergen 2.2.1805-
Gent 19.12.1874). Verdiensten had deze
letterlievende ambtenaar mmder als literatuurbeoefenaar
(weinig oorspr. prijsverzen
en romantische dichtverhalen, zoals Boudewljn
de IJzeren) dan als animator van de
Vlaamse culturele ontvoogdmg na 1830.
Hij was nl. uitgever (aanvankelijk met F. de
Vos) van het Nederdwtsch Letterkundlg
Jaerboekje (1834-1874), stichter (met
Snellaert) en voorzitter van De Tael lS
gantsch het Volk (1836-1874), hoofdredacteur
van De Eendragt (1846-1874), stichter
en voorzitter van Het Vlaemsche Gezelschap
(1846-1874), medestichter (1851) en
voorzitter van het Willemsfonds en lid der
Gnevencommlssle (1856-1859).
Ook vertaalde hij balladen en romances,
verzameld in Bladeren Uit den vreemde
(1855).
Werk: Gedichten (1839)
Literatuur: G SCHMOOK, In Versl en Meded Kon
VI Acad (1949), IDEM, Onze Rensen (1950).
Iw GOBBERS]
Rensburg, Jacques Karel
Nederlands dichter en romanschrijver
('s-Gravenhage 24.3.1870-concentratiekamp
Sobibor 75.1943). Autodidact. Leefde
als randfiguur van de Amsterdamse
bohème lin het bijzonder van De Kring)
van de hand m de tand, afhankelijk van giften
en lenmgen of opdrachten van uitgevers.
Werd om zijn wereldvreemde religieus-
theoretische Ideeën nauwelijks seneus
genomen.
Hij beschouwde zelf zijn Theone der evolutw,
van oerschnft en oertaal tot wereldschnft
en wereldtaal (1930), dat het eerste
deel moest zijn van een boek met een allesomvattend
astraal wereldbeeld, als zijn
levenswerk. Om zijn nalef utopisme werd
hiJ de Joodse graalzoeker genoemd. Behalve
dit omvangnjke project schreef Rensburg
Japanse verzen (1903), waarin hij oosterse
en westerse mystiek tracht te verbmden.
Voorts pubhceerde hij de roman Amsterdams
konmgschap (1903), als tegenhanger
van Couperus' Majesteit en Wereldvrede,
en schreef hij de Sonnetten van Plet Lut
(1925) Rensburg verzorgde een aantal vertalmgen,
o.m. van Dante, Shakespeare,
Zola en Rostand.
Literatuur: J MEIJER, 'J K R 1870-1943, een Joodse
graalzoeker', In De Engelbewaarder, 6 (1981)
IGJ VANBORK]
Resink, Gertrudes Johannes
Nederlands (Indonesisch) dichter en essayist
(Yogyakarta 11.10.1911). Was voor
wo II actief m De Stuw-groep; publiceerde
m De Fakkel, Onentatle, Indonesle en Ons
Erfdeel. Een bundel Nederlandse gedichten
verscheen eerst onder de titel Op de
breukliJn, later m uitgebreider vorm onder
de naam Kreeft en Steenbok (1963). In
1981 verscheen Trans-cultureel. De vorm
van veel van zijn gedichten is traditIOneel
Europees, kwatnJnen en sonnetten, maar
dikwijls met verrassende woordspelingen.
Hij doet hier en daar denken aan Verlaine
en BeaudelaIre. Zijn hele oeuvre is doordrongen
van een Javaans beleven van
natuursymbolen, dikwijls van erotische inhoud.
Enkele van zijn gedichten werden
REVE
vertaald in het Frans en het Indonesisch.
Resink publiceerde versch. essays over
Conrad en diens spintueel-culturele raakvlakken
met het werk van Rimbaud, Debussyen
Multatuli. Zijn historisch-rechtskundige
studiën, waarin hij de mythe van
vier eeuwen Pax Neerlandica ontzenuwt,
verschenen in Engelse vertaling onder de
titel Indonesw's Hlstory between the
Myths (1968).
Literatuur: D HARTOKO, 'Emge Javaansp achtergronden
In de poezIe van H R " In Ons Erfdeel,
18, 2 (1975), R NIEUWENHUYS, In Oost-Indische
Spiegel (1978'), H DE VRIES, In Kritiek als credo
(1980) ID HARTOKO]
Reuling, Josine
Eig. Gerardina Anna, Nederlandse romanschriJfster
(Amsterdam 29.9.1899-ald.
21.10 1961). Bracht haar jeugd door in Rusland.
Na wo I gerepatneerd; vanaf 1927
werkzaam in Frankrijk, daarna weer in
Nederland woonachtIg.
Vooral in de jaren dertig maakte zij opgang
met haar goed vertelde psychologisch-realistIsche
romans, waaruit een beperkt maar
zUiver talent spreekt.
Werken: Siempie (1927), Sara Vlerhout (1932),
Intermezzo met Ernst (1934), Terug naar het
eiland (1937), Senta Melom, lerares solozang
(1938), Het vreemde vaderland (1939), De heilige
van St Jean (1941), De verwachtmg (1948), De
Jaren ZIJn als vogels (1951), Poeders en parels
(1953)
Literatuur: B STROMAN, In De Nederlandse roman
(1951), G A VAN RIEMSDIJK, 'G A R.', In Jaarb
MIJ der Nederl Letterk 1971-1972 (1973)
IG W HUYGENS]
Reve, Gerard
Elg Gerard Kornelis van het Reve, Nederlands
schrijver (Amsterdam 14.12.1923).
Erfde naar eigen zeggen de verbale begaafdheid
van zijn vader (Gerard J.M.,
communistisch journalist) en het romantische
levensgevoel van zijn moeder (Janetta
Doornbusch). Bezocht na vier jaar gymnaSIUm
(1936-1940) de Grafische School, beide
te Amsterdam; na het behalen van het
patroonsdiploma (1943) raakte hij verbonden
aan Het Parool, waar hij kennis maakte
met Simon Carmiggelt; hij bleef er tot
1947. Was van 1948-1959 gehuwd met de
dichteres Hanny Michaelis. Na uiteenlopende
betrekkingen m Nederland en Engeland
(waar hij in 1954 en 1955 aan de British
Drama League een producerscursus
volgde) Wijdde hij zich sinds ca 1958 uitsluitend
aan de literatuur. Trad in 1966 toe
tot de rooms-katholieke kerk; werd in 1974
471
REVE
472
benoemd tot Ridder in de Orde van OranJeNassau;
vestigde zich omstreeks 1975 definitief
m ZUid-FrankriJk. Hij publiceerde
(onder de namen Simon van het Reve,
Gerard Kornelis van het Reve, Gerard
Reve) romans, verhalen, brieven, gedIChten,
essays en een enkel toneelstuk; vertaalde
veel modern Engels/Amerikaans toneel,
o.a. van Edward Albee, Brendan
Behan en Harold Pinter; was redacteur van
Tirade (1958-1967) en van Dialoog (1965-
1966); ontving de P.C. HooftprIjs (1968,
uitgereikt in 1969).
In Reve's werk kunnen vier perioden worden
onderscheiden. In de eerste (1946-
1956) schrijft hij uitslUitend proza dat een
realistisch-symbolisch karakter heeft. Na
een korte overgangsperiode (1957-1962),
waarm hij alle denkbare genres beoefent,
begint hij omstreeks 1963 'over zijn gehele
zelf te schrijven, wat resulteert m onmiskenbaar
romantisch proza- en dichtwerk.
Aanvankelijk wordt dit werk gekenmerkt
door een uitbundige en sterk romantisch
ironIsche stiJl; aangezien deze stijl voortkomt
uit een dualistische Visie (de mens
handelt als subject, maar kan Zichzelf ook
relativerend als object bezien) kan worden
gesproken van een dualistisch romantische
periode (1963-1970). Later versobert de
stijl en treden een zeer persoonlijke mystiek
en aandacht voor het slechte en afwijkende
op de voorgrond, waardoor deze
periode (na 1970) disharmonisch romantisch
genoemd kan worden.
Ondanks de filosofisch-religieuze en stilistische
ontwikkeling die schrijver en werk m
deze perioden vertonen, is het oeuvre homogeen
en verandert het thema in de loop
der jaren niet wezenlijk: door - op literair
nIveau - het scheppen van artificiële structuren
en - op metafysisch niveau - een zeer
persoonlijke religIOsiteit tracht de auteur
Zich staande te houden in het door hem als
rampzalig ervaren menselijk bestaan, vervuld
als het is van schuld, dood, ontoereikende
liefde, angst en bovenal chaos -
met voor ogen een begeerde staat van liefde,
verlossing en bovenal orde.
Na vroege Jeugdgedichten (Terugkeer,
1940) en Journalistiek werk (1945-1946)
verscheen (dec. 1946) m Cntenum Reve's
hteraire debuut: 'De ondergang van de
familie Boslowits', waarin hiJ op sobere en
Impliciete wijze de tragische lotgevallen
van een joodse familie in wo II beschrijft;
het woord 'Jood' wordt zelfs niet gebruikt,
en niet ten onrechte wordt deze novelle wel
gezien als een ElckerlIJc-verhaal.
De avonden (1947, Rema Prmsen GeerligsPriJs),
Reve's romandebuut, veroorzaakte
grote ophef. Veel critici betitelden het als
een verwerpelijk nIhilistisch produkt, maar
anderen herkenden het als een debuut van
Uitzonderlijke betekenis: de naam (Van
het) Reve als omstreden auteur was hiermee
voorgoed gevestigd FrIts van Egters,
'de held van deze geschiedenIs', vult de vervelmg
van zIJn bestaan met scherpe zelfanalyse
en ontlUisterende observatie van
zIJn omgevmg, I c. zIJn ouders Deze waarnemingen
worden op zeer realistische -
maar ook humOristische - wijze verwoord.
Terdege is hij zich er echter van bewust dat
hiJ nIets beter IS dan ZIJ, en m het ontroerende
slot bidt hiJ God Zich over hen te ontfermen.
Nog tamelijk impliCiet blijft het
verlangen dat de werkeliJkheid, waargenomen
als een zinloze reeks losse details, m
wezen samenhang en zin vertoont.
Dit werk, lange tiJd beschouwd als typisch
naoorlogs en tiJdgebonden, behelst m wezen
het tijdeloze lot van de intellectualistische
adolescent in een klemburgerlIjk milieu,
en wordt thans gezien als een van de
belangrijkste na 1945 verschenen Nederlandse
romans.
Werther Nleland (1949), de bij verschijnmg
vrijwel genegeerde maar later als
meesterlijk erkende (en vaak geanalyseerde)
novelle, belichaamt sterker dan De
avonden behalve het realistische ook het
symbolistische aspect van deze periode. In
dit vrijwel cyclische, zeer geserreerd geschreven
verhaal ervaart een elf jarige jongen
schuld en chaos, resulterend in angst,
en bestrijdt deze vergeefs met o.a. magische
middelen. De mtUitIeve overtuigmg of
behoefte dat alles (op geheime wIJze) met
elkaar samenhangt is hier expliciet aanwezig.
Nadat een voor de novelle 'MelancholIa'
(PodIUm, 1951) toegekende regeringsreIsbeurs
Uit zedelijkheidsoverwegingen weer
werd ingetrokken schreef Reve enIge tijd in
het Engels. Resultaat hiervan is de bundel
The Acrobat and Other St on es (1956),
thans beter bekend in de Nederlandse vertaling
van Hanny Michaelis (Vier wmtervertellmgen,
1963).
In de overgangspenode begint Reve'g homoseksualiteit
zich te openbaren en ontWikkelt
het symbolisme Zich tot een meer
omvattende religiositeit, waarvan de eerste
vage sporen te vinden zijn in zowel de kwalitatief
wisselvallige bundel Tien vrolijke
verhalen (1961, NovelleprIJs 1963 gemeente
Amsterdam) als het toneelstuk Commlssans
Fennedy (1962), dat als drama met is
geslaagd, maar belangrijk is als schakel m
zIJn ontwlkkelmg naar de volgende fase
Op weg naar het emde (1963, Romanprijs
1964-1965 gemeente Amsterdam) en Nader
tot u (1966), de bundels 'reisbrIeven'
ofwel 'bekentemsliteratuur', bewijzen dat
Reve mderdaad psychische en creatieve
barrières heeft doorbroken: hiJ schrijft ongeremd
en vrijmoedig over wie hiJ IS en wat
hem beweegt. Gevolgen daarvan zijn o.a
parlementaire discussies en, n.a.v. Nader
tot u, een langdurig proces wegens (vermeende)
godslastermg. In de 'Geestelijke
Liederen' Uit Nader tot u mamfesteert
Reve zich als belangrijk dichter. Het proza,
gekenmerkt door heftige regIsterwIsselingen
(van bijbels tot gemeenzaam), en de
losse structuur, die plaats biedt aan verrassende
Uitweidingen en bizarre anekdoten,
geven deze brieven bundels een baldadig
karakter; m wezen echter getuigen ze op
aangrijpende wijze van uitzichtloos lijden.
Deze dubbelheid is te danken aan het feit
dat dit werk stilistisch geheel, maar in filosofische
zin slechts gedeeltelijk romantisch
Iromsch IS. Wel romantisch Iromsch is
Reve m die zin dat de zelfreflexIe en -relativermg
zIJn terug te voeren tot het dualisme
van Flchte (vgl. diens 'mtellektuelle Anschauung')
en (de door hem zeer bewonderde)
Schopenhauer, en ook ziet hij, als alle
romantische lromci, de kosmos als een
mysterieuze chaos, die met ratIOneel kan
worden doorgrond; essentieel verschil is
echter dat Reve die chaos verlangt te doorgronden
- door elk gebeuren te zien als een
symbool van lets groters (vgl. met name
Werther Nleland) - omdat hij (anders dan
biJv Colerldge, Byron, Keats, Carlyle) het
bij Uitstek romantisch Ironische oxymoron
'permanently unstable' niet positief waardeert:
chaos IS voor Reve m filosofische of
artistieke zin nooit bevruchtend maar altiJd
bedreigend Cruciale paradox hierin is
Uiteraard dat juist (voor Reve misschien
zelfs UitslUitend) bestrijding van chaos
noopt tot creativiteit.
Verrassend is het dan met dat Reve de
chaos tracht te bestrijden door middel van
een zeer persoonlijke mystiek (waarin versmeltmg
van seks en religie, en verering
van Maria, Isis, Kybele en de Meedogenloze
Jongen centraal staan), en zich eerder
verwant voelt aan romanticI als Blake, Poe,
Hoffmann en Swmburne dan aan de eer-
REVE
dergenoemde Engelsen: dlsharmome - het
besef slecht te ZIJn, en eenling - krijgt
steeds meer nadruk. Reeds in het veelgeprezen
De taal der hefde (1972) IS de
romantische lrome mmder dominant; in
volgende romans - Lteve Jongens (1973),
Een cIrcusJongen (1975), Oud en eenzaam
(1978), Moeder en zoon (1980) - wordt het
mystieke element belangrijker, terwijl het
taalgebrUik, vergeleken met de uitbundigheid
van de reisbrieven, allengs soberder
maar soms ook overdreven archalserend of
clichématig wordt.
Naast meuw proza m De VIerde man (1981)
en Wolf (1983), dat een toenemend gebrek
aan mspiratie en diepgang vertoont, publiceerde
Reve na 1980 diverse bundels correspondentie,
waarvan de beste (met name
Bneven aan Josme M 1959-1975, 1981)
zowel literair als documentair van groot
belang ZIJn, en enkele verzamelingen voorheen
verspreid of in portefeuille gebleven
werk, die het beeld van zIJn ontwikkeling
vervolledigen.
Het werk van Reve IS in hoofdzaak intrigeloos
en kent, naast de schrijver (meer of
mmder verhuld), geen personages van betekems,
in wezen is het oeuvre beperkt en
kan Reve nauwelijks romancier worden
genoemd. Dat de hoogtepunten van dit
merkwaardige oeuvre niettemm van zeldzaam
mveau en belang zijn IS hieraan te
danken dat Reve zijn motieven weet over te
dragen met zo grote authenticiteit en emotIOnele
geladenheid, verwoord met onweerstaanbare
humor en sublieme taalbeheersmg,
dat zij hun persoonlijk karakter ver te
boven gaan, en er werk ontstaat van niet
alleen grote intensiteit maar ook algemene
geldigheid.
Reve ver klaart graag aartsreactionair te
zIJn en 'voorstander van Kerk & Staat &
Orde & Gezag', terwijl geen Nederlands
kunstenaar zo frequent en heftig m conflict
kwam met de gevestigde orde als juist hij;
ten dele vloeiden deze conflicten voort uit
zijn werk, ten dele echter ook Uit omstreden
persoonlijk optreden in televisieprogramma's,
mterviews enz. In theorie adopteerde
hij Oscar Wilde's adagium 'All art is
qUite useless', terwijl het in de praktijk
overtUigend werd weerlegd: door zijn werk
heeft hij niet alleen onmiskenbaar een
voortrekkersrol vervuld in de emancipatie
van homoseksuelen, maar ook in veel algemenere
zin is zijn uitstraling groot. In literair
opzicht heeft de zeer herkenbare stijl
van zowel zijn vroege werk als van de latere
473
REVE
relsbneven veel navolging gevonden, en
vooral in de jaren zestig heeft hij - meen
klimaat van wederzijdse beïnvloeding - een
liberaliserende en vernieuwende invloed
gehad op samenleving, kerk en cultuur, die
zeldzaam is in de Nederlandse letterkunde.
Werken: De ondergang van de famILie Boslow!ts
(1950), pr , 'Verzameld werk' (=~ De laatste jaren
van m!Jn grootvader/De ondergang van de fam!he
Boslowlts/De avonden/Werther N!eland)
(1956), pr , MoorlandshUIs (1960), t., ongepubh·
ceerd, Mr H G van der VIeSprIJs, Herfstdraden
(1966), schoolmtg van epn van de 'vier wmterver·
tellmgen', met blbl, VeertIen etsen van Frans
Lodew!jk Pannekoek voor arbeIders verklaard
door Gerard Kornel!s van het Reve (1967), pr ,
herdrukt m Vier pleidoOien (1971), essays, A Pnson
Song In Prose (1968), pr , Het zingend hart
(1973), p ,Het lieve leven (1974), brieven, Ik had
hem hef (1975), brieven, Bneven aan kandidaat
kathohek A 1962-1969 (1976), Een eigen hUIs
(1979), pr en p , toespraken, Bneven aan W!mle
1959-1963 (1980), Bneven aan Bernard S 1965-
1975 (1981), Bneven aan Simon C 1971-1975
(1982), In gesprek (1983), mtervlews, Bneven
aan WIm B (1983), De stille vnend (1984), nov,
Bneven aan Frans P 1965-1969 (1984), Bneven
aan geschoolde arbeIders (1985)
Uitgaven: PH DUBOlS (ed), Archief Reve 1931-
1960 (1981) en Arch!ef Reve 1961-1980 (1982), pr
en p , essays en brieven, Schoon schip (1984), pr
en p , essays en brieven
Literatuur: PodIUm, 4, 6 (1948), geWIJd aan De avonden,
G A LINDEBOOM, God en ezel (1967), J FEK.
KES, De God van je tante (1968), Dialoog (1969),
speciaal v hR·nummer, K BEEKMAN en M
MEIJER, Kort reVier (1973), met blbl, H SPE.
LIERS, G K v h R & de groene anjelier (1973), H
MULISCH, Het Iromsche van de Irome (1976), E
KUMMER en H VERHAAR, Over De Avonden van
G K v h R (1978'), met blbl, M MEIJER, G R
(1978), met blbl, G HEUVELMAN en P WILLEMS,
B!bllograf!e van G R (1980), S HUBREGTSE, Over
Op weg naar het einde en Nader tot u van G R
(1980), met blbl, S MELISSEN, 'G R ',m Kntlsch
lexIcon van de Nederlandstalige ht na 1945
(1980), met aanvullmg 1983, D SLOOTWEG en P
WITTEMAN,Hoel boel ' (1980), W WENNEKES en I
CORNELISSEN, Omtrent De avonden (1981), N
GREGOOR, De jongen die Werther Nleland werd
(1983), A GREIDANUS E A (ed), R Jaarboek
(1983), S HUBREGTSE, GREen CIrCUSjongen
(1983), met blbl, S HUBREGTSE (ed), Tussen
chaos en orde (1983'), met blbl ,J SCHAFTHUIZEN,
Album G R (1983), Tirade, 27 (1983), speCiaal R .
nummer, S HUBREGTSE, GREen CIrCUSjongen,
memoreeks, 4 (1983) [s HUBREGTSE]
Reve, Karel van het
Nederlands letterkundige en slavist (Amsterdam
1951921). Broer van Gerard
(Kornelis van het) Reve. Karel van het
Reve studeerde slaVistiek te Amsterdam,
gaf enige tiJd les aan de Kon. Militaire Academie,
promoveerde op Goed en schoon m
474
de SovJet entlek (1954) en werd in 1957
hoogleraar te Leiden. Als oprichter van de
Alexander Herzenstichting beijverde hij
zich voor de bevordering van Uitgaven en
vertalingen van in de SovJetunie verboden
literatuur.
Als correspondent van Het Parool verbleef
hij in Moskou (1967-1968), maar ook vooren
nadien bezocht hij de Sovjetume versch.
keren, waardoor hij in contact kwam met
tal van dissidenten
Van het Reve groeide op in een dogmatJsch-
commumstisch gezm, maar ontwikkelde
zich evenals zIJn broer tot een fel
anti-commumst. Zijn afkeer van het marxIsme
en Russisch communisme vond uitmg
m de met humor en sarcasme geschreven
bundels Het geloof der kameraden
(1969), Manus Wil met m Joegoslavle
wonen (1970) en Met twee potten pmdakaas
naar Moskou (1970). Zijn reizen naar
Rusland vonden hun neerslag in het Sibensch
dagboek (1965). Van het Reve ontleent
zijn bekendheid vooral aan zijn tegendraadse,
nuchtere maar scherpe polemieken.
Dat daarbij het marxisme zijn
belangrijkste mikpunt is, zal Uit het voorgaande
duidelijk ZIJn, maar ook andere
controverslele onderwerpen is hij niet uit
de weg gegaan. In zijn HUlzmga-lezmg van
1978 te Lelden, later opgenomen mEen
dag Uit het leven van de reuzenkoeskoes
(1979) samen met de reacties erop, polemiseert
hiJ over de 'literatuurwetenschap en
het raadsel der onleesbaarheid'. Op deze
lezmg volgde een vloed van publikaties
waarm Van het Reve o.m. onwetenschappeliJkheid
verweten werd. In Hollands
Maandblad, waaraan hiJ regelmatig bijdraagt,
neemt hiJ o.m de evolutietheorie
van Darwm op de korrel, reden waarom hij
met o.m. Maarten 't Hart m discussie
raakt. Ook in Tirade en NRC/Handelsblad
zIJn stukken van hem opgenomen; m dat
laatste blad onder het pseudoniem Henk
Broekhms (Uren met Henk BroekhuIs,
1978). In 1982 werd hem voor zijn essays de
p.e Hooftprijs 1981 toegekend. Behalve
essays en polemieken schreef Van het Reve
ook scheppend werk: een roman Nacht op
de kale berg (1961) en een detectiveverhaal
Twee mmuten stilte (1959). Als slavist
publiceerde hij Rusland voor begmners
(1962), een bundel opstellen over RUSSIsche
literatuur onder de titel De ltterator
en de holbewoner (1964) en de correspondentie
tussen ToergenJev en Tolstoj.
Voorts verzorgde hij een groot aantal vertaza,
dat door een beeldende
lIngen, vooral van Toergenjev, waarvoor hij
In 1978 de Nijhoff-prijs kreeg.
Werken: Lemn heeft echt bestaan (1972), Rusland,
hoe het was (1976), fotoboek, Freud, Stalln en
Dostojevski (1982), Geschiedems van de Russische
literatuur, van Vladimir de Heilige tot
Anton TSjechov (1985)
Literatuur: C SPOOR, In De TIJd (3 111978 en
1451982), interviews, I MEIJER, In Haagse Post
(12 1 1980), 1. HEYTlNG, In NRC/Handelsblad
(14 5 1982), interview, Y BLOEMEN en J P HINRICHS
(ed ), De Leidse reVisor Opstellen aangeboden
aan Karel van het Reve (1983)
[GJ VAN BORK}
Revis,M.
Ps van Willem Visser, Nederlands prozaschrijver
(Zeist 6.8.1904-Amsterdam
16.3.1973). JournalIst bij het Algemeen
Handelsblad. Studeerde tijdens zijn Jeugd
op Java economie. Debuteerde onder invloed
van Ehrenburg met reportageromans
in de filmische stijl der nieuwe zakelijkheid,
geobsedeerd door het moderne wereldbeeld
van een gemechamseerde tijd, en
door de grote bedrijven (bijv. de FordfabrIeken
in Gelakte hersens, 1934). Keerde
later tot een meer traditionele vormgeving
terug, maar bleef zijn inspiratie zoeken in
de 'dingen', de achtergronden waartegen
de menselijke eXistentie zich afspeelt.
Aan zijn ThUishaven (1947), een roman
over het Amsterdamse havenbedrijf, gaf hij
de voor zijn werk karakteristieke ondertitel
'roman over dingen'. Van grote historische
en topografische kennis, en tevens van lIefde
voor zIJn woonstad getUigen zijn roman
over het verbrande Paleis voor Volksvlijt
PavtlJoen van glas (1948), en vooral de verhalenbundels
StadlU van Amsterdam (3
dIn., 1965-1967)
Werken: 8100000 m' zand (1932), Zaharoff (1938),
Knngloop, de geschiedems van een schip (1942),
Valse meesters (1948), Mensen die mUiten
(1952), Spoorzoekers (1959), Lampen langs de
weg (1967)
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, 'Magier der werkehJkheld',
In Onderzoek en vertoog, 1 (1958), H
ANTEN, In Van realisme naar zakelijkheid
(1982) [G W HUYGENS}
Revius, Jacobus
Eig. (tot ca 1614) Jacobus Reefsen(i)us,
Noordnederlands dichter (Deventer nov.
1586-Leiden 15.11.1658). Zoon van Ryck
Reefsen, burgemeester van Deventer, die
In 1587 uitweek naar Amsterdam. Studie
theologie te Leiden en Franeker; van 1610
tot 1612 reis door Frankrijk, waar hij
versch universiteiten bezocht en de invloed
van de Pléiade ondergIng; 1612 pre-
REVIUS
dikant te Zeddam en daarna te Winterswijk-
Aalten; 1614-1642 te Deventer. Was
zeer actief betrokken bij het Muziekcollege
aldaar. Woonde als revisor voor de Statenvertaling
van het OT te Leiden (1633-1634).
Van 1642 tot zijn dood te Leiden regent van
het Statencollege (voor de opleiding van
bursalen in de theologie); 1642 doctor h.c.
Was een krachtig bestrijder van het carteslamsme.
Zijn oudst bekende publikatie is Tractatw
thetLca de amma separata (1607). In 1615
gaf hij een Latijns huwelijksdicht uit (In
nuptlUs D JeremlUe Plancll etc ). Een
groot aantal Latijnse, Nederlandse en
Franse theologische en historische geschriften
verscheen van zijn hand. De
remonstranten vonden in hem een geducht
tegenstander: als deputaat van de Particuliere
Synode van Overijssel zuiverde hij de
kerken in die provincie van remonstranten
(1618-1619) en verzorgde hij o.a. bij provisie
de vacant geworden kerk van Kampen.
De oudst bekende druk van een Nederlands
gedicht van hem is Het hoghe Ziedt
Salomons. In Nederduytsche gesangen
ghebracht (1621). Versch. gedichten van
hem verschenen eerst als plano-druk: een
aantal daarvan is bewaard. In 1630 verscheen
te Deventer Over- Ysselsche sangen
en dichten (zgn. tweede druk, in werkelijkheid
Uitgebreide uitg. 1634) en in 1640,
eveneens te Deventer De CL Psalmen Davids,
eerst m Nederlantschen dichte gebracht
door Petrum Dathenum, ende nu In
sm ende rtJmengebetert doorJ R (tweede
herziene Ultg. 1651). De kerken maakten
van deze berijming geen gebruik, daar
invoering uitslUitend tot de competentie
van een nationale synode behoorde en een
dergelijke kerkvergadering sedert 1619
niet meer bijeenkwam. Veel naam maakte
de schrijver ook met Daventrta tllustrata
swe HistorlU urbls DaventrtenSls (1651).
Zijn hoofdwerk, de Over- Ysselsche sangen
en dichten, bestaat uit drie delen: een
mozaiek van schriftuurlijke gedichten,
chronologisch gerangschikt van de scheppIng
tot de geboorte van Christus; een
groep gedichten die begint met Christus'
geboorte en eIndigt bij het laatste oordeel;
ten slotte een soort 'aanhangsel' met wereldliJke
gedlChten: epigrammen, bruilofts-,
lijk- en lofdichten en vooral historische
en strijdzangen (het laatste deel werd
In de uitgave van 1634 met 50 pagina's uitgebreid).
Op de Athenaeumbibliotheek te
Deventer bevindt zich een met wit door-
475
REYNAERDE
schoten exemplaar van RevlUs zelf, waarm
hiJ een aantal verzen bijschreef op de door
de chronologie vereiste plaa tso In het eerste
deel nam hij een bewerking op van het
Hooglted, van de Claechlteden Jeremwe
en van het treurspel Haman, een dramatlsermg
van de geschiedenis van Esther.
In zIJn eigen tIJd was hiJ niet populair Een
gedichtje van hem werd opgenomen m
Apollo's harp (1685); zijn Hooglted-bewerkmg
werd herdrukt m 1711i. Paquot (Mémo!
res, dl. 3, 1770) Wijdt veel aandacht aan
hem, vooral echter om zIJn antIcartesIaanse
polemiek. Pas Van Vloten (1863) zorgde
voor zIJn eerherstel.
Uitgaven: CH STAPELKAMP (ed ), Geestelijke poeue
(1926'), WA P SMIT (ed ), Over- Ysselsche sangen
en dIchten, 2 din (1930-1935), L M HAGEN
(ed ),Een bloemlezing UIt z!Jnged!chten (z J ), K
HEEROMA (ed ), Protestantsche poeue der 16e en
17e eeuw, dil (1940), Het Hoghe lIedt Salomons
(1942), W J SIMONS (ed ), Sonnetten van J R
(1959, 1961'), W J C BUITENDI,IK (ed ), Bloemlezing
UIt de Over- Ysselsche sangen en dlChten
van J R (1976'), met blbl
Literatuur: J VAN VLOTEN, Leven en UItgelezen
zangen en dichten (1863), E J W POSTHUMUS
MEYES, J R, uJn leven en werken (1895), J
REITSMA en S D VAN VEEN, Acta der Proven
PartIc Synoden, din 4 en 5 (1895-1896), W A P
SMIT, De dichter R (1928, 1975'), W J KOOIMAN,
J R , zIJn leven, z!]n lied (1936), G A VAN Es,
Barokke lynek van protestantse dichters In de
17e eeuw (1946), CH STAPELKAMP, R -Studlen,
aantekeningen biJ de religieuze poez!e (1954), L
STRENG HOLT, Bloemen In Gethsemané, verzamelde
studIes over de dichter R (1976), met
blbl [w Je BUITENDIJK EN P J VERKRUIJSSE]
Reynaerde, Van den vos
476
Middelnederlands dierenepos bestaande
uit 3469 verzen, wsch. geschreven tussen
1257 en 1271, gewoonlijk Reynaert I genoemd,
ter onderscheiding van Reynaerts
h!storw of Reynaert Il, een ander Middelnederlands
dierenepos van 7805 verzen,
ontstaan ca 1375. Sedert de ontdekking in
1907 van hs. F, waarin Arnout (vers 6) als
tweede auteur wordt vermeld, hebben Reynaert-
speciahsten erover gestreden of Reynaert
I het werk IS van Arnout en Willem
ofwel het werk van Willem alleen. De strijd
schijnt nu Ultgestreden. Vrij algemeen
wordt thans Willem als de enige auteur van
Reynaert I zoals deze nu bekend is, incluSief
de proloog, beschouwd. In dit verband
zij nog vermeld dat de laatste negen verzen
van Reynaert I, mdlen vers 3465 wordt
geemendeerd, het acrostIchon 'BI WILLEME'
vormen. Er wordt hier echter slechts
herhaald wat reeds m het eerste vers is
meegedeeld
Op grond van mterne en externe gegevens
kan wsch worden geacht dat Reynaert I m
de Jaren 1257-1271 tot stand IS gekomen
Zeker IS het gedicht geschreven vóór 1272-
1279 m welke periode Baldumus Iuvenis
het m het Latijn vertaalde, en na 1179, in
welk Jaar Le plaId is vervaardigd Bijna
zeker is dat Maerlant m zijn R!Jmb!Jbel,
voltoOid m 1271, Reynaert I bedoelde (vers
24846-24847: 'Want dit nes niet Madocs
droom No Reynards no Arthurs boerden'),
te meer daar de Reynaert samen met de
Madoc, het andere werk van Willem, wordt
vermeld. Wordt Maerlants Alexanders
geesten, ontstaan ca 1257, op enkele plaatsen
geparodieerd, zoals op goede gronden
wordt aangenomen, dan zou Reynaert I na
1257 tot stand zIJn gekomen Op grond van
bovenstaande gegevens wordt het gedicht
tussen 1257 en 1271 gedateerd M. Gyssehng
neemt echter aan dat het m de Jaren
1185-1191 IS ontstaan, omdat hiJ er toestanden
en toespelmgen op gebeurtemssen
Uit de laatste regermgsJaren van Fihps van
de Elzas in meent te bespeuren Reynaert Il
IS door een onbekende dichter vervaardigd,
die bhjkens het woordgebrUik en de rijmen
m ZUid-Holland of Utrecht moet hebben
geleefd Reynaert Il bestaat uit een bewerking
van Reynaert I (verzen 1-3481) en een
zelfstandig vervolg (verzen 3482-7805).
Tot nog toe werd haast uitslUitend Reynaert
I bestudeerd, die m zIJn genre een
onovertroffen meesterwerk mag heten In
de laatste tIjd werd meer aandacht besteed
aan Reynaert Il, die literair verdlenstehjk
is maar steeds door Reynaert I m de schaduw
werd gesteld. Ook literair historisch IS
Reynaert Il belangrijk terwijl Reynaert I
van ca 1450 tot ca 1800 aan de vergetelheid
was priJsgegeven, werd Reynaert II herhaaldehjk
bewerkt en vertaald, zodat hij m
de Nederlandse gewesten bleef voortleven
en m het bUitenland bekendheid verwierf.
Reynaert I en Il behoren tot de dierenepen,
een dichtsoort die m de late ME m Lotharmgen,
de Elzas, Noord-Frankrijk en de
Nederlanden werd beoefend. De bronnen
van deze dichtsoort zIJn de aesoplsche
fabels, die m de ME als antIek erfgoed m de
Latijnse vertalmgen van Avianus en
Phaedrus alom verspreid waren, en de dierensproken,
die in alle Europese landen,
ook m de genoemde Romaans-Germaanse
grensgebieden, onder het volk mondgemeen
waren. Een aantal van die dierenverhalen
werd via assimilatie en uitbreiding
bewerkt tot epen, waarm de dieren als
mensen handelen maar hun dierenaard
bewaren.
In Reynaert I en I/ zIJn de dierennamen
deels van Germaanse, deels van Romaanse
oorsprong. Germaans Zijn Reynaert (de
vos), Ysegrim (de wolf), Gnmbeert (de
das), Tlbeert (de kater), Bruun (de beer),
Belijn (de ram), Hermeline (de vrouw van
de vos), Herswmt (de vrouw van de wolf),
Romaans zIJn: Nobel (de leeuw), Gente (de
Leeuwm), CortOis (de hond), Canticleer
(de haan), Cuwaert (de haas), Firapeel (de
lUipaard), Pancer (de bever), Coppe (de
hen)
Reynaert I IS m twee volledige hss. bewaard
gebleven: het Comburgse hs. of hs. A
(Stuttgart, Wurttemberglsche Landesbibhothek),
ontdekt ca 1805, en het Dyckse
hs of hs F (Schloss Dyck biJ Neuss), ontdekt
m 1908 Verder zijn er nog fragmenten
van dne andere hss. bekend. de Darmstadtse
fragmenten of hs. E (Darmstadt,
Hesslsche Landes- und Hochschulblbliothek),
ontdekt m 1889, de Rotterdamse
fragmenten of hs. G (Rotterdam, Gemeenteblbhotheek),
ontdekt m 1933, en de
Brusselse fragmenten of hs H (Brussel,
KB), m 1971 aan het hcht gekomen.
Reynaert I/ is m twee hss. bewaard gebleven:
volledig m het Brusselse hs. of hs. B
(Brussel, KB), bekend sedert 1836, en fragmentansch
(verzen 6755-7791) in het fragment-
Van Wijn of hs. C ('s-Gravenhage,
KB), ontdekt in 1780. In de bewerkmg van
Reynaert I zijn sommige plaatsen omgewerkt,
Uitgebreid of bekort en is het slot
met het 'oog op het vervolg gedeeltelijk
gewijzigd (verzen 3140-3221).
De mhoud van Reynaert I en I/ is vnl. aan
branches van de Roman de Renart ontleend.
Reynaert I A (verzen 41-ca 1900) is
een vnJe bewerking van Le plaid of Le
jugement (1680 verzen), de eerste branche,
die m 1179 is vervaardigd. In beide werken
IS het verhaal in hoofdtrekken geliJklopend,
maar m bijzonderheden zIJn er opmerkeliJke
verschillen Reynaert I B (verzen
ca 1900-3469) IS oorspr. maar bevat
bestanddelen die aan versch. branches zijn
ontleend. Opmerking verdient dat in Reynaert
I B ook Germaanse en Dietse elementen
zIJn verwerkt Reynaert IJ is een vnje
navolgmg van Le combat judlclalre of Le
duel de Renard et d'Isengrm (1542 verzen),
de zesde branche, die in 1190 is ontstaan.
Die branche bevat elementen die
reeds m de eerste branche worden aangetroffen:
ook hier laat Nobel Reynaert dag-
REYNAERDE
vaarden, omdat hij Ysengnm, Bruun, TIbeert
en andere dieren schade en leed heeft
berokkend. Zo bevat Reynaert I/ Uit zijn
bron bestanddelen die reeds in Reynaert I
voorkomen en door de lezer als herhalmgen
worden aangevoeld. De zesde branche IS
met meer dan het stramien, want de dichter
heeft veel weggelaten en nog meer biJgevoegd.
Bijgevoegd zijn o.a. vier fabels (uit
Esopet).
Reynaert I IS een satire op de feodale maatschappIJ
m het bijzonder op de ridderwereld.
Niet alleen m onderdelen ofm bijzonderheden
IS de satire aanwezig, maar in
heel het kundig beschreven geding, waarm
de konmkhJke rechtspleging duchtig op de
korrel wordt genomen. De hoofdpersonages
zIJn dieren die een naam dragen en
optreden als mensen, maar overigens hun
aard met alle hebbelijkheden van hun soort
bewaren. Hun karakters en daden herinneren
aan de zwakheden en de gebreken van
de mensen. Reynaert IS een groot boosdoener,
maar hij overtreft alle dieren niet m
kracht maar m verstand. Met groot gemak
weet hiJ leugens te verzinnen en listen te
bedenken om ZICh Uit benarde situaties te
redden. Hij IS niet alleen schrander en welsprekend
maar ook sluw, vermetel, gewetenloos,
onbarmhartig. Zijn tegenstanders
kent hij door en door en hij weet hun gebreken
handig uit te buiten.
Reynaert I IS ook een parodie van het heldendicht
en de ndderroman, naar mhoud
en stijl: de dieren spreken elkaar hoofs toe;
aan de maagschap wordt veel belang gehecht;
de dichter wendt Zich midden in het
verhaal tot zijn toehoorders of mengt zich
m het verhaal om opmerkingen ten beste te
geven of om van de bedoelingen van de personen
rekenschap te geven; zinsneden en
verzen zijn, geheel of deels gelijkluidend,
Uit ndderromans zoals Karel ende Elegast
en Maerlants Alexanders geesten overgenomen.
In veel gevallen zijn het geijkte formules.
Ook Reynaert IJ IS een parodie.
Beide werken behoren tot de wereldliteratuur.
Van kort na hun ontstaan tot op
heden werden zij herhaaldelijk vertaald en
bewerkt. Tussen 1272 en 1279 vertaalde
Baldumus Iuvems (de Jongere) Reynaert I
m het LatiJn. Die vertaling, getiteld Reynardus
Vulpes, is opgedragen aan Jan van
Vlaanderen, proost van Sint-Donatiaan te
Brugge en later van Sint-Pieter te Rijssel.
In 1474 werd Reynardus Vulpes door Nicolaes
Ketelaer en Geraert de Leempt te
Utrecht gedrukt
477
REYNAERDE
Omstreeks 1475 werd Reynaert Il door
Relnric van Alcmaer bewerkt: hij
verdeelde het dichtwerk in vier boeken en
74 hoofdstukken en voorzag de hoofdstukken
van opschriften en glossen. Reinric van
Alcmaers bewerking werd in 1487 door
Gheraert Leeu te Antwerpen in het licht
gegeven. Van die Uitgave zijn slechts zeven
bladen bewaard gebleven (Cambridge,
Umversity Llbrary).
In 1479 verscheen bij Gheraert Leeu te
Gouda een prozabewerking in 44 hoofdstukken
van Relnrie van Alcmaers redactie
van Reynaert Il, getiteld DIe hystone van
Reynaert dIe vos, die m 1485 door Jacob
Jacobsz. van der Meer te Delft IS nagedrukt.
In 1564 verscheen bij Peeter van
Keerbergen te Antwerpen, maar gedrukt
bij PlantlJn, een verkorte redactie m 70
hoofdstukken van een prozabewerking van
Reinric van Alcmaers redactie, getiteld
Een se er gheneuchhke ende vermakel!Jcke
hlstone van Reynaert de Vos, die op de
mdex werd geplaatst, ofschoon daaruit
reeds passages waren verwijderd waaraan
de geestelijkheid aanstoot kon nemen. In
1566 publiceerde Plantijn daarvan een met
43 houtsneden gelllustreerde editie, waaraan
een Franse vertaling, vervaardigd door
Johannes Flonanus, was toegevoegd. Van
die verkorte prozabewerking verschenen
zowel in de Noordelijke als in de Zuidelijke
Nederlanden nog talnjke drukken; m de
ZUidelijke Nederlanden nogmaals gezuiverd
en voorzien van een kerkelijke goedkeurmg,
gedateerd 1613. Van die verkorte,
andermaal gezuiverde prozabewerking verscheen
m 1651 bij Jacob Mesens te Antwerpen
een berIjmde bewerking door Seger
van Dort, getiteld 't Vonms der dIeren over
Reynaert den Vos, oft SpIegel der archhstlcheyt
(ca 3350 verzen). Naar de MiddeldUItse
Reynke de Vos vervaardigde een
onbekend Noordnederlander onder de titel
Den grooten ende meuwen Remart de Vos
een bewerking in catsiaanse verzen met
glossen, waarvan slechts 1657 verzen, overeenkomend
met de eerste 878 verzen van
het MIddeldUItse voorbeeld, bewaard zijn
gebleven.
Uitgaven: R I en l/: W.Gs. HELLINGA, Van den Vos
Reynaerde, I, Teksten (1952), De TINBERGEN,
Idem (197220) verzorgd door L M VAN DIS, P DE
KEYSER, Idem (1979'), met mi en aant = Klas·
sleke GaleriJ, 8, F LULOFS, Idem (1983), met
comm. en aant.
Idem: van latere Nederlandse bewerkmgen van R Il.
478
H LOGEMAN, Die hystorle van R d V (1938), naar
de mtg van 1479; R d V Een zeer genoeglyke en
vermaeklyke historie (herdr 1975)
Idem: van Remke de Vos J SCHELTEMA, RemtJe de
Vos van Hendrik van Alkmaar, naar de Lubeksc
hen druk van 1498 (1826), met Nederl vert, A
LUBBEN, Remke de Vos nach der altesten Ausgabe
(Lubeck 1498) (1867), met mi, aant en woor·
denlIJst, A LEITZMANN (ed), Remke de Vos
Nach der Ausgabe von F Prlen (1960'), met mi
van K VORETZSCH en voorw van W STEINBERG =
Altdeutsche Textblbhothek, 8, Reynke de Vos
Fakslmlle-Ausgabe ( J (1976), met nawoord
van T SODMANN, J GOOSSENS (ed), Reynaerts
histOrie, Reynke de Vos (1983)
Literatuur: WAF JANSEN, 'De proloog van
V d v R', m Leuvense BIJdragen, 42 (1952),
W Gs HELLINGA, 'Naamgevmgsproblemen m den
R', m Bijdragen en Meded der NaamkundecommissIe
van de Kon Acad van Wetenschappen
te Amsterdam, 3 (1952) = Anthroponymw 5,
Prof Dr J VAN MIERLO S J en de proloog van de
R Huldegave { J (1953), WAF JANSEN, 'De
R -kwestie op de hellIng', m Leuvense BIJdragen,
43 (1953), D A STRACKE, 'Over handschrIft F en A
van de R " m Idem, 44 (1955), BH D. HERMESDORF,
'V d v R RechtshistOrIsche aantekenmgen',
m Recht en taal te hoofde (1955), D A
STRACKE, 'Over de R -proloog van hss A en F', m
TlJdschr v Nederl Taal- en Letterk ,74 (1956),
BH D HERMESDORF, 'De advocatuur m de R ',m
Advocatenblad, 36 (1956), IDEM, 'R als pleIter m
eIgen zaak', m Rechtskund,g Weekblad, 20
(1956), D HENKLAAR, Lezende m buurmans hof
Lltermr-hlstorlsche opstellen (1956), W Gs
HELLINGA, 'WIe was WIllem dIe de R schreef'l', m
Jaarb van de oudhe,dkundlge kring 'De vier
ambachten' (1957), IDEM, 'Het laatste woord IS
aan Fuapeel', m Maatstaf, 6 (1958-1959), H R
JAUSS, Untersuchungen zur m,ttelalterlzchen
Tlerd,chtung (1959) = Belhefte zur Zeltschrlft
fur romamsche Phllologle, 100, L PEETERS, 'WIIlem's
Madoc', m Leuvense BIJdragen, 48 (1959),
J GOOSSENAERTS, 'Onze R op het spoor', m
WetenschappelzJke TlJdmgen, 19 (1959), J
FLlNN, Le roman de R dans la lzttérature française
et dans les lzttératures étrangères au moyen
àge (1963), W FOERSTE, 'Von R s HIstOrIe,
zum Remke de Vos', m Munstersche Beltrage zur
mederdeutschen Phllologle (1960) = Nlederdeutsche
Studlen, 6, G HARENDT, Die satirische
Struktur des m,ttelmederlandlschen TIerepos
'V d v R ' (1965), dlss ,L L HAMMERICH, 'KetzereIen
zum R -Prolog', m TraditIOn und Ursprunghchkelt
Akten des /ll mternatlOnalen Germamstenkongresses
1965 mAmsterdam (1966), L
PEETERS, 'Madoe als zeevaarder', m Leuvense
B'Jdragen, 57 (1968), K HEEROMA, 'WIllem dIe R
makede', m Spelend met de spelgenoten (1969),
FR JACOBY, V d v R Legal Elements m a Netherlands
Eplc of the Thlrteenth Century (1970),
H MENKE, D,e TIernamen m V d v R (1970) =
Beltrage zur Namenforschung, Neue Folge, 6
(1970), K HEEROMA, De andere R (1970), L PEETERS,
'Het auteurschap m de R -prologen', m
WetenschappelzJke TIJdmgen, 29 (1970), K
HEEROMA, 'Fuapeel heeft het laatste woord', m
Maatstaf, 18 (1970-1971), IDEM, 'R, Alexander,
MerlIJn, Troye', m TIJdschr v Nederl Taal- en
Letterk ,87 (1971), IDEM, 'De R. en het recht', m
Idem, 87 (1971), IDEM, 'R en zIJn maagschap', m
Idem, 88 (1972), IDEM, 'R en Esopet', m Idem, 88
(1972), J DESCHAMPS, Middelnederlandse handschriften
Uit Europese en Amerikaanse biblIOtheken
(1972'), F BEERMANS, 'Die SteIJung des
goudaer Prosadrucks und des Relmdrucks HenrtCS
van Alckmaer Im Stemma des RIl', m Jahrbuch
des Verems fur Nlederdeutsche Sprachforschung,
95 (1972), T HAGTINGIUS, 'Een meuwe
benadermg van de R', m Nieuwe Taalg, 65
(1972), R d V Tentoonstellmg (29 sept 1972-28
febr 1973) Instituut de VOO)S, Utrecht (1972), J
BOSCH, R perspectief (1972), L PEETERS, 'Madoc
en de R -prologen Recente hteratuur - meuwe
perspectieven', m Spektator, 2 (1972-1973), F
LULOFS, 'Hoeveel zIJn twe Iden? Over de datermg
van fragment C van RIl', m Nieuwe Taalg, 66
(1973), K HEERoMA, 'Ay, aydlefR.', m TlJdschr
v Nederl Taal- en Letterk, 89 (1973), IDEM,
'Vier Middelnederlandse R s', m Spiegel HIstorwel,
8 (1973), L PEETERS, 'Historiciteit en chronologie
m V d v R ',m Spektator, 3 (1973-1974),
F LULOFS, Nu gaet R al huten spele Over commentaar
en mterpretatle (1974) =Amsterdamse
Smaldelen, 3, D B SANDS, 'R the Fox and the
MampulatlOn of the Popular Proverb', m The
Learned and the Lewed Studies m Chaucer and
Medleval Ltterature, mLD BENSON (ed ), Harvard
Engllsh Studies, 5 (1974), M J M DE HAAN,
'Lombarden en paragraaftekens m de R ',m Studies
voor Zaalberg (1975), L PEETERS, 'V d v R ,
vss 1882-2031 de voorgenomen terechtsteIJmg',
m Spektator, 4 (1974-1975), E ROMBAUTS,
'Grtmbeert's Defense of R m V d v R An
Example of oratlO mdlcahs', m IDEM en A WELKENHUYSEN
(ed ), Aspects of the Medleval Ammal
Eplc (1975) = Medwevalw lovamensla,
sertes J, studla Ill, L PEETERS, 'Taalonderzoek m
V d v R', m Idem (1975), M GYSSELI~lG, 'Datermg
en locahsermg van R 1', m Idem (1975), J
DESCHAMPS, 'Nieuwe fragmenten van V d v R',
m Idem (1975), IDEM, VIJf Jaar aanwinsten 1960-
1973 Tentoonstelling { J 1975 (1975), P K
KING,'Deverkeerdewereld m V d v R ',mNleuwe
Taalg, 70 (1977), DB SANDS, 'The Flemlsh
R Eplc and Non-eplc', m H SCHOLTEN (ed ), The
eplc mMedieval Society (1977), L PEETERS,
'Hmrek van Alckmer and Medleval TraditIon
The Reynardlan InterpretatIOn of a Man and hlS
World', m Marche Romane, dl 28 (1978), J VAN
HERWAARDEN, 'V tl v R Hebzuchtige macht', m
Spiegel Hlstonael, 14 (1979), J GOOSSENS (ed ),
Reynaert = Reynard = Reynke (l980), L GEERAEDTS,
'V d v R Eme beschrei bende Blbhographle
der Sekundarhteratur zWlschen 1944 und
1976', m Reynaert-Reynard-Reynke Studlen zu
emem mlttelalterllchen TIerepos = Nlederdeutsche
Studlen, 27 (1980), A VAN BERKEL,
'Grtmbeert contra IsengrlJn Een rhetortsche,
pragmatische en een beetje logische analyse', m
Bundel Lulofs (l980), K IDEMA, 'R rhetor Een
proeve van letterkundig botamseren', m Idem
(1980), W KUIPER, 'Lombarden, paragraaf- en
semi paragraaftekens m de Middelnederlandse
epische teksten', m Spektator, 10 (1980-1981), J
PASTRE, 'Zum Stil der deutschen und mederlandlschen
Bearbeltungen des R -Stoffes', m Thlrd
InternatIOnal Beast EPIC, Fable and Fabllau
ColloqUium (1979) = Nlederdeutsche Studlen,
30 (1981), J GOOSSENS, 'Over het begm van de
volksoverlevermg van de Remaert', m Nieuwe
Taalg. 74 (1981). H KOKOTT (ed l. Reynke de
Vos (1981), P WACKERS, 'The Vse of Fables m R s
REYPENS
Historie', m Thlrd InternatIOnal Beast EPIC,
Fable and Fablwu ColloqUium (1979) = Nlederdeutsche
Studlen, 30 (1981), F LULOFS, 'Dieren
zIJn ook mensen, R m de computer', m Nieuwe
Taalg , 74 (1981), F P VAN OOSTROM, R primair
Over het gemtendeerde publiek en de oorspronkeliJke
functie van V d v R (1983), W KUIPER,
'Dat hl miJn WIJf hevet verhoert (A 73)', m Ic ga
daer IC hebbe te doene Opstellen aangeboden
aan F Lulofs(1984) (J DESCHAMPSENL PEETERS]
Reyneke van Stuwe, Jeanne
Eig. Jeane Henriette Reineke van Stuwe,
Nederlandse romanschrijfster (Soerakarta,
Java, 1.9.1874-'s-Gravenhage 24.7.
1951). Heeft haar grootste roem te danken
aan het feit dat zij in 1900 in het huwelijk
trad met Willem Kloos, wiens voornaamste
medewerkster zij werd op het redactiesecretariaat
van De Nieuwe Gids.
Na haar succesvolle debuut, Hartstocht ( 2
din, 1899), volgde een groot aantal romans
(soms in cyclussen, zoals de naturalistisch
gemspireerde famihekroniek ZIjden en
keewjden, 17 din. 1905-1920), die, uitgaande
van vrouwen psychologie en -liefde
- ook als zinnelijke passie -, een realistisch
beeld pretenderen te geven van de Haagse
burgerlijke samenleving. Haar onderhoudende,
maar vaak diepgang missende vlotheid
werd soms als veelschrijveriJ-onderfmanclele-
druk gemterpreteerd. Behalve
een 30-tal romans liet zij novellen, poezie,
een versdrama, meiSjesboeken en essayistisch
werk na.
Na de dood van haar man (1938) wierp zij
Zich op als zijn hartstochtelijke pleitbezorgster.
Haar geèxalteerde pogingen - die
zelfs geen vervalsingen schuwden - om de
Kloosmythe m stand te houden, hebben de
ontlUistering ervan evenwel eerder in de
hand dan tegengewerkt (Het menscheltjke
beeld van Wtllem Klaas, 1947; De waarheid,
1949).
Werken: ImpreSSies (1899), p, Tragische levens, 2
din (1900), Verzen (1899), Judith (1903), dr,
Stemmmgen (1910), p ,IJdelheid der Ijdelheden
(1917), Roman van vrouwenleven De man m 't
spel, De comedle der hefde, De Frwola's, De
onbluschbare vlam, Pandora's doos (1921-1926),
In den klaren dag (1931), De seizoenen der Ziel
(1937)
Literatuur: A H.M ROMEIN-VERSCHOOR, VrouwenspIegel
(1936'), A A HAIGHTON, Over J K -R v
S (1938), G COLMJON, De bewegmg van tachtig
(1963'), W ZAAL, 'J RvS', mNoOit vangehoord'
(1969,1974') (w GOBBERS]
Reypens, Leonce
Vlaams dichter en prozaschrijver (Mortsel
26.2.1884-St.-Maria-Oudenhove 30.7.
479
REYS
1972). Trad m bij de JezUieten. Was na zIJn
promotie (1914) m de Germaanse filologie
leraar aan de theologische faculteit van de
JezUietenorde te Leuven. Was medeoPrichter
van het Ruusbroec-genootschap (1925).
Met D. Vans ma redigeerde hij het tiJdschrift
De Pelgnm (1929-1931).
Zijn werk kan in drie groepen worden ingedeeld.
lYriek gewIJd aan zIJn moeder of handelend
over godsdienstige onderwerpen,
bespiegelingen van mystieke aard, zoals
Chnstus-Uren (3 din, 1921-1931), geschreven
onder ps Theofilus, en studies
over mysticI
Ook verzorgde hiJ Uitgaven van mystieke
schriJvers, zoals van BeatnJs van Nazareth
Seven mameren van mmne (1926,
samen met J van Mierlo) en werkte hij mee
aan de uitgaven van de werken van Ruusbroec
door het Ruusbroec-genootschap (4
din 1932-1934,1944-1948').
Werken: GewIjde bloeI (1921), p ,LIederen van moe·
der (1922), Ruusbroec (1926), studie, Ruusbroec
de Wonderbare (1932), m samenwerkmg met
D A STRACKE en J VAN MIERLO, Uren met Ruusbroec
(1943), VIta Beatnw (1964), kritische
Ultg
Literatuur: DI' L R SJ, persoon en gedachte
(1965), A AMPE, 'L R ',m Jaarb MIJ der Nederl
Letterk 1972-1973 (1974) [ADEMEDTS]
Reys, OUo P.
Zie Greshoff, Jan
Ridder, Alphons de
Zie Elsschot, Willem
Ridder, André de
480
Nederlands en Frans romanschrijver en
essayist (Antwerpen 20.10.1888-Borgerhout
1.7.1961) Volgde een opleiding aan de
Rijkshandelshogeschool te Antwerpen;
werd in 1924 hoogleraar statistiek aan de
umversiteit te Gent, aan de RIjkshandelshogeschool
en de Koloniale Hogeschool te
Antwerpen. Was redacteur van het literaire
tijdschrift Vlaamsche Arbetd (1905-
1909), stichter van de tijdschriften De
Boomgaard (1909-1911) en Het Roode Zet!
(1920)
De Ridder kan worden beschouwd als de
leider en typische vertegenwoordiger van
de 'BoomgaardgeneratIe' die, komend na
'Van Nu en Straks', alleen Europees en
kosmopolitisch wilde zijn. Daarom introduceerde
hij uit Frankrijk het dilettantisme
in de Vlaamse literatuur In vijf romans,
verschenen tussen 1910 en 1918, probeerde
hij, als reactie op de triomf van de
boerenroman m de Vlaamse literatuur, het
grote-stadsleven Uit te beelden Deze werken,
zoals De koude Eroos (1911) en De
gelukktge echt van Ftltep Dmgemans
(1912), waarm het dilettantisme nogal
pronkerig wordt Uitgestald, schoten echter
te kort qua taal en Ultbeeldmg
Ook voerde hiJ twee meuwe literaire genres
m, lang voor ze door het bUitenland ontdekt
en beoefend werden Zo was hiJ de eerste
die literaire mtervlews afnam (vgl. BtJ
LoUIS Couperus, 1917) en schreef hiJ de
eerste geromanceerde biografie m Belgle
(Nmon de Lenclos, 1917; Jean de la Fontame,
1918)
Na wo I stichtte hiJ het tijdschrift SélectlOn
en werd hiJ een talentvol promotor van
de expressiomstlsche schilderkunst
Schreef als zodamg een aantal kunstkritieken.
Werken: StlJn Streuvels, ZIJn leven en ZIJn werk
(1907), Pastoor Hugo Vernest (1908), Onze
schnJvers, 2 din (1909), Gesprekken met den
wIJZen Jongeling (1910), r , Over de Jong- Weensche
d,chters (1911), Pol de Mont (1911), m
samenw met G L VAN ROOSBROECK, Charles
Beaudelalre (1912), F!lIep Dmgemans' liefdeleven
(1912), r, De gelukkIge stonde (1918), r,
Remy de Gourmont (1918), La lIttérature flamande
contemporame (1923), Le géme du Nord
(1925), AnthologIe des auteurs flamands (1926),
La Jeune pemture beige (1929), OSSIP Zadkme
(1929), James Ensor (1930), Smt-Martens-Laethem,
kunstenaarsdorp (1946), Oscar Jespers
(1948)
Literatuur: J WEISGERBER, m De Vlaamse literatuur
op onbegane wegen (1956), J FLORQUIN, m
Ten hUIze van , I (1971'), mtervlew
[p LEBEAU]
Riddere metter mouwen, Die
Middelnederlandse ridderroman, m de
laatste jaren van de 13de eeuw, wsch. in
Vlaanderen, tot stand gekomen. Mlraudys,
de held van de roman, ontleent zijn naam
aan de witte mouw die hem door een Jonkvrouw
als wapenteken werd geschonken.
Een Frans orlgmeel, waarvan de roman een
bewerking zou zijn, IS niet aan te wijzen of
IS althans met bewaard. De voornaamste
bron IS Rtchars lt Bwus, een ridderroman
van 5452 verzen, die in de Jaren 1250-1275
IS ontstaan en aan 'mestre Requis' wordt
toegeschreven. Daarm worden de voornaamste
motieven die in Dte nddere metter
mouwen voorkomen, aangetroffen.
Rtchars lt Bwus is geen Arthurroman, Dte
nddere metter mouwen echter wel. Het
verhaal speelt zich gedeeltelijk af aan het
hof van koning Arthur en zowel deze als
konmgm Ginevre en ridders van de Tafelronde,
zoals Walewem, Perchevael, Lancelot
en Iwem, spelen er een rol m Bij het
bewerken van elementen Uit Rlchars lt
Bwus tot een Arthurroman heeft de dichter
blijkens overeenstemmmgen, ook in
woordgebruik, de Morwen, een Middelnederlandse
ridderroman, tot voorbeeld genomen
Van Die nddere metter mouwen
zIJn slechts 320, ten dele gehavende, verzen
bewaard gebleven. Volledig bewaard IS
echter een (sterk) verkorte versie van 4020
verzen, die door LodewiJk van Velthem in
zIJn Lancelot-compilatie IS opgenomen. De
bewaarde 320 verzen van de oorspr. tekst
stemmen met 95 verzen uit de verkorte
redactie overeen, waaruit blijkt dat de
bewerker althans m dit gedeelte drastisch
heeft mgegrepen
Zie ook Lancelot-compilatle, Haagse
Uitgaven: W J A JONCKBLOET (ed ), m Roman van
Lancelot, dl 1 (1849), verzen 14581-18600, B M
VAN DER STEMPEL (ed), Roman van den nddere
{ J (1914), J DESCHAMPs,'Een fragment van de
onverkorte verSie van "Die rlddere metter mouwen"',
m Liber alumnorum Prof Dr E Rombauts
(1968), C W DE KRUYTER, Die Rlddere
metter mouwen (1975), facs Uitg met mI , B D
DAMSTEEGT, M J M DE HAAN, L JONGEN, en M J
VAN DER WAL (ed ), Roman van den Rlddere metter
Mouwen (1984)
Literatuur: J DESCHAMPS, 'De Rlddere metter mouwen',
m VIJf Jaar aanwmsten KB Brussel 1969-
1973 (1975), M DRAAK, 'Het Wout sonder genade',
m F P VAN OOSTROM (ed), Artunst,ek m
artikelen (1978), J D JANSSENS, 'De Arturlstlek
een wout sonder genade', m Spiegel der letteren,
21 (1979) en 22 (1980) [J DESCHAMPS]
Riemersma, Trinus
Fnes dichter en prozaschrijver (Ferwerd
17.5.1938) Aanvankelijk onderwijzer, later
wetenschappelijk medewerker Fries aan de
VnJe Universiteit te Amsterdam (doctoraal
examen 1979), daarna docent aan de
Noordelijke Leergangen te Leeuwarden.
Promoveerde in 1984 aan de vu op een
proefschnft over 'normen en waarden in
het grotere Friese proza van 1855-1945':
Proza van het platteland.
Belangnjkste prozaist van zijn generatie
die met zIJn debuut Fabryk (1964) taboes
doorbrak en dat met zijn latere werk is blijven
doen, steeds experimenterend met
vorm, mhoud en ook spelling. Was redacteur
van de literaire tijdschriften De TSJerne
en Trotwaer en richtte in 1983 een eenmanstiJdschnft
De Kul op. Van zijn veelzijdigheid
getuigen ook zijn essaYistische,
literatuurtheoretische en taalkundige publikaties.
Ontvmg in 1967 de Gysbert JapICxpn]
s voor Fabryk Sommige van zijn
RIJSWIJCK
werken werden m het Nederlands vertaald.
Werken: By de hannen om 't öf (= BI] de handen af,
1965), r ,Mmskrotten-Rotmmsken (= Mensratten-
Rotmensen, 1966), r, De moardner komt
werom (= De moordenaar komt terug, 1967), r ,
De duvel mlsblteard (= De dUivel mislukt, 1967),
verh ,De hlte slmmer (= De hete zomer, 1968), r ,
Myn folk, myn blmmden (= MIJn volk, miJn
bemmden, 1970), verh, Rlemersma II 26-50
(1970), P ,Roazen ferwylJe (= Rozen verwelken,
1972), p , Teksten fwar len hear (= Teksten voor
één heer, 1973), p , Dant de dea der óp folget (=
Tot de dood erop volgt, 1973), verh , Jest yn de
Ardmnen (= Herfst m de Ardennen, 1975), r ,
Myksomatoze (1975), r, FÖI en fredeloas (=
Veeg en vredeloos, 1977), verh ,ft koarte forhael
yn 'e Fryske IIteratuer fan de twemtlchste leu (=
Het korte verhaal m de Friese hteratuur van de
twmtlgste eeuw, 1977), essay, De skJmtme vurt
ferbwólgwódde (= De schoonheid wordt geveild,
1981), r
Literatuur: J SMIT, De Fryske IIteratuer1945-1967
(1968), A VAN HIJUM, 111 Trotwaer, 3-4 (1970),
PH H BREUKER, m Tekst en Utllz (1970), T
MULDER, Hwer hast It wel2 (1971), K DYKSTRA,
Lyts hiinbaek fan de Fryske IIteratuer (1977); B
VAN DER HOEK, 'De gaos oan 't keatlmg', 111 Trotwaer,
13 (1981), T HETTINGA, 'Rlemersma en
Rlemersma en de fertellers fan RIemersma', 111
HJ'" 12 (1983), speciaal nummer, J KROL, 'De
mJste R " m Trotwaer 3/4 (1985), T RIEMERSMA
E A , 'Proza van het platteland opposys]es en ferdlgemng',
m Idem [F DAM]
Rijswijek, Theodoor van
Vlaams dichter (Antwerpen 8.7.1811-ald.
75.1849). Was achtereenvolgens leerlingbeeldhouwer,
sieraadschilder, hulponderwiJzer
en klerk bij een bank. De laatste
maanden van zijn leven bracht hij door in
een gesticht voor geestesgestoorden. Hij
was een volbloed romanticus, rondborstig
en spontaan, die ZICh mmg verbonden voelde
met het gewone volk en tijdens zijn leven
veel sympathie en rUime bekendheid genoot.
Zijn Iynek die doorgaans gemoedelijk en
gevoelig IS, maar geestig, boertig of bijtend
waar hiJ de 'franskiljons' kritiseerde, wordt
gekenmerkt door losheid van toon en een
vloeiend ritme Na een penode waarin zijn
belangstelling naar melodramatische onderwerpen
uitging, zocht hij zijn inspiratie
m het alledaagse volksleven, de politieke
verhoudingen en de godsdienst.
Werken: Elgenaerdlge verhalen (1837), Eppenstem,
eene berymde legende (1840), Antlgonus of
de volksklagten (1841), Poetlsche lUimen (1842),
Balladen (1843), Politieke referemen (1844),
Godgewijde gezangen (1844), Volksliedjes
(1846)
Uitgave: Volledige werken (1949)
Literatuur: E ROSSEELS, Th v R (1852), J STAES,
Th v R Zl.Jn leven ~n verband met 2lJn llJd
481
RISPENS
(1884), K VAN DEN OEVER, Krlt,sche opstellen
(1913), E DE BOCK, 'De Van Rijswljcken', In Antwerpen,
17 (1971), A CORNETIE, Th v R (1975),
A DE LATIIN, In Contacten met vroeger Antwerpen
(1976) [A DEMEDTS)
Rispens, Jan Albertus
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Noordwijk aan Zee 5.12.1889-Deventer
27.3.1962). Zoon van een gereformeerd predikant;
studeerde Nederlands te Utrecht
en was leraar te Deventer (1916-1952).
Behoorde tot de protestants-christelijke
dichters van Ons TiJdschrtft, waarin hij in
1911 debuteerde. In 1922 verscheen zijn
bundel Het verborgen leven. Hij werkte
voorts mee aan Maandblad voor Letterkunde,
Stemmen des Tijds, Elckerlyc en
Ontmoetmg
Hij blijft echter belangrijker om zijn essayistisch
en hterairhistorlsch werk dan om
zijn poe zie Hij schreef essays over Nietzsche
en Kierkegaard. Bekend bleef voorts
zijn Richtmgen en figuren m de Nederlandsche
letterkunde na 1880 (1938).
Werken: Stad,en (1939), p, Over den myth,schen
achtergrond der hteratuur (1943), Terugkeer
(1946), p ,De geest over de wateren Literaire en
w'Jsgerlge essays (1950), Zonder omwegen
(1950), afonsmen, Ora pro nob,s (1953), p , Voetsporen
(1960), p, De geharnaste dromer Mr
Johannes Kmker als aesthetlcus en dichter, een
essay (1960)
Literatuur: P J RISSEEUW, In Christelijke d,chters
van dezen t'Jd, dl 1 (1930), C RIJNSDORP, In Op
zoek naar het gehe,m (1954), R G K KRAAN, In
Ons TIjdschrift 1896-1914 (1962)
[w J C BUITENDIJK EN G J VAN BORK)
Risseeuw, Pieter Johannes
482
Nederlands schrijver ('s-Gravenhage
16.5.1901-ald 11.6.1968). Pubhceerde
eerst onder het ps. Joh. P. Ruys. Uit een
eenvoudig gereformeerd gezin van Zeeuwse
afkomst; tot zijn 60ste jaar werkzaam in het
bankbedrijf; literair medewerker van De
Rotterdammer. Deed veel voor de organisatie
van het christelijk letterkundige leven:
oprichter van Opgang (1918), medeoprichter
van Opwaartsche Wegen (1923), de
Bond van Christelijk Letterkundige Kringen
en Ontmoetmg (1946). Hij leverde biografisch
werk m ChrtsteltJke schrtJvers
van dezen tijd (1930) en ChrtsteltJke dichters
van dezen tijd, met bloemlezmg
(1931-1938). Was mederedacteur van de
bundels Het heerltJk ambacht (1936), Verzetld
bestek (1939) en VloedltJn (1954).
HIJ beschrijft de tot emancipatie gekomen
volksgroep waarUit hij zelf IS voortgekomen
in de wisselende omstandigheden sedert
het begin der 20ste eeuw. Ook schreef hij
goed gedocumenteerde historische romans
over de gereformeerde emigranten, vooral
in Noord-Amerika. Zijn roman De glazen
stad (1966) werd tot televisiespel bewerkt.
Werken: Brave zonen hunner Jeugd (1924), r ,Martha
's brUIdsdagen (1927), r , Het verklaarde UItZIcht
(1931), Kort oponthoud (1935), nov, Is het
m'Jn schuld? (1937), Geleend goed, familieroman
UIt het Westland (1941), de trilogie LandverhUIzers
VrlJhe,d en brood (1947), De hUIlende wtldernls
(1947) en Ik worstel en ontkom (1951),
Weekend m de archipel (1954), Anneke Jans,
roman UIt de Jaren toen New York nog N,euw
Amsterdam was (1958), Gasten en vreemdelmgen
(1960), Zover de wereld reikt (1963), Kmderen
en erfgenamen (1964), r, met Gasten en
vreemdelmgen onder de titel De fam,lIe Leenhouts
Literatuur: C RIJNSDORP, In Jaarb M'J der Nederl
Letterk 1968/1969 (1971) [w J C BUITENDIJK)
Ritschl, Giza
Ps. van Glzela Zsuzánna Rltschel, Nederlandse
(Hongaarse) dichteres (Boedapest
22 12.1869-'s-Gravenhage 26.4.1942).
Kwam in 1896 als circusartieste naar Nederland;
bleef ongehuwd in tegenstelling
tot de mare (die zijzelf heeft verspreid) als
zou zij danseres en gehuwd zIJn geweest
met Bas Veth. Nadat Henri Borel haar
dichtproeven aan FrederIk van Eeden had
getoond, bevorderde deze de uitgave van
haar eerste bundel. Verzen (1901); een
behJdems van de onvrede en de frustraties
om haar leven m concubinaat, resp. het
achterwege blijven van een huwelijk. Haar
taal is niet vrij van hongarIsmen, haar UItmgswlJze
vertoont de invloed van het
Hongaarse volkshed en de populistische
lYriek, vnl. van Petofi, maar vooral van de
Hongaarse 'Tachtiger' Gy. Revlczky, van
wie zij de techmek van het korte gedicht
moet hebben geleerd (van de 122 gedichten
zIJn 99 met langer dan 6 regels; geen is langer
dan 12). Zij IS hiermee de eerste dichteres
van met-oosterse korte gedichten.
Daar de Nederlandse krItiek onbekend was
met de Hongaarse poetische traditie en
versleer werd haar plastiek voor hoogst
persoonlIjk en haar versificatie voor volkskunst
aangezien. De bewonderende kritiek
(o.a. van Kloos) werd met gedeeld door
Karel van de WoestI]ne (Vlaanderen,
1903), die haar zwakheid doorzag. Nieuwe
verzen (1904) ontstond m de periode van
de verbreking der relatie door Veth; de
gedichten hebben een elegisch-opstandig
karakter; haar taal IS vrIjer van het Hongaarse
substraat en nadert het Tachtiger
Jargon. De volgende bundel Ged,chten
(1905) is echter vol van Hongaarse reminiscenties.
üederen (1907) werd een 'Tachtiger'
-bundel vergelijkbaar met het werk van
H. Swarth. Allengs won een barokke, godsdienstige
lyriek veld, die overheersend
werd in Vroome liederen (1914), beurtelings
van protestantse en katholiek -liturgische
signatuur. De na haar dood door V.
van Vriesland uitgegeven bundel Zangen
van droom, hefde en dood (1942) bevat een
keuze uit een grote hoeveelheid gedichten,
zonder nieuwe aspecten. Zij heeft ook Hongaarse
gedichten geschreven (ongepubliceerd)
zonder artistieke pretentie.
Literatuur: A. SIVIRSKY, 'G.R en FrederIk van
Eeden', In Onzeekerheld IS lee ven, beschouwmgen
over FrederIk van Eeden (1983)
[A L I SIVIRSKYj
Ritter jr., Pierre Henri
Nederlands schrijver (Utrecht 16.8.1882-
Houten 13.4.1962). Zoon van theoloog-filosoof
P.H. Ritter (1851-1913). Studeerde
rechten. Na zijn promotie (1909) te 's-Gravenhage
werkzaam in diverse ambtelijke
functies, van 1916 tot 1918 te Middelburg,
daarna hoofdredacteur van het liberale
Utrechtsch Dagblad (tot 1933), ten slotte
werkzaam bij de AVRO. Tijdens WO II gemterneerd
in Buchenwald en St. Michielsgestel.
Daarna werkte hij bij de radIO, in
welke hoedanigheid hij baanbrekend werk
verrichtte voor de literaire radiokritiek in
Nederland, al Viel zijn oordeel vaak te welWillend
uit.
Behorend tot de rechterzijde der liberalen
was hij, evenals zijn vriend Gerretson, een
overtuigd nationalist van aristocratische
allure, maar door zijn humanistische verdraagzaamheid
was zijn gevoel van verbondenheid
met de medemens universeler.
Tijdens het opkomend nationaal-socialisme
sprak hij met succes voor Eenheid door
Democratie.
Als literator vormde Ritter zich onder
invloed van Van Deyssel (Kie me prozastukken
onder ps. Rudolf Atele, 1911). In
een welluidend, fraai verzorgd Nederlands
maar zonder overladen stijl (vgl. Zeeuwsche
mlJmermgen, 1919) schreef hij oorlogsherinneringen
(De donkere poort,
1931), biografi~che schetsen van bekende
figuren, kritieken en literaire studies, o.a.
over Ina Boudier-Bakker (De vertelster
weerspiegeld, 1931), Andersen (De zwerver
met de toverflUit, 1938) en Beets (Een kap-
RITZERFELD
per over een professor, 1939). Hij was
mederedacteur van Het boek van nu.
Werken: 0 m Lusten en lasten der redeneerkunst
(1926), monogr , De kritische reis (1928), essays;
De derde (1928), r., Het welkom schandaal
(1935), r., Kam en Abel (1935), r., Vredenhof
(1938), r , Nederland m de brandmg (1938), pr ,
Hemeltje-blauw (1950), r, Ontmoetmgen met
schrijvers (1956), boekenweekgeschenk.
Uitgave: Vertoog en ontboezemmg (1947), bloem!.
met blbl door G H 'S-GRAVESANDE.
Literatuur: M.B TEIPE, In Jaarb MIJ der Nederl
Letterk (1963-1964), F C GERRETSON, In Verzameld
Werk (1973), J J VAN HERPEN, AI wat m
boeken steekt (1982) [G W HUYGENSj
Ritzerfeld, J.
Ps. van Oscar Timmers, Nederlands prozaschrijver
(Heerlen 13.9.1931). Debuteerde
in 1957 onder eigen naam met de los
gestructureerde roman Landkl,maat. In
een mengeling van proza en poëzie worden
de vakantiegebeurtenissen van twee geliefden
beschreven, alsmede hun dromen en
discussies. Oorlog, erotiek en literatuur
zijn de belangrijkste thema's. Dat is ook in
de meeste volgende boeken het geval. In
Geblaf m het hondsdal (1960) en Enkele
reis retour (1963) lijken bovendien jeugdherinnerIngen
een belangrijke rol te spelen.
In laatstgenoemd boek beschrijft Timmers
op vaak komische wijze hoe hij loskwam
van de enghartige seksuele en morele opvattingen
uit zijn katholieke jeugd.
Vanaf de roman Amma 'Je remste Mm'
(1974) publiceert Timmers onder ps. De
invloed van de film op zijn manier van
waarnemen wordt groter, de schrijfwijze
subtieler en indirecter en de opzet van de
boeken wordt gecompliceerder. Stilistische
Virtuositeit is het middel waarmee Ritzerfeld
de verschrikkelijke gebeurtenissen
tracht te bezweren die zijn personages hebben
getekend. De dood van een zoontje en
de poging die te verwerken komen in
versch. boeken aan de orde, het meest
expliciet in De Poolse vlecht (1982), de
afsluiting en het hoogtepunt van een langdurig
literair rouwproces. Drie mensen, elk
gedreven door een ingrijpende emotionele
ge beurtenis op het persoonlijke vlak, reizen
onafhankelijk van elkaar naar Auschwitz,
in de hoop daar te worden bevrijd van
hun obsessies en hun schuldgevoel. Dit
boek heeft Ritzerfeld uit de literaire anonimiteit
gehaald.
Werken: Stier voor piranha's (1961), r., Oogappel
(1969), pr ,Haar gaan en haar liggen (1971), pr.,
De amazone (1977), r , De paardendief (1979), r.
Literatuur: 'J.R', spec. nummer van Bzzlletm, 103
(1982-1983), F SCHUEREWEGEN, 'Kommentaar
483
RIXT
op kommentaar', 10 Nieuw VI njdschr, 36
(1983) [c OFFERMANS]
Rixt
Ps. van Hendrika Akke van Dorssen, Friese
dichteres (Grouw 27.9.1887-Colmschate
31.1.1979). Was tot haar pensionering
werkzaam op de gemeentesecretarie te Deventer.
Haar enige bundel, De gouden nder (= De
gouden rijder; 1952), toont de boeiende
ontwikkeling van de erotische lyriek van
haar jeugd tot de bezonken wijsheid van
haar ouderdom. Zij ontvmg voor die bundel
in 1953 de Gysbert JapICxprijs. Autobiografische
schetsen werden gebundeld in
Rzxt fortelt (= Rlxt vertelt; 1978).
Literatuur: F SIERKSMA, 10 De TSjerne, 2 (1953), G
STUIVELING, 10 Het boek van nu (1953-1954), T J
STEENMEIJER-WIELENGA, 10 Tekst en Uthz
(1973), W J BUMA, 'R ',10Grouwster Almenak
MCMLXXIV (1974), K DVKSTRA, Lyts hiinboek
fan de Fryske hteratuer (1977), T FEITSMA, 'KolleezJe
oer R " 10 Trotwaer, 6 (1978), Y. FAN DER
FEAR, 'MoetlOg mei Rlxt', 10 Sonde, 7 (1979)
[F DAM]
Robberechts, Daniel
484
Eig. Daniël Mane Antome Joseph, Vlaams
(roman)schrijver en essayist (Etterbeek
8.5.1937). Studeerde enige tijd aan de KomnkliJke
kadettenschool te Laken (Brussel);
daarna aan de Université Libre de
Bruxelles, waar hij in 1960 het kandidaatsexamen
wiskunde aflegde. Sindsdien is hij
full-time schrijver.
Robberechts debuteerde in 1968 met De
labzele stzlte, een nog tamelijk conventionele
roman waarin drie vertwijfelde Jonge
mensen elkaar vertellen over hun relaties.
Tegen het personage, dat eveneens in 1968
verscheen, bevat zes 'teksten' die blijk
geven van een toenemend wantrouwen tegenover
het op inleving gebaseerde verhaal
en het door de schrijver gemanipuleerde
personage. Robberechts breekt met empathie
en verbeelding en richt zich vanaf De
grote schaamlzppen (1969, bij de tweede
druk is de titel gewijzigd in Open boek) op
de zelfbeschrijving. De belangrijkste mzet
van dit retrospectieve dagboek: afrekenen
met schaamte en frustraties uit de jeugd.
Het volgende boek, Aankomen zn Avzgnon
(1970), is het relaas van een geduldige en
behoedzame belegering van de stad Avignon
door een hij-figuur, wiens hoop op een
aankomst het verlangen inhoudt naar een
wederge boorte.
De evolutie m de richtmg van een steeds
autonomer geschrift bereikt m Praag
schrzjven (1975) een nieuw niveau: het
boek gaat niet over Praag, maar is de
poging een eigen Praag te creèren aan de
hand van de teksten over deze stad die de
auteur ter beschikking staan. De haast
mamakale zucht naar volledigheid en het
verlangen naar uiterste precisie, die aan de
conceptie van dit boek ten grondslag liggen,
zijn ook bepalend voor de zeer omvangriJke
'totaaltekst' waar Robberechts
smds 1977 aan werkt: tZjdSCHRIFT. Door
een mventansatie van alle mogelijke taalUltmgen
en de systematische demonstratie
van de retorische operaties die daaraan ten
grondslag liggen, wIl de auteur de lezer
inZicht verschaffen in taalmanipulatIes en
zo mdirect diens maatschappelijke bewustzijn
vergroten.
Werken: 'VerwoordIOgen', 10 Het mes m het beeld
(1976), Onderwerpen, Subjecten Brokken Verwoordmgen
(1978), 'MaterIalen voor een eigentiJdse
praktijk van het schrIJven', 10 Schrift, 12-
28 (1972-1977), essays
Literatuur: F BULHOF, 'D R Aankomen 10 AVlgnon'
10 Forum der Letteren (1970), GADE, 'De
woorden van een ander', 10 Nieuw VI Tljdschr,
28 (1975), L GEERTS, 'Leren leven met R " 10
Streven (okt 1975), H BOUSSET, 'D R " 10 Kritisch
leXicon van de Nederlandstahge L1t na
1945 (1980), H BOUSSET, 10 Schrijven aan een
opus (1982) [c OFFERMANS]
Robbers, Herman
Elg Hermann Johan, Nederlands prozaschriJver
(Rotterdam 4.91868-Amsterdam
15.9.1937). Zoon van de uitgever Jac.
G Robbers. GymnasIUmopleiding, daarna
werkzaam in de boekhandel. Wijdde zich
smds 1905 geheel aan de letteren; werd
toen redacteur van Elsevzers Gezllustreerd
Maandschrzft, waarvoor hij kritieken
schreef. Was in hetzelfde Jaar medeoprichter
van de Vereemging van Letterkundigen.
Kwam als bestuurslid hiervan en van
het Nederlands PEN-centrum op voor de
matenele belangen der auteurs en publiceerde
m dit kader de brochure Aansluztzng
bZj de Berner conventze (1905). Debuteerde
met verhalen onder het ps. Phocius
en schreef daarna een aantal breed opgezette
en objectieve realistische romans, die
treffen door de milieuschIldering van de
bourgeoiSie. In de driehoeksroman De
bruzdstz}d van Annze de Boogh (1901) fungeert
de kunstenaar als tegenstelling tot de
materialistisch mgestelde zakenman. Zijn
tweedelige Roman van een gezzn (1909-
1910) werd het prototype van de familIeroman.
Toen dit genre in diskrediet raakte,
verminderde ook de aandacht voor het
werk van Robbers.
Werken: Een kalverliefde (1892), De verloren zoon
(1895), De vreemde plant (1895), nov, De roman
van Bernard Bandt (1897), Van stilte en stemmmg
(1905), verh, Helene Servaes (1914), Een
oude Beierse stad, Rothenburg (1918), Een mannenleven
l, Stnt-Elmsvuur (1920), De Nederlandsche
litteratuur na 1880 (1922), Het ontstaan
van een roman (1922), Litteraire smaak
(1924), Een mannenleven Il, Op hooge golven
(1924), Een mannenleven lll, De thUisreiS (1927),
Reddmg (1933)
Literatuur: E D'OLIVEIRA, In De Jongere generatie
(1910), E ZERNIKE, H R als romanschrijver
(1928), IDEM, 'Levensbericht H.R ',In Jaarb MIJ
der Nederl Letterk (1937-1938), W J SIMONS,
De tiJd van H R (1968), IDEM (ed ), In Hakken en
spaanders (1970) [G W HUYGENS]
Robidé van der Aa, C.P.E.
Eig. Christianus Petrus Eliza, Noordnederlands
schrijver (Amsterdam 7.10.1791-
Oosterbeek 14.5.1851). Was advocaat te
Leiden, van 1818-1834 procureur te Leeuwarden
en daarna Jurist en inspecteur bij
het onderwijs te Arnhem.
ZIjn werk omvat huiselijke en vaderlandse
gelegenheidspoèzie en talrijke verhandelingen
In de trant van het Nut. Zijn bewerking
van Tombhsons Views on the Rhme,
De RIJn, m afbeeldmgen en tafereelen
geschetst (2 din., 1835) in de Vaderlandsche
Letteroefemngen vernietigend beoordeeld,
bracht zijn Uitgever BeiJerinck ertoe
een eigen tijdschrift op te richten, met
Robidé van der Aa als redacteur, te zamen
met de veel jongere Potgieter. Terwijl Robldé
van der Aa tot de eerste jaargang
(1837) weinig bijdroeg en al in februari
1838 bedankte, is toch zijn haast toevallige
functie als eerste Gids-redacteur zijn belangriJkste
literaire titel.
Werken: De dood van Byron (1827), De dankbare
Vnezen aan hunne weldadige landgenooten
(1828), Oudejaarsavond van 1832 (1832), Oproer
en pnesterdwang (1838), Volksverhalen en legenden
aan de RIJnoevers verzameld, 2 din
(1839), BergroosJes (1843), Lenteloveren (1845)
Literatuur: H T COLENBRANDER, 'Het ontstaan', In
De Gids, dl 4 (dec 1936); L. VERHOEFF, 'Driemaal
een hed van Chassé op eenzelfde melodie', In
Armamentarw, 12 (1977), CA ZAALBERG, 'De
vrlendenrol van Rvd A " In De letter doet de
geest leven, bundel opstellen aangeboden aan
Max de Haan [ ] (1980), K KOREV AART, 'Literaire
kritiek In de Arnhemse Courant In 1830-
1850, of Wat hebben neerlandicI aan historiCI?',
In Meta, 16 (1981-1982). [G STUIVELING]
Robinson, TjaUe
Ps van Jan Johannes Theodorus Boon,
Nederlands prozaschrijver (Nijmegen
ROBRECHT
1O.1.l91l-'s-Gravenhage 22.4.1974). Hij
was een Indo-Europeaan en bracht een
groot deel van zIJn leven door in Nederlands-
Indiè, o.a. als journalist in Djakarta.
Een deel van zijn literaire werk verscheen
aanvankelijk in het literairculturele tijdschnft
Orlentatle en het dagblad De
Nleuwsgwr. Zeer bekend werden zijn Plekerans
van een straatslijper (volledige
Ultg. In 1965), schetsen die teruggaan naar
zijn jeugd in Djakarta. Behalve geestig zijn
zij vervuld van weemoed om de 'oude dingen
die voorbij zijn'. Zijn bijzonder verteltalent
blijkt ook uit zijn eveneens sterk
autobiografische novellen die, geschreven
onder het ps. Vincent Mahieu, werden
gebundeld in TJles (1960) en TJoek (1961)
en die Zich afspelen in het milieu van de
kleine Indo's. De genoemde titels (beide
een soort geweer aanduidend) zijn ontleend
aan de jacht, van zo essentieel belang
binnen de Indo-cultuur. Die Indo-cultuur
uit zich ook in het taalgebruik: zowel de
'Piekerans' als de novellen zijn geschreven
In een Nederlands vermengd met pet jo
(een soort Indisch-Nederlands) en Djakartaans
dialect.
Na zijn terugkeer in Nederland (1955)
nchtte hiJ een blad op voor Indische
Nederlanders, Tong Tong, waarvan hij zelf
de redactie voerde. Voorts was hij oprichter
van de Indische Culturele Kring en de
boekhandel-Uitgeverij Moesson in Den
Haag, die veel Indonesische bellettrie uitgaf.
Uitgave: L DucELLE (ed ), Pl€kerans biJ een voorplaat
(1974)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, 'Plekerans, TJles,
TJoek', In Kwn Keman (1973), IDEM, Oost-Indische
Spiegel (1978) [G TERMORSHUIZEN]
Robrecht de Duyvel
Middelnederlandse bewerking van de
Franse prozaroman La me du terrible Robert
Ie dwble. Het werk is overgeleverd in
een druk uit 1516 door Michiel Hille van
Hoochstraten. Het verhaal gaat over een
man, Robrecht, die door de duivel verwekt
IS en een zeer zondig leven leidt, maar zich
uiteindelijk toch bekeert. Het illustreert
dat zelfs voor de grootste zondaar vergeVing
bestaat wanneer hij oprecht berouw
toont.
Uitgave: R J RESOORT (ed), Robrecht de duyvel
(1980)
Literatuur: R J RESOORT, 'LerIng of vermaak? Robrecht
de duyvel als prozaroman', In Spektator, 7
(1977-1978) [F VANTHIJN]
485
ROBIJN
Robijn, Petrus Joannes
Zuidnederlands acteur, dichter en toneelschrijver
(Vrasene 18.11.1768-Gent 24.9.
1823). Geruchtmakend rederijker uit de
Franse tijd, rivaal van P.J. de Borchgrave
in tal van dichtwedstrijden. Vurig republikein;
bracht het tot politiecommissaris te
Zele.
Robijn schreef opgeschroefde dichtstukken
en - veelal ongepubliceerde - romantische
drama's, zoals Werther en Egmond en
Hoorne. Na 1812 was hij een der actiefste
en succesrijkste toneelspelers van De Fonteine
te Gent.
Werken: Nuno en Evora of de vadermoord (1797),
tr , De Belgen (1807), p , De Belgische schilders
(1807), p, De zwarte man of de spleen (onge·
publ ),kom
Literatuur: P VAN DUYSE, m Belgisch Museum
(1843), J 0 DE VIGNE, De ZUidnederlandsche
schrijvers van het tijdstip der Fransche overheersing
(1872), G DEGROOTE, m Miscellanea J
Gessier, 1 (1948), F VAN DER ELST, m Bljdr voor
de geschiedems der Nederlanden, x (1956).
[w GOBBERS]
Rodenbach, Albrecht
Eig. Albertus Petrus Josephus Mansuetus
Ferdinandus, Vlaams dichter en dramaturg
(Roeselare 27.10.1856-ald. 23.6.1880).
Studeerde aan het kleinseminarie te Roeselare
waar hij leerling was van Hugo Verriest,
die een diepe invloed op zijn artistieke
en ethische vorming heeft uitgeoefend.
Zijn jeugdwerk getuigt van een geweldig
temperament en een grootse visie op de
wereld en de cultuur. Na zijn humanIOra,
verstoord door uitbarstingen van opstandigheid
vanwege de Vlaamsgezmde leerlingen
tegen hun overheid die alle uitmgen
van Vlaams leven wilde smoren ('de grote
stormge'), studeerde hij rechten te Leuven.
Hij sloot er vriendschap met De Mont en
stichtte met hem Het Pennoen (1877).
Ondertussen speelde hij in de Vlaamse studentenbeweging
(de Blauwvoeterie) een
belangrijke rol als organisator, spreker en
dichter.
Terzelfder tijd bleef hiJ werkzaam als dichter
en dramaturg. Van zijn gedichten verscheen
tijdens zijn leven slechts Eerste
gedzchten (1878). Zijn eerste toneelspelen
schreef hij voor de spelersgilden van de studentenbeweging,
daarna vatte hij het plan
op de Vlaamse geschiedenis in een reeks
drama's uit te beelden. Het eerste ervan,
Gudrun (uitg. 1882), werd in 1879 te Antwerpen
bekroond. Na onenigheid met De
Mont gaf Rodenbach in 1880 Het N!euw
Pennoen uit.
486
Zijn werk verraadt een gemale begaafdheid;
het geeft uiting aan de idealen van de
katholieke Vlaamse studentenbeweging en
is tegehjk uitdrukking van een hartstochtelijke
persoonlijkheid. Zijn taal is Westvlaams
gekleurd, zijn stijl gevormd onder
invloed van de klassieke schrijvers.
Uitgaven: L VAN PUYVELDE (ed ), Gedichten (1909),
F RODENBACH (ed ), Idem, 2 dIn. (1930), met mI
van C VERSCHAEVE, RF LISSENS (ed), Brieven
(1942); IDEM, Nieuwe R -briefWisseling In Feest·
bundel H J van de WIjer, dl II (1944), F BAUR
(ed), Verzamelde werken, 3 dIn (1957-1960),
met mI, BloemleZing Uit de gedichten (1980),
met een mI door H VERRIEST en een naw door L.
SIMONS, Eerste gedichten (1980), met een naw
door M DE BRUYNE
Literatuur: H VERRIEST, m TWintig Vlaamsche
koppen (1901, 1983'), L VAN PUYVELDE, A R ZIJn
leven en ZIJn werk (1908), F RODENBACH, A R en
de Blauwvoeterij (1909), J VERMEULEN, AR
(1930), C VERSCHAEVE, A R de dichter (1937), A
WESTERLINCK, AR (1958), De groote stoorlnge
1875 (1975), J HUYGHEBAERT, 'De Zwane' van
AR (1978), M DE BRUYNE en L GEVERS, Kromek
van AR (J856·1880) (1980), D SNIJDERS en S
VERMEIRE, A R en Limburg (1980), GezelleRodenbach
en de Westvlaamse school Vlaanderen,
29 (1980), specIaalnummer, Hand Kon MIJ
voor Taal en Letterk engesch 1980,4 (1981), M
DEBRUYNE, 'De Gudrun van A R', mRollarienslO
1981, 13 (1982), KM DE LILLE, De famlhe
Rodenbach en leper en de 'vaarmssen' van de
meiSjes Ferryn, speelvrIendInnetjes van AR
(1982), R.F LISSENS, m Letter en geest (1982), J
HUYGHEBAERT, 'A R en de mtgave van zIJn eerste
gedichten', m WetenschappelIJke tijdingen, 42
(1983) [A DEMEDTS]
Rodenburg(h) Theodoor
ZUIdnederlands (toneel)schriJver (Antwerpen
ca 1578-ald. okt. 1644). Neef van H.Lz.
Spiegel en diplomatiek agent m dienst van
versch. vorsten en stedelijke regeringen. De
belangrijkste vertegenwoordiger van de
vrijere, niet-klassieke, met name Spaanse
toneelvorm, die hij in het tweede decennium
van de 17de eeuw in de Nederlanden
mvoerde.
In Londen, waar hij van 1603 tot 1607 zaakgelastigde
was van de stad Emden, maar
ook geruime tijd optrad als agent van de
Hanze, voltooide hij naar eigen bewering
reeds m 1601 zijn herdersspel Trouwen
Batavwr, een 'naboots' van Guarini's Pastor
lido. Het werd in 1609 opgevoerd in
Amsterdam, vermoedelijk door de Brabantse
kamer Het Wit Lavendel en pas
gedrukt m 1617, een jaar nadat zijn BataVlerse
vryag!e-spel was verschenen en twee
Jaar nadat Hoofts Gramda, een in 1605
geschreven vrijere bewerking van de Pastor
lido, was uitgegeven In hetzelfde moeilijk
te definiëren genre (de meest opvallende
kenmerken zijn die van de pastorale maar
in de Trouwen Batavier treden nog sinnekens
op, evenals in het Batavlerse vryaglespel,
gesitueerd in en om Den Haag, waarin
bovendien het ontzet van Leiden wordt
geactualiseerd) schreef Rodenburg nog
Mays, een 'treur-bly-eynde-spel' (1634).
Als 'ridder' teruggekomen uit Spanje
(1614), leverde hij zijn stukken aan de Brabantse
kamer. Zijn ijdelheid en Spaanse
grandezza-allures lokten de spot uit van
Bredero, die hem mogelijk op het oog kan
hebben gehad bij het portretteren van IeroIImo
m de Spaansehen Brabander, opgevoerd
m de concurrerende kamer De Eglentier.
Aan de twisten binnen deze kamer
die aanleiding waren tot een afscheiding
van enkele belangrijke leden en de stichting
van de 'Nederduytsche Academie'
(1617) 0 I.v. S. Coster, heeft Rodenburg
geen deel gehad. Pas na deze afscheiding
ging hij over naar De Eglentier, waar hij een
vooraanstaande rol speelde. Als geliefd
maar ook omstreden toneelauteur voerde
hij een stellingenoorlog met Cos ter , wsch.
gevoed door een persoonlijke vete alsmede
door een verschil in letterkundige opvattingen.
Ook na zijn vertrek uit Amsterdam
(1619), zijn reizen als gezant en tijdens zijn
verblijf in de zUidelijke Nederlanden, bleef
Rodenburg trouw aan De Eglentier.
Volgens de overlevering zou hij 300 toneelwerken
hebben geschreven, maar slechts 30
titels zIJn bekend. Verreweg de meeste van
deze stukken bestaan uit vertalingen en
bewerkmgen, vooral uit het Spaans (naar
Lope de Vega o.m. Hertogmne Ce lw en
Grave Prospero, 1617; Casandra Hertogmne
van Borgome en Karel Baldeus,
1617; Jaloerse studenten, 1617). Naast
deze aangepaste 'comedlas heroycas' en
mantel-en-degen-stukken, gekenmerkt
door een 'open', ingewikkelde uiterlijke
handeling, moord- en vechtpartijen, vermommmgen,
reeksen minnaars, het verwaarlozen
van de eenheid van tijd en plaats
en het ontbreken van een strakke indeling
m bedrijven, vertaalde hij ook The Revenger's
Tragedy van Cyril Tourneur
(Wraeck-glengers treurspel, 1618) en putte
hij zijn stof Uit Italiaanse bronnen
(Anosto's Orlando furIOso; Bandello's novellen
m de Franse vertaling van Belleforest),
volksboeken, kronieken (Vrou Jacoba,
1638) e.a.
In zijn stukken komen veel stomme vertoningen
voor die samen met muziek, zang en
RODENKO
dans en de afwisselende, kleurrijke handeling
het succes ervan verzekerden bij het
Amsterdamse publiek. Anderzijds zijn de
komische elementen uitzonderlijk en
wordt er een ruime plaats ingenomen door
geleerde Uiteenzettingen, zelfs wetenschappelijke
lering, die, volgens Rodenburg,
het doel was van de dichtkunst. Dit
laatste komt herhaaldelijk tot uiting in het
eerste deel van zijn theoretische werk,
Eglentlers poetens borst-wermgh (1619),
een betoog over dichtkunst en aanverwante
zaken waarin hij Sidney's Defence of Poesle
(1595) 'vertalend bewerkte' en Th. Wilsons
The Arte of Rhetonque excerpeerde
en aanvulde uit andere bronnen zoals John
Dove's A Confutatwn of Athelsm. Het
tweede deel van dit verzamelwerk bevat
epIthalamische poezie, drie allegorische tafelspelen
en niet-oorspr. emblematische
gedichten met moraliserende strekking.
Van Rodenburg zijn verder nog enkele
gedichten bekend. Zijn werken, die in de
eerste helft van de 17 de eeuw herhaaldelijk
werden herdrukt, zijn niet toegankelijk in
moderne uitgave. Zijn toneelwerk vraagt
nog een diepgaand onderzoek.
Literatuur:J ALBLAS, Blblwgraphle der werken van
Th R (1894), W ZUJDEMA, 'Th R ',In TtJdschr v
Nederl Taal- en Letterk ,21,22 en 24 (1902, 1903
en 1905), J TE WINKEL, Ontwlkkelmgsgang der
Nederlandsche letterkunde, lil (1924'), J BROUWER,
m Geschiedenis van de letterkunde der
Nederlanden, IV (1948), met bib!., W A.P SMIT,
Het Nederlandse renaissance toneel als probleem
en taak voor de IIteratuurhlstone (1964),
SF WITSTEIN, Brunnen en bewerkingSWijze van
de ontleende gedeelten In R s Eglent<ers poetens
borst-wermgh (1619) (1964), PEL VERKUYL,
Batt!Sta Guannl 's Il Pastor {Ido m de Nederlandse
dramatische literatuur (1971), E. OEY-DE
VITA, 'Problemen van kopIJonderzoek voor toneelstukken
Uit de zeventiende eeuw 11 Vrou
Jacoba', m Spektator, 3 (1973-1974), B. DE GROOTE,
'Nieuwe gegevens over Th R' m Studta Germanzca
Gandensta, 15 (1974), E FRANCKEN, 'R s
bewerkmg van Sidney's Defence', m Reisgidsen
vol Belluno's en Blauwbaarden Opstellen [ J
aan H A Wage (1976), W M H HUMMELEN, Amsterdams
toneel m het begm van de Gouden
Eeuw (1982) [A M MUSSCHOOT]
Rodenko, Paul Thomas Basilius
Nederlands dichter en essayist ('s-Gravenhage
26.11.1920-Warnsveld 9.6.1976). Studeerde
psychologie, Slavische letteren en
algemene literatuurwetenschap te Leiden
en Parijs. Was lid van de redactie van
Columbus en Podwm. Gold als voorloper
van de Vijftigers. Debuteerde als dichter
met een vertaling van A. Bloks De twaalf
487
ROECX
(1947) Daarna verschenen Gedtchten
(1951) en Sttlte, woedende trompet (1959),
experimentele en associatieve poezie.
Rodenko wordt vooral beschouwd als essayistisch
woordvoerder van de Vijftigers
met zijn publikatIes Over Hans Lodelzen
(1954), Tussen de regels (1956) en De
sprong van Munchhausen (1959). Hiermee
en met zIJn bloemlezing uit de poèzie der
avant-garde Nieuwe griffels, schone leien
(1954) heeft hiJ velen de ogen geopend voor
de waarde van de experimentele poezIe.
Hetzelfde geldt voor de poèzie van Achterberg
met zijn bloemlezing Voorbij de laatste
stad (1955) Rodenko was ook actief als
vertaler van O.m Jean Anouilh, Simone de
BeauvOir en Dostojevski.
ZIJn rol als essayist der avant-garde liep
terug na 1960 Hij zette toen vooral zIJn
reeds m 1955 begonnen bewerkmgen van
beroemde liefdesverhalen voort, biJV. in
Helse vertelsels (1960-1963) en Vrzjmoedlge
ltefdesverhalen Uit JOOl-nacht
(1961). In De opblaasvrouwtjes (1970) verschenen
bewerkingen van sClence-fiction
vertellingen. In 1975 verscheen OrensnLjder
tulpensnLjder, waarin hij zijn gedichten
verzamelde
Werken: Huwehjksnacht m duplo (1955), Trouw
nOOIt met een heks (1955), Met twee maten
(1956), bloeml, Gedoemde dwhters (1957),
bloeml ,De sempaal (1960), Harten twee, harten
drie (1963), t, Op het tWIjgje der mdlgestle
(1976), essays
Literatuur: P CALIS, m Gesprekken met dichters
(1964), H BREMS m De brekende sleutel (1972),
M J G DE JONG, m Kreatief, 10,5 (1976), T VAN
DEEL, m RecenSies (1980), P DE BOER, m Kritisch
leXicon van de Nederlandstahge ht na 1945
(1983) [G J VAN BORK]
Roeex, Jacob
Noordnederlands schrijver (Bergen op
Zoom ca 1480-Grobbendonk 7.8.1527). Asceet;
behoorde tot de congregatie van Windesheim
en was priester en kanunnik van
de priorij van Onze Lieve Vrouw van den
Troon te Grobbendonk (aldaar proost in
1506).
Al zijn bekende werken zijn na zijn dood in
druk verschenen. Het bekendste is Den
wljngaert der stelen (1544).
Werken: Een seer devoot boecxken om een yeghelljk
hem selven mden missen te oeffenen (1545), Den
gheestellken steen (1556)
Literatuur: A AMPE, , "Den wlJngaert der Sleien"
van J R als diets orlgmeel van Tauler's "Exerciha"
en zIJn verhoudmg tot Frans Vervoort', m
Ons Geestehjk Erf, 34 (1960) [J W E KLEIN]
488
Roelants, Maurice
Eig. Mauritius Adolphus, Vlaams romanschriJver,
dichter en critIcus (Gent
1912.1895-Smt-Martens Lenmk 254
1966). Was achtereenvolgens onderWijzer,
ambtenaar, journalist en conservator van
het staatsdomein te Gaasbeek. Stichtte
samen met R Herreman, R. Minne en K.
Leroux het tijdschrift Het Fontemtje; was
later ook medeOPrichter van Forum en van
het Nieuw Vlaams TIjdschrift
Roelants debuteerde met gedichten, maar
vooral als romanschrijver neemt hij m de
geschied ems van de ZUIdnederlandse roman
een belangrijke plaats in Met zIJn
roman Komen en gaan (1927) en de novelle
De jazzspeler (1928) maakte hij nl. VriJ
baan voor de psychologische roman m
Vlaanderen. Samen met G Walschap verzette
hiJ Zich tegen de alleenheerschappij
van de boerenroman en de regIOnalistIsche
en klem-realistische sfeer ervan, en Ijverde
hiJ voor een meuwe, ruimere kunstopvattmg
waarbij de mens en diens psychologische,
morele en maatschappelijke situatIe
centraal zouden komen te staan. Maar in
tegenstelling met Walschap, die deze problematIek
uitsluitend door middel van levendige
handelingen aanschouwelijk
tracht te maken, geeft Roelants de voorkeur
aan een lyrisch-introspectieve en analytische
werkWijze Bij hem IS daarom het
aantal personages steeds gering en berust
de mtrige steeds op een erg schraal gegeven.
Hoofdzaak IS de mamer waarop het
mdlvldu met zijn zielsconflicten m het reine
komt Wat dit betreft legt Roelants zich
beperkingen op hij weigert in te gaan op de
verworvenheden van de psychoanalyse en
beoefent zijn (zelf-) ontleding binnen de
grenzen van het bewustzijn. Daarom blijft
het psychologische materiaal hier nogal
elementair en staat het verwarrend dicht
bij de moraal waardoor het als het ware
wordt ingedijkt Dit verhindert evenwel
met dat Roelants op grond daarvan een
beeld van de universele mens meende te
kunnen reconstrueren. Is enerzijds alle
uiterlijkheid, alle zmtUigelijkheid slechts
schiJn, anderzijds weerspiegelt de waarheid
als geestelijk gemeengoed Zich in het innerliJk
van leder mdlvldu. wie zIJn geweten
onderzoekt, komt ermee in aanraking. Roelants'
vIsie - die ook wonderwel past biJ de
door hem gebruikte romanvorm - kan dus
als neoklassiek en IdealistIsch worden bestempeld.
Komen en gaan (1927) en De jazzspelers
(1928) zIJn belde verhalen over een door
derden bedreigde huwelijkstrouw, waaraan
de hoofdfiguren door verdrmging of sublimatie
zich weten te houden. Zo ook berusten
vrijwel alle romans en novellen van
Roelants op het schema van het 'verzaken'.
Veelzeggend zIJn m dit verband titels van
romans als Alles komt terecht (1937) of
Gebed om een goed emde (1944), of van
dichtbundels als De kom der loutermg
(1918) en Het verzaken (1930). Zijn roman
Het leven dat WIJ droomden (1931) werd
verfilmd door Robbe de Hert
Werken: De driedubbele verrassing (1917), verh,
Twee helden (1928), verh , Van de vele mogehJkheden
om gelukk,g te ZIJn (1929), essay, Drie
romanelhpsen (1943), verh, Alt'Jd opmeuw
(1943), r, SchriJver, wat 's er van den mensch1
(1943), essay, De weduwe Becker, wat ,k hoorde
en zag op haar proces (1943), essay, De roman
van het t'Jdschrift Forum of Les lw,sons dangereuses
(1965), essay
Literatuur: F CLOSSET, M R (1946), A VAN DUIN·
KERKEN, M GIJSEN E A, Van en over M R (1956),
A VAN DER VEEN, M R (1960), J WEISGERBER,
Aspecten van de Vlaamse roman 1927-1960
(1964), M JANSSENS, m Woorden en waarden
{ J (1980), G H 'S.GRAVESANDE, m Al pratende
met (1980), mtervlew [RED]
Roelantslied
Middelnederlandse vertaling van het Oudfranse
Chanson de Roland. De vertahng is
m hs. fragmentarisch en m gedrukte vorm
geheel overgeleverd. De laatste staat bekend
onder de naam Den droefhjken strljt
opten berch van Roncevale.
Bij de Middelnederlandse vertaling zijn
twee tradities te onderscheiden: de epische
van de berijmde tekst, welke teruggaat op
het Oudfrans, en de historiografische van
de prozatekst, welke teruggaat op pseudoTurpm,
HIstorIa Karoh Magm et Rotholandl,
zoals die - beknopt - voorkomt in
Die alder excellenste cronyke van Brabant.
Deze twee tradities komen bij elkaar
m het volksboek van Den droefhjken
strljt, waarin het proza wordt afgewisseld
met delen uit de rijmtekst, of de verstekst -
zeer gecomprimeerd - wordt weergegeven
m proza. Zie ook Strijt van Roncevale, Den
droefliken.
Uitgave: H VAN DIJK, Het Roelandhed, 2 din.
(1981), dlss , met blbl
Literatuur: J L DE PRINCE, De d,etse oorsprong van
het Chanson de Roland (1980) [J W E KLEIN]
Roelvink, Herman Christiaan Jurriaan
Nederlands toneelschrijver en -leider (Am-
ROEST CROLLIUS
sterdam 4.9.1883-ald 57.1957). Na ingemeursopleidmg
werkzaam in het bankwezen.
Van 1913 tot 1917 artistiek leider van
de Koninklijke Vereenigmg Het Nederlandsch
Tooneel in de Stadsschouwburg te
Amsterdam. Daarna gastregisseur. Wijdde
Zich overigens geheel aan de toneelschrijfkunst
Van zIJn 26 stukken (waarvan enkele met
succes ook in het buitenland werden gespeeld)
zijn de bekendste: de regionaal-histOrische
komedie Freuleken (1911), waarm
een vertederend beeld wordt opgeroepen
van het 18de-eeuwse familieleven op een
bUitengoed in de Gelderse Achterhoek, en
het eigentijdse blijspel Lentewolken
(1913), waarmJeugdproblemen op vriendeliJk-
charmante wijze worden opgelost door
een wijze grootmoeder.
Als toneelleider was Roelvink een der pIOniers
van de toneelvernieuwing in het begin
der 20ste eeuw. Daarvan getuigde reeds
zIJn onder het ps. Donaert van Elten verschenen
vertaling van Edward Gordon
Craigs The Art of the Theatre (1906). In de
Amsterdamse Stadsschouwburg bracht hij
met veel tact een verjonging van het
ensemble tot stand en gaf jongeren zoals
Albert van Dalsum hun eerste grote kansen.
Door zijn optreden aldaar effende hij
de weg voor zijn opvolger Eduard Verkade.
Werken: De gordel van H,ppolyta (1911), 'Tooneelhervormmg',
m Dramatisch Jaarb 1911 (1912),
essay, Mrs 0 (1916), Allah Karlm (1921), De
egOtsten (1930), UItverkoop (1933), De verzoemng
(1952)
Literatuur: TJ W R DE HAAN, 'Het moederland van
H R " m Nederlands Volksleven, 15,2(1965)
[HHJ DELEEUWE]
Roest Crollius, Barend
Nederlands dichter en prozaschrijver ('sGravenhage
6.5.1912). Studeerde emge tijd
voor concertpianist, vervolgens MO Nederlands
en deed journalistiek werk voor het
Algemeen Dagblad en Elsev!ers Weekblad.
Debuteerde m 1935 met de antinazistische
Kromek van een jeugdzonde. In 1936 verscheen
zijn anti-Hitlerroman Onheil m de
verte en de roman Land van verlangen.
Voor WO II werd het werk van Roest Crollius
nauwelijks opgemerkt, één van de redenen
waarom hij lange tijd als schrijver
gezwegen heeft. Na de oorlog heeft vooral
Jan Greshoff op zijn kwaliteiten als schrijver
gewezen, maar veel succes heeft zijn
werk nooit gekend. Zijn briefroman Bezwarend
getuIgems (1963) werd bekroond met
489
ROGGEMAN
de Marianne Philipsprijs. Meer aandacht
kreeg echter de roman De het/sleer van Juffrouw
FrançOts n965), een satIre op de
maatschappij waarin de kleinburgerlijkheid
tot wet wordt verheven. Voor de
novellenbundel Het dagboek van Sara
(1970), een gecombineerde uitgave van de
eerder verschenen bundels VertrouwehJke
vertellzngen (1959) en Noods~gnalen en
hartsgehe~men (1960), kreeg hij de Novelleprijs
van de gemeente Amsterdam.
Integrerend bestanddeel van Roest Crollius'
werk is de schuldkwestie, de vraag hoe
de mens tot geweld komt en hoe infectueus
de geweldsfeer is. In de naoorlogse roman
De wrede ~deahst (1971) wordt dit thema
aan de orde gesteld n.a.v. de drie oorlogsmisdadigers
die in Breda gevangen gezet
zijn. Hij verdedigt hierin de opvatting dat
misdaad met echt bestaat, maar in feite
pathologisch is, en hij komt dan ook tot de
conclusie dat straf en strafmaat daar rekening
mee dient te houden.
In de absurdistische of fantastische elementen
die hij met de nodige humor in zijn
werk opneemt, lijkt Roest Crollius beinvloed
door Kafka. In 1972 besloot Roest
Crolhus definitief met schrijven op te houden
en alleen nog te tekenen en te schilderen.
Hij exposeerde beeldend werk onder
de naam Paul Oxydms.
Werken: Ik wil van Iemand houden (1938), r, Het
roekelooze hart (1939), r, y'erlossmg en herscheppmg
(1946), p, DroomschIp (1947), r,
Mensen zIJn geen goden (1958), r , De tomatenplukster
(1964), r ,De Komngsmantel (1966), r ,
Het altbl van Egldlus (1967) r
Literatuur: P DE WISPELAERE, 'Hybridische roman',
m Facettenoog (1968), C J E DINAUX, m GegIst
bestek, dl 3 (1969), M JANSSENS, 'Verhalen van
B Re', m Dletsche Warande & Belfort, 115
(1970) [GJ VANBORK]
Roggeman, Willem M(aurits),
490
Vlaams dichter en (toneel)schrijver (Brussel
9.7.1935). Journalist, in welke functie
hij belangwekkende interviews met Noorden
Zuidnederlandse auteurs publiceerde
(Beroepsgeheim, 1975; Beroepsgehe~m 2,
1977; Beroepsgeheim 3, 1980; Beroepsgehe~
m 4, 1983).
Hij debuteerde m de geest van de postexpenmentelen
of Vijfenvijftigers, waarbiJ het
besef van het eigen existentieel tekort in
een roes van beelden en van woordexploratIes
en -explosies wordt uitgesproken
(Rhapsody zn blue, 1958). In De revolte der
standbeelden (1960) wordt deze intuitieve,
op associaties en metaforen berustende
poezIe ten top gedreven. Daarop volgde een
periode van bezinning en van versobering.
In 'de school van het plotselmg ontwaken'
moet het contact met het andere of de
anderen de destructieve oerkrachten vermetIgen
en de eigen persoonlijkheid bevestigen.
Tegelijk wordt het vers eenvoudiger,
vaak aforistisch en wars van holle retoriek.
In de plaats van een onbewust, irrationeel
woordgebruik komt nu het onderzoek naar
het wegen van de poezie: het woord. Vanaf
de bundel Baudela~re verhefd (1963) voltrekt
zich een ontwikkeling waarin de persoonlijke
problematiek (emoties, communicatie)
naar een algemenere probleemstelling
toegroeit (communicatie), zodat zich
langzamerhand een geslaagde synthese
voltrekt tussen het individuele en het universele.
Jazz en schilderkunst zijn daarbij
belangrijke inspiratiebronnen.
Het eigentijdse karakter van Roggemans
poëzie IS ook terug te vinden in zijn prozawerk,
vooral m de romans De centauren
(1963) en De verbeeldmg (1966), die door
thematiek en schrijftrant in de Europese
avant-garde thuishoren.
Roggeman verzorgde een aantal bloemlezingen
van Vlaamse dichters (A Quarter
Century of Poetry m Belgmm, samen met
P. Snoek, 1970; La poésl€ actuelle en
Flandre, 1972; VlJft~g na 50, samen met H.
van de Waarsenburg, 1973; Modern Poets
from Flanders, 1975).
Werken: Een hmder(paal)womng (1958), p, BIJ
WIjze van schrtJven (1960), p , Incunabel (1964),
p, Kllwn heeft de ogen geopend (1964), t , Het
orakel van New York CIty (1969), essay, Cesare
Pavese (1971), essay, Het komt me voor dat Ik
Amertka ben (1976), essay, Een gefIlmde droom
(1973), p , Sneeuwblmdheld (1974), p , Een fata
morgana m Vlaanderen (1976), p ,De droom van
een robot (1976), p, Albert Bontrtdder (1976),
essay, BIJ nader muen (1976), essay, MaJakofskl
vltegt over het land (1979), verh ,Een grtl van de
natuur (1979, met tekemngen van M Wauters),
p, Kosmos (1979), p, Marco Polo m VenetIe
(1979), p, De 7 werken van barmharttgheld
(1980), p, Bram Bogart (1981), essay, Atelter
(1982), essay, Het zwart van Goya (1982), p
Uitgaven: GedIchten 1957-1970 De school van het
plotselmg ontwaken (1972), met mi van M DANGIN,
'Van Isolement tot eXistentieel protest', MemOIres
GedIchten 1955-1985 (1985), met mi van
POEVREE
Literatuur: G L JANSEN, m Jeugd en Jonge schrtJvers
In onze hJd (1970), W SPILLEBEEN, 'W M R ,
een collagedIChter', m Dletsche Warande & Belfort,
119 7 (1974), R RICHELIEU VAN LONDERSELE
en E VERPALE, 'Koebel spreekt met W M R " m
Koebel lil, 12 (1975), W M R -nummer Dlmcurte,
3 (1978-1979); T LUITING E A, In Argus, 3
(1980) [p VAN AKEN]
Roggeman, Willy (-Karel)
Vlaams dichter en (proza)schrijver (Ninove
9.6.1934). Studeerde germanistiek aan
de Rijksuniversiteit te Gent; daarna werkzaam
als leraar. Was redacteur van de tijdschriften
TLJd en Mens, Gard SWLk en
Komma en criticus van het dagblad Voorwt
(van 1955 tot 1965). Werkte van 1953
tot 1976 aan een reeks boeken, die hij vanaf
1969 als een samenhangend, gesloten oeuvre
opvatte, zijn Opus fLmtum. Van de 30
boeken waaruit deze reeks bestaat zijn er
19 gepubliceerd, in een andere volgorde en
voorzien van een ander opusnummer dan
men op grond van de tijd van ontstaan zou
verwachten.
Het Opus fzmtum bestaat uit zeer heterogene
werken. Naast romans (Blues voor
glazen blazers, 1964; Catch as catch can,
1968) en dichtbundels (NardLs, 1966; Indras,
1973) zijn er erudiete essays over literatuur
(Lztermr labo, 1965; Glazuur op
mets, 1981) en over jazz (Free en andere
Jazz-essays, 1969). Is de traditionele genreaanduiding
voor een aantal van deze boeken
al problematisch, voor prozawerken als
Ym/Yang (1964) en De axolotl (1967) is
zo'n typering welhaast onmogelijk. Het
centrale thema van al deze boeken is niettemin
duidelijk: het probleem van de artisticiteit.
Roggeman ziet in de autonome
kunst de enige mogelijkheid om aan de vulgaire,
vormloze realiteit te ontsnappen. Als
reactie op die als discontinu ervaren realiteit
is dit werk sterk autobiografisch en
fragmentarisch. Door talloze dwarsverbindmgen,
herhalingen en variaties te bewerkstelligen,
alsmede door de personages te
splitsen en te verdubbelen probeert hij die
versplintermg weer enigszins op te heffen.
Het Opus fmztum, dat vooral in de talrijke
essayistische delen getuigt van een ongewone
kennis van de moderne, in hoofdzaak
DUitstalige literatuur (Nietzsche, Musil,
Rilke, Benn, Junger, Trakl), neemt in de
Nederlandse literatuur een aparte plaats
m. Dat het zo wemig wordt gelezen, hangt
o.a. samen met Roggemans weigering ook
maar emge concessie te doen aan de lezer.
Door het nogal eens duistere kunst-theoretische
Jargon is het moeilijk toegankelijk.
Werken: De adem van de jazz (1961), essays, Het
goudVISje (1962), r, Jazzologle 1940-1965 (1966),
essays, Het zomers mhll (1967), pr, De rmgen
van de kmkhoorn (1970), essays, HomOlostase
(1971), essays, Made of words (1972), pr, Gnomon
(1975), pr, De goddelijke hagedisjes (1978),
dagb, Llthopedw (1979), essays, Glazuur op
mets (1981), essays
ROLAND HOLST
Literatuur: P DE WISPELAERE, 'Blues voor glazenblazers',
In Het Perzische tapijt (1966); IDEM,
'Tussen moerbei en visgraat', In Met kritisch oog
(1967), J WESSELO, 'Fenomenologie van de drek',
In Literair Lustrum, 2 (1973); H. BEuRSKENs, 'Farao
en de statIese lyriek', In Nieuw VI Tljdschr,
30 (1977), G WILDEMEERSCH, W R Een monument
te harer ere (1979); S HERTMANS, 'Ethiek
en ethos', In Nieuw VI Tljdschr, 33 (1980); G
WILDEMEERSCH, 'W.R.', In Kritisch leXicon van
de Nederlandstalige lIt na 1945 (1983).
[c OFFERMANS]
Rogghé, Paul Jozef Dimitri
Vlaams historicus, dichter, toneel- en romanschrijver
(Gent 16.12.1904-ald. 24.6.
1974). Buiten zijn historisch-wetenschappelijke
publikaties gaf hij talrijke dichtbundels
uit, zoals KLmoon (1924), Momenten
(1936) en Tussen gLsteren en morgen
(1964), waarin hij zijn ontroering en
zijn filosofische overwegingen in klassieke
vormen weergeeft.
Als prozaschrijver is hij vooral bekend door
de korte roman Anna Golochm, de vrouw
van één nacht (1945), het verhaal van een
eigenaardig avontuur dat de schrijver in de
gelegenheid stelt blijk te geven van zijn
psychologisch inzicht en van zijn kunde om
met sobere stijlmiddelen een aangrijpend
effect te bereiken. Verder schreef hij historische
romans, O.m. Jacob van Artevelde
(1941), en maakte zich verdienstelijk op
het gebied van de novelle, de reportage en
het essay.
Werken: 's Levens koorts (1929), p ; Profaan proces
(1944), p ; De grote vaart (1954), p ; Achter de
muur (1957), p ,Blmde passagIer (1960), p ,Elegie
voor een levende (1961), p ,Het evenwicht dat
zIJn schouders ophaalde (1969), p
Literatuur: W STEEGHERR, 'De famlhe R.', In Jaarb
Heemkrmg Scheldeveld, 6 (1976), D VAN RVSSEL,
'P R', In Oostvlaamse monografIeen, dl. 1
(1977) [B DECORTE]
Roland Holst, Adrianus
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
23.5.1888-Bergen, NH, 6.8.1976).
Jeugdjaren en middelbare school te Laren
en Hilversum; studeerde Keltische letteren
te Oxford (1908-1911); woonachtig te BlariCUm,
en sinds 1918 in het Noordhollandse
kunstenaarscentrum Bergen, welke gemeente
hem bij zijn 70ste verjaardag tot
ereburger benoemde.
Debuteerde met gedichten in De XXste
Eeuw van 1908. Publiceerde in 1911 zijn
eerste dichtbundel (Verzen), welluidende
weemoedige poëzie die zich nog weinig
onderscheidde van het werk van zijn generatiegenoten
van 1910. In de cyclus De
491
ROLAND HOLST
492
beltJdems van de stilte (1913) klonk reeds
de toon door van het romantisch elysisch
verlangen, dat kenmerkend werd voor zijn
latere poezie, die met de schitterende bundel
Voorbij de wegen (1920) een voorlopig
hoogtepunt zou vmden. Hierin deed de in
betrekkehjke eenzaamheid levende Roland
Holst zich kennen als een van de oorspronkeliJkste
dichters uit de 20ste eeuw.
Zijn werk werd de mythologiserende vormgeving
van een hoogst persoonlijk levensgevoel:
de romantische droom van een voor
de mensheid verloren gegane werkelijkheid,
edeler, grootser en volmaakter dan de
op het materiële gerichte existentie van het
heden, die evenzeer tot ondergang gedoemd
schijnt als het Troje en Babylon van
weleer. Mede onder de invloed van Keltische
mythen ontstond het beeld van een
rijk, 'voorbij de wegen' van het aardse, buiten
de wereld van ruimte en tijd. Deze
gedroomde werkehJkheid kreeg haal' symbool
in het eiland der gelukzahgen ver over
zee. De wmd is het verbindende element
naar de kustgebieden van deze wereld,
waar slechts enkele eenzame mgewiJden
(de dichters) die stem vermogen te verstaan,
om ervan te getuigen in hun zangen.
Hiermee is tevens zijn hoge profetische
roeping van het dichterschap aangegeven,
waarnaast een element van schuldgevoel
optreedt zodra hij door aardse banden
ontrouw aan deze roeping dreigt tE! worden
Een nieuw hoogtepunt werd Een wmter
aan zee (1937), een reeks tot de Uiterste
taalsoberheid teruggebrachte achtregelige
strofen. Een kortstondig liefdesavontuur
roept wederom het thema op van een verloren
bestaan, waarvan de Trojaanse Helena
het volmaakte symbool is.
Als lyrisch proza"lst schreef hij enkele opmerkelijke,
op Keltische motieven geïnspireerde
verhalen, waarin de thematiek van
zijn poëzie terugkeert: zowel in Delrdre en
de zonen van Usnach (1920) als in de eerste
der beide novellen van de bundel Tusschen
vuur en maan (1932) is de hoofdfiguur als
het ware een balling op aarde, vervuld van
heimwee naar het andere rijk. Naast de
reeds genoemde invloed van de Keltische
sagenwereld, is ook hier de invloed herkenbaar
van W.B. Yeats. Maar al deze invloeden
en motieven worden bij Holst steeds
verwerkt tot een volstrekt eigen mythe die
een elysisch verlangen naar een verloren
oerwereld moet uitbeelden. In zijn verwoording
van het nooit geziene is hij wel
gekenschetst als 'supersymbolist'.
Persoonlijker sprak de schrijver zich Uit in
De afspraak (1925), een confrontatie van
de verteller met de 'andere', die hem tot
trouw aan zijn levensroeping maant De
mythe van Holst heeft hierin, ontdaan van
zIJn Keltische sfeer, de vorm van een 'autobIOgrafische'
vertelling gekregen.
Even lynsch van toon IS het boekje Over
den dichter Leopold (1926). Het karaktenseert
echter minder de herdachte dichter
dan de auteur zelf, die zijn eigen dichterschap
m dat van Leopold projecteert
Rechtstreeks heeft hiJ zijn Visie op zIJn
dichterschap en het leven neergelegd m de
essays Uit zelfbehoud (1938) en Eigen achtergronden
(1945) De nadering van wo II
en de oorlog zelf maakten dat hij Zich meer
direct richtte op de pohtieke situatie in
West-Europa, en m het bijzonder op de
bedrelgmg die daarvan Ultgmg op de cultuur.
Uiting daaraan gaf hij in Onderweg
(1940), in In memoriam Charles Edgar du
Perron en Menno ter Braak (1940) en in
Voor West-Europa (1943) Zijn houding
tegenover de bezetter bleek Uit zijn openliJke
afwijzing van de cultuurkamer, waardoor
hij tijdens de oorlog moest onderduiken
In het tijdvak na wo I1, die zijn Visionaire
overtuigmg van de ondergang der oude
beschaving scheen te bevestigen, zette zijn
profetisch dichterschap Zich echter onverminderd
voort Serene berustmg in de
naderende ouderdom en bezmning op de
doodsgedachte zijn te vinden in latere bundels
als In gevaar (1958), Omtrent de grens
(1960) en Onder koude wolken (1962).
Opmerkelijk is het thema van toenadering
tot de wereld en de mensen in zijn ouderdomsbundel
Uitersten (1967). In de plaquette
Kort (1967) toonde hij zich tevens
een bekwaam schrijver van spin tue Ie
aforismen.
Ter gelegenheid van zijn 60ste verjaardag
verzamelde hij zijn werken m twee delen
poezie (1948-1949) en twee delen proza
(1949). Ook daarna bleef hij steeds zeer
produktief, zoals Uit de latere editie van
zijn Verzamelde gedichten (1971) blijkt.
Herinneringen aan zijn talloze letterkundige
vnenden verschenen m In den verleden
tiJd (1975). Voorts schreef hij gelegenheidsverzen
(o.a. voor het monument op de
Dam en voor de Rotterdamse Doelen) en
verzorgde hij vertalingen van Shakespeare
(Komng Lear, Rlchard lIl) en Yeats. Tal
van openbare huldigingen vielen hem ten
deel. Zijn werk werd vele malen onderscheiden,
o.a. met de Constantijn Huygensprijs
(1948), de P.C. Hooftprijs (1955)
en de Prijs der Nederlandse letteren
(1959), reden waarom men hem de eretitel
'prms der Nederlandse dichters' gaf.
Werken: De wilde klm (1925), p, Het ELysisch verlangen
(gevolgd door De zeetocht van Bran)
(1928), pr , Shelley, een afscheid (1928), pr , De
pool tocht der verbeeldmg (1936), pr, Voorteekens
(1936), pr , Een wmterdageraad (1945), p ,
In memonam Herman Gorter (1946), pr ,Slrenisc
he kunst (1946), pr , De twee planeten (1947),
pr, Tegen de wereld (1947), p, In ballingschap
(1948), p , Van erts tot arend (1948), pr , Swordplay
wordplay (1950), met S VESTDIJK, P , Woest
en moe (1951), pr ,De dood van Cuchulamn van
Murhevna (1951, oorspr In De Gids, 1916), pr ,
BeZIelde dorpen (1957), pr , Aan prmses Beatnx
(1966), p, Vuur m sneeuw (1968), p , Met losse
teugel (1970), p
Uitgaven: TH CORNIPS (ed), In ballmgschap
(1977'), bloeml , M H SCHENKEVELD (ed ), Bneven
aan Manus Brmkgreve 1908-1914 (1981),
W J VAN DEN AKKER E A (ed), Verzameld werk,
poeZle, 2 din (1981), IDEM (ed ), Verzameld werk,
proza, 2 din (1983)
Literatuur: A VAN DUINKERKEN, Ascese der schoonheid
(1940, 1978'), H ROLAND HOLST E A, Over
den dichter A R H (1948), G SOTEMANN, A RH
en de mythe van Ierland (1950), WH STENFERT
KROESE, De mythe van AR H (1951, 1979'),
AR H 70 Jaar (1958), 'A R.H', In SchnJversprentenboek,
1 (1958, 1983'), J ELEMANS, A R H
(1961), S VESTDIJK, In Gestalten tegenover miJ
(1962), M H SCHENKEVELD, Een begm van rekenschap
(1970), Maatstaf, 21 (1972-1973), speciaal
AR H -nummer, J VAN DER VEGT, De brekende
spiegel (1974), Ltterama, 12 (1977-1978), speciaal
A RH-nummer, W RAMAKER, RH ten
afscheid (1977), met blbl , J J A MOOIJ, In Tekst
en lezer (1979), L MOSHEUVEL, Een roosvenster
aantekeningen biJ 'Een wmter aan zee' van
AR H (1980), dlss, J KRUITHOF, In Vmgeroefenlngen
(1981), S CARMIGGELT, In Met de neus m
deboeken(1983) [GW HUYGENSENGJ VAN BORK)
Roland Holst, Richard Nicolaus
Nederlands schilder en prozalst (Amsterdam
4.12.1868-Bloemendaal 31.12.1938).
Schilderde aanvankelijk in impressionistische
trant, maar ontwikkelde zich onder
invloed van William MorrIs en A. Derkinderen
al vroeg tot een begaafd graficus in
symbolistische en monumentale stijl. Tegelijk
met zijn vrouw, de dichteres Henriette
Roland Holst-van der Schalk, werd hij in
1897 sociaal-democraat, maar zijn politieke
activiteit bleef gering. Uit deze tijd dateren
de belangwekkende muurschilderingen
voor het gebouw van de diamantbewerkersbond
te Amsterdam. Vanaf 1918 was
hij verbonden aan de Rijksacademie voor
Beeldende Kunsten te Amsterdam, van
ROLAND HOLST
1926 tot 1934 als directeur.
Zijn belangrijkste werken Uit de latere
periode zijn de gebrandschilderde ramen
voor de dom te Utrecht en de marmeren
relieffIguren voor de Hoge Raad te 's-Gravenhage.
Hij was Jarenlang lid van de G.dsredactie
en schreef enkele bundels kunsthistorische
essays, alsmede het fijnzinnige
boekje Overpemzmgen van een bramenzoeker
(1923).
Werken: Over kunst en kunstenaars (1923), Cha.çsértau
et PUVIS de Chavannes (1938), In en bUiten
het tiJ (1940)
Literatuur: H ROLAND HOLST-VAN DER SCHALK,
Jeugd en kmderJaren van R N R H (1940), W
ARONDEUS, Figuren en problemen der monumentale
schilderkunst (1941), E BRACHES, In Weerwerk,
opstellen aangeboden aan G StulVelmg
[ J (1973), P SCHATBORN, In Bulletm RIJksmuseum,
27,2 (1979) [G STUIVELING)
Roland Holst-van der Schalk, Henriette
Goverdine Anna
Nederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Noordwijk 24.1.1869-Amsterdam 21.11.
1952). Dochter van een gefortuneerde, liberale
notaris; was enige jaren op een meisjesmternaat
en ter wille van het Frans een
winter m Luik. Kwam al jong in verzet
tegen het heersende materialisme in haar
omgeving. Haar jeugdwerk (in 1969 gepubliceerd)
toont haar vroege ontwikkeling
van romantisch en retorisch rijmwerk naar
hartstochtelijke en trotse belijdemspoezie
in sonnetvorm, geïnspireerd door ontmoetingen
met de schilder Jan Toorop en de
dichter-crIticus Albert Verwey. Drie ervarmgen
zijn van beslissend belang geweest
voor haar verdere leven: het ongeluk dat
haar vader en haar Jongere zuster het leven
kostte (29 juni 1892), het contact met Herman
Gorter (emd jan. 1893) die haar ertoe
aanzette Dante en Spinoza te lezen, en de
ontmoetmg met de schilder R.N. Roland
Holst (begin febr. 1893) met wie zij in 1896
in het huwelijk trad, juist in de dagen dat
haar eerste bundel verscheen: Sonnetten
en Verzen m terzmen geschreven (heruitg.
1983), typografisch door hem verzorgd. Zij
vestigden zich in 's-Graveland, en lieten
later door Berlage een huis in Laren bouwen;
het huwelijk bleef kinderloos.
Haar wijsgerige gerichtheid op het menseliJke
geluk, de bewondering van haar man
voor de Engelse socialist en kunstenaar
William Morris, en voorts de invloed van
Gorter brachten haar en haar man ertoe
zich in 1897 aan te sluiten bij de nog jonge
SDAP De gevoelens van ommekeer en groei
493
ROLAND HOLST
494
komen tot uiting in haar belangrijke bundel
De meuwe ge boort (1903). In de socialistische
beweging'nam zij, evenals Gorter,
een radicaal marxistisch standpunt in;
hierbij zijn de spoorwegstaking (1903), het
internationaal socialistisch congres te Amsterdam
(1904) en de mislukte Russische
revolutie (1905) van invloed geweest.
Aan de laatste gebeurtenis ontleende zij de
motieven voor haar drama De opstandelmgen
(1910). De scheuring in de SDAP op het
congres te Deventer (1909) betekende voor
haar niet enkel het tragische einde van de
eenheid der arbeidersbeweging maar ook
een breuk in de vriendschap met Herman
Gorter (die een der leiders werd van de
afgescheiden SDP) en ten slotte de vereenzaming
toen zij in 1911 uit de SDAP trad
maar geen lid werd van de SDP. Zonder deze
achtergrond zijn haar lyrische bundel De
vrouw m het woud (1912) en haar drama
Thomas More (1912) niet verklaarbaar. De
dood van haar moeder, met wie zij een bijzondere
band had (april 1914), bracht haar
tot diepzinnige overpeinzingen over leven
en dood in de sonnettenreeksen van Verzonken
grenzen (1918).
Vrijwel terzelfder tijd dwong het uitbreken
van wo I haar tot hernieuwde politieke activiteit.
Als revolutionair antimilitariste
nam zij deel aan de conferentie van Zimmerwald
(sept. 1915) waar zij haar vriendschap
met Trotski bevestigde en een belangrijk
aandeel had in de formulering van
het mamfest. Na de Russische revolutie
werd zij communiste, maar ondanks de
onvoorwaardelijkheid van haar openbare
optreden ontstond er een toenemende reserve,
speciaal t.a.v. het geweld. Inmiddels
had het echtpaar Roland Holst zich in
Bloemendaal gevestigd.
Een reis naar Moskou (1921) wekte gemengde
gevoelens: bewondering voor wat
m Rusland werd volbracht, afschuw van de
dictatoriale methoden. In de bundel Tusschen
twee werelden (1923) hoort men de
weerklank daarvan. De partijdiscipline,
ook bmnen het Nederlandse communisme,
werd voor haar steeds minder aanvaardbaar,
evenals de nadruk op de materiële en
economische factoren in het bestaan van
mens en maatschappij. Onder de indruk
van Gandhl's geweldloze revolutie, en door
contacten met religieus-socialistische strommgen
in Zwitserland en Duitsland, keerde
zij zich af van het communisme (1927).
Het omvangrijke epische dichtwerk Heldensage
publiceerde zij als een huldiging
én een afscheid van de Russische revolutie.
Terzelfder tijd betekende haar kleine lyrische
bundel Verworvenheden (1927) een
belijdenis van religieuze inkeer, waarbij de
cyclus Vermeuwmgen (1929) zich aansluit.
Zij ontwikkelde intussen een indrukwekkende
werkkracht, als spreekster op talrijke
religieus-socialistische bijeenkomsten,
als redactrice of medewerkster van versch.
tijdschriften, als schrijfster van lekespelen
en biografieën, waarvan Tolstm (1930) wel
het hoogtepunt is. In de strijd tegen het
opkomende nationaal-socialisme en tegen
het toenemende oorlogsgevaar pleitte zij
vergeefs voor een hernieuwde eenheid van
de arbeidersbeweging. Na de dood van haar
man (1938) woonde zij tijdelIjk in Blaricum,
in Santpoort en in Amsterdam, maar
verbleef des zomers lange tijd op de Buissche
Helde, in het van haar moeder geërfde
landgoed. Hier was zij ook toen in 1944 het
zuidelijk deel van Nederland bevrijd werd.
In de oorlogsjaren en daarna schreef zij talrijke
tijdsgedichten, alsook een wijsgerigreligieuze
cyclus Wordmgen (1949). Voorts
de autobiografie Het vuur brandde voort
(1949). Hoewel haar dichterschap bij uitstek
geimgageerd mag worden genoemd en
de sociale problematiek actueel is gebleven,
vond haar werk bij de jongere generatie
nauwelIjks weerklank, wellicht vanwege
het romantische pathos en de retorische,
deels door de Tachtigers beïnvloede
woordkeus. Ondanks de dramatische wijzigingen
in 1897, 1911 en 1927, die haar van
versch. zijde fel zijn verweten, toont haar
leven een grote eenheid zodra men het ziet
als onvoorwaardelijke dienst aan een profetIsch
dichterschap.
Werken: Kap!taal en arbeId m Nederland (1902),
Opwaartsche wegen (1907), p , Gesch!edenls van
den proletanschen klassenstnjd (1909), Jean
Jacques Rousseau (1912), De revolutlOna!re
massa-aktIe (1918); De held en de schare (1920),
blOgr ,Het offer (1921), t ,De kInderen (1921), t ,
De voorwaarden tot hernleuwmg der dramat!·
sche kunst (1924), Over leven en schoonheId
(1925), Communisme en moraal (1925); De weg
tot eenheId (1928), De geestelijke ommekeer en
de nieuwe taak van het SOCialisme (1931), Kmderen
van dezen tIjd (1931), t, Gustaaf Landauer
(1931), Gwdo GezelIe (1931), Grondslagen en
problemen der nieuwe kultuur m Rusland
(1932), Herman Gorter (1933), Tusschen tIjd en
eeuwIgheId (1934), p , Rosa Luxemburg (1935),
Poeue en maatschappelijke vernleuwmg (1935),
Kmderjaren en Jeugd van R N Roland Holst
(1941), Een overgang tot het SOCialisme (1945),
Romam Rolland (1948)
Uitgaven: SA BAELDE (ed) (1928), bloem!., R
ANTONISSEN (ed) (1935), bloeml, G STUIVELING
(ed) (1950, bloeml, IDEM (ed.), Vnenden ter
gedachtems (1955), IDEM (ed ), Het rijkere leven
(1960), IDEM (ed ), Jeugdwerk,1884-1892 (1969);
IDEM (ed.), Het vuur brandde voort Levenshermnermgen
(1979').
Literatuur: B VERHOEVEN, De zl€legang van H RH
(1925, vermeerderde druk 1939); LINDESTEGE,
'H RH', In Vlaamsche Arbeid (1927-1928); M
KAAS-ALBARDA, Inleldmg tot de poezIe van
H RH (1935), G. STUIVELING, 'De Thomas More
van H RH', In Rekenschap (1941), K H MISKOTI'E,
Mess.aansch verlangen (1941), M.M
ARIENS, Het Jeugdwerk van H RH (1943), J P
VAN PRAAG, H RH Wezen en werk (1946), R
ANTONISSEN, Herman Gorter en H RH (1946,
1979'), J DE KADT, m Uit miJn commumstentlJd
(1965), G STUIVELING, In Willens en Wetens
(1967), W J SIMONS, H R H Grote ontmoetmgen
(1969), G STUIVELING, H R H Schrijvers prentenboek
(1970), A ROMEIN-VERSCHOOR, In Spelen
met de tiJd (1979), P.J MEERTENS, In het voetspoor
van H RH (1982); J E. BURGER, In Lmkse
houtvormmg samenwerkmg van revolutIOnaire
socwhsten,1914-1918 (1983) [G STUIVELING]
Romein, Jan Marius
Nederlands geschiedkundige (Rotterdam
30.10.1893-Amsterdam 16.7.1962). Studeerde
en promoveerde (1924) te Lelden;
sloot zich aan bij uiterst linkse kringen en
werd na veel oppositie in 1939 hoogleraar te
Amsterdam.
In zijn werk, dat deels een principieel-polemisch,
deels een populariserend karakter
heeft, treft een vermenging van marxistische
maatschappijkritiek en eerbied voor
de nationale cultuurtraditIes: Erflaters
van onze beschavmg (samen met Annie
Romein-Verschoor; 4 din., 1938-1940).
Overtuigd van de relativiteit van elk historisch
oordeel achtte hij een zekere objectiviteIt
bereikbaar door te denken 'm opdracht
van de tiJd'. In het panorama der
Nederlandse historIOgrafie was Romein de
tegenpool van Geyl, ook toen hij zich na wo
II vooral bezig hield met de grondslagen
van de hIstoriografie, door hem 'theoretische
geschied ems' genoemd en met de cultuurtheorieen
van Toynbee.
Werken: DostoJewsklJ m de westerse kritiek (1924),
ByzantIUm (1928), Geschiedems van de NoordNederlandsche
geschledschrlJvmg m de middeleeuwen
(1932), Machten van deze tiJd (1932), De
lage landen biJ de zee (1934), samen met ANNIE
ROMEIN-VERSCHOOR, Het onvoltooid verleden
(1937), De bIOgrafIe (1945), In opdracht van de
tIJd (1945), Tussen vrees en VrijheId (1950),
Carillon der tIjden (1953); In de ban van Prambanan
(1954), Eender en anders (1964)
Literatuur: B W S"HAPER, In Jaarb MIJ der Nederl
Letterk (1963-1964), met bib!., A ROMEINVERSCHOOR,
Omzien m verwondering, 2 din
(1970-1971) [G STUIVELING]
ROMIJN
Romein-Verschoor, Anna Helena
Margaretha
Nederlandse prozaschrijfster (Hatert, Nijmegen,
4.2.1895-Amsterdam 5.2.1978). Na
Jeugd op Java en in Den Helder studeerde
zij letteren en geschiedenis te Leiden; huwde
met de historicus Jan Romein (1920).
Haar vele publikaties op het gebied der
literatuursocIOlogie en cultuurgeschiedenis
zijn doorgaans duidelijk marxistisch
georienteerd, maar getuigen zowel van gedegen
historisch inzicht als van fijn literair
aanvoelingsvermogen.
Na haar dissertatie VrouwenspIegel (1935;
oorspr. titel: De Nederlandsche romanschriJfster
na 1880), een literair-sociologische
studie (bekroond met de Wijnaendts
Franckenprijs), schreef zij een overzicht
van de Nederlandse letteren na 1880 (Slib
en wolken, 1947), dat in het Frans (1947) en
het Engels (1950) werd vertaald, en een
studie over tendensliteratuur (De vruchtbare
muze, 1949). Meer uitgesproken historisch
werk leverde zij vooral in samenwerking
met haar echtgenoot (De Lage Landen
biJ de zee, 1934; Erflaters van onze
beschavmg, 4 din., 1938-1940).
Aan scheppende literatuur waagde zij zich
in haar kloeke levensroman van Hugo Grotlus
(Vaderland m de verte, 1948). In Met
eigen ogen (1953) bracht zij verslag uit over
een studiereis naar Indonesië. Haar herinnermgen
aan een bijzonder rijk leven van
strijdbaar links engagement en inzet voor
de vrouwenemancipatie stelde zij te boek
als: Omuen m verwondering (2 din., 1970-
1971). In 1970 ontving zij de C. Huygensprijs
voor haar gehele oeuvre.
Werken: Aan de OedJoeng (1928), meisJesboek, Spelen
met de tIJd (1957), essays; ZedelijkheId en
schIjnheIligheId (1962), essay, Ja vader, nee
vader (1974), essays, Drielandenpunt (1975),
essays, Spelen met de tiJd (1979), essays
Uitgave: C RAPPANGE (ed.), VrouwenwIJsheid
(1980)
Literatuur: J ROMEIN, In Smgel 262 (1949), BIBEB,
In Veertien vrouwen InterViews (1974); J. FLORQUIN,
In Ten hUIze van , 11 (1975); J W OERLEMANS,
In Jaarb MIJ der Nederl Letterk
(1978-1979), Bzzlletm, 81 (dec 1980), speciaal
A R V -nummer [w GOBBERS]
Romijn, Aart
Nederlands romanschrijver (Zaandam
4.1.1907). Was leraar te Amsterdam.
Schreef een groot aantal kinderboeken.
Zijn romans - o.m. over de problemen der
opgroeiende jeugd - worden gedragen door
een protestants-christelijke visie.
495
ROMIJN
Werken: De weg dIe WIJ gaan (l946), Het smalste
fundament (1947), De achtergrond (1948), Het
wonder der Jaren (1949), Het beloofde land
(1950), VIJf en veertIg (1950), Voorgoed begonnen
(1951), WIe zonder zonde IS (1952, opgenomen
m de trilogie Als Je alles WISt, 1978), Geert
Dammers (1957), Ommbus (1963), Kerstverhalen
(1963), BedreIgde buurt (1977), Ik ben dIe Ik
ben (1979)
Literatuur: N HENKELS, In de waagschaal, 8 (1979-
1980) Iw GOBBERS]
Romijn, Jaap
Eig. Jacob Pieter RomiJn, Nederlands prozaschriJver
(Utrecht 29.31912). Was werkzaam
als Journalist, muziekcriticus, uitgever
(tijdens wo II van illegale, o.m. Schildpad-
en Handpalmreeksen, daarna belast
met de literaire leiding van uitgeverij Bruna)
en als redacteur van tijdschriften (Opwaartsche
Wegen, Ad Intenm, het letterkundig
Jaarboek Vandaag en vanaf 1954
van De G!ds).
Aanvankelijk schreef Romijn ook enige
poeZIe, maar later wijdde hij zich vooral
aan het korte verhaal (o.a. N!emand heeft
gehjk, 1951; Mmder dood dan levend,
1952). Ook schreef hij detectiveromans,
o.a. samen met A. Roothaert: Een avondje
m Muscadm (1952), en verzorgde hij
bloemlezingen (De hchte Muze, 1956). Ten
slotte publiceerde hiJ toeristische werken
over Utrecht.
Werken: Punt van UItgang (1946), verh ,Rechtvaardlgzng
van Don Juan (1954), verh ,De ondergang
van Marze LOUlse (1956), detectlver
Uitgave: Alle verhalen oud en meuw (1982)
Literatuur: De FontelJne, 2 (1982), J R -nummer
Iw GOBBERS]
Romijn Meijer, Henk
496
Eig. Henk Meljer, Nederlands prozaschrijver
(Zwolle 9.8.1929). Wetenschappelijk
medewerker Engelse letterkunde aan de
Universiteit van Amsterdam. Redacteur
van Lltera!r Paspoort en van Maatstaf.
Van het Hollands neorealisme (Van Keulen,
Vervoort, Donkers) dat zich in de jaren
zeventig manifesteerde, is Romijn Meijer,
wiens eerste boek Consternatze, bekroond
met de Reina Prinsen Geerligsprijs, in 1956
verscheen, tegelijk de voorloper en de
zwaarmoedige variant. Ondanks zijn sombere,
bijna naturalistische visie blijkt hij
evenwel over een sterk ontwikkeld gevoel
voor de komische kanten van het menselijk
bestaan te beschikken. Opvallend m zijn
werk, vooral in zijn verhalenbundels Bang
weer (1974) en Bon Voyage, Napoléon
(1976), is de dialoog, die m zijn ogenschijnhJke
banaliteit de werkelijke drijfveren van
de karakters suggereert.
Een bekwaam essaYist toont hij zich m
Naakt twaalfuurtje (1967), dat werd bekroond
met de Essayprijs van de stad
Amsterdam
Werken: Het kwartet (1960), r, Onder schoolkznderen
(1963), verh ,Duwels oorkussen (1965), verh ,
LIeve Zuster Ursula (1969), r, Tweede Druk
(1975), verh , De stalmeesters of gehelmhoudzng
verzekerd (1978), essay, MIsverstane huurders
(1978), krlt en essays, Stampende mussen
(1980), verh ,MIJn naam IS Gamgue (1983), r
Literatuur: A KORTEWEG en A ZUIDERENT, 'In
gesprek met H R M ',m Maatstaf, 25, 5/6 (1977),
A KORTEWEG, 'Dorpsleven op afstand', m ReVIsor,
4, 2 (1977), K HELSLOOT, 'Een overtUigend
schriJver', m Tirade, 24 (1980), T VAN DIEL, m
RecenSIes (1980), B PEE NE, m Krztlsch leXICon
van de Nederlandstahge ht na 1945 (1984)
IH BEKKERING]
Roos, Paul François
Noordnederlands (Surmaams) dichter
(Amsterdam 6.3.1751-Paramaribo 2.11.
1805). Gmg na de vroege dood van zijn
ouders naar Surmame (1768) en werd er
planter, na twee korte reizen naar Holland,
1783 en 1784, woonde hij vanaf 1785 als
koopman m Paramaribo, later tevens als
Raad bij het Hof van Justitie. Van 1786 tot
ongeveer 1790 was hiJ voorzitter van het
genootschap 'De Surinaamsche Lettervrinden'.
Een deel van ZIJn werk bestaat uit gelegenheidspoezIe,
maar in zIJn beste gedichten
treft een bijzonder gevoel voor de schoonheid
van de tropische natuur, dat in brede
ritmische beschrijvingen tot mtmg komt.
Zijn verzen werden verzameld in Eerstehngen
van Surmaamsche mengelpoeuj (3
din., 1783-1789), later aangevuld met twee
delen Sunnaamsche mengelpoeuj (1802
en 1804)
Werken: Redevoerzng over de oorzaaken van 't verval
en de mIddelen tot herstel der volkplantzng
van Surzname (1784), Surznaamsche buurtpraatjes
(tussen 1789 en 1802)
Literatuur: J VOORHOEVE, 'De SUrinaamse plantersletterkunde
Uit de 18e eeuw', m NIeuwe
Taalg ,48 (1955), F J VAN WEL, 'Dichter P FR',
m Schakels (1971), U M LICHTVELD en J VOORHOEVE,
Surzname spiegel der vaderlandse koopheden
(1980'), ANPAASMAN, 'Wat beZielde de
hteraue kolomsten?', m OSO, TIJdschrzft voor
Surznaamse taalk, letterk en geschiedems, 1
(1982) IG STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
Rooses,Max
Vlaams essayist en Journalist (Antwerpen
10.2.1839-ald. 15.7.1914). Studeerde filosofie
en letteren te Luik en promoveerde m
1863. Was leraar Nederlands aan de athenea
te Namen (1864-1866) en te Gent
(1866-1876). Daarna volgde zijn benoeming
tot conservator van het museum
Plantm-Moretus te Antwerpen HIJ speelde
als vrljzmnig flamingant een belangrijke
rol in de Vlaamse bewegmg en was een van
de oprichters van de Konmklijke Vlaamse
Academie. Werkte mee aan de Vlaamse
G!ds Vanaf 1870 werkte hij ook alsjournahst
voor De Nteuwe Rotterdamsche Courant
en de Antwerpse kranten De Kleme
Gazet en De Nieuwe Gazet
Als literair criticus liep hij in het spoor van
H Tame. Hij was de eerste Vlaamse kunsthistOriCus
en leverde baanbrekend werk
voor de kenms van Christophe Plantm
(Chnstophe Plantm, 1882) en van de Antwerpse
schildersschool (Geschtedems der
Antwerpsche schtldersschole, 1873). Ook
verzorgde hij Uitgaven van de Correspondance
de Chr Plantm (3 din., 1883-1911)
en, samen met Ch. Ruelens, van de Correspondance
de Rubens et documents éptstola!
res concernant sa me et ses oeuvres (6
din., 1887-1909).
Werken: Levensschets van J F Willems (1874),
Schetsenboek (1877), Over de Alpen (1880),
Nieuw schetsenboek (1885), Derde schetsenboek
(1886), L'oeuvre de P P Rubens, 5 din (1886-
1892), Letterkundige studlen (1894), Oude en
meuwe kunst, 2 din (1895-1896), Vijftig meesterwerken
van Antoon van DIJck (1900), Rubens'
leven en werken, 2 din (1903), Jordaens' leven en
werken (1906), Le Musée Plantm-Moretus
(1914)
Literatuur: E DE BOM, In Het boek, 4 (1915), bibl ,
De Gulden Passer, XIX, 2 (1938-1939), specIaal
M R -nummer, M SOMERS, M R m de vervlaamsmgsstnJd
om de Gentse unIVerSiteit (1978), A
DEPREZ, Een Idylle m de late negentiende eeuw
Rosa Rooses' bneven aan Cynel Buysse (1982)
[J DE CEULAER]
Roothaert, Antonius Martinus Henricus
Nederlands romanschrijver (Vught 9.6.
1896-Antwerpen 29.3.1967). Studeerde
rechten te Utrecht; oefende tot 1935 te
Antwerpen de advocatuur uit en wijdde
zich sindsdien aan letterkundige arbeid.
Debuteerde met detectiveromans als
SpIOnnage m het veldleger (1933), Chmesche
hand-wasschmg (1934) e.a.
Zijn bekendheid dankt hij aan zijn eerste
roman, Doctor Vltmmen (1936), die in vele
talen vertaald en ook verfilmd werd. Deze
Tilburgse sleutelroman houdt een aanval
in op de echtscheidingsprocedures en een
veroordeling van de huwehjksrechtspraak
van de rooms-katholieke kerk. Hij schreef
ROOVER
er twee vervolgen op: Vltmmen contra
Vltmmen (1953) en Vltmmens tweede
Jeugd (1957). Grote opgang maakte ook de
historische roman D!e verkeerde weereldt
(1939), die als zijn beste werk geldt. Het
verhaal speelt Zich af m de 2de helft van de
17 de eeuwen beschrijft de strijd van de
rooms-kathoheke bevolking met het Hollandse
gezag m de generaliteitslanden. De
stof is grotendeels ontleend aan de Geschtedems
der dorpen en heerlijkheden
Deurne, Ltessel en Vlterden (1933) van
H.N. Ouwerling, aan wiens nagedachtenis
het boek IS opgedragen.
In de roman De vlam m de pan (1943), een
beschrijving van gebeurtemssen in de meidagen
van 1940 en de voorgeschiedems
daarvan, wordt de houdmg van de legerleidmg,
die op het kritieke moment in alle
opzichten te kort zou zijn geschoten, op
scherpe Wijze gehekeld. In De wenteltrap
(1949) wordt het bedrijf der zwarte handelaars
getekend; ook dit boek IS in versch.
talen vertaald. Samen met J. Romijn
schreef Roothaert een detectiveroman in
briefvorm: Een avondje m Muscadm
(1952).
Werken: Camera loopt (1936), r, Villa Cascara
(1947), r , Oom PlUS (1951), r , Gevaarlijk speelgoed
(1954), t ; DUlVelsfortum (1965), r
Literatuur: L BENDER, HuwelIJksprocessen, schandaal
of laster (1939), M ROSSEELS, m Gesprekken
met gelOVigen en ongelovigen (1967),
H LAMPO, m Meded Ver Vlaamse Letterk , 56
(1968) [p J MEERTENS]
Roover, Adriaan de
Ps. van Felix Adriaan Arnold de Rooy,
Vlaams dichter en essayist (Mortsel
13.2.1923). Behoort tot de Vijfenvijftigers,
meer bepaald tot de 'organisch-experimentelen'
van het tijdschrift De Tafelronde
(vanaf 1953), waarvan hiJ een van de
belangrijkste woordvoerders is. Samen met
hen wijst hij de dienstbaarheid van de poëzie
aan maatschappij of ideologie van de
hand, en erkent hiJ het absolute karakter
van de poezie. Zijn essay 2 x over poeue
(1953) kan als manifest voor deze experimentele
dichters worden beschouwd.
Hij spitst ZICh toe op een - vaak gewaagde -
verkenmng van de taal, en geeft op die
manier een diepere betekenis aan het
scheppen van taal en o.a. van een 'beeldspraak
die rechtstreeks ingrijpt in de bestaanszin
zelf van het gedicht'. Zo komen
met zelden de diepere gronden van het
onderbewustzijn bloot te liggen, zoals hij
497
ROOVERE
zelf betoogt in voornoemd essay. De poëzie
van De Roover vertoont raakpunten met
andere vormen van vrije expressie zoals de
jazz of de abstracte schilder kunst. Zijn
dichtbundels Woordschurft (1953) en
Testvhegen (1961) zijn geslaagde illustraties
van zijn ars poetica.
Werken: Verzen Uit de grabbelton (1947), De doodsgedachte
m de moderne Noordnederlandse poeZIe
(1947), Kassandra (1948), p ,NotLtles biJ het
werk van G Trakl (1955), Gabrlel De Pauw
(1956), Paul van OstalJen (J 958), De wrede
gedichten (1967)
Literatuur: J WALRAVENS, Waar IS de eerste morgen?
(1956), A. PEEL, Ad R (1961), P DE VREE,
Onder expenmenteel vuur (1968), J DE CEULAER,
In Te gast biJ Vlaamse auteurs, dl 2 (z J ), Interview
[p VAN AKEN]
Roovere, Anthonis de
498
Zuidnederlands dichter en prozaschrijver
(ca 1430-Brugge 16.5.1482). Meestermetselaar
van beroep, 'stadsdichter van Brugge'
en waarschijnlijk lid van de H.Geestkamer
aldaar. Reeds op 17 -jarige leeftijd
zou hij te Brugge met een refrein op de
vraag 'oft moederliJck herte lieghen mach'
de titel 'prinche van rethorijcke' hebben
verworven. Later wordt zijn talent ook
elders gewaardeerd, maar Brugge weet hem
van 1466 af met een jaargeld van zes ponden
Vlaams als stadsdichter aan zich te
binden. Dit penSIOen, op verzoek van Karel
de Stoute door de magistraat aan De Roovere
toegekend, was ook het loon voor
bewezen diensten, in het bijzonder voor het
schrijven en spelen van 'moralitheden, esbattementen
ende diversche andere blijde
rethorycke'. Van zIJn dramatische werk is
echter alleen het Qutcunque vult salvus
esse overgeleverd, een spel rondom het
Symbolum Athanasium en Apostolicum.
Bekendheid en waardering dankte De Roovere
vooral aan zijn Lof van den helJhghen
sacramente, een lang refrein dat in versch.
kerken werd opgehangen, hem de titel
'Vlaemsch doctoor ende poetisch rethorizien'
bezorgde en het enige werk lijkt te zijn
dat nog tijdens het leven van de dichter
werd gedrukt (in Die Tafel des kersteliken
levens te Gouda bij G. Leeu in 1478). Pas in
1562 verschenen te Antwerpen bij Jan van
Ghelen de Rethoncale wercken van Anthoms
de Roouere, een verzameling gedichten,
vooral refreinen en balladen, bezorgd
en ingeleid door Eduard de Dene. In
een Willekeurige volgorde vindt men hier:
religieuze gedichten - waaronder veel gekunstelde
MarIaloven -; ethisch-didactische
teksten waarvan sommige nuchter
emblematisch zijn en andere somber of
schamper van 's werelds boos- en voosheid
getUigen; verrassend scherpe hekeldichten
- waaronder een viertal wrange rondelen -
tegen een zondig maatschappelijk bestel
waarin de kleine, bescheiden en eerlijke
mens altijd het kmd van de rekemng is: historisch-
allegorische amoureuze en zotte
droom balladen en eenvoudiger refremen.
Van de vanitasgedichten is Vander mollenfeeste
het meest bekend geworden, een
revue-gedicht waarin de dood wordt voorgesteld
als een ontboden zijn op het feest
der mollen onder de aarde. In het zotte is
vooral het burleske refrein, de 'Sotte amoureusheyt
van Pantken en Pampoeseken'
een parel in het genre. In 1557 was van De
Roovere ook het dispuut Van pays en oorloghe
verschenen (Antwerpen, Hans van
LIesvelt, herdrukt in 1578 door Jan van
Ghelen), een lange, vlot berijmde dialoog in
530 verzen, waarin de voor- en nadelen van
vrede en oorlog worden belicht en de laatste
het tegen de eerste af moet leggen. De
Roovere is ook de auteur van een 'carnaclOen'
(jaardicht) dat werd opgenomen in
een prozarelaas dat de blijde inkomst van
Margaretha van York te Brugge (1468)
beschrIjft Of ook het hele relaas aan hem
mag worden toegeschreven, zoals lange tijd
is gedacht, is zeer te betwijfelen.
Uitgaven: L SCHARPE, 'De Rovere's spel van QUiconque
vult salvus esse', In Leuvensche BIJdragen,
4 (1900-1902), J J MAK, De gedichten van
AnthOniS de Roovere (1955), aan te vullen met
'De gedichten van Anthoms De Roovere Een
leXicologische biJdrage', In Leuvense BIJdragen,
48 (1959), TH DE JAGER, AnthOniS de Roovere
Een keus Uit ZIJn werk (z J ), bloeml ,afzond Ultg
Van der mollenfeeste (1974), W G. BRILL, 'De
bhJde Incompste', In KronIJk van het historisch
genootschap te Utrecht (1866)
Literatuur: G.C VAN 'T HOOG, AnthOniS de Roovere
(1918), J J MAK, 'De Roovere's spel "QUlcunque
vult salvus esse"', In Uyt Ionsten Versaemt
(1957), F VAN VINCKENROYE, 'Onbekende gedichten
van Anthoms de Roovere?', In Spiegel der
Letteren,4 (1960), A VIAENE, 'Anthoms De Roovere
Stadsdichter van Brugge 1466-1482', In Ad
Harenas (1960) en West- Vlaanderen, 12 (1963);
L PEETERS, 'De Roovere's Lofvan den HelJhghen
Sacramente, vs 54-59', In Nieuwe Taalg, 59
(1966), R WILLEMYNS, 'Iets over de taal van de
"RethorlCale wercken" van Anthoms de Roovere',
In Versl en Meded Kon VI Acad (1967),
W L BRAEKMAN, 'Een meuwe Interpretatie van
Anthoms de Roovere's "Refereyn van Rethorica"',
In Jaarb De Fonteme XVIII (1968), L RooSE,
'Anthoms de Roovere', In Vlaanderen, 31
(1982), Vlaanderen, 188 (1982), A de R -nummer
[D COIGNEAU]
Rop, Ant. L. de
Eig. Antonius Leonardus, volgens geboorteakte
Derop, Nederlands kinderboekenschrijver
en dichter ('s-Gravenhage 25.10.
1837-Amsterdam 3.5.1895). Zoon van een
Vlaamse vader en een Nederlandse moeder;
werd opgeleid tot onderwijzer en was
vanaf 1873 hoofd van een openbare lagere
school in Amsterdam.
Hij werkte mee aan jeugd tijdschriften als
Bato en Voor 't Jonge volkje en aan bladen
als EIgen Haard en De Nederlandsche
Spectator. Behalve een aantal kinderboeken
en enkele bundels tamelijk conventionele
poezie verscheen van hem een vertaling
in hexameters van Goethe's Hermann
und Dorothea (1885).
Werken: Dumbloemen (1871); Gedtehten (1976),
Immortellen en rozen (1884); Sterre-bloemen
(1892)
Literatuur: CD BUSKEN HUET, 'Laatste Nederlandsche
gedichten', m Lrtt fant en knt ,dl 7 (z.) )
[D WELSINK)
Rose,Die
Middelnederlandse bewerking van de Oudfranse
Roman de la Rose uit de 13de eeuw.
Het werk is overgeleverd in twee versies,
een hs. uit ca 1280 en één uit ca 1290. Het
hs. Uit 1280, dat volledig bewaard is, wordt
toegeschreven aan Hein van Aken. Deze
versie werd ook wel Spleghel der Mmnen
genoemd. Van de bewerking uit 1290, de zo
genoemde Tweede Rose, is een vrij groot
aantal fragmenten overgeleverd die sterk
afwIjken van het Franse voorbeeld en ook
van DIe Rose van Van Aken. Het werk, dat
de vorm heeft van een allegorie, maar waarin
ook mensen optreden, behandelt de
hoofse minne.
Zie ook Aken, Hein van
Uitgaven: K HEEROMA, De fragmenten van de
Tweede Rose (1958), E VERWIJS, Die Rose van
Hemnc van Aken (1976')
Literatuur: G P M KNUVELDER, 'Het slot van de
"Roman van de roos" ',m Spiegel der Letteren, 9
(1965-1966), G P M KNUVELDER, 'Roman van de
Roos', m Hand Kon ZUidnederl MIJ v Taal· en
Letterk en Gesch ,22 (1968), W E HEGMAN, 'Het
voorbeeld van Hem van Akens vertahng van de
Roman de la Rose', m Nieuwe Taalg ,62 (1969), I
GLIER, 'Exkurs Mlttelmederlandlsche Mmnereden
und Ihr hterarlsche Umkrels', m IDEM, Artes
Amandl (1971), GElS, 'Zur fruhen LYrlk', m
IDEM, Kleme Schnften zur altdeutschen welt/ichen
Dlchtung (1979), R LIEVENS, 'Middelnederlandse
handschriften, (2-8)', m M. DE SCHEPPER,
Nederlandse letteren m de Leuvense UnlVerslteltsblblwtheek
(1982) [F VAN THIJN)
ROSSEELS
Rosseels, Emmanuel
Vlaams toneelschrijver (Antwerpen
1l.7.1818-ald. 2.12.1904). Was achtereenvolgens
bontwerker, klerk, makelaar in
effecten en beheerder van het PlantinMoretusmuseum.
Behoorde tot de Antwerpse
vrijzinnig-flamingante kringen (bevriend
met Th. van Rijswijck); werd later
protestant. Een der eerste ijveraars, na
1830, voor een eigen Vlaams toneelrepertoire.
Hij schreef een groot aantal populaire
blijspelen en melodrama's in de trant
van Kotzebue, zoals Alfned en Karlina of
de Stemme des Bloeds (1842) en Twee
broeders (1860) Een verzameluitgave,
Dramatische werken (5 din.), verscheen in
1879-1880.
Werken: De verfranschte landmeisJes (1841), RIchllde
(1846), met VAN KERCKHOVEN; Laster en
onschuld (1850), met DUMONT, Theodoor van
RIJswlJck (1852), De dUIVenmelker (1854); Een
man die groen Ziet (1860); FranCIS Alard (1874),
Voor heden en morgen (1879); Het hUIS van
ChrIStoffel PlantiJn (1886)
Literatuur: J PERSYN, 'Ons tooneel te Antwerpen
van 1840 tot 1853', m Studlen en LeZingen
(1931) [w GOBBERS)
Rosseels, Maria
Ps. E. van Dijck en E.M. Vervliet, Vlaamse
schrijfster en journaliste (Borgerhout 23.
10.1916). Verwierf ruime bekendheid als
filmcriticus bij De Standaard en door haar
journalistieke en literaire werk. Haar debuut
was de roman Sterren m de poolnacht
(1947), geschreven voor jeugdige lezers.
Verder schreef zij versch. boeken voor
meisjes, gewoonlijk in dagboekvorm, en
twee scherpzinnige, licht ironiserende essays
tegen de discriminatie van de vrouw.
Van een reis naar het Verre Oosten bracht
zij de Sprankelende reportage Oosters
cocktail (1960) mee. Intussen had zij Kunst
van schaduwen en dromen (1954) uitgegeven,
een essay over de geschiedenis en betekenis
van de film, waarin ook wordt uitgeweid
over de Nederlandse en Belgische
filmproduktie en de voorwaarden tot het
scheppen van een volwaardige filmkunst.
Een uitgebreid publiek bereikte zij met een
bundel Gesprekken met gelOVigen en ongelOVIgen
(1967) en vooral met haar romans,
met name de trilogie Elisabeth (1953), Ic
segh adIeu (1954) en Het derde land
(1954), de geschiedenis van een intellectuele
vrouw JU haar strijd om een geestelijk
houvast. Het belangrijkst zijn echter haar
Uitvoerige ideeënromans, waarin de problemen
van de gelovige christen in de
499
ROST
moderne wereld met grote eerlijkheid en
existentiele waarachtigheid worden benaderd.
Merkwaardig IS dat de schrijfster
deze problematiek situeert in het leven van
historische figuren, als het ware om het
blijvende karakter ervan te doen uitkomen.
Haar roman Wacht met op de morgen
(1969) werd m 1970 bekroond met de prijs
van de Scriptores Catholici Voor haar hele
oeuvre ontvmg ze m 1979 de Interprovinciale
prijs van Belgie. In 1975 werd haar
roman De dood van een non (1961) verfilmd.
Werken: Het woord te voeren past de man (1957),
essay,Ik was een chnsten (1957), r ,Liefde IS een
zeldzaam krUid Onze tijd In de spiegel van de
film (1966);Het oordeel of Vnjdag zingt de nachtegaal
(1975)
Uitgave: Verzameld scheppend proza, 3 dIn
(1981)
Literatuur: F BONNEURE, 'M R', In Toortsen, 9
(1961), A P CORNET, 'M R', In Uitgelezen
(1974), J SMEYERS, M R De dood van een non
~'an roman tot film (1975), J VAN GOOL, 'InterView',
In Boekengids, 54 (1976), M JANSSENS,
'Het werk van M R In de kontekst van het relIgieuze
leven In Vlaanderen', In Ons Erfdeel, 22
(1979), G DURNEZ, M R (1981), W WYLIN, In
Teken, 56 (1983-1984), Interview, A DEMEDTS, In
Versl en Meded Kon VI Acad Ned Taal- en
letterk , 3 (1983) IA DEMEDTS]
Rost, Nico(laas)
500
Nederlands prozaschrijver (Groningen
21.6.1896-Amsterdam 1.2.1967). Journahst;
bezocht m 1923 de SovJetunie; verbleef
tot 1933 o.m. te Berlijn. Vertaalde tal van
Duitse romans (o.a. Doblins Berlm Alexanderplatz)
en verleende na 1933 bemiddeling
voor de uitgave van Duitse schrijvers
in Nederland (Querido Verlag). Nam
deel aan de Spaanse burgeroorlog en tijdens
wo IJ aan het verzet; werd in 1942
gearresteerd.
Zijn dagboekaantekeningen uit het Duitse
concentratiekamp werden verwerkt in zijn
opmerkelijke verslag Goethe in Dachau,
lrteratuur en werkelijkheid (1948). Een
verblijf in Brussel had als gevolg enkele
werken over Belgie en enige reisbeschriJvingen.
Zijn diepgaand gevoel voor gerechtigheid
deed hem lange tijd sympathiseren
met het communisme, waarvan hij zich
echter later distantieerde. Belangstelling
voor de mens en voor de sociale verhoudingen
zijn te vinden in vrijwel zijn gehele oeuvre,
dat na zijn overlijden met de Culturele
prijs van de provincie Groningen werd
bekroond. Voor zijn herinneringen in De
vrienden van miJn vader (1956) ontving hij
in 1959 de Marianne Philipspnjs.
Werken: Groote dichters van den laatsten tijd
(1921), hloeml ,Kunst en cultuur In SOWjet Rusland
(1924), Het nieuwe tooneel In het nieuwe
Rusland (1927), Levensbenchten (1931), ReiSdagboek
Uit de Knmpenerwaard (1954), Nog
draaft Beyaard, een Ardennenboek (1955), Veranderd
khmaat In Polen (1957), Ik was weer In
Dachau (1957), Ook dat !S Brussel (1958)
Literatuur: H J CLAEYS, In Wat IS hnks? (1966),
LP BOON, In 90 mensen (1970), J J BusKEs, In
Kort en Goed (1973) [G W HUYGENS]
Rotgans, Lucas
Noordnederlands dichter (Amsterdam,
gedoopt 2611.l653-Maarssen 3 of 4.11.
1710). Uit aanzienlijke Amsterdamse familie;
bezocht de Latijnse school te Utrecht;
m krijgsdienst (1672-1674); woonde daarna
te Utrecht of op zIJn buiten KromwIJk
aan de Vecht, waar hiJ stierf, begraven te
Breukelen.
Debuteerde m 1684 met Op de vervolgmge
tegen de belyders van den hervormden
godsdienst door LodewlJk den XIV. Hij
schreef een groot aantal 'mengeldichten
over gewijde en ongeWijde stoffen'. Een
groot heldendicht in acht zangen, ca. 9000
verzen, IS Wtlhem de Derde (1698-1700),
het eerste eigenlijke epos in de Nederlandse
literatuur. In 1705 verscheen Eneas en
Turnus, een op Frans-classIcistische leest
geschoeid treurspel, evenals het in dramatisch
opzicht hogerstaande Scilla (1709).
Een boertig epos is het realistische dichtwerk
m alexandrijnen Boerekermls (1708).
Vlak voor zijn dood voltooide hij Zedelessen
Uit de oude verdichtzelen.
De belde drama's werden met veel bijval
ontvangen en tot het einde van de 18de
eeuw gespeeld. Van Effen prees al zijn werk
m Le Journaillttératre en stelde m De Hollandsche
Spectator (Jaargang 1, pagina
213) tragedies van de auteur 'die wel verdienen
andere dIchters tot een voorbeeld
en aansporing te strekken' boven die van
Vondel. Beschouwde N.G. van Kampen
(Beknopte geschiedems, dl. 1, 1821) hem
nog als 'een verdienstelijk dichter, die de
zeventiende eeuw met luister eindigde, en
der regering van Willem III tot sieraad verstrekte',
in de tijd der romantiek rekende
men met de mythologiserende en onkies
geachte dichter af. Dank zij de diepergaande
bestudering van de 18de eeuw is ook
Rotgans weer erkend als een belangrijk
vertegenwoordiger van het Franse classicisme
in Nederland.
Uitgaven: F HALMA (ed), Poezy (1715), waarIn al
het werk behalve WIlhem de Derde en een blOgr
schets door HALMA, L STRENGHOLT (ed ), Scilla
(1966), IDEM (ed), Boerekermls (1968), IDEM
(ed ), Eneas en Turnus (1976')
Literatuur: W KLOOS, Een daad van eenvoudIge
rechtvaardIgheId (1909), AM C VAN SCHAlKVERLEE,
'R' leven op de keper beschouwd', In
NIeuwe Taalg (1968), WA P Smlt - nummer,
W A P SMIT, Kalhope In de Nederlanden
(1975) [w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUIS[
Roy,Polle
Elg Leopold Jozef Maria, Vlaams dichter
(Hingene 13.1905). Van 1930 tot 1945
actief m de Vlaams-natIonale politiek en
publicistIek; van 1945 tot 1951 wegens collaboratie
m de gevangenis; na 1951 werkzaam
als vertaler, van 1958 tot 1970 ook als
poezierecensent van het maandblad De
Penscoop. Le Roy debuteerde onder invloed
van de Franse surrealisten en ontwikkelde
een experimenteel getinte poétische
taal, die door middel van barokke en
hermetische beelden een dichterlijke wereld
probeert op te roepen waarin de vrouw
als levensprmcipe centraal staat. Liefde,
Vrijheid en dood zijn de voornaamste thema's
van zijn sterk Visionaire poezie. In
1965 werd hij voor de onuitgegeven bundel
Va banque bekroond met de eerste Blanka
GiJselenpriJs; samen met zeven andere onUitgegeven
bundels uit de periode 1946-
1966 verscheen deze bundel onder de titel
Spel en spLegel (1967). Le Roy schreef ook
Franse verzen en vertaalde o.m. werk over
schilder kunst.
Werken: De zaalge roede (1928), GetuIgenissen
(1941), Vuur Zingt (1943), ModulatIes (1943),
Geboorte der poeue (1952), LucIfer (1952), NIet
voor BOnIfactUs (1952), Reglna (1954), Lava
(1957), TêllurlSch (1963), Een hand, een ster
(1965), bloeml, Weergalm (1970), De stroom
(1971), EvenwICht (1973), BergkrIStal (1976), De
wakende (1979)
Uitgave: Verzamelde gedIchten (1980).
Literatuur: W SPILLEBEEN, 'P IR', In Ons Erfdeel,
11, 3 (maart 1968), G DURNEZ, In EncyclopedIe
van de Vlaamse Beweging, dl 2 (1975), A VAN·
DEGHINSTE, In Ontmoetingen met 81 Vlaamse
kunstenaars (1977) [L 81MONS]
Rubinstein, Renate (Ida)
Nederlandse prozaschrijfster (Berlijn
16.11.1929) Middelbare school te Amsterdam.
Werkte vervolgens enige tijd in een
kibboets in Israèl, maar keerde naar Amsterdam
terug om er politieke en sociale
wetenschappen te studeren. Was in die tijd
redactrice van Propna Cures. Schreef reisverhalen
voor Avenue en is columniste van
Vnj Nederland onder het ps. Tamar.
Veel van haar columns zijn verzameld, o.m.
m Namens Tamar (1964), Met verschul-
RUEBSAMEN
dLgde hoogachtmg (1966), Tamarkolommen
en andere benchten (1973) en Was
getekend Tamar (1977). Kenmerkend voor
haar stukken is dat zij helder en scherp formuleert
en in haar polemische stukken
door het modieuze of holle jargon prikt.
Daarbij speelt een sterk ontWikkeld mdividualisme
een grote rol. Blijkens het motto
van Hedendaags femmLsme (1979), waarin
zij de fraseologie van het feminisme bestriJdt,
is zij bemvloed door Carry van
Bruggen.
Ook m haar met-polemisch proza is zij
steeds op zoek naar de dingen die het indiVidu
werkelijk bewegen. Niets te verhezen
en toch bang (1978) is een openhartig autobIOgrafisch
verslag van haar verbroken huweliJk,
waarin zij helder, intelligent en relativerend
haar eigen emoties beschrijft. Van
haar vele reizen deed zij verslag in o.m.
Jood m ArabLe-Got m Israel (1967). Van
haar afkeer van collectivisme, in het bijzonder
van het Chinees en Russisch communisme,
getuigen het Klem Chmees
woordenboek (1975) en het als reactie op de
antI-kernwapen beweging geschreven Met
gepast wantrouwen NotLtLes over de Hollandse
uekte (1982). Samen met Aad Nuis
redigeerde zij de geruchtmakende memoires
van F. Weinreb.
Werken: Sta Ik toevallIg stt! (1970), pr ,Een man Uit
Singapore (1979), verh , Ieder woelt hIer om verandering
(1979), pr , Twee eendjes en wat brood
(1981), pr , Links en rechts In de poltttek en In
het leven (1982), leZing, LIefst verhefd (1983),
verh en essays, Naar de bltksem2 Ik niet (1984)
Literatuur: F AUWERA, ln Geen daden, maar woorden
(1970), J PEN, In Hollands Maandblad, 15
(1974), R VAN DALEN, In HarlekIJn, 10 (1980)
[GJ VAN BaRK]
Ruebsamen, Helga Margot Erika
Nederlandse prozaschrijfster (Batavia 4.9.
1934). Vanaf 1940 woonachtig in Nederland.
Werkte enige tijd in ParijS als journaliste.
Debuteerde in 1964 met de verhalenbundel
De kameleon. Daarna verschenen twee romans:
De heksenvnend (1966) en WonderalLe
(1970). De thema's die haar proza blijken
te beheersen zijn dood, ouderdom en
verval, soms in de uitzichtloze sfeer van
drankzucht. Haar slachtoffers, de romanof
verhaalfiguren, zijn bijna altIjd oudere
vrouwen, die nog met echt oud zijn, maar
niet meer in het volle leven staan.
Werk: De ondergang van Makarov (1971), verh
Literatuur: W BRANDT, m PrUik en provo (1967), C
ENGELBRECHT, In Gezegd en geschreven,. twee
(1980) [H BEKKERlNG]
501
RUSSCHE
Russche, Broeder
Ook Rusche of Rausch, held van NederdUitse,
Hoogduitse, Nederlandse en Deense
volksboekjes. Hij is het hoofdpersonage
van een duivelssage van Deense of Nederduitse
oorsprong in twee delen.
De Nederlandse versie heeft een eigen literaire
vorm, gezien de delen in rederijkersverzen.
De oorspr. satirische bedoeling (opwekken
tot vromer kloosterleven) werd
slechts gedeeltelijk bewaard; Russche
wordt veeleer een grappige figuur, verwant
aan Uilenspiegel. Het vermoeden werd geopperd
dat Anna BiJns de auteur van deze
prozaroman zou kunnen zijn. Een Engelse
bewerking zag in de 16de eeuw het licht.
Literatuur: L DEBAENE, De historie van Broeder
Russche (1950), IDEM, De Nederlandse volksboeken
(1951), J VAN MIERLO, 'Nieuwe studlen over
Anna BIJns en andere opstellen', m Versl en
meded Kon VI Acad , JII, 34, IDEM, 'Anna BIJns
en de volkshteratuur m haar Jeugd te Antwerpen',
m Idem (1955) [L DEBAENE]
Rusting, Salomon van
502
Noordnederlands dichter (Amsterdam, gedoopt
15.10.1652-? tussen 1709 en 1713).
Zoon van Abraham Gerbrandsz. van Rusting,
schilder te Amsterdam. Volgens eigen
zeggen in 1674 gepromoveerd in de medicijnen
te Montpellier; arts en chirurg te
Groot-Schermer (= Zuid-Schermer). Hij
was, evenals Focquenbroch, een navolger
van het burleske genre van Scarron en
dreef de spot met de klassieke goden in zijn
parodieën op de Ilws en de Odyssee. Van
Rusting beschouwde zichzelf als een aanhanger
van Bekker; op medisch gebied gaf
hij de voorkeur aan de leer der vochten
boven de cartesiaanse ideeen.
In 1685-1687 verschenen van zijn hand de
Vol-geesttge werken (2 din., 16932), waarin
o.a. het episch-satirische gedicht Aran en
TItus, ofte Tttus Andromkus gemetamorphoseert,
een parodie op het treurspel
van Jan Vos, en een vertaling van 'sententiën
van Cato', de Dtsttcha Catoms. Aan de
derde druk (1698-1699, 1712') werd een
nieuw tweede deel toegevoegd met satiren
als Luctfer In syn btegt-stoel en De kat In 't
vagevuur. Voorts verschenen Barbarologw
ofte Boeren-LattJn (1693, herdr. 1733 en
1746), Publu Nasoms brzeven, bestaande
In klaag-gedtgten ende de Fabulen van
den Arabzer Lokman In nJm gestelt
(1701) en een tweede parodie op Jan Vos'
treurspel, een doorlopende travestie in vijf
bedrijven: Aran en Tttus, of Wraak en
weerwraak (ca. 1710). Zeer opmerkelijk is
een dodendans: Het schouwtoneel des
doods, verclert met 30 Zinnebeelden (1707,
herdr. 1726, 1735, 1741 en 1801), welk werk
door J.G. Meintel in het Duits werd vertaald
als Schau-platz des Todes (1736).
Ook als schrijver van medische werken
genoot Van Rusting bekendheid: NIeuwe
veld-medlClne en chIrurgIe, gegront op
reden en ervarentheyt Tot dIenst der
veld-chIrurgijns (1693), NIeuw gebouw der
geneeskonst (1706) en NIeuw gebouw der
heelkonst (1709). Zijn uitvinding tegen
kneuzingen en ontwrichtmgen, het zgn.
emplastrum Rustingii, wordt nog vermeld
m de vierde druk van de Pharmacopoea
LeIdensIs (1770).
Na zijn dood IS Van Rusting wsch. om zijn
burleske schrijfwijze door serieuzer schriJvers
uit de 18de eeuw in de ban gedaan. In
de 19de eeuw raakte hiJ geheel in de vergetelheid.
Uit zijn werk komt hij naar voren
als een kluchtig talent met een brede algemene
ontwikkeling en een kritische kijk op
de maatschappehJke verhoudingen van
zijn tijd.
Literatuur: J A VAN PRAAG, 'Een Hollandsch epigoon
van Quevedo S v R " m Neophllologus, 23
(1938) [M KEMPER EN J BLOEMERS]
Rutgers van der Loeff-Basenau, Anna
Maria Margaretha
Nederlandse prozaschrijfster (Amsterdam
15.3 1910) Studeerde klassieke letteren.
Maakte tal van reizen. Kreeg vooral bekendheid
dank zij haar mstructieve jeugdromans
die in versch. talen vertaald werden.
In 1967 kreeg zij de Staatsprijs voor
kmder- en Jeugdliteratuur en in 1977 de
DUitse staatsprijs voor Ik ben Fedde
(1972).
Minder bekend bleven haar romans voor
volwassenen: Mens of woW (1951) en Terugkeer
(1952). Zij verzorgde voorts schoolUitgaven,
o.a. reisbeschrIjvmgen.
Werken: De kmderkaravaan (1949), kmderb, Anna
Menanda (1951), Rossy, dat krantenkmd (1952),
kmderb , Lawmes razen (1954), kmderb, Jlmmy-
Rlcky (1955), kmderb, Ze verdrmken ons
dorp (1957), kmderb ,Je bent te goed (1957), Het
verloren koffertje (1958), kmderb , Alleen tegen
alles (1962), Donaid (1969), kmderb, Wrak onder
water (1970), kmderb , Gewoon m het ongewone
(1971), MIJn tum, klem erfgoed (1977),
Morgen IS de toekomst (1980), kmderb., Die man
daar IS miJn vader (1981), kmderb, Een rare
zaak (1983), kmderb
Literatuur: R LUIKS-KRAMER, m LeXikon der Kmder-
und Jugendbteratur, dl 3 (1978), met blbl ,
A GROEN, 'Het bureau van A Rvd L " mOpzIJ,
10 (1982) [G w HUYGENS EN RED]
Ruting,Jos
Eig. Josef Bernardus, Nederlands prozaschrijver
en bioloog (Amsterdam
6.2.1909). Aanvankelijk opgeleid tot grafisch
ontwerper. Als bioloog werkzaam bij
de Universiteit van Amsterdam. Schreef in
die hoedamgheid het boekje Welke VIS !S
dat2 (1958).
Hij debuteerde met een verhaal m Podium
(1957), maar kreeg erkenning met de roman
Lydw en de zwaan (1963), waarvoor
hem de Romanprijs van de stad Amsterdam
werd toegekend. In dit werk staat
reeds de thematiek centraal die ook de rest
van zijn oeuvre beheerst, nl. de verhouding
tussen volwassenen en kinderen. De twee
hoofdpersonen, Lydia en Heleentje, beschouwen
hun eigen wereld als zinvol, die
van de volwassenen als absurd, wreed en
gemeen en het duidelijkst openbaart zich
die absurditeit in de willekeur en de onredeliJkheid
van het gezag.
Zijn op miheuproblematiek gerichte verhalen
voor de Jeugdpagina van Het Handelsblad
bundelde hij in In de m!erenTijken
(1975), waarvoor hij ook de illustraties verzorgde.
Werken: Het wondere water (1963), verh, Van miJ
gescheiden (1964, 1983'), nov, Op de VUist met de
engel (1966), verh , Romemse slaafjes (1974), r ,
Natuurzuwer kmderhormoon (1976), verh
Literatuur: B Bos, 'In gesprek met J R " m PodIUm,
23 (1969), J BERNLEF, m Ga JIJ de klas maar wt'
(1970'), P A REGEER, m Kentenng, 15 (1975-
1976) [H BEKKERING]
Rutten, Felix Jean Joseph Hubert
Nederlands dichter en (toneel)schrijver
(Sittard 13.7.1882-Rome 22.12.1971). Studeerde
letteren, o.m te Leuven en te Luik.
Was gehuwd met de schrijfster Marie Koenen
(1919); verbleef vele Jaren te Rome. Hij
speelde een met onaanzienlijke rol m de
kathoheke literaire herleving in Nederland.
ZIJn ovengens door gladde vormperfectie
bedreigde lynek neigt soms naar het mystieke
en omvat ook enkele goede natuurgedichten
(De verzonken twn, 1923). Zijn
mysteriespelen en bijbelse drama's, waaronder
een Beatrijs-adaptatie (BeatTljs,
1918) waren bedoeld als poging om het
geestelijk toneel nieuw leven in te blazen.
Het aantrekkehJkst blijven nog zijn vaak
voortreffelijke reisverhalen, o.m. Uit journahstIeke
opdrachten ontstaan, zoals
Spanje (1924) en Toskane, druwenland
(1962).
Werken: Goede Vrijdag (1914), p, Onder den rook
der miJn (1914), nov, Llmburgsche sagen (1916),
RUUSBROEC
Hagar (1917), t , Jessonda (1920), t , Sonnetten
(1921), Brugge (1925), Polen, een herboren land
(1931), JoegoslaVIe (1937); [wan (1955), r
Uitgave: L SPRONCK (ed ), Doe bleefs m mlch FR
1882-1971 (1982), bloeml Uit zIJn dialectwerk.
Literatuur: H H. KNIPPENBERG, m De Bronk, V
(1957), G BOMANS, m Van mens tot mens
(1973) [w GOBBERS]
Ruusbroec, Jan van
ZUIdnederlands (Brabants) schrijver
(Brussel 1293-Groenendael 2.12.1381).
Kwam op l1-jange leeftijd terecht bij Jan
Hinckaert, priester te Brussel, later kanunnik
van St.-Goedele, een verre verwant.
Deze bekostigde zijn filosofische en theologische
opleiding. In 1317 werd hij tot priester
gewijd. Door de apostolische aantrekkingskracht
van Hinckaert werd Vrancke
van Coudenberg, kleine kanunnik van St.Goedeie,
de derde man van een gelijkgestemd
driemanschap dat, verlangend naar
een mgetogener geestelijk leven, het Zonienwoud
mtrok om in een vrije gemeenschap
God te dienen: de eerste stichting
van Groenendael (ca 1345). De definitieve
stIchtmg van de, door toetreding van volgelingen,
gegroeide gemeenschap volgde op
10 maart 1350, als gevolg van het feit dat zij
zich door kritiek en onbegrip genoodzaakt
voelden zich aan te sluiten bij de reguliere
kanunniken. Een dag later werd Groenendael
tot proosdij verheven, met Vrancke
van Coudenberg als proost en Ruusbroec
als pnor. Door zijn - uitsluitend in het
Diets geschreven, maar nog bij zijn leven
vertaalde - geschriften en zijn mystieke
leven van godsvereniging raakte Ruusbroec
tot ver over de grenzen bekend en
trok aldus veel bezoekers naar Groenendael.
Zijn eerste vijf traktaten dateren van voor
de eerste stichting van Groenendael. Dat
nke der ghel!even IS een beschrijving van
het geestelijk leven als opgang naar God
door de werking van de Heilige Geest in
Zijn zeven gaven. D!e nerhe!t der gheestel!
jker brulocht behandelt de mystieke opgang
tot verenigmg met het goddelijke licht
aan de hand van de klassiek geworden driedeling
in werkend, innig en godschouwend
leven. Vanden blznckenden steen moet
worden beschouwd als een samenvatting
en een verduidelijking van de Brulocht.
Vanden v!er becorznghen behandelt de vier
bekoringen die de beginneling in het geestelijke
leven kunnen bedreigen. Vanden
kerstenen ghelove is een verklaring van de
twaalf artikelen des geloofs.
503
RUYSBEEK
504
Ruusbroecs langste werk, Vandengheesteltken
tabernakel, in Brussel begonnen en
voltoOid in Groenendael, is een symbolische
verklaring van de bouw van de verbondsark,
geplaatst m het kader van de
geestelijke opgang van de ziel. Vanden
seven sloten (1346) werd geschreven voor
Margriet van Meerbeke, voorzangster van
het Coudenklooster te Brussel; het is een
geestelijke handleiding voor slotzusters.
Het meest rijpe werk is Een spleghel der
eWlgher saltchelt (ook: Vanden helltghen
sacramente [pars pro toto naar de titel van
het derde deel]; 1359). Van seven trappen
IS eveneens geschreven voor Margriet van
Meerbeke en handelt over de betekems van
de evangelische raden. Dat boecksken der
verclarmghe is bedoeld als verklarend
commentaar op Dat nke der ghelteven.
Het laatste traktaat, Vanden twaelf beghlnen
(voor 1380), IS vermoedelijk een bundel
van vier aparte geschriften, samengebracht
door medebroeders aan het eind van
zijn leven.
Uitgangspunt van Ruusbroecs mystiek IS
zijn dynamische drieeenheidsconcept· de
drie personen zijn eeuwig met elkaar in wisselwerkmg.
Tweede kernpunt is de exemplarische
scheppingsopvattmg: alles wat
was, wat is en wat zal zijn heeft al voordien
een eeuwig bestaan In God. Ruusbroecs
vorm van mystiek heet mkeringsmystiek.
Vla het werkende, het inwendige en het
godschouwende leven kan men zover opklimmen
dat de ziel zich verenigt met haar
oorsprong, het toppunt van het 'ghemeyn',
of godmenselijk, leven.
Al bij zijn leven was Ruusbroec een geéerd
man. Hij was bron van msplratie voor tiJdgenoten
als Jan van Leeuwen, de 'goede
coc' van Groenendael, Wlilem Jordaens,
die enkele traktaten in het Latijn vertaalde,
Godfried van Wevel en Jan van Schoonhoven.
Een generatie later schreef Pomerius
een hagiografisch getinte biografie van
hem (1420). Bijzonder actief bij de verspreldmg
van zijn gedachtenwereld waren
de kartuizers en de moderne devoten (sinds
1412 was Groenendael aangesloten bij de
Windesheimer congregatie). De kartUizers
van Herne en Keulen behoorden tot de eersten
die contact met Ruusbroec zochten.
Ook later dragen zij zijn idee en uit: Rolevmck
m zijn Fasclculum temporum (1475)
en DlOnyslUs de Kartuizer. De carthusiaan
L. Surius geeft in 1552 Ruusbroecs Opera
omma Uit in Latijnse vertaling. Hoewel de
moderne devotie meer op ascese en de
praktijk van het geestelijk leven dan op
mystiek was gericht, heeft de beweging al
vroeg de mvloed van Ruusbroec ondergaan:
Geert Groote bezocht hem en vertaalde
enkele traktaten m het LatiJn; Gerlach
Peters sloot m zIJn Sol!loquwm de ltbertate
spiritus biJ hem aan. Verder: Hendrik
Mande, AIiJt Bake en zelfs Thomas a KempiS
Hendrik Herp, de 'heraut van Ruusbroec',
heeft zIJn opvattmgen voor een groot deel
geassimIleerd en, met van anderen verworven
en eigen mZlchten, vooral m zIJn SPIeghel
der volcomenhelt en Eden contemplatworum
tot een mystiek geheel gevormd.
In de krmgen van vrouwenkloosters en
begijnhoven werden vooral de eenvoudiger
tekstgedeelten - soms nog geSimplificeerd
- geschikt bevonden. Uit dit mliieu kunnen
worden genoemd Maria van Hout en de
schrijfster van de Evangeltsche peerle ZIJn
Uitstraling bUiten de Nederlanden bestreek
geheel West-Europa, direct door
Latijnse of vertalmgen in de landstaal, of
mdlrect vla vertalmgen van door hem bemvloede
mysticI
Uitgaven: RUUSBROEC.GENOOTSCHAP (ed), J v R s
werken,4 din (1944-1948), L MOEREELS (ed ), R
hertaald, 9 din (1976-1980), met vertalIng In
modern Neder!, G DE BAERE (ed ), Boecsken der
verclannghe (1981), Dietse, Engelse en LatIjnse
Surlusvert, IDEM. Vanden seven sloten (1981),
Dietse, Engelse en LatIjnse SurlUsvert ,A AMPE
E A (ed), Jan van Ruusbroec 1293-1381 (1981),
WH BEUKEN (ed ), Ruusbroec de wonderbare
0981')
Literatuur: A AMPE, Kernproblemen wt de leer van
R , 4 din (1950-1957), IDEM, R Trad!t!e en werkellJkhe!
d (1975), J v R 1292-1381 (1981), tentoonstelhngscatalogus
KB Brussel, met blbl ,J M
WILLEUMIER-SCHALlJ, 'R s werk In het middeleeuwse
tIjdsbeeld [ ]', In Ons GeestelIJk Erf, 55
(1981), A AMPE, 'Jan van Ruusbroec', In Vlaanderen,
30 (1981), IDEM, 'Het leven van Ruusbroec
In de Cronyke van Brabant', In Ons Geestelijk
Erf, 55 (1981) [J W E KLEIN)
Ruysbeek, Erik van
Ps. van Raymond van Eyck, Vlaams dichter
en essayist (Brussel 25.4.1915). Debuteerde
m 1947 met conventionele, naar de
vorm klassieke gedichten (Weerklank)
Het is dan ook niet toevallig dat hij in hetzelfde
jaar een studie Wijdde aan Karel
Jonckheere als dichter. Als redacteur en
medewerker van het tijdschrift De Mendwan/
De Kunst-Mendwan (1951-1960)
kwam hiJ onder de invloed van de experimentele
poezie, zonder evenwel de uiterste
consequenties van deze poetlca te aanvaarden.
Van Ruysbeeks aandeel m de experImentele
bewegIng bestond vnl uit theoretische
geschriften, zoals Poeue en experiment
(1956, samen met Karel Jonckheere) en
Grondslagen voor een poeue van morgen
(1957). ZIJn poezie IS echter veeleer een
mengeling van traditionele belIjdenislyriek
en experiment, waarin de 'inhoud' blijft
primeren. Dit IS 0 m het gevolg van een
bezinmng op het wezenlijke van de moderne
tiJd en op de plaats van de mens in de
wereld Tegenover absurditeit en nihilisme
poneert hiJ de eenheid van zIJn en worden.
Het 'Ik' IS overigens slechts een (tijdelijk)
deel van het 'A!', waarIn materiële en geesteliJke
geledingen in elkaar grijpen. De
natuur, met alleen als fysisch verschijnsel
maar als verUiterlIJkmg van de kosmos,
staat bij deze ervarmg centraal. Deze hedendaagse
mystiek, die haar wortels heeft
m de oude en oosterse religies, bepaalt de
dichterlijke evolutie van Van Ruysbeek
vanaf de bundel Van de aarde d,e ook
hemel ,s (1963), een evolutie die tot uiting
komt In het essayistisch werk (Dwgenes
voor de drempel, 1971) en in de roman De
dood en de dageraad (1976).
Werken: Overgang (1950), p, De sluler van ISlS
(1952), essay, Verzen (1955), Ondergang en dageraad
(1966, met KAREL JONCKHEERE), essay, Bert
Decorte (1966), essay, De open wereld (1967), p ,
Tussen bron en mondmg (1970), p, Een kleme
alchemle (1973), p , De bron achter de splegels
(1974), p ,De stralen naar het bcht (1975), p ,De
boom en de mens (1975), p, Van golf tot zee
(1976), bloeml p, Het rwsen van de stroom
(1977), p, De omtrek en het centrum (1978),
essay, VoorblJ dlt dwster llcht (1980), p, Van
fyslka tot metafyslka (1982), essay,In dlt getaste
hcht (1983, samen met ANNIE RENIERS, POL LE
Roy en CHRISTIAN A W AUTERS), p , De engel en
de kiel (1983), p, In de splegel van de nacht
(1983), p
Uitgave: Verzamelde gedlchten (1981)
Literatuur: W ROGGEMAN, m De rmgen van de
kmkhoorn (1970), W M ROGGEMAN, m Beroepsgehelm,
dl 1 (1975), mtervlew, P GILLAERTS,
Geloven m de geest Een thematlsche mleldmg
op E v R s dlchterschap (1976), E VAN ITTERBEEK,
m Aktuelen IJ (1977), L RENS, 'Twee peilers
van het absolute', m Nleuwe Stemmen, 34, 1
(1977), R VAN DE PERRE, 'De VIS vlIegt door de
zon', m De gekleurde wereld (1979), P GILLAERTS,
'De dichter IS een medIUm" m Dletsche
Warande & Belfort, 127 (1982) lp VAN AKEN]
Ruyslinck, Ward
Ps van Raymond Karel Maria de Belser,
Vlaams dichter en romanschrijver (Berchem-
Antwerpen 17.6.1929). In de meidagen
van 1940 vluchtte hiJ met zijn ouders en
broer naar Frankrijk, een ervaring waarvan
RUYSLINCK
de psychologische neerslag op de kinderzIel
werd weergegeven m de korte roman W,erook
en tranen (1958). In 1947-1948 begon
hiJ Germaanse filologie te studeren m
Gent, maar brak de studie na een jaar af.
Vanaf 1953 werkzaam als ambtenaar bij
het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen
Tussen 1948 en 1956 publiceerde RuysIInck
VIJf dichtbundels, waarvan de laatste,
Fanaal m de m,st (1956; ondertitel 'Epos
van een paria') door de vormgeving en
maatschappijkritische grondslag al een
overgang naar het proza aankondigt. Het
officlele prozadebuut, De ontaarde slapers
(1957), staat in het teken van het existentialisme
de lange novelle schetst de tragische
ondergang van de naoorlogse mens die
ten gevolge van traumatiserende oorlogservarIngen
verzand IS in een onwerkelijk
bestaan van geestelijke inertie. OpmerkeliJk
zijn vooral de oorspr. verbeeldingskracht
en de fascinerende sfeer, die ook
aanwezig zIJn m sommige verhalen uit de
bundel De madonna met de bull (1959)
Grote bekendheid verwierf hij met zijn
wrang -agressieve maatschappijkritische
romans, waarvan de eerste, Het dal van
Hmnom (1961), een bittere afrekening
bracht met de christelijke moraal. De confrontatie
van verscheidene sociale klassen
is tegelijk een vruchteloze pogIng een zin te
vinden voor het menselijke lijden en een
pleidoOi voor de VrijwarIng van de rechten
van het mdlvldu. Eenzelfde ethische bekommerms
staat centraal in de utopische
roman Het reservaat (1964), het verhaal
van de leraar Basile Jonas, een mdividuaIIstIsch
gevoelsmens die door de op nut en
profijt gerichte maatschappij wordt uitgestoten
en verwezen naar een museum voor
Uitgestorven mensentypes.
Na deze romans wordt Ruyslincks toon
milder De verhalen In De paardevleeseters
(1965, met het hoorspel De corridor)
getUigen van een blijvende afkeer van collectiVisme,
automatisering en utilitarisme,
maar de aanklacht is geformuleerd met
humor en vla afstand nemende satire. De
verdediging van de gekwetste, bedreigde
enkeling, meestal getypeerd als een antiheld
of paria in een onderdrukkende gemechamseerde
maatschappij, blijft karakteristiek
voor Ruyslmcks thematiek. Wel
doen Zich formele verschuivmgen voor en
beoefent hiJ zeer diverse genres: o.a. het
bijtende pamflet (Drek- en drlftl,teratuur,
1965; Open brief aan de gevoelsafschaf-
505
RIJCK
fers, 1981), de parodie (De apokatastasls
of het apocnefe boek van Galax NIksen,
1970), de geengageerde roman (De heksenknng,
1972), het poetische verbeeldingsproza
(De verhefde akela, 1973) en, in
een meer recente ontwikkelmg, de introspectieve
autobIOgrafische roman (Het
ganzenbord, 1974; Op toernee met Leopold
Sondag, 1978).
De getemperd-Ironische en sceptische levenshoudmg
van de laatste werken heeft
het kritische engagement niet verzwakt:
sociale bewogenheid en verontwaardigde
opstandigheid tegenover de verdrukking
van het zwakke en onschuldige individu
doen Ruyslinck steeds opnieuw opkomen
voor de miskende mens, zelfs voor het mishandelde
dier (in de documentaire In
naam van de beesten, 1976).
Werk van hem IS vertaald in ca twaalf talen
(vooral Duits en Engels); enkele romans
zijn verf!lmd en voor toneel bewerkt. In het
Nederlandse taalgebied is hij een veelgelezen
auteur. Dit grote succes hangt samen
met zijn geengageerde stellingname in de
eigentijdse problematiek, maar tegeliJkertijd
ook met formele eigenschappen: zijn
proza vertoont weinig of geen vormvermeuwmg
maar wordt gekenmerkt door een
boeiende verteltrant en door een opvallend
beeldrIjke, virtuoze taalbehandelmg. In
1980 ontvmg Ruyslinck de Europaliapnjs
voor hteratuur.
Werken: De citer van Tljl (1951), p, Het hUIs onder
de beuken (1952), p ,De essentie van het ZWIjgen
(1953), p, De stdle zomer (1962), verh, Golden
Opheha (1966), r , Het ledikant van Lady Cant
(1968), r, De Karakohers (1969), r, NeozOIsch
Parapoetlsche montages (1971), De krekelput
(1971), t (ongepubliceerd), Valentljn van Uytvanck
(1977), monografie, De sloper In het slak·
kehUis (1977), r, Alle verhalen (1979), Wurgtechnieken
(1980), r ,De boze droom het medeleven
(1982), r, Open beeldboek (1983), essays,
Alleenstaande hUizen (1983), pr
Literatuur: T SCHALKEN, W R (1966,1972'), L GIL·
LET, 'Het "eclectIsch humamsme" van W R', m
Tljdschnft voor Levende Talen, 33 (1967), L
SCHEER,Rontgensvan W R (1972),A DEBRUYNE
E A, Gewikt en gewogen (1977), M JANSSENS,
W R (1977), A DE BRUYNE, W R (1977), D CAR.
TENS (ed.), Over W R (1982), J GERITS,'W R.', m
Kntlsch lexicon van de Nederlandstalige ht na
1945 (1982),H WERKMAN,mAangekrUist (1982),
W R , een introductie (1983) IA M MUSSCHOOT]
Rijck, Paul de
506
Vlaams dichter en criticus (Erembodegem
Terjoden 11.6.1913-St. Amandsberg 23.9.
1956). Studeerde handelswetenschappen,
was daarna eerst ambtenaar en journalist,
ten slotte mspecteur voor culturele aangelegenheden
der provincie Oost-Vlaanderen.
Onderscheidde zich meer als enthousiast
gangmaker van de - vooral Gentse -
Jongeren van voor en onmiddellijk na WO II
dan als oorspr. dichter. Hij was redacteur
van Prisma, Uitgever van CahIers van de
Waterklws (1934-1937) en stichter - met
M. Coole en H. van Herreweghen - van het
poëzietijdschrift De Spiegel (1945-1947).
Onder ps. Bart VnJ bos schreef hij eenvoudige
realistische verzen, alledaags van msplratle
en zeggmg. Bezorgde verder
versch. bloemlezingen Uit de poe zie van
tiJdgenoten, zoals Bloei en belofte (1946)
en Vlaamse dIchtkunst van deze tiJd (2
din., 1951 en 1954).
Werken: Carrefour (1936), De diepe kerf (1937), Met
vrouwen kind (1939), De jonge Vlaamsche lYriek
(1940), Tot mdden zegen (1941), Kleine sUite In
mineur voor Geertje (1945), Bezinning over Van
Osta<jen (1951), essay, De waterkluIs Mythe en
werkelijkheid (1955)
Literatuur: J SCHEPENS, mArsenaal, II (1946), J
VAN MECHELEN, m Oostvlaamse hteralre monografleen,
1 (1977) Iw GOBBERS]
Rijmboek van Oudenaerde
Zie Torhout, MartlJn van
Rijnsdorp, Cornelis
Nederlands schrIjver en CrIticus (Delfshaven
19.9.1894-Rotterdam 12.2.1982). Opgegroeid
in een eenvoudig gereformeerd
miheu. Als autodidact behoorde hij tot de
generatie kuypenaanse 'kleine luyden', die
m de eerste decenma van de 20ste eeuw cultureel
bewust werden Zijn eerste roman,
Komngskmderen (1930), geeft daar een
overtUigend beeld van Weldra wordt hiJ
een centrale fIguur m de groep rond het
christelijk-letterkundig tIjdschnft Opwaartsche
Wegen en na wo II m Ontmoetmg,
waarvan hij redacteur was. Vrijwel
gehJktiJdig krijgt hiJ van de MaatschappIJ
der Nederlandse Letterkunde de prijS der
kritiek en verleent de Vrije Universiteit te
Amsterdam hem op zIJn 70ste Jaar een eredoctoraat
In De moderne roman mopspraak (1966)
toetst hij de naoorlogse literatuur aan Zijn
calvmlstische begmselen. Zijn poëZie verzamelde
hiJ m 1974 in LIteraIr dagboek
(1940-1950).
Werken: Kostgangers Gods (1933), nov, TerZijde
BeschOUWingen over literatuur en mUZiek
(1935), Eldert Hoher (1938), r ,MIJn vader, mijn
vader (1946), r , Op zoek naar het geheim (1954),
essay, Ik volg Je tot Istanboel (1959), r, Aan de
dnesprong van kunst, wetenschap en religie
(1964), essays, In de greep van de reus-achttge
(1966), essay, In het spanmngsveld van de geest
(1968), essays, De schuldige (1970), r , WIJ ZIJn de
vaders (1972), essay, Balkon op de wereld
(1973)
Uitgaven: B TROUWBORST (ed ), Keuze UIt ZIJn werk
(1979), met blbl ,G PUCHINGER (ed.), Laatste
gedachten (1982)
Literatuur: P J RISSEEUW, m Christelijke schrijvers
van dezen tijd (1930); B TROUWBORST, 'LIteraire
klitIek biJ CR', m RadiX, 2, 3 (1976), C
RIJNSDORP, m Christendom en cultuur m bloei en
criSIS (1976), G PUCHINGER, 'C.R " m Jaarb MIJ
der Nederl Letterk 1981-1982 (1982)
IGJ VAN BORK]
Rijssele, Colijn van
ZUIdnederlands schrijver (Brussel 2de
helft 15de-begIn 16de eeuw). Rederijker;
werd in 1498 lid van de Broederschap der
zeven Weeen. Auteur van De spiegel der
mmnen. Deze Spiegel, In 1561 door D.V.
Coornhert Uitgegeven naar een 'oud versleten
exemplaar' en in 1577 en 1617 herdrukt,
kan als het oudste burgerlijk drama
In de Europese letterkunde worden beschouwd.
De handeling, in zes 'batement spelen' verdeeld
(samen 6169 verzen), is gesitueerd in
MIddelburg en Dordrecht. Ieder spel wordt
voorafgegaan en gevolgd door een pro- en
epiloog, Uitgesproken door Jonstighe sin en
Natuerlijck ghevoelen.
Kenmerkend voor dit rederijkersspel is de
analytische en objectIverende beschrijving
van de psychologische problematiek van de
hoofdpersonages door middel van 'sinnekens'
of gepersonifIeerde hartstochten als
Begheerte van Hoocheden, Vreese voor
Schande en Jalours Ghepeyns. Als 'spiegel'
RIJSSELE
voor amoureuze lezers of toeschouwers belicht
dit spel van zinne vooral het belang
van 'mate' en trouwen de gevaren van
hoogmoed en jaloezie. Al staat het verloop
der gebeurtenissen in het teken van de planeten
Saturnus, Phoebus en Venus, en al
spelen ook de ouders en het standsverschil
een negatieve rol, toch is het uiteindelijk
Katherina die voor de tragische afloop verantwoordelijk
wordt gesteld. Als zodanig is
ColiJn van Rijsseles Spiegel nauw verwant
met het spel van NarcIssus ende Echo van
Colijn Keyart. Hier is het Narcissus die
Echo genadeloos van liefde laat verkwijnen
en voor zijn hoogmoed wordt gestraft. Met
recht mag daarom de vraag worden gesteld
of CoiIJn Keyart, die ook de 'amoureuze
CoiIjn' wordt genoemd, niet met Colijn van
RiJssele geïdentificeerd kan worden. Verder
zouden nog enkele refreinen met het
acrostichon 'Risele' van zijn hand kunnen
zijn.
Uitgave: M WIMMINK, De Spiegel I .] (1913)
Literatuur: JAN KNUTTEL, 'De dlChter(s) van den
Handel der amoureusheyt', m Tljdschr v Nederl
Taal- en Letterk (1908), IDEM, 'RedelIJkers
eerherstel', m De Gids (1910), M.W IMMINK, De
Spiegel der mmnen door Cv R (1913); F LYNA
en W VAN EEGHEM, Jan van Styevoorts RefereInenbundel
anno MDXXIV, II (1930), P DE KEY.
SER, 'Nieuwe gegevens omtrent CohJn Caliheu
I ]', m Tijdschr v Nederl Taal- en Letterk
(1934), P VAN DER MEULEN, 'Coornhert en
Cv R', m Nieuwe Taalg (1947), E DE BOCK,
Opstellen over Cv R en andere rederijkers
(1958), W M H HUMMELEN, De smnekens m het
rederIjkersdrama (1958), W VAN EEGHEM, Brusselse
dichters VIjfde reeks, Cv R (ca 1450-ca
1500) (1963), W M H HUMMELEN, RepertOrium
van het rederIjkersdrama 1500-ca 1620 (1968).
IA M MUSSCHOOT EN D COIGNEAU]
507
---8---
Sabbe, Maurits Karel Maria Willem
Vlaams dichter, (toneel)schrijver en literair
criticus (Brugge 9.2.1873-Antwerpen
12.2.1938). Studeerde filosofie en letteren
te Gent; was leraar, later conservator aan
het PlantlJnmuseum te Antwerpen en vanaf
1923 hoogleraar Nederlandse letterkunde
aan de Universiteit te Brussel. Van zijn
hand verschenen cantates, gelegenheidsgedichten,
liederen, romans, verhalen, toneelstukken
en versch. bundels letterkundige
kritiek of studies gewijd aan de
geschiedenis van de literatuur, de muziek,
de drukkunst en de ontwikkeling van het
nationaal bewustzijn in Vlaanderen.
Zijn scheppend werk, een mengelmg van
Impressionistische beschriJvmgskunst en
folkloristische zedenschildering, getUigt
van een bijzonder vermogen tot het oproepen
van stemmmgen en een sfeer van innige
teruggetrokkenheid, waardoor het een
grote lezerskring verwierf. Gaandeweg
evenwel is de realistische en meer epische
strekkmg sterker geworden. Een biJzondere
verdienste hebben Sabbe's cultuurhistorische
studies en essays, zoals Brabant m 't
verweer (1933), een studie over de Nederlandse
stnJdliteratuur m de eerste helft der
17de eeuw
Werken: Aan 't MInnewater (1893), nov, Een mei
van vroomheId (1903), nov, Vlaamsche menschen
(1907), verh , De fIlosoof van 't sashws
(1907), nov, Het proza In de Vlaamsche letterkunde
(1909), De nood der Barzseele's (1912), r ,
BIetje (1913), t , Carztate (1914), t , 't Pastorken
van Schaerdycke (1919), r , 't Kwartet der JacoblJnen
(1920), LetterkundIge verscheIdenheden
(1928), De muzIek In Vlaanderen (1928)
Literatuur: R ROEMANS, AnalytIsche bIblIOgrafIe
van en over M S (1923), L MONTEYNE, De Sabbe's
(1934), F V TOUSSAINT VAN BOELAERE,
'M S " m Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1939),
G STUIVELING, 'M S In de krmg der humamsten',
In Steekproeven (1952), H J SABBE, M S en zIJn
Brugse mensen (1971), N VERSCHOORE, 'M S 's
umcum over de 1ge eeuw', In Boek en B,blIOtheek,
2 (1982) [A DEMEDTS]
Saks,J.
508
Ps. van Pieter Wiedijk, Nederlands historicus
en essayist (Groot Schermer 27.2.1867-
Amsterdam 269.1938). Afkomstig uit een
eenvoudig gezin, vroeg wees; opgeleid voor
onderWijzer Studeerde, na een kuur in
Davos, farmacie en werd in die periode
overtuigd socialist. In Amsterdam gevestigd,
ontwikkelde hij zich tot een grondig
kenner van het marxisme Als redactiesecretans
van De Nieuwe TIJd had hij m de
Jaren 1902-1913 een mvloedrIjke positie.
Met Gorter en Henriette Roland Holst
behoorde hij tot de linkervleugel in de
SDAP ZIJn felle polemieken zijn geschreven
m een verzorgde stiJl, geschoold bij Busken
Huet Zijn enorme belezenheid, speciaal m
de Franse literatuur, en zIJn onverschrokken
kritische zm, verheffen zijn werk ver
boven de gewone politieke Journalistiek.
Na de SDAP m 1909 te hebben verlaten,
werd hiJ lid van de SDP; in de jaren twmtIg
had hiJ sterke leninistische sympathieen.
Mede door zIJn slechte gezondheid vereenzaamde
hij meer en meer. Terwijl zIJn pohtieke
gezag verdween, verdiepte hij zich m
oppositIOnele figuren als Busken Huet en
Multatuli.
Werken: Soczalzstlsche opstellen, 2 din (1918 en
1923), Busken Huet en PotgIeter (1927), Eduard
Douwes Dekker, ZIJn Jeugd en IndIsche Jaren
(1937)
Literatuur: F DE JONG, J S , lzterator en marXIst
(1954,1977') [G STUIVELING]
Salomons, Annie
Geb Anna Marid Francisca van Wagenmgen,
Nederlandse dichteres en prozaschriJfster
(Rotterdam 26.6.1885-'s-Gravenhage
16.1.1980). Onder mvloed van de
Tachtigers en aangemoedigd door Johan
de Meester aanvankelijk dichteres van wellUidende
poezIe (Verzen, 2 din. 1905 en
1910).
Later maakte zij echter meer opgang door
haar (aanvankelijk onder ps. Ada Gerlo
geschreven) romans, die de bewustwording
der vrouw tot thema hadden. Haar Herrnnermgen
van een onafhankelIJke vrouw
(1915) werd talloze malen herdrukt Zij
verbleef enkele Jaren in Nederlands-Indie
en woonde daarna te 's-Gravenhage.
Door haar vele relatIes m de schrijverswereld
was zij m staat veel documentatie op
bIOgrafisch gebied te leveren m de goed
vertelde Hermnerrngen Uit de oude tiJd
over schriJvers, die Ik persoonlrJk heb
gekend (1960), later door nieuwe deeltjes
gevolgd. ZIJ droeg met enkele brieven biJ
aan de totstandkommg van Van Suchtelens
roman De stille lach en trad ook als
vertaalster op (Remarque, Im Westen
nrchts neues)
Werken: Een melsJe-studentJe (1907), De vrouw In
de Nederlandse letterkunde (1912), Langs het
geluk (1914), nov, Nteuwe verzen (1917), Daadlooze
droom en (1919), De oude schuld (1922),
Over mOOte boeken (1926), Ltederen van droom
en derven (1926), Balltngen (1927), Verhalen utt
het verre Oosten (1930), Van vrtjen tot schreten
(1931), Het huts m de httte (1933), De ongerepte
droom (1950), P ,Hermnermgen utt de oude ttjd,
11 (1960), Toen en nu (1961), Nog meer hermnermgen
utt de oude ttjd (1962)
Literatuur: Maatstaf (1960), specIaal A S -nummer,
C ENGELBRECHT, m Gezegd en geschreven
(1972), K H R DE JOSSELIN DE JONG, m Jaarb
Mtj der Nederl Letterk 1980-1981 (1982)
[G W HUYGENS]
Salverda, Jan Cornelis Pieter
FrIes dIchter (Bolsward 28.6.1783-Wons
73 1836) Was schoolmeester van beroep
ZIJn werk IS sterk bemvloed door de 17deeeuwse
Gysbert Japicx, maar heeft door
een sterke romantIsche bewogenheId een
eIgen toon. ZIJn tragIsche levensloop en
gespleten persoonlIjkheid werden door zIjn
vrIend en beschermer J.H. Halbertsma
aangrIjpend geschetst (vgl. diens FLUIt en
doedelsek, 1971).
Werken: Ytltjcke Frtesche rymckes (= Emge FrIese
rIjmpjes, 1824), Htljuwns uwren (= Schemeruurtjes,
1834)
Uitgave: lt samle dtchtwurk (1977), meI ynl en oant
fan J KNOL
Literatuur: K DYKSTRA, Lyts htînboek fan de Fryske
ltteratuer (1977), 'Den welgeleerden J C PS,
schoolmeester te Wons', m Hjtr, 10 (1981), speCIaal
J C PS-nummer, J POPKEMA, m Us Wurk,
30 (1981) [F DAM]
Santen, Gerrit Cornelisz van
Noordnederlands prozaschrijver (Delft
1591j'92-Delft begraven 26.4.1656) Vermoedelijk
komt hIJ UIt een gegoed mIlieu:
leden van het geslacht Van Santen zijn m
de 16de en in de eerste helft van de 17de
eeuw bij herhalIng burgemeester of schepen
van Delft geweest. In 1629 wordt ene
GerrIt van Santen Ingeschreven als schilder
van het Haagse St. LucasgIlde en een
Van Santen komt emge malen voor in de
ordonnantIeboeken van Frederik Hendrik
tussen 1637 en 1650.
In 1617 schreef hij de klucht LIchte Wtgger,
een zedenschets In Delfts dIalect.
Daarna volgden nog Snappende Sutgen
(1620), Van t'een op t'aer (1624), Keurelycke
Neeltge (1625), Stomme-boden ofte
brteven (1625), Graefs wandelpraetje
(1626), Tud-verdruftes (1626) en Gtertghetds
mtsprtjsmg ende weldoens lof en
loon (1629). Na die tijd IS er op enkele herdrukken
na geen werk meer van hem
bekend.
SAUWEN
Uitgave: A C CRENA DE IONGH (ed ), Ltchte Wtgger
en Snappende Sutgen (1959)
Literatuur: F C VAN BOHEEMEN en TH C J VAN DER
HEI !DEN, 'LIteratuur en toneel te Delft (1572-
1667)', m De stad Delft cultuur en maatschapptj
van 1572 tot 1667 (1981) lp M M KROONE]
Santen, Sal
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
381915). Opgegroeid in joods socIalistisch
arbeidersgezin. Als 17 -jarige lId van de
OnafhankelIjke Socialistische Partij, een
afsplitsIng van de SDAP. Huwde met de
dochter van SneevlIet, voorman van de
RevolutionaIre SocIalistische Partij in Nederland.
Sneevliet verschilde van mening
met Trotskl, en Santen koos de zijde van de
laatste Werd lId van de in 1938 door TrotskI
en zIJn medestanders opgerIchte Vierde
InternatIOnale. Als lid daarvan speelde hij
een rol In de Algerijnse bevriJdIngsoorlog.
In 1967 nam Santen afscheid van de Vierde
InternatIonale na een reeks van conflicten
en teleurstellingen. Na een langdurige criSIS
richt hIJ ZIch geheel op zijn schrijverschap.
VrIjwel alles wat hiJ heeft geschreven IS in
hoge mate autobIOgrafisch - het zIJn persoonliJke
en politIeke herinneringen - en
sterk zelfanalytisch van aard. Men krijgt de
Indruk dat het schrIjven voor de auteur een
therapeutIsche waarde beZit; het Jood-zijn
en zijn politieke achtergrond vormen de
hoofdbestanddelen van dit oeuvre.
Werken: Julhe tS jodenvolk (1969), autoblOgr,
Sneevltet, rebel (1971), autoblOgr ,Deze Vljandtge
wereld (1972), verh, Adtós Companeros
(1974), autoblOgr, Een gemtje (1975), verh,
Stormvogels (1976), r , Brand m Mokum (1977),
r, De kortste weg (1980), verh , Schtmmenspel
Ftlmdagboek (1982), Saartje gebakken botje
(1983), r
Literatuur: J JANSEN VAN GALEN, 'Het verbIjSterende
bestaan van SS', m JAN BROKKEN E A
(ed ), Het volle literatre leven (1978), A NUlS,
'Een wereldrevolutIOnaIr aan hUIselIjke haard', m
Boeken (1978), M TJOENG, mtervlew, m Ltterama,
17 (1982-1983), J F VOGELAAR, 'Hermnermgen
om te overleven', m Ortentattes, 2 (1983)
[H BEKKERING]
Sauwen, Arnold
Eig. Arnoldus Hubertus, Vlaams dichter en
prozaschrIjver (Stockhein 22.3.1857-
VrIesdonk-Brasschaat 11.5.1938). Eerst
onderwijzer op versch. plaatsen, daarna
handelaar HIJ verbleef te Antwerpen tussen
1880 en 1908, waar hij vriendschap
sloot met Pol de Mont, Victor Dela Montagne
en Emmanuel de Bom. Zijn werk
heeft echter een typIsch Limburgse inslag,
509
SCHAAF
zijn stijl is verwant met het impressionis- Schabaelje, Dieriek en Jan Philipsz
me.
Van Sauwen verschenen zeven dichtbundels,
een bloemlezing uit het werk van J .M.
Dautzenberg (1908) en een bundel novellen,
Uit het Maasland (1925). De motieven
die in zijn kunst regelmatig terugkeren zijn
liefde voor de natuur, weemoed om eigen
onvoldaanheid en medelijden met armen
en misdeelden.
Werken: Langs de Maas (1882), De stille dellmg
(1912), Uren van eenzaamheid (1920), De laatste
garven (1924), De zmgende krekel (1929),
Avondschemer (1936)
Uitgaven: E. DE BOM, G GODELAINE en M RUTTEN
(ed.), Gedichten (1939), bloeml met mi en blOgr ,
De zmgende krekel (1982), met een mi van J
VENKEN
Literatuur: P G BucKINx, A S (1967), M. GILLIAMS,
'A S " m Vita Brevls, 2 (1976'), J BERGERS, 'A S
(1857-1938) als helmat- en prozaschriJver', m De
Bakeman,1 (1980-1981) [A DEMEDTS]
Schaaf, Nine van der
Eig. Trijntje, Nederlandse dichteres en
prozaschrijfster (Terhome 29.4.1882-
Bloemendaal 16.7.1973). Was dienstmeisje
in Den Haag, later enkele Jaren onderwijzeres
op Ameland. Haar typische ver be eldingswerken
Santos en Lypra (1906) en
Amame en Brodo (1908), die aan gobelinkunst
doen denken, maken haar tot een
belangrijk vertegenwoordiger van het symbohsme.
Albert Verwey bewonderde haar
werk en nam het op in De Bewegmg. Toch
heeft zij nooit de erkenning gevonden, die
evenredig is aan haar betekenis. Een sfeer
van zinrijke mkeer en visionair verlangen
kenmerkt ook haar bundel Poeue (1919),
waarvan de stijl soms expressionistische
trekken vertoont. Als prozaïste sloot zij
zich in latere werken nauwer aan bij de realiteit,
d.w.z. die van haar Jeugdherinneringen:
Fnesch dorpsleven Uit een vonge tiJd
(1921; herdrukt als: Heerk Wal/mg, 1936)
en De ultvmder (1932). In haar latere werk,
verstild van toon en verzorgd van vorm,
bereikte ZIJ niet meer ten volle haar oorspr.
mveau.
Werken: PoezIe (1919), Naar het onZichtbare
(1929), p , De liefde van een dwaas (1937), Leven
van Karel de Stoute (1938), Droom de geleider
(1942), Droomvaart (1943), Een vrouw van de
Vlecke (1947), Evelme (1948), In de stroom
(1956)
Literatuur: A ROMEIN-VERSCHOOR, m VrouwenspIegel
(1936), M NIJLAND-VERWEY, In Jaarb
MI, der Nederl Letterk 1973-1974 (1975), A
ROMEIN-VERSCHOOR, m VrouwenwIJsheid (1980)
[G STUIVELING]
510
Noordnederlandse dichters en prozaschrijvers
(Dierick: Zoutelande ca 1590-ca 1623;
Jan: Zoutelande 1592-Alkmaar begr. 6.4.
1656). Deze doopsgezinde voorgangers en
auteurs oefenden vanaf ca 1612 ook het
beroep van molenaar uit te Amsterdam.
Jan - de meest produktIeve van de broers -
werd voorganger te Alkmaar (1624-1648),
daarna ziekentrooster en boekhandelaar te
Amsterdam.
Ze debuteerden gezamenlijk met Het Walchers
hedeboeck (1611). Dierick publiceerde
enkele redenjkersstukken, o.a. het Spel
des gheschLls tot Athenen (1617).
Jan droeg liederen bij aan de mystieke bundels
het Rijper lletboecxken (1624) en
t'Geestelyck kruydt-hofken (1629). Zijn
Lusthof des gemoets (1635) heeft tot op
heden in piëtistische kring tal van herdrukken
beleefd. Zijn Leven Iesu Chnstl (1647)
en zijn Emblemata sacra (1653-1654) hadden
eveneens veel succes.
Literatuur: AHAMILTON, 'From Famlhsm to Plebsm',
m Quaerendo, 11 (1981), Encyclopedie van
Zeeland, dl 3 (1984) [p J VERKRUIJSSE]
Schaepman, Herman Joan Aloysius
Marie
Nederlands dichter, prozaschrijver en
staatsman (Tubbergen 2.3.1844-Rome
21.1.1903). Burgemeesterszoon; studeerde
aan de seminaries van Kuilenburg en RiJsenburg.
Werd in 1867 pnester gewijd. Verbleef
vervolgens enkele jaren te Rome,
waar hij in 1869 promoveerde tot doctor in
de theologie. Van 1872 tot 1883 was hij
redacteur van het rooms-katholieke dagblad
De TIJd, van 1870 tot 1880 bovendien
hoogleraar in de kerkgeschiedems aan het
groot-seminane van Rijsenburg. In 1880
werd hij als eerste rooms-katholieke priester
hd van de Tweede Kamer en spoedig
daarop voorzitter van de katholieke fractie,
wat hij tot zijn dood zou blijven.
Al op Jeugdige leeftijd begon hij gedichten
te publiceren. De tijdzang De paus (1866),
die hij anoniem uitgaf, trok aanstonds de
aandacht, en datzelfde was het geval met
Zijn volgende tiJdzangen, o.a. Vondel
(1867), PariJs (1871) en Napoleon (1873).
Van zIJn grote gedichten werd Aya Sofw
(1886) het meest bekend, deels om zijn
dichterlijke kwahteiten, maar ook omdat
Kloos (Veertlen Jaar hteratuur-geschiedems,
I1, 1896) het vernietigend beoordeelde
en vooral de 'Zang der zuilen'
belachehjk maakte Zijn voorbeelden als
dichter waren Da Costa, Vondel en de
Franse klassieken. Welsprekend redenaar
en Improvisator, wist Schaepman zijn gehoor
met de voordracht van zijn poezie en
met zijn redevoeringen mee te slepen. Hij
miste echter de fijnzinmgheid van Alberdingk
Thijm, die hem m de letterkunde
bmnenleidde en in vele opzichten zijn
geestverwant was, maar van wie hij steeds
meer vervreemd raakte. Zijn poëzie is sterk
retorisch en mist de innige en zuivere klank
van die van zijn tijd- en geloofsgenoot
GezelIe. Tegen de kritiek der Tachtigers
was zij met bestand; toen hij stierf had hij
zijn dichterroem dan ook al overleefd.
Belangrijker IS zijn proza, waarvan een deel
IS uitgegeven m vijf bundels beschouwingen.
Menschen en boeken (I-vde reeks,
1893-1903).
Als staatsman heeft hij groter betekenis
dan als letterkundige. Zijn verdiensten
voor de emancipatie van het rooms-katholieke
volksdeel van Nederland in cultureel
en politiek opzicht zijn ontegenzeglijk
groot. Ook m eigen kring heeft hij tegen de
stroom moeten oproeien, al dadelijk toen
hij onder invloed van de encycliek Syllabus
errorum (1864) afstand nam van de liberalen
en toenadering zocht tot de anti-revolutionairen,
waardoor hij de conservatieven
onder zijn partijgenoten van zich vervreemdde.
Met Zijn oudere geestverwant
W.J F. Nuyens IS hij redacteur geweest van
De Wachter (1871-1873) en Onze Wachter
(1874-1885) en met Jan ten Brink e.a. van
de Haagsche Stemmen (1887-1891).
Werken: De eeuwen haar komng (1867), p ,De pers
(1868), p ,Het !zed des komngs (1869), p , Verzamelde
d,chtwerken (1869), Parijs 1870-1871
(1872), p , De chrIStelijke !zefde (1872), pr , Het
konmgs!zed (1874), Godsd,enst en volks welvaart
(1875), Vondel 1679-1879 (1879), pr ,Een Katho!
zeke part'j, proeve van een program (1883), Het
hooger onderw'js en de drie R'jksunwers,te,ten
(1883), Een Katholieke part'j (1884), GrondwetsherZlemng
(1884), Onze natIOnale kunst
(1887), Damel O'Conneli (1888), N,euwe gedIChten
(1889), 'Rerum novarum' (1891), pr,
Roomsch recht tegen protestantsch verweer
(1892), Jan P,eterszoon Coen (1893), P,uscantate
(1893), Herodes en Petrus (1895), Van 't Hell,g
Sacrament van mirakel tot Amsterdam (1895),
Een vaandell,ed (1895), Een kromngshed (1898),
St Thomas van Aqumo (1898), Bolland en
Petrus (1899), Frans Hals (1900), p
Literatuur: G BROM, 'Dr H JAM 8 " m Mannen
en vrouwen van beteekems, 34 (1903), J TEN
BRINK, Gesch,edems der Noord-Nederlandsche
letteren m de XIXde eeuw, dl 3 (1904), met blbl ,
J PERSIJN, S, 3 din (1912-1927), G BROM, S
(1936), J en A ROMEIN, m Erflaters van onze
beschaVIng (1938-1940, 1976"), J VAN WELY, S ,
levensverhaal (1952), W J M AAsSELBERGS,
SCHAGEN
V'jftlg jaar na S s dood (1953), J H J M. WITLOX,
S als staatsman, 3 din (1960), G PUCHINGER,
'8 " m Ontmoetmgen met Nederlandse PO!ztICI
(1981) lp J MEERTENS J
Schagen, Johan Christiaan Jacobus van
Nederlands schrijver en beeldend kunstenaar
(Vlissingen 11.12.1891-Deventer
17.4.1985). Studeerde rechten te Utrecht
en Amsterdam, promoveerde in 1920 op
stellmgen op het gebied der visserij. Van
1918 tot 1924 werkzaam bij de visserijinspectie
te Den Haag en van 1924 tot 1942
m dienst bij de gemeente Rotterdam. Van
Schagen debuteerde in 1922 in De Stem
met NarrenwlJsherd (uitg. 1925), prozagedichten
die een door Spinoza bemvloed
panthelsme tonen m een merkwaardige
vermengmg van nuchterheid en hooggestemdheid.
De bundel werd vele malen herdrukt.
Toen Van Schagen in 1942 ambteloos
werd, gmg hij zich aan de Rotterdamsche
Academie voor Beeldende kunst bekwamen
m etsen, lithografie en schilderkunst.
Sinds die tijd maakte hij zijn zgn.
unica -drukken
In de jaren zestig herleefde de belangstelling
voor zijn literaire werk en verscheen de
bloemlezmg NarrenwIJsheid en ander onkrwd
(1961). Steeds sterker werd zijn streven
om Zich met zo eenvoudig mogelijk
middelen zo gecomprimeerd mogelijk uit te
drukken, vandaar zijn voorkeur voor korte
versvormen als de Japanse haiku en senryn.
Ook m zIJn grafische werk blijkt hij een
voorkeur te tonen voor Japanse kunstvormen
Vanaf 1963 begon Van Schagen het
eenmanstijdschrift Domburgse Cahiers in
eigen beheer Uit te geven, waarin hij deze
korte versvormen, proza en allerlei mengvormen
opnam
Van Schagen is wel eens de 'zondagsdichter'
genoemd om zIJn van invallen afhankeliJke
verwoordmg van soms oppervlakkige,
maar vaak ook belangrijke inzichten. In
1965 werd hem de Marianne Philipsprijs
toegekend. Ter gelegenheid van zijn 80ste
verjaardag verscheen de bundel Ik ga maar
en ben (1972), een keuze uit zijn werk tot
dan toe.
Werken: Lltame (1928), p , Onderaardsch (1946), p ,
Flarden van den wmd (1947), pr, Zeeuwse
reflexen (1953), pr , Regeren, een klem dwertlssement
(1956), t, Domburgse rIjmjournaal
(1961), p , Mmwturen (1962), p , Klem vlOOIentheater
(1970), p , Al tUimelende (1975), p ,Dagboekblaadjes
(1980), p, Lltame van de Knar
(1982), p, Veldboeket je Domburg (1982), Domburgse
krielen (1983)
Uitgaven: Zeeuwse complexen, met begeleldmg van
511
SCHAIK-WILLING
JAN HEYSE & ZEEUWS DOCUMENTATIECENTRUM
(1982), B WINEKE (ed ), Wat dit bltJfsel overbleef
(1985)
Literatuur: A OOSTHOEK, Ik ga maar en ben Dubbel
beeld van J C v S (1971), met blbl , G H's·
GRAVESANDE, In Al pratende met (1980),
Pamflet,3 (1981), J C van S -nummer, F OLTHE·
TEN, Op zoek naar evenwicht (1983)
[GJ VAN BORK)
Schaik-Willing, Jeanne Gabrielle van
Nederlandse (toneel)schrijfster en vertaalster
(Amsterdam 8.10.1895-ald. UO.
1984). Debuteerde in Het Gettj; was werkzaam
als toneelrecensente bij De NIeuwe
Amsterdammer, vervolgens als adviseuze
en vertaalster bij een uitgeveriJ. In de Jaren
dertig maakte zij opgang met haar psychologische
romans, waarin zij de tragische
situatie van de mens uItbeeldde en diens
bemvloeding door fatale krachten. Daarnaast
hield de dramatIsche kunst haar
belangstelling; behalve enkele toneelstukken
schreef zij uitvoerige beschouwingen
over het lopende repertoire, sinds 1952 in
de Groene Amsterdammer. Een selectie uit
haar dramatIsche kronieken, Na afloop,
werd m 1959 bekroond met de essayprijs
van de gemeente Amsterdam. Veel herinneringen
bevat haar autobiografie Ondanks
alles (1955).
Werken: De dramattsche kunst en ons toneel (onder
ps Gabrlelle van Loenen, 1923), Uitstel van executie
(1932), Sofle Blank (1935), Nachtvorst
(1936), Uitgestelde vlucht (1938), verh, Leerschool
(1947), verh ,De overnachting (samen met
S Vestdl]k, 1947), r, Er wordt geklopt (1947), t,
Het portret (1948), t , Witte veren (1950), Odysseus
weent (1953), t, Tussen Ja en nee (1958),
verh , Uit de stalles (1966), De waarheid In de
bergen (1972), Dwaaltocht, een stukje eigen
leven (1977)
Literatuur: AH M ROMEIN· VERSCHOOR, In VrouwenspIegel
(1936), Singel 262 (1966), S VESTDIJK,
In Zuwerende krOniek (1976'), TH ROYERS,
m Leeftijd (1980, intervIew [G W HUYGENS)
Scharten, Carel (Theodorus)
512
Nederlands romanschrijver en dichter
(Middelburg 14.3. 1878-Florence 30.10.
1950). Debuteerde als dichter in na-tachtiger
trant. Werkte als criticus sinds 1903
mee aan De GIds.
Hij maakte vooral naam met een aantal
romans, in samenwerking met zijn vrouw
geschreven, o.a. Een hUIS vol menschen
(1908) en de populair geworden trilogie De
jeugd van Francesco Campana (1924-
1925). Door zijn tamelijk pretentieuze stijl
en zijn wijsgerig-religieuze bezinning is
Scharten als criticus verwant met Dirk
Coster. Smds 1924 woonachtig in Florence
ondergmgen de Schartens talrijke italiaanse
invloeden; daar hun latere werk literair
zwak IS en niet geheel VriJ van faSCIstIsche
sympathIeën, verloren zij in de jaren dertig
grotendeels de waardering van het Nederlandse
publIek.
Werken: Voor-Hal (1900, De krachten der toekomst
(1909), KrOniek der letteren, 3 din (1916-
1920), De bloedkoralen doekspeld (1921), De zonde
van kOning DaVid (1933). De schatten van
Groot-Griekenland (1939), Verborgen schoon·
held van Toscane en UmbrIe (1948),Het verloren
paradijS Kmderherlnnermgen (1949) Samen
met Margo Scharten·Antlnk 0 a De vreemde
heerschers (1910, Typen en curIOSiteiten Uit
!talie (1917), 't Geluk hangt als een drUIVentros
(1919), De nar Uit Maremmen, 3 din (1927-
1929), Het wonder der ltefde (1931), De gave gul·
den (1934), De groote Zom (1938)
Literatuur: D COSTER, m Jaarb MIJ der Nederl
Letterk 1950-1951 (1952), A SALOMONS, In HerInnermgen
aan schrijvers die Ik persoonltJk heb
gekend (1968') [G STUIVELING)
Scharten-Antink, Margo Sybranda
Everdina
Nederlandse prozaschrijfster (Zutphen
7.9.1868-Florence 27 1U957). Onderwijzeres
te Zutphen. Ontwikkelde zich onder
invloed van het naturalIsme en debuteerde
op zeer jeugdige leeftIjd met verhalen in
versch. dagbladen en tIJdschriften. Vond
waardering bij Van Deyssel vanwege haar
zeer persoonlijk romandebuut Catharma
(1899) en bereikte in 1905 een hoogtepunt
met Sprotje, waarm het leven van een
meisje uit het volk met liefde en niet zonder
humor wordt uitgebeeld.
In 1902 huwde zIj met de dIchter-criticus
Carel Scharten. In nauwe samenwerking
schreef het echtpaar, na de Parijse penslOnbelevemssen
Een hws vol menschen
(1908), een groot aantal overwegend romantisch
getinte, onderhoudende romans,
zich grotendeels afspelend in Italië, waar
de schrijvers ZIch vestigden. Dat deze
samenwerking haar talent heeft geschaad
blijkt UIt de latere werken die zij alleen
schreef, o.a. de humoristische volksgeschIedenis
In den Vrijen Amerikaan
(1922).
Werken: Van scheldmg en dood (1901), Sprotje
heeft een dienst (1909), Sprotjes verder leven
(1910), Angelma's huwelijk (1916), zie ook C
Scharten
Literatuur: M H VAN CAMPEN, m Nederlandsche
romanCières (1921), HP L WIESSING, In Bewe·
gend portret (1960), A SALOMONS, In Herinneringen
aan schrijvers die Ik persoonlIJk heb
gekend (1968') [G W HUYGENS)
Scheepmaker, Nico
Nederlands dichter en publicist (Amsterdam
13.11.1930). Studeerde Slavische taaien
letterkunde en vertaalde uit het Russisch,
0 m. werk van Pasternak. Als dichter
debuteerde hiJ met de bundel Poetlsch
fzetsen (1955), twee Jaar later gevolgd door
De kip van Egypte (1957). Belde bundels
werden m 1958 bekroond met de Anne
Frankprijs. Onder de pseudoniemen Hopper,
Stopper, Ivo Vettewinkel, TriJfel e.a.
schreef hiJ columns en tv-kntieken voor
o.m. de Volkskrant, Het Parool en VriJ
Nederland.
Voorts hield hiJ zich bezig met sportJournalIstIek.
Aan Hollands Maandblad droeg hij
Jarenlang de rubriek Hollands kwartier bij,
waarUit m 1966 een keuze verscheen onder
die titel. Ook Uit zijn andere columns werd
een bloemlezing gepubliceerd onder de
titel De Paus? Daar krlJg Ik een kind van
(1975).
In 1973 was mmiddels voor het eerst weer
poezIe verschenen m Hopper's Holland,
een bundel met 43 sonnetten. Daarop volgde
een sonnettenwisselIng met Jan Kal.
Scheepmaker reikt sinds 1975 elk Jaar in
oktober de CestodapriJs uit voor het moeiteloos
beoefenen van de Nederlandse taal
m al haar genres.
Werken: Het Jonge vadersboek (1977), Het Zweedse
Wittebrood (1979)
Literatuur: P BEERS, 'Ons mfant Hopper', m ReVIsor,
1 (1974), G BRANDS, m Haagse Post
(2861975), mtervlew [GJ VAN BORK]
Schendel, Arthur (François Emile) van
Nederlands romanschrijver (Batavia
53.1874-Amsterdam 11.9.1946). Verloor
Jong zijn vader; na HBS-opleiding te Amsterdam
eerst opgeleid voor het toneel,
daarna voor het onderWijs. Was enige tijd
leraar m Engeland en leraar Engels m
Nederland. Zijn eerste vrouw verloor hij na
dne jaar huwelijk; hertrouwd in 1908, vestigde
hij Zich als literator in Ede en later in
Sestri Levante, Italie (tot 1945).
Al in zIJn eerste publikatie, het middeleeuwse
verhaal Drogon, met illustraties
van Marius Bauer in 1896 uitgegeven,
toonde Van Schendel zich een onafhankelijk
auteur: een vroege symbolist in een
tijdvak van heersend naturalisme. Zowel
de gekozen periode als de sfeer van noodlot,
voorgevoel, mysterieuze mogelijkheden
enz. wekte de bewondering van Diepenbrock
(in De Kromek van Tak; deze tekst is
als mlelding opgenomen in de tweede druk
SCHENDEL
van Drogon, 1935). Vooral de korte romans
Een zwerver verhefd (1904) en Een zwerver
verdwaald (1907) hebben Van Schendel
evenwel beroemd gemaakt. Het zijn in
hun bijna plaats- en tijdloze avontuurlijkheid
verbeeldingen van een volstrekt vrij
bestaan, vol geluksverlangen, eenzaamheid
en melancholie. Het symbolische karakter
ervan is onmiskenbaar.
Na deze sfeer nog éénmaal, zij het somberder,
te hebben verbeeld in Merona, een
edelman (1927), begon Van Schendel met
Het fregatschip Johanna Maria (1930) een
meuwe periode, gekenmerkt door een voorkeur
voor de 19de eeuwen aanwending van
een concreter en reeier stijl.
Dit 'Hollandse' boek - waarschijnlijk in
Groningen begonnen, waar Van Schendel
van apnl1928 tot maart 1929 wegens Ziekte
van zijn zoon verbleef, en in Italië najaar
1929 voltOOid - verscheen eerst in De Gids
(1930). Het bezorgde de 55-jarige schrijver
de aanmoedigingsprijs van de MaatschappiJ
der Nederlandsche Letterkunde te Leiden,
en een veel groter lezerskring dan hij
tevoren had gekend. Na deze roman volgen
nog een aantal 'Hollandse' romans. In een
bijna kromekachtige weergave beschrijft
hij daarm het lot van Hollandse burgers,
schippers, handelaars en tuinders, wier
kleine bestaan word beheerst door de wijsgeng-
rellgleuze problematiek van determimsme
of vrije wil, noodlot of toeval, erfeliJkheid
of omstandigheden, menselijke
zonde en Gods genade. In de toonzetting
van een rustig-epische stijl keren hier na
een kwart eeuw allerlei grondvragen van
het naturalisme terug.
De onoplosbaarheid evenwel van deze vragen
leidde ongewild tot een opnieuw gewijZigd
mensbeeld: m De wereld een dansfeest
(1938) deed Van Schendel afstand
van een alwetend schnJverschap en gaf hij
zijn figuren een dimensie van onkenbaarheid,
bijv. door ze enkel te laten bestaan in
de wisselende verhalen van hun omgeving,
of m de algemene wetmatigheden van de
generaties (zoals Het oude hUIS, 1946). Na
het wezen van de mens te hebben gezien en
verbeeld als verlangen, daarna als kruispunt
van wetmatigheid en geweten, is Van
Schendel geëindigd met een visie van veelvuldige
schijn rondom een kern van ondoorgrondelijkheid.
Geheel afgezien van de
artistieke kwaliteit van dit laatste proza
dient men te erkennen dat het in zijn principe
Uiterst modern en actueel was.
Van Schendel was ook een bijzonder be-
513
za, dat door een beeldende
SCHEPENS
gaafd novellist. Tot zIJn eerste periode
behoort het klassiek geworden 'ManeschiJn'.
In de jaren dertig schreef hij talloze
bijdragen m het Haagse dagblad Het Vaderland,
waarm de kenmerken zowel van
de tweede als van de derde periode duidelijk
aanwijsbaar zIJn. Samengebracht in
talrijke bundels, vertegenwoordigen zij een
groot schrijverschap in een klein bestek en
voegen er nog enkele kwaliteiten aan toe:
de levenswijsheid van de reiziger, de verwondering
om de zichtbare dmgen, de liefde
voor de gewone mensen, de eenvoud van
een goede vriend
Werken: De schoone jacht (1908), Shakespeare
(1910), De berg van droomen (1913), De mensch
van Nazareth (1916), Pandorra (1919), t, Der
hefde bloesems (1921), Rose Angéhque, de droomers
van de hefde (1922), Angwlmo en de lente
(1923), Blanke gestalten (1923), Oude ltahaansche
steden (1924), VerdIchtsel van zomerdagen
(1925), Verlame (1926), Manesch!jn (1927), Fratdamur
(1928), Florent!jnsche verhalen (1929),
Een edand m de ZUIdzee (1931), Jan Compagme
(1932), De waterman (1933), Hermnermgen van
een dommen jongen (1934), Een Hollandsch drama
(1935), De njke man (1936), De grauwe vogels
(1937), Nachtgedaanten (1938), De zeven tu men
(1939), M!jnheer Oberon en Mevrouw (1940), De
menschenhater (1941), Een spel der natuur
(1942), De Nederlanden (1946), VoorbIjgaande
schaduwen (1948)
Uitgave: Verzameld werk, 8 din (1976-1978,
1983')
Literatuur: J GRESHOFF, A v S (1934), M TER
BRAAK, In gesprek met de vongen (1938), R J
PULINCKX, A v S, ZIJn werk en ZIJn beteekems
(1944), F BATT EN E A, Lof van A v S (1945),
G H 'S-GRAvESANDE, A v S, ZIJn leven en werk
(1949), met blbl , G STUIVELING, 'A V Ss drie
gestalten', m Steekproeven (1950), F W HEERIKHUIZEN,
Het werk van A v S (1961,1978'), H P A
VAN EIJK, Mededelmgsvormen b!j A v S (1965),
S VESTDIJK, m MUlter!j tegen het etmaal (1966'),
HA GOMPERTS, A v S Schrtjversprentenboek,
19 (1976), IDEM, Beschouwmgen over A v S
(1976), H BUURMAN, Over een Hollands drama
van A v S (1979), J J A MOOIJ, In Roman en
lezer (1979), J NOE, 'A V S ',m Grote Ontmoetmgen,
48 (1980), S VANDERLINDEN, De dansende
burger A v Sssoctale VIste (1980), G PUCHINGER,
m Ontmoetmgen met hteratoren (1982),
G H 'S-GRA VESANDE, 'Persoonlijke hermnermgen
en A V S ',m Vergeten en gebleven (1982),
CH VERGEER, A v S en ZIJn vrtenden (1983),
M H SCHENKEVELD, 'De negentIende eeuw m De
Waterman van A V S', In Voortgang, 4 (1983)
[G STUIVELING EN RED I
Schepens, Jan N orbert Octaaf
514
Vlaams dichter en prozaschrijver (Gent
28.5.1909). Was werkzaam bij het onderWIJS
en tevens journalist. Zo was hij van
1945 tot 1960 redactlesecretaris van De
Vlaamse GIds. Zijn poeZIe, 'uit en voor het
leven', is overwegend traditioneel en in de
spreektaal geschreven, waardoor dit oeuvre
herinnert aan dat van Johan Daisne.
Schepens voelt zich echter evenzeer verwant
aan Richard Minne; ironie of relativerende
humor en romantische gevoeligheid
kunnen hier naast elkaar bestaan, hetgeen
tot uitmg komt in zijn twee pseudoniemen,
Jan van Gent en Jean Baudoux: de liefde
voor de geboortestad, en voor alles wat
mooi en zacht is. Hoewel zelf wars van gratUite
vormexperimenten heeft hij, o.m. als
bezieler van de Dagen van de Vlaamse
Gids, heel wat Jongere dichters de kans
geboden hun zienswijze naar voren te brengen.
Typerend voor Schepens zijn zijn interesse
voor de meest uiteenlopende culturele verschiJnselen,
zijn openheid van geest en zijn
haast Franse zin voor esprit. Zijn studies en
essays verraden verder de chroniqueur die
oog heeft voor alle aspecten van de samenlevmg,
zijn portretten van mmder bekende
schrijvers, die o.a. in het tijdschrift KrUIspunt
verschenen, bieden zo een 'alternatieve'
geschiedschrijving. Schepens is een beweegliJke
geest: Polyfoto (1939) zou men
een experiment avant la lettre kunnen noemen
Het boek is een zelfportret in proza,
waarin 24 momentopnamen van de auteur
samen een proeve van 'polyfotografIsche
psychologie' moeten vormen.
Werken: De helle tocht Het prozahed van een jeugd
(1929), Carmen (1930), p ,Juhus Sabbe (met Carmen
Maerten, 1933), Moderne Russ!sche schrtjvers
(1934), italiaanse schrtjvers (1935), Jan
Greshoff (1938), Marcel Coole (1942), Het letterkundIg
prentenboek (1943), Ach!lles Mussche
(1946), Johan Da!sne (1946), Kwatnjnen (1956),
p , Alles opmeuw begmnen (1956), p , SpIOnnen
m het web (1957), pr ,Eenzaam zmgen (1959), p ,
Nocturnes (1961), p , Zeemanshedjes (1962), p ,
Cycloop (1963), p ,Ghmlachend (1968), Nog zeemanshedjes
en zee (1969), p ,Medadlons (1969),
p, Scabmogramma (1969), p, VerspreId d!chtwerk
(1969), De VIer seIzoenen (1969), p, Te
vroeg rebel' Vergeefs rebel? (1973), Gents testament
(1975), p, Van Le!e tot Lethe (1975), p,
Modulat!es (1976), p ,Het bUItenland over Benelux-(
1976-1978), Torhout (1978), p, Bagatellen
(1978), p, De tweede adem (1979), p, Ident!te!
tspap!eren (1979), p
Literatuur: M KERSTEN, 10 X J S (1977), A VANDEGHINSTE,
Ontmoetmgen met 81 Vlaamse kunstenaars
(1977), R SEYS, , J S ,een gepassIOneerd
zeventIger', In Boek en B,blwtheek, I, 4 (1979)
[p VAN AKEN]
Schepp, C.L.
Zie Prms, Jan
za, dat door een beeldende
Schermer, Lucas
Noordnederlands dichter (Haarlem 5.9.
1688-ald. 10.2.1711). Zoon van een gefortuneerde
zeepzieder. In 1704 student theologie
te Leiden, maar moest zijn studie
wegens een ernstige nierkwaal afbreken;
hetzelfde deed zich voor bij een tweede
poging, als student in de rechten. AI jong
als dichter erkend, schreef hij als factor van
de Haarlemse rederijkerskamer 'Trou
moet bliJcken' vijfmaal een jaardicht in
heldentoon (1706-1711), gewijd aan voorvallen
uit de Spaanse successieoorlog. In
diezelfde Jaren publiceerde hij bruiloftsgedichten,
merendeels in arcadische trant.
ZIJn poezie heeft een zangerige klank, zIJn
stiJl IS vol rococo-elementen.
Van zIJn classIcistisch treurspel Meleager
en Atalante (1710), waarvoor hij de stof
ontleende aan OvidlUs' Metamorfosen VIII,
heeft hij de opvoering te Amsterdam op 15
Januari 1711 wel beleefd, maar stellig niet
bijgewoond. De idee van dit opmerkelijke
drama hgt hierin dat Meleager, te midden
van alle rampen, toch een gerust geweten
kan hebben. Naar klassiek voorschrift bestaat
het stuk Uit vijf bedrijven.
Werken: De clkloop, op de nederlaagen van LodewIJk
XIV (1706), Op de roemruchtige overwlnmng,
behaalt op het leger der Franschen In Brabant
(1706), TrIomfzang over de groote zegepraaien
der bontgenooten In den jaare 1706
(1707), De heldendaaden van den jaare 1707
(1708), De dapperheid der bontgenooten van den
Jaare 1708 (1709), De tempel van Saturnus
(1710), Het krygstoneel der bontgenooten van
den jaare 1710 (1711), Atalante In den hof van
Kahdon (1711)
Uitgaven: P VLAMING (ed.), Poezy (1712), C M
GEERARS (ed ), Meleager en Atalante (1966)
Literatuur: C M GEERARS, 'Lucas Schermen manuscrlpta
poetlca De beschnJvmg van een handschrift',
m Spiegel der Letteren, 9 (1965-1966),
Ge DE WAARD, 'Problemen om een zWIJnshUId',
m Nieuwe TCUllg , 63 (1970)
IG STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
Schevichaven, Jacob van
Zie Ivans
Schierbeek, Bert
Eig. Lambertus Roelof, Nederlands romanschrijver,
dichter en essayist (Glanerbrug
28.6_1918). Werd in 1946 redacteur
van het tijdschrift Het Woord, waar hij zich
deed gelden als pleitbezorger van een experimenteel
soort proza. Na 1949 werkte hij
mee aan bladen als Cobra en Braak, die aan
de basis liggen van de beweging van Vijftig.
In Braak verschenen ook de eerste hoofdstukken
van Het boek Ik (1951), het eerste
SCHIERBEEK
experimentele prozawerk in de Nederlandse
literatuur.
Ofschoon Het boek Ik veel autobiografische
elementen bevat, heeft het niets van doen
met een traditionele autobiografie. Eerder
gaat het om een bonte verzameling teksten
op associatieve grondslag; invloeden van
Joyce en Lowry zijn onmiskenbaar. Niet
minder belangrijk lijkt de invloed van filosofen
als Nietzsche en Heraclitus: de aardse
gerichtheid van Nietzsche en de opvattmg
van de eenheid der tegendelen van
Heraclitus zijn van meet af aan bepalend
geweest voor het sociale, beweeglijke en
alomvattende karakter van Schierbeeks
werk_ Vanuit dit perspectief is ook het Zenboeddhisme
van belang. Zijn belangrijkste
essay daarover verscheen in 1959: De tUinen
van Zen.
Vanaf de montageteksten Een grote dorst
(1968) en Inspraak (1970) neemt de maatschappijkritische
dimensie in Schierbeeks
werk toe; de democratiseringsbewegingen,
feministische, antimilitaristische en ludieke
organisaties komen er direct aan het
woord. In 1972 werd deze prozastroom van
levenslust en tijdskritiek onderbroken
door een bundel zeer verstilde doodsgedichten,
De deur, in 1974 gevolgd door Inen
uitgang en m 1977 door Vallen en
opstaan. In datzelfde jaar verscheen ook
Weerwerk, het begin van een sterk autobIOgrafische
cyclus teksten op de grens van
poe zie en proza. Naast de gebruikelijke
literaire en filosofische citaten staan hier
de verhalen van mensen uit achtergestelde
en onderdrukte bevolkingsgroepen met
hun kritiek op de industrialisering en het
westerse materialisme. Desondanks zijn
deze boeken doordrenkt van de humor en
de levenslust, die kenmerkend zijn voor het
hele oeuvre van Schierbeek.
Werken: Terreur tegen terreur (1945), r , Gebroken
hOrizon (1946), r ,De andere namen (1952), r ,De
derde persoon (1955), r , De gestalte der stem
(1957), r, Het dier heeft een mens getekend
(1960), pr , Ezel mijn bewoner (1963), pr, Een
groot dood dier (1963), pr , Een broek voor een
oktopus (1965), pr, Betrekkingen (1979), pr,
Binnenwerk (1982), pr
Uitgave: Verzameld werk (vanaf 1978)
Literatuur: E GIJSEN E A, De zwerfkei der menselijke
stem (1977), H HEITE, "'Het boek Ik" van
B S " m Raster, 2 (1977), Bzzlletm, 7 (1978-
1979),spec B S -nummer, A WALRECHT, "tlseen
tik tegen de lucht', In Idem, 7 (1978), S BAKKER
en J STASSEN, B S en het onbegrensde Een
mleldende studie over de experimentele romans
(1980), W M ROGGEMAN, In Beroepsgeheim, 3
(1980), H DUTTING, m Archief de VIjftigers, 2
(1983), H BOUSSET, 'Bmnenwerk', m Nieuw VI
Tijdschr , 36 (1983) Ic OFFERMANS]
515
SCHIMMEL
Schimmel, Hendrik Jan
Nederlands dichter en (toneel)schriJver
('s-Graveland 25.6.1823-Bussum 14.11.
1906). Vestigde zIch in 1842 in Amsterdam,
waar hIj kantoorklerk werd. Hij was (1863-
1878) directeur van de Amsterdamsche
Crediet Vereniging.
Schimmel begon zijn loopbaan als toneelschrijver:
in 1847 werd zijn drama Twee
Tudors opgevoerd in de Amsterdamse
Stadsschouwburg. Daarna volgde Joan
Woutersz (1847), waarmee zijn naam als
toneelschrIjver werd gevestigd en dat opgedragen
was aan zIjn vrIend en beschermer
Jacob van Lennep. Zijn vroege toneelstukken
zijn alle op hIstorische stof gebaseerd,
en daarmee IS Schimmel de enige m Nederland
dIe in het voetspoor van de romantiek
het hIstorische drama consequent beoefende.
Hij trok daardoor de aandacht van PotgIeter,
dIe een studIe over zIJn werk schreef
m De GIds (1850) en hem UItnodigde als
mederedacteur (1851-1867). In De GIds
verschenen talrijke bIjdragen van Schimmel,
zoals in feuilletonvorm zIJn omvangrIJke
roman Mylady Carltsle (1861-1863).
HIj is als redacteur o.a. verbonden geweest
aan de Nederlandsche Volksalmanak, Nederland
en ElseVler's Maandschnft.
Naast hIstorische drama's, waaronder opvallen
de in vijfvoetige rijmloze verzen
geschreven Napoleon Bonaparte (1851) en
Struensee (1868), schreef hIj ook burgerliJke
drama's, zoals Jufvrouw Bos (1878). Zijn
eerste roman verscheen in 1855: De eerste
dag eens meuwen levens; daarna kwamen
er nog vele UIt, zowel met historische als
met eigentijdse stof. Als zIJn belangrijkste
romans m het hIstorische genre worden
Mary Hollls (3 din., 1860) en Mylady Carlts
Ie (4 din., 1864) beschouwd. Smjeur
Semeyns (3 din., 1875) en De kapItem van
de lIjfgarde (3 din., 1888) gaan door voor
zijn beste romans met contemporaine stof.
Meer dan in de toneelstukken en romans
van andere schrijvers uit dezelfde tijd ziet
men Schimmel aandacht schenken aan de
psychologie en karakterontWIkkeling van
de hoofdpersonen.
Zijn hele leven ijverde hij voor de verbetering
van de opvoeringspraktijk van het
Nederlands toneel en hij was vele Jaren
voorzitter van de vereniging 'Het Nederlandsch
Tooneel'.
Werken: GlOvanm dl Proclda (1849), t, Schuld en
boete (1852), t, VerspreIde gedIchten (1852),
Bonaparte en ZIJn tIJd (1853), r ,Sproken en vertellmgen
(1855), Een Haagsche Joffer (1856), r,
NIeuwe gedIchten (1857), Het kmd van staat
516
(1859), t , Leldens ontzet (1862), p , Het gezm
van baas Van Ommeren (1870), r, Herfstloover
(1871), p , Thorbecke-cantate (1876), p , Hermnermgen
(1878), r ,De kat van den Tower (1880),
t ,De vooravond der revolutIe (1886), r ,Innerlijk
leven (1889), p ,Jan· Wdlem 's levensboek (1896),
autoblOgr ,Het zonde-kmd (1898), r
Literatuur: J TEN BRINK, Geschiedems der NoordNederlandsche
letteren In de XIXde eeuw, dl II
(1888), B HUNNINGHER, Het dramatIsche werk
van S In verband met het Amsterdamsche
toneel/even m de 1ge eeuw (1931), eMOE BEAU
FORT, De hIstorische romans en novellen van
H J S (1943), W DROP, In Verbeelding en h,storie
(1958, 1979') [M MATHIJSEN]
Schippers, K.
Ps. van Gerard Stigter, Nederlands dichter
en prozaschrijver (Amsterdam 6.11.1936).
Leerlmg van Rob Nleuwenhuys. Reclametekstschrijver.
OprIchter met J. Bernlef en
G. Brands van het tijdschrIft Barbarber.
Debuteerde in 1963 met de bundel poe zie
De waarheId als De Koe. Voor Een klok en
prof tl (1965) ontvmg hIJ de poezieprijs van
de gemeente Amsterdam.
De poezIe van SchIppers gaat terug op de
dadalstische kunst van het begin van deze
eeuwen m het bIjzonder op Marcel Duchamps'
theorieen daarover De 'ready
made' wordt door Schippers m de poëzie
gemtroduceerd en hIj tracht op die manier
de scheiding tussen kunst en werkelijkheid
op te heffen. Door Isolermg van een taaluitmg
krijgt die uitmg een andere en door het
omrmgende materiaal bepaalde functie.
Van zijn affiniteIt met dIt 'meuwe realisme'
getUIgen zIJn bundel Verplaatste tafels,
reportages, research, vaudevtlle (1969) en
het tekstenboek 128 vel schrzjfpapler
(1967) dat hij met C. Buddmgh' verzorgde.
Ook zIjn documentaIres Een cheque voor
de tandarts (1967), geschreven in samenwerking
met J. Bernlef, en Holland Dada
(1974) getUIgen van zijn preoccupatie met
de hIstorIsche avant-garde In 1975 verzorgde
hij een uitgave van de gedIchten van
LK. Bonset (= Theo van Doesburg) onder
de titel NIeuwe woordbeeldmgen.
In 1978 verscheen zIjn eerste roman, Bewljsmatenaal,
een boek waarm hij de prmclpes
van Verplaatste tafels in een eigenzmmge,
abstracte vorm gIet. Eerste mdrukken
(1979) IS een mmder abstracte
roman over de ervaringen van een peuter,
maar door dit geZIchtspunt past het boek
volledig m het consIstente oeuvre van
SchIppers. Voor de roman Beweegreden
(1982) kreeg hIj m 1983 de MultatulipriJs.
Werken: Wat ZIJ bedoelen (1964), samen met J
BERNLEF, Barbarber, een keuze UIt tIen Jaar,
1958-1968 (1968), samen met J BERNLEF en G
BRANDS, Een avond m Amsterdam, tien gesprekken
met Ben ten Halter (1971), Sonatmes
door het open raam (1972), p , Een VIS zwemt Uit
ZIJn taalgebied (1976), p , Een leeuwerik boven
een weiland (1980), bloeml
Literatuur: RANKER, 'K S ',m Kritisch lexICon van
de Nederlandstalige IIt na 1945 (1981), H
BREMS, m Al wie omZiet (1981), K DE BAKKER, m
MIJn eerste boek, dertig schrIJversdebuten
(1983) [G J VAN BORK)
Schmidt, Annie M.G.
Elg Anna Mana Geertruida, Nederlandse
schrijfster van km der boeken en cabaretteksten
(Kapelle, Zeeland, 20.5.1911). Afkomstig
uit een dommeesgezin. Bibliotheekopleiding,
daarna werkzaam bij een
Jeugdleeszaal te Amsterdam; directrice bibliotheek
Vlissmgen. Tijdens wo II werkte
ZIJ voor het Illegale Het Parool, waar zij
werd ontdekt als schrijfster van jeugdhteratuur
en cabaretteksten Deze teksten
werden voor het eerst uitgevoerd door het
Journalistencabaret 'De inktvis' in Amsterdam
(1947) en muntten dikwijls uit door
een spel waarin de romantiek het gewoonliJk
aflegt tegen de ontnuchterende werkelijkheid.
Daarnaast schreef zij veel teksten met het
doel opgeblazenheid, in ernst gehulde onzm
e.d. door te prikken. Voor Het Parool
schreef zij de later in versch. deeltjes
gebundelde Impressies van een simpele
Ziel (1951-1953). Voor hetzelfde blad verzorgde
zij ook de kinderrubriek met verSjes
en verhalen: Het flUitketeltje (1950) en Jlp
en Janneke (1953). Ongeevenaard was het
succes van Het schaap Veronica (1951).
Veel van haar kmderverhalen en versjes
danken een deel van hun succes zeker ook
aan de Wijze waarop deze door Fiep Westendorp
werden geillustreerd.
In 1965 ontving Anme M.G. Schmidt de
driejaarhJkse Staatsprijs voor het kinderboek.
Inmiddels had zij nationale bekendheid
gekregen door haar radlO- en tv-series:
De familie Doorsnee (1952-1954), PensIOn
Hommeles (1959) en Ja zuster, nee zuster
(1967). Groot succes kenden ook haar musicals
en blijspelen die zij sinds 1965 was
begonnen te schrijven. Daarbij schreef zij
de hoofdrollen vaak toe op de capaciteiten
van een bepaalde acteur of actrice (bijv.
Conme Stuart, Jenny Arean, Frans Halsema).
De bekendste hiervan zijn Heerlijk
duurt 't langst (1965), En nu naar bed
(1971), Wat een planeet (1973), Foxtrot
(1977) en Madam (1981). In 1981 werd haar
SCHMIDT DEGENER
kmderboek OtJe (1980) bekroond met een
gouden griffel.
Werken: En wat dan nog? (1950), Cabaretliedjes
(1951), Dit IS despm Sebastwan (1951), kmderb ,
Veertien uilen (1952), kmderb, Kom, zei het
schaap Veromca (1953), kmderb ; AbeltJe (1953),
kmderb , De groeten van Jlp en Janneke (1954),
kmderb , De lapjeskat (1954), kmderb, Weer of
geen weer (1954), Ik ben lekker stout (1955), kmderb,
De A van AbeltJe (1955), kmderb, Daar
gaanJlp en Janneke (1956), kmderb , HUishoudpoeZIe
(1957), Het beertje PlppeloentJe (1958),
kmderb , Iedereen heeft een staart (1959), kmderb
; Dag, meneer de KruIdemer (1960), kmderb;
Woelewlpple onderweg (1960), kmderb,
DlkkertJe Dap (1961), kmderb, WIplala weer
(1962), kmderb, Heksen en zo (1964), kmderb ,
Spiegeltjes rond reis (1964), kmderb , Het gedeukte
flUitketeltje (1966), kmderb, VmgertJe
Lik (1967), kmderb, Kroezebetje (1967), kmderb,
Met man en mUIS (1968), musICal; En Ik
dan (1969), musICal, Mmoes (1970), kmderb;
Pluk van de Petteflet (1971), kmderb , Water biJ
de wIJn (1973), bloeml, Het fornUiS moet weg
(1974), kmderb, Tom Tippelaar (1977), kmderb
, Er valt een traan op de tompoes (1980), t
Uitgave: Een vIsJe biJ de thee, keuze Uit de verhalen
en verSjes (1983)
Literatuur: J FLORQUIN, m Ten hUize van, 11
(1975), LezersmemorIe Smgel262 (1977)
[GJ VAN BORK)
Schmidt Degener, Frederik
Nederlands dichter en essayist (Rotterdam
10.12.1881-Amsterdam 21.11.1941).
Kwam tijdens zijn gymnasiumtijd in contact
met J.H. Leopold; werkte mee aan
diens vertalmg van Epictetus' Enchlrldwn
Studeerde kunstgeschiedenis in BerliJn
en Parijs; beëindigde zijn studie na de
dood van Zijn vader (1905). In zijn hoedamgheid
van directeur van het museum
Boymans in Rotterdam (1908-1921) voerde
hiJ versch. hervormingen door. Was in
1919 lid van de staatscommissie voor 'Hervorming
en beheer van onze musea' en vanaf
1921 tot zijn overlijden directeur van het
Rijksmuseum te Amsterdam. Ontving in
1935 een eredoctoraat van de universiteit
van Amsterdam; was lid van de Koninkhjke
Academie van Wetenschappen.
Schreef aanvankelijk artikelen en studies,
o.a. Rembrandt (1906). Begon pas in de
Jaren dertig met het publiceren van zijn
gedichten. De Poort van Ishtar (1937) verbeeldt
de strijd tussen geest en zinnen,
waarbij een wederzijdse doordringing een
beshssende keuze ten gunste van de een of
de ander bij voorbaat onmogelijk maakt. In
1945 verscheen er een uitgave waarin naast
dit werk werden opgenomen de eveneens in
1937 verschenen 55 variaties op een bekend
thema (nI. Le Sylphe van Paul Valé-
517
SCHMITZ
ry) en 81lvedene TIen sUItes voor VIool en
woord (1939).
Onder ps. Teunis Erink publiceerde hij m
1940 en 1941 gedichten in Groot-Nederland,
verzen die m hun strenge, formele
gebondenheid getuigen van virtuositeit en
grote eruditie. Het belangrijkste motief
lijkt de vergankelijkheid van een als heerlijk
beleden leven. Dat 'heerlijk' te vangen
in het woord en op die manier te pogen dit
te bestendigen schijnt het kenmerk van
zijn vaak IronIsch-sceptische formuleringen.
Een jaar na zijn dood verscheen de
essaybundel Phoenix
Uitgaven: A VAN SCHENDEL (ed ), Verzamelde studIen
en essays, 2 din (1950)
Literatuur: A M MUSSCHOOT, 'De poezIe van F S .
D " m Studza Gandensza, VII (1967), IDEM, 'F.S .
D, dichter, kunstgeleerde en museumdlfecteur',
m Idem, x (1968), WA P SMIT, 'De Poort van
Ishtar', m Twaalf Studies (1968), S VESTDIJK, m
Voor en na de explosie (1980') [H A WAGE)
Schmitz, Marie
Eig. Maria Hellena Verhoeven-Schmitz,
Nederlandse romanschnjfster (Haarlem
30.11.1883-Dordrecht 10.6.1972). Was gehuwd
met de schilder L. Verhoeven.
Debuteerde met enkele dichtbundels,
maar verwierf haar grootste bekendheid
door haar psychologische romans (vooral
Het groote heImwee, 1929), haar jeugd- en
meisJesboeken. Werd reeds onder Johan de
Meester letterkundig medewerkster aan de
NRC, waarm zij tot op hoge leeftijd kritieken
schreef.
Werken: Uit uren van verlangen (1912), p, Verzen
(1913), Marletje (1921), Welfelzng (1922), De
donkere tocht (1923), Droomenland (1925), Moeders
(1928), Aan het overzetveer (1932), De grzl
van MarIOn de Greef (1933), MarIOn de Greefs
geluk (1935), Een mensch vzndt het geluk (1938),
Julzus Quzntljn (1950); Kom maar bznnen (1953),
Verlos ons van den booze (1954), Zonder pardon
(1959), Alles valt op zIJn plaats (1965)
Literatuur: P.H RITTER JR, m Ontmoetzngen met
schrzjvers (1956), V E VAN VRIESLAND, m Onderzoek
en vertoog, I (1958), HSTAMPERIUS, 'Het
verhaal als brume boterham', mOpzIj, 10
(1982) [G W HUYGENS)
Schneider, Carel Jan
Zie Springer, F.
Schoolmeester, de
Zie Linde jz., G. van de
Schoon liedekens-boeck, Een
Zie Antwerps liedboek
518
Schotman, Johan Wilhelm
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Hoogeveen 10.3.1892-Zwolle 14.3.1976).
Werkte als arts in China, waar hij door de
oosterse poezie werd gemspireerd: Van de
wankele morgen (1919) en CLOIsonné
(1931). Ook zijn proza getuigt van zijn kennis
van het verre oosten: Het vermolmde
Boeddhabeeld (1927-1930) en Wind In
bamboestengels (1941).
Later was hij werkzaam als psychiater, hetgeen
o.a. tot uitdrukking komt in zijn
opmerkelijke psychologisch gefundeerde
cultuurbeschouwmgen Naar open water
(1936) en De macht tot vrtJheld (1946),
waarm vooral de godsdienst wordt bestreden.
Was vooral ook werkzaam als vertaler
Uit het Chinees.
Literatuur: J J SLAUERHOFF, m Crztlsch proza
(1958) [G W HUYGENS)
Schouwenaars, Clem(ens) Renaat Alice
Jozef
Vlaams dichter en prozaschrijver (Mortsel
28.12.1932). Debuteerde met romantische,
evasieve poezie die zijn gevoelens van weemoed,
levensonmacht en vertwijfeling vertolkte
Daarmee ontpopte hij zich als een
romantisch estheet die in de schoonheid
van het scheppmgsproces de oorspr.
schoonheid van het leven opnieuw tracht te
beleven.
Naarmate hij loskomt van de wazige, omfloerste
romantiek, en meer directe, op de
werkelijkheid gerichte lynek gaat schrijven,
nemen autobiografische elementen
een steeds grotere plaats m. Daarbij wordt
de vorm beheersing strenger (Frescobaldl
sonnetten, 1966). Een dergelijke evolutie
kenmerkt ook Schouwenaars' proza. Trok
hij reeds de aandacht met zijn eerste werken
(JIJ, een meermm~, 1959; Dokter 81-
mon Falbeck, 1962), vanaf Een nacht op
Elba (1969) begon hij aan een uitgesponnen,
therapeutisch opgevatte zelfbeschriJving,
waarin de bezinning op leven en
schrijven centraal staat. Een eerste hoogtepunt
hierin bereikte hij in de roman De seIzoenen
(1972). Hoewel niet alle werken
dezelfde kwaliteiten bezitten, boeien zij
toch steeds weer door de directheid van de
zelfanalyse en van de kritiek op de maatschappiJ
(Cresus of hoe Ik rtJk en volksgehefd
werd, 1976; Een morgen In de Moeren,
1980). Mettertijd is Schouwenaars
Zich ook gaan toeleggen op meer algemene
problemen, zodat de persoonlijke situatie
kan worden geschetst tegen een brede hlstorische
of maatschappelijke achtergrond,
zonder dat evenwel daarbij de subjectieve
mbreng wordt genegeerd. De episch opgevatte
tetralogie EÎmlle Beyns (Verwanten,
1981, Meeldauw, 1981, De vrouwen, 1982,
en De glImlach, 1982) illustreert dit het
best.
Werken: Het woud van hcht en lommer (1956), p,
Albasten amforen (1956), p , OnvoltoOIde execu·
tie (1958), p , De vrouwelijke verzen (1960), p ,
De schaduwdrager (1963), p, Études voor de
rechterhand (1964), p ,De zeven nachten (1964),
pr ,De lente van Jonathan (1965), t ,De man van
mos (1966), pr ,Eluard lezen (1966), t ,Eten met
Evert (1966), t, Ergens mEuropa (1967), t,
Kamers voor re!Zlgers (1968), pr, Twee maal
leven (1968), pr, Witte wolken, groene wolken
(1969), t, Leda of het herleven (1970), p., Een
krans om de maan (1971), pr, Doods domemen
(1972), p, Ged!chten 1956-1970 Een rmg van
granaat (1972), Een zachte Saraceen (1972), p ;
Ant!chambre (1973), pr, Oog m oog (1973), pr,
Uit het gareel (1973), pr ,Baldnaan of de vertellmg
van ziJn geboorte zoals hij ze de schnJver
heeft gedaan (1974), pr , Echteheden (1974), t,
Schaduw der dwalmg (1974), p ,Jongste gedIChten
(1974), p., Rotraut (1975), p , Het gezicht m
de rUit (1975), p, Bezoek aan de dodengang
(1975), pr , Cantica mea (1976), p ,De leden van
de Jury (1977), pr , De stervende Galher (1977),
pr , De werken van barmhartigheid (1979), pr ,
Bougamv!llea (1979), pr, Wmter m Remnge
(1979), p , Wmters verweer (1980), pr ,Het waan·
beeld (1980), r , Dronkenschap (1981), p , Gras
(1982), pr
Literatuur: J DE CEULAER, In Te gast bij Vlaamse
auteurs, v (1969), P HARDY, In B!J benadermg,
dl 2 (1973), L DEFLO, 'C S "Ik leef me kapot, Ik
schrijf me kapot, Ik schrei me kapot"', In Kreatref,
VII (1973), H VERLINDEE A, Yang, 55 (1974),
L DEFLO, In Kntlsch lexicon van de Nederlandstahge
ht na 1945 (1980), D FOUQUET, In AmbrozlJn,
4 (1983-1984), interview [p VAN AKEN]
Schreurs, Jacobus Hubertus
Nederlands dichter en romanschrijver
(Sittard 9.2.1893-Weert 31.1.1966). Studeerde
filosofie en theologie in Arnhem;
priesterwijding in 1919 te Utrecht; 1919-
1920 leraar in Tilburg; 1920-1922 missiewerk
van de MSC; 1922-1923 rector te
Ughelen en van 1923 tot 1946 was hij vrijgesteld
voor letterkundig werk in het theologicum
te Stein. Bekleedde na 1946
versch. rectoraten, maar kreeg veel gelegenheId
tot schrijven. In 1958 ontving hij
de Culturele PriJS van Limburg.
Aanvankelijk werkte Schreurs mee aan
versch. tiJdschriften, zoals Van Onzen
TIJd, De Beiaard, Roepmg en De Gemeenschap.
De medewerkers van De Gemeenschap
stimuleerden hem tot schrijven en er
verschenen tal van bundels en lekespelen
SCHUERE
van zijn hand. Zijn ervaringen als kapelaan
in de Limburgse mijnstreek beschreef hij in
de Kromek eener parochIe (3 dIn., 1941-
1948), die door W. van Hemert voor tv werd
bewerkt tot Dagboek van een herdershond
(1977). Als dichter van blijmoedig-religieuze
poezie maakte hij naam met de bundels
Voorjaar (1920) en Sterren en dauw
(1955). Ook schreef hij biografieën, zoals
Franclscus, de kleme arme van Asslsle
(1955) en De man met de rozenkrans
(1957), over deken Thijssen van Sittard.
Na zijn dood verschenen nog de bundels De
oude boom (1978) en NIeuwe gedIchten
(1979, bloem!.).
Werken: Voor U alleen (1923), p, De bloeIende
wIjnstok (1924), p , Omms terra, 3 din (1923), t ,
De hemelsche tWIstappel (1933), t, Offensief
Een lekenspel (1933), t ,N!s en mmbus (1933), p ,
Een pelgnm op aarde Toneelspel m verzen
(1934), De hemelsche speler (1935), p, He!hgdomsvaartspel
(1937), t., De p!eta (1938), t., De
he!hgen ontwaken (1938), t ,Kleme lIederen van
dood en leven (1938), p , Het hed van de sluier
(1940), p , PassIespel (1940), t , De brUid dIe hl}
met verwachtte (1941), r ,Er/and der eenzamen
(gevangemsgedichten 1943-1944) (1946), Laus
mfant!s (1946), p, MI}n moeder Ehsabeth
(1947), r, Flons de Zwarte (1948), t, Komng
Swent!bold Oratonum (1948), Kleme vertellmgen
(1948), r , SpollU mund! (1949), p ,Het godsbewiJs
van dokter Chantram (1951), r , Hennc
van Veldeken Declamatonum (1952), De ballade
van het hUIS en de zeven kleme matrozen
(1953), p , Zuster Clara van Asslsle (1953), Pelgnmstocht
door FranCIscaans ltahe (1954), Pastoor
Guy Homery (1961) .
Literatuur: F VAN OLDENBURG ERMKE, In Van Alb
Th'jm tot Van Dumkerken en Kuyle (1935),
B M SALMAN, 'J S als dichter van Limburg', In
Maasland, 8 (1965-1966), D COSTER, In Over
prozaschnJvers en dichters (1967), K DE VALK,
'Verlate eer voor J S', In LImburg van Mook tot
E!Jsden (1983) [HA WAGEENGJ VANBORK]
Schuere, Jacob van der
Noordnederlands prozaschrijver en dichter
(Meenen 1576-? na 1643). Reeds jong
met zijn ouders uitgeweken naar Haarlem,
waar hij later 'Francoyse schoolmeester'
was. Lid van de Vlaamse kamer 'De Witte
Angieren'; behoorde tot de kring van Carel
van Mander. Zinspreuk: 'Deurziet den
grond'.
Hij IS wsch. de samensteller van de nog
door Van Mander ontworpen verzamelbundel
Den Nederduytschen Hehcon
(1610), waaraan hij zelf negentien gedichten
bijdroeg, deels vertalingen van Ronsard
en Desportes. Verder vertaalde hij via
het proza van Screvelius TnstlUm, ofte de
Truerdlchten van Publ OVldlUs Nazo
519
SCHUITMAKER
(1612). Als spellinghervormer toont hij zich
in zijn Nederduytsche spellmge (1612) een
purist.
Uitgave: F L ZWAAN (ed ), Nederduytsche spellinge
(1957)
Literatuur: L E WIRTH-VAN WVK, Uiten rondom de
Spreeckonst van Petrus Montanus (1980)
[p J VERKRUIJSSE]
Schuitmaker, Yme Christiaans
Fries toneelschrijver (Franeker 22.2.1877-
Leeuwarden 16.9.1961). Vernieuwer van
het Friese volkstoneel, wiens werk zich van
zijn 19de-eeuwse voorgangers onderscheidt
door sociaal reahsme à la Herman
HeiJermans. Van zijn zeer omvangrijk
oeuvre hebben enkele stukken lang repertoire
gehouden, zoals Maerteblom (=
Sneeuwklokje; 1904) en Lysbet (1912).
Literatuur: Y POORTINGA, lt Fryske folkstoamei
1860-1930 (1940), dISS, TR RIEMERSMA, m Trotwaer,
14 (1982) [F DAM]
Schulte Nordholt, Jan Willem
520
Nederlands dichter en historicus (Zwolle
12.9.1920). Werd In 1942 gearresteerd en
tien maanden gevangengezet m Nederland
en Duitsland. Een jaar later verscheen Het
bloeiende steen, zijn eerste dichtbundel,
clandestien, onder ps. W.S. Noordhout. Na
wo II studeerde hij geschiedenis aan de
UniverSiteit van Amsterdam. Promoveerde
in 1951 op Gnekse paradlJsvoorstellmgen
of de tum der Hespenden. Was leraar
tot 1962, daarna lector en van 1966 tot 1983
hoogleraar Amerikaanse geschiedems en
cultuur aan de Rijksuniversiteit te Leiden.
Zijn poezIe kenmerkt Zich over het algemeen
door aansluitmg bij een traditie met
soms een duidehjke voorkeur voor religieus
gestemde dichters als Rilke en NiJhoff:
Tijd voor eeuwigheid (1953), Het weefsel
Gods (1965), Achter een muur van licht
(1968). Ingetogen en vroom vertolkt hij in
zijn gedichten een gehechtheid aan landschap
(Levend landschap, 1950) en voorgeslacht,
waarin een geluksgevoel doorklinkt
tegelijkertijd met een heimwee naar een
volmaakt elders. Zijn voorkeur voor het
traditionele wordt vaak versterkt door het
hanteren van een Uit de rederijkerstijd
daterend genre, zoals de douzaine.
Zijn eruditie bracht hem tot het vertalen en
berijmen van de psalmen: Hymnen en liederen
(1964). Samen met J. van Biezen
publiceerde hij Hymnen (1967). Ook stelde
hij een aantal bloemlezingen samen, zoals
De dichter en het land (1960), GeZicht op
ZUid-Holland (1960) en Wanneer dit tlJdliJk
leven endt (1980).
Van zijn wetenschappehjke studies kunnen
o.m. worden vermeld. Het volk dat m
dUisternis wandelt (1956), over de geschledems
van de negers In de V.St., De Veremgde
Staten Het grote experiment
(1965) en Voorbeeld m de verte De mvloed
van de Amenkaanse revolutie m Nederland
(1979).
Werken: Het eenvoudig gezaaide (1958), p, Abraham
Lmcoln (1959), studie, Een lichaam van
aarde en licht (1960), p, TenZIJ giJ miJ zegent
gedichten over God (1960), bloeml , Rassendlscnmmatle
(1961), fotoboek, Contrafacten
(1975), p, Ontmoetmg met J Luyken (1978),
bloem 1 , Het zwarte schaap der scheppmg
(1982), bloeml
Literatuur: A DEN BESTEN, m Stroomgebied (1954),
J J BUSKES, m Kort en goed (1973), W NOORDEWIER,
m Argus, 1, 6 (1978), L L BOUWERS,
'J W SN', mUItgelezen, 7 (1983) [H A WAGE]
Schurer, Fedde
Fries dichter en prozaschrijver (Drachten
25.7.1898-Heerenveen 19.3.1968) AanvankeliJk
tImmermansknecht, vervolgens
onderwijzer te Lemmer, waar hij In 1930
werd ontslagen vanwege zijn pacifistische
opvattingen, een 'schoolkwestie' die landeliJk
de aandacht trok. Van 1930-1946 werkzaam
bij het openbaar lager onderwijs te
Amsterdam, daarna tot zIJn pensionering
hoofdredacteur van het dagblad Heerenveense
(later. Fnese) Koener Was In
1936-1937 hd van Provinciale Staten van
Noord-Holland voor de Christelijk Democratische
Unie (CDU) en van 1956-1963,
toen hij in Heerenveen woonde, voor de
Partij van de Arbeid lid van de Tweede
Kamer. Kwam in 1951 andermaallandehjk
In het nieuws toen hij in Leeuwarden
terechtstond wegens belediging van een
kantonrechter die een beklaagde niet had
toegestaan Fries te spreken. De tijdens de
behandeling van de zaak-Schurer in de
Friese hoofdstad uitgebroken relletjes zijn
de geschiedems ingegaan als Kneppelfreed
(knuppelvnjdag) en hebben bijgedragen
tot het van regeringswege treffen van
maatregelen ter verbetering van de positie
van het Fries o.a. in het onderWijs.
Als strijdbaar en geéngageerd lyricus heeft
Schurer zich grote populariteit verworven.
De kerken In Friesland heeft hij aan zich
verplicht door zijn vertaling van zowel het
psalm- als het gezangboek: Frysk Psalmen
Gesangboek (1955). Voor de ontwikkelmg
van de Friese literatuur na WO IJ IS het
door hem opgerichte maandblad De TSJerne
(1946-1968; voortzetting van het illegaal
verschenen penodiek De Rattelwacht,
1944) van grote betekems geweest. Schurer
ontvmg m 1945 een regermgspriJs voor zijn
Nederlandstalige verzetspoezie en in 1949
de Gysbert JapicxpriJs voor zijn It boek fan
de Psalmen (1947) en zijn bijbels drama
Simson (1945), waarvan een Nederlandse
vertaling verscheen, evenals van het toneelstuk
Bomfatzus (1954).
Schurer vertaalde ook poezie van o.a Heinnch
Heine (Hetnrtch Hetne Oersetttngs ut
syn dzchtwzrk, 1931), J.W.F. Werumeus
Buning en R.M Rilke (Ophetnd en trochJown
= Opgevangen en doorgegeven,
1966). Zijn autobIOgrafie, De bzsletne spegel
(= De beslagen spiegel; 1969), werd
eveneens in het Nederlands vertaald.
Brood op het water (1963) is een keuze uit
zIJn Nederlandstalig journalistiek werk.
Werken: Fersen (1925), p, Utllecht (= Uitvlucht,
1931), p ,Op alle wznen (= Op alle wmden, 1936),
p ,Fen twa wällen (= Van twee wallen, 1940), p ,
Vox humana (1949), p, Fzngerprznten (= Vmgerafdrukken,
1955), p , Beam en bast (= Boom
en bast, 1963), verh , Elter It nI}S (= Achter het
meuws, 1966), p , De gltaer by It boek, 2 din (=
De gitaar biJ het boek, 1966 en 1969), bijbelse p
Uitgave:Samle Iersen (1974), met mi van D A TAMMINGA
Literatuur: A WADMAN, m Frzeslands dichters
(1949), Skrzuwers yn byld, dl II (1970), D A TAMMINGA,
m Jaarb MI} der Nederl Letterk (1973-
1974), F S op en ût (1975), K DYKSTRA, Lyts
hänboek fan de Fryske IIteratuer (1977), SJ VAN
DER SCHAAF, Sklednls fan de Fryske blwegzng
(1977), T J. STEENMEIJER-WIELENGA en F DAM,
'Hark ns, Fedde', m Us Wurk, 31 (1982) [F DAM]
Schurman, Anna Maria van
Noordnederlandse prozaschrijfster en
dichteres (Keulen 5.11.1607-Wieuwerd
4.5 1678) Dochter van een Antwerps edelman,
die vanwege zijn geloof was uitgeweken
en Zich in 1615 te Utrecht had gevestigd.
Als kmd toonde zij al een veelzijdige
artistieke aanleg, zij schilderde, tekende,
graveerde en borduurde op verdienstelijke
wIJze. Ook bleek zij een bUitengewone aanleg
te bezitten voor vreemde talen: zij legde
zich toe op het Chaldeeuws, Syrisch, Arabisch
en het Ethiopisch.
In een tijd waarin de renaissancistische
verermg van de vrouw overal mEuropa
opgang maakte, moest zij wel de aandacht
trekken. Op 16-jarige leeftijd correspondeerde
zij dan ook al met een letterkundige
(Cats?), tot wie zij een gedicht in het Frans
SCHURMAN
richtte. Omstreeks 1634 leerde zij de theoloog
Glsbertus Voetius kennen, die haar
Grieks en Hebreeuws leerde. Op zijn verzoek
schreef zij ter gelegenheid van de
inwijding van de Illustere School te
Utrecht een feestzang in het Latijn, die veel
bijdroeg tot haar internationale bekendheid.
Nog groter opgang maakte haar LatiJnse
verhandeling Amzca dzssertatw tnter
Annam Martam Schurmanmam et Andream
Rwetum de capacztate tngenu multebrts
ad sczentzas (1638), waarvan Franse,
DUitse, Italiaanse en Zweedse vertalingen
verschenen Dit geschrift was een
voortvloeisel van haar correspondentie met
de Leidse hoogleraar Andreas Rivet, wiens
vriendschap voor haar van grote betekenis
IS geweest.
Vorsten en vorstinnen, o.a. Christina van
Zweden, en geleerden uit versch. landen
bezochten haar of correspondeerden met
haar. Vanaf 1634 of al eerder kende zij
Descartes, die destijds mAmsterdam
woonde en wiens nieuwe empirische methode
van natuuronderzoek haar boeide.
Toen er ca 1640 een controverse ontstond
tussen hem en Voetius koos zij de zijde van
de laatste, wiens colleges zij een tijd lang,
verborgen voor het overigens uitsluitend
mannelijk gehoor, volgde. Haar belangstelling
ging uit naar vele takken van wetenschap.
Onder de mvloed van VoetlUs ging het calvmisme
steeds meer beslag leggen op haar
denken en leven. Welbewust brak zij met
de opvattingen die zij tot dan toe had
gehuldigd en koos voor een leefwijze van
grote mgetogenheid en ernstige vroomheid.
Het keerpunt in haar leven bracht de
ontmoetmg (1665) met de Franse predikant
Jean de Labadie. Zij brak met de kerk
en verloochende haar wetenschappelijk
werk. Zij zocht hem op, eerst in Middelburg,
daarna in Amsterdam en vergezelde
hem in 1670 naar Herford. Twee jaar later
trok zij met de labadistische gemeente naar
Altona in Holstein, waar zij het gedeeltelijk
autobiografische Euclerta, seu melwrts
partzs electw, bedoeld als apologie van het
labadisme, schreef (uitg. 1684). Na de dood
van De Labadie (1674) trok zij met een aantal
geestverwanten naar het slot Walthastate
te Wieuwerd, waar misschien het
tweede deel van haar Euclerta tot stand
kwam. Van dit m 1684 verschenen deel
(Latijnse vertaling 1685) is het auteurschap
evenwel omstreden.
Als beroemdste Nederlandse vrouw van
521
SCHURMANN
haar eeuw dankt zij haar faam vooral aan
haar fenomenale talenkennis. Zowel haar
Franse als LatiJI\se gedichten zijn voortreffelijk
van versificatie maar blinken niet uit
door hun artistieke waarde. Huygens heeft
een aantal gedichten op haar geschreven,
evenals ZIJ op hem. Cats heeft haar lof
gezongen in zijn Trou-rmgh (1637), Johan
van Beverwijck heeft haar het tweede deel
van zijn Van de wtnementheyt des vrouwehcken
geslachts (1639) opgedragen. In de
bundel Opuscula Hebraea, Graeca, Latlna,
Gal/lca, prosawa et metnca (1648), die
tot m 1794 werd herdrukt, heeft de hoogleraar
Frederik Spanhelm een aantal van
haar gedichten, brieven en andere geschriften
bijeengebracht.
Werk: Paelsteen van den tljt onzes levens (1639)
Uitgave: Euclerla of wtklezmg van het beste deel,
waarin vertoont wert een kort begrip van haar
leven (1684, herdr 1978), Nederl vert, met mi
van S VAN DER LINDE
Literatuur: GD J SCHOTEL, A M v S (1855), P
TSCHACKERT, A M v S , der Stern von Utrecht,
die Jungerm Labadle's (1876), U BIRCH (ps van
U POPE-HENNESSV), A v S, Artlst, Scholar,
Samt (1909),A M H DOUMA,A Mv S en de studie
der vrouw (1924), H C M GHIJSEN, 'A.M v S
1607-1678', m De Gids, I en" (1926), P DIBON,
Inventa!re de la correspondance d'André RIVet
(1595-1650) (1971), J VOJSINE, 'Un astre échpsé
A M v S (1607 -1675)', m Études Germamques
(1972), M J VAN LIEBURG, 'A M v S en de geneeskunde',
m SpIegel H,storwel (1975), J IRWIN,
'A.M v S from Femlnlsm to PletJsm', In Church
Hlstory (1977), D WINSEMIUS, Het grote geheim
van A M v S (1978), C BOEKEMA-SCIARONE en T
LOONEN, 'De vrouw In het werk van Cats', m
VISIes op Jacob Cats en zijn tijd Bull werkgr
hlst archeologie (1978), H VAN BUUREN, 'Vergeten
vrouwen In de Nederlandstahge letterkunde
vanaf het begm tot 1700', m Chrysallis
(1980) [p J MEERTENS EN S S HOOGERHUIS)
Schurmann, Wm.
Eig. Willem Fredrik, Nederlands (toneel)
schrlJver (Rotterdam 25.11.1876-ald.
27.1.1915). Was afkomstig uit een gefortuneerd
koopmansgezin. Verbleef drie Jaar m
Amerika en keerde toen naar zijn geboortestad
terug. Zijn Rotterdamse familieroman
De Berkelmans (2 din., 1906) heeft autobiografische
trekken.
Hoewel zIJn vroege toneelspelen bij opvoermg
een zeker succes hadden, duurde het
tot 1911 eer hij een werk van enige waarde
schreef: De vwlters (Ultg. 1912), spelende
m de Joodse kleine middenstand. Zijn werk
distantieert zich van het naturalisme en is
meer psychologisch dan sociaal gericht.
Werken: Het hoedje (1898), t, 's Nachts (1902), t,
Fortumzoekers (1903), pr, Huwelijken (1903),
pr , Scheldmgen (1904), pr , Sterren en strepen
522
(1904), pr ,Paddenstoelen (1906), t, In extremis
(1908), pr , Het leven en de dood (1907), pr., Het
dubbele leven (1907), t ,De beul (1910), pr, VeertIg
(1911), t
Literatuur: B HUNNINGHER, Een eeuw Nederlands
toneel (1949), E DE JONG, 'S s De vlOhers een eerherstel?',
m Nieuwe Taalg , 75 (1982)
[G STUIVELING)
Schuur, Koos
Eig. Jacobus Geradus, Nederlands dichter
(Veendam 410.1915). Was journalist en
later typograaf. Debuteerde met poezie in
De GIds (1940) en publiceerde tijdens wo IJ
clandestIen de bundels Novemberland
(1943) en Wmdverhaal (1944). Direct na de
oorlog verscheen Herfst, hoos en hagel
(1946). HIJ werd mederedacteur van het
tijdschnftHet Woord. Zijn poezie wekte na
de oorlog grote verwachtmgen. Zij kenmerkt
Zich door een grote virtuositeit en
een voorzichtig tasten naar nieuwe vormen.
Hij werd dan ook door de Vijftigers beschouwd
als een voorloper, getUige het feit
dat poezIe van hem werd opgenomen m de
bundel Atonaal.
In 1951 emigreerde hiJ naar Austrahe, waar
hij het bnevenboek En de Kookaburra
lacht (1953, Ultg. door Jan G Elburg en
Salvador Hertog) schreef, evenals Fatamorgana
voor Nederlanders (1956). Beide
boeken zIJn getUigenissen van een emigrant
die m zijn meuwe woongebied niet kan aarden
en zijn schrijverschap ziet afsterven
onder de cultuur loosheid van zIJn omgevmg.
Hij keert terug naar Nederland en in
1963 bundelt hiJ zIJn poezIe m GedIchten
1940-1960.
Na een lange periode van ZWijgen publiceerde
hij m 1980 op aandrang van Jan G.
Elburg zijn melancholieke herinneringspoezie
m Waar het was. Schuur verzorgde
voorts een groot aantal vertalingen, o.m.
van Koestler, Heine, Grass, Becket, Balzac
en Salmger.
Literatuur: J DE CEULAER, m Te gast bij Nederl
auteurs (1966), A NUIS, m Twee schelven hoOI
(1968), TH WESTERMAN en A TEISTER, m Podium,
23, 3-4 (1969) [G J VAN BORK)
Scriverius, Petrus
Eig. Pleter Schrijver, Noordnederlands
histOriCUS en letterkundige (Haarlem 12.1.
1576-0udewater 30.4.1660). Schreef ook
onder het ps. Saxo Grammaticus. Studeerde
te Lelden, aanvankelijk rechten, later
geschiedenis en klaSSieke letteren. Hij vestIgde
zich ambteloos m Lelden en behoorde
door zijn Uitgaven van klassieke auteurs
(Martialis, Seneca, Apuleius, Cato) tot de
belangrijkste filologen. Als historicus publiceerde
hij zowel Nederlandse als Latijnse
teksten, terwijl hij in beide talen ook
gedichten schreef die echter ongebundeld
bleven. Wel bundelde hij verspreid werk
van anderen, o.a. in 1616 de Nederduytsche
poema ta van zijn vriend Daniël HeinSIUS
en het Geestlch lted-boecxken van
G.A. Bredero.
Hij behoorde tot de remonstranten en
kreeg een boete wegens een Latijns bijschrift
onder een portret van de (veroordeelde)
Leidse pensionaris Hogerbeets.
Blind geworden m mei 1650, nam Scriverius
de jeugdige Joachim Oudaen bij zich als
secretaris. Toen hij in 1656 zijn vrouw verloor,
ging hij inwonen bij zijn zoon die baljuw
en schout te Oudewater was. Hij werd
met grote eer te Leiden in de Hooglandse
kerk begraven. Eerst in 1738 werden zijn
gedichten gebundeld; het is grotendeels
verzorgd gelegenheidswerk, cultuurhistorisch
van meer belang dan literair.
Werken: Oudt BataVIen, nu ghenaemt Holland
(1606), aangevuld herdrukt als BeschnJVlnghe
van Out BataVIen, mitsgaders d'Afkomst ende
historie der graven van Holland, Zeeland ende
Vneslandt (1612, 1614', 1636', 1646'), BataVIa
Illustrata, m qua de Batavorum msula, Hollandw,
Zelandw, Fnsw, UltraJectma varll scnptores
(1609, 1611'), AmmadverslOnes mMartwlem
(1618), Collectanea veterum tragICorum fragmenta
(1620), Seneca tragicus (1621), ApulelUs
Madaurensls Platomcus serlO castlgatus (1624'),
Respubllca Romana (1626, 1629'), DlOnyslI Catoms
distICha (1635); Baudll Amores (1638, waarIn
de eerste edItIe van het PerVlglllum Venens UIt
de codex 8almasu), Principes Hollandlae et
Westfmwe (1650)
Uitgave: Gedichten van P S benevens eene uytvoenge
beschryvmg van het leven des dichters
(1738)
Literatuur: R KAMPINGA, De opvattmgen over onze
oudere vaderlandsche geschiedems biJ de Hollandse
hls ton Cl der 16e en 17e eeuw (1917), J
MELLES, Joachim Oudaen, heraut der verdraagzaamheid
(1958), 0 HOEK, Haags leven biJ de
mzet van de gouden eeuw (1966), P TUYNMAN en
C 8 M RADEMAKER, In Quaerendo, 7 (1977)
[G STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
Scutken, Johan
Noordnederlands schrijver en vertaler
(gest. Windesheim 23.1.1423). Uit de krmg
der moderne devotie; leerhng van Geert
Groote en Florens Radewijns. Na een verbliJf
in het fraterhuis te Deventer (1383-
1387) was hij tot aan zijn dood lekebroeder
m het klooster van Windesheim. Hij leidde
er als zUiverste vertegenwoordiger van de
pietistisch-methodistische vroomheid een
SEGHER DIERGOTGAF
streng beschouwend leven. Maakte zich
tevens verdienstelijk als raadsman van jongeren
(Gerlach Peters), als vlijtig kopiïst
van liturgische geschriften, dichter van -
verloren gegane - kerkelijke liederen en
vooral vertaler in het Diets van psalmen,
evangelieperikopen, wsch. ook van het hele
NT - in een tot in de 16de eeuw zeer verspreide
versie - en van Peters' Soltloquium.
Literatuur: J G R ACQUOY, Het klooster te Wmdeshelm
en ZIJn mvloed, I (1875), C C DE BRUIN,
Mlddelnederlandsche vertalmgen van het Nieuwe
Testament (1934), J J. MAK, De Dietse vertaling
van Gerlach Peters' SollloqUium (1936), J
OESCHAMPS, 'De verspreidIng van Johan Scutkens
vertalIng van het Nieuwe Testament en de
Oudtestamentische perikopen', In In navolgmg
(1975), C C DE BRUIN (ed ), Het Nieuwe Testament
van de moderne devotie (1979)
[w GOBBERS]
Seghelijn van Jherusalem
Riddergedicht uit het eind van de 12de of
begin van de 13de eeuw. De roman, waarin
ook oosterse elementen verwerkt zijn, is in
structuur en thema sterk verwant met het
heihgenleven. Het werk is overgeleverd in
een hs. Uit de eerste helft van de 15de eeuw
en in enkele drukken, waarvan de oudste
uit ca 1484. Waarschijnlijk is de roman een
oorspronkelijk Nederlands werk.
Uitgave: J VERDAM (ed ), SeghehJn van Jherusalem
(1878)
Literatuur: J KOOPMANS, '8eghelIJn van Jeruzalem',
In Taal en Letteren, 12 (1902), J.O JANSSENS,
"'OorspronkelIJkheid" en TradItIOnalIsme In
8eghelIJn van Jherusalem', lD Leuvense BIJdragen,
67 (1978) [F VAN THIJN]
Segher Diergotgaf
Zuidnederlands of Brabants dichter (begin
13de eeuw) die een episode uit de Roman
de TrOle (1155-1160) van Benoit de Sainte
Maure bewerkte tot een korte TroJeroman
van ca 2245 verzen, voorafgegaan door een
gedeelte van eigen vinding 'Tprieel van
Troyen', die 'langhen tyt' vóór de Roman
de TrOle m zijn geheel door Jacob van
Maerlant werd vertaald en aanzienlijk uitgebreid.
In deze vertaling zijn ook de door
Segher bewerkte stukken opgenomen, zoals
door Maerlant in zijn proloog van de
Istory van Troyen en ook ter plaatse zelf
nauwkeUrIg wordt aangeduid. Deze zijn
Tpneel van Troyen, Tpaerlement van
Troye en de sevende strt]t.
Tussen 'Tpaerlement' en 'de sevende strijt'
werd de geschiedenis van Troilus en Criseida
door Segher weggelaten. Merkwaardig is
vooral 'Tprieel', omdat Segher er zijn op-
523
SEGHERS
vatting van de hoofse liefde In heeft uiteengezet.
Het stuk bestaat uit drie amoureuze
gesprekken, tijdens een wapenstilstand gevoerd
tussen Helena en Polidamas, Polyxena
en Mennoen, en Andromache en Momfloers.
Ze belichten telkens een ander
aspect van de hoofse liefde, hier opgevat 'in
de lijn van de verering voor een meestal
gehuwde, hoger geplaatste vrouw'.
'Tpneel', 'Tpaerlement' en 'de sevende
striJt', die een goed slUitend geheel vormen,
zijn het oudste voorbeeld van een verkorte
versie van de TroJestof in de Westeuropese
letterkunde Ze komen in het hs. Van Hulthem
(ca 1410) voor als drie op elkaar volgende
nummers (cxliJ-cxliiij) en worden
daar nog door twee andere nummers uit het
door Van Maerlant bewerkte gedeelte gevolgd.
'Tpaerlement' (met een ander slot)
IS ook nog bewaard In een hs. (geschreven
kort na 1404) In de Koninklijke Bibliotheek
te 's-Gravenhage. 'De sevende strijt'
IS vanaf vers 568, behalve in het hs. van
Wissen, ook overgeleverd in het Fragment
Ackersdijck (Utrecht, UB, 2de helft 14de
eeuw).
Segher wordt door Van Maerlant in zijn
[story van Troyen negenmaal en in zijn
Spiegel Hlstonael éénmaal vermeld.
Uitgaven: PH 8LOMMAERT (ed), In Oudvlaemsche
Ged,ehten, I (1838), N DE PAuWen E GAILLIARD,
De zest,en gekende Mlddelnederlandsche fragmenten
van Maerlant's Hlstone van Troyen
(1892), G C DE WAARD en G.CH DUPUIS (ed),
Tpneel van Troyen (1976'), J JANSSENS (ed ), In
Ridderverhalen Uit de middeleeuwen (1979),
fragm
Literatuur: J VERDAM, Ep<sodes Uit Maerlant's
Histone van Troyen (1873), JAN KNUTTEL,
'Seger dIen God en de hoofsche hefde', mDe Gids,
102, I (1938), W P GERRITSEN en F CH VAN
GESTEL, m Handelmgen 28ste Nederlands Fliologencongres
te Nijmegen (1964), J JANSSENS,
'De TroJeroman van Segher Dlergotgaf, In Roman
en onderWijS (1979) [A VAN ELSLANDER]
Seghers, Greta
Vlaams prozaschrijfster (Beveren-Waas
11.2.1942). Studeerde Nederlands en geschiedenis,
In welk laatste vak ze onderwijs
geeft te Sint-Niklaas. Greta Seghers debuteerde
In 1977 met de roman Afkeer van
Faulkner, waarvoor ze de Yangprijs en de
prijs van het beste debuut kreeg. De roman
geeft een pessimistische kijk op de mens,
die geneigd is zijn ziel te verkopen en ten
onder gaat aan de verwevenheid van goed
en kwaad.
Haar verhalenbundel Het blauwe meisJe
en de andere kleuren van de verschnkkmg
524
(1980) en haar roman Ontregelmg en misverstand
(1983) geven in dezelfde pessimistische
sfeer een afrekemng met haar
eigen verleden Haar proza wordt gekenmerkt
door een sterk wisselend perspectief
van de vertelwijze en een Ingewikkelde en
soms grammaticaal afWijkende zinsbouw.
Werk: Omtrent de man die wederkwam (1978), r
Literatuur: Yang, 14 (1978). specIaal nummer, J
GERITS, 'G S " m Kritisch leXicon van de Nederlandstalige
ht na 1945 (1984) [G J VAN BORK]
Seghers, René J.
Vlaams dichter en prozaschrijver (Hasselt
27.2.1904-Brussel 3.3.1974). Nadat hij in
het Frans enkele gedichten en verhalen had
geschreven, begon hiJ op aanraden van zIJn
vnend Michel de Ghelderode In het Nederlands
te publiceren. Zo verschenen toneelwerken,
sprookjes (De reme spiegel, 1938;
Maya, 1939), gedichten en een Anthologie
de poètes flamands (1942).
Toch heeft Seghers vooral als prozaschriJver
de aandacht op ZICh gevestigd. Zijn
romans zijn overwegend gevoelig geschreven,
waarbij de Zin voor het sprookjesachtige
en het surreele de in wezen pessimistische
ondertoon verzachten. Soms krijgt de
dromerij tragische dimensies, en tracht ZIJ
de fundamentele menselijke problematiek
van schijn en wezen te vertolken (Sonate
voor Loulse, 1946); soms IS de sfeer luchtiger,
badinerend en ironisch In de roman
Spoken m de dwaaltwn (1956), waarin een
Jong meisje in een wereld van echte of vermeende
gekken terecht komt, doet deze
combinatie zich In zijn gaafste vorm voor.
Werken: De zeer geleerde Dr Molekul (1933), t,
Alexander (1934), t , Vuurrmgen (1942), p , Waterval
(1943), r, HUize KlanJn (1945), r, De
stnJd met de dUisterms (1951), r, De zmgende
kat (1962), r
Literatuur: R LANCKROCK, 'Een belofte R S " m
Arsenaal, I1, 6 (1946) [p VAN AKEN]
Selfkicker, Johnny de
Zie Doorn, Johnny van
Seven wijse mannen van Romen, Die
Middelnederlands verhalend werk, overgeleverd
in een njmversie uit de 14de eeuwen
als volksboek, in een prozavertaling uit het
Latijn, waarvan de oudst bekende druk
door Gheraert Leeu in 1479 in Gouda is
vervaardigd. Het werk IS gebaseerd op een
Indische raamvertelling, die onder andere
overgeleverd is via versch. Latijnse versies.
Uitgaven: K STALLAERT, Van den VII vroeden van
bmnen Rome (1889), A J BOTERMANS, Die hystone
van die seuen wiJse mannen van Romen
Tekst (1898), A A VAN RIJNBACH, 'Die Historie
[ [', m TiJdschr Nederl Taal- en Letterk
(1940)
Literatuur: A J BOTERMANS, Die hystone van die
seven wiJse mannen van Romen (1898), dlss,
HP B PLOMP, De Mlddelnederl bewerkmg van
het gedicht van den VII Vroeden van bmnen
Rome (1899), J KLAPPER, 'Melster (Die sleben
welse " m Die deutsche Literatur des Mlttelalters
Verfasserlenkon, III (1943), L DEBAENE,
De Nederl Volksboeken (1951), H BEELEN en P
VRIESEMA, 'Het WeeutJevan Ephese', mMeta, 16,
2 (1981) [F VANTHIJN]
Sidrac, het boek van
Middelnederlandse bewerkmg Uit ca 1320
van het Frans, overgeleverd m drie versies,
verspreid over zeven handschriften en
fragmenten en elf drukken. Het oudste
handschrift dateert Uit het eind van de
14de eeuwen de oudste druk uit 1495. Het
werk bestaat meen hJst van honderden
vragen, vnJ. op natuurkundig en godsdienstig
gebied, en de antwoorden, in proza,
gevolgd door een berijmde epiloog.
Literatuur: J F J VAN TOL, Het Boek van Sidrac In
de Nederlanden (1936), J DESCHAMPS, 'Fragmenten',
m Vijftien Jaar aanwmsten KB Brussel
(1969), H BECKERS, 'Bruchstucke unbekannter
"Sldrac" -Handschriften am Munster, Dusseldorf
und Brussel', m Amsterdamer Beltr , 1 (1972), J
DESCHAMPS, 'Le hvre de Sidrac Moezelfranklsch
afschrift van de Middelnederlandse vertahng,
1430', m Bulletin Kon Blbl Albert I, 24 (1980)
[F VANTHIJN]
Siebelink, Jan Geurt
Nederlands prozaschrijver (Velp 13.2.
1938). Studeerde Franse taal- en letterkunde
te Lelden; daarna leraar m het voortgezet
onderwijs Debuteerde op 37-jarige
leeftijd met de verhalenbundel Nachtschade
(1975), waarin de angst voor verval en
dood een centrale rol speelt
Siebehnks werk staat sterk onder invloed
van de decadente fin-de-siècle-auteurs,
van wie vooral J.K. Huysmans, wiens À
rebours (Tegen de keer, 1977) hij vertaalde,
een belangrijke invloed op hem Uitoefende.
De centrale thematiek IS steeds de
machteloosheid van de gevoelige of gekwelde
helden ten opZichte van het onontkoombare
noodlot. In Een lust voor het oog
(1977) gaat het om de onmacht om greep te
krijgen op de eigen omgeving, en m De
herfst zal schitterend ZIJn (1980) is het de
onmacht om de eigen idealen te verwezenlIJken
en een blIjvende relatie op te bouwen.
Steeds wordt deze onmacht geplaatst
meen manieristische, decadente of macabere
sfeer, vol beschrijvingen van onwezen-
SIELEN TROEST
liJke of mmstens ongewone situaties. In
zIJn latere werk, En Joeg de vossen door het
staande koren (1982), wordt die sfeer reahstlscher
en is de aandacht meer gericht op
de psychologie van de personages. Uitgangspunten
blijven steeds de beelden uit
het verleden, die vaak een pathologische en
onontkoombare obsessie vormen voor de
hoofdfiguren in Siebelinks werk.
Werken: Weerloos (1978), verh, Oponthoud (1980),
nov, De reptielse geest (1981), essay, Komng
Cophetua en het bedelmeisJe (1983), verh , Arnhem
Beeld en verbeeldmg (1983), bloeml
Literatuur: J DIEPSTRATEN en SJ KUYPER, m Het
nieuwe proza (1978), D CARTENS, 'Tussen Ideaal
en Impasse', m Ons Erfdeel, 9/10 (1980), R
SCHOUTEN, 'J S', m Kritisch leXICon van de
Nederlandstahge ht na 1945 (1981), P WILL,
'J S ',m Uitgelezen, 6 (1983) [G J VAN BORK]
Siegenbeek, Matthijs
Noordnederlands taal- en letterkundige
(Amsterdam 23.6. 1774-Leiden 26.11.
1854). Studeerde theologie; was ruim een
Jaar doopsgezind predikant te Dokkum,
maar werd al in 1797 benoemd tot hoogleraar
te Lelden, toen de Bataafse republiek
daar een leerstoel oprichtte voor Vaderlandse
taal en welsprekendheid.
Ingevolge een regeringsopdracht ontwierp
hij een spelhng 'tot bevordermg van eenparigheid
in dezelve', die in 1804 officieel
werd ingevoerd en tot ca 1870 in gebruik
bleef. Vanaf 1815 doceerde hij ook vaderlandse
geschiedenis Na twintig jaar secretaris
te zijn geweest was Siegenbeek gedurende
een kwart eeuw (1822-1847) voorzitter
van de Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde.
Werken: Verhandelmg over de NederdUitsche spellmg,
ter bevordermg van eenparigheid m dezelve
(1804), Woordenboek voor de NederdUitsche
spellmg (1805, 1829'), Leerredenen, 2 din (1814-
1820), Beknopte geschiedenis der Nederlandsche
letterkunde (1826), Wdlem de Derde, koning
van Engeland (1832), t , Twaalf leerredenen
(1835)
Literatuur: SMULLER, m Levensberichten MI}
Nederl Letterk (1855), G BROM, GeschledschnJvers
van onze letterkunde (1944), M DE
SMEDT, 'M S (1774-1854) als hteralr-hlstorlcus',
mHand Kon MIJ v Taal- en Letterk ,28 (1974),
D M BAKKER en G R W DIBBETS (ed ), GeschiedeniS
van de Nederlandse taalkunde (1977), E.
VAN BOVEN, 'Lulofs en S contra Jonckbloet en De
Vries een wedstrijd m "scholen"?', m Wie veel
leest heeft veel te verantwoorden (1980)
[G STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
Sielen Troest, Der
Twee anonieme Middelnederlandse catechetische
werken, tal van exempelen be-
525
SIERKSMA
526
vattend. Zij zijn geschreven in de vorm van
een dialoog tussen een geestelijk vader en
een geestehjk kind. De grote Der sieZen
troest werd omstreeks 1350 in het Oostnederlands
- Nederrijns - Westfaals gebied,
wsch. door een dominicaan, samengesteld.
Het lag in de bedoelmg van de schrijver om
de leken een stichtelijk, maar boeiend boek
in de landstaal te bezorgen, dat de wereldse
ridderromans, die hij in de proloog als
onnuttig bestempelt, zou kunnen verdringen.
In de proloog zegt hij het te zullen hebben
over de tien geboden, de zeven sacramenten,
de acht zaligheden, de zeven werken
van barmhartigheid, de zeven vreugden
van de Heilige Maagd, de zeven getijden,
de zeven gaven van de Heilige Geest,
de hoofdzonden en de hoofddeugden. Hij
handelde echter alleen over de tien geboden
en in het derde gebod over de zeven
getijden en de zeven vreugden van de Heihge
Maagd. Wellicht heeft de dood hem
belet zijn werk te voltooien. Van dit werk
zIJn ruim dertig hss. bewaard gebleven,
waaronder acht Middelnederlandse, die
het werk volledig of gedeeltelijk bevatten.
Voor 1600 verschenen er in het Nederlands
achttien en in het Duits zeven uitgaven.
Zelfs na 1600 werd het in het Nederlands
nog herhaaldehjk herdrukt. Een Deense en
een Zweedse vertalmg zijn, beide in een hs.,
overgeleverd.
De kleine Der stelen troest handelt over de
zeven sacramenten. Ingelast zijn twee
reeds bestaande werken, die ook in de vorm
van een dialoog tussen een geestelijke
vader en een geestelijk kind zijn geschreven.
Het vierde sacrament bevat het exempel
van de 'Biechtspiegel', het zesde die van
de 'Kloosterspiegel'. De 'Biechtspiegel'
handelt niet alleen over het vierde sacrament
maar ook over de hoofdzonden, de
tien geboden, de VIJf zintuigen, de zeven
werken van barmhartigheid en de zeven
sacramenten De 'Kloosterspiegel' behandelt
niet het sacrament van het priesterschap,
maar de hoedanigheden van de goede
kloosterling. Samen met de ingevoegde
'Biechtspiegel' en de 'Kloosterspiegel' is de
kleine Der sleien troest omvangrijker dan
de grote. Hij is geheel of gedeeltelijk in een
twmtigtal hss. overgeleverd, waaronder
twee Middelnederlandse. Deze bevatten
echter slechts de eerste vijf sacramenten
(met de 'Biechtspiegel' in het vijfde sacrament)
en het zesde sacrament tot waar de
'Kloosterspiegel' in de Duitse hss. is ingevoegd.
Afzonderlijk komt de 'Biechtspiegel'
in versch. Middelnederlandse hss.
voor. De kleine Der Sleien troest werd nooit
gedrukt. De 'Biechtspiegel' werd in 1470
onder de titel Boec vander bLechten, samen
met de SpLeghel des eWlghen levens, uitgegeven.
Uitgaven: CG N DE VOOYS, Middelnederlandse
Marialegenden, II (1903); M SCHMITT, Der grosse
Seelentrost Em mederdeutsches Erbauungsbuch
des ulerzehnten Jahrhunderts (1959)
Literatuur: G REIDEMEISTER, Die Uberheferung des
Seelentrostes, I (1915); J DESCHAMPS, 'De Middelnederlandse
handschnften van de grote en de
kleme "Der Sleien troest"', m Hand Kon MIJ u
Taal- en Letterk en Geschied, 17 (1963), M
MURJANOFF, 'Zur Uberheferung des Seelentrostes',
m Beltrage zur GeschlChte der deutschen
Sprache und Llteratur, 86 (1964), VIjftien jaar
aanwinsten (1969), Ultg van de KB te Brussel, M
ANDERSSON-SCHMITT, 'MltteIiungen zu den Quellen
des grossen Seelentrostes', m Jahrb Ver mederdeutsche
Sprachforschung, 105 (1982)
IJ DESCHAMPS]
Sierksma, Fokke
Nederlands en Fries criticus en essayist
(Dantumawoude 30.5.1917 -Leiden 22.8.
1977). Studeerde theologie in Groningen.
Nam gedurende wo II deel aan het verzet.
OprIchter en redacteur van (het eerst illegale)
Podwm; toonde verwantschap met
Menno ter Braak. ZIJn vnl. krItisch en
essaYistisch werk verscheen, voor zover in
het Fries, grotendeels in De TSjerne (= De
Karn), tot 1955. Publiceerde geregeld m
versch. literaire Nederlandse bladen. De
benauwende verzetstijd schreef hij van
zich af m Grensconflict (1947, onder ps.
Frank Wilders), opnieuw onder eigen naam
verschenen m 1970. In 1951 promoveerde
hij op het proefschrift PhaenomenologLe
der religIe en complexe psychologIe, ook
verschenen onder de titel Freud, Jung en
de rellgLe. Was vanaf 1956 docent psychologie
van de godsdienst en geschiedenis van
de prImitieve godsdiensten en vanaf 1974
hoogleraar in de vergelijkende godsdienstwetenschappen
te Leiden.
Zijn essays en kritieken werden gebundeld
m: Poeue als ernst (1947), Schoonheld als
eLgenbelang (1948) en Stand van zaken
(1948). In 1953 verscheen een uitvoerig
essay over Obe Postma, toen de oudste der
Friese dichters: Bern fan de lerde (= Kind
van de aarde). Veel van zijn publikatIes op
wetenschappelijk gebied kregen grote bekendheid,
bijv. Commentaar op Achterberg
(1948), Tussen twee vuren (1952), De
rellgLeuze projectie (1956), De mens en
zijn goden (1959), Een meuwe hemel en
een meuwe aarde (1961), De roof van het
vrouwengeheim (1962, 1979'), Profiel van
een incarnatie (1964), Theologie en godsdienstwetenschap
(1977). In 1977, vlak na
zIJn overhjden, verschenen de reeds eerder
verzamelde Gewaarmerkte gedIchten.
Literatuur: A MARJA, 'De volledige mens F.S.', In
Cntlsch Bulletm (1948), S LEIKER, 'Het drama
van de enkehng', In TiJdschr voor Letteren
(1954), S M BENJAMINS, 'Het oeuvre van S als
"grensconflict" en "testbeeld"', In Raam (1963-
1964), J SMIT, De Fryske IIteratuer 1945-1967
(1968), B Bos, 'In gesprek met F.S.', In Maatstaf
(mei 1970), TH P VAN BAAREN, 'In memoriam
F S " In Nederlands Theologisch TIJdschnft, 32,
1(1978), J H BROUWER, 'Oantlnkens oan F S " In
ft Beaken, 4 (1978), K.D. JENNER, In BlOgr woordenboek
v Ned (1985) [MK SCHOLTENENF DAM]
Sikkema, Marten
PS. van Govert Alettinus Gezelle Meerburg,
Fries dichter en prozaschrijver
(Utrecht 10.12.1918). Studeerde Nederlands
en leerde tijdens zijn onderduikperiode
m wo II Fries spreken en schrijven.
Was als wetenschappelijk hoofdassIstent
verbonden aan de Fryske Akademy te
Leeuwarden, vervolgens directeur van de
RegIOnale Omroep Noord en Oost te Gronmgen
en vanaf 1961 tot zijn pensionering
leraar Nederlands te Veendam.
SIkkema is ook een veelzijdig en bekwaam
vertaler. NoarderlJocht (= Noorderlicht;
1952) bevat Zweedse, De Jaden flUit (1969)
Chinese lyriek. Onder de titel Ballade fan
Reading Gaol (1953) verscheen zijn vertalmg
van Oscar Wilde's Ballad of Reading
Gaol. In 1961 ontvmg hij de Gysbert
Japlcxpnjs voor poezie.
Werken: StJerrerem (~ Sterrenregen, 1946), p,
Swart en wyt (~ Zwart en Wit, 1946), p , Skaedbylden
(~ Schaduwbeelden, 1951), p, De slach
forlem (~ De slag verloren, 1954), verh ,De gnze
oer de grouwe (~ De griezels, 1958), verh ,samen
met G JONKMAN en Y POORTINGA, Semen (1959),
p
Literatuur: A WADMAN, In Fneslands dichters
(1949), J SMIT, De Fryske IIteratuer 1945-1967
(1968), TRIEMERSMA, ft koarte forhael yn 'e
Fryske IIteratuer fan de twemtlchste leu (1977),
K DVKsTRA, Lyts hanboek fan de Fryske IIteratuer
(1977) [F DAM]
Simhoffer, Kees
Eig. Comehs Wilhelmus, Nederlands proza-
en toneelschrijver ('s-Gravenhage
8.4.1934). Studeerde emge tijd filosofie bij
een semmarie m Limburg. Werd echter
leraar aan een opleiding voor kleuterleidsters
te Maastricht waar hij overwegend
taallessen geeft
Simhoffer schreef poëZie (Woorden van
aarde, 1965), maar debuteerde officieel
SIMONS-MEES
met de verhalenbundel Een been onder het
zand (1967), geschreven na aanmoediging
van Remco Campert. In 1971 schreef hij
zijn eerste toneelstuk voor het jeugdtoneel,
De torenflat van Babel. Zijn roman Een
geile gifkikker (1973) werd bekroond met
de Vijverbergprijs.
Zijn proza geeft een caleidoscopisch beeld
van de werkelijkheid, waarin tijd en ruimte
worden doorbroken en op een associatieve
en surrealistische manier een nieuwe, meer
omvattende werkelijkheid wordt opgebouwd.
In De achterneef van J P eoen In lndonesie
brengt hij op een sterk persoonlijke wijze
verslag uit van zijn reis naar Indonesië.
Als lid van het PEN-bestuur is hij vooral
actief voor verbannen of gevangengezette
schrijvers.
Werken: De kmJpkat (1971), r, Een postzegel van
15 cents (1974), t , Surmame BV (1974), t., Vermomd
als treurwilg (1975), verh, Verboden te
denken (1977), r, Tegenvoeters (1980), t, De
poppendokter (1981), nov
Literatuur: De Nieuwe Llme (25 3 1981), interview
[GJ VAN BORK]
Simons-Mees, Josine Adriana
Nederlandse toneelschrijfster (Rotterdam
26.6.1863-'s-Gravenhage 11.3.1948). Behoorde
tot een bekende Rotterdamse bankiersfamilie;
gehuwd met de uitgever-letterkundige
Leo Simons. Maakte enige tijd
opgang met verdienstelijke psychologisch
verantwoorde toneelstukken die verwantschap
vertonen met het werk van Ibsen en
Schmtzler
In haar werken, die zich voor het grootste
deel in het gegoede burgerlijke milieu
afspelen en dIe als dramatische pendanten
van de toenmalige familieroman kunnen
worden gezien, wordt de nadruk gelegd op
psychologische conflicten en tegenstellmgen:
drang naar romantiek tegenover
burgerhJk plichtsgevoel. Het seksuele element
wordt op een voor die tijd vrijmoedige
wijze behandeld. Met name De veroveraar
(1906) en Een paladijn (1910) hebben bij
de opvoering succes gehad, doch op den
duur is haar werk van het repertoire verdwenen.
Werken: Droomleven (1889), Atle's huwelijk (1907),
Voor het dmer (1910), ZIJn evenbeeld (1911), Een
moeder (1911), De mmf (1913), Het emde (1915),
Levensstroommgen (1917), Geloof (1924), Wmter
(1927)
Literatuur: L SIMONS, m Het drama en het tooneel
m hun ontwlkkelmg, v (1932), B HUNNINGHER, In
Toneel en werkelijkheid (1947), M. KOLK, In
Toneel/Teatraal, 102, I (1981) [G W HUYGENS]
527
SIX
Six,Jan
Noordnederlands auteur en mecenas (Amsterdam
14.1.1618-ald. 28.5.1700). Was
schepen en burgemeester van Amsterdam.
Hij is o.a. bekend door zijn vriendschap
met Rembrandt, die in 1654 ook een portret
van hem vervaardigde, en zijn vriendschap
met Vondel. Nam als beschermer
van kunstenaars en als kunstkenner een
belangrijke plaats in in het Amsterdamse
culturele leven van de 17de eeuw. Zelf verzamelde
hij schildenjen, tekeningen, hss.
en antieke beelden; zIJn collectie genoot
een grote bekendheid.
Hij schreef het treurspel Medea (1648) en
het bliJspel Onschuld (1654). Bekend zijn
ook zijn gedichten zoals MUlderberg en
Landt-leven.
Literatuur:H EGGELS, 'MedeavanJ S ',mMeta, 17
(1982), GEORGE MOLLER, 'Het album Pandora van
J S ,een 17e·eeuws poesle·album', m Literatuur,
1 (1984) [p M M KROONE)
Six van Chandelier, Joannes
528
Noordnederlands dichter (Amsterdam
19 2.1620-ald. febr. 1695). Bezocht de LatiJnse
school en nam na de dood van zijn
vader (1639) diens bloeiende zaak in 'gedroogde
kruiden en vruchten' in de Kalverstraat
over. Reisde veel (tussen 1649 en
1656), o.a. via Spanje naar Rome, waar hij
verkeerde In de kring van de Hollandse
schildersbent. Bleef ongehuwd na een
jeugdliefde voor een wsch. Zeeuws meiSJe,
dat hij onder de naam Roselle heeft bezongen.
Door zijn gedichten met reisbeschrijvingen
neemt hij een eigen plaats in de Nederlandstalige
literatuur in. Interessant zijn
o.m. zijn Spa-gedichten (1656), neerslag
van een verblijf voor zijn gezondheid in
Spa, en het uitvoerige gedicht, gemaakt tijdens
een reis tussen Rome en VenetIe, 's
Amsterdammers wmter (1650). Behalve
erotische en topografische poezie schreef
hij veel gelegenheids- en huiselijke gedichten.
In 1657 gaf hij zijn verzameld werk
Uit.
Hij was sterk claSSICistIsch beinvloed
(vooral voor Horatius had hij grote bewondering)
en was een oprecht gelovig gereformeerd
christen. Zijn poèzie is nooit populair
geworden, wsch vooral door zijn gemaniëreerde
dictie. De geringe toegankelijkheid
van zijn werk (invloed van Huygens?)
IS betreurenswaardig aangezien het huiselijk
en realistisch-beschrijvend karakter ervan
eerder vraagt om eenvoudige zegging.
Werken: Poesy (1657), Damds Psalmen, op de
gewoonltkke wysen gerymt (1674, 1690', 1758')
Uitgave: G A VAN Es (ed), Poesy van J S v eh ,
bloemlezmg Uit ZIJn dichtwerk (1953)
Literatuur: J G FREDERIKS, 'J S v Ch " In T!Jdschr
v Nederl Taal- en Letterk , 3 (1883), J KoopMANS,
'J S v Ch ',m Nieuwe Taalg ,9 (1915), J C
ARENS, 'S v Ch tussen HoratIus en David', In
T!Jdschr v Nederl Taal- en Letterk , 78 (1961),
L C MICHELS, Filologische opstellen, dl 4 (1964),
PEL VERKUYL, 'Met S v Ch m VenetIe', m
Nieuwe Taalg, 67 (1974), P P J VAN CASPEL,
'Nogmaals met S v Ch In VenetIe', m Idem, 71
(1978), MA SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN,
'TheOrie en poezIe een epIthalamlUm van
S v Ch " In Idem, 72 (1979), IDEM, 'S v Ch reahst',
In Jaarb MIJ der Nederl Letterk 1980-
1981 (1982), IDEM, 'Contouren van een collectie
J S v Ch als lezer en gebrUiker van boeken', In
Boeken verzamelen (1983)
[w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUIS)
Sixtinus, Suffridus
Ook Sjoerd Sytzes, Noordnederlands dichter
en prozaschrijver (?vóór 1600-Amsterdam
6.1.1649). Schreef zich in 1615 in als
student rechten aan de umverslteit van
Franeker, maar is daar met lang gebleven
omdat zIJn naam voorkomt als een van de
oprichters van Costers Duytsche Academie
m 1617.
ZIJn Apollo aft gesangh der muzen, een
allegorisch spel, was zelfs het openingsstuk
Vanaf april 1619 verbleef hij als student
m Heldelberg. SlXtInUS IS dank zij de
door hem aldaar gepleegde 'boekenroof op
de codices-collectie van de geleerde Janus
Gruterus, en niet door zijn literair werk
bekend gebleven.
Na 1627 kwam hij terug In Amsterdam
waar hij zich uitgeeft als 'doctor utnusque
juris' en 'geweze raadsheer van landgraaf
Maunts'. Waar hij van leefde of waar hij
Zich verder mee bezighield blijft onduideliJk.
Als vervolg op P.C. Hoofts drama
schreef SlXtinus in 1628 Geeraert van Velsen
/tJende en m 1634 nog een lofdicht op
het werk van Elias Herckmans.
Met zijn verzameling codices heeft hij tIJdens
zIJn leven mets gedaan, dit tot groot
verdriet van de gehele geleerde wereld in de
Nederlanden. Pas na zijn dood is de collectie
geveild en voor bestudering beschikbaar
gekomen
Literatuur: PC MOLHUYSEN, In Nauorscher, 49
(1899), H DE LA FONTAINE VERWEY, 'De geschiedenIS
van het Amsterdamse Caesar-handschrift',
In Uit de wereld van het boek, dl 3 (1979), MB
SMITS-VELDT, 'De openIng van de Neerlandtsche
Academla De Byecorf', m Spektator, 12 (1982-
1983) [p M M KROONE)
Slauerhoff, Jan Jacob
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Leeuwarden 14.9.1898-Hilversum 5.10.
1936) Afkomstig Uit de kleine middenstand.
zijn vader, behanger en stoffeerder,
had later een zaak m manufacturen. In
1916 eindexamen HBS en daarna student
medicijnen te Amsterdam. Was als student
redacteur van Propria Cures (1919-1920).
Debuteerde als dichter in het communistische
maandblad De N!euwe T!Jd (maart
1919), behoorde vanaf 1921 tot de medewerkers
aan Het Get!J en later aan De Vrije
Bladen, waar hiJ m contact kwam met H.
Marsman. Uit deze vroege tijd dagtekent
ook zijn contact met de Groninger dichter
Hendrik de Vries. Zijn officiele debuut was
de dichtbundel Arch!pel (1923). In 1923
slaagde hij ook voor zijn artsexamen en na
enkele korte vervangmgen, meest m Friesland,
zocht Slauerhoff vrijheid, rUimte en
avontuur en werd scheepsarts m het Verre
Oosten (1925-1927). Kwam, na ervarmgen
met vrouwen en opium, ziek terug, maar
gmg m 1928-1929 opnieuw op reis als
scheepsarts naar Zuid-Amerika. In 1929-
1930 werkte hiJ als assistent aan de RijksUnIversiteit
van Utrecht, huwde in 1930 de
danseres DarJa Collin, ging echter opnieuw
als arts naar ZUid-Amerika en keerde opnIeuw
ziek terug.
Intussen had Slauerhoff in 1929 kennIsgemaakt
met E. du Perron, die enkele Uitgaven
van hem verzorgde (o.m. Soleares,
1932) en die een grote waardering voor zijn
werk toonde. Deze kennismakmg leidde tot
Slauerhoffs medewerking aan het tijdschrift
Forum, waaraan hij naast veel poezie
zijn roman Het verboden riJk bijdroeg.
Na de dichtbundels Clair-obscur (1927),
Oost-Aue (onder ps. John Ravenswood,
1928), Eldorado (1928) en Saturnus (1930)
verscheen in 1930 zijn eerste proza m de
novellen bundel Het Lente-etland, nog in
datzelfde Jaar gevolgd door de bundel
SchUim en asch. Vla Forum was Slauerhoff
ook in contact gekomen met Jan Greshoff,
die hem een tijdelijk medewerkerschap aan
de Nieuwe Arnhemsche Courant bezorgde
als literair-criticus. Zijn enige toneelstuk,
Jan P!etersz Coen (1931), werd voor opvoermg
tot driemaal toe verboden omdat
deze nationaal-historische figuur er naar
toenmalig oordeel te zeer m werd ontluisterd.
In 1933 vestigde Slauerhoff zich in
Tanger; in 1935 werd zijn huwelijk ontbonden
en opnIeuw contracteerde hij als
scheepsarts voor vaarten op West-Indie en
SLAUERHOFF
ZUid-Afrika, tot ernstige ziekte hem het
werken belette; hij kuurde in Genua, Merano,
Lausanne, en vanaf februari 1936 in
Nederland.
Ondanks dit even bewogen als korte leven
heeft Slauerhoff veel gepubliceerd. Ofschoon
ontstaan m de periode van expresSIOnIsme
en vitalisme IS zijn poëzie bij uitstek
romantisch: zij IS sterk autobiografisch,
getUigt van rusteloosheid, onvrede
met het leven, verbeeldingskracht, heimwee
naar onbereikbare verten en hartstochteliJker
tijden, o.a. blijkend uit zijn
vereenzelvlgmg met vagebonden, ontdekkers
en piraten. Een aanvankelijk sterk
SOCiaal gevoel ('De dienstmaagd', 'De gouvernante')
IS in zijn latere werk vrijwel verdwenen.
Hij is Zich als 'poète maudit'
bewust van zIJn verwantschap met Rlmbaud
en Corbière. Zijn voorkeur gaat uit
naar de outcast. Behalve door de wat norse
persoonlijke toon van zijn poezie IS deze
vooral opmerkelijk door de prachtige waarnemmg
van het exotische. Talrijke gedichten
verwijzen naar zIJn zwervend bestaan:
'Macao', 'Manila', 'Thibet', 'Dar es Salaam',
'Suez', 'Priok' e.a.
Slauerhoffs werk IS lange tijd zeer verschillend
beoordeeld. Steeds weer dook daarbij
het verwijt op dat hij een slordig schrijver
zou zijn. Die slordigheid wordt echter nergens
in het werk bevestigd maar moet eerder
worden gezien als een vooroordeel, veroorzaakt
door zijn karakter en in nIet mindere
mate door de mdruk die zijn kopij
maakte. Tegelijkertijd echter laat diezelfde
kopij zien dat hij Juist zeer nauwkeurig
bezig was te verwoorden wat hem bezielde.
Het proza van Slauerhoff is later ontstaan
dan zijn poeZIe, maar heeft dezelfde kenmerken.
De autobiografische inslag, of liever
grondslag, is onmiskenbaar. De elementen
van verlangen, verbeelding, avontuur,
erotiek en verworpen- zijn spelen ook
hier een belangrijke rol, evenals de exotische
inspiratie. China, Zuid-Amerika.
Maar meer dan in de poezIe speelt de
auteur hier met de menselijke beperkingen
van rUimte en tijd; opnieuw een poging tot
ontgrenzing, maar niet steeds met overtuigend
succes. De symboliek van een novelle
als 'Het einde van het lied' ('op zoek naar
het eeuwig vrouwelijke') komt alleen tot
stand als de lezer bereid is een aantal reële
onmogelijkheden voor lief te nemen; hetzelfde
geldt voor Het verboden riJk (1932),
de roman over de Portugese dichter Ca-
529
SLEECKX
moes (1524-1580), die in Macao kort voor
1560 werkte aan zijn befaamde epos Os
Lusiados. Slauerooff heeft niet alleen de
onhistorische, m elk geval onbewijsbare
19de-eeuwse legendevorming rondom de
figuur van Camöes in zijn roman opgenomen,
maar die bovendien van het zesde
hoofdstuk af laten spelen m de 20ste eeuw
met als hoofdpersoon een marcomst bij
wie, nadat hij op rampzalige wijze in Macao
is beland, m een soort hallucinatie, persoonsversmelting
optreedt, zó dat hij over
een afstand van 350 jaar zich vereenzelvigt
met Camöes. Van andere aard zijn de vervreemdingselementen
in Het leven op aarde
(1934), waarin de opium een belangrijke
factor vormt. Slauerhoffs laatste roman De
opstand van GuadalaJara (1937) speelt m
MexIco: treffend is de verbinding van godsdienstige
mystiek, sociaal verzet en fanatieke
wreedheid.
Algemeen beschouwd als de grootste dichter
van zijn generatie, en ook door de Jongeren
bewonderd om zijn onmaatschappelijk
gedrag en zijn onschoolse vormgeving,
heeft Slauerhoff Zijn blijvende erkenning
vooral te danken aan twee elementen: de
echtheid van zIJn tragische levensgevoel,
verscheurd tussen mateloos geluksverlangen
en tot zelfhaat neigende levenswrevel
én de rijkdom aan exotische thema's die
zowel zijn gedichten als zijn novellen kenmerkt.
Werken: Fleurs de marécage (1929), p, Yoeng poe
tSJoeng (1930), p , Serenade (1930), p , Een eerliJk
zeemansgraf (1936), p ,De erfgenaam (1938),
pr
Uitgaven: K LEKKERKERKER (ed), Verzamelde
werken, 8 din (1941-1958), Verzamelde gedLChten,
2 din (1947,1973'), Verzameld proza, 2 din
(1975, 1983'), Alleen In miJn gedichten kan Ik
wonen (1978), bloeml, H VERNOUT (ed ), ReisbeschriJvingen
(1981), E FRANCKEN, G VAN MUNSTER
en A Pos (ed ), S student-auteur (1983)
Literatuur: C VAN WESSEM, S -herinneringen
(1938), IDEM, S (1941), Fe TERBORGH, S (1949),
A LEHNING, Brieven van S (1955), H VAN DEN
BERGH, Schip achter het boegbeeld (1958), C J
KELK, Leven van S (1959, verkorte verSie 1971),
L J E FESSARD J S 0898-1936), I'homme et
l'oeuvre (1964), W L M E VAN LEEUWEN, Rondom
Forum (1966'),8 VESTDIJK, 'J J 8 ',m Gestalten
tegenover miJ (1975'), D VAN BERLAER-HELLEMANS,
'8 s reisverhalen', m Spiegel der Letteren
19, 2 (1977), E FRANCKEN, Over 'Het verbodenrlJk'vanJS
(1977),H POVÉE,JJS = Grote
ontmoetingen, 22 (1978), J S (= SchrIJversprentenboek,
6) (1980'), Llterama, 15, 7 (1980-
1981), speciaal S -nummer, met blbl , W J VAN
DER PAARDT, Over de poeue van J S (1980), G
PUCHINGER, m Ontmoetingen met literatoren
(1982), D KROON, Er bleef toch geen beWIJS
(1983), D VAN BERLAER-HELLEMANS, 'De mnerhJke
hel en het ontologische mets S s gedicht
530
"Guamta" " m Spiegel der Letteren, 25 (1983);
KRUITENBEEK, '8 s "Yoeng Poe TSjoeng" m de
Europese letterkunde', m Literatuur, 2 (1985)
I G STUIVELING EN G J VAN BORK ]
Sleeckx, Domien
Eig. Domimcus Jan Lambrecht, Vlaams
(toneel) schrijver (Antwerpen 2.2.1818-
Luik 13.10.1901). Eerst notarisklerk en
Journalist, vanaf 1861 leraar Nederlands te
Lier; later hoofdinspecteur lager onderwiJS.
Na zijn romantische Kronyken der Straten
van Antwerpen (3 din., 1843) keerde hij
Zich tegen de idealiserende strekkmg van
Conscience en werd overtuigd voorstander
van een bezadigd realisme, dat hij ook
theoretisch (vgl. Over het realtsmus m de
letterkunde, 1862) bepleitte In zijn romans
en toneelstukken schilderde hij in
een vriJ kleurloze stijl de bekrompen zelfzucht
van boeren en burgers of, iets levendiger
van taal, de wederwaardigheden van
schippers en zeevaarders. Genoemd kunnen
worden o.a. de romans Tybaerts en CLe
(1867), De plannen van Peerjan (1868) en
het toneelstuk De VLssers van Blankenberg
(1870).
Zijn beste werk bestaat UIt dierenverhalen,
zoals Arabella Knox (1855), waarm hij de
Engelse humor m Vlaanderen heeft ingevoerd
en die door hun levendige voorstelImg
leesbaar zIJn gebleven. Samen met J.F.
Vandevelde stelde hij woordenboeken samen.
Werken: In 't schipperskwartier (1856), r, Zannekin
(1865), t
Uitgaven: Volledige werken, 17 din (1877-1883),
Indrukken en ervaringen (1982), met een naw
vanL 8IMONS
Literatuur: F VAN VEERDEGHEM, Levensschets van
J L D S (1902), K W AUTERS, 'Omtrent "Op 't
Eksterlaar" (Gent, 1863) van D 8', m Handb
Kon MIJ v Taal- en Letterk 1978, 32 (1979),
IDEM, 'D 8 als theoreticus van het reahsme', m
Versl en Meded Kon VI Acad (1981)
IA DEMEDTS]
Sleutelaar, Hans
Eig. Nicolaas Johannes, Nederlands journalist
en tekstschnjver (Rotterdam 22.
9.1935). Begon samen met C.B. Vaandrager
m 1958 mee te werken aan het tiJdschrift
Gard SWLk waarop hij steeds nadrukkelijker
een stempel zette Behalve
dat steeds meer afstand genomen werd van
de poëzie van de Vijftigers, kwam het
accent steeds sterker te liggen op de neorealistische
poezIe en de ready-made. In
het blad De NLeuwe StUI heeft hij door zijn
redactionele activiteiten deze richting in
de avant-garde literatuur een krachtige
Impuls gegeven. Later werd hij redacteur
van het weekblad Hollands DIep.
Samen met René Gysen stelde hij de
bloemlezing Met andere woorden (1960)
samen en in 1967 verscheen De SS-ers, een
bundel interviews die hij met Armando
samenstelde. Sleutelaar stelde zich ten
doel om door het aanbieden van tekstmateriaal
in een vervreemdende context de realiteit
daarvan in een nieuw en verrassend
licht te plaatsen.
Werken: Sprookjes van de lage landen (1972),
samen met EELKE DE JONG en PETER Vos, Schaars
hcht (1979), p
Literatuur: P CALIS, m Gesprekken met dichters
(1964), mtervlew, P BULTHUIS, 'Dichters tegen
wil en dank', m Hard werken (1979)
[GJ VANBORK]
Sluiter, Willem
Ook Wilhelm Sluyter, Noordnederlands
dichter (Neede 22.3.1627-Zwolle dec.
1673). Studeerde theologie te Utrecht, o.a.
biJ VoetlUS, predikant te Eibergen m juli
1653. Debuteerde als dichter met Psalmen,
lof-sangen, ende geestellke hedekens
(1661). Vanwege de bezetting van Eibergen
door de Munsterse bisschop Bernhard van
Galen vluchtte hij in 1665 naar veiliger
streken; keerde mei 1666 terug, maar ging
zes jaar later opnieuw m ballingschap vanwege
een nieuwe bezetting door de Munstersen.
Werd in 1673 beroepen te Rouveen,
maar het is niet zeker of hij in die
gemeente zijn intrede heeft gedaan. Wel
heet hij op het titelblad van zijn Jeremw 's
klaeg-hederen (1682'): 'Herder van Jesus
gemeente te Rouveen'. In 1778 voorzag J.
Wessing Wz. zijn uitgave van Alle de werken
van SlUiter van een korte 'LevensbeschriJvmg'
van de dichter, in 1777 samengesteld
door diens klein- en achterkleinkinderen.
De poëzie van deze ingetogen, vrome en de
eenzaamheid minnende dorpspredikant,
om zijn eenvoud van taal en zijn didactische
bedoelingen wel 'de Gelderse eats'
genoemd, IS typisch het werk van een 'poëta
minor'. Hij was zich zelf daarvan ook
bewust en zag bijv. hoog op tegen het dichterschap
van zijn vriend Johannes Vollenhove.
Hij toont weinig zelfstandige verbeeldingskracht;
m zijn psalmen e.a. berijmde
bijbelgedeelten leunt hij nog sterker
tegen de bijbeltekst aan dan Marnix.
Zijn 'vriJe' gezangen vormen een calvinistlsch-
pletistische voortzetting van de do-
SMALLEGANGE
perse SchnftuurllJke hedekens; door hun
eenvoud zijn zij goed zingbaar en als volksdichter
heeft Sluiter dan ook zeker betekenis
gehad. Het enige werkje met wat meer
literaire pretenties is BUlten-leven, in eerste
aanleg geschreven omstreeks 1660. Het
Eensaem hUlS- en wmter-leven, sedert
1680 altijd samen met BUlten-leven uitgegeven
onder de titel BUlten-eensaem hUISsomer-
en wmter-leven, is een gemoedelijk
beschrijvend gedicht. Sluiter idealiseert
het landleven niet, zoals in de pastorale
renaissanceliteratuur vaak gebeurde; hij
geeft een min of meer realistische schildering,
vol moralistische bespiegelingen,
'pastoraal', maar dan in de zin van stichtelijk
-didactisch.
Het imago van de eenzame buitenman cultiveerde
hij als een literair spel: hij had veel
vrienden, ontving veel bezoek en werkte
ijverig in zijn uitgestrekte gemeente. De
door hem geschreven W Sluyters hJkreden,
aen de gememte J C t'Elbergen (z.j.)
werd na zijn dood Uitgegeven.
In de 18de eeuw werd zijn werk zeer populair;
volumineuze verzamelbundels verschenen
van 1687 tot 1861 onder titels als
De werken of Alle de werken. Blokland telt
meer dan 150 drukken van de afzonderlijke
werken, vnl. Uit de 18de eeuw.
Werken: ChrlStehJke doodts-betrachtmg (1677');
Lof der Helhge Maagd Maria (1669), Elbergsche
sang·lust (1680'), Vreugt- en hefde-sangen
(1682'), Gezangen van helhge en godtvruchtlge
stofte (1687)
Literatuur: F C KOK, W S s Buitenleven met Johan
Wessmgs levensbeschrlJvmg van den dichter
(1958), met mi ,aant en blbl ; K HEEROMA, 'S.s
BUitenleven', In Nieuwe Taalg, 52 (1959); L
STRENGHOLT, 'S Imitator', m Idem, 53 (1960), C.
BLOKLAND, W S 1627-1673 (1965), met bib!.; J.
WESSING, 'W S', m Hollandse geloofshelden
(1981) [w J C BUITENDIJK]
Smallegange, Mattheus
Noordnederlands prozaschrijver en vertaler
(Goes gedoopt 29.12.1624-Goes 5.1.
1710). Studeerde rechten in Utrecht (1643-
1649), maakte een grand tour naar Frankrijk
(1651-1652), was commissaris van het
landrecht, weesmeester en lid van de schutterij
in Goes (1652-1660; 1695-1710).
Smallegange's bekendste werk is de fraai
geJ!lustreerde NIeuwe Cronyk van Zeeland,
begonnen in 1682, gedateerd 1696,
maar pas verschenen in 1700. Door onenigheid
tussen de Zeeuwse steden en Staten
heeft het zolang geduurd voordat deze
nieuwe historiografie als opvolger van de
531
SMEEKS
kronieken van Eyndius, Boxhorn en Reigersbergh
verscheen. Het aangekondigde
tweede deel is nOOit gepubliceerd maar
door Smallegange in een kort Besluyt in
1704 samengevat.
Over de oorlogshandelmgen m 1673 schreef
Smallegange twee delen Nederlands verqUlkkrng
of d'ontwaekte leeuw (1673-
1674). Veel kritiek kregen zijn genealogieen,
deels verwerkt m zijn Cronyk, deels
afzonderlijk gepubliceerd m de Geslachtrekemng
der doorluchttgste vorsten van
Nassau en OraenJen (1675, 1690'), de Wapenen
der steden rn Holland (1676) en de
Beschryvrng van den Zeelandschen adel
(1689). In 1666 werd hij veroordeeld tot een
Jaar verbannmg uit Amsterdam wegens
publikatie van het Prinsgezinde Srnnebeeld
ter eeren van Wrlhem de III (1665).
Smallegange IS de eerste vertaler in het
Nederlands van Tasso's Amrnta (1660).
Verder vertaalde hij werk van D. Saavedra
FaJardo, A.M. Mallet, V. Malvezzi, G du
Choul, B Graclan, F. de Quevedo en Don
Garcla.
Uitgaven: J VAN TOLL (ed ), Zeelandt veredelt (re·
prmt van de Beschryvmg van den Zeelandschen
adel en het BeslUlt tot de Zeelandsche Cronyk,
1942), Nieuwe Cronyk van Zeeland (reprmt 1965
met mi door P J MEERTENS, 1966, 1976, 1978)
Literatuur: S DE WIND, 'Iets over Mattheus Smalle·
gange en ZIjne KronIJk van Zeeland', m Nehalen·
ma, 1 (1849), P J VERKRUIJSSE, Mattheus Smallegange
(1624-1710) Zeeuwse hiStOriCUS, genealoog
en vertaler Descriptieve persoonsblbllOgrafle
(1983) [PJ VERKRUIJSSE]
Smeeks, Hendrik
Noordnederlands prozaschrijver (Zwolle?
1645-Zwolle 1721). In 1659 is hij te Batavia.
Enige jaren later blijkt hij gevangen te
zijn bij de Boekaniers waar hij scheepsarts
werd. In 1680 vestigt hiJ zich als chirurgijn
te Zwolle.
Hij schreef BeschrtJvrnge van het magtrg
Konrnkryk van Krrnke Kesmes (1708). Dit
boek behield een zekere bekendheid omdat
Defoe dit boek misschien gebruikt heeft
voor zijn roman Robrnson Crusoe. In Krrnke
Kesmes probeert Smeeks zijn cartesiaanse
denkbeelden te populariseren. Verder
schreef hij nog Amertkaansche zeerovers
(1678).
Uitgave: P J. BUYNSTERS (ed ), BeschrlJvmge van
het magtig Komnryk Krmke Kesmes (1976)
Literatuur: M SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN, In
Nieuwe Taalg, 70 (1977), A. HANOU, m Spiegel
der Letteren, 21 (1979), P J BUIJNSTERS, m
Woordenboek van Belgische en Nederlandse
VriJdenkers, dl 1 (1979) lp M M KROONE]
532
Smeken, Jan
Eig. Jan de Baertmaker, Zuidnederlands
dichter (Brussel ca 1450-ald. 15.4.1517).
Volgde vermoedelijk eind september 1485
ColiJn Cailheu op als Brussels stadsdichter
en werd als zodamg met allerlei opdrachten
belast· organisatie van feestelijkheden en
wedstrijden, verslagen over plechtigheden
te Brussel en m andere steden, vervaardigen
van gelegenheidsgedichten m het Diets
en m het Frans. HIJ was tevens factor van
de Brusselse kamer De Leliebroeders en
behoorde tot de stichters van de broederschap
Onze Lieve Vrouwe van Zeven
Weeen (1498), waarm hij de functie van
proost vervulde Samen met Jan Pertcheval
dichtte hij een reeks Spelen van de
Zeven Weeen, die echter verloren zijn
gegaan
Wel bewaard zIJn: Een spel op hertoghe
Karle (1500), ter gelegenheid van de geboorte
van de latere Karel v (bestaande uit
1000 regels; nog niet uitgegeven); Hue
Mars en Venus tsaemen bueleerden (1128
regels, eveneens in hs. bewaard, later opgenomen
m de ten onrechte aan J.B. Houwaert
toegeschreven Handel der amoureusheyt,
1621); Dwonder van claren yse
en snee, een beschrIJvmg, m 34 strofen van
12 regels, van de sneeuwen beelden die in
februari-maart 1511 de Brusselse straten,
markten en hoven versierden, kort daarop
aldaar bij Thomas van der Noot gedrukt;
een beschrijving in 38 strofen van 12 regels
van de feesten ter ere van het Gulden Vlies
te Brussel in oktober 1516, de maand daarop
eveneens bij Thomas van der Noot
gedrukt, Een schoon gedrcht opten name
Jesus (53 regels; Refrernenbundel van Jan
van Styevoort, 131).
Over het auteurschap van Het spel vanden
herlrghen sacramente vander Nyeuwervaert
IS veel te doen geweest. De aandUidmg
'Smeken fecit', die in het Bredase hs.
tot tweemaal toe voorkomt, wordt gewoonhjk
als een afdoende bewijS beschouwd om
het mirakelspel aan de Brusselse rederijker
toe te kennen, samen met het voorkomen
van de zinnekens 'Sondich becoren' en
'Belet van dueghden', zowel in het Bredase
sacramentspel als in de Spelen van de
Zeven Weeen.
Uitgaven: P LYNA en W VAN EEGHEM (ed ), 'Opten
name Jesus', mJan van Styevoort, dl 1 (1929), R
PENNINK en D TH ENKLAAR (ed), Dwonder van
claren yse en snee (1946), G DEGROOTE (ed ),
Gulden Vlres (1946)
Literatuur: W VAN EEGHEM, 'Rhetores Bruxellenses',
m Revue beige de phtlologle et d'hlstolre, xv
(1935), J DUVERGER, Brussel als kunstcentrum
m de xlve en de xve eeuw (1935), W J MA
ASSELBERGS en A P HUYSMANS (ed), Het spel
vanden heIlIghen [ J (1955), J VAN MIERLO, 'J
dB', In Versl en Meded Kon VI Acad (1952),
W M H HUMMELEN, RepertorIUm van het redenJkersdrama
(1968), A MAAS, 'Emge hypothesen
betreffende Tspel vanden heyhghen [ l', In
Levende Talen (1970) [A VAN ELSLANDER]
Smids, Ludolf
Noordnederlands prozaschnjver (Groningen
13.61649-Amsterdam 7.31720). In
een Westfaals klooster werd hij onderwezen,
maar na zIJn studie in de geneeskunde
te Lelden en zIJn verhuizing naar Amsterdam
gmg hl] over naar de Hervormde kerk.
Op de naamlijst van de medicI te Amsterdam
komt hij lllet voor.
Alleen van zIJn eerste jaren in Amsterdam
IS werk van hem bekend, bijv. GallerlJe ofte
Proef van dLChtoeffenmgen (1685) en KonradlJn
(1686). Dit treurspel werd niet goed
ontvangen, maar beleefde m de 18de eeuw
een revival. Verder schreef hij de kluchten
De DeboosJant (1686) en De geschaakte
Cmthra (1688) en PoeZiJe (1694) waarin
een Nederlandse spraakkunst is opgenomen.
Bekend tot m onze tiJd bleef Smids
door zIJn Schatkamer der Nederlandse
Oudheden waarin oude kastelen en bouwvallen
staan beschreven.
Literatuur: T HARMSEN, In De letter doet de geest
leven (1980) [p M M KROONE]
Smit, Gabriel Wijnand
Nederlands dichter en essayist (Utrecht
25.2.1910-Laren, N H, 235.1981). Werkte
van 1933'tot 1939 als Journahst bij de GOOIen
Eemlander; daarna, tot 1950, bij het
Utrechtsch Dagblad als literair criticus,
evenals bij De LInie. Vanaf 1950 verzorgde
hij de kunstrubriek van de Volkskrant.
Was medeoprichter van het maandblad Ad
mterlm, dat later opging m De Gids. In
1934 trad hij toe tot de rooms-katholieke
kerk Werd in 1955 ridder in de orde van
Gregorius de Grote in verband met zijn
psalmbenjmmg (Psalmen, 1952). Ontving
m 1962 de cultuurprijs van Hilversum en in
1970 de Marianne Philipsprijs.
Smits poëzie vertoont een zekere 'gemakkelijkheid'
van versificatie, vooral van het
rijm, waardoor men zich echter niet moet
laten misleiden. Men mag in zijn gevoeligheid
voor de esthetische werking van klanken
en ntmen - evenals die van kleuren en
lijnen - een factor zien die zijn overgang
naar de rooms-katholieke kerk mede bepaalde,
belangnJker was toch zijn zoeken
SMIT
naar een het hele leven omsluitende vIsie.
De als piJnhJk ervaren scheiding tussen het
aardse en het hemelse zou daarm een polantelt
zijn die aan het bestaan hier en nu zin
verleent. In Zijn latere poëzie werd deze
problematiek steeds duidelijker. De bundel
Ternauwernood (1951) laat een vereenvoudlgmg
van de vorm zien als een poging
door distantiering van het zinnehjke (=
esthetische) element de ontwikkeling van
de geest te bevorderen. Dat een dergelijke
vergeestehjkmg een bedreiging van het
dichterschap IS, heeft Smit wellicht bij Van
Eyck geleerd. Met deze dichter verbindt
hem ook het streven naar een zeer persoonhJke
toon m een mystiek getmte poeZIe,
waarvan het hoogtepunt Utrechts drielUik
(1976) is.
Behalve de vrees voor overijling behoedde
hem een sterk maatschappelijk engagement.
DIt alles voerde hem tot een 'wending'
naar de aardse situatie; een georganiseerde
geloofsgemeenschap als de roomskathoheke
kerk kon hem niet meer lelden
op deze weg; vandaar zijn Uittreding in
1969. Op miJn woord (1968) getuigt van een
houding die haar grondslag vindt op en in
deze wereld.
Werken: Voorspel (1931), ReqUiem In memonam
matns (1932), Weerklank (1932), Marra-lof en
andere gedichten (1939), Spiegelbeeld (1946),
Tempore beUl (1944 en 1946), In het land van den
dichter Inleldmg tot het gemeten van poezIe
(1947), Geboorte (1952), Ik geloof (1957), DichterbiJ
(1964), Vanatles van hefde (1966), Weerhcht
(1976), Evenbeeld (1981).
Uitgaven: Leven van gedIchten Verzamelde poezIe
(1969), Gedichten (1975)
Literatuur: G KNUVELDER, In Spiegelbeeld (1961);
W RAMAKER,In Uitgelezen (1974),J VANDESANDE,
'G S dichter biJ de werkehJkheld', In Ons terfehJk
behang en andere essays (1979), H OosTERHUIS,
'Ik adem u, In memoriam G S " In Werkschnft
LeerhUiS en Liturgie, 1 (1980-1981), H
POST, In TenZIJ Ik miJ vergIs (1982) [HA WAGE]
Smit,Jo
Elg Johannes, Fries prozaschrijver en essayist
(Mldsland, Terschelling, 24.3.1916).
Was o.m. werkzaam als journalist en onderWIJzer,
directeur van de Regionale Omroep
Noord en Oost te Groningen en directeur
VARA-radio Woont sinds zijn pensionering
weer op Terschelling.
Smlt IS een puntig en veelzijdig bellettrist
(o.a. verhalenbundels: BIsten en boargers
= Beesten en burgers, 1959) en essayist
(De Fryske llteratuer 1945-1967, 1968).
Stok en ballen (= Stok en ballen; 1970)
bevat dichterlijke parodieen. Hij ontving
533
SMIT
in 1963 de Gysbert-Japicxprijs voor zijn
proza.
Werken: Sûnder sû/ier (= Zonder sUiker, 1954),
nov, Happemng-De Vries (1966), t; Wês foarslChtlCh,
Watse (= Wees voorzichtig, Watse,
1968), r
Literatuur: T MULDER, Hwer hast It wel~ (1971), T
RIEMERSMA, It koarte forhael yn 'e Fryske llteratuer
fan de twelntlchste leu (1977), K. DYKSTRA,
Lyts hànboek fan de Fryske hteratuer (1977)
[F DAM)
Smit, Wilfred
EIg. Wilbinus Hendrik Coenraad, Nederlands
dichter (Soerabaja 24.6.1933-Rotterdam
13.8.1972). Studeerde Slavische taaien
letterkunde te Leiden. Werkte met enige
verhalen mee aan de Leidse Studentenalmanak
(1954-1957), maar debuteerde officieel
m 1959 met de bundel Een harp op
Wielen, mtelligente en subtiele poëzie die
door Vestdijk hogelijk werd geprezen.
Smits poezie vertoont een grote vormbeheersmg,
maar heeft naast deze technische
perfectie een gesloten, soms zelfs cryptisch
karakter. HIJ werd om die eigenschappen
van zijn gedichten wel een maniérist genoemd.
In 1963 verscheen de bundel FranJe.
Vlak voor zijn overlIjden werd een ruime
keuze uit de eerder verschenen bundels,
aangevuld met nog niet eerder gepubliceerde
gedichten, samengebracht in de Verzamelde
gedichten (1971). Uit dit beperkte
maar zeer verzorgde oeuvre blijkt verwantschap
met het werk van Emily Dickinson
en Chris J. van Geel. Als slavist werkte
Smit mee aan de vertaling van Zamjatins
Teken van leven (1969).
Uitgaven: J MEIJER, (cd), Vijftien gedichten
(1974), IDEM (ed ), Pauvre et belle (1975), W Vos.
KUILEN en F VAN HOUTEN (ed), Verzameld werk
(1983)
Literatuur: 'Klem memoriaal', m Spektator, 2
(1972-1973), K VERHEUL, m Verlaat debuut en
andere opstellen (1976), S VESTDIJK, m Voor en
na de explOSIe (1980'), H DE CONINCK, 'De speeldOOSJes
van W S ',m Tirade, 26 (1982), Bzzlletln,
12 (1983-1984), speCiaal W S -nummer
[GJ VAN BORK)
Smit, Wisse Alfred Pierre
534
Nederlands dichter en letterkundige (Heumen
6.12.1903). Na zijn studie te Leiden,
waar hij de invloed onderging van Verwey,
werd hij in 1928 leraar te Bandoeng (Java),
in 1934 directeur van de MMS te Deventer
en m 1946 hoogleraar te Utrecht; op 1
januari 1969 legde hij zijn ambt om gezondheidsredenen
neer.
Smit promoveerde m 1928 op het proefschrift
De dichter RevlUs. Vervolgens gaf
hij diens Over- Ysselsche sangen en dlchten
uit (2 din., 1930-1935). In 1939 verscheen
zIJn DIChters der Reformatie In de
zestiende eeuw. Andere belangrijke werken
van zijn hand waren o.a.: Van Pascha
to Noah (3 din., 1956-1962), 'een verkenning
van Vondels drama's', Hooft en Dia
(1968) en Kalhope In de Nederlanden,
het renaissancistisch-klassICistisch epos
(1975). Bij zijn afscheid als hoogleraar verscheen
de bundel Twaalf studies (1968).
Als dichter debuteerde hij in Opwaartsche
Wegen (1924), het orgaan van de jong-protestanten.
Later werd hij redacteur van het
christelijk tijdschrift De Werkplaats
(1936-1937). Daarin stelde hij als eis aan de
Jong-protestantse dichters: 'Niet bij de
19de eeuwen met bij Bilderdijk moeten wij
aansluiting zoeken, maar bij de werkelijke
bloeiperiode van ons protestantse verleden:
de 17de eeuw'. De eerste poging daartoe
was de bundel Feesten van 't Jaar
(1927), getuigend enerzijds van een bevindeliJke
vroomheid, anderzijds van expresSIOnistische
beeldspraak. Masscheroen
(1941), geinsplreerd op het wagenspel in
Manken van Nleumeghen, zette deze expreSSIOnistische
tendens voort. In Stedetroost
(onder ps. W.v.d.Maze verschenen
in Signa piSClUm, 1945) spreekt de geest
van Huygens de mwoners van het zwaar
geteisterde 's-Gravenhage moed in Smlts
beste werk is Dagboek onder het krUiS (illegaal
verschenen onder ps. Evert J. Pot,
1945) Voor de Jan van Riebeeck-herdenking
(1952) schreef hij een oratorium, Jan
van Rtebeeck, een samenstel van lyrische
en epische dialogen en koren, later door de
dichter een deciamatorIum genoemd.
Literatuur: K HEEROMA, m Het derde réveil (1934),
A VAN DUINKERKEN, 'W A P S als oorlogsdIChter',
m CrItlsch Bulletin, 13 (1946), F W VAN
HEERIKHUIZEN, m In het kielzog van de romantiek
(1948), A DONKER, 'De dUiker onder het
krUiS', m Crltlsch Bulletin, 16 (1949), S WITSTEIN,
'Lijst van wetenschappehJke pubhkatles',
m W A P SMIT, Twaalf studIes (1968), Nieuwe
Taalg (1968), speCiaal WA PS-nummer, G H
's-GRAVESANDE, m Al pratende met [ J (1980)
[w J C BUITENDIJK)
Smits, Dirk
Noordnederlands dichter (Rotterdam 20.6.
1702-Hellevoetsluis 25.4.1753). Smits
werkte eerst als ambtenaar bij de wIjnbelasting
en later voor de admiralIteit te HellevoetslUiS.
Hij schreef o.a. Israels Baalsfegors
dienst of gestrafte wellust (1737);
Mengeldichten (1741); Over de poetlsche
verrukking (1743) en zijn Nagelaten gedichten
(1761).
Literatuur: N. VERSTEEG, D S (1761), A DE JAGER,
D S herdacht (1852) lp M M KROONE)
Smits, Den Ouden Heer
Zie Lindo, M.P.
Snellaert, Ferdinand Augustijn
Vlaams letterkundige (Kortrijk 21.7.1809-
Gent 3.7.1872). Studeerde medicijnen te
Utrecht (1827-1829) en werd officier van
gezondheid in het Nederlandse leger
(1830-1835). Vroeg ontslag en promoveerde
te Gent 10 de geneeskunde (1836-1837),
waarna hij aldaar huisarts werd. In 1847 als
opvolger van zijn oudere vriend Jan Frans
Willems lid van de Konmklijke Academie
te Brussel, waar hij een actieve Vlaamse
'aanwezigheidspolitiek' voerde; hielp in
1851 het Willemsfonds oprichten en was
vele malen Jurylid i.v.m. de driejaarlijkse
staatsprijs voor proza of toneel.
Uit de Franse bezetting hield hij een radicale
anti-Franse gezindheid over, terwijl
hiJ van huis uit een zelfstandig denkende
geest bleek te bezitten. Ten tijde van het
Veremgd Koninkrijk groeide hij uit tot een
strijdbaar Nederlander, wat hij in zijn hart
ook na 1835 bleef, toen hij te Gent de beginnende
Vlaamse Beweging hielp uitbouwen
en ZICh naar buiten toe biJ de Belgische rea-
1ite t neerlegde.
Als arts kon hij een onafhankelijke positie
tegenover de staat handhaven en in reëel
contact met het volk zijn sociale bewogenheid
metterdaad bewijzen. Als filoloog bestudeerde
hij vnl. Middelnederlandse teksten,
die hiJ kopieerde en met aantekeningen
Uitgaf (Maerlant, Ruusbroec, oude liederen
en geneeskundige traktaten); als criticus
was hij de wegbereider voor een enigermate
wetenschappelijke beoefening van
deze dlsciplme en als literairhistoricus leverde
hiJ de eerste geschiedems van de poezie
10 Belgie: Verhandehng over de Nederlandsche
dichtkunst In Belgie, sedert hare
eerste opkomst tot aen de dood van Albert
en Isabella (1838). Van belang IS ook zijn
Schets eener geschtedems der Nederlandsche
letterkunde (1850, 1881').
Het belangrijkste werk heeft hij echter
geleverd op het gebied van de Vlaamse
Bewegmg. Onmiddellijk na zijn aankomst
te Gent nam hij het Imtiatieftot de oprichtlOg
van de 'Maetschappy van Vlaemsche
Letteroefemng De Tael is gantsch het
Volk' en m de volgende jaren behoorde hij
meestal tot de imtIatiefnemers VaD alle
andere Vlaamse acties, verenigingen en
SNIEDERS
tijdschriften: bijv. het eerste Vlaams petitionnement
(1840), het Kunst- en Letterblad
(1840), de Nederlandse taal en letterkundige
congressen (vanaf 1849), het Rapport
van de Grievencommissie (1856-1859)
en het Vlaemsch Verbond (1861).
Werken: Oude Vlaemsche liederen (1848), samen
met J.F WILLEMS, Hlstolre de la IIttérature flamande
(1849), Vlaemsche blbllOgraphle (1851),
Oude en meuwe liedjes (1852), Vlaemsche commissie
(1859), Alexanders geesten (1861), Ultg,
Nederlandsche gedichten Uit de veertiende eeuw
van Jan van Boendaele, Hem van Aken e a
(1869)
Uitgaven: A DEPREZ (ed), FA S en JA Alberdmgk
Thijm Bnefwlsselmg 1843-1872 (1971),
IDEM (ed ), Bnefwlssellng van dr FA S , 2 din
(1977-1978), J VAN BERGEN (ed), FA S Waal
en Vlammg (1980)
Literatuur: A DEPREZ, De Jonge S 1809-1838
(1970), IDEM, Kromek van dr FA S (1972),
IDEM, Jan Frans Wlllems en FA S een vnendschap
1836-1846 (1972), FA COMER en R GHEYSELINCK,
FA S De man aan de bron 1809-1872
(1972), ColloqUium FA S (1973), met blbl, A
DEPREZ, 'Brieven Uit Wenen en Gent FA S s en
J A de Laets correspondentie met G Hofken', m
Versl en Meded Kon VI Acad (1983)
IA DEPREZ)
Snieders, August
Vlaams prozaschrijver (Bladel, NoordBrabant,
8.5.1825-BrusseI19.11.1904).
Broer van Jan Renier Snieders. Aanvankelijk
letterzetter te 's-Hertogenbosch, later
te Antwerpen; vaDaf 1845 redacteur en van
1849-1899 hoofdredacteur van Het Handelsblad
te Antwerpen. Onder zijn beleid
werd het blad de voornaamste Vlaamse
krant, hij was de beste Vlaamse journalist
van zijn tijd.
Zijn romans en verhalen zetten de traditie
VaD ConscÎence voort in meer realistische
toon. In zijn novellen en schetsen over de
Antwerpse burgerij, waar ironie, sarcasme
en humor met een intelligente meewarigheid
afwisselen, bereikte hij zijn fraaiste
resultaat. Zijn historische romans (bijv. Op
den toren, 1869) staan vrijwel op dezelfde
hoogte als die van ConscÎence.
Werken: De arme schoolmeester (1851), r ,De gasthUisnon,
2 din (1855), r., Oud speelgoed (1878),
verh , Alleen m de wereld (1880), r ,De nachtraven
(1884), r., Fata morgana (1887), Dit slJn Smdenen
(1893), schetsen en verh
Uitgave: Volledige werken, 49 din (1924-1934).
Literatuur: J PERSYN, A S en zIJn tiJd, 3 din.
(1925-1926), J GRIETENS, Dr AS m leven en
gedachten (1925), R. STERKENS, m De letterkunde
m de Antwerpsche Kempen van 1830-1900
(1935), F. VERACHTERT, m AS' werken (Ommbus
3) (1976), S STREUVELS, 'Voor A S.', in Uit
lust-met-de-penne (1982). IA DEMEDTS)
535
SNIEDERS
Snieders, Jan Renier
Vlaams prozaschrijver (Bladel, NoordBrabant,
22.11.1812-Turnhout 9.4.1888).
Studeerde medicijnen te Leuven en vestigde
zich na zijn promotie (1838) als geneesheer
in Turnhout. Schreef verhalen en
romans over de Kempen, romantisch van
opvatting en vooral in zijn laatste periode
sterk moraliserend, die getuigen van mensenkennis
en een minder idealiserende
strekking dan Conscience had voorgestaan.
Dank zij de vlotte verteltrant en de humor
IS Zijn werk lang leesbaar gebleven.
Werken: Het kind met den helm (1852), r ,De meesterknecht
(1855), r ,Doctor Marcus (1858), r ,De
lelie van het gehucht (1860), r ,Narda (1869), r ,
De geuzen In de Kempen, 2 din (1875), r ,Zonder
God (1885), r
Literatuur: A SNIEDERS, 'Levensschets van J R S',
m Jaarb Kon Vl Acad (1889), R STERKENS, m
De letterkunde In de Antwerpsche Kempen van
1830-1900 (1935), F VERACHTERT, 'Een bbk m
het verleden van J R S " In R S ' werken (Ommbus
3) (1976) IA DEMEDTS EN D WELSINK]
Snoek,Paul
536
Ps van Edmond Schietekat, Vlaams dichter
en prozalst (St.-Niklaas 17.12.1933-
Tielt 19.10.1981). Schreef als jongeling
sonnetten; werd toen letterkundig ook gestimuleerd
door een leraar, Anton van Wilderode.
Studeerde enige tijd rechten te
Gent, maar was toen reeds nonconformistisch
en door poèzie bezeten. Bewogen
diensttijd (vgl. Soldatenbneven). Werd later
textIelfabrikant en aannemer. Deze
combinatie van nuchtere ambachtelijkheid
met dichterlijke bedrijvigheid doet denken
aan de levensinstelling van Gaston Burssens,
met wie Snoek zeer bevriend was. Hij
was medeoprichter (1955) van het avantgardetijdschrift
Gard-SlUik en redacteur
van het Nieuw Vlaams TIJdschnft. Ontving
de Arkprijs van het Vrije Woord voor
de verzamelbundel Renaissance (1963).
Hoewel Snoek eigenlijk te jong was (zijn
eerste bundel is van 1954) om ten volle tot
de zgn. 'experimentele Vijftigers' te behoren,
werd hij door Walravens toch opgenomen
In de 'experimentele' bloemlezing
Waar IS de eerste morgen2 (1955).
Niet alleen zijn leeftijd, maar ook de aard
van zijn poëzie distantieert Snoek van
Cami, Claus en Van de Kerckhove, dichters
die in 1949 werkten uitgaande van
een bewogen Tl)d-en-Mens-gerichtheid.
Esthetiserend spelelement en virtuoze
schrijfwijze zijn van meet af aan typerend
voor Snoeks poèzie. Zijn vroege gedichten
herinneren wel aan sommige door Van
OstaiJen nagelaten gedichten (Eerste boek
van Schmoll), In die zin dat Snoek in een
poezIe van woorden en beelden de dingen
groet en ze onderling verbindt. Een aardse
lichtvoetigheid bezielt dit spel van frisse
beelden en antithesen die uit een fraaie
manipulatie met de taal ontstaan. Deze
hang naar de in een woordenspel verankerde
poetIsche anekdotiek treedt zeer duidelijk
naar voren in De helltge gedichten
1956-1958 (1959), cynisch en (soms op een
ietwat landelijke wiJze) surrealistisch:
Snoek IS ook een dichter van grotesken
(vgl. het proza van Reptielen & amfibIeen,
1957).
Zijn Soldatenbneven (1961), experimenteel
proza en gedichten in briefvorm, werden
samengesteld samen met H.C. Pernath
en ingeleid door J. Walravens. De tien jaar
later verschenen bundel Gednchten is ook
duidelijk beheerst door het zoeken naar
vernieuwing. Het werk voert de ondertitel
'gedokumenteerde aktualiteitspoèzle en/of
alternatieve griezelgedichten' en bestaat
Uit parlando-poezie.
Het aanvankelijk lichtvoetige taalgebruik
van Snoek ontWikkelde zich langzamerhand
tot een virtuoze gedragenheid: als een
artistiek vakman beheerst de dichter in
zijn rijpere poèzle alle registers van een
meeslepende beeldentaal, barok en tegelijk
modern. Zo bevat De zwarte Muze (1967)
enkele fraaie gedichten die kunnen worden
beschouwd als een keerpunt in zijn lyriek.
In 'Memoires' bijv. spreekt een bewogen en
beheerst man in het midden van zijn
leven.
Welkom In mIJn onderwereld (1978) betekende
evenwel een terugkeer naar zijn
eigen verbeeldingswereld, die in wrange
tegenstellmg staat met het door hem ervaren
menselijk tekort in een dwaze wereld.
Het prozawerk Een hondsdolle tIJd (1978)
geeft een beeld van zijn eigen wilde jaren.
Evenals Gaston Burssens, Hugo Claus, Lucebert
e.a. was Snoek ook werkzaam als
schilder.
Werken: Archipel (1954), p, Noodbrug (1955), p,
Tussen vel en vlees (1956), p., Aardrijkskunde
(1956), p ,Ik rook een vredespijp (1957), p ; Hercules
(1960), p , Rlchelteu (1961), p , Nostradamus
(1963), p ,Gedichten 1954-1970 (1971), Bultaco
250 cc (1971), pr , Kwaak- en krUipdieren
(1972), pr
Uitgave: P DE WISPELAERE (ed ), Schtldersverdrlet
(1982), Verzamelde gedichten (1983)
Literatuur: S VESTDIJK, 'Humor der experlmentelen-
P S " In Voor en na de explosie Opstellen
over poezIe (1960), P THOMAS, 'Tussen weelde en
waarheid', In D.etsche Warande & Belfort, 4
(1964), M RUITEN, 'P S. en H C Pernath Siamese
tweelingen', In VI G.ds,2 (1965), CH D'HAEN,
'Eerste commentaar van een lezer biJ "Nostradamus"
van PS', In VI Gids, 8 (1965), L SCHEER,
'De dichter PS Virtuositeit en geestelijke dimensie',
In Streven, 1 (1966), IDEM, De poetlsche
wereld van PS Proeve van closereading (1966),
H LEus, 'In gesprek met PS', In VI Gids, 3
(1971), L DEFLO, 'Met Edgar Allen Snoek In Dracula's
alternatieve drugstore', In Kreatief, 1
(1972), H BREMS, 'De profeet ontmaskerd', In
Dletsche Warande & Belfort, 7 (1972), VI Gids,
63 (1979), speciaal PS-nummer, A M MusSCHOOT,
In Kntlsch lexICon van de Nederlandstaltge
ltt na 1945 (1981), H LEus (ed ), Ik ben
steeds op doorreis (1983) [E STANDAERT]
Soeroto, Raden Mas N oto
Zie Noto Soeroto, Raden Mas
Sontrop, Theo
Elg Theodorus Alexander Leonardus Mana,
Nederlands dichter en Uitgever (Haarlem
2 5.1931). Studeerde Frans, was enige
tijd leraar, maar kwam uitemdelijk, na
werkzaam te zijn geweest bij Van DItmar
en Meulenhoff, bij de Arbeiderspers terecht
waar hij in 1972 directeur werd.
Sontrop debuteerde met poèzie in de bundel
Langzaam kromgroeIen (1962). In 1971
volgde de bundel Marmerkijker. Zijn poèzie
is sterk gesloten, met tal van literaire
verwiJzmgen, waarin in momentopnamen
verschijnselen van leven en dood in een
raadselachtige vorm worden vastgelegd.
Met Joost Roelofsz verzorgde hij Het alfabet
(1975), tekeningen waarbij Sontrop de
kwatrijnen schreef. Sinds 1973 IS Sontrop
met enkele onderbrekingen redacteur van
Maatstaf geweest.
Literatuur: M PAM, In NRC/Handelsblad (184
1980) [GJ VAN BORK]
Soudaens dochter, Van een
Middeleeuws exempel waarin wordt verhaald
hoe een heidense jonkvrouw door
Jezus wordt ontvoerd. Er zijn veel versch.
versies, zowel in proza als in liedvorm, in de
Duitse, Nederlandse, Zweedse en Deense
literatuur. Zij werden door Bolte in drie
groepen ondergebracht. De Nederlandse
behoren tot die van de sultansdochter. Het
gaat hier nl. om een dochter van een sultan
die, vol bewondering voor de bloemen van
haar vaders tuin, de 'heer der bloemen', d.i.
Jezus, in de gedaante van een 'suverlijc iongelinc',
ontmoet en door hem in de nabijheid
van een klooster wordt geleid waar zij
intreedt, tot zij door haar hemelse bruide-
SPANDAW
gom naar zijn vaders njk wordt gebracht.
De Nederlandse prozaversie is zowel in hs.
als in de vorm van een volksboek bewaard
gebleven. Dat deze op de liedversie zou
teruggaan is niet zeker, daar er ook een
Latijnse versie van het proza-exempel
werd teruggevonden.
Uitgaven: G J BOEKENOOGEN (ed), Uitgave van het
volksboek (Delftse druk begin 16de eeuw) en de
lied verSie (1904), CG N DE VOOYS, In M.ddelnederlandse
Marialegenden, dl 2 (z J ), de versch
versies van het proza-exempel
Literatuur: J BOLTE, 'Die Sultanstochter Im Blumengarten',
In Zeltschnft fur deutsches Altertum{
J,34(1890),CGN DEVOOys,Mlddelnederlandse
legenden en exempelen (1926'), L
DEBAENE, De Nederlandse volksboeken (1977')
[A VANELSLANDER]
Soudijn, Karel
Nederlands dichter (Doetinchem 11.1.
1944). Studeerde psychologie te Amsterdam
en was m die tijd redacteur van het
studentenweekblad Propria Cures. Later
tevens recensent. Schreef over researchproblemen
in het sociaal-wetenschappelijk
onderzoek (1976) en redigeerde een boek
over psychologie.
In 1967 debuteerde hij met een bundel
gedichten, Dreunende kabouters, die een
laconieke toon, onderkoelde emoties en
veel understatement vertoont. Jeugd- en
reishermneringen, en daarbinnen vooral
het element natuur, spelen m deze bundel
een centrale rol. Het reizen blijft ook in zijn
latere bundels een dominant gegeven,
vooral m zijn laatste bundel met de in dit
opzicht sprekende titel Op reIs (1973). De
nuchterheid van zijn eerste pOèzie evolueert
in zijn latere werk tot een mild
absurdisme.
Werk: Het krUidenboek (1970) [H BEKKERING]
Spandaw, Hajo Albert
Noordnederlands dichter (Vries 23.10.
1777 -Groningen 28.10.1855). Studeerde
rechten te Groningen; achtereenvolgens
werkzaam in de advocatuur en in diverse
functies bij de rechterlijke macht; werd
griffier van de Staten van Groningen.
Schreef versjes van belerende strekking en
over de hUiselijke haard; bekend werden
zijn leerdicht De vrouwen (1807) en het
anekdotische gedicht 'Het vogelnestje'.
Hoewel zijn werk wel met dat van Tollens is
vergeleken, ontwikkelde Spandaw zich onafhankelijk
van de Rotterdamse school.
Werken: GedIChten en redevoeringen (1803), Ged.
chten (1805), Poezy (1809), Nederlands verlossing
(1814), Vaderlandsche poezy en liederen
(1817), De meuwe haring (1818), Neêrlands zee-
537
SPANNINGA
roem (1820), Gedichten, 4 din. (1836-1838),
Nieuwe verspreide poeZIJ (1847)
Literatuur: A MODDERMAN, m Hand Kon MI} v
Taal- en Letterk (1857) [G W HUYGENS]
Spanning a, Sjoerd
Ps. van Jan Dijkstra, Fries dichter (Joure
8.2.1906-Schagen 27.7.1985). Was werkzaam
als journalist en publicist in Sneek en
Den Helder. Zijn poëzie valt op door vormenrijkdom,
zeer persoonlijke beeldspraak,
een exotische toets en een af en toe
desperate levensbeschouwing. Ontving de
Gysbert Japicxprijs voor poezie in 1951.
Werken: Spegelsknft (~ Spiegelschrift, 1949), p ,
Nunders (~ Zandschelpen, 1950), p , FInzen en
fnJ (~ Gevangen en vnj, 1957), p , Rattelmansreau
(~ Rammelkast, 1962), p., Kymgong
(~Klmgang, 1964), p , De lytse karavaen (~ De
kleme karavaan, 1968), p m vert ,De Mary Gloster
(1968), p ,vert van R Klphng
Literatuur: A WADMAN, m Fneslands dichters
(1949), ft Heltellin, 10 (1951), speciaal S -nummer,
J SMIT, De Fryske IIteratuer 1945-1967
(1968), K DYKSTRA, Lyts hiînboek fan de Fryske
llteratuer (1977) [F DAM]
Speenhoff, Jacobus Hendrikus
538
Nederlands dichter (Rotterdam 23.10.
1869-'s-Gravenhage 3.3.1945). Werkte mee
aan De Ware Jacob en andere bladen; trad
vanaf 1903 op als 'dichter-zanger'. Door
zijn eigen stIjl werd hij een gevierd cabaretier;
met Nap de la Mar e.a. werkte hij
tevens mee aan een toneelgroep waarvoor
hij eenakters schreef. Als schepper van het
typisch Nederlands levenslied bewees
Speenhoff dat m de vaak rauwe volkstJial,
waarm hij naast actualiteiten en Rotterdamse
eigenaardigheden ook de misère en
humor van de gewone man bezong, werkeliJke
poezie geschreven kon worden. Door
zijn voor die dagen gedurfde teksten en zIJn
nonconformisme (zijn zinspreuk was: "t Is
anders') gaf hij vaak aanstoot, maar in het
algemeen was hij populair, terwijl hij in de
gehele letterkundige wereld achting genoot.
Bekend werden zijn liederen als 'Afscheid
van een marinier', 'De Rotterdamse
schutterij', 'De vegetariers' e.a., die hij bijeenbracht
m tien delen LIedJes, WIjzen en
prentjes (1903-1921).
In latere Jaren wilde en kon hij zich niet
aanpassen aan de vernieuwde cabaretstijl
en de door de jazz bemvloede muziek; ook
politiek raakte hij zijn oorspr. koers kwijt.
Terend op zijn oude roem voorzag hij door
Journalistieke arbeid in zijn levensonderhoud.
In 1943 publiceerde hij zijn niet in
alle opzichten betrouwbare herinneringen
(Daar komen de schutters). Hij kwam om
het leven tijdens een bombardement.
Werken: De zeven moordenaars en andere verhalen
(1899); Drie zedespelen (1910); In de forten
(1914), SoldatenlIedjes (1916); Honderdtien krekelzangen
(1918), Dne Jonge schtlders en een
oude vrachtauto (1940)
Uitgave: J GRESHOFF (ed), De beste gedichten
(1940), met mi
Literatuur: E VISSER, m Het Nederlandsch cabaret
(1920), J GRESHOFF, m Grensgebied (1948), W
lBO, m En nu de moraal van dit lied (1970); A. DE
HAAS, 't Was anders Leven en levenskrIng van
'de heer J H S , dichter-zanger' (1971), H HARTOG,
m Opstellen, polemiek, kritiek, brieven
(1975, 1978') [G W HUYGENS]
Spel vanden Heilighen sacramente
vander Nyeuwervaert, Het
Oudste overgeleverde zo genoemd mirakelspel.
Het dateert uit de 15de eeuw (vermoedeliJk
1463) en IS overgeleverd in een hs.
van tussen ca 1500 en 1540. Het spel is
gebaseerd op een niet overgeleverde kroniek
over het sacrament. In hetzelfde
handschnft waarm Het Spel is overgeleverd,
komt ook een afschnft van die kroniek
voor. Daarnaast bevat het de regel van
de Broederschap van het Heilige Sacrament,
een gedicht van Anthonis de Roovere
en zijn beroemde refrein Lof van den heyhghen
sacramente.
Het Spel vanden heilIghen Sacramente
behandelt de wonderen die gebeuren door
een hostIe. Het bevat zeven taferelen, die
afgewisseld worden met scènes waarin onder
andere dUiveltjes optreden.
In het algemeen wordt Het Spel toegeschreven
aan Jan Smeken.
Zie ook Roovere, AnthOniS de; Smeken,
Jan
Uitgaven: HE. MOLTZER, m De Mlddelnederlandsche
Dramatische PoeZIe (1875), P LEENDERTZ,
m Mlddelnederlandsche Dramatische PoeZIe
(1907), W J M A ASSELBERGS en A P HUYSMANS
(ed), Het Spel vanden hetllghen Sacramente
vander Nyeuwervaert (1955)
Literatuur: L.C MICHELS, m TlJdschr v Nederl
Taal- en Letterk (1931), A AMPE, 'BIJ een herUItgave
van "Het Spel vanden Helhghen Sacramente
vander Nyeuwervaert" " m Ons GeesteliJk
Erf (1955), A MAAS, 'Tspel vanden heyhghen
sacramente vander Nyeuwervaert', m De
Vacature, 77 (1965), M DE KONING, 'Het Spel
vanden H S vander N', m Jaarb Oudheldk
Kring 'De Ghulden Roos', 27 (1967); A. MAAS,
'Anton van Dumkerken aan het woord', m De
Vacature, 80 (1968), IDEM, 'Emge hypothesen
betreffende Tspel vanden Heyhghen Sacramente
vander Nyeuwervaert', m Levende Talen (1970),
Z H DE GROOT, J G KRUYT en J VAN DE POL,
'TIjdsverloop en vorm m Het Spel v d H S. v d
N', mSpektator, 4 (1974-1975), CF P STUTTERHEIM,
'Onderzoek naar corruptie m Nyeuwervaert',
m TlJdschr v Nederl Taal- en Letterk ,
92 (1976) [F VAN THIJN)
Spellers, Hedwig
Eig. Edwig Nestor Leon, Vlaams dichter,
essayist en criticus (Diksmuide 12.6.1935).
Was leraar. Hoewel zijn eerste dichtbundels
reeds een origineel, eigenzinnig en
weerbarstig talent lieten vermoeden (Ons
bergt een cenotaaf, 1961; Een bruggehoofd,
1963) kwam Speliers voorgoed in de belangstelling
door zijn aandeel in de 'gestencilde
revolutie' en zijn medewerking aan
het tijdschrift Bok (1963-1964), waaruit
belangrijke kritische en polemische publikaties
voortvloeiden.
Als dichter is Speliers niet alleen belangrijk
wegens zijn heel aparte plaats in de
post-experimentele richting, o.m. door de
sterk metaforische poëzie met constructivistische
en rationele inslag, maar ook door
de theoretische grondslagen waarop zijn
vers berust. Van meet af aan legde Speliers
de nadruk op de structurele eenheid van de
bundel, waarvan de versch. geledingen en
onderdelen slechts in de globale context
volledig kunnen worden verklaard. Dat
geldt met name voor het woord, dat bij hem
een Uiting van een sterk universeel werkeliJkheidsbegrip
is, waarin zowel persoonlijke,
emotionele aandelen als cultuurhistorIsche
componenten liggen samengevat.
In het essay De ongeleefde lljnen van ons
llchaam, of Het metaforische denken
(1975-1976) wordt een afgeronde poetica
ontworpen. Het gedicht is 'tot metafoor
gestolde gedachtenformatie'. Dit is het uitgangspunt
voor nog strakkere lingulstische
benaderingen van de poëzie, met name via
het fonologische, syntactische en semantische
niveau, waardoor de subjectiviteit van
de poèzie en het poëtisch beleven een
objectieve basis krijgen.
Werken: Exotlsche dlergedlchten (1957), p., WlJ,
galspuwers (1965), essay, Omtrent Streuvels
Het emde van een mythe (1968), essay, De astronaut
(1968), p , Afscheld van Streuvels (met G.
Adé, G Wildemeersch en A GodfrOld, 1971),
essay, Horrlble dlctu (1972), p , Ten zUlden van
(1973), p , Leven met Lorenz (1973), p , Dle verrekte
gellJkhebber (1973), essay; Gerard ComeltB
van het Reve en De groene anJeher (1973), essay,
De mens van Paracelsus (1977), p , Van het wolkJe
af (1980), p , Het heraldleke dler (1983), p.
Literatuur: M RUTI"EN, Tellurnch, barok, antlek m
de Nederlandse dlchtkunst Achterberg en Burssens
voorblJ (1967); G SEGERS, 'H S.', m Revolver,
1 (1968), mtervlew, F DEPEUTER, 'H S :
Cycloop aan de overkant', m Ons Erfdeel, XIIl, 2
(1969-1970), M J G DE JONG, Over kntlek en crltlCl
(1977), H BREMS, 'De vooralsnog versmade
SPIEGEL
metaforen', m Al Wle omziet Opstellen over
Nederlandse poezIe 1960-1980 (1981); J. THEuNYNCK,
Een krltlsche monogra{le over H S , 'Een
wordend Zelf, onsphtsbaar met het woord verweven'
(1981), W DELESTREZ, m AmbroZIJn, 4
(1983-1984), mterVlew [p VAN AKEN)
Spiegel, Hendrik Laurensz.
Noordnederlands dichter en prozaschrijver
(Amsterdam 1l.3.1549-Alkmaar 4.l.
1612). Door zijn vader, Laurens Pietersz.,
een welgesteld Amsterdams koopman en
regent, werd Spiegel in verdraagzame geest
opgevoed. Hij bleef katholiek, zij het in
erasmiaanse zin. In zijn jonge jaren maakte
hij 60 rederijkersverzen en 'Het lof van
danssen'; in de uitgaven van Roemer Visschers
Brabbelmg van 1612 en 1647 zijn
deze gedichten tussen de verzen van zijn
VrIend Visscher geplaatst, in die van 1614
en 1669 achter het dichtwerk van de laatste.
Na de alteratie van Amsterdam in
1578, waardoor de stad een protestants
bestuur kreeg, liet Spiegel zich ontpoorteren.
De laatste jaren van zijn leven woonde
hij te Alkmaar, waar hij aan pokken overleed.
Op naam van de Amsterdamse rederijkerskamer
De Eglantier verschenen vier werken
over grammatica, dialectica en retorica:
Twe-spraack van de Nederdwtsche
letterkunst (1584), Ruysch-bewerp vande
redenkavelmg ofte Nederduytsche dlalectlke
(1585), Kort begrip des redenkavelzngs
m slechten rym vervat (1585) en
Rederzjck-kunst, m rzJm opt kortst vervat
(1587). Spiegel moet hierin een groot aandeel
hebben gehad. Hij bepleitte erin o.m.
de betekenis van het Nederlands als cultuurtaal;
hij paste taalzuivering toe in de
praktijk en drong er bij de bestuurders van
de Leidse hogeschool op aan de colleges in
de landstaal te geven.
In 1589 weigerde Spiegel de benoeming te
aanvaarden als 'gecommitteerde raedt'
(namens Amsterdam) 'ter admiraliteit tot
Hoorn', welke weigering hem op een forse
boete kwam te staan. Hij zal zich liever
beziggehouden hebben met zijn handel en
zijn studie dan met de defensie ter zee. Bij
voorkeur vertoefde hij op Meerhuyzen, een
tuin aan de Amstel niet ver van de stad. In
1591 gaf hij met Jan van der Does de Rijmkronzek
van Melis Stoke uit. Een aantal
Nieuw Jaers LIeder, voor De Eglantier
geschreven, verscheen in 1608.
Spiegels hoofdwerk is Hart-spiegel (1614),
een zedekundig dichtwerk, waarvan de
kerngedachte kan worden weergegeven
539
SPIEGHEL
met zijn zmspreuk 'Dueghd verhuecht'; de
ethische opvattingen zijn verwant aan die
van Coornherts Wellevenskunste. Het
hoogtepunt in zijn dichterlijk oeuvre wordt
gevormd door zijn LIeden op 't Vader Ons
(opgenomen in de druk van 1694 van de
HertspIegel): hierm heeft hij zijn godsdienstige
en ethische denkbeelden samengevat
aan de hand van de aanhef en de eerste
bede van het Onze Vader. In manuscript is
nog van hem bewaard een kort 'zinnespel'
Numa ofte amptsweyghermge (wsch. geschreven
tussen 1600-1603). Van zijn andere
geschnften moet nog worden genoemd
een verzameling spreuken en spreekwoorden,
gerangschikt volgens de maanden en
dagen van het jaar: Bljspraakx-almanak
(ca 1606).
Spiegel voelde zich sterk aangetrokken tot
de filosofie, niet de speculatieve, maar de
praktische. De christehjke en antIeke gedachtenwereld
vermengde hij. Men kan
hem typeren als een rationalistisch optimist,
maar ook als een idealist: het niet
bedorven verstand kiest vanzelf het goede
en het schone
Spiegel heeft als leider van De Eglantier, en
ook na zijn dood, grote invloed uitgeoefend
op o.a. Hooft, Bredero, Vondel, Rodenburgh
en Poot. Bilderdijks omwerking van
de HertspIegel is meer een werk van hemzelf
dan een van Spiegel. Aernout Drost
schreef een novelle over hem: Meerhwjzen.
Als dichter is hij vooral bewonderd
door Jeronimo de Vries, Albert Verwey en
Minderaa.
De Twe-spraack vande Nederdwtsche letterkunst,
ófte Vant spellen ende eyghenscap
des Nederdwtschen taals (1584), met
een voorrede van Coornhert, IS opgedragen
aan de burgemeesters en raden van Amsterdam
door keizer, factor, prms en kameristen
van In Liefde Bloeyende op 1 juli
1584. Hun doel is de Nederlandse taal te
verheffen tot het peil van de Italiaanse,
Spaanse en Franse taal, door haar te versieren
en te verrijken. Dit behoort vooral door
de rederijkerskamers 'als ghemene scholen
des land-taals' te geschieden. Vooral door
de denkbeelden over taalzuivering en de
vrij nauwkeurige taalwaarneming ging er
veel invloed van dit werk uit.
Uitgaven: P VLAMING (ed ), Hertspleghel en andere
zedeschnften (1723), F A STOEIT (ed ), 'Numa
ofte Amptsweyghermge', m TlJdschr v Nederl
Taal- en Letterk , 21 (1902), G DEGROOTE (ed ),
Lieden op 't Vader Ons (1956); W.J H CARON
(ed ), Twe-spraack, Ruygh-bewerp, Kort begnp,
RedenJck-kunst (1962)
540
Literatuur:A VERWEY,H L S (1919),J F BUISMAN,
De eth,sche denkbeelden van HLS (1935), P
MINDERAA, Opstellen en voordrachten Uit miJn
hoogleraarst'Jd (1964), K KOOIMAN, 'S schrijver
van de Twe-spraack', m TlJdschr v Nederl
Taal- en Letterk , 83 (1967), C KRAMER, 'De
datermg van HLS s zmspel Numa ofte Amptsweyghermge',
m Jaarboek Amstelodamum, 66
(1974), L PEETERS, 'Auteurschap en tekst van
Ss "Twe-spraack" (1584)', m T'Jdschr v Nederl
Taal- en Letterk ,98 (1982)
[w J C BUITENDIJK EN P J VERKRUIJSSE)
Spieghel der duecht, Den
Middeleeuws prozawerk, overgeleverd in
een druk van 1515, m Brussel door Thomas
van der Noot vervaardigd. Het Nederlands
IS een bewerkmg van het Duits, dat uiteindehJk
weer op het Frans teruggaat. In Den
Spleghel der duecht worden alle deugden
en ondeugden van vrouwen behandeld, telkens
gedemonstreerd aan de hand van een
exempel uit de bijbel of de klassieke oudheid,
Uit heiligenlevens of Uit geschiedeniswerken.
Literatuur: W KEES MAN, N OUDEJANS en H PLEIJ,
'Een Nederlandse bewerkmg van de "Chevalier
de La Tour" m de Rosenwald-collectle: "Den
Spleghel der duecht" van 1515', m Spektator, 12
(1982-1983) [F VANTHIJN)
Spieghel der minnen
Zie Rose, Die
Spieghel der sonden. Die
Middelnederlandse bewerkmg van de LatIJnse
Summae vlrtutum ac vltwrum van
ca 1260. Het religieus-didactische werk is
overgeleverd in een hs Uit de 15de eeuwen
wordt wel aan Jan de Weert toegeschreven.
Het werk behandelt de zonden en hoe ze te
vermijden. Het wordt ook Nieuwe Doctrtnael
genoemd.
Uitgaven: J VERDAM (ed ), D,e Sp,egel der Sonden
(1901), J H JACOBS, Jan de Weert's N,euwe Doctnnael
of Sp,eghel van Sonden (1915)
Literatuur: K H HEEROMA, 'Het Gruuthuse-handschrift
en de Spiegel der sonden', m TIJdschr v
Nederl Taal- en Letterk , 85 (1969), F DE STOPPELAAR,
'De eerste dichtende medicus m de lage
landen was een hekeldichter', m Spec,mlna SpeCia,
15 (1974) [F VAN THIJN)
Spierdijk, Jan
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
410.1919). Sedert 1945 in de journalistiek
Publiceerde op het einde van en kort na WO
II enkele bundels poezie, o.m. XVI Sonnetten
(1944), Sonnetten en andere verzen
(1946) - als dichter werkte hij mee aan het
tIjdschrift Proloog - en bewerkmgen van
PerzIsche kwatrIjnen van Baba Tabir. Verder
schreef hij novellen en een roman over
het theaterleven. Hij verzorgde vertalingen
UIt het Engels, o.m een bundel victoriaanse
verhalen.
Werken: No 50 Darley Square (1946), nov, Het
dierbaar landschap (1947), r, Moor zIJn IS met
kUIS (1961), r, Andermans roem (1979), verh,
Oost-West Kwatrijnen (1983), p
Literatuur: KAMSBERG, RVD BOOGAARD, D DE
CONINCK E A (ed), mtervlew, m Oud~ De duvel IS
oud/ (1983), vPRo-boek (w GOBBERS]
Spillebeen, Willy (Frans)
Vlaams dIchter en prozaschrijver (Westrozebeke
30.12.1932). Zowel in zijn poezie als
in zIjn proza legt Spillebeen getUIgems af
van de 'levensreis van een man' (AeneiS,
1982) die zich wanhopIg en machteloos
voelt bij de confrontatie met een absurde,
chaotische en kwetsende werkelijkheId.
NIet minder dan m de gedichten wordt dit
levensgevoel direct uitgesproken in belangrIJke
prozawerken, die structureel en thematisch
nauw aan elkaar verwant zIjn: De
maanVIs (1966), De krabben (1967), De
sfinks op de belt (1968), Steen des aanstoots
(1970) en Het goede doel van het
geweld (1980). De hoofdpersonen zijn
meestal piekerende intellectuelen die de
kortslUIting tussen hun eigen crisistoestand
en de omgevmg ervaren als het
gevolg van persoonlijke en door de maatschappij
gecreèerde frustraties. In een reflexief
proces van zelfanalyse trachten zij
ZICh van hun obsessies te bevrijden, waarbij
vooral dè katholieke opvoedmg en het
hypocrIete werkmdieu (het onderwiJs) het
moeten ontgelden. Vaak raken zij letterlijk
op drIft en zoeken troost in de primaire
waarden van het bestaan: de natuur, de
liefde, de vriendschap. Zo ontstaan echter
nieuwe conflictsituaties die het schrijverpersonage
naar het uitgangspunt terugvoeren.
UltemdellJk biedt alleen het schrijven
nog een zeker houvast.
Werken: De spiraal (1959), p., Naar dieper water
(1962), p, Emmanuel Looten, de Franse Vlammg
(1963), essay, Jos de Hoes (1966), essay,
Groeipijn (1966), p , Een zevengesternte (1967),
essay, Hubert van Herreweghen (1973), essay,
Gedichten 1959-1973 Een teken van leven
(1973), Drie x drempelvrees (1974), pr, André
Demedts (1974), essay, De geboorte van het stenen
kmdJe (1977), thematIsche analyse van het
scheppend werk van Martmus NIJhoff, essay, De
vosseJacht, een dodenboek (1977), pr , Ontwerp
van een landschap (1977), p, Woorden m de
stroom (1978), p, J H Leopold (1978), essay,
Hermnermgen aan de toekomst (1979), pr , Ida
Gerhardt (1981), essay, Voorbij de populieren
SPRINGER
(1982), p , Dubbelspoor (1983), p , DoornroosJes
honden (1983), nov
Literatuur: P DE WISPELAERE, 'De maanvIs', m
Facettenoog (1968), E VAN ITI'ERBEEK, 'W S
schrIjven tegen de chaos', m Kultuurleven 38,4
(1971), L HAECK, De romans van W S (1973), H
BREMS, 'SchrIjven aan het leven', m Dletsche
Warande & Belfort (1974), M VAN MARIS, 'W.S "
m Koebel, IV, 14 (1975), H VERLINDE E A, m Yang
(1975), speCIaal W S -nummer, R JANSSEN, De
doodsthematiek m de gedichten van W S (1976),
K POISSONNIER, De IIteralTe kritiek van W S
(1961-1976) (1979), M C BRYON, Het maatschappIJbeeld
m het werk van W S (1982), P
HARDY, BIJ benadermg, dl 2 (1983), VI Glds,67
(1983), speCIaal W S -nummer; L DEFLO, 'W S.',
m Kritisch leXICon van de Nederlandstalige IIt
na 1945 (1985) (p VAN AKEN]
Springer, F.
Ps. van Carel Jan Schneider, Nederlands
prozaschrIjver (Batavia 15.1.1932). Bracht
zijn kmdertijd (tot 1946) door in Nederlands-
Indiè. Studeerde rechten; was van
1958 tot 1962 bestuursambtenaar op het
vroegere Nieuw-Guinea en is vanaf 1963
werkzaam in de diplomatieke dienst. In
zIJn lIteraire werk speelt Nederlands-Indii!
dIrect of indirect, een belangrijke rol.
ZIJn eerste boeken, de verhalenbundel Bericht
Uit Hollandla (1962), de novelle
Schimmen rond de Paruia (1966) en de
roman De gladde paal van macht (1969) -
een satire over een machtsstrIjd in een ontWikkelingsland
- hebben Nieuw-Guinea als
plaats van handeling. De voor deze boeken
zo kenmerkende ironische observatie en
afstandelijke presentatie van de handeling
treffen ook m de, overigens persoonlijker
geschreven roman Tabee, New York (1974,
herUItg. 1983), de verhalenbundel Zaken
overzee (1977) en de roman Bougainville
(1981). In sommige opzichten doet dit werk
denken aan dat van Willem Elsschot (bijv.
m de relativerende humor en zelfspot), in
andere aan het (door de schrijver bewonderde)
oeuvre van F. Scott Fltzgerald, zoals
Bougainville, het tot nu toe beste boek van
Springer. In dit op versch. tijdniveaus spelende,
zeer knap geconstrueerde 'gedenkschrift'
is de hoofdfiguur een man die, hoewel
maatschappelijk tot grote hoogte gestegen,
niet in staat blijkt tot een innerlijk
geluk en (zich?) verdrmkt.
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-IndISche
Spiegel (1978), A ZUIDERENT, 'F S " m KritISch
leXicon van de Nederlandstalige IIt na 1945
(1980), T VAN DEEL,mJan CampertpTlJzen 1982
(1982), W DE GEYTER, 'F S -onbemmd wegens
onbekend', m Deus ex machma, 7 (1983)
[c TERMORSHUIZEN]
541
STALPART
Stalpart van der Wieie, Joannes
Noordnederlands dichter ('s-Gravenhage
22.11.1579-Delft 29.12.1630). Studeerde
enige tijd te Leuven, daarna sedert 1595 te
Leiden en Orléans rechten; werd in 1598
advocaat in Den Haag. In 1602 ging hij
opnieuw naar Leuven om er theologie te
studeren. In maart 1606 werd hij tot priester
gewijd; zette zijn studie voort in Frankrijk
en tenslotte in Rome, waar hij ook promoveerde.
In 1611 begaf hij zich naar Holland;
werd in 1612 pastoor van de St.-Hippolytuskerk
te Delft, in 1613 'aartspriester'
(= deken) van Delft en Rotterdam, welk
ambt hij tot zijn dood bekleedde.
Stalparts dichtwerk staat in dienst van zijn
pastorale arbeid en is doortrokken van de
spiritualiteit van de contrareformatie. Het
vertoont dan ook alle kenmerken van de
literaire barok. Zijn eerste werk, Hemelryck
Dat IS Lof-sangh van 't Rucke der
Hemelen [ . .. J (1621), is een leerdicht over
de hemel, geconcentreerd in de bekering en
het martelaarschap van Adrianus van Nicomedia.
Verwant hiermee is zijn Evangelische
Schat van Christus Jesus ondeckt
[ • •• J (1621), gebouwd op de tegenstelling
tussen aardse en hemelse schatten en vertoond
in de geschiedenis van Laurentius en
Hippolytus. In 1622 verscheen Vrouwe lick
Czeraet van Sznt' Agnes versmaedt, een
leerdicht rondom Sinte Agnes over de
vrouwenkleding, voorafgegaan door een
verhandeling in proza over de kleding.
Een bijdrage tot de polemiek met de protestanten
is de Roomsche Reljs t' zamenspraecksgewI]
s tusschen Pleter de Rel]ser
ende Abacuk FIjnen Broeder (1624). De
meeste roem heeft de schrijver behaald met
zijn geestelijke hederen, verzameld in de
bundels Gulde-Jaer Ons Heeren Jesu
Chmtl (1628), hederen rondom de liturgie
van zondagen en kerkelijke feesten, en Gulde-
Jaers Feest-Dagen [ .. . J(1634 en 1635).
Het sluitstuk van de laatste bundel wordt
gevormd door de 'Madrigalia', een bewerking
van de Italiaanse madrigaal teksten.
De tachtig liederen hebben een gevarieerde
inhoud. Eveneens na de dood van de dichter
verscheen het Extractum Kathollcum,
tegen alle gebreken van Verwarde Harsenen
(1631), een kleine tweehonderd liederen
- 'Doses' genoemd - over een aantal
controversiële geloofspunten, gevolgd door
het Peperhuysken van Bljgevougde Confijten.
Uitgaven: G J. HOOGEWERFF, J S v d W (1920),
bloeml; M.e.A. VANDERHELJDEN (ed), Madrzga!
za (1960), IDEM (ed ), J S v d W (1967), bloeml ;
542
BA MENSINK, Gulde-Jaer Ons Heeren Jesu
ChTlstz (1968)
Literatuur: J.A ALBERDlNGK THIJM, 'J.S. v.d W.', m
Volks· Almanak voor Ned Kath (1853 en 1854);
J POLLMANN, 'Feiten en raadsels rond S v d.W.',
m TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk , XIX
(1931), L e MICHELS, J S v d W (1931); P. POLMAN,
S en zZJn 'Roomsche RezJs' (1938), L e
MICHELS, 'J.S v d W', m Fzlol Opst, 11 (1958);
BA MENSINK, J S v d W (1958), E A.B J TEN
BRINK, 'Bossche drukken 1600-1629', in Varza
HistOrica Brabantzca, 3 (1969), D. KViJPER FZN.,
'Op Stalparts Zonnen-Dagen', m Spzegel der Letteren,
12 (1969-1970), A.H M VAN ScHAlK, 'Het
pauselijk pllmaat m de Hollandse zendmg', m
Arch Gesch Kath Kerk Ned , 19 (1977)
[s J LENSELINK]
Stam peri us, Hannemieke
Zie Meinkema, Hannes
Staring, Antoni Christiaan Wijnandt
Noordnederlands dichter (Gendringen
24.1.1767 -Wildenborch, Vorden, 18.8.
1840). Stamde Uit aanzienlijke Gelderse
familie. Promoveerde in de rechten te Harderwijk,
studeerde daarna botanie en natuurwetenschappen
te Gottingen. Was sedert
1791 als grondbezitter gevestigd op de
Wildenborch tussen Vorden en Lochem;
bekleedde daarnaast enkele openbare
ambten. Hield zich ook wetenschappelijk
met landbouwkunde bezig; beoefende geschiedenis,
folklore, letteren en muziek en
schiep een weinig omvangrijk maar verzorgd
dichterlijk oeuvre.
ZIJn grote inspiratie was steeds Horatius,
maar zijn beide jeugd bundelt jes MIjne eerste
proeven m poezy (1768) en Dlchtoeffemng
(1791) (waarin naar de mode van die
dagen sentimentele romances voorkomen)
staan tevens onder invloed van Feith. Pas
in 1820 maakte hij zijn rentree als dichter
met de twee deeltjes Gedichten, waarin hij
na zorgvuldige selectie en herziening oud
en nieuw bijeenbracht. Hierna werkte hij
geregeld mee aan de Nederlandsche Muzenalmanak
en andere periodieke uitgaven.
In deze periode ontstonden zijn omvangriJke
humonstische dichterlijke vertellingen.
Met zijn lyriek en epigrammen
bundelde hij ze in Nieuwe Gedichten
(1827) en Wmterloof (1832). In 1837
bracht hij na nieuwe herziening alles bijeen
m de vier delen Gedzchten, die niet chronologisch
maar naar de genres werden ingedeeld.
Tevens publiceerde hij de bundel
historische novellen Kleme verhalen(
1837).
Door zijn voorliefde voor geschiedenis en
folklore en door zijn grillige humor toonde
za, dat door een beeldende
za, dat door een beeldende
hij verwantschap met de romantiek van
zijn tijd, maar een echte romanticus was hij
allermmst. Met zijn rationele geest, evenwichtigheid,
bewondering voor de vooruitgang
in de techniek ('Het stoom tuig') en
godsdienstige verdraagzaamheid was hij
veeleer een man van de verlichting; in zijn
Jonge Jaren had hij tot de gematigde patriotten
behoord. Dat hij niet alleen een rationalist
was, bewijst zijn lyriek waarin o.m.
zijn verbondenheid met de natuur (met
name die van zijn gewest) tot uiting komt.
Hoewel hij contacten onderhield met letterkundige
kringen in het hele land, ontwikkelde
Staring zich op zijn Gelderse buitenpost
zeer zelfstandig. In de familie- en
vriendenkring op de Wildenborch werd
veel gemusiceerd, gezongen, gedanst, geacteerd
en voorgedragen. Lyriek als 'Lentezang'
en 'Oogsthed' werd op bestaande of
nieuwe melodieën gezongen, en zijn verhalende
gedichten waren oorspr. bestemd
voor voordracht in de huiselijke kring,
zoals uit enkele passages blijkt. AanvankeliJk
waren het strofische romances als 'Ada
en Rijnoud'; m latere Jaren legde hij al zijn
vernuft in berijmde verhalen als 'De leerling
van Pancrates', 'Marco' (persoonlijke
varianten op klassieke motieven) en de' Jaromir'
-cyclus. Door zijn wat gewrongen
taalconstructies en erudiete uitweidingen
werd dit deel van zijn oeuvre moeilijk
gevonden. Eenvoudiger waren zijn lyriek
(waaronder het fraaie 'Herdenking'), zijn
vaderlandse en kerkelijke gezangen, alsmede
zIJn berijmde anekdotes en puntdichten,
waarmee hij welbewust de traditie van
Cats en Huygens voortzette.
Starmgs grootste betekenis is misschien
gelegen m zijn streven om afstand te nemen
van de dichterlijke taal, de gemeenplaats
en de retOriek, waardoor het werk van zijn
tijdgenoten (ook van groteren als Kinker)
werd ontsierd. Herhaaldehjk werkte hij
zijn verzen om, schrapte hij overtollige
woorden en experimenteerde hij met ritme
en maat tot hij de juiste vorm had gevonden.
Zijn tijdgenoten toonden weinig waardering
voor zijn werk, dat pas naar zijn
waarde werd erkend door Potgieter (Kntlsche
Studlen, 1), Huet (Lttteransche fantaslen,
I) en Beets. Laatstgenoemde verzorgde
in de editie van 1861 de definitieve
Uitgave van zijn dichtwerk.
Uitgaven: J DE VRIES en C KRUYSKAMP (ed.),
GedIChten (1940), Gedichten (1955), bloeml met
mi en aant van E ENDT, WA WIJNANDS (ed ),
Jaromlr (1966, 1973'), AH G 8CHAARS (ed ), De
tuchtlgmg der AlgertJnen op den 27 van oogst-
STARTER
maand 1816 (1980), Verzamelde gedIchten
(1981), met een voorw van G. ScHLIMME VAN
BRUNSWIJK en een mi van N. BEETS
Literatuur: BH LULOFS, Mr A C W S (1842), N
BEETS, 'Loopbaan en kenschets des dichters 8.',
m Verscheidenheden, v (1871), GE. OPSTELTEN,
Brteven aan Mr A C W S (1916); C 8 JOLMERS,
S als verhalend dIchter (1918), P. VAN VALKEN.
HOFF, m De gouden tak (1937), J M. DE VRIES,
Teksten en vartanten van S (1958); C. VAN DE
KETTERIJ, '8.s dIChterlIjke vertellIng als epische
categorie', m Nieuwe Taalg, 57 (1964), P J H
VERMEEREN, m Maatstaf, 15 (1967-1968); C.O A.
8CHIMMELPENNINCK VAN DER OIJE, '8 en de Gelderse
bloem', m Gelders Oudheldk Contactber
(1971), KG LENSTRA, m Weerwerk, opstellen
aangeboden aan prof dr G StuIVelmg { .l
(1973), W.A WIJNANDS, 'Een schotel riJm van 8',
m Nieuwe Taalg, 68 (1975), P VAN ZoNNEVELD,
'Vampirisme m de romantiek', m Tirade, 20
(1976); EBDE BRUYN, '8. en Grammont', m
Maatstaf, 28 (1980), R A CORNETS DE GROOT,
'Een fase tussen de 18e en de 1ge eeuw', m Ladders
m de leegte (1981), AC W S 1767-1840
(1982), M. FONDSE, 'Krullen Uit de werkplaats', m
De tweede ronde, 3 (1982), W. BLOEMENDAAL,
'GeestelIjk en cultureel leven', m J EEFTING EA
(ed ), Over stad en Scholtambt Lochem 1233-
1983 (1983) [G W HUYGENSJ
Starter, Jan Janszoon
Noordnederlands dichter (Amsterdam
1593/1594- Hongarije sept. 1626). Zijn ouders
waren Engelsen die wsch. ca 1592 naar
Amsterdam waren geemigreerd vanwege
de geloofsvervolging tegen de brownisten,
tot welke sekte zij kunnen hebben behoord.
Na de dood van zijn ouders groeide Starter
op m een gereformeerd milieu, waar hij een
behoorlijke ontwikkeling genoot. In 1612
was hij uitgever te Amsterdam, in 1613 ook
te Leiden. Vestigde zich in 1614 als boekverkoper
en uitgever, o.a. van enkele LatiJnse
werkjes, te Leeuwarden. In 1615 en
1616 bezocht hij de Frankforter BoekenJaarmarkt.
Enkele toneelstukken van hem worden gespeeld
in de Leeuwarder kamer 'Och mocht
het rysen!', maar na verzet van kerkelijke
zijde moet de kamer haar werkzaamheden
begin januari 1619 beëindigen. Ook de uitgeverij
gaat te gronde. Een bron van
inkomsten wordt nu het maken van bruiloftsgedichten
voor aanzienlijke Friese
bruidsparen. Na korte tijd rechten te hebben
gestudeerd te Franeker vertrekt Starter
naar Holland, waar 21 'Lyefhebbers van
de Nederduytsche poesy' zich in 1621 verplichten
tot financiële steun om zijn dichterlijke
werkzaamheid te stimuleren en
hem aan Amsterdam te binden. Op verzoek
van de uitgever Corn. LodewiJcksz. vander
543
STASSAERT
544
Plasse voltooide Starter de door Bredero
niet afgemaakte Angemet (opgevoerd in
1623). In 1625 wordt hij geschiedschrijver
van de graaf van Mansfeit en later tevens
courantier voor de levering van oorlogsnieuws
aan Broer Jansz. Sterft 'in 't marcheren'
tijdens Mansfeits veldtocht in
Hongarije. Zijn functie was toen 'Commissary
over the Strangers'.
Starters debuut is vermoedelijk het lied
'Klachte van Cupido' in de verzamelbundel
Apollo of Ghesangh der Musen (1615). Zijn
hoofdwerk, waaraan hiJ vooral zijn roem te
danken heeft, is Frlesche lust-hof (1621)
met vooral mmneliederen, bruiloftsgedichten
en drmkliederen. De inhoud is vaak
conventioneel. Berucht werd het boek
vooral door enkele der afzonderlijke biJgevoegde
'Boertigheden', waaronder het
meest befaamd werd de levendige 'Menniste
vryagie', bewerkt naar een Engelse tekst,
maar misschien ingegeven door persoonliJke
ervarmgen met een huichelachtig vroom
'menniste zusJe'. De melodleen zijn vaak
van uitheemse (soms Engelse) oorsprong;
de grote verdienste van Starter is dat hij er
zulke uitstekend zingbare teksten bij heeft
gedicht.
Voor de Leeuwarder kamer schreef Starter
twee tragikomedies. Timbre de Cardone
(1618) is gebaseerd op een novelle van Bandello,
die ook door Shakespeare voor zijn
Much ado about Nothmg werd gebrUikt.
Het tussenspel erin is 'Een vermaecklijck
sotte-ducht van een advocaet ende een
boer op 't plat Friesch'. Darmde (opgevoerd
in sept. 1618 en in febr. 1621 in de
Nederduytsche Academie) heeft als tussenspel
de platte 'Klucht van lan Soetekauw',
geschreven in Amsterdams dialect.
Timbre is het drama van de beloonde
deugd, Daralde, gemaakt naar passages uit
de roman Amadls de Gaule, is het drama
van de tomeloze wraakzucht. Het eerste
stuk heeft nog een morele strekking, het
tweede moest voor de Friese calvinisten wel
het toppunt van onzedelijkheid zijn.
Wsch. is Starter in zijn jeugd vroom orthodox
geweest, blijkens een lied van hem, uitgegeven
in NieUW-laar lieden. Wthegheven
by de Nederduydtsche Academl
(1618), mogelijk van vóór 1614 en in deze
vorm niet opgenomen in de Friesche lusthof;
later belijdt hij een uiterlijk conventioneel
geloof en ten slotte komt hij tot een
humanistisch getint religieus indifferentisme.
Hij wordt een 'bohémien avant la lettre',
een dichter die zich losmaakt van de
geordende maatschappij en ZICh aansluit
bij een leger van huursoldaten, de paria's
van die tiJd.
Aanvankelijk had zijn poëzie, gezien de
vele herdrukken en de verwijzingen naar de
door hem gebruikte melodieen veel succes,
maar m de 2de helft der 17de eeuw daalde
zijn aanzien sterk, vooral sedert een uitgever
van D R Kamphuyzens Stichtelijke
nJmen (1647) onder diens poèzie, en gedekt
door diens groot geestelijk gezag,
opnam: 'Klachte van Ian lansen Starter als
uyt het graf ghedaen, over syn dertel en
ontuchtigh Lledt-boeck'. In 1658 kwam
aan het licht dat deze scherpe satire van de
hand van Chr van Langerack was, maar
het gedicht bleef gehandhaafd In de vele
drukken van Camphuysens hedboek. Tot
in A. LoosJes' roman Het leven van Maunts
Lijnslager (1808) bleef het vernietigend
oordeel 'Camphuysen' doorwerken.
Pas na de bloemleZIng Uit de Fnesche lusthof
van W. Eekhoff (1862) en de volledige
Uitgave door Van Vloten (1864) kwam er
een kenterIng ten goede In de waardering
voor deze onmiskenbaar begaafde dichter.
Uitgaven: J VAN VLOTEN (ed ), Fnesche Lusthof, 6e
dr, op meus verm ende verbetert, met verscheyden
dichten ende kluchten (1864), J H BROUWER
(ed ), Frlesche lusthof I Teksten Ultgeg naar de
1 e dr 1621 (1966), M VELDHUYZEN, De melodleen
bI, Ss Frlesche lusthof (1967), L STRENGHOLT
(ed), Friese lust-hof (1974, herdr van Ultg
1621)
Literatuur: M.M KLEERKOOPER, BlbllOgraphle van
Ss werken (1911), J H BROUWER, J J S (1940),
'OmJ J S hmne', mlt Beaken, 15 (1953); U BORNEMANN,
'Der "Fnesche Lusthof" und die "Teutsche
Muse" Belsplele der J J S RezeptlOn m der
deutschen Dlchtung des 17 Jahrhunderts', m
Neophllologus, 60 (1976), J BOLTE, Die Smgspie
Ie der engllsche Komodwnten und Ihrer
Nachfolger m Deutschland, Holland und SkandmaVlen
(1977), R BREUGELMANS, 'Emge bIbhografIsche
notities n a v. J J S s "LIjkklacht over
WIlheim LudwICh" 1620', m TIJdschr v Nederl
Taal- en Letterk ,94 (1978), B VAN SELM, 'Aanvulhng
op Kleerkooper Blbhographle van S s
werken', m Dokumentaal, 10 (1981), PEL VERKUYL,
m G A BREDERO, Angemet (1982), met mi
en aant, W M H HUMMELEN, Amsterdams toneel
m het begm van de gouden eeuw (1982)
[w J C BUITENDIJK EN S S HOOGERHUIS]
Stassaert, Lucienne Joseph Victorine
Vlaamse dichteres, (toneel)schrijfster,
beeldend kunstenares en pianiste (Antwerpen
10.2.1936). Nadat haar eerste teksten
waren verschenen in het tijdschrift Nul
(1961-1965) vond zij aansluiting bij de neoexpenmentelen
of de Zestigers, die zich
hoofdzakelijk groepeerden rond het tIjdschrIft
Labris (vanaf 1962), meer bepaald
biJ de zgn. subjectieve richting, waarvan de
vertegenwoordigers (o.a. Marcel van MaeIe)
zich beriepen op het klimaat van de
Franse 'poésle maudite' (Jarry, Lautréamont,
Artaud) en de beatcultuur (Kerouac).
BIJ Stassaert komt dit neer op een radicaal
afwijzen van de gangbare leef- en denkpatronen
en het zoeken naar een eXistentiële
authenticiteit In een marginaal, artistiek
bestaan Zo worden de vitaal-erotische en
creatieve Impulsen verUiterhJkt in een ongewone
taal, waarin de conventionele syntaxis
wordt genegeerd en nieuwe klank- en
woordcombinaties of neologismen het gefosslhseerde
taalgebrUik moeten vervangen.
De creativiteit IS gebaseerd op uitdrukking
van onbewuste en irrationele ingevingen;
spanmngen, angsten en obsessies
werpen dan weer hun schaduwen over oerverlangens,
driften en de herhaalde pogingen
tot contact met de anderen. Bij dit alles
staat het zoeken naar de eigen identiteit
centraal Hoofdthema's zijn de obsessie
van de tijd en de herinnering (de 'houtworm'),
de kwelling van de dood en de zelfmoordgedachte
naast de aantrekkingskracht
van de erotiek als beaming van het
leven, en tot slot de hermafroditische hefde,
het éénworden van man en vrouw.
In haar proza, dat aansluit bij de experimentele
kunstenaarsroman, wordt deze
Idee geplaatst naast en tegenover de opgedrongen
marglnahtelt waarin de personages
moeten (of verkiezen te) leven. In een
'dossler',.bestaande Uit summiere dagboeknotities
(1970-1972) die de verhalenbundel
Het stenenrIJk (1973) begeleiden, heeft
Stassaert haar bedoelingen toegelicht,
waarbij zij ook de aandacht heeft gevestigd
op de sociale inslag van haar werk.
Werken: Verhalen van de Jonkvrouw met de spade
(1964), pr ,Bongobloesembloed (met MAX KAzAN,
1966), pr , Camera Kraamkhmek (1967), t ,FosSiel
(1969), p ,Het dagehJkse feest (1970), p ,De
houtworm (1970), pr , De flets (1971), t ,De ladder
(1971), t , ReiS vandaag met naar Amerika
(1971), t, In de klok van de machine tikt een
mens (1973), p, Vergeten grens (1974), p, De
blauwe umformen (1974), t, Best mogehJk
(1975), t ,Een kleme zeeanemoon (1975), pr ,Ehxlr
d'Anvers (1976), p , De sprekende gelijkems
(1978), p , Gedichten van de Jonkvrouw met de
spade (1978), p ,Parfait amour (1979), pr
Uitgave: Verzamelde gedichten (1980)
Literatuur: W M ROGGEMAN, 'De schaduw van
Artaud' (woord vooraf bIJ De houtworm, 1970),
D BILLIET, 'Ik geloof met dat er voor mIJ reddmg
bestaat bUIten het woord', m PoeZIekrant (1976),
P HARDY, 'BIJ benadermg', m Dagwerk van een
recensent, dl 2 (1973), L GEERTS, 'Een schrljf-
STEENHOFF-SMULDERS
ster dIe taal doorzet', m De Nieuwe Boeken, 22
(1980), F W VANDERHEYDEN, 'L S -James Joyce',
m KrUispunt, 21 (1982) [p VAN AKEN)
Steen, Eric van der
Ps van Dirk Zijlstra, Nederlands dichter
en prozaschrijver (Alkmaar 14.9.1907). Na
rechtenstudie in de journalistiek; redacteur
biJ Het Parool.
ZIJn speels- Ironiserende poezie, in de geest
van Forum en Greshoff, is meestal aards
van inspiratie, anekdotisch van opzet en
zakehjk van toon - een enkele keer zelfs als
proza geschreven. Toch verbergt zijn wrang
cynisme vaak een ondergrond van romantische
melanchohe, wat dan in een merkwaardige
mengeling van nuchterheid en
lyriek resulteert. Van der Steen schreef
bovendien aforismen (AlfabêtIses, 1955),
korte verhalen (Zeepbellen en handgranaten,
1947; Vuurwater, 1956), romans (FmIshmg
touch, 1946, Loosdrecht 1946) en
culinaire gidsen In 1976 verschenen zijn
verzamelde gedichten onder de titel Gemengde
berichten Gedichten 1932-1958
(1976)
Werken: Nederlandse hedJes (1932), Droesem
(1933), VoorwaardehJke WIJS (1938), Kortom
(1938), Controversen (1938), Paaltjens Sr (1939),
Cadans (1940), Vice versa (1946), met M SCHUCHART,
Grote vacantie (1947), r ,In het huIS van
de dichter (1947), p ,De beesten de baas (herdruk
van Fmlshmg touch, 1957)
Literatuur: A DONKER, m Hanmbal over den Hehcon?
(1940), E HOORNIK, m Tafelronde (1940), S
VESTDIJK, m MUiteriJ tegen het etmaal (1966'),
H MARSMAN, m Verzameld werk (1976'), G
BRANDs, m Hollands DIep, 2 (1976) [w GOBBERS)
Steendam, Jacob
Noordnederlands dichter (Kniphausen
1615-Batavla vóór 1673). Als zIekentrooster
In dienst van de WestIndische Compagnie
(1640-ca 1661), later in Oost-Indle
(1666 tot zijn dood). Hij behoorde tot de
kring rond Jan Zoet. Bekend zijn zijn twee
werken op Nieuw Amsterdam Klacht van
Nieuw-Amsterdam (1659) en 't Lof van
Nuw-Nederland (1661), die hem de eretitel
'oudste dichter der Verenigde Staten' hebben
opgeleverd. ZIJn gedichten zijn gebundeld
In De distelvmk, 3 dIn. (1649-1650).
Literatuur: H C MURPHY, J Steendam, Noch
Vaster (1861), IDEM, Anthology of New Netherland
(1970'), K MEEUWESSE, Jan Luyken als
dichter van de Duytse Lier (1977')
[PJ VERKRUIJSSE)
Steenhoff-Smulders, Albertine
Nederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Rotterdam 2.11.1871-Baarn 10.4.1933).
545
STERCKX
Speelde een belangrijke rol in de katholieke
vrouwenbeweging in Nederland; in Het
Centrum redigeerde zij de vrouwenrubriek
en sinds 1920 was zij hoofdredactrice van
De Katholteke Vrouw. Als schrijfster behoorde
zij tot de groep van jongere katholieken
die als eersten de kunstopvattingen
der Tachtigers aanhingen en zich rond het
tijdschrift Van Onzen TtJd (1900-1920)
schaarden waarin Steenhoff-Smulders
vanaf de opnchting deel uitmaakte van de
redactie.
Als dichteres debuteerde ZIJ met Verzen
(1904), waarop Holland (1917) volgde. In
dne histOrische romans, Jan van Arkel
(1908), Jacoba van Betjeren (1908) en Een
abdtsse van Thorn (1908), heeft zij episoden
uit de Nederlandse ME geromantiseerd.
Uitgave: B VERHOEVEN (ed), TUIn van Holland
(1939), bloeml
Literatuur: J PERSYN, A S -S en Marle Koenen
(1931), L J M FEBER, 'In memorIam', m Boekenschouw,
27 (1933), G BROM, m Alfons Arlens, dl.
II (1941) [p J MEERTENS]
Sterckx, Piet
Vlaams journalist en toneelschrijver (Tienen
25.9.1925). Debuteerde in 1953 als eerste
vertegenwoordiger in Zuid-Nederland
van het absurdistische theater met De verdwaalde
plant, beinvloed door E Ionesco
en A. Adamov Trad vervolgens naar voren
als huisauteur van het Nederlands Kamertoneel
te Antwerpen. Behaalde in 1958 de
Driejaarlijkse Staatsprijs voor Toneel met
Slakken en naalden (1957), toneelspel in
drie bedrijven. Dit stuk IS eigenhjk één grote
monoloog, verdeeld over zes personages,
samen drie aspecten van een zelfde figuur
verbeeldend die één enkele daad beleeft op
het bewustzijnsvlak van drie versch. leef tiJden.
Zoals het hele oeuvre van deze auteur
beweegt ook dit toneelspel Zich op de grenzen
van fictie en werkelijkheid; hij evoceert
een verwrongen-absurde wereld waarin
nonsensicale associaties en iromsch-hallucmante
taferelen elkaar opvolgen. Het puzzeikarakter
van de te sterk literaIr opgevatte
constructies heeft deze auteur wel een
tijdelijke vermaardheid bezorgd, maar na
het wegebben van deze modieuze tendens
IS hij nog niet tot een vernieuwing van zijn
toneeloptiek gekomen.
Werken: Het scheve oog (1951), Sonate voor twee
scharmeren (1954), De meppen (1956), hoorspelen,
Spook In kwadraat (1956), Geschminkt zelfportret
(1957), t, De geliJkbemgen (1960), t,
AltIjd Vrijdag (1961), t, De overZItters (1969),
546
kom, Het liJk In de fles (1974); Een burgerlijke
vakantIe In het ZUlden(1979), r , DertIg dagen
robot zIJn (1981)
Literatuur: D JANSSEN, 'Merckx toch hoe Sterckx',
m Argus, 4 (1981) [e TINDEMANS EN RED]
Stevin, Simon
ZUIdnederlands wiskundige en ingenieur
(Brugge 1548-Leiden of 's-Gravenhage
april 1620) Buitenechtelijke zoon van Antheums
Stevin en Catelyne van der Poort.
Boekhouder en kaSSier, sedert 1577 klerk
van de belastingen van 't Brugse Vrije.
Sedert 1581 te Lelden en m 1583 aldaar aan
de umversiteit als 'studiosus litterarum'
mgeschreven. Kwam in 1595 als deskundige
op Wiskundig en techmsch gebied in
dienst van prins Maurits en het leger. Trad
op als leermeester en raadsman van de
prms, mgemeur van de veldheer en supermtendent
van zijn financIen.
Zijn talrijke publikatIes bewegen zich op zo
verscheiden gebieden als Wiskunde, mechanica,
hydrostatica, astronomie, geografie
en zeevaartkunde, techniek (watermolens,
zeilwagens en slUizen), krijgswetenschap
(kunst van de versterkingen, legermeting,
belegeringstactiek), boekhouden
(koopmans- en vorstehjke boekhouding),
bouwkunde (stedebouw en woningbouw),
muziek, logica en politiek (Het burgherlyck
leven, 1590: 'de Wijze waarop de goede burger
Zich m de staat te gedragen heeft'). Stevms
werk vond ook waardering m Engeland
blijkens de vertaling van zijn Havenvmdmg,
door Edward WrIght in 1599 gepubliceerd
De opvattingen van Stevm over het Nederlands
lopen parallel met de Twe-spraack,
en zIJn daardoor bemvloed. Men vindt ze
o.m. uiteengezet in de beroemde Uytspraeck
van de weerdtchheyt der Duytsche
tael, die aan de Weeghconst (1586)
voorafgaat, en in Wtsconsttghe gedachtenissen
(1605 en 1608), waarm hij het
Nederlands de meest geschikte taal noemt
voor het behandelen van wetenschappelijke,
in het bijzonder wiskundige onderwerpen.
In zijn praktisch taalgebrUik heeft hij
tegen het overmatig gebruik van bastaardwoorden
geageerd en talrijke 'purismen' in
het Nederlands gemtroduceerd, waarvan
er een aantal, vooral op het gebied van de
Wiskundige vaktaal, gemeengoed zijn geworden.
Nagelaten papieren van Stevin werden
door zijn tweede zoon Hendrik uitgegeven,
o m. in Burgerltcke stoffen (1649)
Uitgaven: A ROMEIN-VERSCHOOR en G 8 OVERDIEP
(ed), Het burgherlIck leven (1939), E J DIJK.
STERHUIS E A (ed), The Prmclpal Works, 6 din
(1955-1965), met comm
Literatuur: Cd BUSKEN HUET, Het land van Rembrand,
11 (1884), K W DE GROOT, 'Het pUrisme
van 8 8 " m Nieuwe Taalg , 13 (1919), J. en A
ROMEIN, m Erflaters van onze beschavmg, I
(1938), E J DIJKSTERHUIS, SS (1943); '8 8
1548-1948', m Versl en Meded Kon Vl Acad,
x,10 (1948), L VAN DEN BRANDEN, m Het streven
naar verheerllJkmg, zuwermg en opbouw van het
Nederlands m de 16e eeuw (1956), B C DAM.
STEEGT, '88 taalsplegehngen en taaldaad', m
Tussen mtUitle en weten (1982)
[A VANELSLANDER]
Stip. Kees
Eig. Cornelis Jan, Nederlands dichter
(Veenendaal 25.8.1913). Studeerde klassieke
letteren. Behaalde een groot succes met
zijn stijlparodie op Mana Lécma van Werumeus
Buning, die onder de titel Dleuwertje
DIekema (1945) reeds tijdens wo II
circuleerde.
Later volgden in dezelfde ironisch-parodistische
stijl VIJf vanatles op een mIsverstand
(1950). In 1951 begon hij voor de
Volkskrant nonsensicale dierenverzen te
schrIjven onder het aan Multatuli ontleende
ps. Trijntje Fop. De dIerkundIge dlchtoefemngen
van Tnjntje Fop (1955),
BeestachtIgheden (1956), Ezelsoor (1957)
en De peperbek (1966). In 1982 werden zijn
diergedichten verzameld in Beestenboel
van Trijntje Fop. In datzelfde jaar verscheen
van zijn hand nog de bundel Mensen,
wat een beesten, in 1983 gevolgd door
Au' De rozen bloeien en Van aap tot zevenslaper.
Werken: Ballade van de honderd Vrijers (1951),
Nieuwe beesten van Trijntje Fop (1959), VIS à
VIS (1962), Een mOOie melkkoe en andere beesten
(1984)
Literatuur: A MORRIEN, m Concurreren met de
sterren (1959), D WELSINK, m Kritisch leXICon
van de Nederlandstalige ltt na 1945 (1986)
[GJ VAN BORK]
Stoke. Melis
Noordnederlands geschiedschrijver (Zeeland?
midden 13de eeuw-na mei 1305).
Schreef de befaamde RIjmkromek van
Holland (overgeleverd In 3 hss., alle in KB
's-Gravenhage). Het eerste deel ervan (ca
3300 verzen) werd omstreeks 1290 voltooid
als berijmde en hier en daar wat uitgebreide
vertaling van het Chromcon Egmondanum;
het behandelt de geschiedenis van
het graafschap Holland van 689 tot 1205 en
IS opgedragen aan graaf Floris V ter leerzame
bevestigIng van zijn rechten op Holland
STRAETEN
en Zeeland en van zijn aanspraken op
Friesland. Na de dood van Floris V (1296)
zette Stoke de kroniek voort tot en met het
huwelijk van Willem III in mei 1305; hij
steunde deels op mondelinge mededelingen,
deels, en met name voor de latere
periode, op eigen ervaringen.
De passage over de moord op Floris V en
diens lijkdienst te Alkmaar behoort tot de
meest bewogen gedeelten van dit vaak
nuchtere, zelden dichterlijke rijmwerk. De
eerste uitgave werd bezorgd door Spiegel
en Douza (1591), maar de oplaag ging door
brand grotendeels verloren. Na edities van
1620 en 1699 volgde een wetenschappelijk
grondig bewerkte uitgave van de hand van
B. Huydecooper (1772). De vijfde is van
W.G. Bril! (1885), die in 1983 als facsimileuitgave
opnieuw verscheen. Sinds lang bestaan
er plannen voor een editie die geschied-
en taalkundig aan de modernste
eisen zal voldoen.
Literatuur: J TE WINKEL, 'Het karakter en de staat·
kundige denkbeelden van M 8 " m Historische
avonden (1896), 8 HOFKER, De taal van M S
(1908), J ROMEIN, Geschiedems van de NoordNederlandsche
geschledschrlJvmg m de Middeleeuwen
(1932); H C PETERS, De RIJmkromek
van Holland, haar auteur en M S (1966); F W N
HUGENHOLTZ, 'Wat 8toke weghet Uit het Chromcum
Egmunduanum', m Nederl Archievenblad,
84 (1980), M CARAsso-KoK, RepertOrium van
verhalende historische bronnen Uit de middeleeuwen
(1981) [G STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
Strael der Minnen, Teghen die
Middeleeuwse novelle met duidelijk morahserende
inslag, overgeleverd In een druk
Uit ca 1484. Bewerking van de Latijnse
Manna. De novelle komt o.a. ook voor in de
Cent nouvelles nouvelles. In de Nederlandse
druk wordt ten onrechte Petrarca
als auteur vermeld. Aan het eind van het
verhaal wordt verklaard hoe de tekst in de
geestelijke zin begrepen moet worden.
Uitgave: R PENNINK, Twee Uit het Latijn vertaalde
middelnederlandse novellen (1965)
[F VANTHlJN]
Straeten, Emiel van der
Ps. van Emile Delrue, Vlaams schrijver
(Antwerpen 27.5.1887-Sint-Truiden 9.2.
1918). Eerste Vlaamse schrijver over kolomale
aangelegenheden. Begaafd maar vrijwel
vergeten, behorend tot een generatie
die men soms 'geslachtofferd' noemt, verloren
tussen de glorieperiode van Van Nu
en Straks en de heropleving na WO I Hij
schreef Soedaneesche vertellmgen en de
roman Het ZUIderkrUIs, 'hooggestemde lyrische
Indrukken uit Afrika waarin ooster-
547
STREUVELS
se poezie de taal een prachtig geweld aandoet'
(Marnix Gijsen).
Uitgave: Soedanese legenden (1957), samenst, mi
en CQmm van EM JANSSEN IJ VERCAMMEN]
Streuvels, Stijn
548
Ps van Frank Lateur, Vlaams schrijver
(Heule 3.10.1871-Ingooigem, thans een fusiegemeente
van Anzegem, 15.8.1969). Gesproten
Uit een familie van ambachtslieden
Uit het zuidoosten van West-Vlaanderen.
Zijn moeder was een zuster van Guido
GezelIe. Bracht zijn kinderjaren door te
Heule, waar hij het lager onderwijs volgde.
Leed aan een minderwaardigheidsgevoel
dat aanleiding gaf tot een geldingsdrang,
die door de verhalen en liederen van zijn
moeder wsch. in de richting van de literatuur
werd be Invloed. Hij werd leerling aan
het Sint-Jan-Berchmansinstituut te Avelgem,
waar zijn literaire begaafdheid voor
het eerst tot uiting kwam. In 1885 verliet
hij de school om het vak van bakker te leren
te Avelgem, Kortrijk, Heule en Brugge. In
1887 verhuisde de familie naar Avelgem,
waar een bakkerij werd overgenomen.
Streuvels werd een verwoed lezer en verzamelaar
van boeken, studeerde vreemde
talen en vatte bewondering op voor de grote
Russische en Scandinavische schrijvers.
In het begin van de Jaren negentig begon hij
zelf te schriJven, schetsen en gedichten, die
hij inzond biJ kleine bladen. De eerste verschenen
In De Jonge Vlammg (1895),
onder ps. Pijm, en in Vlaamsch en Vnj
(1895), ondertekend door StIJn Streuvels.
De volgende Jaren namen ook Van Nu en
Straks, De NIeuwe GIds, De GIds en Het
Tweemaandehjksch Tljdschnft werk van
hem op. In maart 1899 verscheen een eerste
verhalenbundel met de symbolische titel
Lenteleven. Veertig jaar lang zou Streuvels
ieder Jaar ten minste één werk publiceren.
In 1905 verliet hij de bakkerij te Avelgem
en vestigde zich in zijn nieuwgebouwd
'Lijsternest' te Ingooigem, waar hij na zijn
huwelijk met Alida Staelens IS blijven
wonen. (Vanaf 1977 is hier een provinciaal
museum ingericht.) In korte tijd werd hij
een beroemd auteur. Hij was een der
oprichters van het tijdschrift Vlaanderen
(1903-1907), verwierf de Belgische Staatsprijs
voor Nederlands proza in 1905 en 1911
en opmeuw in 1935 voor zijn verzameld
werk. De prijs der Nederlandse letteren
werd hem toegekend in 1962. Hij werd lid
van de Koninklijke Vlaamse Academie in
1911. In 1903 verscheen een eerste vertaling
van zijn werk In het DUits (Sonnenzett
= Zonnet!]), sedertdien gevolgd door Esperanto,
Frans, Italiaans, Lets, Russisch en
TSJechisch. Voor de meeste literatuurkenners
IS Streuvels een van de voornaamste
Nederlandse prozaschrijvers van zijn tijd,
wiens kunst door Iedere generatie opnieuw
wordt gewaardeerd, omdat zij er ook telkens
weer meuwe facetten In ontdekt.
Zijn werk omvat in de eerste plaats schetsen,
zelfstandige beschrijvingen, novellen
en romans die van ongelijke waarde zijn
Daarnaast telt het versch. delen autobIOgrafie,
vertalingen en bewerkingen van verhalen,
een paar toneelstukken (Soldatenbloed,
1904; Grootmoederken, 1922), beschouwingen
over het Vlaamse landschap
en kritische biJdragen. Het IS vooral het
scheppend proza waarin Streuvels' oorspronkeliJkheid
van viSie en stijl het
sterkst tot uitdrukking komt. Zijn werk
steunt op een fatalistische wereldbeschouWing,
die bij hem veremgd gaat met het
geloof In een almachtige en barmhartige
God, die soms In het leven der mensen
Ingrijpt en voor hen altijd aanwezig blijft,
doorgaans als een laatste toeverlaat, een
redder, een enkele maal als een rechter die
ook een wreker van onrecht IS. De kosmos
maakt voor Streuvels één geheel Uit waarin
al het bestaande door dezelfde wetten van
groeien, bloeien en verwelken wordt beheerst.
Wie Zich naar die noodlotsdwang
voegt, leeft lijdzaam en rustig in zIJn verborgenheid;
wie ZICh ertegen verzet, straft
Zichzelf en wordt door het noodlot gebroken.
Alleen de kinderen, die in zijn werk
een bijzondere voorliefde gemeten, kennen
enige jaren het geluk van het niet-weten.
Maar weldra leren zij onderscheiden en
kennen, en vanaf dat ogenblik dragen zij de
verantwoordelijkheid en de last van hun
bestaan In zijn later werk slagen enkele
personen erin het bewustZijn van hun
onderworpenheid te louteren door vroomheid
of humor. Maar de diepste Streuvels is
hiJ die de lijdende en zwoegende mens, die
niet opgemerkt en niet om zijn verdiensten
wordt erkend, In zijn alledaagse handelingen
heeft Uitgebeeld.
HIJ gelooft in een betere wereld en in
onsterfelijkheid na de dood. Die overtuiging
gaat samen met een nuchtere, realistische
kijk op het leven. Door zijn omgang
met de gewone bevolking heeft hij de mensen
leren kennen zoals zij zijn, en wat hij
waarnam heeft hij geeerbiedigd onder het
schrijven. Zijn Innerlijke waarachtigheid
heeft zich tot m zijn taalgebruik doen gelden
Streuvels begon te schrijven in een
gezuiverd Westvlaams dialect, maar gaandeweg
gmg hiJ over naar het Nederlands.
HIJ heeft niet de taal gebruikt die bij het
volk hoorde, maar schreef zoals hij zelf
sprak, en dit khnkt volstrekt eigen, bezield
en mUZikaal.
HIJ was met alleen epicus, maar ook een
lynsch dichter m proza. Dat komt op
versch. mam eren tot Uiting. In de eerste
plaats m zelfstandige beschrijvingen als De
boomen (1909) en Het glortertJke LIcht
(1911) Vervolgens m de natuur- en milieuschildermg
die deel uitmaakt van zijn verhalen.
Daarop steunend heeft de kritiek in
het begm van de 20ste eeuw, misleid door
de cultus van het mooie woord en haar wens
voor werkelijkheid nemend, in Streuvels
vooral een schilder met woorden gezien.
Toch staat in zijn verhalen altijd de mens
m het centrum van de belangstellmg, en
wat er als beschriJvmg bij komt is noodzakeliJk
en functioneel om de psychologische
ontwikkeling van een personage of een verhouding
te verantwoorden. Maar Streuvels'
lyriek spreekt ook en zelfs machtiger
Uit zijn drang naar grootheid die ligt in de
bewondering waarmee hij de arbeid en de
kameraadschap omringt, waardoor zijn figuren
een mythische betekenis krijgen. In
zIJn kunst is de gewone mens een symbool
geworden.
In emge verhalen uit zijn jeugdjaren en
later opnieuw in 'Het leven en de dood in
den ast' opgenomen in de bundel Werkmenscherb
(1926), heeft die transpositie
van de alledaagse werkelijkheid naar het
vlak der visIOnaire verbeeldmg een surreahstIsch
karakter.
Streuvels' werk speelt zich immer af in de
streek tussen Leie en Schelde. Na De oogst
(1900) en Langs de wegen (1902) worden
vooral De vlaschaard (1907) en De teleurgang
van den Waterhoek (1927) als klasSieke
werken gewaardeerd - wellicht ook
omdat zij werden verfilmd.
Streuvels' memoires, geordend volgens
woonplaats in Heule (1941), Avelgem
(1946), Ingoyghem (2 dIn., 1951 en 1957) en
zijn oorlogsdagboek, getiteld In oorlogstijd
(1915-1916), worden nog steeds geapprecieerd.
Werken: Zomerland (1900), verh, Zonnetlj (1900),
verh , Doodendans (1901), verh , Dagen (1903),
verh , Minnehandel (1904), r ; Dorpsgeheimen, 2
din (1904), verh , Openlucht (1905), verh., Stille
avonden (1905), verh , Het uitZicht der dingen
(1906), verh , Tleghem, het Vlaamsche lustoord
STROMAN
(1907), De blijde dag (1909), nov, Najaar (1909),
verh, Het Kerstekind (1911), nov, Hoe men
schrijver wordt (1911), autoblOgr , Dorpslucht, 2
din (1914), r, Genoveva van Brabant, 2 din
(1919-1920), verh ,Prutske (1922), nov, Land en
leven In Vlaanderen (1923), studies; Op de
Vlaamsche binnenwateren (1923), relsverh,
Alma met de vlassen haren (1931), r , Levens'
bloesem (1938), r , Kerstvertellingen (1939), De
maanden (1940), verh , Beroering over het dorp
(1948), r , KrOniek van de familie GezelIe (1960,
19803 ), In levenden lijve (1966), autoblOgr.
Uitgaven: Volledige werken, 10 din (1951), Idem, 4
din (1971-1973), met mi van G KNUVELDER, M
JANSSENS, J WEISGERBER en G STUIVELING, In
oorlogstijd Het volledige dagboek van de eerste
wereldoorlog (1979), L SCHEPENS (ed ), Uit lust
met de penne (1982)
Literatuur: A DE RIDDER, SS, ZIJn leven en ZIJn
werk (1907), F DE PILLECIJN, SS en ZIJn werk
(1932), E DE BOM, F TIMMERMANS E A, 'S S 70e
verJarmg', m Versl en Meded Kon VI Acad
(1941), L SOURIE, S S (1946), Dletsche Warande
& Belfort (1946), speCiaal SS-nummer, J VER.
CAMMEN,J BooNEA,SS 80 (1951), A DEMEDTS,
S (1955), A VAN DER PLAETSE, A DEMEDTS en
SS, S S 85 (1956), R VAN DE LINDE, Het oeuvre
van S ,socwal document (1958), F DE PILLECIJN,
S (1958), G KNUVELDER, S S (1964), H SPE.
LlERS, Omtrent S Het emde van een mythe
(1968), J WEISGERBER, SS Een SOCIOlogische
balans (1970), H SPELlERS, GADE E A, Afscheid
van S (1971), R. ROEMANS en H VAN ASSCHE,
BiblIOgrafie S In boekvorm (1972), R VERSCHUERE,
SS zoals hij was (1973), A DEMEDTS, SS
(1977), G DURNEZ, m Vlaamse schrijvers (1982),
B PELEMAN, 'S S (1871-1969)', m Geboeld maar
ongebonden (1983), H VERRIEST, m TWintig
Vlaamsche koppen, dl 2 (1983) [A DEPREZ]
Stroman, Ben
Eig. Bernard Johan Hendrik, Nederlands
prozaschrijver en journalist (Rotterdam
21 4.1902-Haarlem 18.4.1985). Werkte als
dagbladcorrespondent te Rotterdam en na
wo II als kunstredacteur van het Algemeen
Handelsblad te Amsterdam. Omstreeks
1935 redacteur van De VrtJe Bladen. ExperImenteerde
aanvankelijk met de korte flitsende
reportageroman (Stad, 1932), waarm
het rusteloze leven van een collectiviteit
werd weergegeven; keerde daarna tot meer
traditionele vormen terug, maar paste de
korte zakelijke stijl toe.
In 1981 verscheen Vandaag bestaat met,
waarin hij m 'autobiografische fragmenten'
zijn hermneringen optekende.
Werken: René Françols Arlstlde (1934), Obbe PhlIIps
(1935), Vrouwe-polder (1938), De karpervijver
(1947), Kleme diefjes worden groot (1949);
Het hUIS Carbentus (1949); OverZicht en indrukken,
de Nederlandse roman In de periode
1940-1950 (1951), Overspellgen (1958), De gevloekte
verlosser (1961), De Nederlandse toneelschriJfkunst
(1973)
549
STRIJT VAN RONCEVALE
Literatuur: C TAZELAAR, In Het proza der meuwe
zakelijkheid (1935), V E VAN VRIESLAND, In
Onderzoek en vertoog, dl 1 (1950); H ANTEN, In
Van realisme n/lllr zakelijkheid (1982)
[GW HUYGENSENGJ VANBORK[
Strijt van Roncevale, Den droefliken
Middelnederlands volksboek, wsch. ca
1500 tot stand gekomen, waarin proza en
verzen elkaar afwisselen. De verzen komen
ten dele overeen met de oudere fragmenten
m hs. (vgl. Roelantslled). De herkomst van
het prozagedeelte is minder duidelijk, afgezien
van enige ontleningen aan Die al derexcellenste
croniJke van Brabant (1497).
De oudst bekende editie van Den droefltken
strljt { } van Ronceuale (Antwerpen,
Willem Vorsterman) wordt door NijhoffKronenberg
(W Nijhoff en M.E. Kronenberg,
Nederlandsche blblwgraphle ( j,
3907) ca 1520 gedateerd Een latere uitgave
verscheen in 1576 te Antwerpen bij Jan van
Ghelen.
Zie ook Alderexcellenste Cronyke van Brabant,
Die.
Uitgaven: G J BOEKENOOGEN (ed ), Den droefllken
stnjt van Ronceuale (1902, herUltg van de Ant·
werpse druk), L DEBAENE, 'Het volksboek "Den
strljt van Roncevale" en de "Alder excellenste
cronyke van Brabant" ',In J GESSLER (ed ), MIS'
cellanea (1948)
Literatuur: L DEBAENE, De Nederlandse volksboeken
(1951); H VAN DIJK, Het Roelantslled Studie
over de Middelnederlandse vertalmg [ J, 2
din (1981) [A VAN ELSLANDER]
Stuiveling, Garmt
550
Nederlands dichter, essayist en literatuurhistoricus
(Stroobos 21.12.1907 -Hilversum
11.5.1985). Tijdens zijn jeugdjaren in
Friesland ontwikkelde hij zich als dichter
bUiten de heersende literaire stromingen;
wel werkte hij mee aan de socialistische
TIJdsIgnalen (1929), een verzameluitgave
mgeleid door Henriette Roland Holst. Als
student Nederlands te Groningen (waar hij
ook filosofische colleges van Heymans en
Leo Polak volgde) toonde hij bijzondere
belangstelling voor verstechnische problemen
en in 1934 promoveerde hij cum laude
op een dissertatie over de ritmische vernieuwingen
bij de Tachtigers (Versbouw en
ritme In de tiJd van '80). De ontdekking
van onbekend documentatiemateriaal
bracht hem daarop tot steeds Uitgebreidere
hterairhlstorische onderzoekingen.
Van 1935 tot 1958 was hij leraar te Hilversum,
waar hij ook woonachtig bleef, van
1939 tot 1946 tevens privaatdocent moderne
literatuur te Utrecht, en vanaf 1946literair
medewerker bij de radio. In 1951 werd
hij benoemd tot buitengewoon hoogleraar
taalbeheersing aan de universiteit van Amsterdam;
sinds 1956 bekleedde hij tevens
de gewone leerstoel in de Nederlandse letterkunde
aldaar (tot eind 1972). Daarnaast
vervulde hij tal van functies: voorzitter van
het Multatuhgenootschap en van de Henriette
Roland Holststichting, lid van de
Raad voor de kunst, redacteur van het
Nieuw Vlaams TIJdschrift, voorzitter van
de Conferentie der Nederlandse letteren.
Als voorzitter (1957-1972) van de Veremgmg
van Letterkundigen kwam hij op voor
de economische en sociale belangen van de
auteurs en maakte hij meer dan zIJn voorgangers
van deze orgamsatie een vakbond.
Na zijn debuut als dichter van gemakkelijk
aansprekende natuurlyriek en socialistische
verzen (Elementen, 1931) ontwikkelde
hij zich onder de indruk van de tiJdsomstandigheden
in algemeen humamstische
rlchtmg, zoals ook blijkt Uit zIJn toneelspel
Erasmus (1936). Later verdiepte zich zijn
dichterschap, waaraan de mvloed van J.C
Bloem niet vreemd was, m de richting van
eXistentiële bezmmng. Het voornaamste
werd bijeengebracht in Ego en echo (1957),
waarm ook enkele vroegere uitgaaf jes zijn
opgenomen, en In EeUWig gaat voor ogenbltk
(1965) Uit de laatste titel spreekt de
bewondering voor Vondel, die hem steeds
IS biJgebleven.
Als Criticus voor het weekblad TIJd en
Taak, en na 1945 voor de Paroolpers, de
VARA en het mede door hem geredigeerde
maandblad Het boek van nu, toonde hij
zijn grote belangstelling voor de actuele
hteratuur; een keuze Uit zIJn vaak zeer verhelderende
kritieken bundelde hij m Triptiek
(1952). Van grote wetenschappelijke
betekems werd zIJn literair historisch onderzoek,
waarbij hij de nadruk legde op het
belang van de authentieke documentatie
en het m acht nemen van de strikte chronologie.
Zo verrichtte hiJ baanbrekend werk
voor de kennis van Bredero, Multatuli,
Perk en de beweging van Tachtig. AanvankeliJk
in samenwerkmg met Du Perron
onderzocht hiJ de juiste toedracht van de
zaak Lebak; als eerste gaf hij de oorspr.
Havelaartekst naar het hs. uit (de 'nulde
druk', 1949), waarna onder zijn leiding de
nieuwe Multatuli-editie gmg verschiJnen.
In zijn onderzoek naar Perk (aan wie hij
later een bIOgrafie zou wijden) rekende hij
af met de legendevorming en vervalsingen
van Kloos en benaderde hij de oorspr.
bedoelingen van de dichter. De beweging
van Tachtig plaatste hij tegen de politieke
en sociale achtergronden van de tijd.
Bovendien ontstonden tal van kortere studies,
Inleidingen, herdenkingstoespraken
enz , die hij verzamelde In vier omvangrijke
bundels. HierIn wierp hiJ vaak een verrassend
licht op o.a. auteurs als Coornhert,
Vondel, Conscience, Busken Huet, Vosmaer,
Van Schendel, Sabbe, Elsschot. Hij
WiSt wetenschappelijke kwaliteit te combineren
met kunstzinmge smaak en een
opmerkelijke helderheid, terwijl hij door
zIJn systematische aanpak nieuwe en verrassende
gezichtspunten opende. Tevens
kwamen door hem of onder zijn leiding uitgaven
van het verzameld werk van Bredero,
MultatulI, Perk, Gorter en Couperus tot
stand. In Een eeuw Nederlandse letteren
(1941, 1983') behandelt hiJ de 19de-eeuwse
lIteratuur van Nederland en Vlaanderen
geintegreerd. Ook op ander gebied streefde
hiJ naar Integratie van Noord en Zuid, o.m.
vla de Conferentie der Nederlandse letteren.
Werken: Verzen van nu (1933), De N!euwe G!ds als
geestehJk brandpunt (1935), Wegen der poeue
(1936), De bnefw!ssehng Vosmaer-Perk (1938),
De Bnefw!sselmg Vosmaer-Kloos (1939), Jacques
Perk, Mathrldekrans naar de handschnften
(1941), Rekenschap (1941), Wordend kmtal
(1945),p , Herman Gorters kentermgssonnetten
(1946), OnvoltoOId verslag (1949), Steekproeven
(1950), essays, Het korte leven van Jacques Perk
(1957), Uren ZUId (1960), Moderne welsprekendheld
(1961), Willens en wetens (1967), essays;
Vakwerk (1967), essays, MemonaaI van Bredero
(1970)
Literatuur: H ROLAND HOLST, 10 T!Jds!gnalen
(1929), J J ÜVERSTEEGEN,m Vorm of vent (1969),
J FLORQUIN, Ten hUIze van (1972), G W
HUYGENS, 'S s betekems voor de studie der
Neder! letterkunde', 10 AM CRAM, R GEEL en
H PLEIJ (ed), Weerwerk (1973), met blbl, G
SCHMOOK, S m Vlaanderen (1973), E FRANCKEN
en E KUMMER, 'Vragen aan S ',10 Over Multatuh
(1979), IDEM (ed), Levenslang (1982), F VERMEULEN,
10 Lrteratuur, 2 (1985), lOtervIew
[GW HUYGENSENRED]
Styevoort, Jan van
Middelnederlands dichter en rederijker,
afkomstig uit het bisdom LUIk. Hij was o.a.
kanunnik van St. Pleter en vicaris van St.
MarIe. Als rederijker in Utrecht verzamelde
Jan van Styevoort een groot aantal
gedichten In een refreinen bundel die in
1524 verscheen.
Uitgave: F LYNA en W VAN EEGHEM, J v St 's Refremenbundel
Anno 1524 (1930)
Literatuur: D COiGNEAU, Beschouwmgen over de
STYL
Refremen m het Zotte UIt de bundel van J v St
(1972), BH ERNE, 'Klemigheden Uit Van St s refremenbundel
(1524)', 10 Nieuwe Taalg, 69
(1976), 70 (1977), 72 (1979), G C ZIELEMAN, 'My
dunckt tls al mal een mal andere', 10 Studies voor
Damsteegt (1981) [F VAN THIJN]
Styl,Simon
Noordnederlands prozaschrijver en dichter
(Harlingen 25.2.1731-ald. 4.5.1804).
Studeerde mediCijnen te Franeker en Leiden
en vestigde ZICh als arts in Harlingen.
Als enthousiast toneelliefhebber leidde hij
een gezelschap in zijn woonplaats en speelde
zelf versch. bekende rollen. Op zijn 23ste
Jaar schreef hij de klucht De vryer na de
kunst en het blijspel Knspyn fIlozoof. In
1768 verscheen zijn treurspel De M!tyleners,
waarover hij met de Vaderlandsche
letteroefemngen In een polemiek geraakte.
Aanvankelijk was Styl Oranjegezind, maar
zIJn 'redelijke' verlichtingsIdeeën deden
hem naderhand de patriottische zijde kiezen.
Het satirische spel De torenbouw van
het vlek Bnkkek!ks m het landschap Batrachw
levert zelfs een scherpe kritiek op
de Oranjes. In 1795 lid geworden van de
Nationale Vergadering speelde hij een belangriJke
rol in de totstandkoming van de
staatsregeling van 1796. Als gematigd federalIst
WiSt hij zich echter in 1797 niet te
handhaven en woonde sindsdien in zijn
ge boortestad.
Vanwege zijn voortreffelijk historisch proza
wordt Styl in één adem genoemd met
Hooft, Brandt en Wagenaar. Zijn De opkomst
en bloeI der Vereemgde Nederlanden
(1774), nog in zijn orangistische periode
geschreven, werd door de tijdgenoot zeer
gewaardeerd en beleefde tot ver in de 19de
eeuw herdrukken. De ontwikkelingsgeschiedenis
van de repubhek wordt hierin
op eenvoudige wijze verteld en verklaard.
Het werk IS evenwel niet vrij van zelfgenoegzaamheid.
Bepaalde ideeën, zoals de
Invloed van klimaat en voedsel op het
volkskarakter, ontleende de schrijver aan
Montesquieu (o.a. diens Espnt des lo!s).
Voor de Levensbeschryvmg van eemge
voornaame meest Nederlandsche mannen
en vrouwen (een werk in tien delen door
Styl, Johannes Stinstra e.a.), schreef hij
Het leven van Jan Punt (1781). Deze
bekende toneelspeler wordt hierin met grote
sympathie getekend tegen de achtergrond
van het classicistische toneel in de
551
STIJNS
Amsterdamse Schouwburg. Styls subjectiviteit
en conservatief standpunt inzake de
toneelpraktijk bracht hem in een pennestrijd
met de acteur Marten Corver, die de
moderne richting vertegenwoordigde.
Werken: Vier zamenspraaken nopens de aanmer·
klngen van den rustenden tooneelspeeler M
Corver, op Het leven van Jan Punt (1786), Nage·
laten gedichten TooneelpoeZij (1835), Nagelaten
gedichten MengelpoezIj (1837)
Uitgaven: C YPES (ed), Knspyn filozoof, 1754
(1955), A N M en N C H WIJNGAARDS (ed ), De
torenbouw [ J (1975)
Literatuur: J SCHELTEMA, Levensschets van SS
(1804), J G OTTEMA, Gelegenheidsrede bij de
opngtlng van het monument voor Dr SS te
Harlingen (1860), H SMITSKAMP, 'S S als ver·
hcht geschledschrlJver', m Bljdr voor de Geschied
der Nederlanden, 6 (1952), N
WIJNGAARDS, 'Some SoclOloglcal Aspects of S S s
"De torenbouw I I"', m Documentatieblad
Werkgroep 18e eeuw, 15-16 (aprlI1972)
IAN PAASMANI
Stijns, Reimond
Vlaams romanschrijver (Mullem 10.5.
1850-Sint-Jans-Molenbeek 12.12.1905).
Aanvankelijk onderwijzer te Bevere, Mullem
en Sint-Jans-Molenbeek; sinds 1884
studiemeester en daarna leraar aan het
KomnkliJk Atheneum te Brussel. Schreef
van 1877 tot 1884 samen met zijn zwager
Isidoor Teirlinck gedichten, toneelstukken
en verhalen, alsook de politieke, antiklerikale
roman Arm Vlaanderen (2 din., 1883-
1884) over de schoolstrijd. Dit werk vertoont
een naturalistische inslag, die In zijn
volgende romans een scherper en zuiverder
karakter aanneemt.
Stljns is in Vlaanderen de eerste vertegenwoordiger
geweest van een materialistisch
en pessimistisch naturalisme, met een ongenadige
krItiek op de kerk, de sociale en
politieke toestanden omstreeks de eeuwwisseling.
Werken: Schetsen en verhalen (1886), Ruwe liefde
(1887) , r, Broodnijd Schetsen en verhalen [[
(1887), In de ton (1891), verh ,Klein leven (1893),
Dnften (1896), Hard labeur (1904), r
Uitgave: H TEIRLINCK (ed), Arme menschen
(1920)
Literatuur: F V TOUSSAINT VAN BOELAERE, 'Hard
labeur', m Zurkel en blauwe lavendel (1926), L
BAEKELMANS, Vier Vlaamsche prozaschnjvers
(1931), RF LISSENS, 'Een vergeten Jubileum
"Ruwe hefde" " m Dletsche Warande & Belfort
(1947), A S VAN VRECKEM, De mvloed van het
Franse naturalisme In het werk van Cynel Buysse
(1968), J ARENs, R S (1981), N VERSCHOORE,
, "Hard labeur" het wemlg bekende meesterwerk
van R S " m Boek en bibliotheek, 2 (1982-1984),
L STYNEN, 'R S, bewust vergeten', m De VI
Glds,67 (1983) IA DEMEDTS
552
Suchtelen, Nico van
Eig. jonkheer Nlcolaas Johannes van Suchtelen,
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
2510.1878-Ermelo 26.8.1949). Studeerde
natuurwetenschappen, sociologie
en economie te Amsterdam, later psychologie
en filosofie In Zurich. In 1903 debuteerde
hiJ met zijn dramatisch gedicht przmavera,
dat gevolgd werd door een bundel
Verzen (1905), waarin de idealistisch-wijsgerige
levensopvatting van de auteur en
zIJn beheerste dichterschap, verwant aan
Verwey, dUidelijk blijken Een korte tijd
maakte hij deel Uit van 'Walden', Van
Eedens tolstojaanse kolonie te Bussum.
Door deze ervaringen gemsplreerd schreef
hiJ de iromsche roman Quw absurdum
(1906), waarin humaan geloof en scherpe
kritiek elkaar in evenwicht houden Na een
paar Jaar zonder succes als uitgever werkzaam
te zijn geweest, hervatte Van Suchtelen
zIJn studie; In 1911 promoveerde hij op
De waarde als psychisch verschijnsel, aldus
zIJn mZlchten als psycholoog combmerend
met zijn kenms als socioloog en econoom
In 1913 werd hiJ directie-secretaris van de
Wereldbibliotheek, de progressief-culturele
stlchtmg van Leo Simons, wiens mededirecteur
en opvolger hij werd. Ondanks een
veelomvattende functie zag hij kans als
dichter en prozaïst werkzaam te blijven, al
verschoof zijn proza allengs van het creatieve
naar het beschouwelijke. Zoals hiJ in
zIJn Uitgeverij Ideaal en praktijk trachtte te
veremgen, veremgde hiJ m zIJn werk vermeuwlng
en traditie: hij behoorde tot de
eerste Nederlandse kenners en bewonderaars
van Freud, maar was naar aard en
voorkeur een volgeling van Spmoza en
Erasmus. Als religieus humamst en overtuigd
pacifist diep geschokt door wo I,
schreef hij De sttile lach (1916), een roman
In brieven die tot de meest gelezen boeken
van die tijd behoorde en waaraan (naar in
een latere druk werd meegedeeld) Anme
Salomons had meegewerkt Smaakvol van
stiJl, fel van maatschappijkritiek en verantwoord
uit een oogpunt van kinderpsychologie
IS voorts Eva 's Jeugd (1923). In het
ongelijksoortige en ook ongelijkwaardige
latere werk treffen vooral idealistisch-wiJsgerige
belijdenissen als het van oosterse
denkbeelden vervulde boek Tat tw-am as!
(= Dat ben jij; 1933), en de Ironische erasmlaanse
dialoog Oorlog, gepubliceerd biJ
de Erasmusherdenking in 1936
Ook als vertaler heeft Van Suchtelen zich
verdienstelijk gemaakt. Zonder tot de grote
Nederlandse dichters en prozaschrijvers te
behoren neemt hij een geheel eigen plaats
In als een der zuiverste en nobelste vertegenwoordIgers
van de generatie die kort
voor wo I aan het woord kwam, een generatie
dIe diep geloofde in een menswaardige
wereld van zuivere cultuur, eerlijke democratie,
kritisch humanisme, sociale gerechtigheid,
kosmopolitisme en duurzame vrede
en dIe dit geloof door twee wereldoorlogen
zwaar beproefd heeft gezien en ondanks
een toenemende scepsis toch heeft
behouden.
Werken: De tum der dromen (1913), t, Tot het AlEne
(1927), Het eerst nodige (1945)
Literatuur: Het werk en de mens Nv S (1948), A
SALOMONS, m Hermnermgen aan schrijvers die
Ik persoonltJk heb gekend (1968'), R HENRARD,
'Zwerftocht door het Al-ene Nv S', mAlgemeen
Nederl TlJdschr voor WIJsbegeerte, 69 (1977),
H J SMEDING, 'Hermnermgen aan Nv S', m
WB-cahler, 1 (1979), G VAN SUCHTELEN, m
Meded Fred vEedengenootschap, 28 (1982)
[G STUIVELING)
Swaanenburg, Willem van
Noordnederlands prozaschrijver en dichter
(gedoopt Zutphen 16.5.1679-Amsterdam
22.4.1728). Zoon van conrector van de
Latijnse school. Over de periode voorafgaand
aan zijn schrijverschap is weinig
bekend. Wellicht was hij rond 1714 toneelspeler.
Enkele jaren later was hij gouverneur
van de zonen van de Gelderse baron
Van Laar. Van 1719 tot 1722 verbleef hij als
kunstschilder te Antwerpen. In de loop van
dat laatste jaar trok hij naar Amsterdam,
waar hij spoedig een omstreden figuur werd
door zIjn Parnasdreun (1723), een huwehjksvers
waarm alle dichtvoorschriften
met voeten werden getreden. In de daarop
volgende jaren publiceerde hij een dichtbundel
Parnas, of de zang-godmnen van
een schtlder (1724), VIer weekbladen: De
herboore oudheyt, of Europa m 't me uw
(1725), Arlequm dlstelateur, of de overgehaalde
nouvelles (1726), De doctor, zonder
promotIe, of de geanatomiseerde courant
(1726) en De vervrolykende Momus, of
koddIge berlSper (1727), en een hekelschrift
tegen de astroloog en kwakzalver
Hans ChrIStoffel Ludeman (1727).
Collega-weekbladschrijvers als Hermanus
van den Burg en Jacob Campo Weyerman
bespotten Van Swaanenburg en zijn werk;
de laatste noemt hem de 'halfmalle schribbelaar
van de Herboore Oudheyt'. Dichters
hebben hem eeuwenlang verguisd; de dassicist
Sybrand Feitama noemde hem in een
SWAEN
grafschrift de 'Aartspauker', en Johannes
Kmker zag in hem een 'door gebrek aan alle
zelfbeheersing geheel mislukte dichterlijke
natuurdrift'. In het werk dat zoveel weerstand
heeft opgeroepen verwerpt Van
Swaanenburg het polijsten van verzen en
de onderworpenheid aan regels, principes
dIe hij belichaamd ziet in de schrijver en
criticus van De Boekzaal, David van
Hoogstraten. Daartegenover stelt hij inspiratie
en extase. Zijn overtuiging wordt
gemotiveerd door de hermetische filosofie
op naam van Herrnes TrIsmegistos, waarin
lijdzame overgave en extatische terugkeer
naar de goddelijke harmonie kern thema's
ZIjn. Het unieke satirisch-hermetische
werk van Van Swaanenburg dient men te
beschouwen tegen de 18de-eeuwse achtergrond
van deze filosofie.
Literatuur:A DE JAGER, 'Over den dichter W.v.S ',m
IDEM, Nieuwe taal- en letteroefenmgen (1876),
E A SERRARENS, 'W V S , een zonderlmg Uit het
begm der 18de eeuw', m De Gids, 100, IV (1936),
J P A VAN ALPHEN, W v S, achttlende-eeuwer
en tijdgenoot (1966), C M GEERARS, 'De hermetische
filosofie van W v S " m Nieuwe Taalg, 62
(1969) [F VAN LAMOEN)
Swaen, Michiel de
Zuidnederlands (toneel)dichter (Duinkerken
20.1.1654-ald. 3.5.1707). Heelmeester
en 'prince' van 'De Carsauwe' te Duinkerken,
dat sedert 1662 definitief bij Frankrijk
was ingelijfd.
Van ZIjn toneelwerk werden tijdens zijn
leven enkel zijn berijmde vertalingen van
Le CId van Corneille (1694) en van Andromcus
van Campistron gedrukt. Bewaard
bleven verder nog twee martelaarspelen,
Cathanna (vóór 1702) en MauntlUs, en het
historisch drama De zedlghe doot van
Carel den VIjfden (ca 1704), waarin zijn
verbondenheid met de Nederlanden tot
uiting komt. Het vastenavondspel De gecroonde
leersse (1688), een geslaagde dramatisering
van een keizer Karel-anekdote,
behoort tot de beste Nederlandstalige
blijspelen en wordt nog met succes opgevoerd.
Het stuk, waarvan de volledige titel
luidt De verheerllJckte schoenlappers of
De gecroonde leersse tot een vastenavontspel
toneelwIJs opgestelt, werd opgevoerd
'op de saele van rhetorica binnen Duynkercke
in den vasten-avont-tijdt des jaers
1688' en gedrukt bij C. Meyer te Gent in
1718, een versie waarin tal van varianten,
zowel uitbreidingen als inkortingen, ten
opzichte van het hs. voorkomen. Het stuk
bevat in feite twee intriges: de anekdote
553
za, dat door eezna, bdeaetl ddeonodre een beeldende
SWARTH
van de populaire keizer, overgeleverd in het
verhaal van 'De vereerde schoen-lappers
oft de ghekroonde leerse', opgenomen in de
verzameling van J. de Grieck, Heerelycke
ende vrolycke daeden van keyser Carel
den V (1675), wordt op ingemeuze maar
natuurlijke wijze verweven met een liefdesintrige
van De Swaens eigen vinding.
Het stuk kreeg van de auteur zelf de benaming
ducht-spel en vertoont ook de kenmerken
van dit genre: situatie komiek, echtehjke
en andere scheldpartijen, een smultafereel,
plat-komische volks-realistische
UItdrukkingen; anderzijds vertoont het ook
mvloed van het Frans-klassieke blijspel:
mdeling m vijf bedrijven (met voor- en
nareden), alexandrijnen en karaktertypering
Het is vooral de natuurhjke en zeer
levendige typermg van de belangrijkste
personages die, samen met een volgehouden
opdnjven van de spanning, een beeldrijk
en sappig taalgebrUIk, een pittige dialoog
en de soepele, vaak door enjambement
verbonden alexandrijnen, de blijvende verdienste
van het werk uitmaakt.
Het auteurschap van De menschwordmg
(1686), twee eeuwen later als anoniem
mysteriespel gepubliceerd, werd m 1926 op
goede gronden door C. Huysmans aan M.
de Swaen toegekend. Daarnaast is Het
leven en de dood van Jesus Chnstus, m
1694 voltooid en in 1767 te Brugge gedrukt,
ongetwijfeld zijn belangrijkste werk. Het
bestaat UIt 60 zangen in alexandrijnen, telkens
door een 'Toesang' in kortere verzen
besloten, en geeft op treffende wijze uitmg
aan een diepe religieuze bewogenheid die
we ook aantreffen in de beste gedichten van
de Verscheyden godtvruchttge en sedlge
rymwercken, waarin echter eveneens veel
gelegenheidswerk voorkomt. Bij het samenstellen
van zijn Neder-duytsche dtgtkonde
of rym-konst heeft De Swaen gebruik
gemaakt van de Franse Aristotelesvertalmg
met commentaar van A. Dacier
(1692).
In het tweede deel van de uitgave van zijn
werken is een fragment van het toneelstuk
Absolon opgenomen.
Uitgaven: V CELEN, C HUYSMANS en M SABBE
(ed), Werken, 6 din (1928-1934), met Inl, E
SEYS (ed J, 'BloemleZing' (1964), J H CARTENS
(ed ), De gecroonde leersse (1979')
Literatuur: M SABBE, Het leven en de werken van
Md S (1904), C HUYSMANS, 'Het geheIm van een
mysterIespel', In Versl en Meded Kon VI Acad
(1926), W J C BUITENDIJK, Het calVinisme In de
spiegel van de ZUldnederland.e literatuur der
contrareformatie (1942), E ROMBAUTS, In GeschiedeniS
van de letterk der Nederlanden, dl v
554
(1952), J VANDERHEYDEN, 'M d.S s Dlgtkond~, A
Dacler en P Cornelile Een bronnenonderzoek',
In Versl en Meded Kon VI Acad (1954), R
SEYS, In TWintig eeuwen Vlaanderen, 13 (1976)
IA VANELSLANDER]
Swarth, Hélène
Eig. Stephame Hélène, Nederlandse dichteres
en prozaschrijfster (Amsterdam 25
10.1859-Velp 20.61941). Ging in 1865 naar
Brussel waar zij werd opgevoed door een
Franse gouvernante; van 1870-1872 op
school in Amsterdam, daarna opmeuw m
Brussel, op een kloosterschool. Woonde
van 1884-1894 m Mechelen; na 1894 -
gehuwd met Fnts Lapidoth - in 's-Gravenhage
Schreef aanvankelijk Franse gedichten,
gepubhceerd onder de tItel Fleurs du
rêve (1879) en Les prmtamères (1882),
samen met Feuûles mortes Uitgegeven als
PremIères poésles (1902). Advies van Pol
de Mont bracht haar tot het schrijven van
Nederlandse poezie.
De belangnjkste factor in de gedichten van
'het zmgende hart van Holland' zoals Kloos
haar genoemd heeft, was de liefde. Haar
vroegste poe zie bevat de herinneringen aan
een gestorven beminde. Als zij op het
Nederlands overgaat, schrijft zij enkele
gedichten die onder de beste van TachtIg
gerekend worden. Door de zuiverheid van
Ultdrukkmg wist zij een volmaakte eenheid
van vorm en inhoud te bereiken. Aan het
hefdesverlangen paarden zich gevoelens
van eenzaamheid en deze verdiepten haar
zmtuigliJke ontvankelijkheid zo, dat haar
natuurpoezie bij Wijlen een kosmisch-religieuze
beleving laat doorstralen. Terwijl m
die natuurpoezie haar bewondering voor
Lamartme bleek, bracht de wederzijdse
doordrmging van waarneming en beleving
haar tot Perk en Kloos. Van Deyssel prees
Eenzame bloemen (1883), waarin hij de
eenheid van liefdes- en Godsverlangen
vaststelde. Zij publiceerde haar sonnetten
vnl. m De NIeuwe GIds. De overvloedige
produktie van gedichten tastte de kwaliteit
aan, sterker bij de liefdespoezIe dan biJ die
over de natuur. Wat deze betreft past zij
beter bij de generatie van Zeventig - J.
Win kier Prins - dan bij die van Tachtig.
Omstreeks 1936 wendde zij Zich weer tot
het chnstendom, maar haar gedichten werden
of te zoetelijk gevonden, of te weinig
getUIgend van de hei Is boodschap. De vorm
was tot gladheid gesleten, de thematiek tot
monotonie versaaid. Haar poëzie kreeg toegang
tot populair-kerkelijke bladen die
eertIjds voor de pessimistisch geachte levensvIsIe
van de dichteres hadden gewaarschuwd.
In haar vroege jaren publiceerde Swarth
ook proza (bijv. de verhalenbundel Bloesem
en vrucht, 1893), dat de tijd echter niet
heeft overleefd. Voorts vertaalde zij uit het
Frans, o.m. A. de Musset, De nachten
(1912), M.M. de Lafayette, De prmses de
Clèves (1915) en V. Hugo, Hernam (1918).
Verder van Hans Bethge De Chmeesche
flUit (1921).
Werken: Blauwe bloemen (1884), Beelden en stemmen
(1887), Sneeuwvlokken (1888), RouwVlolen
(1889), Passiebloemen (1891), Nieuwe gedichten
(1892), Verzen (1893), Najaarsstemmen (1900),
Octoberloover (1903), Nieuwe verzen (1906),
Avondwolken (1911), Eenzame paden (1916),
Late liefde Liederen en sonnetten (1919), Keurbundel
(1919), Dagen (1924), Episoden (1924),
Morgenrood (1929), Beeldjes Uit vrouwenleven
(1938), Sorella (1942)
Uitgaven: J C BLOEM (ed ), H S Het zingende hart,
keur Uit haar gedichten (1952), H LIEBAERS
(ed ), Bneven aan Pol de Mont (1964), H ROEST
(ed ), Een mist van tranen (1973), bloeml met
mi
Literatuur: H LIEBAERS, H S s ZUIdnederlandse
Jaren (1964), J BROUWERS,' 'k Weet met wie miJn
bed zal gedenken', m Kladboek (1979), G Pu.
CHINGER, 'H S ',m Ontmoetingen met literatoren
(1982), A SALOMONS, 'H S ',m Herinneringen Uit
de oude tiJd (1984) [H A WAGE)
Sybesma, Rints;e Piter
Fries dichter en prozaschrijver (TJerkgaast
22.1.1894-Heerenveen 5.2.1975). Studeerde
diergeneeskunde te Utrecht en werd
dierenarts te Heerenveen. Medestander
van D. Kalma in diens 'Jongfriese beweging'
en de belangrijkste dichter van deze
stroming. Ook van belang is zijn (impresslOmstIsch)
proza. Hij redigeerde met J.H.
Brouwer van 1926-1929 het tijdschrift De
Holder
Tijdens wo II gaf Sybesma in zijn poezie
Uiting aan zijn sympathie voor het natIonaal-
socialisme, nl. in De tSlende MaelJe
(= De tIende mei; 1941), waarvan een
Duitse vertaling verscheen, en in De swetten
zWem (= De grenzen verbreed; 1942).
Werken: Ta de moam (= Tot de morgen, 1927), p ,
Om It hlem (= Om het erf, 1931), verh ,It anker
(= Het anker, 1932), verh, Boerke Thae (=
Boertje Thae, 1979), nov
Literatuur: A WADMAN, Fneslands dichters (1949),
J H BROUWER, Fryske styl (over Boerke Thae,
1952), ook m de Ultg van 1979; T RIEMERSMA, It
koarte forhael ~'n 'e Fryske IIteratuer fan de
twelntlchste leu (1977), K DYKSTRA, Lyts héinboek
fan de Fryske IIteratuer (1977), T RIEMERS·
MA, Proza van het platteland (1984) [F DAM)
SYTSTRA
Sytstra, Harmen Sytses
Fries dichter en prozaschrijver (Midlum
14.1.1817 -Baard 4.4.1862). Vroeg wees; in
1829 bakkersknecht bij een oom. Autodidact.
Vijftien jaar oud schrijft hij reeds
verSjes in het Nederlands, Frans en Fries.
PublIceerde in 1841 onder het ps. Harmen
Zijlstra zijn eerste bundel poëzie en proza
(Tslen tuwsen uwt de lottery), waardoor
hij In contact kwam met T.R. Dijkstra, student
te Franeker, en later ook met J. van
Loon. Richtte met hen In 1844 het 'Seiskip
foar Fryske tael end scriftenkennisse' op.
Was vanaf 1842 onderwijzer; in 1852
schoolhoofd te Baard, waar hij zijn aktes
moderne talen en wiskunde behaalde. In
1844 begon hij met de uitgave van zijn tijdschrift
I duna.
BeZield door de grootheid van Friesland en
het Fries in de oudheid en vol onbehagen
over eigen tijd en volk, wordt Sytstra de
verkondiger van de nieuwe opgang van de
Friese natie, die hij wilde dienen door zijn
wetenschappelijke en letterkundige werk
in het kader van de volksopvoeding. Zijn
poezIe omvat versch. genres; zijn proza
(schetsen, opstellen, verhandelingen), gedegen
van stijl, stoot het populaire niet af,
hoewel zijn archaische spelling soms problemen
geeft.
HIJ was een ijverig beschrijver van sprookJes
en van zijn liederen is de 'Wäldsang' nog
populair. Zijn taalkundig werk wordt evenwel
te veel beheerst door zijn retrospectieve
conceptie. In eigen tijd een eenzaam
strijder werd hij de bezielende figuur voor
de groep Jongere schrijvers en taalstrijd ers
met natIOnale idealen die door D. Kalma in
1915 in zijn 'Jongfryske Mlenskip' werden
veremgd.
Werk: ft boask fen de kasteleInsdochter (1842), t ,
onder ps HARMEN ZIJLSTRA
Uitgaven: TeltsJes en nmkes (1867), BlomlêZlng ut
'e gedichten (1894), Proza (1907), Stmd en
dream (1948), Winst ut forlles bnefwlksel tusken
T R Dykstra, J v Loon en H S S (1962),
met mi van J H BROUWER en J J KALMA.
Literatuur: D KALMA en P SIPMA, ft H S -boek
(1918), GA WUMKES, Bodders yn de Fryske
stmd (1926), D KALMA, In Frysk lIeder (1930),
EB FOLKERTSMA, Toer en tSJerke (1934), D.
KALMA, H S en de soaswie frage (1940), J PIE.
BENGA, Koarte skiedms fan de Fryske sknftekenmsse
(19572), K DYKSTRA, Lyts héinboek fan de
Fryske IIteratuer (1977), SJ. VAN DER SCHAAF,
Skiedms fan de Fryske blweglng (1977); A FEITS·
MA, 'Keerpunten m de beoefenmg van het Fries,
vroeger en nu', m Forum der Letteren, 20
(1979) [MK SCHOLTEN)
555
SYTZAMA
Sytzama, Clara Feyoena van
Noordnederlandse dichteres (Leeuwarden
5.4.1729-Heemse 1.9.1807). Bracht haar
jeugd door in het Groningse Bellingweer,
waar zij reeds Jong gedichten schreef: Bellmgweerder
wtspanmngen (1746). De
Groningse studentenkring waartoe haar
broer Pico Galenus behoorde, wilde van
Groningen een wetenschappelijk en cultureel
centrum maken, van Bellingweer een
tweede Muiderslot en van Clara een tweede
Tesselschade
Na haar huwelijk In 1750 met baron l.S.
van Raesfelt woonde zij op de buitenplaats
Heemse bij Hardenberg, wat haar inspireerde
tot nieuwe poézie, waaronder het
hofdicht in vier zangen: Heernse, hofbosch-
en veldzang (gedateerd 1774, gepubliceerd
1784). Zij bezingt het landleven en
de almacht Gods in de natuur Haar overige
werk bestaat vnl. uit stichtelijke gedichten.
Aan de Evangeltsche gezangen (1807)
droeg zij gezang 44 en 154 bij. Daarnaast
schreef zij gelegenheidsgedichten o.a. op
voorvallen de Oranjes betreffende en op de
slag bij de Doggersbank.
Zij was erelid van de dichtgenootschappen
'Kunst wordt door arbeid verkregen' te
Leiden en 'Kunstliefde spaart geen vlijt' te
's-Gravenhage.
Werken: GedIchten (1794), Kort beg"p der geschIedemssen
van Oud-Gnekenland (1802)
Literatuur: A W BRONSVELD, De Evangelische gezangen
{ J Hlstonsch-letterkundlg onderzoek
(1917), S ANEMA, Een vergeten dichteres Uit de
18e eeuw (C F v S) (1921), PAF VAN VEEN, De
soetlCheydt des buyten-levens, vergheselschapt
met de boucken Het hofdicht als tak van een
georgische literatuur (1960) [A N PAASMAN]
556
Székely-Lulofs, Magdalena (Madeion)
Hermine
Nederlandse romanschrijfster (Soerabaja
24.6.1899-Amsterdam 22.5.1958). Bracht
als dochter van een bestuursambtenaar,
daarna als plantersvrouw een groot deel
van haar leven In voormalig NederlandsIndie
door. In 1930 keerde zij met haar
tweede echtgenoot, de Hongaarse planter
en schnJver László Székely, naar Europa
terug; verbleef tot 1938 In Boedapest, daarna
In Nederland.
ZIJ schreef een aantal veel gelezen, vaak
vertaalde, doch ongelijkwaardige romans
In de traditie van het psychologisch realisme,
waarin ZIJ een kleurig beeld ophangt
van het leven in de tropen (met name Deli) ,
later ook wel van dat in Hongarije. OpmerkeliJke
bijval oogstte vooral haar ook voor
toneel en film bewerkte eersteling Rubber
(1931, herz. Ultg. 1952 en 1983), die het
milieu van de rubberplanters in Deli beschnjft;
in later werk behandelde zij met
veel kennis van zaken en kntische zin
andere kolom ale toestanden (biJV. een tragische
patrouille Uit 1911 in De hongertocht,
1936). Maar met altijd kon zij weerstaan
aan jacht op goedkoop succes. Zij vertaalde
ook, vooral uit het Hongaars.
Werken: Koelie (1932), Emigranten (1933), verh.,
De andere wereld (1934), Het laatste bed",f
(1937, herz Ultg Weerzien In Boedapest, 1950),
De kleine stn,d (1941), TJoet NJa Din (1948),
Onze bedienden In Indle (1948)
Literatuur: J LAST, m Links nchten (1932-1933,
1973'), J GOEDEGEBUURE, m Literatuur, 1 (1984),
C VAN DEN WIJNGAARD, 'M L (1899-1958), vrouw
van Deh', m Bzzlletln, 12 (1983-1984)
[w GOBBERS]
---T---
Tak, Pieter Lodewijk
Nederlands publicist (Middelburg 24.9.
1848-Domburg 24.8.1907). Studeerde een
tijdlang rechten m Lelden; werd journalist
m zIJn geboortestad, daarna mAmsterdam,
waar hiJ als radicaal-liberaal in contact
kwam met Jongere literatoren als Frank
van der Goes. Was m 1885 lid van de Brederocommlssie,
vanaf 1886 medewerker aan
De NLeuwe GLds (ps. Van de Klei) en vanaf
1890 lid van de redactie Toen het optreden
van Kloos tot een breuk leidde (zomer
1894) en de sociaal-gerichte medewerkers
hun podIUm verloren, nchtte Tak, mmiddeis
sociaal-democraat geworden, het
weekblad De Kromek op (1896), dat de
progressief-culturele functie van De Nieuwe
GLds overnam en die functie gedurende
rUim tien Jaar op eminente wijze wist te
vervullen dank zij de medewerkmg van
o.m. Jan Veth, Frans Coenen, Manus
Bauer, Berlage, Bierens de Haan, DIepenbroek,
Van der Goes, André Jolles, Jan
Kalf en F M Wibaut.
Hoe wemlg het een socialistisch partijblad
was, hoezeer een open tribune, en tegelijk
welk niveau het handhaafde, blijkt uit de
ReLsbneven van Bauer, geschreven tijdens
de kronmgsfeesten van de tsaar (1896), met
de daarop gevolgde polemieken Beroemd
werd de reeks portretten (litho's) door Jan
Veth, maar ook de grafische medewerking
van Bauer (ps. Rusticus) is van bijzonder
belang Na de dood van Tak werd de Uitgave
van De Kromek gestaakt, omdat er niemand
beschikbaar was met zo'n veelomvattende
belangstelling en kennis, en zo'n
onbaatzuchtig sociaal en literair leiderschap.
Werk: Dwgnose (1903)
Uitgave: J W ALBARDA en H E VAN GELDER (ed ),
Herdrukken Uit De Kromek (1908), met een mi
van FM WIBAUT en blbl
Literatuur: G STUIVELING, De Nieuwe Gids als
geestelijk brandpunt (1935, 1983'), W. THYS, De
Kromek van P L T (1956), met blbl , G W BORRIE,
P L T (1973), J ROGIER, 'P L T', m De
geschiedschrIJver des RIJks en andere socwllsten
(1979), R DELVIGNE en L Ross, 'Het conflIct tussen
Jacob Israel de Haan en P L T 1904-1905', m
De reVIsor, 7 (1980), J I DE HAAN, Open brief aan
P L T (1982), met mi en comm van R DELVIGNE
en L Ross, J T HARSKAMP, 'Marms Bauer en de
ruzIe tussen SOCIalIsten en estheten m 1896', m
Bzzlletm, 11 (1982-1983) [G STUIVELING]
Tamminga, Douwe Annes
Fnes dichter en prozaschrijver (Winsum
22.11.1909). Aanvankelijk landarbeider en
daarna bouwvakker; in 1933 geslaagd voor
de onderwIjsakte en van 1935-1942 werkzaam
m de werklozenzorg. Van 1942-1968
leraar Fnes en Nederlands te Sneek, sindsdien
tot zijn penslOnermg in 1974 wetenschappeliJk
hoofdmedewerker aan de Fryske
Akademy te Leeuwarden.
ZIJn poezie kenmerkt Zich door markante
plastiek, vormkracht en subtiele taalbeheersmg
ZIJn grote kenms van het Fnes in
al zIJn facetten benutte hij ook als vertaler
(werk van o.a. Andersen, Poe en Dylan
Thomas). Van 1946-1968 was hij als redacteur
een van de stuwende krachten van het
literaire tijdschrift De Ts]erne. Hij publiceerde
ook toneelstukken, literaire bloemlezmgen
en studies op IIterairhistonsch en
taalkundig terrein. Samen met G. Brouwer
en B. Smilde vertaalde hiJ de psalmen en
gezangen voor de Friese versie van het
LIedboek voor de kerken (1977). Voor zijn
bundel Balladen (1956) verwierf hij in 1957
de Gysbert JapicxpnJs. De ontroerende
dichtbundel In memonam (1968), geschreven
naar aanleidmg van het overlijden van
zijn zoon, werd door Theun de Vries in 1975
m het Nederlands vertaald.
Werken: Brandaris (1939), p ; Balladen en lieten (=
Balladen en bederen, 1942), p, It gnene J,er (=
Het groene Jaar, 1943), clandestIene mtg ,p ,Leksums
(= Lessen, 1945), p, NIJe gedichten (=
NIeuwe gedIchten, 1946), Floedmerk (= Vloedmerk,
1965), p, FrJemdfolk op Barrahlem (=
Vreemdelmgen op Barraheem, 1978), r, Fan
hearren en sizzen (= Van horen zeggen, 1981),
lIteraIre anekdotes, De boumaster fan de Aldehou
(= De bouwmeester van de OJdehove, 1985),
r
Uitgave: Stapstlennen (= Stapstenen, 1979),
bloeml
Literatuur: F SIERKSMA, 'De poezy fan D.A T " m
Frysk Jl€rboek (1946), De TSJerne, 11 (1959),
specIaal DAT -nummer, J SMIT, De Fryske hteratuer
1945-1967 (1968), NOt oan skeaven, ta de
60ste Jlerdel fan DAT (1969), met blbl ,T MULDER,
Hwer hast It wel2 (1971), K DYKSTRA, Lyts
hanboek fan de Fryske hteratuer (1977), G VAN
DER MEER, 'StapstIennen - en wat dertusken lelt',
m Trotwaer, 3 (1980), TRIEMERSMA, 'It gflene
Jler en de verklekhyd', m Kul, 1 (1983) [F DAM]
Teirlinck, Herman (Louis Cesar)
Vlaams dichter en prozaschrijver (SintJans-
Molenbeek, bij Brussel, 24.2.1879-
Beersel-Lot 4.2 1967). Groeide als zoon van
557
TEIRLINCK
558
de taal- en letterkundige Isidoor Teirlmck
op in een vrijzinnig-intellectueel milieu,
maar verbleef om gezondheidsredenen ook
lange tijd bij zijn grootouders in het Oostvlaamse
boerendorp Zegelsem. Zijn tijdelijke
werkzaamheid m de stedelijke administratie,
in het bedrijfsleven, in het kunstonderwijs,
zijn functies van adviseur voor
de kunsten en van persoonlijk adviseur van
koning Leopold III brachten hem in contact
met alle lagen van de bevolking. Wars van
zelfherhalmg en openstaand voor iedere
culturele stroming, is hij in zijn creativiteit
van een kameleonachtige veelzijdigheid:
dichter, novellist, romanCier, tijdschrIftleider,
ontwerper van boekbanden, toneelschrijver,
toneeltheoreticus, regisseur, essayist,
en dat alles in een voortdurende wisseling.
In zijn werk zijn dUidelijk drie perioden te
onderkennen, gescheiden door telkens een
kleine tien jaar zWijgen: eerst het Jeugdwerk
tot zijn dertigste jaar, met als hoogtepunt
Mijnheer J B Serjanszoon, orator
didacticus (1908); dan de jaren twintig met
velerlei expressionistische toneelexperimenten;
ten slotte vanaf 1940 het vitale
ouderdomsproza, waaronder zijn meesterwerk
Het gevecht met de engel (1952).
Zoals zovelen van zijn generatie begon
Teirhnck als dichter. Invloeden van GezelIe
en van de groep rondom Van Nu en
Straks zijn onmiskenbaar, maar ook echo's
van de bewonderde Franse poëzie. Wat in
de bundel Verzen (1900) echter het sterkst
opvalt, is de zintuiglijkheid, het objectief
visuele, dat ook een belangrijke factor is in
de vroege novellen en zich tot Virtuoos
impressionisme verhevigt in Zon, een bundel
beschrtJvmgen (1906). Vergelijkt men
de LandeltJke hlstorten (1901) met gelijktijdig
en m zijn motieven verwant werk van
Streuvels, dan ziet men een kenmerkend
verschil: Teirlinck is toeschouwer, Streuvels
is deelgenoot; bij TeirlInck treft het
detail, bij Streuvels de grote beweging. Pas
in de 18de-eeuwse praatgrage levensgenieter
en amateur-wijsgeer Serjanszoon
schiep Telrlinck een origmeel personage,
geladen met voldoende echtheid om te
overtuigen en beschouwd met voldoende
irome om te amuseren. Het is een boek vol
ongrijpbare gevoelsnuances, decadent,
soms genoeglijk, soms weemoedig, geschreven
in een verbluffende quasi-rococostijl,
maar waarm de auteur zich eerder verbergt
dan openbaart.
Dit laatste geldt ook voor de overigens zo
totaal andere roman Het woren aapje
(1909), de eerste grote-stadsroman in
Vlaanderen, vol sociale en psychologische
tegenstellingen en geraffineerde experimenten
op eigen en andermans leven. Maar
er is geen grond voor de veronderstellIng
dat enige figuur, bijv Rupert Sbrge, karakterologisch
een soort zelfportret zou zijn
Teirlmck schildert een ensemble, op grond
van waarneming en ervarmg, maar met een
eigen fantasierijke compositie. AI verscheen
Johan Doxa, met als ondertitel
'Vier hermnermgen aan een Brabantschen
Gothleker', eerst in 1917, het sluit m stijl,
psychologie en zelfs m de naam van de
hoofdpersoon nauw aan bij Het woren aapJe.
Daarentegen betekende De meuwe UIlenspiegel
(1920), met zijn actuele maatschappelIjkheid
m een reeks bonte improvisaties,
een vernieuwing, althans de inleldmg
ervan. Het vrijmoedig gebruik van
eeuwenoude figuren typeert nl. de expressIOnistische
toneel experimenten door
Teirlmck in de Jaren 1922-1929 ontworpen
en vaak met groot succes gerealiseerd.
Het expressionisme, dat zich al voor wo II
in Duitsland bij schilders en dichters deed
gelden, werd in Vlaanderen overgenomen
als reactie van de jongere generatie op de
oorlogsjaren. Tot die generatie behoorde
Teirlmck met, maar toch is hij de enige grote
vertegenwoordiger van een strommg die
het traditIOnele realisme in het theater wilde
vervangen door een massakunst van
getuigenis en actie, met de moderne mens,
de eeuwige mens, als inzet. In De vertraagde
film (1922) spelen de eerste en derde
akte op straat in een stad, de tweede akte
echter onder water, tijdens de gezamenlIjke
zelfmoordpoging van een paar wanhopige
mensen. Deze flash-back toont niet
alleen een reeks zmrljke individuele gebeurtenissen
en conflicten, maar krijgt
door allegOrIsche figuren als Pest, Oorlog,
Waarheid, een algemenere strekking. Aldus
sluit Teirlinck aan bij de Iaat-middeleeuwse
spelvorm van de 'sinnekens'.
In zijn volgende stuk, Ik dien (1924), was
ook de stof aan de ME ontleend: het is een
moderne, geseculariseerde BeatrtJs-bewerking,
waarin het aandeel van Maria vrijwel
ontbreekt. Opmeuw bevat het middendeel
van het drielUik een verrassend bonte reeks
taferelen op de duivelse kermis der ijdelheid
die wereld heet. Het hoogtepunt van
deze spelen is wel De man zonder ltJf
(1925) met de boeiende persoonlIjkheidssplItsmg
van Wijze Jacob en Dwaze Jacob,
en m de dramatische structuur opnieuw
een even kritisch als kleurrijk middenstuk,
dat aan een schilderij van Ensor doet denken.
Andere toneelwerken van zijn hand zijn
Ave (1938) en De ekster op de galg (1937).
De tekst geeft maar een vage indruk van de
vertonmg· Teirlinck experimenteerde ook
met muziek, belichting, geluidstechniek en
iedere moderne mogelijkheid om de toeschouwers
mee te slepen en in het gebeuren
te betrekken.
Met de roman Marw Speermahe, 1875-
1937 begint m 1940 de derde periode, existentlahstisch,
vltahstisch, barok genoemd:
benaderingen ter karakterisering van een
overdadig bewogen, gecompliceerd en geraffineerd
proza, waarm de mens verschiJnt
m zIJn ongebonden driftleven, zijn
verfijnde overbeschaving, zijn onthutsende
Uitersten van misdaad en van zelfverloochening
In Maria, de erfdochter van een
adelhJk geslacht, IS heel de hoogmoed, de
machtswil, de sensuele ontaarding van
haar voorouders gemcarneerd: zij strijdt op
leven en dood met haar vader, een oude
vereenzaamde zonderling, zij heeft een
langdurige hefdesverhoudmg met een jonge
rabauw, zij onderhandelt met een sluwe
bosheks, en als ZIJ getrouwd is met één van
haar adellijke aartsvijanden, brengt zij die
met hulp van haar mmnaar om het leven.
Anders dan vertegenwoordigers van de jongere
generatie, zoals Walschap, bij wie het
mensbeeld verwante trekken vertoont,
streeft Telrlinck met naar zakelijke soberheid.
ZIJn romans blijven daardoor eerder
opmerkelijke verbeeldingen dan ontroerende
brokken menselijk lotgeval.
Na de dood van August Vermeylen (1945)
werd Telrlmck 'the grand old man' in het
Vlaamse cultuurleven, dat hij voortdurend
richtte op integratie met Nederland: hij
was hoofdredacteur van het Nieuw Vlaams
TlJdschnft, directeur van het Hoger Instituut
voor Sierkunsten, algemeen voorzitter
van de ConferentIe der Nederlandse Letteren.
Als eerste viel hem in 1956 de gemeenschappehJke
Nederlands-Vlaamse Prijs
der Nederlandse Letteren ten deel. Zijn
laatste roman Zelfportret of Het galgemaal
(1955) wekt de mdruk van een gewetensonderzoek;
maar het IS niet verantwoord
de verbeeldmgen van de artiest die
Teirhnck voor alles was, zo maar te lezen
als de openbare biecht van de man achter
het werk.
De roman Het gevecht met de engel (1952)
TEIRLINCK
IS tegehjk een ouderdomswerk en een goede
synthese van Teirlincks oeuvre en thematiek.
Het vertolkt een aantal dramatische
botsmgen en de onafwendbaarheid van het
noodlot. Psychologisch en stilistisch geeft
dit werk aan hoe wijd de auteur de cirkel
van zijn dramatiek heeft getrokken. Ondanks
de versch. sociale groepen en de
versch. karakterologische typen in deze
roman is er een wet die zich doet gelden
dwars door alle onderscheidingen heen: de
wet van liefde en dood.
Werken: De wonderbare wereld (1902), Het stille
gesternte (1903), 't Bedrijf van den kwade (1904),
De doolage (1905), De kroonluchter (1907), Het
avontuurltJk leven van Lieven Cordaat (1908);
De wonderltJke mei (1925), De leemen torens
(1928), Elckerlyc (1937), De xxxx brt even aan
Rolande (1944), WIJdtng voor een derde geboorte
(1956)
Uitgaven: Verzameld werk, 8 din (1955-1969),
Idem,9dln (1973), W PEEenA VANELSLANDER,
(ed ), Het woren aapJe, een roman van Brussels
leven (1983)
Literatuur: Gedenkboek H T (1929), Nieuw VI
TlJdschr (1954), P MINDERAA, H T (1959), TH
OEGEMA VAN DER WAL, H T (1965), J VAN
SCHOOR, 'De toneelloopbaan van H T', m VI
Gids (1967), H BOUSSET, H T (1968), met blbl ,
W PEE, levensbericht, m Jaarb MIJ der Nederl
Letterk (1972-1973), J VAN SCHOOR, Catalogus
H T (1979), M HOEBEKE, H T herdacht (1980),
K JONCKHEERE, H T en de Academie (1980), J
VAN SCHOOR, H T, Brussel 1900 (1981), G DUR.
NEZ, m Vlaamse schrtJvers (1982), L M HEEMSKERK,
'De praktijk van de werkmgsesthetlca aan
de hand van HTs Zelfportret of Het galgemaal',
m Forum der Lett , 24 (1983) 1 [G STUIVELING]
Teirlinck, Isidoor
Vlaams prozaschrijver, filoloog en folklOrist
(Zegelsem-Oudenaarde 2.1.1851-
Vorst-Brussel 27.6.1934). Vader van Herman
Teirlinck. In 1931 doctor honoris causa
van de Umversité Libre de Bruxelles.
Aanvankelijk onderWijzer, daarna leraar
natuurwetenschappen te Brussel.
Met het oog op het onderwijs stelde hij in
het Frans en het Nederlands, o.a. met zijn
zwager Reimond Stijns, een werkje over
KrUidkunde (1882) samen. Men ging van
de hteraire 'firma Teirlinck-Stijns' spreken
toen zij samen, van 1877 tot 1884, een
aantal novellen en toneelstukken en vooral
de bekende naturalistische roman uit de
tijd van de schoolstrijd Arm Vlaanderen (2
dIn., 1883-1884) uitgaven. Daarna schreef
Teirlinck meer Impressionistisch getinte
dorpsverhalen of realistische novellen,
waarbij zijn waarneming van natuur en
mens treffen en ondanks de thematiek van
dorpscrimmahtelt vaak een getemperd op-
559
TEISTER
timisme tot uiting komt. Zijn taal en stijl
zijn tamelijk houterig, maar doorspekt met
levende dialectwoorden en volkse uitdrukkingen.
Verder wijdde hij zich vooral aan wetenschappelijk
werk, vooral na 1909, toen hij
wegens ziekte voortijdig met Densioen gmg
en baanbrekende studies op diverse terreinen
leverde. Zo schreef hij over de botanie
in de folklore, de godsdienst en de magie.
Samen met Alfons de Cock gaf hij acht
delen Kmderspel en kmderlust m ZwdNederland
(1902-1908) en Brabantsch sagenboek
(1909-1912) uit. Als dialectoloog
had hij grote verdiensten door zijn ZwdOostvlaandersch
!dlOtlcon (4 dIn., 1908-
1924) en de Klank- en vormleer van het
Zwd-Oostvlaandersch dwlect (1924). Ook
zijn Woordenboek van het Bargoensch
(1886) en De toponymIe van den Remaert
(1910-1912) bleven bekend.
Werken: Wie met hooren wil moet voelen (1873),
Bloeiende reuzen (1885), Blozende knekske
(1886), Cllw (1888), Molleke (1889), Onze beste
vnenden (1891), Naar het land van belofte'
(1894), Van dne oudjes (1899), Lastige kerels en
brave gasten (1901)
Literatuur: C DEBAIVE, 'Blbllographle der werken
van Dr 1 T " m Versl en Meded Kon VI Acad
I T -album (1931), 0 WATTEZ, 'Leven en werk
van I T', m Vers I en Meded Kon VI Acad
(1935), F BAUR, 'I T , de kunstenaar', m Jaarb
Kon VI Acad (1949-1951), M POLL, m BlOgraphle
natIOnale, 34 (1968), H DE MEERSMAN, I T
als kunstenaar (1972), M HOEBEKE, 'Toespraak',
m Versl en Meded voor Nederl taal- en letterk
(1980) [A DEPREZ)
Teister, Alain
560
Ps. van Jacob Martinus Boersma, Nederlands
dichter, prozaschrijver en kunstschilder
(Amsterdam 12.1.1932-ald. 6.2.
1979). Was vooral kunstschilder en in die
hoedanigheid tevens kunstcriticus van o.a.
Vnj Nederland. In 1964 debuteerde hij
echter met poëzie in De huisgod spreekt,
een bundel die opviel door de nuchter-ironische
toon en de vele woordvondsten. Na
dit debuut volgden de verhalenbundel
Bnef aan de eIgenaar (1966) en de 'schelmenroman'
De kosmonaut was een b!sschop
(1970), een satire op de katholieke
kerk en de katholieke politiek waarmee
Teister zich afzette tegen zijn katholieke
verleden.
Daarna volgt een periode waarm Teisters
werk sterk modieus bepaald lijkt en zich
afspeelt in een sfeer van erotiek, drank,
drugs en het bij kunstenaars in trek zijnde
eiland Ibiza. In 1976 verschijnt de wat
zwaarmoedige roman M!Jn pappIe !s enkel
een foto over de vader-zoon-verhouding.
Zijn toneelstuk De ZIekte van Parkmson
(1975) werd slechts kort op het repertoire
gehouden.
Als schilder vervaardigde Teister een compositie
in zeven panelen, het Zevenlwk
met bed en bezoekers, waarbij hij een dagboek
schreef. Dit werk werd, evenals zijn
geschilderde kruizen, veelvuldig tentoongesteld.
Voorts schreef hij hoorspelen en
het operalibretto Verboden mriJ (1967).
Werken: De Ziekte van Chopm (1971), p, Kmderen
van een dode keeper (1972), pr., Zenuwen, dame?
(1977), p
Literatuur: A INT, 'Artistieke en religieuze aspecten
m het oeuvre van AT', m Maatstaf, 22, 5 (1974),
A KUIPER, m De TIJd (16 2 1979) [GJ VANBORK)
Telle, Reinier
Ook Regnerus Vitellms, Noordnederlands
dichter en vertaler (Zierikzee 1558 of 1559-
Amsterdam jan. 1618). Studeerde te Leiden
en m versch. steden m Frankrijk, Italie
en Duitsland, werd leraar en in 1604 rector
van de Latijnse school in zijn geboortestad,
maar vertrok in 1610 naar Amsterdam
waar hij wsch. werkzaam was voor uitgeveriJen
Hij vertaalde niet enkel in het Nederlands,
maar ook op voortreffelijke wijze in
het Latijn, getuige het befaamde werk van
Lodovlco GUicclardini over de Nederlanden
(1613) Van ditzelfde Jaar is een (anomemel
vertaling in het Nederlands van de
anticalvimst Castellio's Contra hbellum
Calv!nL, een pleidooi voor gewetensvrijheid
en tegen de kettervervolging.
De reeks Traged!sche h!stonen (oorspr.
Italiaans van Bandello, bewerkt in het
Frans, vertaald m het Nederlands en sinds
1598 in Antwerpen uitgegeven) werd door
Telle vermeerderd met een zesde en zevende
deel (1614 en 1615), waaraan Bredero
heeft meegewerkt voor de berijmde gedeelten.
De toespitsmg van de politieke en kerkeliJke
verhoudingen heeft Telle, die zich
lang als neutralist beschouwde, duidelijk
partij doen kiezen voor de remonstranten.
Hij IS de scherpste hekeldichter van zijn
tijd geweest, een rol die na zijn dood door
Vondel werd overgenomen.
Literatuur: H DE LA FONTAINE VERWEY, 'R T ,
hekeldichter, pamfletschriJver, vertaler', m IDEM,
Uit de wereld van het boek, dl 3 (1979), A KEERs.
MAEKERS, 'Inleldmg', m GA BREDERO, Vertaalde
gedichten (1981)
[G STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE)
TempelOnser Sielen, Den
Middeleeuws religieus werk waarvan de
oudst bekende druk in 1543 in Antwerpen
door Simon Cock vervaardigd is. Volgens
het titelblad is Den TempelOnser Stelen
'Ghemaect door eenen Religiosen ende verlichten
mensche die de Evangelische PeerIe
ook ghemaect heeft'. Die schrijfster heeft
geleefd ca 1463 tot 1540. In Den Tempel
worden elementen uit kerktraditie opnieuw
geordend op baSIS van de eigen beleving
van de schrijfster. Uit het werk
spreekt, net als uit de Evangeltsche Peerle,
o.a haar typische opvatting over de
drie eenheid.
Zie ook Evangelische Peerie, Die Grote
Uitgave: A AMPE, Den Tempelonser sleIen Door de
sChrijfster der Evangeltsche Peerle (1968)
Literatuur: S J KETTEMEYER, 'UIt de bnefwlsselmg
van een Brabantsche mystIeke', m Ons Geesteltjk
Erf, 1 (1927), A AMPE, 'KntIschp beschouwmgen
bIJ "DIe Naervolghmghe des armen leven ChrIstI"
" m Hand Kon MIJ v Taal- en Letterk, 20
(1966) [F VAN THIJN]
Tengnagel, Mattheus Gansneb
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam gedoopt 10.1.1613-ald.
begraven 23.4.1652). Werd op 20 oktober
1633 te Lelden mgeschreven als student in
de rechten, maar hij heeft de studie niet
voltooid, wsch. zelfs nauwehjks begonnen.
BIJ zIJn meerderJangheld werd hij op verzoek
van de familie wegens verkwisting
onder curatele gesteld van de weeskamer.
In kennis en kracht van uitbeelding van het
Amsterdamse volksleven van zijn tijd was
Tengnagel de evenknie van Bredero. De
eerste afzonderlijke publikatie waarin hij
daarvan blijk geeft IS de Amsterdamsche
mane-schyn (1639; m latere drukken ook
genoemd Nteuwe kluchttghe Amsterdamsche
mane-schyn en Amsterdamsche volle
mane-schyn). Direct bij het voorgaande
aanslUitend en in hetzelfde jaar gepubliceerd
is de Amsterdamsche sonne-schyn.
Belde gedichten staan vol persoonlijke toespelmgen,
maar zo bedekt geformuleerd
dat ZIJ alleen begrijpelijk waren voor de
bentgenoten voor wie zij waren geschreven.
Anders was dit met twee navolgingen, die
als vervolgen van dezelfde auteur werden
Uitgebracht, de Grove roffel ofte quartwr
des Amsterdamsche mane-schyn (1639) en
St Ntcolaes mtlde gaven aen d'Amstelse
wnckheyt. Vooral het laatstgenoemde
staat vol aantijgingen tegen met name
genoemde aanZienlijke Amsterdammers en
werd onmiddellijk door de overheid m
TENGNAGEL
beslag genomen Tengnagel, de drukker
Joost Hartgers en enige anderen werden
gearresteerd; Tengnagel werd veroordeeld
tot een boete en drie maanden huisarrest.
De auteurs van St Ntcolaes mtlde gaven,
Jacob Valcks en Pieter van den Broeck,
werden, hoewel bekend, met vervolgd,
wsch. omdat zij te veel wisten en een proces
met opportuun was. Ook Jan Zoet die de
Grove roffel had geschreven, gmg vrijuit.
Tijdens zijn hUisarrest voltooide Tengnagel
een meuw gedicht in dezelfde trant,
Amsterdamsche lmdebladen, als eerste onder
eigen naam uitgegeven en uitdrukkelijk
bedoeld als tegenhanger van Huygens'
Voor-hout Na een min of meer autobiografische
mleiding volgt een uitgebreide lof en
een levendige beschrijving van "t louterlieflijk
leven van het lustig Amsterdam'. In
de verzen 1316-1364 geeft hij een opsommmg
van de 'Amsterdamsche poëten' van
zijn tijd. In de tweede Uitgave werd er een
aanhangsel aan toegevoegd onder de titel
Afgeslagen bloemsel van de Amsterdamsche
lmdebladen, een kleine verzameling
losse gedichten van versch. aard.
Het gedicht Amsteldamsche AvondtWandelmgh,
in 1633 gedrukt onder het ps.
J.J Lustburgh, IS vermoedelijk ook van
Tengnagel.
Frtk m 't veur-huys, een klucht, in 1642
Uitgegeven met Tengnagels volle naam op
het titelblad, toont hem als allerminst
boetvaardige zondaar na zijn recente veroordelmg.
Een Jaar na Frtk komt Tengnagel
met een stuk dat in alles het tegendeel is
van de klucht: Het leven van Konstance
wa er af volgt het toneelspel De Spaensche
hetdm (1643). Het werd zeer gunstig ontvangen,
nog m 1753 herdrukt en tot het
emd van de 18de eeuw opgevoerd. Na 1643
heeft Tengnagel mets meer gepubliceerd
en van de laatste tien jaar van zijn leven is
niets bekend.
In het jaar van zijn dood verscheen De
geest van M G Tengnagel m d'andere
werelt by de verstorvene poeten, dat lang
als zIJn eigen werk is beschouwd maar vermoedeliJk
ten onrechte. Het gedicht beschriJft
zIJn aankomst in de onderwereld en
behelst verder een kritische opsommmg
van dichter-tiJdgenoten en hun werken, die
literair historisch van belang is. Het wordt
gevolgd door een gedicht, getiteld D'onbekende
voerman van 't Schou-burgh, een
scherpe kritiek op het beleid van de
schouwburgdirectie in 1638. Of dit van
Tengnagells, blijft onzeker.
561
TERBORGH
Uitgave: J J OVERSTEEGEN (ed), Alle werken
(1969), met mi en blbl
Literatuur: J Z KANNEGIETER, 'Een 17de-eeuwse
Amsterdamse schoolmeester', m Jaarb Amstelodamum,
58 (1966), J J OVERSTEEGEN, 'Zes hoofden
rollen mTs Onbekende voerman van 't
Schouburgh', m Merlyn, 4 (1966), C KRUYSKAMP,
'T redIVIvus', m TIJdschr v Nederl Taal- en
Letterk ,86 (1970)
Ic KRUYSKAMP EN P J VERKRUIJSSE)
Terborgh, F.C.
562
Ps. van Reijmer Flaes, Nederlands prozaschrijver
en dichter (Den Helder 14
1.1902-Linho Sintra, Portugal, 26.2.
1981). Doorliep, na rechtenstudie te
Utrecht (promotie m 1929 met proefschrift
Das Problem der Terrttorwlkonfhkte), een
diplomatieke carrière, eerst op posten m
Bern, Madrid, Lissabon, Peking, Londen,
Warschau en Oslo, dan als buitengewoon
gezant en gevolmachtigd ambassadeur te
Buenos Alres en ten slotte als ambassadeur
te Mexico en Lissabon. Sinds zijn pensionering
leefde hiJ teruggetrokken in Portugal.
Zijn hterair debuut in de jaren dertig,
met gedichten en proza m Heltkon, Forum
en Groot-Nederland, ging nagenoeg onopgemerkt
voorbij, maar ook veel later nog
bleef Terborgh een vrijwel onbekend auteur
in de schaduw; het feit dat zijn vroegste
publikaties (De Condottwre, Le pettt
chàteau) in privé-Uitgave en in het buitenland
(Peking, 1940) verschenen en dat hij
het grootste deel van zijn leven buiten
Nederland doorbracht, was daar niet
vreemd aan.
In zijn gebalde, sober maar bijzonder suggestief
geschreven verhalen - waarvan de
exotische decors (vaak Spanje of China) en
de fatalistische sfeer sterk aan Slauerhoff
herinneren - treden eenzame zwerversfiguren
op, wier rusteloos streven om uit een
wanhopig, zinloos bestaan te ontsnappen
onherroepelijk op ondergang en dood uitloopt.
De dialectiek levensdrift-doodsverlangen
domineert dan ook dit ongewoon
fijnzinnige werk, waarin eenzaamheid, ballingschap
en zoektocht de centrale themata
vormen: de novelle Het geZicht van Penaftel
(1947) wordt vaak als zijn belangrijkste
werk beschouwd. Hij pubhceerde ook opmerkelijke
herinneringen aan zijn vriend
en geestverwant Slauerhoff (Slauerhoff
Herinneringen en brteven, 1949). De late
officiële erkenning die hem ten deel Viel
(Tollensprijs 1969, Constantijn Huygensprijs
1971), luidde een periode van vermeuwde
belangstelling in; thans wordt hiJ
algemeen tot de belangrIjkste prozalsten m
het Nederlandse taalgebied gerekend Terborgh
maakte ook vertalingen van SamtJohn
Perse en Borges.
Werken: De meester van de Laertes (1954), nov,
Padroens (1958), p, Sterra Solana (1962), De
Turkenoorlog (1964), Abyla (1969, herz Ultg van
Padroens), Odysseus' laatste tocht (1970), Verhalen
(1971)
Uitgaven: Verzameld werk, 4 din (1975-1977),
Slauerhoff Herinneringen en brieven en Het
laatste afscheid (1984)
Literatuur: J GRESHOFF, m Het boek der Vriendschap
(1950), Vierentwintig bIOgrafteen Singel
262 (1954), PH DUBOIS, m SchrIJversdebuten
(1960), 'Van en over Fe T ',m Raster, 5, 4 (1971-
1972), C J E DINAUX, m Ons Erfdeel, 15 (1972),
M JANSSENS, m Dletsche Warande & Belfort, 117
(1972), H BUURMAN, m Ons Erfdeel, 18 (1975),
Fe DE ROVER, m Kritisch leXicon van de Nederlandstalige
IIt na 1945 (1983) [w GOBBERS)
Tergast, Nes
Eig. Albert Ernest Bruno Johannes, Nederlands
dichter en kunstcrIticus (Salatiga,
Java, 2.10 1896-'s-Gravenhage 12.12.
1974). Na zijn jeugdjaren in Indonesie studeerde
hij scheikunde in Delft en bezocht hij
de hogere handelsschool in Rotterdam. UltemdeliJk
vestigde hiJ Zich als makelaar m
Den Haag.
Onder het ps. Bruno van Nes werkte hij
aanvankehJk met poezIe mee aan Werk
(1939) In 1940 verscheen de bundel Glas
en schaduw, samengesteld uit de poezie
voor Werk en het tijdschrift Criterium Pas
gerUime tiJd na wo II verscheen opnieuw
poezIe in de bundel Het moederland
(1949), waarin zijn geboorteland Indonesie
een belangrijke evocatieve rol speelt. Daarna
volgden nog twee bundels gedichten:
Delma (1951) en Werelden (1953). De hem
voor deze poezie toegekende Jan Campertprijs
1955 weigerde hij.
Tergasts poezie is in hoge mate modern te
noemen, zowel wat betreft vormgeving als
mhoud. Hij sluit aan bij Franse en Amerikaanse
dichters als René Char, Prévert en
Cummmgs. Behalve poezie publiceerde
Tergast artikelen over kunstpolitiek, moderne
kunst en moderne poezie. Hij schreef
een monografie over de schilder Hendrtk
Chabot (1946). Ook was hij een bekend verzamelaar
van moderne kunst.
Literatuur: DAM BINNENDIJK, 'N T " m GeWikt,
gewogen (1942); R NIEUWENHUYS, m Oost-Indische
spiegel (1978') [GJ VAN BORK)
Thans, Hilarion Antonius
Vlaams dichter en prozaschrijver (Maastricht
12.1.1884-Smeermaas-Lanaken 10.1.
1963). Minderbroeder, priester gewijd m
1909. Oorlogsvrijwilliger tijdens wo I en
daarna werkzaam als zielzorger.
Thans schreef ca 50 boeken. Hij debuteerde
als dichter met Omhemde hoven (1913),
belijdenispoezie in de trant van de Tachtigers,
die gunstig werd onthaald en die hij
niet meer heeft overtroffen. Over zijn ervarmgen
als brancardier en dienstdoend aalmoezenier
bij het leger publiceerde hij
MIJn oorlog (1921), waarin opmerkelijke
gegevens over het frontleven tijdens wo I
voorkomen. Zijn later werk werd grotendeels
op verzoek geschreven, o.a. een aantal
toneelstukken en hagiografische geschriften.
Daarnaast bundelde hij nog vijf reeksen
Vertellen (1933-1945), een tiental reisverhalen
over Frankrijk, ltalie en eigen
land, en elf delen Geesteltjk onderncht
(1946-1963), die aanvankelijk in versch.
tijdschriften waren verschenen. In 1953
publiceerde hij zijn autobiografie: EIgen
leven en werk.
Werken: Verloren stroom (1920), p, Helde (1936),
relsverh ; Terra d'amore (1949), relsverh
Uitgave: De stroom der dagen (1963), bloeml met
mi van J DROOG MANS
Literatuur: L SWERTZ, De minnezanger Gods H
Th (1943), met blbl , IDEM, Blik op de 70 jaren
van pater H Th (1954), met blbl ; P LEENDERS,
m VIjftig LImburgse profIelen (1961)
IA DEMEDTS)
Theophilus
Middeleeuwse Marialegende, misschien de
oudste en wsch. de meest verspreide en
populairste, waarm een 'derc' uit gekrenkte
eerzucht een pact sluit met de duivel, tot
mkeer komt en door de tussenkomst van
Maria wordt gered. Uitgangspunt van de
bewerkmgen is de Latijnse prozaversie van
Paulus Diaconus (9de eeuw), die teruggaat
op een oudere Griekse tekst.
Jacob van Maerlant nam het verhaal op in
zIJn SpIegel Hlstorwel (derde partie, boek
6, 35-36) naar het Speculum hlstonale van
Vincentius van Beauvais. De Middelnederlandse
bewerkmg uit het Hulthemse hs. (ca
1410) telt 1854 verzen. Zij kan met met
zekerheid worden gedateerd (14de, wellicht
zelfs 13de eeuw) en de auteur ervan is
onbekend. De overgeleverde tekst is tameliJk
corrupt en doet nogal stuntelig en
breedsprakerIg aan, met talrijke herhalmgen
en Ultweidmgen, hoewel de bewerking
m andere opzichten (de bouw zelf van het
T'HOOFT
verhaal, het gebruik van de dialoog, een
zekere psychologische verdieping in de behandeling
van het meer religieuze dan algemeen
menselijke conflict) toch verdienstelijk
is
De Theophiluslegende werd in de ME ook
voor het toneel bewerkt, maar de Middelnederlandse
toneelversie (opvoeringen te
Deventer, 1436, en te Deinze, 1483) is verloren
gegaan.
De opkomst van het protestantisme was
niet gunstig voor de verdere verspreiding
van deze typische Marialegende, die echter
nog als thema in het Jezuïetentoneel opduikt.
De Theophiluslegende is ook voor de
middeleeuwse liturgie en iconografie van
betekenis geweest. Door het motief van het
dUIvelspact vertoont ze een zekere verwantschap
met Manken van Nleumeghen
en met de Faustsage.
Uitgaven: PH BLOMMAERT, (ed ), Het Middelnederlandse
gedicht (1836 en 1858), J VERDAM (ed.),
Idem (1882), met mi en comm., C G N DE VOOYS
(ed), 'De Middelnederlandse prozalegende', m
Nederlandse Marialegenden, I (z J.), R PETSCH
(ed), De Middelnederlandse toneelbewerking
(1908), met de Latijnse tekst van PAULUS DIACONUS,
J VAN MIERLO (ed), 'Idem', m Vers I en
Meded Kon VI Acad (1941), R ROEMANS en H.
VAN ASSCHE (ed ), 'Idem' (1960), met blbl
Literatuur: CG N DE VOOYS, Middelnederlandse
legenden en exempelen (1926'), K PLENZAT, Die
Th legende In den DlChtungen des Mlttelalters
(1926), H H KNIPPENBERG, 'De legende van Th.',
m Ttjdschr v Nederl Taal- en Letterk, 26
(1938), G. STUIVELING, 'De zonden van Th " m
Nieuwe Taalg, 56 (1963), IDEM, m Vakwerk
(1967), A.M. DUINHOVEN, m TIJdschr v Nederl
Taal- en Letterk , 85 (1969), IDEM, In NIeuwe
Taalg ,63 (1970), E FRENZEL, In Stofte der WeltlIteratur
(1970'), L DE BRUYN, Women and devll
In slxteenth-century lIterature (1979)
IA VAN ELSLANDER)
T'Hooft, Jotie
Elg Johan Geerard Adriaan T'Hooft,
Vlaams dichter en schrijver (Bevere, Oudenaarde,
9.12.1956-Brugge 5.10.1977).
Genoot slechts korte tijd onderwijs en nam
daarna tal van baantjes aan tot hij lector
werd bij de uitgeverij Manteau. Reeds als
14-Jarige verslaafd aan drugs overleed hij
UltemdelIjk, in onduidelijke omstandigheden,
aan de gevolgen van een overdosis, na
reeds eerder twee zelfmoordpogmgen te
hebben ondernomen.
In zIJn literair werk geeft T'Hooft onafgebroken
Uiting aan een authentiek doorleefde
romantiek; op grond hiervan is hij wel de
'Rimbaud van de Vlaamse poëzie' genoemd.
Zijn poëzie wordt gedomineerd
door een extreme fascinatie door de dood,
563
THRONUS
die tegelijk als dreigende aftakeling en als
ultieme regressie wordt ervaren. Opvallend
zijn ook de talrijke undergroundmotieven:
het occulte, fantastische en science fictionliteratuur,
popmuziek, stripverhalen en
drugs. Stilistisch valt een zekere evolutie
waar te nemen van een sterk expressieve
metaforiek (waaraan invloed van Claus
niet vreemd is) in Schreeuwlandschap
(1975) en Junkleverdrtet (1976, in manuscript
bekroond met de Reina Prinsen
Geerligsprijs) naar een grotere verstilling
in de postuum verschenen bundels; in De
laatste gedichten (1977, naar verluidt geschreven
in de nacht van zijn overlijden)
gaat dit gepaard met een (bewust?) krampachtig
hanteren van de klassieke versvormen.
Van meet af aan kende T'Hooft, vooral bij
de Jongere generatie, een opmerkelijk succes,
waarop door de uitgeverij handig werd
ingespeeld. Na zijn dood sloeg die populariteit
om in een sterke mythevorming, in die
mate zelfs dat een Amsterdams collectief
(Léon de Winter, René Seegers) zowel een
film als een toneelstuk aan hem wijdde.
Werken: Poezebeest (1978), p ,Heer van de Poorten
(1978), pr
Uitgaven: Junkwverdrtet (1981), Verzamelde gedichten
(1981), Verzameld proza (1982), verh
Literatuur: H. BREMS, 'Eens als schedel vriend te
zIJn', m Al wIe omZIet (1981), L DE VOS (ed),
'J T'H Een WItboek', in Restant, IX, 1 (1981); W
NELISSEN, J T'H Een dichtersleven (1981), S
EVENEPOEL, 'J T'H " m Krttlsch leXICon van de
Nederlandstaltge ht na 1945 (1983), met blbl ,J
BROUWERS, m De laatste deur (1983)
[D DE GEEST]
Thronus Cupidinis
Bundel emblemata en andere gedichten,
eerst verschenen m het Latijn en Frans in
1618 bij CrispIjn de Passe sr. van wie ook de
fraaie prentjes waren. Een tweede Uitgave
verscheen bij Willem Jansz., ook in 1618,
maar nu gesphtst in twee deeltjes, getiteld
Othoms Vaenu Emblemata waarm Vaenius'
aandeel tot zijn recht komt, resp. Thronus
Cupldlms met prenten van De Passe jr.
en dichtwerk uit de krmg van Roemer Visscher.
Vlsscher zelf leverde bijdragen (vertalingen
van Marot) en verder zijn dochter
Anna Roemers Visscher, Vondel, Bredero
en Hooft. De bundel beleefde in 1620 een
ongewijzIgde herdruk
Uitgave: H DE LA FONTAINE VERWEY (ed ), Thronus
Cupldmls (reprmt van de druk 1620, 1968)
Literatuur: H DE LA FONTAINE VERWEY, 'WllIem
Jansz en de Nederlandse emblematiek', In IDEM,
Uit de wereld van het boek, dl 3 (1979)
[p J VERKRUIJSSE]
564
Thijssen, Theodorus Johannes
Nederlands prozaschrijver (Amsterdam
16.6.1879-ald. 23.12.1943). Was bijna twintig
jaar onderWijzer in zijn geboorteplaats,
daarna vakbondsleider en kamerlid.
Zijn eerste proza in de sfeer van het toen
heersende naturalisme (Barend Wels,
1908) werd geen succes. Jaren later begon
hiJ als redacteur van het weekblad School
en HUlS een autobiografisch gedocumenteerd
feuilleton dat tussen de vele boeken
over kinderen een eigen plaats verwierf:
Kees de jongen (1923). OvertUigd van de
tekorten in het traditionele opvoedmgssysteem
schreef hij De gelukkige klas (1926)
en de iromsche fantaSie Het grtjze kmd
(1927), zijn origmeelste verhaal Ofschoon
Thijssen Zich als geboren schoolmeester
ver van de letteren hield, heeft zIJn proza
dank zij de eerhjke eenvoud van stijl een
onmiskenbaar hterair gehalte. De populariteit
van zijn oeuvre blijkt Uit het feit dat
meer dan een kwart eeuw na ThiJssens
dood Kees de jongen in de toneelbewerkmg
van Gerben Hellinga een lange reeks geslaagde
voorstellmgen beleefde en ook uit
de vele herdrukken van zijn werk.
Werken: Jongensdagen (1908), Schoolland (1925),
Egeltje (1929), Het taaIe ongertef (1930), Een
bonte bundel (1935), In de ochtend van het leven
(1941), autoblOgr
Literatuur: A. DONKER, In Fausten en faunen
(1930), K FENS, In De gevestigde chaos (1966), E
MIELEN, 'Brieven van T T aan Van Dlshoeek', In
Tirade (1976), R GROOTENDORST (ed ), 'T T " In
De Engelbewaarder, 1 (1976), IDEM, 'De laatste
Jaren van TT', In Idem, Wmterboek (1978), J
BROKKEN, M SCHOUTEN E A, Het volle hteralre
leven (1978), R GROOTENDORST, TT, een bIOgrafIe
(1981) [G STUIVELING]
Tichelen, Hendrik van
Vlaams schrijver (Antwerpen 6.3.1883-ald.
18.11.1967). Stamde uit Antwerpse onderwIJzersfamihe,
vormde en leidde er het
Schoolmuseum (1920-1937); beheerde tevens
de 'Bibliotheek voor het onderwijzend
personeel', waaraan een aparte jeugdafdehng
was verbonden. Ontvmg voor zIJn
tweede dichtbundel Van een kleme wereld
(1912, 1930'), De Keynprljs van de Academie
voor Nederlandse taal- en letterkunde
en met Over boeken voor kmdsheld en
Jeugd (Uitbreiding van Over boeken en krnderen,
1925) in 1953 de PriJs der openbare
bibliotheken.
Naar het voorbeeld van Nelly van Kol,
A.H. Gerhard en H. van Kalken zette hij
Zich, stilistisch en kritisch begaafd, m voor
de veredeling van het kinderboek, zowel
wat betreft tekst als lilustratie. Aan de realisatie
van zijn Schoolmuseum wijdde hiJ
drie publikaties. Een school- en onderwlJsmuzeum
te Antwerpen (1919), Van woord
tot daad (1924) en In vollen bi oe! (1938) In
de Jaren 1912-1940 valt de publikatie van
De kleine Vlaming (met literaIre portretten
en vertalingen). HIJ bezorgde prentenboeken
en stelde een bloemlezing Poeue
voor kinderen (3 din., 1923, 1931') samen.
De geschied ems van het onderwijs vormde
de stof voor het goed gedocumenteerde
Vóór honderd Jaar (1934) en Uit het verleden
van onderwijs en opvoeding (1942).
HIJ publiceerde verder reisbeschrijvingen,
vertalmgen van Andersen, V olkmannLeander,
Dickens en Chamisso en een
parafrase van De waarachtige geschiedeniS
van Op-SInJoorken (1927). Verzen van
Van Tichelen werden o.a. door F. Alpaerts,
J. Broecks, K Candael en R. Veremans
getoonzet
Van Tichelen verleende ook zIJn medewerkmg
aan het Nieuw Vlaams TIJdschrtft en
aan Persoon en Gemeenschap. In 1961 verscheen
het autobIOgrafische Een bltk terug,
een vluchtig levens beeld.
Werken: Van over de Theems en over de R'Jn (1962),
Late oogst (1965)
Literatuur: A ARENTS, B,blwgraf,e van en over
H v T (1943), Zest,g - gedenkboek ter eere van
H v T (1943), met blOgr door I PEETERS, G
SCHMOOK, 'Analyse van een bekronmg', m B,blwtheekg,
ds (1953), J PEETERS, 'In memOrIam
H v T', m Persoon en Gemeenschap, 20
(1967/1968), H VAN DAELE, 150 Jaar stedeZ,Jk
onderWIjS te Antwerpen, 1819-1969 (1969),
IDEM, 'Een Antwerps pedagoog', mAntwerpen,
29 (1983)' [G SCHMOOK]
Tieges, Wouter Donath
Nederlands prozaschrijver en vertaler
(Amsterdam 15.5.1945). Studeerde Duitse
taal- en letterkunde te Amsterdam.
Schreef een verhalenbundel, Wie niet uet
IS blind (1968), waarm hij m een soms vermakelijk
taalgebruik alledaagse gebeurtemssen
op een groteske manier vertekent
waardoor ze een bijna absurd karakter krijgen.
Deze vertekening van de werkelijkheid
gebruikt hij ook in zijn roman Met hun fikken
aan de sarkofaag (1970), die een satirische
parodie geworden IS op de burgerlijke
roman van de 19de eeuwen alszodanig wel
een anti-roman genoemd is.
Tieges vertaalde werk van de schrijvers
Kunert, Lukàcs, Meyrink, Hesse en Traven.
[GJ VAN BORK]
TIMMERMAN
Tien es els, Vanden
Nederlands moraliserend werkje, wsch.
kort na 1520 ontstaan en bewaard in twee
drukken (1558 en 1580). Het indertijd
populaire geschriftje is in tien hoofdstukken
verdeeld, gedeeltelijk m proza en gedeeltelijk
in rederIjkersverzen (vooral refremen).
In de tiende 'ezel' verklaart de
auteur dat de eerste negen 'ezels' Uit het
Engels werden vertaald, terwijl voor de
tiende een 'schoon vrouken' de inspiratie
leverde. In het DUits kent men een gedicht
'von den neun eslien'. Het is niet ondenkbaar
dat de Antwerpse drukker Jan van
Does borch zelf de tekst uit het Engels heeft
vertaald, en misschien heeft hiJ voor de verzen
de medewerking verkregen van Anna
BIJns. Het refrein van de tiende 'ezel' bevat
verzen die zeker van haar hand zijn.
Uitgave: A VAN ELSLANDER, Het volksboek vanden
'X' esels (1946), met mi en aant [L DEBAENE]
Tière, Nestor de
Vlaams toneelschrijver (Eine 6.8.1856-
Brussel 28.9.1920). Was de succesvolste en
meest gespeelde dramaturg van het einde
van de 19de eeuw m zijn land. Als romanticus,
maar sterk bemvloed door het realisme
van Dumas fils, brak hij met de gezwollen
stijl van het melodrama. Hij slaagde slechts
gedeeltelijk in zijn pogen tot vernieuwing
van het Vlaamse toneel. Zijn eerste stuk
verscheen m 1880: ROOSJe van den veldwachter
Zijn beste periode ligt tussen 1890
en 1900, met o.m. Llefdedrtft (1892), Roze
Kate (1893), Eene misdadige (1896) en
Honger (1901).
Voor de opera's van Jan Blockx, Herbergprmses
(1896) en De brUid der zee (1901),
schreef hij de libretto's.
Werken: ZIeleketens (1881), VorstenpZ,eht (1881),
Raymond van Alten (1883), Bloemeken (1884),
Het rouwkleed (1885), Eisa (1886), Hermma
(1889), Moederhert (1890), Seva Rutsaert (1890),
Een sp,egel (1891), Belsama (1892), W!lde Lea
(1894), De kapel (1903), Bald,e (1908), Het allerlaagste
(1919), 't Was op eersten Januari (1920)
Literatuur: V D'HoNDT, N d T, de baanbreker van
het reaz'sme op het Vlaamseh tooneel (1921), M
SABBE, L MONTEYNE, H COOPMAN THZ., Het
Vlaamseh tooneel inzonderheId In de x/xe eeuw
(1927), TH DE RONDE, Toneellevens In Vlaanderen
door de eeuwen heen (1930), L MONTEYNE,
Een eeuw Vlaams toneelleven (1936). [M KROJER]
Timmerman, PetronelIa Johanna de
Noordnederlandse dichteres (Middelburg
2.21724-Utrecht 1.5.1786). Deze vriendin
van Betje W olff kwam via haar belangstelling
voor filosofie en wiskunde in aanraking
565
TIMMERMANS
met haar tweede echtgenoot, de Utrechtse
hoogleraar J.F. Hennert. Hij gaf haar Nagelaatene
gedIchten UIt In 1786, voorzien
van een opmerkelijk objectieve biografie
van zijn vrouw.
Literatuur: P J BUIJNSTERS, 'P J d T (1724-1786),
een vrouw van de Verhchtlng', In Literatuur, 1
(1984) [p J VERKRUIJSSE]
Timmermans, Felix
566
Eig Leopold Maximiliaan FelIx, Vlaams
romanschrijver, dichter en dramaturg
(Lier 5 7.1886-ald. 24.1.1947). Werkte aanvankeliJk
In de kanthandel van zijn vader
Wegens beschuldigIng van activisme week
hiJ na wo I naar Nederland uit, waar hij tot
1920 verbleef. Hield daar en elders leZIngen,
en leefde van zijn werk als letterkundige,
schilder en tekenaar. Werd In 1935
voorzitter van de 'Scriptores CatholIci' en
lid van de KonInklijke Academie voor taaien
letterkunde In 1940-1941 was hij redacteur
van het Vlaams-nationalistische Volk.
Hij ontving in 1942 de Rembrandtpnjs van
de unIversiteit van Hamburg.
Hoewel hij ook poeZIe, toneel en bewerkingen
van middeleeuwse teksten publiceerde,
was Timmermans In de eerste plaats de
auteur van romans, geromanceerde biografieen
en verhalen De novellen bundels
Schemertngen van de dood (1910) en BegIjnhofsproken
(1912, met A. ThIrY) , waarmee
hij als prozaschnJver debuteerde, getuigen
van een sombere, pessimistische
sfeer, die scherp afsteekt bij die In zijn
roman PallIeter (1916), eerder een lofzang
op de levensvreugde. een ommekeer die bij
een Zieke Timmermans door onverhoopte
genezing werd teweeggebracht.
Samen met E. Claes is hij een van de voornaamst.
e exponenten van de Vlaamse 'boerenroman'
na Streuvels en Buysse. Maar
van zijn modellen mist hij de sociale bewogenheid,
de belangstelling voor algemeen
menselijke problemen en het inzicht In het
menselijk tekort. Terwijl Streuvels bijv. de
boer bij het natuurgebeuren inlijft en diens
situatie tot een haast mythisch gebeuren
doet UItgroeien, blijft TImmermans opgesloten
in een soort van klein-realisme of
mmiaturisme. Hoofdthema's zijn hierbij
steeds een onwrikbaar godsvertrouwen, de
blinde berusting in de voorzienigheId en de
gehechtheid aan de eigen streek en tradities.
In PallIeter voert Timmermans een adamische
figuur, een ongecompliceerde vitalistische
held ten tonele. Pallieter geniet ten
volle van het eenvoudige natuurleven,
'melkt de dag' en kent zondebesef noch
mnerlijke verscheurdheid. Als beschouwer
van de natuur projecteert hij eenzijdig
steeds een zelfde, sluitende geloofsovertUIging
op de bUItenwereld Pallieter IS geen
heidens genIeter: zijn genot IS dat van de
Simpele Ziel die nergens tegenspraak ontmoet
en JUISt hierdoor aan zIJn beamen van
het leven een onvermengde vreugde beleeft
Pas met Boerenpsalm (1935) zou
TImmermans mInder belang gaan stellen
In de folklore, de natuur op Zich en de bUItenwereld
In het algemeen, en zich meer
toespitsen op de Innerlijke mens, op de
conflicten van een mdividu dat met zIJn
geweten en zIJn geloof te worstelen krijgt -
een psychologische problematiek waarvan
de geloofwaardigheid wordt versterkt door
om. het gebruik van de ik-vorm en de
methode van de biecht a posterIOri.
Intussen had TImmermans ook enkele andere
genres beoefend. de vrije en anachronIstische
behandelIng van een historisch
gegeven (Het kmdeken Jezus m Vlaanderen,
1917; Dnekomngentnptlek, 1923),
het romantische liefdesverhaal (De zeer
schone uren van Juffrouw Symforosa, begljntjen,
1918; Anne-Mane, 1921; De pastoor
UIt den bloeyenden wIJngaerdt, 1924
enz.), alsook de geromanceerde bIOgrafie
(p!eter Breughel, zoo heb !k u UIt uwe werken
geroken, 1928; De harp van Smt FranC!
SCUS, 1932; Adrwan Brouwer, 1948).
Werken: Door de dagen (1907), p , Karel en Elegast
(1921), bewerking, Mtjnheer P!rroen (1922), t,
En waar de ster bleef stille staan (1924, met E
VETERMAN), legendespel, Leontlentje (1926), t ,
De hemelse Salome (1930), t, Ik zag Cecllla
komen (1938), r ,Het fIlmspel van Smt Franclscus
(1938), t, De famll!e Hernat (1941), r, De
zachte keel (1943), verh , Mmneke Poes (1943),
verh ,Een lepel hermnerlngen (1943), verh
Literatuur: TH RUTTEN, F T (1928), A VON HATS·
FELD, FT D,chter und Zelchner slenes Volk es
(1935), M E TRALBAUT, Zo was 'de Fee' Hermnermgen
aan FT 1886-1947 (1947), E VAN
DER HALLEN, F T (1948), S STREICHER, T, der
eWlge Poet (1948), K JACOBS, FT Lebenstage
und Wesenszuge emes D,chters (1949), R VERE.
MANS E A, Hermnerlngen aan FT (1950), L TIM.
MERMANS, MIJn vader (1951), D PEETERS, FT,
tekenaar en schilder (1956), J DE CEULAER, De
mens m het werk van FT (1957), Huldealbum
FT 1947 -1957 (1957), A WESTERLINCK, De
mnerlljke T (1957), J DE CEULAER E A, WIJ
gedenken / / de dIchter F T (1957), E DUPON,
De Vlaamse T (1957), J DE CEULAER, FT
(1959), L VERCAMMEN, FT De mens Het werk
(1971), J DE CEULAER, KrOniek van F T (1972),
IDEM, FT (1978), Jaarb FT-genootschap
(1979- ), met blbl [M DUPUIS]
Timmers, Oscar
Zie Rltzerfeld, J.
Tollens, Hendrik
Eig Henrlcus Franciscus (Caroluszoon),
Noordnederlands dichter (Rotterdam
24.9.1780-RijswiJk 21.10.1856). Zoon van
Rotterdamse verfhandelaar van Belgische
afkomst; werd opgeleid voor de handel. Tijdens
zijn verbhJf op een rooms-kathoheke
kostschool te Elten werd zijn liefde voor de
natuur en de poezie gewekt. Was daarna
tegen zIJn zin werkzaam in het bedrijf van
zIJn vader, waarvan hij later de leiding
kreeg. Vnl. autodidact; leerde door zIJn
Amsterdamse mentor Uylenbroek de geldende
regels van de taal en dichtkunst kennen.
Onderhield contacten met de toneelwereld.
In 1800 huwde hij zonder ouderlijke
toestemming de actrice Gerbranda Catharma
Rivier, dochter van de toneelschrijver-
acteur Simon Rivier.
Zijn eerste werk bestond uit tal van vertalmgen,
sentimentele en erotische herderszangen,
Bataafse striJdliederen, heldendichten
en classicistische drama's. Hij legde
zich toe op het verheven vaderlandse
herdicht met vondeliaanse reminiscenties
en op drama's m de trant van Voltaire.
Hoewel aanvankelijk aanhanger van de Bataafse
omwentelmg verzette hij zich evenals
zIJn Amsterdamse vrienden Helmers en
Loots tegen de verfransing en de tiran me
van Bonaparte In de Jubelzang voor de
MaatschappIj tot Nut van 't Algemeen
(1809, uitgegeven in 1813) verdedigde hij in
een sombere tiJd de Idealen der verlichting.
ZIJn grootste succes behaalde hij toen hij
minder verheven tonen aansloeg ('Aan een
gevallen meisje', "s Levens kaartspel') en,
wsch als eerste, voor zijn vaderlandse stof
de romance-vorm koos ('Jan van Schaffelaar',
'Herman de RUiter'). Door zIJn huisehJke
verSjes werd Tollens de populairste
dichter van zijn tiJd; hij gaf zijn Jeugdidealen
op en genoot voortaan de reputatie van
volksdichter. Met de drie delen GedIchten
(1808-1815) begonnen de pubhkaties die
hiJ als zIJn eigenlijke werk zou erkennen.
Na de restauratie van 1813 werd de voormalige
patriot de nationale dichter bij uitnemendheid;
bekroond werden o.m. zijn
Volkshed (1817) en het epische 'Taferelen
van de overwintering der Hollanders op
Nova Zembla' (1819, m Nieuwe GedIchten,
I). Desondanks sprak hiJ in 'AvondmiJmermg'
(1823, m NIeuwe GedIchten, n) zIJn
TOLLENS
teleurstelhng over het bereikte uit. In 1827
sloot hij zich aan biJ het remonstrantse
kerkgenootschap, waarbij hij de vrijzinnige
verdraagzame christen van voorheen bleef.
Onder invloed van M. Claudius, van wie hij
veel vertaalde, legde hij zich toe op de eenvoudige
natuur liedjes en huiselijke stukjes
doch bij de Belgische omwenteling deed hij
zich nogmaals gelden als nationaal poëet.
Najaren van huiselijke problemen vestigde
hiJ zich in 1846 op het buiten Ottoburg te
RIJswijk; zijn laatste poëzie droeg een
vroom meditatief karakter en wekte op tot
weldadigheid ('Bedelbrief').
ZIJn 70ste verjaardag en zijn begrafenis
werden nationale gebeurtenissen, evenals
de onthulling van zijn standbeeld in 1860
door koning Willem III. De schrijver had
met kunnen verhinderen dat zijn talent
mateloos werd overschat, hoewel hij zelf
overtUigd was van zijn beperkte begaafdheid.
In vergelijking met zijn vele navolgers
(o.a. Nlerstrasz en Withuys) bezat Tollens
een onmiskenbaar eigen geluid. Zijn werk
werd m veel talen vertaald. Levend in een
slappe tijd gaf hij vorm aan de gevoelens en
zucht naar romantiek van de burgerij, zonder
werkelijk romanticus te zijn. Eerst Busken
Huet rekende in 1874 grondig met zijn
reputatie af; sedertdien werd zijn werk
even mateloos verguisd.
Werken: Proeve van sentlmenteele geschriften en
gedIchten (1799), Proeve van minnezangen en
Idyllen, 3 stukken (1800, 1802 en 1805), Nieuwe
verhalen (1801), DIChtlievende mengelingen
(1802), TUIltje van geurige dICht bloemen, op
Franschen bodem geplukt (1803), Lukretw of de
verlOSSing van Rome (1805), tr ,De Hoekschen en
KabelJaauwschen (1806), tr, Romancen, balladen
en legenden, 2 stukken (1818-1819), NIeuwe
gedIchten, 2 din (1821 en 1828), Liedjes van
Matthws Claudlus (1832), DIchtbloemen, biJ de
naburen geplukt (1839), VerstroOIde gedichten
(1840), Laatste gedIChten, 2 din (1848 en 1853),
Nalezing (1855)
Uitgaven: Gezamenlijke dichtwerken, 12 din
(1855-1857), waarvan populaire mtg m 1 deel
(1871), G W HUYGENS (ed ), De overwintering
der Hollanders op Nova Zembla In de Jaren 1596
en 1597, gevolgd door AvondmijmerIng (1964,
1981'), met mi en aant ,H ROEST (ed), Al wat
leeft en braaf IS zingt (1976), G W HUYGENS
(ed ), Minnezangen en Idyllen (1980), met mi
Literatuur: A BOGAERS, levensbericht, m Hand
Kon MIJ v Taal- en letterk (1857), G D J SCHOTEL,
T en ZIJn tiJd (1860), N BEETS, m VerscheIdenheden,
I, CD BUSKEN HUET, m Lltt Fant en
Krlt ,dl 6 (z J ), P HAVERKORN VAN RIJSWIJK, 'De
Jeugd van H.T', m Rotterdamsch Jaarboekje
(1888), J VALCKENIER SURINGAR, m Idem (1923),
J W ALCH, 'De overwmtermg op Nova Zembla', m
Boeken dIe men niet meer leest (1930), G W
HUYGENS, m Rotterdams Jaarboekje (1956, 1962
en 1964), H HARDENBERG, mSplegel der HistOrie
567
TONDALUS' VISIOEN
(1967), G W HUYGENS, H T de dichter van de
burgeriJ, bIOgrafie (1972), met blbl ,G STUIVE.
LlNG, 'H T., In verzen en verf, In Spiegel der Letteren,
18 (1976), T s pennevruchten leven en
werk van een gevierd volksdichter (1980); B
BUCH, 'T', In Literair omreizen (1983)
(G W HUYGENS)
Tondalus' visioen
Titel van vijf versch. Middelnederlandse
bewerkingen, die teruggaan op het Latijnse
VISIO Tungdalt, dat kort na 1148 door een
Ierse monnik, Marcus geheten, in Regensburg
op schrift werd gesteld. Drie prozavertalingen
zijn in zeven hss. overgeleverd,
waarvan een aantal ook St Patnclus' vagevuur
bevatten. De oudste dateert uit 1387.
Verder IS er een gedrukte vertaling, die
teruggaat op de Latijnse bewerking van de
VISIO Tungdalt door Vincent de Beauvais
(ca 1244). Hiervan zijn vijf drukken bekend,
de oudste Uit 1482. Voorts zijn er een
rijmfragment en een complete berijmde
vertaling bewaard gebleven.
Tondalus IS een ridder die een visioen
krijgt van de hel en de hemel waarna hij
zich van zijn zondig leven bekeert.
Uitgaven: R VERDEYEN en JENDEPOLS (ed ), Tondalus'
VISIOen en St Patr/clus' vagevuur (1914-
1917), R VERDEYEN (ed), Tondalus' VIsioen
(1921), AT W BELLEMANS (ed), Tondalus' VIswen
(1945)
Literatuur: A G VAN HAMEL, 'Tondalus' VIsIoen en
St PatnclUs' Vagevuur', In Neophtlologus
(1919), N F PALMER, The German and Dutch
TranslatIOns of the 'VISlO Tundall' and their
ClrculatlOn In the Later MIddie Ages (1975,
1982), H W. STEEMERS, Hleronymus Bosch Een
interpretatie van zIJn Laatste Oordeel's triptiek
te Wenen aan de hand van Middelnederlandse
lIteraire bronnen (1978) (F VAN THIJN)
Toonder, Jan Gerhard
568
Nederlands romanschrijver en journalist
(Rotterdam 18.7.1914). Broer van de striptekenaar
en -schrijver Marten Toonder.
Voer korte tijd op zee en studeerde enige
tijd economie te Rotterdam. Reisde veelvuldig
naar Ierland en verbleef geruime
tijd op Ibiza. Toonder voorzag in zijn
onderhoud als reclametekstschrijver en
free-lance journalist.
In 1939 debuteerde hij met de roman Een
man zet door, het begin van een omvangrijk
en sterk gevarieerd oeuvre waarin veel
autobIOgrafische elementen een rol spelen.
HIJ beoefende een breed scala aan genres:
hij schreef romans die in de vertellerstraditie
staan, experimentele romans, streekromans
(bijV. Eiland In de verte, 1959), histonsche
verhalen, verhalen voor damesbladen
en science fictionromans (bijv. Opstaan
op zaterdag, 1966). Voorts schreef
hij in samenwerking met Anthonie West
over astrologIe in Het astrologische argument
(1971).
Onder de pseudoniemen Jan Nielsen en
Gerard Spiegel schreef hij tal van verhalen
voor versch periodieken. Zijn roman De
tijger In de staart (1969) vertoont kenmerken
van de detectiveroman, maar bevat ook
occulte trekken. Het boek verscheen onder
het ps. Jurgen Abel. Het meest bekend
werd het als boekenweekgeschenk in 1970
gepubliceerde verhaal Kasteel In Ierland.
Sterk anekdotisch en autobIOgrafisch zijn
de romans De dronken kanarte (1975) en
De Spin In de badkUip (1976). In 1981 verscheen
De hartjacht, het gevarieerde verhaal
over een eiland in de Middellandse
Zee dat eigendom wordt van een projectontwikkelaar.
Werken: Vreemdeling In Babylon (1941), Schipper
naast God (1944), De schuld (1947), Het pUin aan
de Rotte (1947), Vanaf dit moment (1948),
Gevecht om genade (1948), Heksenest (1954), De
oudste ochtend (1960), Vlagge In de nacht
(1960), Hanmbal en de ratten (1963), BlIjf Zitten
waar Je Zit (1965), Hier klopt lets met (1970)
Literatuur: P DE WISPELAERE, in Facettenoog
(1968), M VAN Rooy, In Haagse Post (8 3 1975).
[GJ VAN BORK]
Toonder, Marten
Nederlands schrijver en tekenaar van
stripverhalen (Rotterdam 2.5.1912). Broer
van Jan Gerhard Toonder. Bezocht de
Akademie voor Beeldende Kunst in Rotterdam,
maar ontwikkelde zich al snel tot
tekenaar van strips en cartoons. Dante
Quiterno, de animatietekenaar van Walt
Disney, was enige tijd zijn leermeester. In
1938 ontwierp hij zijn eIgen stnpfiguur
Tom Poes, die naast de pas in zijn derde
verhaal optredende Olie B. Bommel steeds
de centrale figuur is gebleven in zijn verhalen.
Tom Poes ontdekt het geheim van de
blauwe aarde verscheen in 1941 in De Telegraaf
Het werd na WO II In bewerkte vorm
opnieuw uitgegeven onder de titel Tom
Poes en de laarzenreuzen.
Smdsdien schreef en tekende Toonder bIjna
200 stripverhalen, waarin een duidelijke
ontWikkeling valt aan te wijzen. De hoofdfiguur
Tom Poes wordt meer en meer voorbijgestreefd
door de figuur van Olie B.
Bommel, naar wie tenslotte ook veel strips
worden vernoemd of aan wiens Uitspraken
de titels worden ontleend (vgl. Als Je
begrtJpt wat Ik bedoel, 1967). Bovendien
ontwikkelden de stripS zich van kinderverhalen
tot verhalen voor volwassenen, vol
toespelingen of satire op Nederlandse culturele
en maatschappelijke verschijnselen
Ook de tekenmgen ondergmgen een steeds
voortgaande ontwikkelmg, die echter anders
dan bij veel striptekenaars geen vereenvoudlgmg
betekende. Toonders tekemngen
muntten steeds uit door sfeer en
details.
De kracht van Toonders teksten ligt vooral
m de ironIe, waarbij veelvuldig gebruik
wordt gemaakt van retonsche stijlfiguren,
clichés, understatements enz. Veel van de
zmswendmgen of Uitdrukkingen die Toonder
zIJn figuren in de mond legt, behoren
Inmiddels tot het gangbare spraakgebruik.
Het IS deze literaire verdienste die maakte
dat men Marten Toonder In 1954 benoemde
tot lid van de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde. Bovendien begon m
de Jaren zestig een reeks heruitgaven van
Bommelstnps te verschijnen als literaire
reuzenpockets. De Tom Poes en Bommelstrips
kenden ook een groot internationaal
succes; tot m Japan verschenen zIJn strips
In vertalmg. Ook andere strips met o.m.
Panda, Kappie en KOnIng Hollewijn In de
hoofdrol verschenen m grote oplagen over
de gehele wereld
In de door Toonder opgenchte Marten
Toonder studIO'S worden zijn ideeen inmiddels
door zIJn medewerkers verder uitgewerkt
Toonder zelf trok zich m 1965
terug in Ierland, waar hij op zijn bUitenverbliJf
in Greystones nog steeds werkzaam IS.
De Marten Toonder StudIO'S zijn in de
praktijk een kweekplaats gebleken voor
nIeuw strIptalent.
Van de Tom Poesverhalen zIJn tal van
films, toneelstukken en balletten vervaardigd
In 1983 werd de grote bioscoopfilm
Als Je begrtJpt wat Ik bedoel uitgebracht,
de eerste belangrijke Nederlandse tekenfilmproduktIe
die een groot succes kende.
In 1982 ontvmg Toonder de StripschapspnJs,
een prijS die werd Ingesteld door het
Nederlandse StrIpcentrum, dat ook herdrukken
van ouder werk van Toonder verzorgde
Vanaf 1972 werd zelfs een Bommelkwartier
Uitgegeven.
Werken: Geld speelt geen rol (1968), Een heer moet
alles alleen doen (1969), Zoals miJn goede vader
zei (1970), Parbleu (1971), Met uw welnemen
(1973), Wat emgJes (1975), De grote onthaler
(1977), 'Hm' (1978), Heel stilletjes (1979), Had Ik
maar beter gelUisterd (1980), Een ragfijn spel
TOORN
(1981), Ook dat nog (1982), De andere wereld
(1982), boekenweekgeschenk, Een enkel opbeurend
woord (1982), Dit gaat te ver (1983), MoOI IS
dat (1984)
Literatuur: H R MONDRIA, BommelbiblIOgrafie
(1972, 1974'), R GODTHELP, Heer Bommel en de
functIe van de Irome (1975), D TEN BERGE, De
strIpkunst van M T (1976), G KAZEMIER, 'MIJn
oplettende lezertjes, als u begrijpt wat Ik bedoel',
m TlJdschr v Nederl Taal- en Letterkunde, 92,
2 (1976), M MENDELS, T s Kukel (1977), M VAN
GILS, Heer Bommel en ZIJn komische kracht
(1977), A VAN ZOEST, 'Tekenaar T de taaltovenaar',
m Bzzlletm, 10 (1982) [G J VAN BORK)
Toorn, Willem Peter van
Nederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam
4.11.1935). Opgeleid voor chemisch-
analist en onderwijzer en in die laatste
functie werkzaam in Dwingeloo. Voorts
enige tiJd redacteur bij een uitgeverij. Debuteerde
In 1959 met de novelle De exploSie,
m 1960 gevolgd door de novelle De feesten
ZIJn voorbiJ. In afwisselmg met dit proza
schreef hij poezie die gebundeld werd in
Terug m het dorp (1960) en Kijkdoos
(1962)
Van Toorns proza wordt gekenmerkt door
een zakelijke stijl en een licht ironische
toets. Het dUidelijkst komt dit tot uiting in
het verhaal De neger (1966), een van de
langste verhalen uit de gelijknamige bundel.
Veel somberder is echter zijn romandebuut
De toeschouwers (1963), dat speelt in
de Drentse omgeving waar hij als onderwijzer
werkzaam was. Ook Van Toorns poezie
is doortrokken van wat wel genoemd is
'lIefdevolle Irome'. Daarbij staat het thema
zekerheid en de relativering daarvan centraal.
In 1977 maakte hij een keuze uit zijn
tot dan toe verschenen poezie in Herhaalde
wandelmg, gedichten 1960-1975. Ook van
een keuze Uit zijn verhalen verschenen
bundelmgen in Een opstand (1980) en
Pestvogels en andere verhalen (1980).
ZIJn poezIebundel Het landleven (1981)
werd bekroond met de Jan Campertprijs.
Van Toorn vertaalde voorts veel uit het
Engels, 0 m werk van Huxley, Isherwood
en Updike.
Werken: Landschap voor een dode meneer (1968),
p, Twee dagreizen (1969), pr, Simulatiespel
(1973), p ,Bataafsche arcadw (1974), pr ,Aan de
rWler (1974), pr , De lotgevallen van Sebastwan
Terts (1978), pr , Een kraal bIJ Siena (1979), p ,
Omtrent Kapelaan en andere verhalen (1985)
Literatuur: WAM DE MOOR, m Meester en leerlmg
(1978), J DIEPSTRATEN, Bzzlletm, 10 (1981-
1982), mtervlew, VI Gids, 66 (1982), W V T -
nummer, R SCHOUTEN, m Jan CampertpriJzen
1982 (1982) [GJ VAN BORK)
569
za, dat door eezna ,b edealtd denodoer een beeldende
TOPHOFF
Tophoff, Michael
Nederlands prozaschrijver (Bremen,
DUitsland, 1491939). Woont vanaf 1954 m
Nederland, waar hiJ m Utrecht psychologie
studeerde. Als prozaschrijver debuteerde
hiJ met de 'roman' De falende stad m 1965,
waaraan hij zelf de ondertitel 'een tekst'
meegaf In feite geeft hij daarmee t!l kennen
dat hiJ afwijkt van het traditionele
roman concept en zich aanslUit bij de expenmenten
van de nouveau-romanciers. Ook
m zijn daarop volgende teksten Leeg te
aanvaarden (1966), Vertrektijden (1968)
en De nabijheid en de adem (1974) blijkt
hij zICh te hebben geinsplreerd op het werk
van Robbe-Grillet en Butor.
Behalve deze teksten schreef Tophoff een
aantal hoor- en televisiespelen.
Literatuur: P DE WISPELAERE, 'Nieuw proza van
M T ',In WEVERBERGH (ed ), Facettenoog (1968),
C J E DINAUX, 'M T', In GegIst bestek, dl 3
(1969), L VAN MARIS8ING, In 28 mterViews
(1971) [G J VAN BORK]
Torec
Ridderroman, overgeleverd in een verSie
van Jacob van Maerlant en in een versie in
de Haagse Lancelot-compilabe. Torec IS
waarschijnlijk een bewerkmg van een
Franse roman, maar de directe bron van de
sterk verkorte versie in de Lancelot-compilabe
IS niet bekend. De roman gaat over een
ridder die de diefstal van een toverdiadeem
dat zijn grootouders toebehoorde, wil wreken
en aan het hof van koning Arthur
terechtkomt, na vele omzwervmgen. Het
verhaal IS oorspronkelijk een sprookJesmobef
geweest.
Zie ook Lanceiot-compilabe, Haagse;
Maerlant, Jacob van.
Uitgaven: J TE WINKEL \ed), J van Maerlant's
Roman van T (1875), M HOGENHOUT en J
HOGENHOUT (ed ), T (1978)
Literatuur: K H HEEROMA, Moerlonts T als sleutelroman
(1973), J HOGENHOUT, De geschIedenis
van T en Mtraude (1976), A G VAN HAMEL, 'Een
episode V8Jl den T " In F P VAN OOSTROM (ed ),
Artunstlek m artikelen (1978), F P VAN 008-
TROM, 'De oorspronkehJkheld van de T , of De
Vrije val van een detail door de Nederlandse hteratuurgeschiedems',
In Spiegel der Letteren, 21
(1979) [F VANTHIJN]
Torhout, Martijn van
570
Middelnederlands schriJver, als auteur van
het gedicht De boec der bi echte genoemd in
het zgn. 'RIJmboek van Oudenaarde' - eig.
een bundel bestaande uit twee dubbelbladen
en 29 losse bladen die hebben behoord
tot een hs dat ca 1300 wellicht m de abdij
van Ename, tot stand IS gekomen. De stelhng
van J van MIerlo, dat alle in dit rlJmboek
voorkomende gedichten - dus ook het
bekende 'Vanden levene ons Heren', waarvan
hier fragmenten zijn opgenomen - aan
MartiJn van Torhout moeten worden toegeschreven
werd door W.H. Beuken afdoende
weerlegd
Literatuur: J VAN MIERLO, 'M v T ,Een meuw dIChter
van betekems Uit de dertiende eeuw', In Versl
en Meded Kon VI Acod (1938 en 1939), W H
BEUKEN, In Album phtlologlcum Baader (1939),
IDEM, Vonden leve ne ons Heren, Il (1968), M
HOEBEKE, 'Nogmaals MvT " In Wetenschappelijke
Tljdmgen, 30 (1971), J DESCHAMP8, Middelnederlandse
handschnften Uit Europese en
Amenkaanse bibhotheken (1972')
[A VAN ELSLANDER]
Tournier, Luc
Ps. van Chnsbaan Joseph Hendrik Engels,
Nederlands dichter en essayist (Rotterdam
19.11.1907-Willemstad 20.12.1980). Studeerde
mediCijnen m Lelden; was vanaf
1936 arts op Curaçao. Piamst m het Curaçaos
Philharmonisch Orkest Van 1940 tot
1950 was hIJ Uitgever-redacteur van De
Stoep, een Nederlandse periodiek m Willemstad
dat gedurende wo II de Nederlandse
hteratuur-m-vrIJheld vertegenwoordigde
en bijdragen bracht van Greshoff, Terborgh
e a. Ook daarna was Tourmer, die
tevens componeerde en schilderde, een
centrale figuur m het culturele leven op
Curaçao, die ook politIek actief was, oJn.
als kabmetsformateur.
Zijn gedichten zijn, m hun brokkehgheid,
zeer persoonhjke uitmgen. Vaak illustreerde
hiJ zIJn bundels zelf, zoals Kleme Clfraçao-
verzen, dat als bijlage verscheen van
De Stoep m 1941 Dichter m New york
(1959,1965'), met Illustrabes van CorneIlle,
IS geschreven naar het voorbeeld van .Garcia
Lorca. Zijn proza werd verzameld m o.a
De papegaaten sterven en andere verhalen
(1977).
Werken: Kunst en vhegwerk (1965), Corpulent en
mmuscuul (1972), Geen droom, maar eeuwIgheid
(1977), p
Uitgave: C DEBROT (ed), Doffe Orewoed (1948,
1980'), bloeml
Literatuur: C DEBROT E A, L T zeventig (1977), J
DE Roo, In Anttllwans literair logboek (1980), H
HOETINK, In Jaarboek MIJ der Nederl Letterk
1980-1981 (1982) [HA WAGE EN RED ]
Toussaint van Boelaere, F.V.
Ps van Fernand Vlctor Toussaint, Vlaams
prozaschrijver en vertaler (Anderlecht
1821875-Brussel 304.1947) Studeerde
korte tijd filosofie en letteren aan de Vrije
UnIversiteit van Brussel; trad in mei 1898
als vertaler in dienst van het ministerie van
justitie; werd in 1940 gepensioneerd als
directeur-generaal van hetzelfde ministene.
Tevens was hij sinds 1919 redacteur,
van 1929 tot 1943 directeur van het Beknopt
Verslag van de Senaat en jarenlang
correspondent van het Algemeen Handelsblad.
HIJ was medeoprichter en een tijdlang
secretaris van de Vereniging van Vlaamse
Letterkundigen (1907) en sedert 1931 voorzitter
van de Vlaamse PEN-club. Ook was
hij medeoprichter van het Nieuw Vlaams
TIJdschnft.
Toussaint behoorde tot de tweede, meer
esthetisch georienteerde generatie van
Van Nu en Straks. Zijn naam vestigde hij
met het uitvoerig 'verhaal' Landelijk minnespel
(1910), een boerennovelle - een genre
dat toen opgang maakte - die het stempel
van een onmiskenbare literaire persoonliJkheid
droeg: bedachtzame beschnJvings-
en vertelkunst, verfijnde taaltechniek
en verstandelijke beheersing. De
vele novellen en verhalen die in de loop van
bijna veertig jaren volgden, vertonen deze
distinctieve kenmerken, ook wanneer de
taal, aanvankelijk 'écriture artiste', gaandeweg
soberder en de toon luchtiger is
geworden Zij spelen op het land, In de stad,
In Spanje of In de regionen van droom en
verbeeldIng. Sommige zijn impressionistisch
of behoren tot de zwarte literatuur
(De bloeiende verwachting, 1913), andere
zijn populistlsch-folklonstIsch (Petrusken's
einde, 1917), grotesk (Het gesprek
In Tractona, 1923), surrealistisch
(De Peruvwanse reiS, 1925), magisch-realistisch
(Turren, 1935), pessimistisch (De
doode die Zich met verhing, 1937) ofhedonistIsch
(Het Barceloneesche avontuur,
1944).
Steeds VIndt men in ToussaInts proza een
distinctie In stijl, distantie tegenover het
behandelde gegeven en een streven naar
condensatie van de levensintensiteit in de
schoonheid van de taal. Bewust legt hij zich
de beperkingen van de novelle op, waarvan
hij de mogelijkheden explOiteert. Een dramatische
ondertoon ontleent zijn werk aan
de herhaalde uitbeelding van zwakke, mislukte
en andere tragische figuren.
ToussaInt schreef ook gedichten (gebundeld
in De gouden oogst, 1944), impressionIstische
kritieken en korte beschouwingen.
Hij vertaalde uit het Grieks: Heroondas'
mlmwmben (1935).
TROELSTRA
Werken: Latere bekentenis (1909), p , Een legende
van Onze-Lleve-Vrouw van Halle (1911), De ulveren
vruchtenschaal (1924), nov, Zurkel en
blauwe lavendel (1926), essay, Barceloneesche
relsmdrukken (1930), Jeugd (1935), nov, De
Vlaamsche letterkunde smds 1914 (1936), LItterair
scheepsJournaal, 3 dIn (1938, 1939, 1946);
Geur van bukshout (1940), essay, Margmalw bIJ
het leven en het werk van K van de WoestlJne
(1944); Kasper van den nacht (= Gaspard de la
nUIt, van A BERTRAND) (1944), vert ,SpIegel van
Van Nu en Straks (1945), Drie rozen van den
strUIk (1945), nov, Mallorca en de nymfen
(1946), nov
Uitgave: De dode dIe zIch niet verhmg en andere
verhalen (1963), met mI van R F LISSENS
Literatuur: R ROEMANS, F V T v B (1935), IDEM,
AnalytIsche blbllOgraphle van en over F V Tv B
(1936), Album amIcorum Tv B (1946), Catalogus
der bIblIOtheek van wIjlen F V Tv B (1948)
IR F LISSENS ]
Trip, Lucas
Noordnederlands dichter (Eelde 19.8.
1713-Groningen 19.8.1783). Studeerde
rechten te Utrecht en werd jurist te Groningen
Was ook actief in de politiek: burgemeester
van GronIngen van 1779-1783,
lid van de Staten Generaal in 1750, 1753,
1756, 1759 en 1771, lid van Gedeputeerde
Staten In 1762 en 1768, lid van de Raad van
State In 1781 en beWIndhebber van de
WestIndische CompagnIe van 1772-1782.
Hij maakte enige naam met de bundel vrome
poezIe TijdWinst In ledige uuren of
Proeven van stlgtelyken aandagt (1764,
1774'). In 1746 nam hij deel aan de GronInger
poetenstrijd met De bescheiden hekeldichter
Van 1748 dateert het pamflet
Breydel voor heerschende muytzucht. BiJdragen
van zijn hand verschenen ook In het
satIrIsch tIJdschnft Gromnger Raareklek
(l775-ca 1783) Zijn letterkundige en Jundische
belangstelling is verenigd in het
Vertoog over den Invloed van onze Nederlandsche
moedertaaie op onze vaderlandsche
rechtsgeleerdheid In derzelver kunde
en gebruik (1773).
Literatuur: Groninger Volksalmanak (1846, 1850),
H J TRIP, De familie T (1883) lp J VERKRUIJSSE]
Troelstra, Pieter Jelles
Fnes politicus en dichter (Leeuwarden
20.4.1860-'s-Gravenhage 12.5.1930). Studeerde
rechten te Groningen van 1882-
1888 en was vervolgens tot 1893 advocaat
en procureur te Leeuwarden. Wijdde zich
daarna eerst te Utrecht en Amsterdam en
nadien in 's-Gravenhage, aan de verwerkelIJkIng
van zIJn democratisch-socialIstische
ideaal (in 1894 voornaamste medeop-
571
TRUDO
richter van de SDAP, waaraan hij o.a. in het
parlement leiding gaf tot 1925). Was van
1888-1907 gehuwd met de kinderboekenschrijfster
Nienke van Hichtum, ps. van
S.M.D. Bokma de Boer (1860-1939).
Voor de ontwikkeling van Troelstra's dichterschap
zijn zijn jeugdjaren in Stiens
(1868-1875) van doorslaggevende betekenis
geweest, omdat hij daar in directe aanrakmg
kwam met de Friese volkstaal, die
voor zijn poezIe het medIUm bij uitstek zou
blijken te zijn. Reeds in 1882 publiceerde
hij met zijn vriend O.H. Sytstra een toonaangevende
bloemlezing uit het werk van
jongere auteurs, It Jonge Fryslcin (= Het
Jonge Friesland), waarin veel opvallende
bijdragen van eigen hand. Voor de Friese
volkszang IS zijn N!J Frysk l!eteboek (=
Nieuw Fries liederen boek; 1886), dat hij in
zIJn studententijd samenstelde samen met
P.H. de Groot, van betekenis geweest. Zijn
politIek-literaire pennestrIjd met de dolerende
predikant-schrijver L.H. Wagenaar,
resulterend m veelgelezen pamfletten als
Fy, Lûtsen (= Foei, Lutzen; 1885) en Ne!
de stoarm (= Na de storm; 1886) en het
tIjdschrift For Hûs en H!em (= Voor Huis
en Erf), dat hij van 1888 tot 1893 redigeerde,
hebben zijn populariteit nog versterkt.
Toen hij om politieke redenen Friesland
moest verlaten, heeft hij aanvankelijk als
dichter gezwegen, om m 1909 na een langdUrige
retraite m StIens nog een groot aantal
boeiende verzen aan zijn reeds omvangriJk
oeuvre toe te voegen.
ZIJn poezie werd gebundeld in R!spmge (=
Oogst; 1909) en meermalen herdrukt.
Troelstra's lYrisch-romantisch dichterschap
IS door zijn ongekunsteldheid en
directe zeggmgskracht door een breed publiek
gewaardeerd. Een meer persoonlijke
toon en zijn retorisch temperament onderscheidden
hem van meet af aan van zijn
directe voorgangers, de typische volksschrijvers,
en daarom kan hij voor wat de
19de eeuw betreft een vermeuwer worden
genoemd.
Werken: Wlerslzzery fen Alde FoekJe fen Heech
(1881), Fen liet en hbben (1910), Gedenkschriften,
5 din (1927-1932)
Uitgave: T STEENMEIJER· WIELENGA E.A (ed), SamIe
fersen (= Verzamelde gedichten, 1981), met
mi van dr K DIJKSTRA
Literatuur: J B SCHEPERS, T als Fries dIchter
(1925), J WINKLER, P J T (1933), G STUIVELING,
'De romantiek m T 's poezIe', m Rekenschap
(1941), J WINKLER, Profeet van een meuwe tiJd
(1948), A WADMAN,Frleslands dichters (1949), J.
TROELSTRA, MIJn vader Pleter Jelles (1952,
1980'), K DIJKSTRA, Lyts hanboek fan de Fryske
lzteratuer (1977), J J KALMA, 'BIJ een spotdicht
572
van de Jonge T.', m De Vrije Fries, 60 (1980), T
STEENMEIJER· WIELENGA, 'For Hûs en Hlem', m It
Beaken, 43 (1981), IDEM en F DAM,' "Hark riS,
Fedde" oantekemngen by m ûnfoltöge, netpubhsearre
fers fan P J " m Earefrlssel foar prof
dr EGA Galama ta syn santlchste Jlerdel Us
Wurk, 31 (1982), speciaal nummer, IDEM, 'De
Journahstlke en hteralre aktIvItelten van P.J.T
yn It Gronmgsch studentencorps', m Freonen om
ds J J Kalma hmne (1982), B MULDER, 'Tusken
Plter Jelles en mr P J Troelstra', m De Strlkel
(1984) [F DAM]
Trudo, Leven van Sint
St. Trudo (625-ca 695) stichtte, na zijn studie
m Metz, in zijn geboortestreek een
klooster, thans de abdij St. Truiden bij de
gelijknamige plaats. De oudste Vita Sancti
Trudoms is die van Donatus, abt van Metz
(geschreven ca 785). Hierop gaan alle latere
vitae in meerdere of mindere mate terug.
De belangrijkste, naast die van Donatus, is
de Vita die Theodoricus (abt van St. Truiden
van 1099-1107) in 1093 te boek stelde.
Een Middelnederlandse vertaling van Donatus'
werk IS geheel bewaard gebleven.
Het Leven van St Trudo, dat gebaseerd is
op Theodoricus' Vita, is slechts fragmentarisch
overgeleverd. Van een berijmde vertalmg
bestaat nu nog een perkamenten
dubbel blad Uit ca 1400; van een prozaoverzettmg
- die gebaseerd IS op de rijmtekst -
zIJn nog een dertigtal papieren bladen uit
een hs. Uit ca 1470-1475 over.
Ook m later tIjd sprak het leven van St.
Trudo aan. In 1539 schrijft Gerardus Mormgues
een LatIjnse Vita Sancti Trudoms,
confessons apud Hasbanos. Tussen 1533
en 1558 maakt de Leuvense dominicaan
ChrIstIaen Fastraets een bewerking voor
toneel: Tspel van Sm te Trudo, welke op
haar beurt weer in het LatIjn werd vertaald
door Cruels van Gingelom onder de titel
Vita Sancti Trudoms, comed!Js duab!s ut
plunmum expressa. Nog in de 17de en
18de eeuw werden diverse levens van St.
Trudo geschreven.
Uitgaven: CHR FASTRAETS, 'Tspel van ST', m G
KALFF, Trou moet blycken (1889), CRUELS GINGE.
LOM, m H J E ENDEPOLS, Vita SanctI Trudoms
[ 1 (1934), J. DESCHAMPS, 'Fragmenten van
twee Middelnederlandse levens van Smt-Trudo',
m Hand Kon MIJ v Taal- en Letterk en Gesch ,
16 (1962)
Literatuur: J DESCHAMPS, 'Fragmenten van twee
Middelnederlandse levens van ST', m Hand
Kon MIJ v Taal- en Letterk en Gesch, 16
(1962), IDEM, 'Theodorlcus van Smt Trmden,
Vita Sancti Trudoms', m Vijftien Jaar aanwmsten
KB Brussel (1969), IDEM, Middelnederlandse
handschriften Uit Europese en Amerikaanse
bibliotheken (1972') [J W E KLEIN]
Truwanten
Middelnederlandse sotterme, overgeleverd
m het Hulthemse handschrift uit ca 1410.
Het verhaal handelt over een dienstmeid
die rondtrekt met een broeder. Deze broeder
staat voor een type: de rondtrekkende
geestelijke die in vrijwillige armoede leeft,
met een scheldnaam 'lollaerd' genoemd. De
lermg Uit de tekst, die in de hoofdpersonen
parallellen met Manken van Nleumeghen
vertoont, IS dat de duivel gebrUik maakt
van typen als deze lollaerd om onschuldigen
te verleiden. De tekst is mogelijk gebaseerd
op de bijbeltekst Uit Timotheus 3
over verraders die meer van plezier houden
dan van God en die vrouwen tot zonde verleiden.
Uitgaven: HE MOLTZER, In De Mlddelnederlandsche
Dramatische PoeZIe (1875), G STELLINGA
(ed ), Het abel spel vanden winter ende vanden
somer Ende ene sotterme 'Rubben' na volghende
Voorafgegaan door de fragmenten ene sotte
boerde 'Dne daghe here' ende ene goede sotterme
'Truwanten' (1975'), WERKGROEP VAN BRus.
SELSE EN UTRECHTSE NEERLANDICI, Truwanten
Een toneeltekst Uit het handschnft-Van Hulthem
(1978')
Literatuur: A HOFFMAN VON FALLERSLEBEN, 'De
truwanten', In Altmederlandlsche Schaubuhne,
Abele Spelen ende Sottermen (1838), RE LERNER,
'Vagabonds and httle women The medleval
Netherlandlsh dramatic fragment "De truwanten"
" In Mod Phllology, 65 (1967-1968), AM
DUINHOVEN, 'De epilogen van "Die Buskenblazer",
"Esmorelt" en "Truwanten" " In H HEESTERMANS
(ed), Opstellen aangeboden aan Dr
C H A Kruyskamp (1977), H PLEIJ, 'Hoe interpreteer
Je een Middelnederlandse tekst?', In
Spektator, 6 (1976-1977) [F VANTHIJN]
Tuinman, Carolus
Noordnederlands theoloog en letterkundige
(Maastricht, gedoopt 19.11.1659-Mlddel
burg 5.111728). Studeerde theologie in
Utrecht en was predikant te Smt Kruis,
Sint Maartensdijk, Goes en Middelburg.
ZIJn grootste bekendheid heeft hij niet te
danken aan zijn felle antispinozistische
pamfletten of aan zijn poezie, maar aan zijn
taalkundige publikaties: Fakkel der Ne-
TUUK
derduttsche taaie (1722) en De oorsprong
en uttleggmg van dageltJks gebrUIkte NederdUltsche
spreekwoorden (2 dIn., 1726-
1727).
Werken: Mengelstoffen van vele chnsteliJke gezangen
(1709), Zedezangen (1720), GeestelIJke gezangen
(1725), NederdUitsche poeZIe (1728)
[p J VERKRUIJSSE]
Turias ende Floreta
ZUIdnederlandse prozaroman De oudste
druk verscheen te Brussel bij Thomas van
der Noot m 1523. De moderne uitgave uit
1904 is gebaseerd op een Antwerpse druk
Uit 1554. Deze historie IS een getrouwe
bewerkmg van het tweede deel van het
Spaanse volksboek La h!storw del rey
Canamor y del mfante Turwn, su h!Jo. Het
IS een aantrekkeliJk, hoewel vrij onsamenhangend
verhaal, met enige psychologische
typermg.
Tunas, zoon van de konmg van Perzie, en
zijn beminde Floreta, die zijn vrouw wordt,
worden voortdurend van elkaar gescheiden
en weer herenigd. Intussen moet Turias
aan een hele reeks kampgevechten deelnemen.
Na de dood van zijn vader, koning
Canamor, volgt hiJ hem op.
Dat een eerste deel vermoedelijk afzonderliJk
als De hlstone van Leonella ende
Canamorus in het Nederlands is uitgegeven,
valt af te lelden uit versch. vermeldingen,
o.m. op censuurlijsten. Er IS evenwel
geen exemplaar van bewaard gebleven.
Uitgaven: C LECOUTERE en W L DE VREESE, Een
schoon h.stone van Tunas ende Floreta ( J =
Nederlandsche volksboeken, 8 (1904), M E KRONENBERG,
'Een onbekende UItgave der historie
van Turlas ende Floreta', In Het Boek, 24 (1936-
1937), I B ANZOATEGUI, La hlstorla del rey Canamor
[ J (1943)
Literatuur: L DEBAENE, De Nederlandse volksboeken
(1951), IDEM, 'Nederlandse prozaromans en
Spaanse "Llbros de caballenas" " In Liber alumnorum
Prof Dr E Rombouts (1968) [L DEBAENE]
Tuuk, H.N. van der
Zie Neubronner van der Tuuk, Hermanus
573
---u---
UIenspieghel
Middelnederlands zogenoemd volksboek,
overgeleverd in verschillende 16de-eeuwse
drukken, waarvan de oudste, uit Antwerpen,
gedrukt bij Mlchiel Hlllen van Hoochstraten,
uit ca 1525 dateert. Tijl Ullenspiegel
IS de hoofdfiguur in een grote verzameling
anekdoten van verschillende herkomst
De Nederlandse UIenspleghel is
gebaseerd op een van de vele DUitse versies
De anekdoten stellen met slimmigheden
en woordgrappen de onnozelheid aan
de kaak van degenen die Uilenspiegels pad
kruisen, waarbij plaatsnamen en dateringen
de waarheid van de verhaaltjes moeten
onderstrepen Vooral bij de in de steden
opkomende burgenJ waren dergelijke bundels
m de 15de en 16de eeuw zeer populair
Uitgaven: D TH ENKLAAR (ed), UIenspIegel
(1943); L DEBAENE en P HEYNS (ed ), Het volksboek
van UIenspIeghel (1948)
Literatuur: I M BOSTELMANN, Der mederdeutsche
UIenspIegel und selne Entwlcklung In den Nlederlanden
(1940), D TH ENKLAAR, Uit Ullensplegel's
kring (1940), B PELEMAN (ed ), In het
spoor van Uilenspiegel, schalk en vrIJheidsheld
(1968), W H J DEKKER, 'UIenspleghel "Scale" m
muzIek en hteratuur', m Penscoop, 19 (1969), L
DEBAENE, 'De betekems van het oudste Vlaamse
volksboek van UIenspIeghel', m Hulde-Album
Prof Dr J F Vanderheyden (1970), P HONEGGER,
'Die flaemlschen Drucke', m IDEM (ed),
Ulensp,egel (1973), H D L VERVLIET, 'The early
Dutch edItIon of Tlll Eulensplegel, A problem of
datmg', m Quaerendo, 3 (1973), D ARENDT,
Eulensplegel, em Narrensp,egel der GeseUschaft
(1978), G SEGERS, L HEYNEMAN en W DE
DECKER, Uilenspiegel, w,e ben JIJ? (1978), L
GEERAEDTS, 'Uilenspiegel Westeuropese flhattes',
m Nederlands bUitengaats, 9 (1979), P
VRIESEMA, 'Over spotters, schelmen en een nonnenklooster',
m Spektator, 9 (1979-1980), L
GEERAEDTS, 'UIenspIegel m den Nlederlanden', m
H BWME en W WUNDERLICH (ed), HBote,
B,lanz und Perspektwen der Forschung (1982),
S SICHTERMANN, 'Zur Wtrkungsgeschlchte des
Eulensplegel-Stoffes', m H BLUME en W WUNDERLICH
(ed ), HBote, Bllanz und Perspektwen
der Forschung (1982) [F VAN THIJN]
Ulfers, Siebold
574
Nederlands theoloog en letterkundige
(Koemelemboeai, afd. Manado, Celebes
[Nederl.-Indië] 25.7.1852-Breukelen 10.5.
1930). Zoon van een zendeling; studeerde
vanaf 1870 theologie te Utrecht en werd
reeds op zijn 22ste proponent; was achtereenvolgens
predikant te Domburg, Tienhoven,
Oldemarkt (0.) en ten slotte gedurende
31 Jaar te Rotterdam, in 1919 werd hij
ementus en vestigde zich m Breukelen.
Ulfers was een aanhanger van de opvattmgen
van de Engelse predikant en schrijver
Charles Kmgsley (1819-1875), die een op
de christehJke ethiek gebaseerd socialisme
voorstond In zIJn bekendste werk, de bundel
dorps novellen Oostloom (1903, 1984"),
beschrijft hij het wel en (vooral) wee van
een geldeahseerde Overijsselse plattelandsgemeente,
waar een hervormd predikant
en zIJn dolerende collega veel opsteken
van hun gemeenteleden. Het boek, dat
direct zeer populair was, werd vertaald in
het Duits (1904), Zweeds (1909), Esperanto
(1911) en Engels (1914). Hoewel het door
het veelvuldig gebrUik van de tale Kanaans
thans wat verouderd aandoet, heeft het
door zijn voortreffehjke stijl veel van zijn
oorspronkelijke frisheid lang bewaard.
Werken: Voor God, vaderland en Oranje (1888),
Van eeuwige dingen (1895), Het sOCialisme
(1897), GIdsspraken (1898), Hans Egede (1899),
Harro Walter (1922), r
Literatuur: P J RISSEEUW, 'S U (1852-1930)', m
ChrIStelijke schrijvers van dezen t'Jd (1930)
[0 WELSINK)
U tenbroeke, Philip
Middelnederlands dichter (ca 1300). Bewerker
van de 'Tweede partie' van de Spwgel
hlstonael HIJ woonde te Sint-KrUis bij
Brugge, In het Broek, aan welke plaats hiJ
zijn naam ontleende. Jacob van Maerlant
werkte aan de Spiegel hlstorwel van 1282
tot 1290. Als voorbeeld nam hij het Speculum
hlstonale van Vincentlus van BeauvalS,
een wereldgeschiedems van de schepping
tot ca 1250. Dit omvangrijke werk
verdeelde hij in vier 'partleen'. Hij voltooide
de 'Eerste partIe', sloeg de 'Tweede partie'
over, voltoOide de 'Derde partie' en
bewerkte de 'Vierde partIe' tot hoofdstuk
34 van het derde boek. Zijn onvoltooid
gebleven werk werd door Utenbroeke en
LodewiJc van Velthem voortgezet en voltOOId.
De eerste bewerkte de 'Tweede partie',
die naar de inhoud met boek 10-16 van
het Speculum h,stonale overeenstemt en
grotendeels Uit heiligenlegenden bestaat
HIJ overleed kort nadat hij de 'Tweede parhe'
had voltoOId
De 'Tweede partie' is grotendeels in hs.
Wenen, Osterrelchische Nationalbibhothek
13 708 bewaard gebleven. De kopiist
lIet op versch. plaatsen heiligenlegenden
weg, zodat het hs. slechts 360 in plaats van
460 hoofdstukken en slechts ca 34 000 in
plaats van ca 42 000 verzen bevat. Er
bestaan echter nog fragmenten van andere
hss., die de leemten m het Weense hs.
gedeeltelIjk aanvullen. De naam van de
bewerker van de 'Tweede partie' is pas
sedert 1862 bekend. Hij komt voor in het
laatste kapittel van de 'Vierde partJe'
('PhilIp ane den dam uten broke'), welk
hoofdstuk alleen in hs. Gent, VB, 2541, fragment
11 bewaard is gebleven.
Uitgaven: M DE VRIES en EVERWIJS, Jacob van
Maerlant's Spiegel Hlstonael, met de fragmenten
der later toegevoegde gedeelten, bewerkt
door Ph U en LodewlJc van Velthem, dl I t/m IV
(1861-1879, fotomech herdr 1982), J DES·
CHAMPS, 'Het Weense handschrift van de "Tweede
partIe" van de "Spiegel histOrIael''', m Medweval
Manuscnpts from the Low Countnes In
Facsimile, 1 (1971), met mi
Literatuur: J NOTERDAEME, 'De Spiegel hlstorlael',
m Wetenschappelijke TIJdingen, 20 (l960), J
DESCHAMPS, 'De fragmenten van twee handschriften
van de Spiegel hlstonael m vier kolommen',
m Hulde-album Prof Dr J F Vanderheyden
(1970), IDEM, Middelnederlandse handschnften
UIt Europese en Amenkaanse bIblIOtheken
(1972), IDEM, 'Jacob van Maerlant, Ph U
en LodewlJk van Velthem, Spiegel Hlstonael', m
VIJf Jaar aanwinsten 1969-1973 (KB Brussel,
1975), J A A M BIEMANS, 'Nieuwe fragmenten
van handschriften van de "Spiegel hlstonael" m
vier kolommen', m TlJdschr Nederl Taal- en
Letterk ,99 (1983) [J DESCHAMPS)
Utenhove, Jan
Zuidnederlands dichter en prozaschrijver
(Gent?-Londen 1565). Werd geboren uit
een oud Gents patriclersgeslacht. Hij was
de zoon van ridder Nicolaas Utenhove
(gest 1527), een vriend van Erasmus en
van Elisabeth de Grutere. Hij kreeg een
verzorgde opvoeding en bezat o.m. een
grondige kenms van het Latijn en het
Grieks. Zijn vertrek Uit Gent m 1544 moet
in verband worden gebracht met de veroordelmg
van een door Utenhove in 1532 vervaardigd
'spel van zinne', dat in 1543 was
vertoond en waarvan de tekst in een druk
van 1570 bewaard is gebleven. Hij leidde
verder een zwervend bestaan, in dienst van
de meuwe religieuze denkbeelden waarvan
hij een overtuigd voorstander was. In 1549
bezocht hij de Zwitserse kerkhervormer
Bullmger, wiens opvattmgen over het
avondmaal hij verdedigde in zijn RatIOnes
quaedam (1560) HIJ verbleef 0 m. m
Straatsburg (1545-1548), Londen (1549-
UIJL
1553), Emden (1553-1556) en in Polen,
samen met zIJn vriend, de Poolse baron
Johannes a Lasco. Huwde er in de lente van
1558 met Anna van Horne en woonde vanaf
1559 opnieuw te Londen.
Tijdens zijn twee verblijven te Londen
speelde Utenhove een vooraanstaande rol
in de Nederlandse vluchtelIngengemeente.
Een verslag hiervan is te vinden in de Simplex
et fldelts narratIO. Hij vertaalde voor
haar vier Latijnse geschriften van a Lasco
(één m het Frans en drie m het Nederlands),
o.a. De catechismus, oft Kmderleere
(1551) en bezorgde ook een psalmberiJmmg,
waaraan hij vijftien Jaar heeft gewerkt
en die m 1566 verscheen, nadat vanaf
1551 reeds kleinere en grotere verzamelingen
psalmen waren gedrukt. De Psalmen
DaVldls (1566) werden voor de druk gereed
gemaakt door de predikant Godfried van
Wingen, die ook Utenhovens medewerker
was geweest toen deze tijdens zijn verblijf
mEmden de eerste zelfstandige Nederlandse
vertalmg bewerkte van het NT,
rechtstreeks uit het Grieks: Het Nieuwe
Testament Na der Gneckscher wa erheyt
In Nederlandsche sprake grondltck
end trauwltck overghezett (1556).
Zijn streven naar een zo letterlijk mogelijke
weergave en een uitgesproken beredeneerd-
renaissancistische weimg volkse
taal behandeling stonden echter een ruimere
verspreiding van deze vertaling in de
weg. Hetzelfde lot viel ook zijn psalmenbenjmmg
te beurt die, zowel in de Nederlanden
als m Engeland, weldra door die van
Datheen werd verdrongen.
Uitgave: F PIJPER (ed ), 'Simplex et fldehs narratIO',
m BlbllOtheca Reformatona NeerlandIca, 9
(1912), waarm ook RatIOnes quaedam
Literatuur: F PIJPER, J U ZIJn leven en ZIjne werken
(1883), D A BRINKERINK, m Nieuw Nederlandsch
BIOgrafIsch Woordenboek, 9 (1933), CC.
DE BRUIN, De StatenbIjbel en ZIJn voorgangers
(1937), HSLENK, 'J U sPsalms m the Low Countries',
m Nederl Archief voor Kerkgeschiedenis,
49 (1968-1969), J DECAvELE,De dageraad vande
reformatie In Vlaanderen 0520-1565), dl I
(1975), SJ LENSELINK, De Nederlandse Psalmbenjmlngen
van de Souterliedekens tot Datheen
(1983') [A VANELSLANDER)
Vijl, Bob den
Eig. Jacob, Nederlands prozaschrijver en
vertaler (Rotterdam 27.3.1930). Werkte na
zijn mulo-examen op diverse kantoren in
Rotterdam, volgde een MO-cursus Frans en
Engels en speelde trompet in een aantal
jazzorkesten. Werkte als vertaler mee aan
Poetry International en aan de Rotterdam-
575
UYLDERT
se Kunststichting. Leeft sinds 1968 van
zijn pen.
Debuteerde als schrijver van verhalen in
het tijdschrift Gard SLUIk (1960). In 1966
ontving hij voor zijn eerste verhalenbundel,
Vogels kijken (1963), de novelleprijs
van de gemeente Amsterdam. Den Uijls
thematiek wordt bepaald door het reizen,
waarbij zijn personages steeds planmatig
op zoek gaan naar dingen die zij bevestigd
willen zien, maar dan óf met lege handen
terugkeren, óf lets totaal anders vinden
dan zij hadden verwacht. In zijn verhalen
spelen surrealistische elementen een rol,
maar geleidelijk ontwikkelt Den Uljl zich
tot een ironisch-realist. Zijn stijl is droog,
laconiek en hiJ maakt veelvuldig gebrUik
van uitweidmgen die een komisch of sarcastisch
effect hebben.
Met de verhalenbundel Een zachte flUittoon
(1968) verwierf Den Uijl de Anna BlamanprIjs
en Gods wegen ZIJn dUister en
zelden aangenaam (1975) werd bekroond
met de MultatulipriJs. Veel van zIJn verhalen
zijn vertaald in het Russisch, Spaans en
Duits Behalve verhalen schreef Den Uijl
recensies, tv-kritieken en reportages m tal
van tijdschriften en dag- en weekbladen.
Werken: Wat fletst daar? (1970) , Met een voet m het
graf (1971), De ontwlkkelmg van een woede
(1972), Groenland en erger (1974), De vliegende
{,ets (1976), Een zwervend bestaan (1978),
Vreemde verschIjnselen (1978), De bloedende
trem (1980), Quatro Pnml (1980), verzamelbundel,
Opkomst & Ondergang van de Zwarte Tru,
(1981), Hoe en waarom Edgar Allan Poe The
576
Raven schreef (1983), vert en essay, Het landschap
der levenden (1984), verh
Literatuur: A KORTEWEG en A ZUIDERENT, m
Maatstaf, 26 (1978), mtervlew, B d U (1980), A -
H DEN BOEF, 'B d U " m KritIsch leXICon van de
Nederlandstahge ht na 1945 (1981)
[GJ VAN BORK]
Uyldert. Maurits Henri Eduard
Nederlands dichter, essayist en criticus
(Amsterdam 16.2.1881-ald. 29.9.1966).
Werkte als journalist; was o.a. redacteur
voor letteren en toneel bij het Algemeen
Handelsblad (van 1923 tot 1946).
Als dichter was hij duidelijk een leerling
van Verwey. Als medewerker aan De Bewegmg
publiceerde hij belangrijke studies
over de dichter-redacteur van dit blad,
zoals Over de poeue van Albert Verwey
(1942) en een driedelige biografie, Albert
Verwey De jeugd van een dichter (1948),
Dlchterltjke Strijdbaarheid (1955) en
Naar de voltoonng (1959). Voorts schreef
hiJ, behalve de roman De re!s van Tobias
(1947), een aantal essays van sOC18al-wIJsgerige
aard.
Werken: Naar het leven (1906), p, De tumen van
hefde en dood (1913), p , Het hed van de zeven
hemelen (1923), p , De glazen bol (1926), p , De
gletscher (1934), p; Voorspel van vrede Een
allegorie (1945), p, Verijdelde vlucht (1946),
nov, Moederschap en vrouwenheerschappIJ
(1947), essay, Het park der poeZIe (1947), essay,
Het Wilhelmus, ons volkslied en ZIJn d,chterllJke
beteekems (1948), essay
Literatuur: A VERWEY, m Proza, dl 4 (1921), G
STUIVELING, m Trlpt,ek (1952) [H A WAGE]
---v---
Vaandrager, Cornelis Bastiaan
Nederlands dichter en prozaschrijver (Rotterdam
26.81935) AanvankehJk werkzaam
als reclametekstschrijver en freelance-
Journahst. Was mederedacteur van het
meuw-reahstische tijdschrift Gard Swtk
(vanaf 1957) en samen met Armando en
Sleutelaar van De Nteuwe SttJI (1965-
1966)
Vaandragers 'teksten', zoals hiJ ze zelf
noemde, geven kie me stukjes alledaagse
realiteit die door poetlsche rangschlkkmg,
het gebruik van het pagmawit en de typografie
m hun Isolement een intensivering
krijgen waardoor zij als nieuw of verrassend
gelezen kunnen worden. Voor dit
type poezIe kan alles materiaal zijn: kranteberlchten,
advertenties, reclameleuzen,
alledaagse statements, folderteksten enz.
In die zin zijn Vaandragers teksten vergehjkbaar
met de 'ready-mades' van de modernistische
kunstenaar Duchamp van het
begm van deze eeuw
Vaandrager paste dit procédé toe zowel in
zIJn bijdragen aan de genoemde tijdschriften
als in zijn bundel Gedtchten (1967).
Behalve poezie schreef hij ook proza: autobIOgrafische
verhalen in Leve Joop Massaker
(1960), later opgenomen in De avonturen
van Cornelts Bastwan Vaandrager I
(1963), en'reahstisch-journalistiek proza m
De reus van Rotterdam Stadsgeheimen
(1971) Ook m dit proza wordt de scheiding
tussen hteratuur en niet-hteratuur niet
opgeheven, biJV. m de selectieve presentatie
binnen de romanvorm van documenten,
verslagen, ambtelijke stukken e.d. Ook in
de stijl komt dit tot uitdrukkmg.
Werken: Met andere ogen (1961), p , Martin, waarom
hebbe de gIraffe (1973), pr ,De hef (1975),
pr , Totale poeue (1981)
Literatuur: J BERNLEF, m WIe a zegt (1970), J F
VOGELAAR, m Konfrontat!es (1974), H BREMS, m
Ons Erfdeel, 25, 4 (1982), A H DEN BOEF,
'C B V " m Knt!sch lexIcon van de Nederlandstahge
ht na 1945 (1985) [G J VAN BORK]
Vaerewijck, Willy
Vlaams dichter en criticus (Deurne 6.2.
1914-ald. 9.10.1982). Was journalist. Debuteerde
m de traditie van Vormen (1936)
met esthetische, traditionele poëZie met
ideahstische mslag (Het hart der dmgen,
1939; VoorbtJ de spiegel, 1941; Het keerend
lted, 1943). Zijn volgende bundels, Het snavelrecht
(1959) en Het vel van de ket
(1961), toonden invloed van de experimentele
Vijftigers, vooral in de vrije versvorm
en de strakke, sobere taal. In Nacht op
Kaap Kroukelos (1972) vond hij een passend
evenwicht tussen de gevoelens van
eenzaamheid en Isolement en de cerebrale
nuchterheid waarmee deze emoties worden
opgeroepen.
Literatuur: P DE VREE, Onder expenmenteel vuur
Vademecum voor de Vlaamse expenmentele
poeue 1953-1967 (1968), W MEEWIS, 'In memorIam
W V " m De VI G!ds, 66 (1982)
[p VAN AKEN]
Vaernewijck, Marcus van
Middelnederlands schrijver (1518-1569)
die verschillende belangrijke functies bekleedde.
Hij was onder andere schepen in
Gent Voorts is hij factor geweest van de
rederijkerskamer Maria t'eeren. Van Van
Vaernewijck is verder bekend dat hij enkele
reizen maakte naar Duitsland en Italië.
Van zijn werken zijn de meeste verloren
gegaan. Van Vaernewijcks bekendste werk
Van dte beroerhcke tijden m dte Nederlanden
en voornameltck m Ghendt 1566-
1568 IS een dagboek waaruit veel historische
kennis te putten valt. Andere werken
ziJn' Vlaemsche Oudtvremdtgheyt, uitgegeven
m Gent in 1560, Nteu Tractaet ende
curte bescrlJvmghe van dat Edel Graetscap
van Vlaenderen, ook uit Gent, uit
1562, Dte Htstorle van Belgts, uit Gent, Uit
1574, ook overgeleverd in een hs. uit 1561
en Waerachttghe htstorle van { J Carolus
de VlJtste.
Uitgave: F VANDERHAEGHEN (ed ), M v V, Van dIe
beroerhcke tijden In dIe Nederlanden en voornamehJck
In Ghendt 1566-1568, 5 din (1872-
1881)
Literatuur: W WATERSCHOOT, 'Lucas d'Heere en
M V V voor het Lam Gods', m Reder!JkersstudIen,
III (1967), A VIAENE, 'Retorikale beschrIJvmg
van Vlaanderen 1560', m B!ekorf, 69 (1968),
H VAN NUFFEL, 'M v V 1518-1569', m AutotoerIst,
31 (1978), D COIGNEAU, 'Calvmlstlsche hteratuur
te Gent tot 1584', m Jaarb De Fonteme
Gent 1980-1981, dil, 31 (1981); L VAN DURME,
'De zestIende-eeuwse archeologIsche en onomastIsche
belangstelhng voor Velzeke', in Handb
Zottegems genootschap voor gesch!edems, 1
(1983) [F VANTHIJN]
Valcoogh, Dirk Adriaensz.
Noordnederlands rederijker (2de helft
16de eeuw). Was schoolmeester in Barsin-
577
VALENTIJN
gerhorn en later notans te Schagen. In 1591
publiceerde hij te Alkmaar zijn berijmde
pedagogische handleiding Den reghel der
Duytsche schoolmeesters, dat blijkens de
herdrukken tot in de 18de eeuw een groot
gezag genoot en onmisbaar IS als bron voor
de kennis van het Nederlandse onderwijs.
Van 1599 dateert zijn, eveneens berijmde,
Chront)cke van Leeuwenhorn.
Literatuur: P A DE PLANQUE, V's Regel der Duytsche
schoolmeesters (1926), EP DE Booy, Weldaet
der scholen (1977)
[G STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
Valentijn, François
Noordnederlands prozaschrijver (Dordrecht
17.4.1666-'s-Gravenhage 6.8.1727).
Vertrok In 1685 naar Nederlands-Indie
waar hiJ op Oost-Java, maar vooral op
Ambon, werkte als predikant en bijbelvertaler.
Verzamelde tijdens zijn verblijf aldaar
een schat aan gegevens - hoofdzakelijk
gebaseerd op schriftelijke en mondelinge
bronnen maar ook op eigen waarneming
- betreffende de talrijke gebieden waar de
Verenigde Oostindische Compagnie invloed
had verworven. Na zijn definitieve
terugkeer in Nederland werkte hij vanaf
1714 zijn materiaal uit tot een reusachtig
encyclopedisch werk: Oud en N!euw OostInd!
en vervattende een naaukeunge en
Uttvoenge verhandehnge van Nederlands
mogentheyd In die gewesten (1724-1726).
Nadat dit compilatiewerk gedurende meer
dan een eeuw als een standaardwerk had
gegolden, werd het o.a. om zijn hybridische
en onevenwichtige structuur ernstig gekritiseerd.
Valentijn had echter een uitgesproken
literair talent dat vooral blijkt uit
die gedeelten waar hij uitgaat van zijn eigen
waarnemingen en ervaringen. Zeer levendig
en boeiend geschreven is bijv. zijn in
Oud en N!euw Oost-Indien opgenomen
journaal van zijn eerste en tweede 'uijt- en
thuijsreize' waarvan in 1881 een aparte uitgave
verscheen.
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-Indische
spiegel (1978'), met blbl [G TERMORSHUIZEN]
Valentijn en Nameloos
578
Middelnederlandse versroman (14de
eeuw?) waarvan slechts drie fragmenten,
samen ca 700 verzen, bewaard zijn.
Het vrij ingewikkelde en incidentrijke verhaal
vertelt de belevenissen van twee in
hun jeugd gescheiden broers en hun hereniging.
Het met ValentIJn en Nameloos verwante
volksboek Valent!)n en Ourson (oudst bewaarde
druk 1640) gaat terug op een Franse
prozaroman (oudste druk 1489).
Uitgaven: W SEELMANN, V und N Die Nlederdeutsc
he Dlchtung Die hochdeutsche Prosa Die
Bruchstucke der Mlttelmederlandlschen Dlchtung
(1884), G KALFF, Mlddelnederlandsche
epische fragmenten (1886, herdr 1967), W DE
VREESE, 'Een meuw fragment van V en N', In
Ttjdschr v Nederl Taal- en Letterk (1892), W
WOLF, Namnlos och Valentm (1934)
Literatuur: J G DIEPERINK, Studlen zum V und N
(1933), L DEBAENE, De Nederlandse volksboeken
(19782) [A VANELSLANDER]
Valerius, Adriaen
Noordnederlands dichter (wsch. Middelburg
ca 1575-Veere 27.1.1625). Bekleedde
veel functies in Veere: notaris, ontvanger
van de convooi- en licentgelden, fortificatiemeester,
schepen en raad, gildebroeder
en overdeken van de rederijkerskamer In
reynder Jonsten groeijende. Zijn in 1626
uitgegeven Neder-landtsche gedenckclanck
bevat een geschiedverhaal van de
Nederlanden, gebaseerd op Van Meteren
en Baudartius, onderbroken door 76 liederen,
een aantal prenten en citaten, en
spreuken In o.a. het Frans en Latijn. De
melodleen zijn in notenschrift weergegeven
en voorzien van tabulatuur voor luit en
citer De thema's van de liederen (vrijheids-
en vaderlandsliefde en vrome godsdienstzin)
zijn voor de Jaren twintig van de
17de eeuw niet meer zo actueel. De Nederlandtsche
gedenck-clanck kreeg dan ook
pas veel later de aandacht die zij, vooral
dank ZIJ de erin opgenomen liederen, verdiende.
De mUSicologische belangstelling
van eind 19de eeuw leidde ertoe dat In de
20ste eeuw het lied 'Wilt heden nu treden'
wereldberoemd werd als 'Niederländisches
Dankgebet' en 'The Prayer of Thanksgiving'.
Als enig ander werk van Valerius is
bekend een gedicht in de Zeeusche Nachtegael
(1623).
Uitgaven: FR COERS (ed), Neder-landtsche gedenck-
clanck (1931'), A D LOMAN en J C M VAN
RIEMSDIJK (ed), Oud-Nederlandsche ltederen
Uit den Nederlantsche gedenck-clanck (1941'),
K PH BERNET KEMPERS en C M LELIJ (ed.), De
ltederen Uit V Neder-landtsche gedenck-clank
(1941'), P J MEERTENS, N.B TENHAEFF en A
KOMTER-KUIPERS (ed), Neder-lantsche gedenck-
clanck (1947', faes -Ultg 1968)
Literatuur: P J MEERTENS, Letterkundig leven m
Zeeland (1943), W J MA AssELBERGS, 'Merek
toeh hoe sterek' , In Akademiedagen Kon N ederl
Akad van Wetensch (1957), W J C BUITENDIJK,
Nederlandse strIjdzangen (1977'), P J MEERTENS,
'A V 'leven en werken', In Meertens overde
Zeeuwen (1979) [p J VERKRUIJSSE]
Vandeloo, Jos
Eig. Josephus Albertus, Vlaams dichter en
(toneel)schrijver (Zonhoven 5.9.1925).
Aanvankelijk scheikundige in de mijnindustrie,
daarna journalist, sedert 1954 in
het boekbedrijf werkzaam. Studeerde enige
tijd Nederlandse en Franse letterkunde,
waarin hIj ook zelf les gaf. Wijdde zich vanaf
1983 geheel aan het schrijverschap.
Hij debuteerde met het verhaal Het krws
dat WIJ dragen (1953). Naast enige gematigd
experimentele dichtbundels, verzameld
in Dadels voor een vlzzer (1965), verwierf
hij bekendheId met zijn verhalen De
muur (1958) en de romans Het gevaar
(1960) en De vIjand (1962), die op beklemmender
wijze dan in zijn tamelijk bezwerende
poezie de existentiele angst in de
door de techmek bedreigde maatschappij
doen aanvoelen. Ook in zijn later proza- en
toneelwerk staan de menselijke eenzaamheId,
vervreemding, de automatisering en
het rassenprobleem centraal. Hij beschikt
over een sobere, vlotte stijl, die op schokeffecten
uit is, het best geslaagd In zijn naar
het magisch-realisme zwemende korte verhalen
als De croton (1963), Het hws der
onbekenden (1963) en De 10 mmuten van
Stanzslas 010 (1969). In De muggen (1973),
een roman over een mislukt huwelijk, medIteert
hij over leven, liefde en dood. Minder
agressief en pessimistisch stelt hij zich
op In zijn in parlandostijl geschreven dIchtbundels
Copernlcus of De bloemen van het
geluk (1967) en De gltmlach van een vlmder
(1969). Het werk van Vandeloo werd
verschIllende malen bekroond, o.a. met de
prijS van de provIncie Antwerpen voor
romans (1961) en voor toneel- en televisiespelen
(1967). Versch van zijn verhalen en
scenarIO's werden verfilmd.
Werken: Speelse parade (1955), p, W'J waren twee
soldaten (1955), verh, Woorden der doofstommen
(1957), p, Wachten op het groene ltcht
(1959), p ,Het gevaar (1960), pr ,Zeng (1962), p ,
Een mannetje utt Polen (1965), pr, Vlaamse
poeue (1965), De Coladrmkers (1968), pr, De
week van de kap,tems (1969), tv-spel, Waarom
slaap Je, ltefJe (1972), t , Bent u ook zo'n Belg
(1972), Mannen (1975), pr , Vrouwen (1978), pr ,
De Engelse les (1980), pr , Sarah (1982), r
Uitgaven: Met een bloem tussen m'n tenen Ged,chten
1955-1973 (1973), Hars (1984), bloeml
Literatuur: CL VANWONTERGHEM, Kenms maken
metHetgevaarvanJV (1970),J DECEuLAER,m
Te gast b'J Vlaamse auteurs, 3 (z J.), J VANDELOO,
Proftel autobwgraf,e, b,blwgraf,e, beschouwmgen
(1975), J V (ProfIelreeks, 1975),
J Veen mtroduct,e (1983), W HAZEU, J V
(Grote Ontmoetmgen 4,1984'), met blbl
lp DE VREE]
VASALIS
Vandenbergh, Louis Paulina
Zie Berkhof, Aster
Vansina. Dirk
Eig. Desiderius Maria Cornelia Ludovicus,
Vlaams dichter, dramaturg, essayist en criticus
(Antwerpen 25.5.1894-Leuven
16.1.1967). Hoofdredacteur van De Pelgnm
en redacteur van Volk. Vansina speelde
een belangrijke rol bij de heroprichting
van Dzetsche Warande & Belfort na wo l,
een tijdschrift waarin hij ook veel van zijn
werk (voor-) publiceerde. Hij was een visionair-
metafysisch bezield auteur, die als
romantisch bewogen en expressionistisch
lyricus en toneelschrijver groots opgezette
werken schreef, zoals het vierdelige leesdrama
De deemstering der zielen (1919-
1924). Tussen 1917 en 1931 schreef hij een
tweede cyclus leesdrama's: De tragedIe van
God en mens. Een derde cyclus verscheen
onder de titel Sage van Kaz Roz (1940).
Vansina's werk spruit voort uit een sterk
ethisch-religieuze levensovertuiging, die
hij in een duistere, symbolische taal gestalte
tracht te geven in zijn drama's en poëzie.
Onder de titel De zoektocht van Elkerlyc
verscheen in 1958 een van zijn weinige
romans.
Van belang zijn voorts zijn essays en biografieen:
Holderlm (1943, herschreven
1963), Pascal (1954), Verschaeve getuzgt
(1956) en DostoJewskl (1964). Vansina was
tevens kunstschilder en tekenaar. Een
reeks van zijn houtskooltekeningen werd
bekroond.
Werken: De kroon van doornen (1917), p., Het boek
der ltefde (1927), p , Het ltederboek van Elckerlyc
(1938), p., Ltederen van dwaas begeren
(1943), p, De Vlaamse pnm,t,even (1949), essays,
Ltefdesget'Jden (1950), p; Ontraadselde
beelden (1951), p.
Uitgave: Verzameld scheppend werk en essays, 6
din (1961-1965)
Literatuur: J FLORQUlN, 'D V', m Ten hutze
van ,dl 4 (1968), P J A NUYENS, m Nattonaal
bwgraftsch woordenboek, dl 6 (1974)
IA DEMEDTSENGJ VANBORK]
Vasalis,M.
Ps. van Margaretha Droogleever FortuynLeenmans,
Nederlandse dichteres ('s-Gravenhage
13.2.1909). Studeerde medicijnen
te Leiden, vervolgens antropologie, en specialiseerde
zich ten slotte in de psychiatrie
en neurologie. Werkte aanvankelijk als arts
te Amsterdam, later als kinderpsychiater
in Assen en Groningen.
Vasalis debuteerde in 1940 met de novelle
579
VECHTER(S) -----------------------------------------------------------------
Onweer, Uitgegeven m de bundel Drte
novellen als boekenweekgeschenk. Direct
daarna verscheen haar eerste dichtbundel
Parken en woestijnen (1940), waarvoor zij
m 1941 de Van der Hoogtprijs kreeg. In
1947 verscheen de bundel De vogel Phoemx
en in 1954 Vergeuchten en geuchten.
Van het begin af aan IS haar poëzie een grote
belangstelling ten deel gevallen die
resulteerde m een voor poëzie groot aantal
herdrukken. Befaamd geworden gedichten
als 'De idioot m het bad', 'Drank, de onberekenbare',
'Het ezeltje' of 'AfsluitdiJk' zijn
kenmerkend voor de tegenstellingen die zij
ook m de titel Parken en woestijnen verwoordt,
nl. die van orde en chaos, tijd en
eeuwigheid, gebondenheid en vrijheid.
Deze thematiek wordt als algemeen menselijke
problematiek gepresenteerd, bijv. als
de innerlijke verscheurdheid van de mens.
In de bundel De vogel Phoemx, opgedragen
aan haar Jong gestorven zoon Dicky, worden
persoonlijke ervaringen verwerkt tot
symbolen van een wijder strekking. In deze
bundel spelen thema's als liefde, smart en
dichterlijke inspiratie een belangrijke rol.
In Vergeuchten en geuchten ten slotte ligt
de nadruk vooral op het menselijk tekort en
de onmacht van de taal. In haar hele poetische
oeuvre worden verschijnselen uit de
werkelijkheid steeds geplaatst in het licht
van het eeuwige. De werkelijkheid toont de
lezer een chaotisch en verbrokkeld beeld.
De dichter zoekt naar de samenhang, de
harmome in die chaotische werkelijkheid
en tracht de eenheid te herstellen door het
leggen van verbanden. Om deze reden werd
VasalIs' poëzie wel gekenmerkt als neosymbolistisch.
Vasalis is zeer selectief in wat zij publiceert.
Haar medewerkmg aan tijdschriften
is dan ook uiterst beperkt. Een deel van
haar gedichten verscheen m Cnterzum.
Later (1948-1953) werkte zij nog mee aan
übertmage. Behalve enkele bloemlezingen,
een enkel essay en één gedicht in Tirade
publiceerde zij sinds 1954 niet meer.
De poëzie van Vasalis werd versch. malen
bekroond. In 1957 verwierf ze de Poëzieprijs
van de gemeente Amsterdam voor
Vergeuchten en geuchten, in 1963 de Culturele
prijs van de provincie Groningen, in
1974 de Constantijn Huygensprijs voor
haar gehele oeuvre en m 1982 de P.C.
Hooftprijs.
Werken: De muze en de dieren (1954), bloeml ,Kunstenaar
en verzet (1958), essay, De dichter en de
zee (1960), bloeml
Literatuur: A PEYPERS, 'De dichteres V', m Ons
580
Erfdeel, 9 (1965), H SCHOLTEN, 'Over de poezIe
van M. V', m Tirade, 19, 204 (1975), A VAN
ASSCHE, 'M V de psychische wereld van haar
gedichten', m Ons Erfdeel, 22, 2 (1979), R VANDE
PERRE, M V (Grote ontmoetmgen, 1980), R
EKKERS, 'M. V', m Kritisch leXICon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1982), D KROON
(ed ), Ik heb mezelf nog van geen ding beVrijd
(1983) [GJ VANBORK]
Vechter(s), Jan Pietersz.
Ook Joan Victorijn en Joannes Victorinus,
Noordnederlands dichter (Amsterdam gedoopt
29.5.1589-ald. begraven 16.4.1642).
Studeerde sedert 1609 theologie te Franeker,
sedert 1613 rechten te Leiden waar hij
in 1620 promoveerde. Vestigde zich als
advocaat te Amsterdam. In 1631 ging hij
over van de gereformeerde naar de remonstrantse
kerk. Hij was een vooraanstaand
figuur in het literaire leven en het mecenaat;
beVriend met Vondel, die hij hielp
met diens vertaling van GrotlUS' Sophompaneas
en de prozavertalmg van HoratlUs'
üerzangen en die hij aanspoorde om Sophocles'
Electra te vertalen. Vondel droeg
hem Joseph m Egypten op. Van zijn poezie
is wemig bewaard (o.a. een lofdicht op Jan
Vos).
Werk: Goliath, Treur-spel Op het veroveren van 'sHertogen-
Bossche (1629)
Uitgave: P MINDERAA (ed.), Goliath (1963).
Literatuur: H F WIJNMAN, 'De Amsterdamse lIterator
Mr J V, een remonstrants Vondelvriend', m
Uit de kring van Rembrandt en Vondel (1959),
G C DE WAARD, 'Het thema en de symboliek van
V s Goliath', m NIeuwe Taalg, 63 (1970), C
FREE, 'Literatuur rondom het beleg van 's-Hertogenbosch',
m Bossche bouwstenen, 11 (1979)
[w J C BUITENDIJK EN P J VERKRUIJSSE]
Veelderhande geneuchlijke dichten,
tafelspelen ende refereynen
Verzameling Middelnederlandse verhalen
en stukken, zowel in proza als rijm, overgeleverd
in een aantal drukken Uit de 17de
eeuw, waarvan de oudste in Antwerpen in
1600 bij Jan van Ghelen verscheen. De
Veelderhande Geneuchüjke Dichten zijn
samengesteld uit 15de- en 16de-eeuwse
bronnen. Ze bevatten veel bekende teksten
als Smte Reynuyt, Jan Splmters Testament
en Moorkens vel, die 'buitenmaatschappelijken'
tot onderwerp hebben.
Uitgave: E.J BRILL (ed), Veelderhande GeneuchIIJcke
DIchten, Tafelspelen ende Refereynen
(1971)
Literatuur: G KALFF (ed ), 'Veelderhande geneuchliJke
dichten, tafelspelen ende refereynen', m
TlJdschr v Nederl Taal- en LetterIt , 8 (1888),
J W. MULLER, 'Een en ander over de Veelderhande
GeneuchllJke Dichten, Tafelspelen ende Refereynen',
m Tljdschr v Nederl Taal- en Letterk ,
18 (1899), H PLEIJ, 'Rijmschema en tekstkrltlek
m de "Veelderhande geneuchhJke dichten"', m
Spektator, 1 (1971-1972) [F VAN THIJN]
Veen, Adriaan van der
Elg Adnanus, Nederlands prozaschrijver
en journalist (Venray 16.12.1916). Jeugdjaren
te Schiedam; gedurende de crisisjaren
o a. werkzaam In de boekhandel aldaar.
Debuteerde met proza in Groot Nederland
en belandde door bemiddeling van Greshoff
In de journalistiek (Brussel, Den
Haag) bij het Hollandsch Weekblad. Was
redacteur van Werk (1939) Vertrok begin
1940 als correspondent van Het Vaderland
naar Amerika, waar hij gedurende wo II
verbleef. In 1946 terug naar Den Haag;
werkzaam als redacteur letteren bij de
NRC (tot 1978) en van Cntenum.
De romantische en realistische kant van
zIJn schnjverschap komen respectievelijk
tot Uiting In zijn beide jeugd bundels: het
door Vestdijk ingeleide Oefemngen (1938,
later opgenomen In Jacht m de diepte,
1947) bevat korte, suggestieve verbeeldingen,
waarmee het 'klerkje in dromenland'
aan de harde werkelijkheid tracht te ontkomen;
in Geld speelt de grote rol (1938)
vindt men bewogen realistische verhalen
over de crisIs, waarmee de schrijver in zijn
hUiselijke omstandigheden pijnlijk werd
geconfronteerd. Zijn latere werk toont een
vaak gelukkige eenheid van beide elementen.
Het getuigt van bewogenheid met de
mens, die met alleen door maatschappelijke,
maar ook door psychische remmingen
(vnl. schuldgevoel) en door ondervonden
onbegnp in de menselijke relaties belemmerd
wordt om In vrijheid zichzelf te zijn.
Zijn personages zijn vaak vrouwen, wier
min of meer neurotische geaardheid uit
deze remmingen voortkomt. In Zuster ter
zee (1949) is het bijv. de machteloosheid
ten aanzien van christelijke jeugdcomplexen,
waarmee ook de auteur te maken heeft
gehad. Het joodse meisje Vera Uit Het wilde
feest (1952, bekroond met de Van der
Hoogtpnjs) leeft onder de druk van het ook
in Amenka latente antisemitisme; Ida uit
het te Rome spelende Doen alsof (1960,
herz. uitg. 1984) moet zich bevrijden van
complexen, haar door een dilettant-psycholoog
aangepraat; Nina uit de novelle De
man met de ulveren hoed (1957) gaat te
gronde aan onbegrip in haar omgeving.
Zelfbedrog inzake de seksuele moraal is het
thema van Een Idealist (1965, bekroond
VEEN
met de Anna Blamanprijs).
Zijn eerste roman, WIJ hebben vleugels
(1946), draagt een autobiografisch karakter.
Dit geldt nog meer voor Kom miJ met
te na (1968) en de vervolgdelen VnendellJke
vreemdelmg (1969) en Blijf met utten
waar Je ut (1972); het daarin gegeven
relaas van zijn vertrek naar, verblijf In en
terugkomst uit Amerika en zijn talrijke
ontmoetingen in de schrijverswereld is tevens
dat van het zoeken naar vrijheid en
zelfbevnjding - persoonlijke herinneringen
waarin de lezer evenwel veel van
Zichzelf herkent. Van zijn latere romans
maakte vooral het ontroerende In liefdesnaam
(1975, Vijverbergprijs 1977) diepe
indruk. Zijn beste liefdesverhalen verzamelde
hij in de bundel Altbl voor het onvolkomen
hart (1983), naar de eerder verschenen
novelle onder die titel (1953).
Het werk van Van der Veen draagt sterk
het karakter van bekentenisliteratuur. Het
ontwikkelde zich onder invloed van de
Forum- en Cntenum-generatie en van de
moderne Amerikaanse schrijvers. De emotionaliteit
gaat schuil achter een zakelijke
stijl en een on-Hollandse lichtvoetigheid.
Werken: Idylle In New York (1942), verh, PortraIl
of a Dutch poet J Greshoft (1948, onder ps
Robert J Moreland), Spelen In het donker
(1955), r, Maunce Roelants (1960), De boze
vnenden (1962), De geluksvogel (1977), Niet
meer bang zIJn (1980), ZWIjgen of spreken
(1983)
Uitgaven: De man met de ulveren hoed (1967,
1974'), met mi van G.W HUYGENS, Het vroege
werk (1978)
Literatuur: C J A DINAUX, Gegist bestek (1958),
W L M E VAN LEEUWEN, Nieuwe romanciers
(1961), M MoOY, A v d V (1965), K FENS, m De
gevestigde chaos (1966), Vl Gids, 62, 2 (1978),
A v d V -nummer, H ROMIJN MEIJER, 'GekortWiekte
geluksvogel', m Idem, 62, 2 (1978), C
ENGELBRECHT, 'Schrijven dat doe Je Uit nood', m
Gezegd en geschreven (1979), W M ROGGEMAN,
1D Beroepsgeheim (1980), mterVlew, B PEENE,
'A v d V ',mKntlsch lexicon van de Nederlandstalige
l!t na 1945 (1985) [G W HUYGENS]
Veen, Herre Gerrits van der
Fries dichter en prozaschrijver (Grouw
15.3.1816-Murmerwoude 13.9.1887). Onderwijzer,
van 1847-1882 schoolhoofd te
Driesum. Zijn werk slUit enerzijds aan bij
dat van de 19de-eeuwse Friese volksschrijvers,
maar onderscheidt zich daarvan anderzijds
opvallend door de felle polemische
toon en het radicalisme waarmee hij in
pamflet en puntdicht misstanden te lijf
gaat. Als geëngageerd 'volksopvoeder'
keert hij zich met eenzelfde recalcitrante
581
VEER
passie zowel tegen het bijgeloof, de kerkelijke
orthodoxie als het maatschappelijk
onrecht waarmee hij werd geconfronteerd.
Zijn beste werk is de kleine (sleutel)roman
De kaertllzzer (= De kaartlegger; 1856),
opmerkelijk 'modern' van compositie en
met een Uitstekende milieu- en sfeertekenmg.
Voorts maakte hiJ zich verdienstelijk door
zijn vertalingen in het Fries van Van Alphens
Kleme gedIchten voor kmderen (=
Lîtse rîmkes foar bern; 1852) en Tollens'
Overwmtenng (= De oerwmtermg der
Hollanders op Nova Sembla; 1861).
Werken: Rymkes foar Fnesen (= RIjmpjes voor
FrIezen, 1844), Cllpsrymkes (= EchpsrlJmpJes,
1846), De wîlde lantearne (= De WIlde lantaarn,
1855), pr, Frymltslery oer godstslenst (=
VrIjmetselarIj over godsdIenst. ,1871), p.
Literatuur: G A WUMKES, Bodders yn de Fryske
stmd (1926), A S WADMAN, In skoalmaster yn 'e
Dokkumerwéilden Llbbensgong fan H Gvd V
(1955), PH H BREUKER, 'H Gvd V', m Tekst en
Ûtllz (1976), K DYKSTRA, Lyts héinboek fan de
Fryske IIteratuer (1977), T RIEMERSMA, Proza
van het platteland (1984) [F DAM)
Veer, Gerrit de
Noordnederlands schrijver (Amsterdam?
tussen 1565 en 1576-in het buitenland).
Zoon van de Amsterdamse pamflettist en
geschiedschrijver Ellert de Veer en jongere
broer van de pensIOnaris van Amsterdam,
later raadsheer in de Hoge Raad, ridder
Albert de Veer. Was zeeman.
In Waerachtlghe beschryvmghe van dne
seylaglen, ter werelt noyt soa vreemt ghehoort
(1598) beschreef hij de drie reizen om
de Noord die Nederlandse schepen maakten
in 1594, 1595 en 1596-1597 met de
bedoeling om langs die route China en
Japan te bereiken. De eerste reis heeft hij
zelf met meegemaakt, de derde, met de
beschrijving van het langdurige verblijf op
Nova Zembla, is beroemd geworden. De
documentaire waarde ervan is groot en
bovendien heeft De Veer, die een ontwikkeld
man was, er een boeiend, levendig en
soms geestig relaas van gemaakt. Er zijn
talloze drukken van verschenen en vertalingen
in het Engels, Frans, Latijn, Duits
(verkort) en Italiaans.
Vroeger nam men aan dat Tollens' Overwmtermg
der Hollanders op Nova Zembla
op De Veers dagboek terugging; dit is
slechts zeer indirect het geval.
Uitgaven: S P L'HoNORE NABER (ed ), ReIzen van
Wdlem Barents, Jacob van Heemskerck, Jan
Cornellsz RIJp en anderen naar het Noorden
(1554-1597) (1917) = din 14 en 15 van de Wer-
582
ken der Lmschoten Vereemgmg, G W HUYGENS
(ed ), Overwmtermg (van Tollens) (1977)
[w J C BUITENDIJK)
Veer, Hendrik de
Nederlands prozaschrijver (Sommeisdijk
23.11.1829-Rhenen 11.121890). Studeerde
theologie te Utrecht; werd aanhanger van
het vrijzinnig modernisme; was een aantal
jaren predikant, het laatst te Delft. In 1864,
kort na de mvoermg van de middelbaaronderwijswet,
werd hij benoemd tot directeur
aan de nieuwe HBS aldaar. In 1871
volgde hij Simon Gorter op als hoofdredacteur
van Het NIeuws van den Dag. Tevens
beoefende hiJ, na enkele minder geslaagde
romanproeven (ten dele premieromans en
feUilletons voor zijn krant), met succes het
gematigd realistische proza.
Naast zIJn gewone beZigheden redigeerde
hiJ het tijdschrift Los en Vast. Hierin
publiceerde hij de nogal idyllische familieverhalen
die m de boekUitgave Trou-rmgh
voor 't Jonge Holland (1868) versch. herdrukken
zou beleven. In 1875 stichtte hij
het tijdschrift EIgen Haard. Van zijn vele
romans, schetsen en verhalen hadden vooral
de herinneringen Toen en nu (1877)
en de Kerstvertelltngen (1878) succes.
Voor de serie Mannen van beteekems verzorgde
hIj in 1888 een bijdrage over Multatuli,
die hij niet goed gezmd was.
Werken: Frans Holster, 2 din (1871), r , Overtroffen
(1877), r , Halfbloed (1879), r , Malthusw, 2 din
(1880), r, Moderne schaduwbeelden (1885),
verh ,OudeJaarsavondschetsen (1889)
Literatuur: J TEN BRINK, GeschIedems der NoordNederl
letteren m de 1ge eeuw, dl II (1903'), met
blbl [G W HUYGENS)
Velde, Anton van de
Eig. Antonius Gerardus Jozephus, Vlaams
(toneel)schriJver (Antwerpen 8.7.1895-
Schilde, gem. Schoten, 21.6.1983). Onderscheidde
zich m versch. genres, maar vooral
op toneelgebied (auteur en regisseur). OnmiddelliJk
na WO I was hiJ de voornaamste
vertegenwoordiger van het expreSSIOnisme
m katholieke geest (Chnstoffel, 1924; TIJI,
1925). Hij leidde van 1929-1932 het Vlaamse
Volkstoneel en was redactIesecretaris
van ToneelgIds Daarna trad hij op als
regisseur in versch. onderwijsmrichtingen
en van massaspelen (o.a van het Heilige
Bloedspel te Brugge).
Van de Velde schreef ook boeken voor de
jeugd en romans, o.a. de roman gebaseerd
op het leven van Vondel, De rechtvaerdlge
trou (1945).
Werken: De zonderlmge gast (1924), t ,LotJe (1926),
t, HalewlJn (1929), t; TiJI IJ (1930), t., Faust
JUnior (1932), t, Radeske (1932), t., RadiJs
(1933), t , Het hart vecht (1936), r, Hans Worst
(1939), t, Het eeuwige masker (1940), essay,
Schep vreugde m 't leven (1941), r , God en de
wormen (1947), r ,Met permissie (1952), r
Literatuur: K. ELEBAERS, A. DE MAEYER en R ROE.
MANS, A v d V (1944), L VAN THILLO E A, 'V d V
ter ere', m Vlaanderen, 30 (1981), C. TINDEMANS,
'A v d V 1895-1983', mEtcetera, 1 (1983)
[M KROJER]
Velde, (Catharina) Jacoba van
Nederlandse schrijfster ('s.Gravenhage
10.5.1930-1985). Volgde een dansoplei.
ding; woonde sinds haar huwelijk jarenlang
te Parijs en op Mallorca en na WO II afwisse·
lend in Parijs en Amsterdam. Zij vertaalde
bij voorkeur modern Frans toneelwerk:
Beckett, Arrabal, Ionesco.
In 1953 maakte zij naam met haar boek De
grote zaal, waarin zij het eeuwige en alge·
meen menselijke Elckerlijc.thema, me·
mento mori, concretiseert tot de aangrij·
pende ellende in een modern bejaardente.
huis. Blijkens een dOZijn vertalingen had
het ook internationaal veel succes. Een ver·
wante problematiek, soms duidelijk auto·
biografisch, vindt men in Een blad m de
wmd (1961).
Literatuur: P WIT!', 'J v V ',m Uitgelezen, reaktles
op boeken, 4 (1979), N VAN CREVEL, 'De heksen
zIJn m de overgang', mLover, 7 (1980)
[G STUIVELING]
Velde, Rink van der
Fries prozaschrijver (Aalzum 8.6.1932).
Werkte na zijn schooljaren enige tijd als
melkknecht in Frankrijk en ging vervol·
gens in de journalistiek. Is redacteur van de
Leeuwarder Courant. Zijn talrijke romans
en korte verhalen (veelal 'cursiefjes') heb·
ben hem tot de populairste auteur van zijn
generatie gemaakt, wiens werk naar Friese
verhoudingen recordoplagen haalt. Die
ereplaats dankt hij aan zijn uitgesproken
verteltalent, maar ook aan de onnadrukke·
lijke manier waarop hij zijn maatschappe·
liJk engagement en zijn mededogen met de
'underdog' gestalte geeft.
Als zijn beste werk geldt de kleine roman
De fûke (= De fuik; 1966), waarin hij de
essentie van bezetting en verzet tijdens wo
II op zeer authentieke wijze belicht in de
lotgevallen van een typische anti·held. Het
boek werd in het Nederlands (heruitg.
1984) en het Oekraiens vertaald en voor het
Friese beroepstoneel bewerkt. Zijn meest·
gelezen boek, Foroarmg fan lucht (= Ver·
VELDE
andering van lucht; 1971), dat ook in het
Nederlands werd vertaald, kan worden ge·
karakteriseerd als een moderne schelmen·
roman, waarin de asociale held niet zonder
succes probeert zich de zegeningen van de
welvaartsstaat van het lijf te houden. Ook
dit boek werd in een (openlucht)toneelver·
sie een groot succes. In 1981 ontving Van
der Velde de Gysbert Japicxprijs voor pro·
za.
Werken: Joun, healwel tolven (= Vanavond, half
twaalf, 1962), r , ook m Nederl vert., Forltezers
(= Verhezers; 1964), r ; Beafeart nel Samt·Mar·
tm (1965; Pelgnmage naar Samt·Martm), r.,
Geiten, Gnken en gekken (1967), r., RJochtdel
(= Het gelicht, 1968), r., Chamsyn (= Chamslen,
1969), r., ook m Neder! vert; len foar 't afwennen
(= Eentje voor het afwennen; 1971), verh ; StJer·
rende Wier, helte (= 'k Mag sterven als 't met
waar IS, 1974), verh , Pake Sytse (= Grootvader
Sytse, 1975), r , De houn sil om Jlm bylJe (1978,
Het teken van het beest), r ; lt IS myn sizzen net
(= Dat heb Ik met gezegd; 1980), verh.; De helde·
nen (1981), r., De afrekken (= De afrekenmg,
1982), r , De lange Jacht (1985), r.
Literatuur: T MULDER, Hwer hast ,t wel~ (1971), F
DAM, 'R v d V " m Tekst en Uthz (1971), K. DYKSTRA,
Lyts hdnboek fan de Fryske hteratuer
(1977), BOLDENHOF, 'In weardeoardlel oer de yn
Fryslän spylJende romans fan R.v d V ',m HJlr, 4
(1982) [F DAM]
Velde, Roger van de
Vlaams prozaschrijver (Boom 13.2.1925-
Antwerpen 30.5.1970). Werkte een tijdlang
als journalist bij De Nieuwe Gazet en
publiceerde proza in jongeren tijdschriften
als Arsenaal en Nieuw Gewas. Vanaf 1961
tot kort voor zijn dood verbleef hij, ten
gevolge van een palfiumverslaving, in di·
verse psychiatrische inrichtingen en ge·
vangenissen.
Vanaf zijn debuut Galgenaas (1966) - uit
de gevangenis gesmokkeld - verwierf hij
een zekere faam als schrijver van korte ver·
halen met een traditionele structuur, in een
stijl waarvan de heldere precisie enigszins
aan Elsschot herinnert. Thematisch gaat
het vrijwel steeds om de illusies, gevoelens
en frustraties van marginale figuren. Had·
den Galgenaas en De knetterende schedels
(1969) respectievelijk de gevangenis en de
psychiatrische inrichting als decor, in De
slaapkamer (1967) en het na zijn dood
gepubliceerde werk komt vooral de wereld
daarbuiten aan bod. Daarnaast schreef
Van de Velde nog de novelle Tabuia rasa
(1970), een satire op de jonge Vlaamse lite·
ratuur, en het pamflettistische essay Recht
op antwoord (1969), dat als apologie was
bedoeld.
583
VELDEKE
Voor zijn werk kreeg Van de Velde o.m. de
Arkpnjs van het Vrije Woord (1970).
Werken: Kaas met gaatjes (1970), verh, De dorpsveroveraar
(1973), verh
Uitgave: Recht op antwoord en al het andere proza
(1980), met een nawoord van F DE BRUYN.
Literatuur: D DE GEEST, 'R v d V " In Kritisch lexIcon
van de Nederlandstalige IIt na 1945 (1980),
A M DE BAKKER, Drugs en literatuur geluk een
naald lang (1983) [D DE GEEST)
Veldeke, Hendrik van
584
Ook Henric van Veldeken, Oudlimburgs
hofdichter (Veldeke, bij Spalbeke, eind
12de eeuw). Schreef zijn werken tussen
1170 en 1190. Werd beschermd en begunstigd
door gravin Agnes van Loon, koster
Hessel van St.-Servaas te Maastricht, en
Hermann von Thuringen. In diens dienst
kan hij aan de pinksterfeesten van Barbarossa
in Mainz (1184) hebben deelgenomen
Voor de rest is zijn levensloop onbekend;
ook zijn werken kunnen niet met
zekerheid worden gedateerd. Zijn gedichten
verraden een hoog ontwIkkelingspeil.
Hij kende Frans, misschien ook Latijn en
had kennis van het recht. Zijn lyriek ontwikkelde
zich van de volkse kleinkunst
(danshed met natuurbeeld en spreuk) tot
de hogere hoofse kunstvormen naar het
voorbeeld van de Provençaalse lyriek, en
heeft de problematIek van mmne en maatschappij,
macht van de liefde en hoge minne
als onderwerp.
De legende van de bisschop van Maastncht,
Sente Servas (ca 6200 verzen) diende
zekere praktische doelemden in verband
met de toen opkomende verering van
deze beroemde lokale heilige. Volgens Latijns
voorbeeld brengt zij leven en wonderen
m twee delen ingebed in de wereld- en
heilsgeschiedenis. De Sente Servas had
vanwege het onderwerp beperkte invloed.
Toch vertoonde het hetzelfde elegante
hoofse vers van Franse oorsprong met zuivere
njmen, waardoor zijn Enetde, samen
met de moderne hoofse inhoud, zijn tijdgenoten
m vervoering bracht en het bloeitIjdperk
van de Duitse hoofse klassieke dichtkunst
inlUidde. De dichter gebruikte in al
zijn werken het Oudlimburgs van zijn
geboortestreek, doch in een zeer verzorgde
vorm, waarm hij al te specifiek dialectische
vormen en uitdrukkingen vermijdt om ook
bUiten zijn geboortestreek begrepen te
worden. Van Sente Servas zijn enkele Oudlimburgse
fragmenten bewaard; lyriek en
Enetde zijn slechts in Hoogduitse vertalingen
overgeleverd.
De ndderroman Enetde (juister Eneas),
bestaande Uit ca 13 500 verzen, begonnen
In zijn Maaslandse geboortestreek vóór
1174 (tot vers 10 932) en in Thuringen vanaf
1183 voltooid, heeft als voorbeeld de
Anglo-Normandische Roman d'Eneas.
Daarin is de stof van Vergllius' Aenets op
middeleeuwse wijze omgevormd om de
Ideale uitbeelding te geven van de feodaalhoofse
riddercultuur. Hoofdmotieven van
het verhaal zijn mmne en heldendom. Opmerkelijk
zijn de gesprekken over de minne,
waarin de hefdescasuïstiek van OvidlUs
wordt opgenomen en de minne wordt voorgesteld
als een noodlottige macht die de
mens overweldigt. Opmerkelijk zijn verder
de Uitvoerige beschrijvmgen van de personages,
het praalvertoon aan het hof, burchten
en grafmonumenten
Uitgaven: TH FRINGS en G SCHIEB, Sen te Servas
(1956), IDEM, Enelde (1964-1965); G A VAN Es
(ed ), Smt-Servaeslegende m Dutschen dichtede
dit HeynrlJck die van Veldeken was geboren
(1976'), J NOTERMANS (ed), H v V 25 mmnellederen
(1977'), H MosER en H TERVOOREN, In Des
Mmnesangs Fruhlmg, 2 dIn (1982")
Literatuur: G SCHIEB, H v V (1965), G WEINDT, De
mmnellederen van H v V (1975), W SANDERS,
H v V Port rat emes maaslandlschen Dichters
(1976'), J NOTERMANS (ed ), Commentaren op H
v V 's Smt-Servaeslegende (1977), J VERCAMMEN,
De mmnellederen van H v V (1978)
Ic SCHIEB]
Velthem, Lodewijk van
Middelnederlands dichter (13de-14de
eeuw). Stamde mogelijk uit een adellijk
Brabants geslacht; was huiskapelaan van
de heer van Voorne en pastoor te Velthem
(1312) Hij zette het Vierde deel van de
Spteghel Htstorwel van Van Maerlant
voort en voegde er een vijfde deel aan toe,
waarin een beschnjving voorkomt van de
Guldensporenslag (1302).
Van Velthem was de eigenaar van het
'Haagse handschnft', waarin de oude Lancelot
en prose m versvorm IS omgezet.
Daaraan zijn versch. andere geschriften
toegevoegd. Op de Lancelot en prose berusten:
Dboec van Lance/ot, de Graalqueste
en Arthurs dood, teksten die naar de traditionele
opvatting en ook in de middeleeuwse
(Franse) hss 'de' Lancelotroman
worden genoemd. Verder komen In het
Haagse hs. o.a voor Conmc Arthur's boec,
Perchevael en een vrij verminkte tekst,
Torec van Van Maerlant. Ongetwijfeld was
het aandeel van Van Velthem in dit grote
verzamelwerk aanzienlijk.
Uitgave: W WATERSCHOOT (ed ), L v V De Guldensporenslag
(1979)
Literatuur: M DRAAK, 'De Middelnederlandse vertalmgen
van de proza-Lancelot', m Meded Kon
Nederl Acad Wetensch Nieuwe Reeks, XVII
(1954), AL H HAGE, m Nieuwe Taalg, 74
(1981) [CHR P SCHIKAN en W WATERSCHOOT)
Venema, Adriaan (Harrie )
Nederlands prozaschrijver (Heiloo 27.5.
1941). Studeerde geschiedenis in Amsterdam.
Naast en na zijn literaire arbeid was
en is hij als journalist, antiquair en kunsthandelaar
werkzaam. Zijn vroege werk
wordt gekenmerkt door een zekere decadente
inslag en, voor een gedeelte daarmee
samenhangend, een verregaande belangstelling
voor Duitsland. Zowel In zijn fictionele
als in zijn meer essayistische werk
treedt later steeds meer de homoseksualiteit
als thema op de voorgrond. Een aantal
werken bezit ook duidelijk politieke implicaties;
daarbij blijkt een grote belangstelling
aanwezig voor fascistische of fasclstOide
staatsvormen en organisaties: de roman
Het protokol (1971) en Mussert (1973), een
musical
Na een toch Ietwat mislukte literaire carrière
en enkele kunsthistorische studies
probeerde Venema het als schrijver in 1983
opnieuw onder ps. A. ten Hooven met de
roman Lemmmgen (over een NSB-gezin),
evenmin met veel succes; de critici constateerden
noch in thematisch noch in stilistisch
opzicht veel ontwlkkelmg.
Werken: Van een bloedrode manchet en een koOikershondje
(1969), r ,Chmtwan, leven en lijden
van een charlatan (1970), r , Plepul (1970), t,
Een sterfgeval m DUitsland (1971), r , Fletsen
voor de volkskrant (1971), p , Handboek voor de
nieuwe Illegalen (1971), De zaak Krupp (1972),
r, De databank (1972), reportage, Tegenvoeter
(1972), tv-spel, HomosexualIteit m de Nederlandse
letterkunde (1972), De klem (1974), hoorspel,
Het leven, een brIes (1975), r , De Bergense
school (1976), De Amsterdamse Joffers (1977),
Jan van Tongeren (1977), Het raam (1977), t ,De
Godenjaren (1978), r, De ballmgen 1914-1918
(1979), De laatste uren (1979), reportage, Jongensdromen
en andere verhalen (1979), Breltner
(1982)
Literatuur: W NOTENBOOM, 'V's "Mussert" Van
griezelbeeld tot lachspiegel', m Ter elfder ure, 20,
13 (~ 3) (1973), H BoussET, 'A. V ,de grote nutteloosheid',
m Woord en schroom Enige trends
m de Nederlandse prozalIteratuur 1973-1976
(1977), G KOMRI,J, 'A V en de terugkeer van
Jacob Cats', m Daar IS het gat van de deur Kritieken
en essays (1974), J KUYPERS, m 't KofSChlp,
9 (1981), mtervlew [H BEKKERING)
Venne, Adriaen Pietersz. van de
Noordnederlands schilder en dichter
(Delft 1589-'s-Gravenhage 12.11.1662).
VERBEECK
Voerde als zinspreuk: 'lck soeck en vm'.
Samen met zijn broer Jan Pietersz. dreef
hij een kunsthandel en drukkerij in Middelburg
(1614-ca 1624), later een schildersWInkel
In Den Haag. Hij geldt als de meest
fiJnzinmge illustrator van literair werk uit
de 17de eeuw met prenten bij het werk van
o.a. Jacob Cats, Johan de Brune en G.J.
QUIntIJn
HIJ illustreerde ook zijn eigen werk, de
bundel rijmen, spreuken en raadsels Tafereel
van de belacchende werelt (1635) en de
bundel frisse volkspoezIe Tafereel van smne-
mal (1623), die gewoonlijk achter de
Zeeusche Nachtegael IS gevoegd. Aan de
totstandkoming van deze bloemlezing van
Zeeuwse dichters heeft hij actief meegewerkt
en bijgedragen met een uitgebreid
leerdicht over de verhouding van dicht- en
schilderkunst, de Zeeusche mey-clacht
ofte schljn-kljcker (1623). Opmerkelijk is
zIJn pleidoOi voor het gebruik van turf In
plaats van brandhout in Smne-vonck op
den Hollandschen turf (1634).
Uitgaven: P J MEERTENS en P J VERKRUIJSSE (ed ),
Zeeusche Nachtegael en bijgevoegd A v d V
Tafereel van smne-mal (1982), A PLOKKER (ed ),
De griSailles met spreukbanden (1984)
Literatuur: D FRANKEN, A v d V (1878), P J MEERTENS,
Letterkundig leven m Zeeland (1943),
J G C ABRIELS, ZUIdnederlandse boekdrukkers
en baekverkopers m de Republiek der Verenigde
Nederlanden (1974), HOELA FONTAINE VERWEY,
'De Gouden Eeuw van de Nederlandse boekillustratie',
m IDEM, Uit de wereld van het boek, dl 2
(1976), E VAN t{OSMALEN-MANN, 'Cats' Illustrator
A P v d V " m VIsies op Jacob Cats en ZIJn
tIJd Bulletin van de Werkgroep HIstOrie en
Archeologie Kon Zeeuwsch Genootsch der Wetensch
,28 (1978), K PORTEMAN, 'T' IS al goet wat
cunste doet Beschouwmgen biJ een drukkersmerk
van de gebroeders V d V " m Liber amicorum
Leon Voet (1985) [p J VERKRUIJSSE)
Venus Janekers ende haer bedrijven,
Van
Zie Ghevecht van Minnen, T
Verbeeck, (Jozef) René (Antoon)
Vlaams dichter (Wilsele 18.4.1904-Mortsel
13.11.1979). Was werkzaam als leraar tot
1943, daarna in het uitgeversbedrijf en
vanaf 1953 opnieuw in het onderwijs. Hij
was mede-oprichter en redactielid van De
TIjdstroom (1930-1934) en van Vormen
(1936-1940). Daarnaast stichtte hij in 1937
de poèziereeks De Bladen voor de Poezte,
waarvan hij tot 1944 de leiding had.
Verbeeck wordt, samen met o.a. P.G. Buckmx
en A Demedts, gerekend tot de post-
585
VERBRUGGEN
expressionisten of 'generatie van 1930',
wier poezie wordt gekenmerkt door een
terugkeer naar de innerlijkheid en de persoonlijke
Uitdrukking. Hierbij liet Verbeeck
zich, na een expressionistisch debuut,
vanaf De donkere bloeI (1930) opmerken
als een vitalistisch dichter met een
sterk kosmisch levensgevoel. In zijn poëzie
wordt een positief doorleefde en sensuele
erotiek gekoppeld aan een paradijselijke
natuurervaring. Met Tussen twee werelden
(1940) brak echter, onder invloed van
de tiJdsomstandigheden, een lange crisisperIode
aan, waarin de uitbundigheid verstilde.
In deze perIode schreef Verbeeck
het opmerkelijke essay De dIchter Hendrzk
Marsman (1959), aan welke Nederlander
hij zich emgszins verwant voelde.
De zomer staat hoog en rzjP (1965), bekroond
met de Guido Gezelleprijs, luidde
een tweede bloeiperiode in, waarin de
gerijpte vitalist het leven en de liefde
enthousiast bezong op een hymnische toon
en met een krachtige beeldspraak.
Voor zijn poëzie werd Verbeeck herhaaldeliJk
bekroond; zo kreeg hij o.m. de StaatsprIjs
voor Vlaamse poëzie 1971-1973 voor
LIefdesliedjes voor Saral (1973).
Werken: Orzentermg (1926), De mmnaars (1935),
De dwaze brUid (1937), Een hUIS voor Simone
(1940), Helhg leven (1940), Op het spalier der
maanden (1948), Van Eros tot ReqUiem (1964),
bloeml ,P G Buckmx (1964), essay; Het uur van
de wesp (1967), De zalige knoop van man en
vrouw (1971), Verzamelde gedichten (1974), Het
meiSje van Ro'chehaut (1977)
Literatuur: J HAEST, De dichter R V (1971), P DE
VREE,R V (1974),L FRATEUR, 'Een cyclus hefdeleven
van R V " m Deus ex Machma, 3 (1979), F
DE BLAUWE, 'R V s zomer staat hoog', m 't Kofschip,
8 (1980), G DURNEZ en W SPILLEBEEN, m
Vlaanderen, 32 (1983), ALSTEIN, 'Hermnermg
aan R V " m IDEM, Iowa City, I awa en andere confrontaties
(1983) [D DE GEEST]
Verbruggen, Paul
586
Vlaams dichter (Boom 10.9.1891-Deurne
17.6.1966). Studeerde te Gent. Was een
tijdlang werkzaam in de Hoofdbibliotheek
te Antwerpen, voordat hij een vaste betrekking
in de graanhandel vond (1922). Hij
debuteerde in De Bewegmg van Albert
Verwey en werd na wo I opgenomen in de
kring van het expressiomstIsche tijdschrift
RUimte. Met zijn bundel Verzen (1919),
maar meer nog met De voorhof (1924) deed
hiJ Zich kennen als een lyrisch-organisch
impresslOmst en hij kwam daardoor halverwege
het expressionisme te staan, dat
Wil zeggen meer naar de geest en het
gemoed dan naar de vorm. Door zijn theocentrische
levensbeschouwing werd zijn
eenvoudige parlandopoëzie steeds meer ascetisch
en wereldvreemd, getuige vooral
zIJn deemoedige bundel Heer en knecht
(1955). Hij oefende mvloed Uit op enige
dichters van de TIjdstroom-generatie.
Werken: Gedichten (1932), Levenswljdmg (1933),
De wmter laat met los (1937), Aspecten (1948),
Als een goed hovemer (1941), Zoek de zonkant
(1964), bloeml met mI. van P G BUCKINX
Literatuur: E DE BOCK, 'In memOllam P V ',m Dletsche
Warande & Belfort, 111, 6 (1966); M GIJSEN,
m Verzameld werk, 5 en 6 (1977)
lp DE VREE EN RED ]
Verbrugghen, Jo
Eig. Joseph Charles Marie Ghislain,
Vlaams dichter, novellist, romanschrijver
en kunstcriticus (Gent 10.1.1931). Studeerde
aan de Rijksuniversiteit te Gent en werd
m 1955 doctor m de rechten en licentiaat in
het notarIaat. Sedert 1957 notarIS te Zomergem,
sedert 1962 te St. Lievens-Houtem.
Stichtte in 1954, samen met J. Bultinck,
het tijdschrift Cyanuur (19 nummers).
Hij debuteerde met surreele, enigszins
nonsensicale novellen in 1956, maar verwierf
bekendheid met zijn door de stad
Gent bekroonde roman Ik ben Judas Iskarlot
(1960), waarin hij deze figuur in een
humamstisch daglicht plaatste. In de romantische
reportage Van Sabbat tot Sabbat
(1967) kwam hij op voor een beter
begrip voor het jodendom en van Israel, dat
ook m zijn poeziebundel SpIJkerbloemen
voor Israel (1959) en zijn kunstkritisch
werk centraal staat. Zijn moderne doch niet
modernistische of experimentele dichtwerk
bundelde hij in Calderon (1969).
Hierin doet hij zich kennen als een elegisch
dichter. Voor zijn gedicht Satan ontving
hiJ in 1959 de poëzieprijs van de stad Heist
en in 1973 de prijs van Deurle voor een lange,
mythische tekst De Boom Yggdrasil.
ZIJn kunstmonografieen, zoals Les domaznes
mhabttables (1966), Terres de nUIt
(1969) en Les VIsages de la terre (1971),
behandelen vnl. surrealistische schilders
en beeldhouwers.
Werken: Ik en CO,p v ba (1956),nov enp ,Antipode
(1961), p , Kommer of baat (1967), p , Mazzel
en Braeche (1969), p, Aubm Pasque (1970),
Ca mi/Ie D'Havé (1971),H V Walvens (1971),Les
Métamarphases du Matm (1973), pr , Bereshit
(1973-1974), pr, La Tour Malène (1974), pr,
Erhk (1974), pr, Mage-Image-Imagmmre
(1974), René MagrItte (1974), Op leeuweriken
jagen (1974), pr, Hedendaagse schrijvers m en
om het Land van Aalst (1975), Hedendaagse
kunstenaars m en om het Land van Aalst (1975),
Aarde (1977), p
Literatuur: C FLANDERS, 'J V demIUrg tussen
chaos en kosmos', in Oostvl IIt monogra{leen
(1981) [p DE VREE]
Vercammen, Jan
Vlaams dichter en prozaschrijver (Temsche
7.11.l906-Brugge 5.8.1984). Was onderwiJzer;
promoveerde in 1940 in de pedagogie
en werd hoofdinspecteur lager onderwijs.
Gevormd in de periode van het
Vlaamse expressionisme kwam hij als redacteur
van De TIjdstroom (1930-1934) en
van De Gemeenschap (1936-1941) allengs
kritischer te staan tegenover deze stroming.
In zijn eerste bundel, Eksode (1929),
spreekt een katholieke en Vlaams-nationale
emotie zich nog uit in lange beeldrijke,
rijmloze volzinnen, in zijn tweede, met de
karakteristieke titel Reven (1931), wordt
de inspiratie persoonlijker, de stijl geconcentreerder,
en in zijn derde bundel, Credo
(1934), valt de belijdenis al niet meer
samen met die van de kerk.
Na wo II wordt Vercammens dichterschap
beheerst door een religieus-humamstische
bezinning op het menselijk bestaan in liefde
en dood; daarbij is de hermnering wel
een belangrijk motief maar toch niet het
enige, en wisselt de taalvorm tussen heldere
eenvoud en cryptische beknoptheid: De
parelvzsscher (1946), Tussen twee woestIJnen
(1958), MagnetIsch veld (1967), Het
huzs ten eznde (1971). Al is hierbij zijn grote
vertrouwdheid met de Provençaalse lyriek
van invloed geweest - hij vertaalde
Mlrèw (1963) van Mlstral-, toch doet heel
deze ontwikkelmgsgang aan als een autonoom
proces; de poëzie wordt meer dan uitingsvorm,
nl. een pogmg tot zelfinkeer ,
een onvervangbaar middel om via de taal
door te dringen tot de existentiële kern.
Vercammen heeft ook een aantal verhalen
en gedichten voor kinderen geschreven, en
de bundel aforismen BIJ WIjze van zeggen
(1961); voorts was hij werkzaam in versch.
literaire functies, 0 a. als secretaris, later
voorzitter van de Vereniging van Vlaamse
Letterkundigen.
Werken: Het tweede land (1936), Het doode kmdJe
Ene (1936), Volublle (1939), Dm sUites (1941);
Verbroken zegel (1952); Zonder berouw (1966),
Vonms over Yvonne (1980)
Literatuur: R SEYS, De andere J V ook 60 (1966),
met blbl ,C VERLEYEN, J V (1977), A DEMEDTS,
J V (1977), B LEYNS, J V (Oostvl literaire
monografieen, 1978) [G STUIVELING]
VERHOEVEN
Verhagen, Hans Pieter
Nederlands dichter en journalist (Vlissingen
3.3.1939). Volgde een opleiding in de
muziek en in de journalistiek. Werkte voor
het Algemeen Dagblad en de Haagse Post.
Was medewerker aan televisieprogramma's
van de VPRO, o.m. Hoepla en Het gat
van Nederland.
Als dichter was Verhagen mederedacteur
van de neorealistische tijdschriften Gard
SWlk en De NIeuwe StIjl. In zijn eerste
cyclische bundel, Rozen & motoren (1963),
neemt hij afstand van de experimentele
poëzie van de Vijftigers. De nadruk ligt bij
hem op de combinatie van het onpoëtische
en het romantische, zoals dat uit de titel
spreekt. In zijn geserreerde, compacte verzen
maakt hij gebruik van een weinig poëtische
terminologie, vaak ontleend aan de
techniek, waardoor deze het karakter kriJgen
van de 'ready made'. Dat geldt ook voor
zijn bundel Sterren CIrkels bellen (1968),
waarin bovendien vervreemding en de
korte, soms verbroken zinsbouw opvallende
elementen zijn.
In zijn derde bundel poezie, DUIzenden
zonsondergangen (1971), blijkt Verhagen
Zich ontwikkeld te hebben tot een veel
romantischer dichter. De thematiek sluit
aan bij de traditie (liefde, moederschap,
verlies) en ook de zinsbouw is traditioneler
(de grammaticale volzin). Bovendien zijn
er tal van allusies op Roland Holst, Achterberg,
Lucebert e.a. Ook uit de archalsmen
blijkt dat deze latere poëzie meer aansluitmg
krijgt bij de traditie.
Werken: Cocon (1967), Kouwe voeten (1983)
Literatuur: P CALIS, In Gesprekken met dichters
(1964), InterView, J BERNLEF, In Wie a zegt
(1970), J KRUITHOF, 'H V " In Kritisch leXICon
van de Nederlandstalige lIt na 1945 (1981)
[GJ VAN BORK]
Verhoeven, Bernard
Eig. Bernardus Johannes, Nederlands
dichter en essayist (Arnhem 29.4.1897 -aid.
4.6.1965). Behoorde als dichter tot de generatie
van na tachtig. Als criticus, Journalist
en politicus was hij belangrijk voor de culturele
emancipatie van de rooms-katholieken
in Nederland. Was na wo II een tijd
kamerlid.
Als essayist emgszins verwant met Dirk
Coster was hij meer op zoek naar de persoonliJkheid
zoals die zich in het literaire
werk mamfesteert dan naar de esthetische
en structurele kwaliteiten van het werk als
zodamg. Karaktenstlek, alleen al door de
titel, IS zIJn opmerkelijkste essay De zzele-
587
VERHOEVEN
gang van Hennette Roland Holst (1925).
Werken: Van schijn en schemer (1917), p, De voorhof
(1919), p , Verzen (1922), De pelgnm (1924),
p , GUldo GezelIe (1930), essay, De ZIlveren spiegel
(1931), essays, Maskers (1937), p ; Karel van
de WoestlJne (1940), essay, Cultuur en overheid
(1970), essay
Literatuur: A MERTENS, 'Klem memento voor B V "
mBoekengids, 43 (1965), A VAN DUINKERKEN, J
V D WOUDE E A, m B Verhoeven, Cultuur en
overheid (1970) [G STUIVELING]
Verhoeven, Cornelis Wilhelmus Maria
Nederlands essayist (Udenhout 2.2.1928).
Studeerde klassieke talen, wijsbegeerte en
godsdienstgeschiedenis. Promoveerde m
1956 op Symboltek van de voet. Hij is vooral
bekend als rooms-katholiek denker en
essayist en schreef een groot aantal godsdienstige
en cultuurfllosofische verhandelmgen,
o.m. m de tijdschriften Roeping en
Raam, waarvan hij tevens een der redacteuren
was In die essays stelt hij zich kritisch
op tegenover de kerk en haar dogmatiek,
ook al bleef hiJ steeds uitgaan van
eigen katholieke waarden.
In Rondom de leegte (1965) en in Bijna
mets (1970) formuleert hij zijn opvattingen
over de voorlopigheid van vaststelbare eigenschappen
van mens en denken. Uitgangspunt
daarbij is de verwondering over
de veranderlIjkheid der dmgen, waardoor
een defimtief oordeel steeds uitgesteld
moet worden en elke identiteit slechts een
voorlopige IS. Dat f!losofische uitgangspunt
komt goed tot Ultmg in zijn Inleiding
tot de verwondering (1967). In De mythe
van het schnJverschap behandelt Verhoeven
de problematische identiteit van de
schrijver tegen de achtergrond van het
schrijven als activiteit. Zijn behoefte om
telkens terug te gaan naar de oorsprong der
dmgen komt ook tot uiting in het boekje
over de taalverwervmg van zIJn dochtertje
Een vogeltje In miJn bUik De taal van
Nena (1976) en die van zijn eigen jeugd in
Hennnenngen aan miJn moedertaal
(1978) In 1966 werd hem de Anne FrankPrIJS
toegekend voor Rondom de leegte en
in 1979 kreeg hij de P.C. Hooftprijs voor
zIJn volledige cultuurfilosoflsche oeuvre.
Werken: Symbolzek van de slUIer (1961), Het grote
gebeuren (1966), Tegen het geweld (1967), OmZien
naar het heden (1968), Voor eigen gebrUIk
(1969), Het leedwezen (1971), ZakelzJkheld en
ethiek (met C EIJsbouts, 1971), Het geWicht van
de buitenstaander (1972), Het aXIOma van Geulzncx
(1973), Parafilosofen (1974), De resten van
het vaderschap (1975), Boven de boomgrens
(1977), Een verleden als beZit (1977), De schaduw
van één haar (1979), Tractaat over het spieken
588
(1980), De omweg van het woord (1980), Een filosofie
van het enthouswsme (1982), Weerloos
denken (1982), De dUlVelsvraag (1983), Mensen
In een grot (1983)
Uitgave: K FENS (ed ), Als een dief overdag (1980),
met mi
Literatuur: F SARNEEL, m Brabantw, 15, 2 (1966),
P A VAN GENNIP, m Idem, 30, 1 (1981); 0 JAGER,
m Het andere In het eendere (1982)
[GJ VAN BORK]
Verhoeven, Nico(laas Adrianus)
Nederlands dichter (Vught 20.8.1925-
Sneek 3.2.1974). Was werkzaam als Journahst.
Direct na WO II werd hij redacteur van
het tijdschrift Het Woord (1945-1948).
Met de auteurs van dit tijdschrift deelde
hij de associatieve en anti -intellectuahstische
tendens in zijn poezie. Zijn eerste bundel
verscheen in 1948 onder de titel VoorbiJgang
Het zIJn hermetische gedichten,
waarvan de dUisterheid met in de laatste
plaats wordt veroorzaakt door de onverwachte
en zwaar geladen beeldspraak. De
thematiek beweegt Zich op het terrein van
de erotiek, de vergankeliJkheid, dood en
chaos. Ook rehgieuze elementen ontbreken
met in zIJn poezIe
In zijn laatste Jaren legde Verhoeven zich
toe op zgn 'printoezle', prentgedichten
waarm hiJ probeerde tot een volledige integratie
van tekst en tekening te komen. In
september 1967 stelde hij deze prentpoezie
tentoon m Galerie Mokum te Amsterdam.
Werken: GIJ ZIJt (1950), De brokaten mantel (1953),
Torso van de tijdgenoot (1955),Dne staat tot een
(samen met HAndreus en S Vmkenoog, 1962),
Voorjaarsgewei (1963), Elpénor (met W Zaal,
1968)
Uitgave: H B M MEDDENS (ed), Verzamelde gedIChten
(1975), met mi
Literatuur: D KROON, m Jaarb MIJ Nederl Letterk
1973-1974 (1975) [G J VAN BORK]
Ver Huen, Alexander
Eig. Alexander Willem Maurits Carel, Nederlands
tekenaar en schrijver (Doesburg
7_3.1822-Arnhem 28.5.1897). Zoon van een
marme-officier; studeerde van 1840 tot
1849 rechten te Lelden en vestigde zich na
zijn promotie m Arnhem, waar hiJ zich,
daartoe m staat gesteld door een groot vermogen,
geheel kon Wijden aan zijn voornaamste
liefhebberiJ: tekenen.
In zIJn studietijd verwierf Ver Huell zich
faam als !llustrator door de geestige platen
die hiJ onder het pseudoniem O. Veralby
tekende voor Khkspaans Studenten-typen
en Studentenleven, en die voor de Leidse
Studentenalmanak. In dit jaarboekje pubhceerde
hij ook gedichten en het verhaal
'No 470, Hoogewoerd', een der hoogtepunten
van de Nederlandse romantische vertelkunst.
ZIJn latere verhalen bereiken dit
hoge peil nIet meer, maar doen nIet onder
voor de beste van Kneppelhout.
Werken: Schetsen met de pen, 3 bundels (1853,
1861, 1876), Volk en kunst (1862), Cornehs
Troost en zIJn werken (1873), Jakobus Houbraken
et son oeuvre (1875), Afsplegehngen (1884)
Literatuur: J DVSERINCK, Mr A V H In ZIJn leven
en werken (1970), P VAN ZONNEVELO, 'Honden en
beren bIJ A V H ',m Meta, 11 (1976-1977), J A A
BERVOETS, 'Een utopIstIsch museum project de
actIe "Volk en kunst" van A V H " m De negentiende
eeuw, 2 (1978), IDEM, 'A V H en zIJn fantastische
verhaal No 470, Hoogewoerd', m De
Revisor, 9 (1982) [0 WELSINK]
Verlo( 0 )ve, Karel
Noordnederlands dichter (Amsterdam
4.8.1633-Amsterdam? na 1695). Deze aanspreker
van beroep dichtte onder de zmspreuk
'Elk speel(t) zijn rol' en onder het
anagram 'Elk vree voor al'. Hij was bevriend
met AntonIdes van der Goes, ConstantIJn
Huygens, Jan Luyken en vooral
Jan Zoet HIJ droeg dan ook verschillende
gedichten biJ aan de bundel Parnassus aan
't Y (1663) Verder zIJn van hem bekend
een Uytbreydtng over de Heyltge lofzangen
(1686) en het treurspel Stéfanus, eerste
Khnsten bloedgetuyge (1688)
Literatuur: K MEEUWESSE, Jan Luyken als dichter
van de Duytse her (1977'), JOSE BOUMAN, Nederlandse
gelegenheidsgedIChten voor 1700 In de KB
's-Gravenhage (1982), P J VERKRUIJSSE, Mattheus
Smallegange (1624-1710) Zeeuws histOricus,
genealoog en vertaler (1983)
[p J VERKRUIJSSE]
Vermaat, Willemina
Zie Wilma
Vermeerseh, Gustaaf
Eig. Gustavus Carolus Cornelis, Vlaams
schrijver (Veurne 205 1877-Aalst 10.12.
1924). Als enIg overlevend kind in een arm
gezin werd hiJ telegrambesteller en op 20-
JarIge leeftIjd tremwachter. Volledig autodidact
Kennismakmg met werk van Streuvels
en Teirhnck zette hem ertoe aan zelfte
gaan schrijven Zijn eerste publikatie, de
novelle KLosJes, klosjes (1903), trok
onmlddelhjk de aandacht. Ondanks de
Westvlaamse toon bracht het onmiskenbaar
een eigen stem. In één opwellmg neergeschreven,
bevatte dit eenvoudig verhaal
toen reeds de essentie van heel zijn schrijverschap
Een groot aantal novellen en
schetsen, tussen 1903 en 1914 uitgegeven in
VERMEYLEN
vele tijdschrIften en blaadjes, en drIe grote
romans zIJn op eendere manIer geconcIpieerd
Ondanks het tekort aan taalbeheersmg, het
gebrek aan concentratie en de weinIg harmOnIsche
opbouw bereikte Vermeersch in
zIJn gaafste scheppmgen een grote expressieve
kracht. Het bekendst werd wel de
roman De last (2 din., 1904), het onafwendbaar
naar zelfvernIetiging leidend relaas
van de ondraaglijke last van de seksuele
hartstocht Zeer aangrijpend IS de wijze
waarop wordt beschreven hoe de hoofdfiguur,
een prImitief en eeuwig onvolwassen
mens, leeft m een voortdurende hel, zonder
enIg UitZicht op vreugde of langdurIger
geluk.
Werken: Mannenwetten, 2 din (1905), ZIelelasten
(1906), nov, Nazomer (1907), Het WederZien
(1909), Het Rollende Leven, 2 din (1910), Een
oproep tot de Vlamingen (1916)
Uitgave: FR LECLAIR (ed ), KlosJes, klosjes en
andere verhalen (1965), met mi
Literatuur: A CLAUOET, Leven en dood van G V
(1935), A VERMEYLEN, 'De last van G V', m
Beschouwingen (1942), LP BOON, 'De schIm van
G V', m BoontJe's reservaat (1954), IDEM, G V
(1960), FR LECLAIR, BlbllOgra{!e van en over G
V (1965), L BUNING, 'G Vals flammgant', m
Wetenschappelijke TIJdingen, 36 (1977), P
PLATTEAU, G V (1979) [FR LECLAIR]
Vermeylen, Auguste
Vlaams dichter, romanschrIjver, criticus,
essayist en kunsthistOrICUS (Brussel
12.5.1872-ald 10 1.1945) Studeerde geschiedenIS
aan de Vrije UnIversiteit te
Brussel (1890-1894) en literatuur en
kunstgeschiedenIS te Berlijn en te Wenen
(1894-1896). Promoveerde te Brussel op
Leven en werken van Jonker Jan van der
Noot (1899). Hoogleraar te Brussel (1901-
1923) en te Gent (1923-1940) m de kunstgeschiedenis,
Nederlandse letterkunde en
wereldhteratuur. BIJ de vernederlandsing
van de Gentse UnIversiteit, waarvoor hij
jarenlang had gestreden, werd hij gekozen
tot rector (1930-1933). Was gerUime tijd
soclahstIsch senator.
Als universele geest wilde Vermeylen het
Vlaamse cultuurleven uit het provincialisme
opheffen tot een Europees peil. Dit
streven naar vernieuwing en verdieping
verklaart de kritIsche en beschouwende
aard van zijn oeuvre en zijn behoefte aan
een mtens tijdschrIften- en veremgingsleven
om zIJn ideaal te kunnen realiseren.
Naast zIJn medewerkmg aan talrijke periOdieken
was hij medeoprichter en leider van
nieuwe tijdschriften waarmee hij een ver-
589
VERRIEST
590
nieuwende invloed kon uitoefenen: Jong
Vlaanderen (1889-1900), Ons Tooneel
(1890-1891), Van Nu en Straks (1893-
1901), Vlaanderen (1903-1907) en de veertiendaagse
kroniek Vandaag (1929-1930),
terwijl hij nog kort voor zijn dood een
nieuw algemeen Vlaams tijdschrift, Dwgenes,
wilde oprichten, een plan dat na zijn
dood werd uitgevoerd door zijn vriend H.
Teirlmck met de uitgave van het NIeuw
Vlaams Tljdschnft.
Vermeylen debuteerde met Breugeliaans
sensuahstlsche verzen, Impressiomstlsche
prozaschetsen en Ironische, soms bijtend
scherpe polemische kritieken, die de aandacht
trokken van Kloos. Met zIJn bijdragen
aan het tijdschrift Van Nu en Straks
groeit hij uit tot de mtellectuele leider van
zijn generatie. Hij brengt de Vlaamse hteratuur
op een hoger peil met zijn wijsgerig
beschouwende essays, geschreven m l'en
pregnante, plastische en zuivere taal. Ophef
maakten vooral de essays Kntlek der
Vlaamsche bewegmg (1896, afz. uitg 1905)
en het erop volgende Vlaamsche en Europeesche
bewegmg (1901), waarmee hij in de
Vlaamse beweging het accent verlegt van
romantiek en nationalisme naar geestelijk
realisme en wereldburgerschap. In het introspectief
essay Eene jeugd (in Van Nu en
Straks, 1896) geeft hiJ zijn geestelijke evolutie
weer. Uit dit opstel blijkt dat zijn
levensvisie evolueert van een absolutistisch
anarchisme naar een relativistisch
humanisme.
In symbolische vorm, gemsplreerd door
Goethe en Flaubert, heeft hij dit geestelijk
avontuur van zijn jeugd uitgewerkt m de
roman De wandelende jood (1906), de
transpositie van de in Eene jeugd neergeschreven
biecht, hier in de vorm van een
uitgebreid allegorisch prozagedicht, bedoeld
als synthese van zmnen en geest, als
concretisering van het ideaal van Van Nu
en Straks van de totale mens.
Zijn essays bundelde Vermeylen in Verzamelde
opstellen (1904, 1905), waarmee hij
zijn jeugd periode afsloot. Daarna ligt het
accent van zIJn activiteiten meer op academisch
niveau. Op kunsthistorisch gebied
ging zijn voorkeur uit naar de renaissance,
daar hij in deze cultuur de verwezenlijking
zag van zijn humanistisch levensideaal, wat
blijkt Uit de grote synthetische studie De
geschIedems der Europeesche plastiek en
schûderkunst m mIddeleeuwen en meuweren
tiJd (3 din., 1921-1925), later omgewerkt
tot één deel onder de titel Van de
catacomben tot Greco (1946). Eenzelfde
zm voor synthese komt tot uiting in zijn
literair historisch overzicht Van GezelIe tot
TImmermans (1923, m 1938 om- en bijgewerkt
herUitgegeven: De Vlaamsche letteren
van GezelIe tot heden), waarin vooral
de betekenis van Van Nu en Straks en van
GezelIe wordt behcht. Op het einde van zijn
leven verzamelde Vermeylen nogmaals Zijn
verspreid verschenen hteratuur- en kunstkritieken
in Beschouwmgen (1942).
In 1943 verschijnt de autobiografische roman
Twee vnenden, een ideeenroman,
waarin de schrijver de problematiek Uit
zIJn vOrige roman weer opneemt.
Uitgave: Verzameld werk, 6 din (1951-1955)
Literatuur: E D'OLIVEIRA, De mannen van 80 aan 't
woord (z J), J EECKHOUT, 'A V', m Litteraire
profielen, I (1925) en II (1940), Gedenkboek A V
(1932), R ROEMANS, Analytische biblIOgrafie van
en over Prof Dr A V (1934), E DE BOM, F V
TOUSSAINT VAN BOELAERE E A, m Jaarb Kon VI
Acad voor Taal en Letteren (1945), P MINDERAA,
'A V " m Jaarb MI; der Nederl Letterk
(1945-1946), P DE SMAELE, A V (1948), F DE
BACKER en IDEM, 'Beknopte levensschets', m Verzameld
werk, 1 (1952), R ROEMANS, Het werk van
Prof Dr A V Analytische biblIOgrafie (1953), A
WESTERLINCK, De wereldbeschouwing van A V
(z J ), IDEM, 'De onderhnge verhoudmg van kunst
en wetenschap biJ V', m Spiegel der Letteren
(1958), H TEIRLINCK, A V (1958), J VENSTERMANS,
A V (1965), J AERTS, 'Analytische beSchOUWIngen
over "De eenheId van vorm en
mhoud" m de hteratre theOrie van A V " m Huldealbum
Prof Dr J F Vanderheyden (1970),
Nieuw VI T,;dschr (maart 1972), speciaal A V -
nummer, A V herdenking 1872-1972 (1972), A
BOLCKMANS, 'A V en de wereldhteratuur', m
Nieuw VI T,;dschr (nov 1972), R VERVLIET,
'Also sprach Dr V Brieven van A V Uit BerhJn en
Wenen (1894-1896)', m Idem (nov 1972), IDEM,
'A V', m Encyclopedie van de VI beweging, II
(1975), IDEM, m TWintig Eeuwen Vlaanderen,
XIV (1976), W VAN Rooy, 'De Bom - V hun relatie
tot Pol de Mont voor de opnchtmg van Van Nu
en Straks', m Nieuw VI Tt;dschr (1977), A VAN
ELSLANDER, 'A V en het tlJdschr Van Nu en
Straks', m Versl en Meded Kon Nederl Acad
van Wetenschappen, afd letterkunde, meuwe
reeks, 44, 2 (1981), R VERVLIET, 'Geschiedems
van Van Nu en Straks 1893-1901', m GeschiedeniS
van de letterkunde der Nederlanden, dl 10
(1984) IR VERVLIET]
Verriest. Hugo (Nestor)
Vlaams prozaschrijver en dichter (Deerlijk
25.11.1840-lngooigem 27.10.1922). Leerlmg
van GezelIe. Leraar te Brugge (1864)
en Roeselare (1867), waar hij de geestelijke
leider werd van de Blauwvoeterij, de protestbeweging
van de katholieke en vlaamsgezmde
studerende Jeugd, en daarna pastoor
te Wakken (1888) en te Ingooigem
(1895). Tevens was hij redacteur van De
Vlaamsche Vlagge (1877-1880) en De
NIeuwe TIJd (1896-1901), lid van de KonmkliJke
Vlaamse Academie voor Taal- en
Letterkunde en eredoctor van de universiteit
te Leuven.
Hij schreef romantisch-impressionistische
gedichten (die nooit gebundeld werden),
bIOgrafieen, schetsen en talrijke artikelen
en verhandelingen over kunst en cultuurproblemen.
Als causeur genoot hij grote
bekendheid, ook om de voorname rol die hij
m de ontwikkeling van de Vlaamse beweging
heeft gespeeld. Cultuurhistorisch gesproken
was hij een verbinding tussen het
Westvlaamse particularisme (o.m. GezelIe)
en de Europese geest van Van Nu en
Straks, waaraan hij ook meewerkte.
Werken: Regenboog Uit andere kleuren (1899),
verh, Dne geestelijke voordrachten (1900);
TWintig Vlaamsche koppen (1901), bIOgrafieen,
Op wandel (1903), verh , Voordrachten (1904)
Uitgave: F DE PILLECYN (ed ), H V KeurbladzIjden
(1959)
Literatuur:A DE RIDDER,PastoorH V (1908),F DE
PILLECYN, H V (1926), A DEMEDTS, H V, de
Levenwekker (1946), S STREUVELS, H V (1964);
G DEPAMELARE, H V, man van zIJn tijd (1972),
A DEMEDTS, De esthetica van H V (1974), R
VERSCHUERE, H V De pastoor van te Lande
(1975),J M BAILLEUL,M DEBRUYNEEA,H V In
Ieper een Blauwvoet In de branding (1978), A
DEMEDTS E A, m Vlaanderen, 29 (1980)
[A DEMEDTS]
Verrips, Ger(rit Johannes)
Nederlands prozaschrijver en essayist
(Amsterdam 18.12.1928). Volgde een opleiding
tot gymnastiekleraar en studeerde
later pedagogie en economie. Aanvankelijk
lid van de Partij van de Arbeid, maar vanaf
1953 van de Communistische Partij van
Nederland, waarin hij een actieve rol speelde.
Werkte mee aan De WaarheId tot 1974,
waarna hij zich uit de actieve politiek losmaakte
om zich aan het schrijverschap te
wijden. Was daarna nog wel actief als
bestuurslid van de Vereniging van Letterkundigen.
Als schrijver debuteerde Verrips op 18-
jarige leeftijd, maar het duurde tot 1972
alvorens zijn eerste verhaal, 'Betalingsverkeer',
verscheen Daarna volgden de novelle
Zorg dat Je een gekkenbnefJe knJgt
(1973) en de romans Nathalte (1974), Een
vrouw alleen (1975) en WItte geuchten
(1976). Hoewel Verrips steeds een persoonliJke
gebeurtenis voor zijn personages als
Uitgangspunt kiest, plaatst hij dat voorval
Uiteindelijk in de steeds wijder getrokken
VERSCHAEVE
kringen van een historische of sociale context.
Zowel zijn weigering voor militaire
dienst als zijn positie in de CPN spelen een
duidelijke rol, maar gaandeweg worden
deze gegevens en andere biografische elementen
steeds nadrukkelijker literair verwerkt.
Dat geldt zowel voor de roman Met
andere ogen (1979) als voor de verhalenbundel
BerltJns blauw (1982).
Verrips schreef voorts essays over socialisme
en marxisme. Zijn novelle Zorg dat Je
een gekkenbnefJe knJgt bewerkte hij voor
de Nos-televisie tot GekkenbnefJe (1980).
Ook voor andere omroepverenigingen
schreef hij hoor- en televisiespelen.
Werken: Op de grote stille helde (1976), verh.; Het
laatste voer hoOi (1982), verh ,BUigen of barsten
(1982), tv-spel, De blauwe brUid (1983), verh
Literatuur: H BOUSSET, 'G V - Afrekenen met Nathahe',
mWoordenschroom (1977); W DEMooR,
'Twee pure realisten', m Wilt u mI} maar volgenl
(1980), A -H DEN BOEF, 'G.V ',mKntlschlexlcon
van de Nederlandstalige IIt na 1945 (1983)
[GJ VAN BORK]
Verschaeve, Cyriel
Vlaams dichter, essayist en dramaturg (Ardooie
30A.1874-Solbad Hall, Oostenrijk,
8.11.1949). Studeerde aan het klein seminarie
te Roeselare en aan het groot seminarie
te Brugge, waar hij in 1897 tot priester
werd gewijd. Volgde daarna nog colleges
aan de universiteiten te Jena (o.m. bij
Rudolf Eucken) en Marburg. Hij was leraar
aan het college te Tielt (1896-1911), onderpastoor
te Alveringen en rustend priester
aldaar vanaf 1939.
Tijdens zijn studiejaren werd hij een overtUigd
vlaamsgezinde, tijdens de Boerenoorlog
(1899-1902) een hartstochtelijk verdediger
van Zuid-Afrika en vanaf wo I een
vooraanstaand figuur in het Vlaamse nationalisme.
In zijn achter de vuurlijn gelegen
dorp werd hij de geestelijke leider van
de radicale frontbeweging. Na de oorlog
nam hij een anti -Belgisch standpunt in, dat
hij m tijdschriften en in talrijke gelegenheidstoespraken
verdedigde. Als idealistische
en compromisloze dwepersnatuur
werd hiJ een idool in kringen van vlaamsgezinde,
katholieke intellectuelen.
Tijdens wo II meende Verschaeve zijn
levensdroom van zelfbestuur voor Vlaanderen
te kunnen verwezenlijken. Hij was
bereid met DUitsland samen te werken, als
Vlaanderens voortbestaan maar werd gewaarborgd.
Hij aanvaardde het voorzitterschap
van de door de DUitse bezetters
gewijzigde Vlaamsche Kultuurraad. Bij de
591
VERVOORT
592
Ultbreidmg van de oorlog tot de SovJetunie
verleende hij morele steun aan de oostfrontstrijders
m hun 'kruistocht' tegen het
communisme. In 1944 ontving hij van de
universiteiten van Jena en Keulen een eredoctoraat.
In datzelfde jaar, kort voor de
bevrijding van het Belgische grondgebied,
week hij vla Duitsland naar Oostenrijk uit.
Wegens collaboratie met de Duitse bezetter
werd hij door de krijgsraad te Brugge op
11 december 1946 bij verstek ter dood veroordeeld.
Zijn stoffelijk overschot werd in
1973 door de leden van de Vlaamse Militanten
Orde te Sol bad Hall clandestien
opgegraven en naar Alvermgen gebracht,
waar het ter aarde werd besteld.
In zijn hteraire werk laat Verschaeve zich
kennen als het type van de dramatische
barokkunstenaar die met een bewogen,
soms al te mateloze retorische stijl uitdrukkmg
tracht te geven zowel aan zijn dynamiek
als aan zijn fundamentele metafysische
onrust. Vanaf zijn debuut onder ps.
Zeemeeuwe respectievehjk I. Oorda m De
Vlaamsche Vlagge en Jong Dzetschland,
blijkt hij m het spoor te treden van
Albrecht Rodenbach: eenzelfde herOlsche
visie op het dichterschap en spannmg tussen
aardsheid en eeuwigheid Verschaeve's
viSIOnaire dichterschap komt duidelijk tot
Ultmg in zIJn Zeesymphomeen (1911),
maar ook nog m de melancholische mljmermgen
m zijn bundel Nocturnen (1936)
Ook als toneelschrijver volgt hij de weg van
Rodenbachs Gudrun. lYrische, monumentale
werken met grootse heldenfiguren,
dramatisch in hun worsteling om boven het
anekdotische uit te reiken en boven zichzelf
Uit te stijgen naar het oneindige rijk
van God. Naast romantische, histOrische
toneelstukken (Jacob van Artevelde, 1911;
Phzllps van Artevelde, 1913; Ferdmand
Verbwst, 1912) schreef hij vooral bijbelse
drama's (o.m. de met de DrieJaarhJkse
Staatsprijs voor Toneelletterkunde onderscheiden
drama's Judas, 1917, en Elzjah,
1936)
Zijn zin voor monumentahteit en pathetiek
komt ook tot uiting m zijn prozawerken:
een op verzoek van de voordrachtkunstenaar
Albert Vogel geschreven Passzeverhaal
(1913), een leven van Jezus (1939) en
zIJn essays over schriJvers, schilders, compOnIsten,
denkers en mystici (o.m. Uren
bewondenng voor groote kunstwerken,
1920-1922, Rubens, Vlaanderen's Spectrum,
1938; Eeuwzge gestalten, 1944).
In 1936 werd hem, samen met de reeds
overleden René de Clercq en Stijn Streuvels,
de Rembrandtprijs van de univerSiteit
van Hamburg toegekend en in 1937 ontving
hij het eredoctoraat in de letteren en wijsbegeerte
van de unIversiteit van Leuven.
Werken: De schoonheid van het evangelie (1913),
Nocturnen (1916-1924), Het mystene (1920),
Marw Magdalena (1928), De KrUisboom (1929)
Uitgaven: Verzameld werk, 10 din (1934-1940), CL
VANSTEENKISTE (ed), Woord en gedachte (1966),
bloeml , A DEMEDTS, C V Keuze Uit zIJn werk
(1973)
Literatuur: L DOSFEL, C V (1919,1934'), B LAMOT,
Op V's Zeesymphonzeen (1926), H DE BLIECK,
V 's Judas (z J ), M VAN DE W ALLE, Een dwloog
over V 's Marw Magdalena (1930), K ELEBAERS,
CV, 'de pelgnm naar het absolute' (1935), D
VANSINA, CV (1935), R V VAN DEN BUSSCHE,
CV, ZIJn levenshouding en ZIJn kunstenaar'
schap (1942), M VERHEECKE, Jacob van Artevelde,
het dramatisch meesterwerk van C V (1943),
K DE JAGER, Brieven over V De herfstdroom van
een balling (1951), J L DE MEESTER, Zo was en
sprak V (1954), D VANSINA, V getUigt (1956), L
VILSEN, C V (1962), A VAN DER PLAETSE, CV,
zoals Ik hem heb gekend (1964), A WESTERLINCK,
m Alleen en vangeen mens gestoord (1964), A DE
BRUYNE, H de Man en C V (1969), Verschaevwna
(vanaf 1970), H J ELIAS, Geschledenzs van de
Vlaamse gedachte, IV (1971'), IDEM, VIJfentWintig
Jaar Vlaamse beweging, 4 din (1971, 1972'),
Dne V -herdenkingen te Alvenngen (1973), J
VINKS, C V De Vlaming (1977), J L DE MEESTER,
'C V', m TWintig eeuwen Vlaanderen, dl 14
(1976), L DE PILLECYN, 'C V , voorbij en ver·
geten?', In Nova et Vetera, 54 (1977), IDEM, 'DrIe
essays van CV', In Nova et Vetera, 57 (1979-
1980) IR VERVLIET]
Vervoort, Frans
ZUIdnederlands prozaschrijver (Mechelen
ca 1490-ald. 1555). Minderbroeder-observant;
auteur van 48 ascetisch-mystieke
traktaten en traktaatjes. Het merendeel
van de werkjes is anoniem of onder andermans
naam Uitgegeven, maar wordt aan
Vervoort toegeschreven door de aanwezigheid
van diens zmspreuk '0 Heer(e) wanneer'
aan het slot. Tot de belangrijkste van
zijn verhandelmgen behoren Dze woestzjne
des Heeren, Het bruylocht cleedt der liefden
Gods en Bruygoms mantelken.
Vervoort was veeleer een compilator Uit
werken Uit de middeleeuwse ascetischmystieke
traditie dan een oorspr. auteur
Met name was hij schatplichtig aan Ruusbroec,
HendrIc Herp en Tauier, voorts aan
de (pseudo-)kerkvaders en de bijbel - een
afhankelijkheid die zIJn naam als 'de grootste
nabloeier van Ruusbroec in de 16de
eeuw' wat afzwakt.
Mogelijk heeft hiJ eveneens in het LatiJn,
Hebreeuws en Chaldeeuws geschreven,
hoewel de pennevruchten hiervan met bewaard
zIJn gebleven.
Literatuur: P VERHEYDEN, 'F V , mmderbroeder
(t1555)', m Hand Mechelse Kring voor Oudheidkunde,
Letteren en Kunst, 30 (1925) en 32 (1927),
A AMPE en A DEBLAERE, 'Nieuw werk van F V "
m OCE, 19 (1945), E ROMBAUTS, W VAN EEGHEM
en J VAN MIERLO, 'Studie over de 16de-eeuwse
prozaschnJver F V [ j', m Versl en Meded
Kon VI Acad (1955), G J PEETERS, F V 0 FM
en zIJn afhankelijkheid (1968), A AMPE, 'V
(t1555), Roeckx (t1527) en de Excercltla Taulenana',
m Idem (1968), B DE TROEYER, 'F V , biJ
Ampe en Peeters' , m FranC/scana, 24, 4 (1969),
IDEM, BwblblwgraphlO Franclscana Neerlandica
saecull XVI (1969-1970) [JWE KLEIN]
Verwey, Albert
Elg VerwelJ, Nederlands dichter, Criticus
en essayist (Amsterdam 15.5.1865-NoordwIJk
83.1937). Tijdens zijn middelbare
schooltijd had hiJ contact met W. Doorenbos
en Kloos Zijn werkzaamheden in de
handel brachten hem in 1883 mAmerika.
Van 1885 tot 1889 was hij redacteur van De
NIeuwe Gids. Intussen hield hij zich mtensief
bezig met literatuur en filosofie. Na
zIJn huwelijk met Kltty van Vloten vestigde
hij zich m Noordwijk aan Zee; aan zIJn
vriendschap met Kloos was toen reeds een
emd gekomen, mede door diens dommantIe
Met Van Deyssel stichtte en redigeerde
hij van 1894 tot 1905 Het TweemaandehJksch
TIJdschrift, dat m 1902 werd omgedoopt
m De XXste Eeuw. Daarna leidde
hij tot 1919 het door hemzelf m het leven
geroepen maandblad De Bewegmg, dat een
algemeen culturele betekems kreeg In
1914 werd hiJ eredoctor aan de universiteit
te Groningen en van 1925 tot 1935 was hij
hoogleraar Nederlandse letterkunde te
Leiden
Verwey is m omstreden mate dichter geweest
Interpreteert men dit woord m de
zm die hiJ eraan gaf - leider m geestelijke
zm - dan valt feitelijk ook zijn kritisch en
essaYistisch werk eronder, zelfs het hoogleraarschap
bhjft er niet buiten. Tevens
heeft men daarmee een aantal momenten
samengevat die ook m zijn poe zie een bepalende
functie hebben: het gezm, het volk,
de mensheid - verwantschappen in steeds
wijdere kring, gefundeerd in een nog meer
omvattend begmsel dat hij 'Leven' noemde
en waarvan zowel de mens als de natuur
verschlJnmgen waren.
Onder dit aspect wordt ook zIJn zm voor
traditie begrijpelijk. Zijn vroegste poezIe
wordt zozeer gedommeerd door verering
voor de muzisch vervoerde Kloos dat men
VERWEY
m zIJn Persephone (1883) het beeld van die
dichter m de gestalte van Aîdoneus meende
te kunnen aanwIJzen. Toch ziet men als
later-lezende reeds in dat gedicht een eigen
bezonnen element dat na de breuk met
Kloos meer kans krijgt. De Amerikaanse
reis en Zijn huwehJk bevorderen Verwey's
groei naar zelfstandigheid. In 'Cor cordiurn'
bhjkt hij de tot dan in Kloos gecentreerde
goddehJkheid in de eigen Ziel te
ontdekken en wel zodanig dat de Ziel als
onvergankelijk tegenover de vergankelijke
natuur gesteld wordt, terwijl m de grond
van het eigen zIelsleven tevens de grond
van het wereldleven wordt herkend. Er zijn
hlerm aanrakingspunten met de latere Mei
van Gorter.
Het belangrijke woord voor Verwey blijkt
'Leven' te zijn. Anders dan Kloos wendde
Verwey ZICh tot de 'wereld', wees hIJ het
lmpreSSlOmsme af en kende hij de Dichter
een activerende functie toe in een bewustwordmgsproces
dat hegehaanse trekken
toont. Inkeer en studie verdiepten zijn
opvattmgen en schonken hem een meuw
fundament voor een vertrouwen in het 'Leven',
dat hem m wezen nOOit had verlaten.
Zijn poezie uit die Jaren (1888-1896) vertoont
de sporen van een mgespannen denkarbeid,
die zIJn verzen vaak stroef maken.
Dat m die periode JUiSt zijn voornaamste
dramatische gedichten verschenen, valt te
begrijpen. In Johan van Oldenbarnevelt
(1895) prijst hij de trouw aan de waarachtigheid
van het leven zoals hij die m de houdmg
van de raadpensionaris meende te
zien. Jacoba van Beleren (1902) IS een verheerliJkmg
van de droom of de verbeelding
die de plaats van de dichter onder de mensen
bepaalt
Het duidelijkst blijkt Verwey's wending Uit
Aarde (1896). Het goddelijke IS hier en nu,
want het 'Leven' IS m alles en allen. Studie
van Spmoza's wijsbegeerte heeft de ideeen
van de dichter verrUimd en verrijkt en ze
gericht naar de Idee, een soort godsbegrip
en gods beleven tegelijkertijd. Het religieuze
karakter van Verwey's dichterschap kan
hieruit reeds blijken. Door de schok die het
overhJden van een Vriend hem gaf, poogde
hij zich nog sterker te concentreren op een
eenheid waarin dood en leven zouden zijn
opgenomen. Alleen de verbeelding was in
staat die eenheid te schouwen en de dichter
had als taak haar m zijn poëzie te evoceren.
Bijzonder belangrijk is Het Zichtbaar geheim
(1915), een bundel die in de titel de
593
VERWEY
594
spanning toont tussen het mysterieuze Leven
en de zintuiglijke waarneembaarheid
als zichtbare vorm daarvan. De Idee krijgt
hierin een kwaliteit die doet denken aan
Bergsons formulering van de scheppende
evolutie: een Uit haarzelf voortkomende
werkzaamheid waarvan de dichter een dienaar
is, een functie die hem noopt tot
onvoorwaardelijke disclplme. De levensstroom
voedt de historie. De hulde aan
Vondel en Rembrandt houdt hiermee verband
evenals Verwey's grote waardering
voor Potgieter. Besef van verwantschap
had hem al m de Boerenoorlog gemspireerd;
m Het zwaardjaar (1916) bleek zijn
afwijzing van een enghartig nationalisme
ten gunste van een waardermg van het
eigene in dienst van het universele. Wellicht
de voornaamste bundel is De weg van
het ltcht (1922). In deze poèzle lijkt Verwey
het hoogste punt in zijn ontwikkeling te
hebben bereikt. Het voortdurend verstoorde
evenwicht wordt door de verbeelding in
een weids verband van eenheid geschouwd.
Het profetische dat een dergelijk dichterschap
in zich draagt, verbonden met en versterkt
door Verwey's visie waarm de dichter
een geestelijk leider is, sprak zich later
ook uit m tijdsgedichten als In de koorts
van het kortstondige (1936) en De dIChter
en het Derde RIJk (1936)
Vrijwel parallel met zijn poëzie ontwikkelde
zich Verwey's beschouwend en kritisch
werk. Ook hier is de 'breuk' met Kloos zo al
geen oorzaak dan toch een prmcipieel signaal
geweest van een inzicht in eigen wording
en wezen. Tot 1890 zijn de artikelen en
studies impressiomstisch gekleurd en duideliJk
subjectieve reacties op lectuur van
oudere schrijvers (bijv. Potgieter) en van
tijdgenoten. 'Het sonnet en de sonnetten
van Shakespeare' is een nog steeds te waarderen
getuigems van die periode, waarin hij
ook reeds aanving met zich te bezinnen op
de grondslagen van het kritisch oordeel,
zoals uit een discussie met Frans Netscher
bleek.
Tussen 1889 en 1893 publiceerde hij nagenoeg
geen kritisch werk. Maar de Inleldmg
tot Vondel, een omvangrijk werkstuk uit
1892-1893, laat zien in welke studie hij zich
heeft verdiept en toont enkele aspecten
van een meuw mzicht. Tegenover de op een
heden geconcentreerde kunstbeschouwing
beklemtoont hij door de studie alleen reeds
de continUiteit die in latere jaren een voorkeur
voor traditie zal blijken. De Inleldmg
tot het TweemaandeltJksch Tijdschrift
(1894) IS een ondubbelzinnige afwijzing
van het naturalisme en de daarmee verweven
levensbeschouwmg, en een keuze voor
'geestelijke' kunst. Het dichterschap krijgt
een veel meer omvattende betekenis dan
die van schrijver. Het blijkt een vorm van
leven te zijn die politici, theologen, historiografen
en wijsgeren evenzeer kan kenmerken
als nog ongenoemde werkers. Kern
van die vIsie is de Idee, waarvan de activiteit
Verbeeldmg heet.
In de loop van Jaren wordt vooral die Idee
een beeld dat Verwey's denken en schrijven
bepaalt. Men krijgt de mdruk dat de christeliJke
godsvoorstelling uit zIJn jeugd wordt
vervangen door een op Hegel geinspireerd,
door Spinoza gemodelleerd inzicht, zoals
hij dat BI) den dood van Allard Plerson
(1896) al beschreef. Door het menselijk
geestesleven heen zou zich de Idee als
voortgaande 'bewegmg' manifesteren. Bij
de mdivlduele kunstwerken kon men die
op het spoor komen door zich in te leven en
te speuren naar de levenskracht die de van
heersende vormen afwijkende meuwere
kunst doortrok. Want hoezeer overtuigd
van de waarde der traditie richtte Verwey
zICh vooral op de contemporaine literatuur.
Helder meende hij de weg te zien die uit het
verleden naar de toekomst liep. Verwey
was een Ziener, maar vooral ook een mentor
die met Wijze zelfkennis jongere dichters
hun weg liet gaan. Zijn belangrijke tijdschrift
De Bewegmg (1905-1919) legt hiervan
én van zijn eigen 'bewegmg' getUigenis
af.
Bijzondere aandacht had hij al jong voor de
vorm gehad en die verliet hem met. Vorm
was de gestalte waartoe de Idee de kunstenaar,
Ja Iedere werker dreef Wie een vorm
schiep, deed dat met de hem bepalende
voorwaarden van indiViduele, maatschappelijke
en landscultuurlijke beperking.
Hierop berustte Verwey's vermogen zowel
om anderen te waarderen en zelfs te eren
(Henri Régnier), als om dit doende scherp
de grenzen te trekken, bijv. m zijn diepgaande
betrekkmg met Stefan George en
diens 'Kreis'. Aldus maakte zIJn nationale
besef het vaderland ondergeschikt aan een
Wijder internationaal verband zonder de
begrensdheid te negeren. Vormen de tien
delen Proza (1921-1923) de respect afdwmgende
condensatie van twintig jaar
Bewegmg, ook als hoogleraar toonde hij
Zich een mentor beschikkend over een
open, heldere geest die prmcipieel bleef
zonder zich te ketenen. Een waardige nazaat
van Potgieter over wie hij zijn wellicht
beste studie schreef: Het leven van PotgIeter
(1903).
Werken: Persephone en andere gedichten (1885),
De onbevoegdheid der Hollandsche ltteralre kntlek
(1886, met Kloos), Verzamelde gedtchten
(1889), Toen De Gids werd opgencht (1897), pr ,
De me uwe tum (1898), p ,Het brandende braambosch
(1899), p ,Dagen en daden (1901), p ; Sttlle
toernOOLen (1901), krlt , De knstaltwIJg (1903),
p ,Luide toernOOLen (1903), krlt , Uit de lage landen
biJ de zee (1904), p , De oude strIJd (1905),
knt ,Het blank heelal (1908), p ,Droom en Tucht
(1908), krlt , Het eigen riJk (1912), p , Hendnck
Laurensz Spleghel (1919), pr ,Goden en grenzen
(1920), p, De maker (1924), p , Rondom miJn
werk 1890-1923 (1925), p, Van Jacques Perk tot
nu (1925), De legende van de rUimte (1926), p ,
De gettlde last (1927), p , Vondels vers (1927), De
figuren van de sarkofaag (1930), p; Ritme en
metrum (1931), krlt , De rmg van leed en geluk
(1932), p , MIJn verhoudmg tot Stefan George,
hermnermgen Uit de Jaren 1895-1928 (1934),
Het lachende raadsel (1935), p, Het lezen en
schatten van gedichten (1935), afscheidscollege,
Het hJden aan de tiJd (1936), pr
Uitgaven: OorspronkehJk dichtwerk, 2 din (1938),
C A. ZAALBERG (ed ), Jacoba van Beleren (1948),
M NIJLAND-VERWEY (ed), Keuze Uit het proza
van uJn hoogleraarstijd (1925-1935) (1956), met
mi van W A P SMIT, Een op de onsterfelIJkheId
gerichte wtl (1962), bloeml ,samengest en mgel
door J W SCHULTE NORDHOLT, B LUGER (ed ),
De onbevoegdheid der Hollandsche ltteralre kritIek
(1980), H G M PRIEK (ed ), De brief wlssehng
tussen LodewIJk van DelJssel en A V, 2 din
(1981-1985), met een woord vooraf en voorz van
aant door IDEM, DIchtspel (1983), supplement op
OorspronkelIjk dichtwerk
Literatuur: M UYLDERT, A V (1908), E D'OLIVEIRA,
m De mannen van '80 aan het woord (1909), A
DONKER, De epIsode van de vermeuwmg onzer
poeue,1880-1894 (1929), S VESTDIJK, A V en de
Idee (1940, 1965'), I P DE VOOYS, In het midden
van V's dIchterschap (1941), M UYLDERT, Over
depoeuevanA V (1942),J C BRANDTCORSTIUS,
Duel om het dtchterschap Herman Gorter en de
school van A V (1946), J J GIELEN, De dichter V
(1946), M UYLDERT, De Jeugd van een dichter (=
UIt het leven van A V, I) (1948),1 P DE VOOYS,
BIJ het lezen van A V 's gedichten (1949), W J DE
PAUW, A V en Stefan George (1953), dlSS, M
UYLDERT, DlchterltJke strijdbaarheid (= Uit het
leven van A V ,n) (1955), M HANOT, De begmselen
van A V's htera!re kritiek (1957), dlSS, M
UYLDERT, Naar de voltooIIng (= Uit het leven
van A V, m) (1959), P N VAN EYCK, Een halve
eeuw Noordnederlandse poeue, IV, A V, 1
(1962), F W VAN HEERIKHUIZEN, A V (1963),
B M BAXTER, A V 's Translattons from Shelley's
Poetlcal Works (1963), TH WEEVERS, Mythe en
vorm m de gedIchten van A V (1965), J KAMER.
BEEK, A V en het meuwe claSSICIsme (1966),
dlSS, M WOLF, A V and Enghsh Romanttclsm
(1977), dlss ,J C VAN AART, Ideahsme en Idélsme
(1977), dlss ,TH WEEVERS, Droom en beeld De
poeue van A V (1978), S VAN FAASSEN, 'A V en
de waarheid van poezIe', m Was Ik er OOLt eerder~
(1980), G PUCHINGER, 'A V', m Ontmoetmgen
met ltteratoren (1982), M J G DE JONG, 'Dichter·
VESTDIJK
schap of meesterschap?', m Nieuw VI TIJdschr,
36 (1983), R. VAN DER PAARDT, '''Die antieken,
daar Zit veel m". over de epische fragmenten van
A V en Willem Kloos', m Jaarb MIJ der Nederl
Letterh 1893-1984 (1985) [HA WAGE)
Vestdijk, SimoD
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Harlingen 17.10.1898-Utrecht 23.3.1971).
Groeide op als enig kind van 'Hollandse'
ouders in een kleinburgerlijke Friese havenstad;
zijn vader was er gymnastiekleraar.
Na middelbaar onderwijs in Harlingen
en Leeuwarden, studeerde hij medicijnen
m Amsterdam, gelijktijdig met Slauerhoff.
Maar terwijl deze al jong meewerkte
aan Het Getij en De Vrije Bladen, valt
Vestdijks eigenlijke debuut na het einde
van zijn studie. Na o.m. als scheepsarts
werkzaam te zijn geweest, wijdde hij zich
vanaf 1932 geheel aan de literatuur.
Tot zIJn vroegste geschriften hoort de omvangrijke
autobiografische roman Kmd
tussen VIer vrouwen, mede ontstaan naar
het voorbeeld van Prousts À la recherche
du temps perdu. Door twee uitgevers afgewezen
werd het voorgoed terzijde gelegd en
pas m 1972 uitgegeven. Talrijke motieven
eruit verwerkte de auteur evenwel later,
o.m. in de Anton Wachter-romans. In de
krmg van het maandblad Forum had Vestdijk
inmiddels een passend klimaat gevonden,
m die mate dat men zijn toenmalige
werk kan beschouwen als de vervulling van
de Forum-idee. Later redigeerde hij samen
met Greshoff en Van Nijlen Groot-Nederland,
dat sinds 1936 de voornaamste krachten
van Forum opving.
Tijdens wo II was Vestdijk een tijdlang gijzelaar
in Sint-Michielsgestel; in die periode
ontstonden de Gestelsche liederen
(uitg. 1949) en het opmerkelijke essay De
glanzende kIemcel (uitg. 1950), eigenlijk
een reeks lezingen voor zijn lotgenoten.
Mede door de vroege dood van Slauerhoff,
Marsman, Ter Braak en Du Perron werd
Vestdijk na de oorlog de eenzame vertegenwoordiger
van zijn generatie m Holland,
met naast zich grote Vlamingen als Walschap
en Gijsen. Enkele liefdesverhoudingen
van korter of langer duur werden in
december 1965 gevolgd door een huwelijk
met de veel jongere A.e.M. van der Hoeven,
waaruit twee kinderen werden geboren.
In 1964 verleende de Rijksuniversiteit
Groningen hem een eredoctoraat; in 1971
werd hem de Prijs der Nederlandse Letteren
toegekend.
595
VESTDIJK
596
Het omvangrijke werk van Vestdijk IS
uitermate verscheiden van vormgeving en
thematiek; het omvat vrijwel alle genres. In
zijn gedichten, die eerder beeldend dan
zoetvloeiend zijn, treft de psychologische
en wijsgerige bezinmng, het vermogen tot
symboolscheppIng en ook de behoefte aan
reeksvorming, een trek van verwantschap
met Verwey, aan wiens dichtwerk hij een
studie wijdde (Albert Verwey en de Idee,
1940). De toon doet denken aan de poésieparlante
van Forum en heeft Invloed Uitgeoefend
op het dichterschap van Jongeren
als Ed. Hoornik. In de lyriek zijn heel wat
Jeugdindrukken verwerkt, maar in omvangriJke
bundels als Mnemosyne m de
bergen (1946) en Thanatos aan banden
(1948) gaat de lyriek over in epiek en zelfs
leerdicht. Een hoogtepunt van Vestdljks
poezie IS Fabels met kleurkrtJt (1938).
VestdlJks proza, dat novellen, romans en
enkele cyclussen omvat, heeft twee dominanten.
het autobiografische en het historische.
Onmiskenbaar heeft zIJn jeugd hem
levenslang geobsedeerd, niet als een verloren
paradiJs, eerder als een oord vol verschrikking,
maar vnJ. als een probleemgebied
dat de psycholoog-In-hem evenzeer
Uitdaagde tot verkenmng als de kunstenaar-
In-hem tot verbeelding. De oorspr.
niet In chronologische volgorde verschenen
Anton Wachter-romans behandelen vier
episoden. Terug tot Ina Damman (1934) IS
de geschiedems van een JeugdlIefde, Smt
Sebastwan (1939) die van een pril talent,
Surrogaten voor Murk Tumstra (1948) die
van een Vriendschap, en De andere school
(1949) geeft de overgang Uit vertrouwdheid
naar vervreemdIng weer Te zamen bieden
ZIJ een Indrukwekkend, soms ontroerend
beeld van het opgroeiende kInd voor en tiJdens
de puberteit, onbegrepen In zijn begaafdheid,
vol verwarrende angsten en verwachtIngen,
tegehJk verwend en miskend
Het autobiografisch element IS zo authentiek
dat men In Harlingen VestdiJks Jeugd
letterlijk kan nalopen.
De voortzettIng van deze reeks met nog
eens vier delen, vnl gesitueerd In de Amsterdamse
studentenwereld van de jaren
twintig, bereikt zelden de gaafheid van wat
eraan voorafgIng Daarentegen mag men
een boek als De koperen tum (1950), een
'muziekroman' die niet tot de Anton Wachter-
reeks behoort, stellig als het meesterwerk
In dit genre beschouwen In geen
andere roman heeft Vestdijk met zoveel
tederheid en bitterheid zich rekenschap
gegeven van de 'Verwirrung der Gefuhle'
en van het menselijk onvermogen elkaar
werkelijk te begrijpen en bij te staan. In
geen roman ook is zo overtuigend afgerekend
met de immoraliteit van de maatschappeliJke
vooroordelen en met de terreur
van het fatsoen. Ook voortreffelijke
novellen als De brume vrtend (1935) hebben
een autobIOgrafische Inslag. In hoeverre
er In een sombere psychopathologische
roman als het destijds opzienbarende boek
Meneer V!sser's hellevaart (1936) autobiografische
elementen verwerkt zijn, IS
een vraag naar achtergronden, of naar kunstenaarspsychologie.
op zichzelf beschouwd
onttrekt dit werk zich aan de uitbeeldIng
van de eigen Jeugd. Bijzonder
knap IS hier de freudiaanse analyse verbonden
met de monologue intérIeure, men kan
ook zeggen dat het sadisme, zoals zich dat
In de Jaren dertig als een succeSrIJke politieke
macht deed gelden, tot In de kern
werd doorzien en daardoor afgewezen Ook
latere 'eigentiJdse' romans gaan vaak terug
op eigen herInneringen, maar behandelen
verwante thema's en motieven In meer
geobjectiveerde vorm
Heeft men eenmaal oog gekregen voor
VestdlJks relatie tot de actualIteit, dan
merkt men die ook op In de tweede groep
romans van zIJn hand, de historische. Er
blIjkt In dit genre bij hem geen voorkeur te
zIJn voor een bepaald tijdvak, noch voor
een bepaald land. Het VIjfde zegel (1937),
met de schilder El Greco als hoofdpersoon,
IS gesitueerd In het 16de-eeuwse Spanje,
land van mystiek en inquiSitie, De nadagen
van Ptlatus (1938) speelt, kort na de kruiSIgIng
van Christus, In Judea, Egypte en
Rome; Rumetland (1940) op het vroeg-
18de-eeuwse Jamaica, Aktawn onder de
sterren (1941) in het klaSSieke Hellas, Iersche
nachten (1946) In het arme, uitgebUite
Ierland omstreeks 1850 enz. Noch de
vIsie van een voorbeeldig verleden, noch de
Impressie van een enkel nog In fantasie te
ervaren werkelIJkheid, IS In deze werken de
hoofdzaak. Zij lijken evenmIn op de historische
romans à la Bosboom-ToussaInt als op
die van Couperus, zij zIJn - net als de boeken
over de eigen Jeugd - allereerst een
pogmg tot doorgrondmg van het absurde.
De relatie van verleden en actualiteit IS
orgamsch, m zoverre álle verleden alleen
Zichtbaar IS in het licht van het heden. De
Spaanse mqUisItle wordt door de Duitse
Gestapo pas menselIJk-onmenselIJk, Pilatus
IS Identiek met Iedere heerser die een
wereldhistorisch drama ontketent en er
nIets van begrijpt Iersche nachten - een
dlepzmnIge parabel waarin de meest humane
visie op de menselijke gecompliceerdheid
van de oorlogsverhoudingen op
de meest ontroerende wijze gestalte heeft
gekregen - beschrijft de positie van wie te
goeder trouw meent tussen twee strijdende
partIjen te kunnen staan, en daaraan te
gronde gaat In zijn roman De filosoof en de
slutpmoordenaar (1961) over Voltaire en
Karel XII beleeft men de princlPlele onkenbaarheid
van het historische; in zijn Griekse
boeken krijgt het moderne conflict tussen
godsdienst en ratIo een klassieke zettmg
Indien er in Vestdljks historische
romans een strekkmg ligt, dan IS het deze.
dat de geschiedenis een eeuwige herhalmg
IS van altijd weer dezelfde menselijke problemen,
gevoelens en situaties.
ZIJn belangstellmg voor metafysische vragen,
blijkende o.a. uit De toekomst der re lrgle
(1947) en Astrologie en wetenschap
(1949), heeft nog een derde genre doen ontstaan
waarvan De kellner en de levenden
(1949) en Bencht utt het hiernamaals
(1964) wel de belangrijkste vertegenwoordigers
zijn. De novellen De brume vnend,
Pare aux cerfs en De verdwenen horlogemaker
(1939) tonen de creatIeve veelziJdigheid
van Vestdijk In klem bestek vindt
men er het autobiografische, het historische
en het magisch-realistische genre m
vermengd
Het belang van de essays ligt allereerst
hierin, dat Vestdljk, beschikkend over een
benIjdenswaardige belezenheid en niet gehinderd
door de begrenzmgen van een
wetenschappelijk specialisme, Zich veroorloofde
de scheidmgen van literatuur en
psychologie, van literatuur en wijsbegeerte,
van literatuur en cultuur- of muziekgeschiedenIS
te doorbreken, en m de aldus
verworven speelruimte soms verrassende
gezichtspunten bereikte. Al vormen gezond
verstand en ondogmatische benadermg
hierbij onmiskenbare factoren, in feite IS er
meer aan de hand. VestdiJks essays zIJn het
werk van een mteiligent en creatief lezer
die Zich rekenschap geeft van het onverklaarbare
dat literatuur heet en dat voor
hem een levensbehoefte, een levensvervulhng
betekent. De zm van zIJn essays ligt
nIet m een esthetische, een stilistische,
maar m de eXIstentiele ontmoeting, en is
als zodanig tegelijk dwmgend en subJectief.
Het werk van Vestdijk heeft ongetwijfeld
VESTDIJK
door zIJn thematiek, psychologie en stilistische
kwaliteiten mvloed uitgeoefend op
dat van Jongeren als Heila Haasse, Willem
Brakman, Sjoerd Leiker en Maarten 't
Hart Van een 'Vestdijkschool' of een verhoudmg
'meester-leerling' kan echter nIet
worden gesproken. De toenemende aandacht
voor zijn werk bhJkt wel Uit de
oprichting in 1973 van de Vestdijkkrmg,
die smds dat Jaar de VestdlJk-Kromek Uitgeeft
(onder redactIe van L.F. Abell).
Werken: Verzen (1932), Berijmd palet (1933), p ,De
oubhette (1933), verh , Vrouwendienst (1934), p ,
Else Bohler, DUitsch dienstmeisje (1935), r , De
dood betrapt (1935), verh ,Kmd van stad en land
(1936), p, Kunstenaars en oorlogspsychologie
(1937), essay, NarCISSus op vrijersvoeten (1938),
verh, Rdke als barokkunstenaar (1938), essay,
Strijd en vlucht op papier (1939), essay, Khmmende
legenden (1940), p , Water m Zicht (1940),
p, De zwarte rUiter (1940), verh , De vliegende
Hollander (1941), p, SimplICIa (1941), p ,MUiterij
tegen het etmaal (1941 en 1947), essay, De
Uiterste seconde (1944), p , Het schuldprobleem
bij Dostojewskl (1946), essay, De Poolsche rUiter
(1946), essay, Het eeuwige telaat (1946), essay,
De vuuraanbidders (1947), r, PUritemen en
piraten (1947), r ,Stomme getuigen (1947), verh ,
De reddmg van Fré Bolderhey (1948), r , Pastorale
1943 (1948), r ,De fantaSia en andere verhalen
(1949), Swordplay, wordplay (samen met A
Roland Holst, 1950), p , De dokter en het lichte
meiSje (1951), r ,De VIJf roeiers (1951), r ,Ivoren
wachters (1951), r ,De vermmkte Apollo (1952),
r, De schandalen (1953), r, Rembrandt en de
engelen (1956), p, Het glinsterende pantser
(1956), r ,Het eerste en het laatste (1956), essay,
ZUIVerende kromek (1956), essay, Merhjn
(1957), p , Open boek (1957), r , Keurtroepen van
Euterpe (1957), essay, Kunst en droom (1957),
essay, De nmpels van Esther Ornstem (1959), r ,
Een moderne AntonIUs (1960), r, Voor en na de
explOSie (1960), essay, Gustav Mahler (1960),
essay, Een Alpenroman (1961), De filosoof en de
slUipmoordenaar (1961), r , Gestalten tegenover
mij (1961), essay, De held van Temesa (1962), r ,
De symfomeen van Jean Slbellus (1962), essay,
De Zieke mens In de romanlIteratuur (1964),
essay, Juffrouw Lot (1965), r , De leugen IS onze
moeder (1965), essay, De symfomeen van Anton
Bruckner (1965), essay, Het spook en de schaduw
(1966), r, Een hUisbewaarder (1967), r, Het
schandaal der blauwbaarden (1968), r , Het wezen
van de angst (1968), essay, VIJf vadem diep
(1969), r, Het proces van meester Eckhart
(1970), r , De persconferentie (nagelaten fragment,
1973)
Uitgaven:TH DE VRIES (ed), Brteven Uit de oorlogsjaren
aan Theun de Vrtes (1968), M HARTKAMP
(ed ), Verzamelde gedichten, 3 din (1971), Verzamelde
verhalen (1974, 1976'), Verzamelde roman.
(1978-1984), M FLOTHUIS en E OVERBEEKE
(ed ), Verzamelde mUZIekessays, 10 din (vanaf
1983), De grenshjnen UitgewIst (1984), verh
Literatuur: M TER BRAAK, De dUIVelskunstenaar
(1943), M NORD, Over S V (1948), Podium
(1948), speCiaal S V -nummer, F SIERKSMA, Tussen
twee vuren (1952), N GREGOOR, V en Lah-
597
VETH
rzngen (1958), Schrzjvers Prentenboek, 2 (1959,
1983', herz en Ultgebr), TH GOVAART, S V
(1960, herz Ultg 1971), J J OVERSTEEGEN, 'Ven
de obJectIvIteit', m Merlyn, 1, 2 (1963), W
ENZINCK,S V (1965), H 8 HAAssE,mLeestekens
(1965), A WADMAN, Handdruk en handgemeen
(1965), J J OVERSTEEGEN, m Literair Lustrum, I
(1966), R CORNETS DE GROOT, De chaos en de volheid
(1966), Vestdijk zn kaart (1967), blbl. herdr
en vert, N GREGOOR,Ingesprek met S V (1967),
TH DE VRIES, Hernomen confrontatie met S V
(1968), Raster, 2 (1968), specIaal 8 V -nummer,
'In memoriam 8 V 1898-1971', m Maatstaf,
19,4/5 (1971), J G Kooy, '8 V De Jacht op het
verleden', mLiterOir Lustrum, II (1973); J KAMPHUIS,
S V en de kerkgeschiedenis (1973), T VAN
DRUNEN E A (ed), 'ReIsgIdsen vol Belluno's en
Blauwbaarden', m Opstellen voor HA Wage
(1976), J POP, Over De koperen tuzn van S V
(1976), J BRULL, Overzicht van de bijdragen van
en over S V zn letterkundige en algemene kulturele
tljdschrzften Uit de jaren 1930-1972, 6 din
(1977-1981), WAM DE MooR,Meesters en leerlzng
zn de voetsporen van S V (1978), T VAN
HELMOND, '8 V en Marcel Proust, een vergehJkmg',
mEngelbewaarder Wznterboek (1978), R
VAN DER PAARDT, Over de Grzekse romans van
S V (1979), R A CORNETS DE GROOT, V op de
weegschaal (1979), H A GOMPERTS, 'Terug tot
8 V " mIntentles, II (1981), R MARRES, Over
Terug tot Ina Damman en de andere Anton
Wachterromans van S V (1981), Z I en S V (1
maart 1981), tekst van VARA-radIOprogramma, 'V
10 Jaar na de dood van 8 V ',m V -krOniek (1981),
RVD PAARDT, '8 V " m Krztlsch leXicon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1982); Bzzlletzn
(febr. 1982), specIaal 8 V -nummer, R VAN DER
PAARDT (ed ), Je kunt er toch bij blijven zitten?
Verzamelzng kritieken op de romans van S V
(1983), met mi , RF M MARRES, De vertelsltuatie
en de hoofdmotieven zn de Anton Wachter
cyclus van S V (1983), dlss ,E M BEEKMAN, The
verba I emplres of S V and James Joyce (1983),
Rondom S V -reeks (vanaf 1984), J BRULL, V op
krantenpapier (1984), blbl, R VAN DER PAARDT,
NarCISSus en Echo, opstellen over S V (1984)
[G STUIVELING EN RED]
Veth, (Anne) Cornelis
598
Nederlands schrijver en criticus (Dordrecht
3.3.1880-'s-Gravenhage 5.3.1962).
Als graficus en illustrator - hij was leerling
van o.a. zijn oom Jan Veth - ontwikkelde
hij zich tot begaafd karikaturist. Als journalist
schreef hij over plastische kunst.
Zijn talloze kunstkritische geschriften tonen
hem als grondig kenner van binnen- en
bUitenlandse prentkunst en karikatuur,
die hij vnl. thematisch behandelde (o.a. in
De polItieke prent In Nederland, 1920, en
Geschieden", van de Nederlandsche cancatuur,
1921). Zijn literaire werk werd
beheerst door de humor: hij bestudeerde
De humor In de moderne Nederlandsche
literatuur (1929) en leverde zelf reeksen
geestige parodleen op literaire genres en
populaire auteurs, o.a. Ongeregelde goederen
(1940).
Werken: przkkelldyllen (1912-1916), WIssewas
(1918), kom, Parodieen, 2 din (1918-1919), Bonzo
en de eeuw van het kznd (1930), kom, Een
eeuw Nederlandsche carzcatuur (1941)
Uitgaven: W ZAAL (ed), przkkel-Idyllen (1977),
H G M PRICK (ed), Vijftig jaar Nederlandse
letterkunde In 30 karikaturen (1980), met blOgr
en aant
Literatuur: HP BREM MER, 'C V , Illustrator', m
Pen en Penseel (1947) [w GOBBERS]
Veth, Bas
Eig Bastlaan, Nederlands prozaschrijver
(Amsterdam 21.10.1860-Bussum 22.2.
1922). Van zijn leven IS weinig bekend. Al
in zijn Jeugd had hiJ een grote belangstelhng
voor beeldende kunst, evenals voor
mUZiek en literatuur. Als jongeman trok hij
naar Nederlands-Indie, waar hij werkzaam
was m de handel, o.a. in Makassar en Soerabaja.
Het verbhJf m de kolonien, dat
twaalf Jaar zou duren, stelde hem echter
diep teleur.
Zijn m Nederland geschreven Het leven In
Nederlandsch-/ndle (1900) is een zeer persoonliJke
afrekenmg met een Indie dat hij
zag als 'de incarnatie van de ellende'; hij
hield met van het land, leed onder het klimaat
en verafschuwde bovenal de mentaliteIt
van de koloniale Europeanen, de alleen
maar op de 'dubbeltjes' lettende 'barbaren',
zoals hiJ ze noemt. Het boek verwekte
een storm van verontwaardiging m het
Indie van zijn dagen en leidde tot een
stroom van tegen de auteur gerichte publikaties
'Zijn pen is m vitriool gedoopt',
schreef een tijdgenoot. In zijn fel sarcastische
aanval op de Europeaan in Indle is
Veth nooit overtroffen.
Uitgave:R NIEUWENHUys(ed ),Het leven znNederlandsch
Indle (1977)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-Indische
spiegel (1978') [G TERMORSHUIZEN]
Veth,Jan
Elg Jan Pieter, Neder lands prozaschrijver,
dichter en kunstschIlder (Dordrecht
18.5.1864-Amsterdam 1.7.1925). Als
vriend en geestverwant van de Tachtigers
werkte hij onder versch. schuiinamen
(Henric van Gooyen, Samuel, J. Staphorst,
G H.C. Stemmmg) als dichter en kunstcriticus
mee aan De NIeuwe GIds. Zijn gedegen
kritieken pleitten voor de erkenning
van het Amsterdamse Impressionisme
waartoe hij als schilder overigens nauwehjks
behoorde, maar ook voor velerlei
andere vernieuwingsverschijnselen in binnen-
en buitenland (Van Gogh, Derkinderen,
Redon). Van groot belang is zijn reeks
lithografische portretten 'Bekende tijdgenooten',
eerst voor het weekblad De Amsterdammer
(1891-1894), daarna voor De
Kromek van P.L. Tak (1895-1898).
Veth was zeer actief als verdediger van het
bedreigde stedeschoon - vooral van Amsterdam
(vgl. BedreIgde schoonheId, 1916)
-, als bewonderaar van Rembrandt (zijn
Rembrandt's leven en kunst, 1906, verscheen
m 1908 in een Duitse vertaling), als
redactielid van De GIds (sinds 1914) en als
orgamsator van hulp aan vrienden. Van
1918 tot 1924 was hij hoogleraar aan het
mstItuut waar hijzelf had gestudeerd, de
Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te
Amsterdam.
Werken: In het RIjksmuseum (1894), Kunstbeschouwmgen
(1904), Hollandsche teekenaars
van dezen tiJd (1905), Portretstudies en silhouetten
(1908), Albrecht Durers Nlederlandlsche
Relse, 2 din (1918, met SMuller Fz ), Beelden
en groepen (1919), De zwerver spreekt
(1920), p , Een veronachtzaamd hoofdstuk Uit
onze beschavmgsgeschledenls der zeventiende
eeuw (1928)
Literatuur: J HUIZINGA, Leven en werk van J V
(1927), J Vals schilder en schrijver (1959), catalogus
Dordrechts Museum, A J VERVOORN, Het
grafisch werk van J V (1982) [G STUIVELING]
Vianen, Bea(trice Sylvia)
Nederlandse (Surinaamse) dichteres en
prozaschrijfster (Paramaribo 6.11.1935).
Van Hmdoestaanse afkomst. Werd opgeleid
tot onderwijzeres; woonde enige tijd in
Amsterdam. Debuteerde in 1969 met de
roman Sa rna mI hal, het verhaal van een
Jong, Hindoestaans meisje dat haar weg
naar volwassenheid en emancipatie moet
vmden m Suriname, land dat wordt verscheurd
door etnische en religieuze tegenstellingen
en dat wordt beheerst door een
koloniaal verleden.
Ook haar latere Surinaamse romans, Strafhoek
(1971) en Het paradIJs van Oranje
(1973), worden door deze problematiek
gevoed. Zij stelt zich daarin de vraag waarom
Surmame maar niet kan Uitgroeien tot
een volwassen democratisch land. De mamer
waarop de tegenstellingen het land
onleefbaar maken, veroorzaken de vlucht
naar Nederland, waar dan vervolgens met
heimwee wordt gedroomd over het 'paradiJselijk'
Suriname. Vianen schreef ook
poeZIe, gebundeld in LIggend stilstaan bIJ
blijvende monumenten (1975). Evenals
VILLATES
haar proza vertoont deze poëzie autobiografische
trekken.
Werken: Ik eet, Ik eet tot Ik niet meer kan (1972),
pr , Geen onderdelen (1979), pr
Literatuur: L GEERTS, 'Wat IS een Surinamer?', In
De VI Gids, 62 (1978), W M RoGGEMAN, In
Beroepsgehe/m,3 (1980), interview; W RUTGERs,
'De Surinaamse schrijfster B V ',In Ons Erfdeel,
23 (1980), H Pos, 'Herinneringen', In Maatstaf,
29 (1981) [G J VAN BORK]
Vier Heemskinderen, Vanden
Middelnederlands volksboek in proza,
overgeleverd in een druk uit 1508 van Jan
Seversz te Leiden. Ook is één blad bewaard
gebleven van een druk van ca 1490. De VIer
Heemskmderen is een bewerking van de
Renout van Montelbaen, een roman in verzen
Uit de 13de eeuw. Het werk gaat over de
strijd tussen Renout van Montelbaen en
Karel de Grote, met als thema de vazallentrouw.
De inhoud vertoont in gedeelten
overeenkomst met de MalegIJs.
Zie ook Renout van Montelbaen.
Uitgaven: Je MATTHES (ed ), De Vier Heemskmderen
(1872), G S OVERDIEP (ed), De histOrie
van den Vier heemskmderen (1931),A. VANHAGELAND
(ed ), De vier Heemskmderen (1979)
Literatuur: F PFAFF, 'Die HeemskInderen' , In Re/nolt
von Montelban oder die He/monskmder
(1969') [F VANTHlJN]
Vierde Martijn, De
Didactisch gedicht uit 1299, opgebouwd als
de drie Martijndialogen van Jacob van
Maerlant. Het werk behandelt de politieke
situatie aan het eind van de 13de eeuw. De
auteur (Hein van Aken?) beschrijft het verval
van zijn tijd, met name het verval van
het oud-christelijke ndderideaal.
Zie ook Aken, Hein van
Uitgave: W E HEGMAN, Hem van Aken Vierde
MartlJn (1958)
Literatuur: W J M A ASSELBERGS, 'Het landschap
van de Vierde MartlJn', In Versl en Meded Kon
VI Acad Taal- en Letterk (1964), B HERMESDORF,
'BIJ twee Uitleg-krUisen In de vierde MartlJn',
In Versl en Meded Kon VI Acad Taal- en
Letterk (1965) [F VANTHIJN]
Villates, Jean Henri des
Noordnederlands prozaschrijver (? 1757-
Burg-Steinfurt, Duitsland, 14.3.1797).
Telg uit een adellijk Frans immigrantengeslacht,
advocaat en ritmeester van de
Amsterdamse burgercavalerie. Als vurig
patriot gemengd in een samenzwering tegen
Willem V werd hij in oktober 1789 veroordeeld
en gevangengezet. Na zijn vrijlating
in 1795 werd hij drukker-uitgever te
's-Gravenhage. Om aan zijn schuldeisers te
599
VINKENOOG
ontkomen week hij Uit naar Duitsland.
Tijdens zijn verblijf m de Haagse Gevangenpoort
hield hij zich, naar het voorbeeld
van zijn medegevangene en vriend J.E. de
Witte en samen met zijn geliefde Cornelia
Lubertina van der Weyde (1767-1808), die
zich wekenlang met hem liet opsluiten,
onledig met proeven van sentimentele modeliteratuur,
daarbij Ijverig Wolff en Deken
alsmede buitenlandse voorbeelden
plagierend. Zo ontstond o.a. de tweedelige
briefroman Henry en Lowze (1794), die hij
schreef samen met Van der Weyde.
Werken: Bneven over wlJsgeenge en andere onderwerpen
(1795), Karel of de dankbare voedsterlmg
(1796), r
Literatuur: J TEN BRINK, De roman m bneven
1740-1840 (1889), W GOBBERS, In J -J Rousseau
m Holland (1963) [w GOBBERS)
Vinkenoog, Simon
600
Nederlands journalist, dichter en prozaschnJver
(Amsterdam 18.7.1928). Behaalde
zIJn emddiploma mulo in 1944 en
ontwikkelde zich verder autodidactisch.
Vertrok in 1948 naar PariJs, waar hij van
1949 tot 1956 als archivaris bij de Unesco
werkzaam was. Vandaaruit gaf hij in Nederland
het gefotokopieerde avantgardistische
tijdschrift Blurb uit (1950-1951, 8
nummers, in facsimile heruitgegeven m
1962) en sloot zich aan bij de Vijftigers, van
wie hij werk m de bloemlezmg Atonaal
(1951) liet verschijnen. In 1957 naar Nederland
teruggekeerd, was hij verbonden
aan de Haagse Post en vanaf 1961 beroepsschrijver
free lance-journalist, schrijver
van televisiedocumentaires en -films, medewerker
aan radioprogramma's, organisator
van poezlemamfestaties, vertaler enz.
HIJ was medeoprichter van de tijdschriften
Randstad (1961) en Kunst van Nu (1963).
In twee manhuanaprocessen betrokken,
werd hiJ veroordeeld tot respectievelijk zes
weken voorwaardelijk en tot zes weken
gevangenisstraf (april-mei 1965). Hij ondernam
tal van (verre) buitenlandse reizen
Zijn literaire werk IS de weerspiegelmg van
zijn bewogen leven, dat in zijn eerste dichtbundels,
Wondkoorts (1950), Land zonder
nacht (1952), Heren Zeventien (1953),
Lessen wt de meuwe school van taboes
(1955), Tweespraak (samen met Hans Andreus,
1956), Onder eigen dak (1957),
Splegelschnft (1962) - alle verzameld in
Eerste gedichten 1949-1964 (1965) -, en m
zijn autobiografische bekentemsromans
Zolang te water (1954), WIJ helden (1957)
en Hoogseizoen (1965) uiting gaf aan een
pessimistisch existentialisme: machteloosheid
tegenover een 'valse wereld', waartegen
hij zich, eerst onder invloed van Achter
berg en Lodeizen, later van Antonin
Artaud, een 'levensdnftig' bestaan op papier
opbouwde
Vormelijk zijn deze poezIe en dit proza
gekenmerkt door een zekere breedsprakigheid
en gebrek aan structuur, maar zij zijn
op vele plaatsen pregnant van beeldspraak.
Steeds hield hem beZig wie hij eigenlijk wel
was en wat hij van zichzelf verwachtte.
Voor belde 'angstige vragen' vond hiJ omstreeks
1964-1965 het antwoord in wat hij
zIJn 'zelfrealisatie' noemde, en dat hij verwoordde
m Aan het daglicht (1971). De
kentenng naar het optimisme van deze
futurologische heilsleer zette in met alweer
een autobiografisch boek, Liefde (1965),
gevolgd door Weergaloos (1968) en de bundel
verzamelde gedichten Wonder boven
wonder (1971) waartussen een groot aantal
verzamelde teksten van lezingen, voordrachten
en essays over marihuanagebruik
(The Baak of Grass, samen met George
Andrews, 1967, Het moederkrwd, 1970),
de ymyangologle (Tussen Wit en zwart -
het ABC van de I Chmg, 1971), geestelijke
volksgezondheId (Het hek van de dam,
1971) enz. het licht zagen.
Levensbeschouwelijk heeft zijn werk m
deze tweede fase met magie, mystiek,
occultisme en parapsychologie te maken,
terwijl de fictie heeft plaatsgemaakt voor
een hartstochtelijke registratie van ontmoetmgen,
happemngs, leeservaring en bewustzlJnsverrUiming
door drugs. Het is ook
in dezelfde geest dat hiJ de poezie als 'taaltheater'
m Londen, Amsterdam en Brussel
ten beste gaf.
Vmkenoog vertaalde werk van o.a F Sagan,
A. Gmsberg en A. Huxley.
Werken: Enkele reis Nederland (1957), p, Dne
staat tot één (samen met HAndreus en N Verhoeven,
1962), p , Preambuul voor een meuwe
wereld (1963), pr , Het verhaal van Karel Appel
(1963), pr, Vogelvnj (1967), pr , Mamfesten en
mamfestatles (1967), pr, Leven en dood van
Marcel Polak (1969), pr, To Ttmothy Leary,
magier (1972), pr , Niet mets De kunst van het
sterven (1974), pr, Mil best (1976), p, Het hUISwerk
van de dichter (1978), p, Levend hcht
(1978), pr, De andere wereld (1978), pr, Tegen
de wet (1980), pr, Voeten m de aarde en bergen
verzetten (1982), pr
Literatuur: A DEN BESTEN, In Stroomgebied (1954),
P RODENKO, In Een onbloedige maar radicale
revolutie (1956), IDEM, 'Iedere keel ZIJn eIgen profeet',
In Tussen de regels (1956), A MORRIEN, In
Concurreren met de sterren (1959), E VAN ITTER.
BEEK, m Actuelen (l960), R CAMPERT E A, m
Boekje open (1963), J J OVERSTEEGEN, m Merlyn,
I, 5 (1963), B VAN VLIERDEN, 'SchrIjverschap
van het schnJverschap', m Streven, XVI, 2 {JUnI
1963), P DE WISPELAERE, 'De problematiek van
de Ik-roman', m Perzisch tapijt (1966), C RIJNS·
DORP, 'HoogseIzoen', In De moderne roman ln
opspraak (1966), M RUTTEN, m Nederlandse
dichtkunst Achterberg en Burssens voorbij
(1967), R CORNETS DE GROOT, m Open rUImte
(1967), K FENs, 'Panorama', m Literair Lustrum
(1967), P DE VREE, 'S V " m Onder experImenteel
vuur (1968), H BOUSSET, m Schreien, schrIjven,
schreeuwen (1973), S VINKENOOG, Julz
(1979), 'Een weekend met S V', m Llterama, 17
(1982-1983), met blbl, H DUTTING led), In
ArchIef der VIjftIgers, dl 2 (1983)
lp DEVREEENGJ VAN BORK]
Viola, Cornelia Johanna
Ps Maria Viola, Nederlandse dichteres en
essayIste (Rotterdam l.l2.l871-0uderkerk
aan de Amstel 19.8.1951). OpleIdmg
aan de Academie voor Beeldende Kunsten
m Rotterdam In 1896 werd zij roomskatholiek.
Na medewerking aan 0 a. De
Katholteke Gids stichtte zij met Albertme
Smulders, Albert van der Kallen en Theo
Molkenboer het maandblad Van Onzen
TIJd (najaar 1900).
Haar werk was gericht op de culturele
opvoedmg en emancipatie van de roomskatholIeken
Belangrijker dan haar schaarse
poezie is haar essaYIstisch werk, waarin
ZIJ steeds m betrekking met het realisme -
voor haar' de wezenstrek van (Nederlandse)
kunst - aandacht vroeg voor wat daar
bovenuit rees.
Haar stijl vereenvoudigde zich. De kunst
van de ME leek haar ten slotte in simpelheid
zo groots dat die een grondslag bood voor
een meuwe prmclplele volkskunst.
Uitgave: TH DE JAGER en G KNUVELDER (ed ), In
?zomers Werk uzt 'Van Onzen TIJd' (1925)
Literatuur: K MEEUWESSE, 'Het htteralr-cntIsch
werk van M V " In Annalen ThIjmgenootschap,
39 (1951) IH A WAGE]
Violetta, Geo de la
Ps, van GabrIël Opdebeek, Vlaams schrijver,
journalist en Uitgever (Antwerpen
8,111895-Borgerhout 20.5.1979). Zoon
van LodewiJk Opdebeek, uitgever en
schrIjver van Vlaamse kinderboeken. Hij
werkte mee aan De Vlaamse Stem, Het
Laatste Nieuws, het Nederlandse weekblad
VriJ Nederland en Het Rode Zet/.
Uiterst gecultiveerd en vooral geschoold m
de epicurIstische geest van schrijvers als
VISSCHER
Anatole France en Pierre LouiJs, was hij
een tegenstander van de Vlaamse boerenlYrIek,
hetgeen niet wegneemt dat hiJ opkwam
voor Vlaanderens culturele eenheid
m het opstel Belgle en het zelfbeschlkklngsrecht(
1918)
Zijn literaire werk bestaat uit enige korte
verhalen m dagboekvorm, waarin de frivole
figuur van MISS Mary centraal staat; zij
kwamen niet in de handel. ZIJn iets te retorIsch
proza roept, niet zonder galgenhumor,
erotische situaties op met en rondom
MISS Maryen Pierrot in een meestal paradiJseliJk
decor Het eilandje Port Cros,
waar hiJ met haar vertoeft, werd hem aan
de hand gedaan door de roman Jean d'Agrèves
van E.M. de Vogue.
Werken: Op reIs (1920), Uit mijn dagboek met MISS
Mary te Partjs (1924), Met MISS Mary op Port
Cros (1928), Met MISS Mary aan zee (1956), Anatole
France en pantoufles (1928), Confidentieel
(1931), De geboorte van Eva (1945)
Literatuur: J VAN ASSCHE, In Meded Ver VI Letterk
,65 (1970), blbl lp DE VREE]
Visscher, Anna Roemers
Ook Anna Roemer Visschers(dr.), Noordnederlandse
dichteres (Amsterdam wsch.
begm 1584-Alkmaar 6.12.1651). Oudste
dochter van Roemer Vlsscher. Het is onzeker
of zij katholiek of hervormd is gedoopt.
AangeZien in elk geval haar moeder hervormd
was, zal zij m hervormde geest zijn
opgevoed. Het onderrIcht dat haar vader
haar liet geven, was voortreffelijk: zij leerde
Frans en Itahaans, voorts glasgraveren
(waarm zij een grote naam verwierf), schilderen,
borduren, zingen, musIceren en
zwemmen. Na de dood van haar moeder
(1619) verzorgde zIj een tijdlang de huishouding
in "t Saligh Roemers huys'. Zij was
bevrIend met vrijwel alle belangrijke dichters
van die tijd, maar voelde zich het meest
aangetrokken tot Cats (die m 1618 zijn
Maechdenpllcht aan haar opdroeg), HeinSIUS
en Simon van Beaumont, bij wie zij in
1622 in Middelburg logeerde. Huwde in
1624 met de hervormde baljuw en dijkgraaf
van de Wieringerwaard of De Nieuwe Zijpe,
Dominicus Boot van Wesel. Haar tweede
zoon liet zij te 's-Gravenhage in de
katholieke kerk dopen (1626).
In diezelfde tijd (tussen 1624 en 1630)
schreef zij een lofdicht op Stal part van der
Wiele's Lof-sanghen van de heyltgen. Over
de tijd van haar overgang naar of hernieuwde
aansluiting bIj de rooms-katholieke
kerk staat mets vast. (Haar man werd
601
VISSCHER
katholiek na 1629.) In 1640 ging zij naar
Brussel om daar haar beide zoons naar een
JezUietenschool te brengen en vertoefde
enige maanden te Antwerpen in de kring
van Balthasar Moretus. Verbleef ook daarna
herhaaldelijk m de Zuidelijke Nederlanden:
te Brussel, Antwerpen en Leuven (geintroduceerd
bij Erycius Puteanus). In
1646 woonde zij met haar gezin te Leiden,
waar haar man en haar zoons studeerden.
Bij haar leven IS slechts een klein deel van
haar werk m druk verschenen. In 1620 gaf
zij een gewijzigde en vermeerderde herdruk
uit van haar vaders 8mnepoppen (1614),
door haar o.m. voorzien van puntige disticha:
Roemer Vlsschers unne-poppen, Alle
verclert met riJmen, en sommIge met proze
(herdr. 1669, 1678). Een klein aantal gedichten
van haar hand werd gedrukt in de
Zeeusche Nachtegael, die naar aanleiding
van haar bezoek aan Zeeland werd uitgegeven
(1623), en ook in bundels van anderen.
Haar overige werk IS in de 19de en 20ste
eeuw geleidelijk in hs. te voorschijn gekomen
en uitgegeven. Zij vertaalde naar de
derde druk (1602) de Cent emblemes
chrestlens (1571) van de hugenootse dichteres
Georgette de Montenay, onder de
titel Honderd chnstellJke zmnebeelden, in
1854 voor het eerst uitgegeven.
Haar poezie, over het algemeen middelmatig,
doet haar naam als 'wiJse Anna' eer aan:
moralistisch en stOl cijns christelijk. Door
Vondel, Huygens, Cats en anderen werd
haar werk hemelhoog geprezen; zij was een
tweede Sappho, een tiende Muze, een vierde
Gratie enz., maar dit gebeurde vooral
omdat ZIJ de eerste Nederlandse dichteres
was die haar bewonderaars kenden.
Uitgaven: MD DE BRUYN (ed), Gedichten van
Anna Vlsscher en Maria Tesselschade Vlsscher
(1851), N BEETS (ed), Alle de gedichten van
A R V, 2 din (1881), F KOSSMANN (ed), Gedichten
van A R V (1925), C W DE KRUYTER (ed ),
Letter-Juweel (1971)
Literatuur: J SCHELTEMA, Anna en Marw Tesselschade,
de dochters van Roemer Vlsscher (1808),
HE MOLTZER, A R V, letterkundige studie
(1879), J BELONJE, 'Het nageslacht van A R V.',
In Jaarb Centraal Bureau Genealogie, 31 (1977),
L RENS, 'Rubens en de hteratuur van zIJn tiJd', In
Dletsche Warande & Belfort, 122 (1977), H DE
LA FONTAlNE VERWEY, 'Gerard Thibault en zIJn
"Académie de I'épée"', In IDEM, Uit de wereld
van het boek, dl 3 (1979), BeDAMSTEEGT, Van
Spiegel tot Leeuwenhoek (1981), M A SCHENKE.
VELD·VAN DER DUSSEN, 'A.R V: de tiende van de
negen, de Vierde van de drie', In Jaarb MI} der
Nederl Letterk 1979-1980 (1981)
602
Zie ook Maria Tesselschade Visscher en Roemer
Vlsscher [w J C BUITENDIJK EN P J VERKRUIJSSE]
Visscher, Maria Tesselschade
Noordnederlandse dichteres (Amsterdam
25.3.1594-ald. 20.6.1649) Jongste dochter
van Roemer Visscher. Werd gedoopt onder
de naam Marrltgen; haar tweede naam ontving
zij van haar vader ter hermnering aan
het zware verlies aan schepen dat hij op 24
december 1593 bij Tessel had geleden.
Haar opvoeding was als die van haar zuster,
even voortreffelijk als modern. In 1623
huwde zij de zeeofficier Allard Crombalgh
(gest. 1634), waarna zij m Alkmaar woonde
Daarvoor had ZIJ in .ot Saligh Roemers
huys' op veel kunstenaars een grote indruk
gemaakt door haar Uiterlijk en haar veelziJdige
begaafdheid (o.a. op Bredero, die haar
m 1616 zijn Lucelle opdroeg). Weduwe
geworden, was ZIJ van de Muiderkrmg,
naast gastheer Hooft, het gevierde middelpunt.
Haar overgang tot de rooms-katholieke
kerk had bij sommige van haar vrienden
- vooral biJ Huygens, maar ook biJ
Hooft en Van Baerle - veel weerstand ontmoet.
Alleen Vondel kon haar hierin steunen;
voor hem werd zij de '(Alckmaersche)
Eusebia', aan wie hij zijn Peter en Pauwels
(1641) opdroeg; twee Jaar daarvoor had hij
haar al zijn Electra 'opgeofferd'.
Jarenlang had zij zich beziggehouden met
de vertaling van Tasso's Gerusalemme
hberata, waarvan echter slechts één strofe,
in een brief aan Barlaeus, bewaard bleef.
Zij had ook het plan om Marino's Adone te
vertalen. Evenals Huygens en Hooft, de
twee hoofdfiguren van het manierIsme in
de Nederlanden, stond zij sterk onder
invloed van Marino: het precieuze woordspel,
de gedurfde beeldspraak, de gezochte
paradoxen en antithesen spraken haar zeer
aan. Dit blijkt Uit een twintigtal brieven en
een klein aantal gedichten die bewaard
zijn.
Haar leven, dat haar m de laatste jaren
vooral ook veel lichamelijk leed bracht,
bood aan versch. schrijvers stof tot romantisering
(zo Alberdingk Thijm in VerspreIde
verhalen en Portretten van Joost van
den Vondel).
Uitgaven: J A WORP (ed), Een onwaerdeerlycke
vrouw Brieven en verzen van en aan Marw Tesselschade
(1918, facs -Uitgave 1976); M e A VAN
DER HEIJDEN (ed ), 't Hoge hUIS te MUiden Teksten
Uit de MUiderkrmg (1972)
Literatuur: J VAN VLOTEN, Tesselschade en hare
Vrienden m 1632-1649 (1852), J F M STERCK,
Oorkonden over Vondel en zIJn kring (1918), A
VAN GOOL, 'Tessela - Thessala - Tesselschade', In
VondelJaarb (1949), P BRACHlN, Études de httérature
néerlandalse (1955), L e. MlCHELS, Filologische
opstellen, U·lV (1958-1964), P MINDERAA,
Opstellen en voordrachten Uit miJn hoogleraarstIJd
(1964), SF WITSTEIN, Funeraire poeZIe m
de Nederlandse renaissance (1969), B C DAM.
STEEGT, 'De schonekensonnetten', In TiJdschr v
Nederl Taal- en Letterk ,96 (1980)
[w J C BUITENDIJK]
Visscher, Roemer
Noordnederlands dichter (Amsterdam
1547 -aId. begraven 19.2.1620). Behoort tot
de generatie die in de begintijd van de
opstand streefde naar een eigen nationale
cultuur. Ofschoon hij jong zijn beide ouders
verloor (belden begraven 7 juli 1558), kreeg
hij blijkbaar een verzorgde opvoeding: hij
las Frans en Latijn, en ook Italiaans. Als lid
van de kamer D'Eglantier deed hij mee aan
de rederiJkeriJ, maar in zijn dichtwerk en
vooral m zijn stijl van leven is renaissanceinvloed
merkbaar. Ondogmatisch in godsdienstig
opzicht, behoort hij tot de libertijnen,
al werd hij rooms-katholiek opgevoed
en ging zIJn gezin door voor hervormd. Zijn
vader was lakenkoopman; hijzelf deed goede
zaken als graanhandelaar; maar tot het
Amsterdamse patriciaat, zoals de familie
Hooft, klom zIJn familie niet op. Zijn drie
dochters Anna, Geertruyen Maria Tesselschade,
met de jongere zoon Pieter, werden
hoogst 'modern' opgevoed: zij leerden
Frans en Italiaans, bespeelden allerlei muziekinstrumenten,
deden aan tekenen,
glasgraveren en andere vormen van kunst,
en leerden zwemmen. In het begin van de
17de eeuw werd het Roemershuis een ontmoetingscentrum
van schilders, dichters
en geleerden.
Indien men de naamgeving in Spiegels
Twe-spraack (1584) mag geloven, behoorde
hij tot de vrienden die zich toen intensief
bezighielden met de vraagstukken van
taal en spellmg, dat wil zeggen met de
opbouw van de Nederlandse cultuurtaaL In
1599 werd buiten zijn toedoen een boekje
gedrukt met 85 epigrammen die tevoren
blijkbaar m hs. of afschrift onder vrienden
hadden gecirculeerd zoals m die tijd gebruikelijk
was. In 1612 kwam een omvangriJker
bundel van de pers: T'loff vande
mutse, ende van een blaewe scheen. Pas
hierna gmg hij ertoe over zelf een betere en
volledige editie te bezorgen: in 1614 verscheen
zowel de emblematabundel Smnepoppen,
als de poeziebundel Brabbelmg,
waarin tientallen quicken (= sneldichten,
puntdichten, deels bewerkt naar Martiahsl,
een aantal tuyters (= sonnetten, deels
vertaald naar Ronsard), een aantal JammertJens
(= elegieën) en enkele grotere
VISSER
gedichten zijn opgenomen.
Zonder de literaire betekenis te overschatten
mag men deze boekjes, mede op grond
van de herdrukken, beschouwen als een
opmerkelijke literaire uiting van de Hollandse
burgerij omstreeks 1600. In het
werk van versch. jongere tijdgenoten, met
uitzondering van de aristocratische Hooft,
zijn trekken van beïnvloeding en verwantschap
aan te wijzen: het emblematische en
moraliserende bij Cats, het jolige en volkse
bij Bredero, het vernuftige en anekdotische
bij Huygens. In latere edities van Smnepoppen
heeft Anna Roemers de fraaie
prentjes van Claes Jansz. Visscher voorzien
van tweeregelige rijmpjes en het proza van
haar vader soms door een tekst van eigen
hand vervangen.
Uitgave: L BRUMMEL (ed ), Smnepoppen van R V
(1949)
Literatuur:TH JORISSEN, 'R V enzIJngezin',inHlstOrlsche
en literaire studlen (1891), A.C G DE
VRIES, De Nederlandsche emblemata (1899),
J F M STERCK, 'Aanvulhngen tot het leven van
R V', In Oud-Holland, 33 (1915); N VAN DER
LAAN, Uit R V 's Brabbelmg, 2 dIn (1918 en
1923), R FONCKE, 'Over R V en zIJn Tuyters', In
Versl en Meded Kon VI Acad (1966); F F.J
SCHOUTEN, 'Het 17de-eeuwse RozenkrUIs', In
Spiegel HlstorlUel, 5 (1970), W J MULLER (ed ),
Die Sprache der BIlder Realltat und Bedeutung
In der mederlandlschen Malerel des 17 Jahrhunderts
(1978) [G STUIVELING]
Visser, Ab
Eig. Albert, Nederlands dichter en prozaschriJver
(Groningen 14.2.1913-Amsterdam
9.5.1982). Groeide onder weinig gemakkelijke
omstandigheden op te Groningen:
werd opgeleid voor onderWijzer maar
hield zich al spoedig uitsluitend met publiceren
bezig. Behalve enkele weinig opvallende
bundels gedichten schreef hij jeugdboeken,
novellen en romans. Daarnaast
was hij als Journalist werkzaam.
Van zijn prozawerk vielen vooral de autobIOgrafische
romans op (de Jo Rutgersreeks)
door hun bijna ouderwets aandoende,
onopgesmukte verteltrant, de menselijkheid
en humor. Vooral geldt dit voor de
Groningse jeugdhermneringen uit De
buurt (1953) en De vlag halfstok (1955); in
de volgende delen (God m FrankriJk, 1957,
De valstnk, 1959, De hel met negen deuren,
1962) worden op een levendige wijze de
latere belevenissen van de ik-figuur, Jo
Rutgers, die dan schrijver is geworden, verhaald
Visser bracht zijn belangrijkste gedichten
603
VISSER
bijeen in Millenmum (1946) en een aantal
journalistieke stukken in Leven van de pen
(1965), waarin het anekdotische element
opvalt. Voorts hield hij zich actief bezig
met de detectiveroman, aan welk genre hij
enkele goede monografietjes wijdde (Kam
sloeg Abel, 1963, Onder de gordel, 1963, en
Wie IS de dader2, De misdaadroman van
Poe tot heden, 1972).
Hoewel hem in 1958 de Hendrik de Vriesprijs
werd toegekend en critici als Greshoff
meermalen een lans voor hem braken, bleven
Vissers beste werken onderschat.
Werken: De mens Wikt (1936), Arcadw (1939),
Woonschepen (1941), Erotisch duel (1942),
Woonschepen (1942), Na de reis (1946), p, De
corjaal (1946), Rudolf de Mepse (1946), Galg en
rad (1947), verh , De man zonder hoofd (1947),
De leugen (1947), GUido Gezelle (1949), De erfeniS
(1951), Uitnodiging tot moord (1953), Het
achterdeurtje en andere verhalen (1955), De kat
en de rat (1967), Het kind van de rekening
(1967), 't Peerd van ome Loeks (1970), De chanteur
en andere misdaadverhalen (1970), De kat
en de rat (1972), De mythe van de Mafw - van
Mafw tot Cosa nostra (1974), Het klooster van
St Jurnaan - Pauwhof-herlnnerlngen (1974),
Wat moet Ik ermee1 - ervanngen met Uitgevers
(1979), Het kind van de rekening (1980), Vlucht
naar Engeland (1981), Het agentschap (1981)
Literatuur: H VAN STRATEN, De laatste Casa nova
herlnnenngen aan A V (1982), J. KUYPERS, 'IntervIew
met A V', In Kofschip, 10 (1982), G
PUCHINGER, In Ontmoetingen met literatoren
(1982) [G w HUYGENS]
Visser, Garmant Nico
Fries dichter (Idskenhuizen 20.8.1910).
Studeerde sociale geografie aan de universiteit
van Amsterdam (doctoraal examen
1935) en was werkzaam in versch. ambtelijke
en wetenschappelijke functies, laatstelijk
aan het Nedersaksisch Instituut van de
rijksuniversiteit te Groningen.
Zijn poëzie wordt gekenmerkt door een
eigenzinnige prosodie, een somber-romantische
zetting en een op zijn Fnes-nationalistische
gevoelens geente thematiek. Hij
publiceerde voorts voortreffelijke vertalingen
Uit o.a. het Spaans en Portugees en
Latijns-Amerikaanse literaturen.
Werken: Jolm (= Aanspoelsel, 1947), p.; Agger (=
Navloed, 1964), p, Wyldewrang (= BItterzoet,
1978), p
Literatuur: F SIERKSMA, 'De greatskens fan 'e dIChter',
inDe TSjerne (1948), F SCHURER, 'Lof fan 'e
poezIj', In Idem (1949), A WADMAN, 'Lof fan It
protest', In Idem (1949), IDEM, Fneslands dichters
(1949); J SMIT, De Fryske IIteratuer 1945-
1967 (1968), F DAM, 'G NV', In Tekst en Ultllz
(1975), K DYKSTRA, Lyts hélnboek fan de Fryske
lIteratuer (1977) [F DAM]
604
Vlerk
Zie Gewin, B
Vliet, Eddy van
Eig. Eduard Léon Juliaan, Vlaams dichter
(Antwerpen 11.9.1942). Studeerde rechten
aan de Vnje Umversiteit in Brussel en vestigde
zich als advocaat mAntwerpen.
Werkte mee aan en was redacteur van
Yang, Kentermg en Nzeuw Vlaams Tljdschrift
Hield zich afZIJdIg van elke groep of
stroming in de literatuur.
Van Vliet debuteerde met de bundel Het
hed van zk (1964), gedichten die abstraheren
van de werkelijkheid en daarvoor in de
plaats sprookjesachtige of mythische elementen
plaatsen. Dat geldt ook voor de
bundels Duel (1967), bekroond met de Reina
Prinsen Geerligsprijs, en Columbus tevergeefs
(1969), waarvoor hij de Arkprijs
van het Vrije Woord kreeg. De thematiek
van ZIJn poëzie IS overheersend gericht op
de tegenstellingen goed en kwaad, liefde en
geweld, waarbij hij het eigen ik als uitgangspunt
kiest voor wat men als belijdemspoezIe
zou kunnen kenschetsen. Ook m
Het grote verdriet (1974) spelen autobiografische
gegevens een rol Deze poezie uit
de jaren 1971-1974 werd bekroond met de
Jan CampertprIJs Samen met Cees Buddmgh'
stelde hij de bekende bloemlezingen
Poeue zs een daad van bevestlgmg (1978)
en Is dit genoeg een stuk of wat gedIChten
(1982) samen.
Werken: Van bittere tranen, kollebloemen e a blozende
droefheden (1971), De VIerschaar (1973),
Na de wetten van Afscheid & Herfst (1978), Glazen
(1979), Jaren na maart (1983)
Literatuur: J DE ROEK, 'De albatrossen zIJn doder
dan Baudelaue', In Nieuw VI Tljdschr, 24, 9
(1971), MBARTOSIK, 'E v V " In Kritisch leXicon
van de Nederlandstalige IIt na 1945 (1981),
W M ROGGEMAN, In Beroepsgeheim, dl 4 (1983),
intervIew, 0 KROON, 'De poezIe van E V V " In
Ons Erfdeel, 26 (1983) [G J VAN BORK]
Vloten, Johannes van
Nederlands literair-historicus (Kampen
18.11818-Haarlem 21.9.1883). Studeerde
te Leiden theologie, waar hij in 1843 promoveerde;
werd echter geen predikant, omdat
hIJ toen al heterodoxe theologische
opvattingen aanhing, maar leraar aan het
Erasmiaans gymnasium te Rotterdam. Een
conflict maakte al in 1846 een einde aan
deze onderwijsperiode, en in de volgende
Jaren wijdde hij zich uitsluitend aan wetenschappelijke
arbeid, o.a. over het opkomend
modernisme. Van 1854 tot 1867 was
hiJ hoogleraar aan het Athenaeum te Deventer,
waaraan ook weer een conflict met
curatoren een eInde maakte Daarna woonde
hiJ ambteloos te Bloemendaal en van
1876 tot zIJn dood te Haarlem. DrIe dochters
van hem trouwden met Jonge kunstenaars.
Van Eeden, Verwey en Witsen.
Van Vloten was een onatbankehjke geest
als weInigen onder zijn tijdgenoten, een
strIjdbare figuur die mets en niemand ontzag
en de toonaangevende tijdgenoten van
alle wetenschappelijke en vooral ook kerkehJke
rIchtingen bestreed Zijn felle,
meestal persoonlijke kritiek was echter
steeds gegrond op zijn streven naar waarachtigheid
zowel In het leven als in de
wetenschap. Het liberalisme en het spinoZisme
bepaalden In sterke mate zijn levensbeschouwIng.
Wat onatbankelijkheid van
gedachten betreft doet hij aan Multatuh
denken, die hiJ echter aanviel om zijn
levenswijze en zIJn weimg vaderlandse gevoelens
(Onkrwd onder de tarwe, 1875).
Voor de studie van SpInoza in Nederland
heeft Van Vloten grote verdiensten gehad,
o.a door de Uitgave, samen met J.P.N.
Land, van diens Verzamelde Werken (2
din., 1882-1883). BIJ de onthullIng van
diens standbeeld in Den Haag In 1880 hield
hiJ de feestrede. In hem zag hij de grote
voorganger die de mens kon leren zich uit
de ban van een verouderd kerkgeloof te
bevrijden. Zijn ideeen daarover legde hij
neer In zijn tijdschrift De Levensbode
(1865-1881), later omgedoopt tot De Humantst
(1882-1883). Zijn esthetische denkbeelden
VIndt men o.a. in de Nederlandsche
Kunstbode (1874-1876), die eveneens
onder zijn redactie stond. Zijn onatbankehJkheid
van geest komt ook tot uitIng In
zijn medewerking aan de meest uiteenlopende
tijdschriften, van D!etsche Warande
van Alberdingk Thijm, voor wie hij een
zwak had, tot het tijdschrift van de vrIjdenkers
De Dageraad.
Van Vlotens bijzondere verdienste ligt op
het gebied van de geschied ems der Nederlandse
letterkunde: hij verzorgde een onwaarschiJnlijk
groot aantal studies,
tekstuitgaven en bloemlezingen, waarvan
er versch. hun betekems hebben behouden.
O.a. staan uitgaven van Cats (Jacob Cats,
Alle de wercken, 2 din. 1855-1862) en Vondel
(J van Vondel, Volledige dichtwerken,
2 din., 1863-1866) en vele andere, vooral
17de-eeuwse dichters, op zijn naam. Van
belang zijn ook de uitgaven van Het Neder-
VOETEN
landsche kluchtspel (3 din., 1878-1881')
en de Brteven van P.C Hooft (4 din., 1855-
1857). Hoewel hiJ in zijn tekstuitgaven met
altijd de nauwgezetheid heeft betracht die
men van een filoloog mag verwachten,
heeft hij niettemIn de Nederlandse literatuurgeschiedenis
grote diensten bewezen.
In de geschiedenis zag hij een middel tot
zedehJke verheffing van het volk, een
romantische idee, waarin hij tegenover
FruIn stond. Door tegenwerkIng van M. de
VrIes ontging hem tot tweemaal toe een
benoeming als hoogleraar.
Werken: Nederlandsche geschIedzangen, 2 din
(1852, 1864'), Paschler de Fyne (1853), Marteken
van NIjmegen (1854), tekstUltg ,Nederlands opstand
tegen Spanje, 3 din (1856-1860), 2 din
(1872'), Baruch d'Espmoza (1862, 1871'), Nederlandsche
aesthetlka (1865), 2 din (1881-1882'),
Nederlandsch dIcht en ondIcht UIt de 19de eeuw,
3 din (1861-1865), bloeml ,BloemleZIngen UIt de
Nederlandsche dIchters en prozaschrIjvers der
zeventIende en achttIende eeuw, 4 din (1869-
1871), Schets van de geschIedems der Nederlandsche
letteren (1871, 1879'), Zleikundlg-hlstortsche
mleldmg ter algemeene en Nederlandsche
taalkenms (1871), Nederlandsche baker- en
kmderrljmen, 2 din (1872, 1980'), Nederlands
schilderkunst van de 14de tot de 18de eeuw
(1874), W en 0 Z van Haren Leven en werken
(1874), MIddelburgs beleg en overgang (1572-
1574) (1874), Jonckbloet's zoogenoemde geschledems
der Nederlandsche letterkunde (1876), Uit
Bellamy's nagelaten brteven en papIeren (1878),
GeschIedems van Nederlands volk en staat
sedert hun vrtjheldverklarmg, 2 din (1879-
1883), ElIzabeth Wolft, geb Bekker Levens- en
karakterbeeld (1880), Jacob van Maerlant, Merlijn
(1880), tekstUItleg
Literatuur: CD BUSKEN HUET, 'J V V " m Lltt fant
en krtt ,dl 22 (1883), M MEES-VERWEY, De betekems
van J v V (1928), blbl met mi , C G N DE
VOOYS, 'J v V', m Verzamelde letterkundIge opstellen
(1947), IDEM, 'J v V', m GeschIed van
de letterk der Nederlanden, VII (1948), C DE
ZEEUW-MuSTERD, 'J V V over de Opstand', m
Ttjdschr voor GeschIed, 81 (1968), J A VAN
KAMPEN, 'J V V mOeventer', m SpIegel HIstorwel,
12 (1977), C OFFRINGA, 'De Wijsgerige
geschiedkundige van J v V . Aufklarung en lIberalIsme',
m J ALLANCEE (ed), Mythe & werkelIjkhe!
d (1979); N MAAS, 'Slechte mameren m de
letterkunde J V V 1874-1876', m Maatstaf, 31
(1983) [p J MEERTENS]
Voeten, Bert
Eig. Lambertus Hendrikus, Nederlands
dichter (Breda 6.7.1918). Gehuwd met de
schrijfster Marga Minco. Nadat hij in 1940
met een jongensboek had gedebuteerd ontwikkelde
zich zijn schrijverschap aanvankelijk
in de traditie van Crttenum.
Afgezien van clandestiene uitgaaf jes trad
hij als dichter eerst na wo II in de openbaar-
605
VOGELAAR
heid, o.a. met de bundel De blmde passagIer
(1946). Een diepere indruk maakte in
hetzelfde Jaar het oorlogsdagboek Doortocht,
waarmee hij de Van der Hoogtpnjs
verwierf. Als redacteur van Het Woord en
Ad I ntenm nam hij m die naoorlogse jaren
deel aan het opkomend letterkundig leven;
in 1950 werd hij mederedacteur van De
GIds. Versch. verzenbundels verschenen
van zIJn hand, die meer van een virtuoos
vakmanschap dan van een groot persoonlijk
dichterschap getuigden. De bundel
Met het oog op morgen (1953) werd met de
Jan Campertprijs bekroond. Zijn latere
dichtwerk staat meer in het teken van het
modernisme.
Zijn onmiskenbaar meesterschap over de
taal maakte hem tot een uitstekend vertaler,
met name van toneelwerken. Zo verzorgde
hij o.a. vertalingen van Molière (De
school der vrouwen), Shakespeare (Hamlet,
De vrol!Jke vrouwtjes van Wmdsor, De
koopman van VenetIe, Corwlanus, De getemde
feeks, Othello e.a.), Fry (Droom der
gevangenen, De eerstgeborene, Thor en de
engel, Deze vrouw mag met branden, Venus
bespIed e.a ), Miller (Na de zondeval,
IncIdent m Vlchy) , Wilder en Scribe - vertalingen
die aan het hedendaagse toneelrepertoire
goede diensten bewezen hebben.
In 1958 werd zIJn vertaalwerk bekroond
met de Martmus Nijhoffprijs
Werken: Amsterdamsche kwatnJnen (1945), SUite
In December (1948), De ammonshoorn (1949), De
zon op miJn hand (1956), Menselijkerwijs (1958),
De tiJd te hJf en andere gedichten (1961), Er
gebeuren geen wonderen (1963), bloeml, Een
bord bekijken (1966)
Literatuur: ED HOORNIK, In Kntlsch proza (1978)
[G W HUYGENS]
Vogelaar, Jacq Firmin
606
Ps. van Franciscus Wilhelmus Maria
Broers, Nederlands schrijver en essayist
(Tilburg 3.9.1944). Studeerde Nederlands
en filosofie in Nijmegen en Amsterdam.
Was actief in de protestbeweging van de
Jaren zestig. Van 1971 tot 1975 was hij als
docent verbonden aan o.m. de afdeling
bouwkunde van de Technische Hogeschool
te Delft en het Instituut voor Neerlandistiek
van de Universiteit van Amsterdam.
Vanaf 1967 schnjft hij regelmatig boekbesprekingen,
aanvankelijk in Het Parool
en de Volkskrant en sinds 1971 voor De
Groene Amsterdammer. Sinds de heroprichting
van het tijdschrift Raster (1977)
maakt hij deel Uit van de redactie van dit
blad.
Ofschoon Vogelaar debuteerde met poeZIe,
heeft hij dat genre na zIJn debuut - Parterre,
en van glas (1965) - met meer beoefend.
Wel publiceerde hiJ spoedig daarna en m
een kort tijdsbestek veel romans en prozateksten,
waarvan AnatomIe van een glasachtIg
lichaam (1966) en ViJand gevraagd
(1967) de bekendste zIJn. Het opvallende
van deze boeken Zit wsch mmder in de thematiek
dan in de ongebruikelijke vormgevmg
Het gaat nOOit om een rechtlijnig verhaal,
maar om de montage van versch.,
vaak ook typografisch onderscheiden
tekstsoorten. Ofschoon deze teksten nog
gecentreerd lijken rond een of meer personages
gebeurt dat niet om hun psychologische
ontwlkkelmg m kaart te brengen. De
personages zIjn proefpersonen die m
versch. tekstsItuaties een versch. rol krijgen
opgelegd. Dat ZIJ niet soeverein over
hun leven beschikken, maar zowel in hun
gedrag als m hun denken in hoge mate zijn
geprogrammeerd door economische, sociale,
psychologische en talige structuren is
een van de belangnjkste, steeds terugkerende
thema's van Vogelaars werk. Deze
matenallstische visie heeft hij ook in essays
verwoord. Als een der eersten in Nederland
heeft hij daarbij aandacht geschonken aan
het werk van Adorno, Benjamm en andere
neomarxistische theoreticI.
Net zoals Vogelaar wetenschappelijke en
filosofische kenms literair tracht te verwerken,
doet hij dat met zijn politieke standpunten.
Daarbij heeft hij Zich altijd verzet
tegen een politieke kunst in tradltioneelgeengageerde
zin, die zijns mZlens haar
mogelijkheden overschat en in een wezenlijk
opzicht, dat van de vormgevmg, schromelijk
tekort schiet. Vogelaars engagement
is mdirect; het schuilt in de kntiek op gecodeerde
taalvormen die in zijn visie een
regulerende, zelfs discIplinerende maatschappeliJke
functie hebben. Van meet af
aan IS het Vogelaars intentie geweest die
gesloten taalvormen open te breken in
beweeglijke, meerduidige teksten die ook
van de lezer een grotere mzet vergen. In die
zm kan men in ZIJn werk een ontwikkeling
constateren: latere teksten zijn steeds complexer'
exploreren steeds nieuwe mogelijkheden.
Hoogtepunt tot nu toe is Raadsels
van het rund (1978). Dit boek, waarvan de
hoofdstukken in versch. volgorden kunnen
worden gelezen, kan onmogelijk eenduidig
worden gerubriceerd. Behalve een hoogst
onconventionele hlstonsche roman is het
o.m. een literaIre verwerkmg van de Jaren
zestig en de toen bestaande opvattingen
over kunst, architectuur en de positie van
de intellectueel. Geschreven in een nu eens
satirische, dan weer essayistische stijl lijkt
het echter bovenal een kritiek op het eenzijdige,
beperkende karakter van de westerse
rationaliteit. Latere publikaties, zoals
Alle vlees (1980) en essays over o.m.
Roussel, Flaubert en vooral de schilder
Francis Bacon, lijken uitwerkingen te zijn
van hoofdstukken en motieven uit
Raadsels van het rund.
Werken: De komende en gaande man (1965), pr,
Gedaanteverandermg of'n metaforlese mUizeval
(1968), r ,Het heeft geen naam (1968), pr ,Kaleldwfragmenten
(1970), pr, Kunst als kritiek
(1972), essays, Konfrontatles (1974), essays, 'Ik
m Kapitaal Voorstudie van Pp " m Het mes m
het beeld (1976), pr , Orlentatles (1983), essays
Literatuur: R BLOEM, 'J.F V Jonas IS er met', m
Literair Lustrum, 2 (1973), K D BEEKMAN, 'Ex·
perImentele teksten omstreeks '70', m Spektator,
4,9 en 10 (1974/1975), IDEM, 'Anatomie van een
glasachtig lichaam van J F V', m Raster, 2
(1977), J P VERCKENS, 'Het paradigmaties sm·
tagme', m Nieuw VI TiJdschr, 30, 8 (1977); A
MERTENS, 'J F V', m Kritisch leXicon van de
Nederlandstalige IIt na 1945 (1980), COFFER.
MANS, 'AntIsystematIek', m Raster, 10 (1979),
IDEM, 'Meertaligheid', m Idem, 22 (1982), IDEM,
'Opstand van het vlees', m De kracht van het
ongrijpbare (1983), A MERTENS E A, m Bzzlletm,
11,107 (1982-1983) Ic OFFERMANS]
Vollenhove, Joannes
Noordnederlands dichter (Vollenhove
2.6.1631-'s-Gravenhage 14.3.1708). Zoon
van burgemeester van Vollenhove. Studeerde
theologie te Utrecht onder Voetius
en Hoornbeek en vanaf 1653 te Groningen,
o.a. bij Maresius. Was tien jaar predikant
te Zwolle en vanaf 1665 te 's-Gravenhage.
In 1675 ontving hij een eredoctoraat te
Oxford. Om gezondheidsredenen legde hij
in 1705 het predikambt neer. Als dichter
werd hij zeer geprezen door Vondel, en
dichters als Rotgans en Sluiter zagen hoog
tegen hem op.
In de kerkstrijd nam Vollenhove een gematigde
houding aan. Zijn briefwisseling met
de remonstrantse predikant Geeraert
Brandt werd uitgegeven in Joan de Haes,
Het leven van Geeraert Brandt (1740); die
met Rotgans ten dele in Poezy (1715). Als
zijn belangrijkste werk beschouwde men in
de 17de eeuw het uitvoerige gedicht
Krwstrwmf (1656), een vlot, maar al te
pathetisch dichtwerk, een schoolvoorbeeld
van 'Parnastaal' (een woord door hem zelf
gesmeed). Een verzamelbundel verscheen
m 1686 te Amsterdam onder de titel Poezy,
VONDEL
waarin veel vertalingen en gelegenheidspoezIe
van een persoonlijk en nationaal
karakter. Een deel van de hierin opgenomen
gedichten, nl. de stichtelijke poëzie,
vermeerderd met latere verzen, werd in
1750 uitgegeven onder de titel Krulstnomf
en Gezangen, met een inleiding van J.
Spex. Deze bundel, op typisch 18de-eeuwse
mamer ingedeeld, bevat kruis-, feest-,
boet-, troost-, lof-, wek· en mengelzangen.
Vollenhove bestreed als purist de invloed
van het Frans en hij pleitte voor een verzorgd
taalgebruik in het gedicht 'Aan de
Nederduitsche schrijvers' (Poezy, 564-
577). In de halve eeuw van zijn dichterlijke
werkzaamheid is er wel een ontwikkeling te
bespeuren, nl. van een opgewonden triomfale
en heroische barok naar een meer
18de-eeuwse classicistische netheid en gepoliJstheid,
maar in geen van beide stadia
spreekt hij de moderne lezer aan; daarvoor
mist hij warmte en oorspronkelijkheid.
Werken: Danckseggmg ende gebedt voor ende om de
vrede der chmtenhelJdt (1648); Lof·zang Zijner
geboortstede Vollenhove (1649); De heerlykhelt
der rechtvaardigen, 2 din (1706,1742'), preken.
Uitgave: AL LESTURGEON, (ed ), Bloemlezmg Uit de
gedichten (1866)
Literatuur: E J W POSTHUMUS MEYJES, 'J.V., een
Haagsch dichter-predikant Uit onze Gouden
Eeuw', m Jaarb Die Haghe (1921-1922); C.
BOLKLAND, Willem SLUiter 1627-1673 (1965); K
EXALTO, 'J V en zIJn "Heerlykhelt der rechtvaar·
dlgen" 1706', m IDEM, Beleefd geloof (1974), L.
STRENGHOLT, 'Huygens biJ de Jonge V', m IDEM,
Huygens-studles (1976)
Iw J C BUITENDIJK EN P J VERKRUIJSSE]
Vondel, Joost van den
Noordnederlands dichter (Keulen 17.11.
1587-Amsterdam 5.2.1679). Zoon van de
doopsgezinde, in 1582 uit Antwerpen vertrokken
Joost van den Vondel en Sara Cranen.
Het echtpaar kreeg zeven kinderen,
waarvan Joost de oudste zoon was. Het
gezin verliet Keulen wsch. in 1595 vanwege
problemen i.v.m. hun godsdienstige overtuiging.
Zij bereikten Utrecht, waar de jonge
Joost schoolging en een Latijns schooldrama
zag spelen. In maart 1597 vestigde
Joost sr zich met zijn gezin in Amsterdam,
in de Warmoesstraat, als 'coopman van
syde' (voornaamste branche:· kousen). Na
de dood van Joosts vader (1608) zette zijn
moeder de zaak voort; Joost werd spoedig
haar compagnon en dreef sedert 1613, geassisteerd
door zijn vrouw, de zaak voor eigen
rekening. Intussen nam hij deel aan de actiViteiten
van de Brabantse kamer Het wit
lavendel. In 1607 was zijn zuster Clementia
607
VONDEL
608
gehuwd met haar eveneens uit Keulen
geboortige buurman Hans de Wolff; Vondel
zelf trouwde op 5 december 1610 met
diens zuster Maeyken. In 1612 werd hem
een zoon Joost geboren, vervolgens Anna,
Sara, en in 1632 de zeer Jong gestorven
Constantijn. Tijdens zijn huwelijk leerde
Vondel Latijn; Frans kende hij al eerder.
Hij trad toe tot de meer rekkelijke doopsgezinde
'Waterlanders', bij wie hij in 1616
diaken werd; m 1620 trad hij als zodanig af
'zyner melancoleusheyts halven'.
Gaandeweg kreeg Vondel meer connecties
buiten de krmg der mennisten: hij kwam m
aanrakmg met de kring van Roemer VISscher
en diens dochters Anna en Maria
Tesselschade, met de rijke sUikerraffinadeur
Laurens Joosten Baeck en met de
oud-gouverneur-generaal van Oost-Indie
Laurens Reael, met wie Vondel, Hooft en
De Hubert bijeenkwamen, o.m. om regels
voor de Nederlandse taal vast te stellen.
Vooral de gereformeerde excommunicatie
van Reaels broer Jacob en negen andere
vooraanstaande Amsterdammers (1623),
een gebeurtenis die diepe indruk m den
lande maakte, veroorzaakte zIJn dichterliJke
stellingname in de armimaanse twisten.
Van die tijd af stroOIde hij de heftigste
hekeldichten over zijn aartsvijanden uit, de
calvimstische predikanten, als Smout,
Cloppenburg en Trigland. Mede op aandrang
van de Amsterdamse schepen Albert
Coenraertsz Burgh schreef hij een fel hekei
drama over wat hij zag als een gerechtehJke
moord en als een gevolg van het gedriJf
van calvimstlsche predikanten: Palamedes
aft Vermoorde onnooselheyd (1625). Het
boek, met een duidelijke verwijzing naar de
actualiteit (de terechtstelhng van Oldenbarnevelt),
werd verboden maar clandestien
verschenen er in korte tijd zeven drukken
van. Om aan gerechtelijke vervolgmg
te ontkomen dook Vondel onder, eerst bij
zijn zuster Clementia, daarna bij de famihe
Baeck. Het proces liep met een sisser af: de
dichter kreeg een boete van driehonderd
gulden.
In de daarop volgende Jaren (tot 1632)
werkte hij, sterk aangemoedigd door Grotius,
aan een groots heldenepos ter ere van
Constantijn de Grote. De dood van zijn
Jongste kind ConstantiJn en van de achtjarige
Saartje en kort daarna de dood van zijn
vrouw Maeyken (1635) maakten hem zo
moedeloos dat hij met meer de kracht had
het te voltooien; bovendien zag hij in dat
zijn held zeker niet zo deugdzaam was als
hij zich had voorgesteld; hiJ vernietigde het
hs. In mei 1637 overleed ook zijn moeder,
een energieke vrouw met weinig vertrouwen
in Joosts zakentalent; zij onterfde hem
gedeeltelijk. Pas na haar dood begon Vondel
openliJk op het stuk van de godsdienst
te tWIJfelen, kwam er een emd aan een lange
periode van Ziekte en ontplooide zijn
dichterschap Zich pas goed. Zijn energie
verlegde zich van het epos naar het treurspel.
In 1641 werd hij katholiek. Deze overgang
schijnt bevorderd te zijn door Vondels
hefde voor een gegoede roomse weduwe
Het huwelijk ging met door, de geloofsovergang
wel. Hij vond in de roomse kerk
bevrediging voor zijn behoefte aan autoriteit,
zIJn eerbied voor oude tradities en zijn
gevoel voor schoonheid. Toch bleef hiJ m
zijn opkomen tegen gewetensdwang, in zijn
liefde voor Amsterdam, Oranje, de repubhek
en de 'ware VriJheid' der regenten een
karakteristieke Noordnederlander, terwijl
er ook m zijn latere wer k allerlei dopers erfgoed
bewaard bleef: verknochtheid aan de
biJbel, eerbied voor de martelaren, ootmoed
en lekentheologie.
Door zijn overgang had hij zich van enkele
vroegere vrienden vervreemd; met Hooft
raakte hij voorgoed gebrouilleerd. Toen hiJ
Grotius als kathohek had voorgesteld en m
zIJn Verspretde gedtchten (1644) eIgen
vroegere met- of zelfs anti katholieke poezie
loochende, namen zijn tegenstanders
wraak door op eigen mItiatief de achtergehouden
gedichten te publiceren Intussen
had na de dood van zijn vrouw zijn dochter
Anna de zorg voor de hUishoudmg op Zich
genomen. In 1643 trouwde zijn zoon Joost;
het jonge gezm trok bij de vader in. Er kwamen
drie kmderen die alle drie op jeugdige
leeftijd overleden. In 1650 hertrouwde
Joost Jr. met Baerte Hooft, een verkWistende
vrouw die hem noodlottig zou worden.
Uit dit laatste huwehjk werd één zoon
geboren, Justus, de enige die Vondel zou
overleven. In de winter van 1651-1652
betrok Vondel een eenvoudig hUIS op de
Prmsengracht te Amsterdam. Joost Jr. kon
het niet bolwerken m de zaak en werd in
1654 beedigd makelaar In 1656 droeg hij al
Zijn activa over aan zijn vader; hij werd verlaten
door zIJn vrouwen aangemeld bIj de
Desolate Boedelkamer Joost sr. kwam op
voor de schulden van zijn zoon, die aan
lager wal raakte en op verzoek van de vader
'met dwang' naar de Oost werd gezonden;
op de heenreiS stierf hij. Vondel bleef tot de
laatste stuiver aansprakelijk voor de schulden
van zijn zoon. Op voorspraak van Anna
van Hoorn, echtgenote van burgemeester
Cornelis van Vlooswijck, werd Vondel door
• het college van burgemeesters benoemd tot
suppoost aan de 'banck van leeninge' tegen
een behoorlijk jaarsalaris IJ 650). WaarschijnliJk
is hij op 1 februari 1658, 70 jaar
oud, m dienst getreden. Door deze vaste
betrekking waren de financIele zorgen van
hem afgewenteld.
Aan Anna van Hoorn droeg hij uit dankbaarheid
zIJn Jeptha of Offerbelofte (1659)
op Op eigen verzoek werd hij wegens hoge
ouderdom op 10 augustus 1668 'behoudens
zIJn tractement' emeritus verklaard. Alleen
Anna en Justus bleven hem in 1670 over. In
dat Jaar verhuisde hij naar een kie me
bovenwoning op het Smgel. Ook Anna ontviel
hem (dec. 1675). Justus kwam nu met
zijn vrouw bij hem mwonen. Sedert november
1674 had Vondel niet meer gedicht.
Veel bezoek ontving hij nog van hem
bewonderende jonge dichters en van zijn
latere bIOgraaf Geeraert Brandt. Zijn boeken
werden hem ontnomen, zijn onuitgegeven
werk verbrandde hij. Op 5 februari
1679 overleed "S Lants outste en grootste
poeet', zoals op de begrafenispenning vermeld
staat. Hij werd begraven op 8 februari
1679 m de Nieuwe Kerk.
De dichter Vondel debuteerde in 1605 met
poezie op het huwelijk van zijn buurmeisje:
Schnftuerltjck bruylofts reffereyn, nog geheel
m rederijkerstraditie; in navolging van
Karel van Mander heeft hij in dit gedicht
het klaSSieke genre een christelijke dimensie
gegeven. In zijn latere bruiloftsgedichten
is, afhankelijk van de levensbeschouwelijke
achtergrond van het bruidspaar of
de dichterlijke behoefte aan variatie, een
afWisseling van Christus, Hymenaeus of
'teelzucht' als huwelijks-inspiratiebron te
herkennen. De dood heeft Vondel eveneens
meermalen aanleiding tot dichten gegeven.
Hij herdacht o.a. Bredero, P.C. Hooft en D.
Vos, maar verwoordde ook zijn persoonlijk
leed na de dood van Saartje (Ultvaert van
mijn dochterken, 1633) en van Maeyken
(Lyckklaght aan het vrouwekoor, over het
verltes van mijn ega, 1635) in aangrijpende
funeraire poezie.
Een met onbelangrijke inspiratiebron
bleek de zeevaart. Al in 1613 publiceerde
Vondel het eerste Nederlandse zeegedicht
Hymnus ofte Lof-gesangh over de Wijdberoemde
scheepsvaert der Vereemghde Nederlanden,
waarm hij de lof zong van de
bloei van de Nederlandse handelsvaart en
VONDEL
van de welvaart die erUit voortkwam. Het
gedicht kan als een voorloper worden beschouwd
van het in 1623 verschenen Lof
der zee-vaert, met dien verstande dat hij
zich met dit lofdicht keert tegen vroegere
doopsgezinde opvattingen zoals die in de
Hymnus naar voren kwamen en dat hij zich
mengt in de politieke strijd rond de VOc
door het gedicht aan Laurens Reael op te
dragen. Met lof bedacht Vondel ook de
twee belangrijke steden in zijn leven: Keulen
en Amsterdam. Aan zijn geboortestad
hermnerde het grote lyrische gedicht De
Rynstroom (1629 of 1630). Amsterdam
werd bezongen naar aanleiding van het in
gebruik nemen van het nieuwe stadhuis
(1655). In lnwydmge van 't Stad thuIs
t'Amsterdam verdedigde Vondel het beslUit
een dergelijk majestueus gebouw te
plaatsen en verheerlijkte hij de Amsterdamse
handelsbloei en het Amsterdamse
burgemeesterlijk gezag; het gedicht heeft
een belerende functie en sluit in zijn
opbouw aan bij Vossius' opvattingen over
de retorica, waarbij de wijze van argumenteren
is ontleend aan de dialectica. Het
Oranjehuis deelde in Vondels eerbewijzen,
o.a. met het grote lyrische gedicht Geboortee/
ock van W!llem van Nassau (1626) en
met Verovermg van Grol, door Fredenck
Hennek, Prmce van Oranje (1627), door
zijn episch-argumentele karakter meer
conform de retorische opvattingen van
Scaliger. Vondel lijkt zich nauwelijks te
hebben gestoord aan de conflictsituaties
tussen Amsterdam en Oranje.
Tegenover zijn lofdichten stonden zijn satires,
geinspireerd geschreven, maar vaak
onbillijk tegenover tegenstanders. Een van
de eerste hekeldichten was wsch. Klmekdicht
of Mlsbrwk des kerkelyken bans (datering
en aanleiding onzeker). Tussen 1625
en 1632 verscheen een dertigtal hekeldichten,
o.a. Roskam, een satire op de corruptie
in sommige regentenkringen; Rommel-pot
van 't hane-kot, een bespotting van de
Amsterdamse gereformeerde kerkeraad;
Harpoen, waarin Vondel de tegenstelling
schetste tussen ds. Wolfaard, een wolf in
schaapskleren die twist en tweedracht in
kerk en staat zaait, en ds. Godefried, die
Zich met met staatszaken en spitsvondigheden
m de leer inlaat; Decretum hornb!le,
een afrekening met het calvinistische leerstuk
der voorbeschikkmg; Een otter m 't
bolwerck ter bespotting van ds. Badius, die
tegen de Academie preekte omdat zij zich
verstout had Costers I phzgema weer ten
609
VONDEL
610
tonele te voeren. In een latere periode voerde
hij nogmaals de pen tegen de predikanten-
toneelbestrijders in Ultvaert van Orfeus
en Speelstryt van Apollo en Pan
(1654) en het 'Berecht. Aen alle kunstgenooten
en voorstanders van den Schouburgh'
vóór de Salmoneus.
Emblematisch werk dateert vooral uit de
eerste periode van Vondels dichterlijk leven.
Al In 1613 verscheen Den gulden wmckel,
een op bestelling van D.P. Pers
gemaakte modernisering van de rederIjkersverzen
van Jan Moerman in De cleyn
werelt, een bewerking van Haechts MIkrokosmos
(1579); mede door Vondels werkwijze
in deze bundel werd de aanvankelijk
overwegend erotische Hollandse emblemataliteratuur
verruimd en werd een stap
gezet In de richting van toenemende literalisering
van op- en onderschriften en een
samengaan van renaissancistische geleerdheid
en populariserende moralisatie. Een
tweede emblemataboek verscheen in 1617:
Vorstelucke warande der dIeren, naar platen
die eerder door Eduard de Dene van
bijschriften waren voorzien (1567).
Na zijn geloofsovergang laat Vondel zijn
dichtwerk getuigen van zijn bekering: uit
1645 dateert het leerdicht Altaergehelmemssen,
wat zIJn vroegere arminiaanse medestander
Jacob Westerbaen een scherpe
satire in de pen gaf: Kracht des geloofs
(1648). Twee later geschreven leerdichten
vormen met Altaergehelmemssen een indrukwekkende
katholieke lekentheologie:
Besplegelmgen van Godt en Godtsdlenst
Tegens d'ongodlsten, verlochenaers der
Godthelt of GoddeltJcke Vooruemghelt
(1662) en De heerlyckhelt der Kercke
Haer mgang, opgang en voortgang (1663),
een geschiedenis der kerk van haar stichting
tot ongeveer 1000 n. Chr., met een
bestrijding van joden, heidenen en afgedwaalden.
In 1644 liet Vondel zijn VerspreIde
gedIchten door Johan de Brune
uitgeven; tegenstanders bezorgden een
tweede deel met achterwege gelaten poëzie
in 1647. In 1650 verzamelde hij opnieuw
zijn Poezy of Verschelde gedIchten.
Als episch dichter manifesteerde Vondel
zich in eerste Instantie met de Verovermg
van Grol (1627), een voorstudie voor wat
hij als een hoogtepunt van dichterschap
zag: het maken van een groots heldenepos.
Na het afgebroken werk aan de Constantinade
vatte hij Jaren later, opnieuw het plan
op een epos te dichten, nu met Bato als
held. Het plan ging niet door; ten slotte
gelukte het hem met een bijbels epos:
Johannes de Boetgezant Begrepen m zes
boecken (1662). Dit epos is een aemulatio
van de eerste helft van Vergilius' AeneIS,
gekerstend in tassoniaanse zin; hij had de
oudheid eindelijk kunnen overtreffen door
haar hoogste genre - het epos - te verchristeliJken.
Zijn grootste betekenis ontleent Vondel
echter ongetwijfeld aan zijn werk als dramatisch
dichter. Wsch. al in 1610 werd zijn
eerste spel, Het Pascha ofte de Verlossmge
Israels wt Egypten, op de Brabantse kamer
gespeeld; dit werk, een rederijkersdrama In
tragikomische trant, verscheen in 1612.
Hlerusalem verwoest (1620), waarvoor hij
de stof grotendeels ontleende aan Flavius
Josephus, was zijn tweede spel, een treurspel
dit keer. Hierna zou hij zich in dramatisch
opzicht nog Vrijwel uitsluitend met
treurspelen bezighouden; een enkele uitzondering
daartussen vormde slechts het
'Lantspel' Leeuwendalers (1647) dat n.a.v.
de vrede van Munster in de schouwburg
werd gespeeld. Het is een rustiek drama
dat een aantal motieven dankt aan Guarini's
Pastor fldo en ook enige invloed vertoont
van Tasso's Ammta. Vondel zag de
vrede met als zegevierende bekroning van
de strijd om staatkundige en godsdienstige
vrijheid, maar als een verbroederingsfeest
tussen Noord- en ZUid-Nederland.
In 1637 wijdde Vondel zijn energie aan
Gysbreght van Aemstel, waarmee op tweede
kerstdag de meuwe schouwburg zou
worden geopend; maar ten gevolge van
tegenwerking van de kerkeraad, die het
stuk te 'paaps' vond, werd de opening uitgesteld
tot 3 of 4 Januari 1638.
De Gysbreght is het meest gespeelde stuk
van Vondel; tijdens zijn leven werd het ca
120 maal opgevoerd, en eeuwenlang is het
een traditie geweest dat het stuk in Amsterdam
begin januari, en later ook elders,
werd gespeeld. Het stuk werd aanvankelijk
na bezwaren van de kerkeraad verboden
door de burgemeesters; daarna werden de
meest aanstootgevende zaken geschrapt.
De tekst van Vondel is echter niet gewijzigd,
er werden alleen bepaalde 'vertoningen',
o.a. de mis, weggelaten. De voornaamste
bron was W. van Gouthoevens D'oude
Chronycke ende Hlstorten van Hollandt
(1620). Vondel ging vaak anachronistisch
te werk: hoewel de geschiedenis ZICh afspeelt
in het kleine middeleeuwse stadje
van 1304, verheerlijkt hij de 'aeloude en
rijcke stad' van zijn tijd. Een tweede bron is
Hoofts Geeraert van Velsen, naar wiens
Gysbreght Vondels protagonist is gemodelleerd.
Zeer belangrijk is de invloed van
boek II van Vergilius' Aeneis; hieraan heeft
Vondel veel parallellen ontleend, met als
variant dat het paard van Troje is vervangen
door een soort turfschip van Breda.
Na Amsterdam in een treurspel verheerlijkt
te hebben, was de beurt aan zijn
geboortestad Keulen: in 1639 maakte hij
het stuk over de marteldood van Ursula en
haar elfduizend maagden: Maeghden.
Nu de dichter zijn kunnen als treurspeldichter
besefte, kwam het ene stuk na het
andere van de pers; in 1640 verschenen
Gebroeders, opgedragen aan Geeraerdt
Vossius, handelend over de wraak der
Glbeonieten; Joseph m Dothan en Joseph
m Egypten, die met Sofompaneas (later
genoemd: Joseph m 't hof) een soort trilogie
vormden. Van zijn geloofsovergang was
het treurspel Peter en Pauwels (1641) een
openlijke getuigenis, evenals het anoniem
uitgegeven Mana Stuart of Gemartelde
majesteit (1646), waarin de Schotse koningm
als een onschuldige martelares voor het
rooms-katholieke geloof werd voorgesteld.
Hiervoor liep hij een boete op, omdat er
duidelijke toespelingen waren op de actuele
politiek en men in de Republiek niet in
een kwade reuk wilde komen bij het Engelse
parlement. Uit het vredesjaar 1648 is het
treurspel Salomon. In dit stuk blijkt dat
Vondel de les van Aristoteles heeft begrepen
dat de protagonist niet een deugdheld
moet zijn, maar een mens, staande tussen
goed en kwaad in. Zes jaar na Salomon verscheen
zijn meesterwerk, het treurspel LuCifer
(1654) over de aartsengel die de
hoogste mcarnatie was van de door Vondel
levenslang bestreden Staetzucht. Ook over
dit stuk ontstond een geweldige deining.
Na twee opvoeringen werd door toedoen
van de kerkeraad een speelverbod uitgevaardigd.
Lucifer is Vondels meest verheven,
en vandaar ook zijn meest vertaalde
dichtwerk. De conceptie, een toneelstuk
ononderbroken in de hemel te laten spelen,
is uniek in de wereldliteratuur. Vondel
heeft er zes jaar aan gewerkt en het bevat
de kern van zijn levensbeschouwing: het
verwerpelijke van de 'staetzucht', die in
wezen opstand tegen God is, kortom van
het luciferisme, dat aanwezig is in vele van
zijn drama's van Pascha tot Noah, maar
ook in versch. lyrische en satirische gedichten.
Vondel heeft zich met het stuk echter
ook in een theologische knoop begeven,
VONDEL
immers, uitgaande van een hemelse schepping
zouden opstand en zondeval door God
zijn gewild en het kwaad ertoe door Hem
geschapen. Het stuk is tijdens Vondels
leven slechts twee maal gespeeld (2 en 5
februari 1654). Daarna niet meer vanwege
verzet van de kerkeraad.
Het zou bijna twee eeuwen duren voor het
stuk weer werd gespeeld. Vondel nam
bedekt wraak op de predikanten en toneelbestrijders:
Salmoneus (1657), geschreven
in 1654 en Samson (1660).
In 1659 verscheen Jeptha of Offerbelofte,
een aemulerende imitatio van de Jephthes
swe Votum (1544) van de Schotse Neolatijnse
dichter George Buchanan; het spel
munt uit door klassieke eenvoud en werd
door Vondel zelf als een modelstuk beschouwd,
omdat het zijns inziens geheel
aan de klassieke regels beantwoordt, gelijk
hij in het 'Berecht aen de begunstelingen
der toneelkunste' uiteenzet. Daarna volgen
Konmg DaVid m ballmgschap, waarin de
val van David als parallel van de val van
Oedipus wordt voorgesteld, uitgezonderd
de noodlotsgedachte, en Konmg DaVid
herstelt (beide 1660). Door de bestudering
van Sophocles' modeltragedie leerde Vondel
de essentiële betekenis van de peripetie
of 'staetveranderinge' kennen: het contrast
tussen de situaties vóór en na de catastrofe
moet zo groot mogelijk zijn. Alle later verschenen
drama's van Vondel worden door
dit structuurprincipe bepaald.
Bij de Davidspelen sluiten aan: het treurspel
Adomas of Rampzalige kroonzucht
(1661); het enige treurspel door Vondel
gemaakt over nationale stof: Batavlsche
gebroeders of Onderdruckte vryhelt (1663)
over Claudius Civilis en zijn broer Julius
Paulus, een vrucht van de algemene Batavierencultus
in die tijd; Faeton of Reuckeloze
stouthelt (1663); Adam m ballmgschap,
of aller treurspelen treurspel
(1664), een aemulerende imitatio van Grotius'
Adamus Exul, zij het dat hij in plaats
van een senecaans drama een sophocleïsche
tragedie schreef; Zungchm of ondergang
der Smeesche heerschapplJe (1667),
het eerste Europese treurspel over een episode
uit de geschiedenis van China, en wel
de staatsgreep van Lykungzus (Li Tsetsjeng),
een spel, tevens bedoeld als verheerliJkmg
van de Chinese missie der
JezUieten; Noah, of ondergang der eerste
weerelt (1667), met LUCifer en Adam In
ballmgschap een trilogie vormend over de
zondeval van de engelen, die van de eerste
611
VONDEL
612
mens en die van de eerste mensheid - het
eindpunt van zijn carrière als dramaturg.
Vondel heeft vele invloeden ondergaan,
niet in de laatste plaats omdat hij, ten einde
zich de finesses van bepaalde genres
eigen te maken, ook vertaalde. In het begin
van zijn dichtersloopbaan was hij een bewonderaar
van Guillaume de Salluste, seIgneur
Du Bartas; uit de Sepmames vertaalde
hij o.a. De vaderen (1616) en De heerlyckheyd
van Salomon (1620). Onder invloed
van Du Bartas schreef hij eveneens
De helden Godes des ouwden verbonds
(1620). Tijdens zijn omgang met Hooft e.a.
berijmde Vondel Seneca's Troades onder
de titel De Amsteldamsche Hecuba (1626),
waarna een andere vertaling van Seneca
volgde, nl. Hzppolytus of Rampsalzge
kuyscheyd (1628), en vervolgens Huzgh de
Groots Josef of Sofompaneas (1635). Een
keerpunt m Zijn werk betekende de kennismaking
met de Griekse tragedie. De eerste
vrucht daarvan was de vertaling van Sophocles'
Elektra (1639). Vooral Sophocles
en Euripides waren m de laatste fase zijn
leidslieden voor het treurspel; hiJ gaf nog
drie vertalingen uit het Grieks uit, sterk
afhankelijk van de Latijnse vertalingen die
er reeds van bestonden (o.a. Grotius' Phoenzssae):
Ifzgenze m Tauren (1666) naar
Euripides' Iphzgenza m Taurzs, Fenzczaensche
(1668) naar Euripides' Phoemssae;
Herkules m Trachm (1668) naar Sophocles'
Trachmzae. Hij oefende zich echter
ook in andere genres. Na een prozavertahng
van Ovidius' Heldmnebrzeven (1642)
te hebben samengesteld, schreef hij Brzeven
der Hezlzge maeghden, martelaressen
(1642). Als een hoogtepunt van zijn literaire
carrière beschouwde hij de prozavertaling
van al Publzus Vzrgzlzus Maroos Wercken
(1646). Nog een trede hoger stond Q
Horatzus Flaccus lzerzangen en dzchtkunst,
m het rzJmeloos vertaelt (1654).
Ten slotte volgde de berijming van OVldius'
Herscheppmge (1671), een werk waaraan
hij jarenlang moet hebben gewerkt en
waarop Balthazar Huydecoper later zijn
bekende Proeve van taal- en dzchtkunde m
vrzJmoedzge aanmerkmgen (1730) zou maken.
Behalve de klaSSieken gebruikte hij als
bronnen de Vulgata: Konmg Davzds harpzangen,
den Nederduttschen toegezongen
(1657), een berijmde vertaling van de 150
psalmen, en Tasso (zijn proza vertaling van
Gerusalemme lzberata is echter nOOit uitgegeven).
Vondels theoretische opvattmgen zijn vnl.
bekend uit zijn voorredes en opdrachten bij
de treurspelen. Daarnaast is de literairtheoretische
introductie bij de bundel Poezy
(1650) bekend: Aenlezdmge ter Nederduztsche
dzchtkunste, een imitatio van Horatius'
Pisonenbrief. Een afzonderlijk anoniem
Uitgegeven theoretisch prozageschrift is
Tooneelschzlt of Pleztrede voor het tooneelrecht
(1661), in het bijzonder gericht
tegen de Amsterdamse predikant Wittewrongel
met zijn Oeconomza Chrzstzana
ofte Chrzstelzcke huys-houdmge (1661);
Vondel houdt hiermee een retorisch opgebouwde
pleitrede tegen de calvinistische
bezwaren tegen het toneel.
Uit Vondels werk blijken conservatisme,
voorliefde voor abstracte ideeen, een sombere
melancholie, afgeWisseld met agressiViteit.
Afkomstig uit een doopsgezind miheu,
waarin als hoogste Ideaal gold de 'gemeente
zonder vlek en rimpel' en waar de
volwassendoop pas werd toegekend na gebleken
bekermg, moet Vondel veel zielestrijd
hebben gekend, wat zich wsch. herhaalde
biJ zijn intrede in de humanistische
kring van Roemer Visscher en nogmaals bij
zIJn overgang naar de katholieke kerk. Zijn
relatief late ontwikkeling als dichter wordt
wel verklaard uit zijn meertalige opvoeding
(Brabants, Duits, Amsterdams), zijn aanvankehjke
inpassmg in de rederijkerstraditie
en het remmende, strenge mennistenmilieu.
In de waardering van Vondel overheerst
als negatief aspect zijn neiging zich
voortdurend te onderwerpen. aan de regels
van het spel der maatschappij, de normen
door de geleerden aan de kunst opgelegd,
de bijbel, de klaSSieken; eigen eerzucht en
geldmgsdrang banen zich ten slotte een
weg in de satire, terwijl hij anderzijds zijn
gebrek aan dadendrang en besluiteloosheid
lijkt te projecteren in een figuur als Gysbreght
van Aemstel. Gebrek aan erotiek en
gemis aan humor zijn Vondel eveneens verweten,
ook de germge speelbaarheid van
zijn Ideeendrama's wordt minder op priJs
gesteld. Vóór hem pleiten: zijn bezieling,
zijn versbewegmg, zijn geengageerdheid
t.o.V. de problemen van eigen stad, land en
tiJd, de grote toewijding waarmee hij Zich
tot kort voor zijn dood aan de kunst gegeven
heeft, zijn ernst en idealisme en zijn
mdrukwekkende reeks toneelwerken en lyrische
gedichten.
Uitgaven: J VAN LENNEP (ed), De werken van
J v d V, In verband gebracht met ZIJn leven
(1855-1869), J H W UNGER (ed), J v d V De
werken (1891-1893), herZiene Ultg van J VAN
LENNEP, De werken { J (1855-1869), J F M
STERCK (ed.), De werken van V (1927-1937,
1940), H C DIFEREE (ed), De volledige werken
(1929-1934), A VERWEY (ed.), V volledige dichtwerken
en oorspronkelijk proza (1937); A VAN
DUINKERKEN (ed ), Leeuwendalers (1948); ME
KRONENBERG (ed ), Noah (1948), L. STRENGHOLT
(ed), AdonIas (1963), T TERWEY, C.G.N. DE
VOOYS en L M VAN DIS (ed), Gysbreght van
Aemstel (1966), N C H WIJNGAARDS (ed.), Jeptha
(1966), MA SCHENKEVELD.VAN DER DUSSEN
(ed), Bloemlezmg Uit zIJn lyriek (1970), HA
W AGE (ed), Adam m ballmgschap (1972), K
PORTEMAN (ed), Gebroeders (1975); WERKGROEP
UTRECHTSE NEERLANDICI (ed.), Aenleldmge ter
NederdUitsche dlChtkunste (1977), L. STRENG.
HOLT (ed), Joseph m Dothan (1978), N C H
WIJNGAARDS (ed), Palamedes (1979), L. RENS
(ed ), Lucifer (1979), IDEM (ed.), Poetologlsch
proza (1979), S ALBRECHT E.A (ed), Inwydmge
van 't stad thuIs t'Amsterdam (1982)
Literatuur: J H W UNGER, BlbllOgraphle van V s
werken (1888), T HARMSEN, 'Aanvulhngen op
Unger, blbl V en Leendertz, blbl. Hooft', m
Dokumentaal (1979)
BIOgrafie G BRANDT, Het leven van J v d V
(1682, Ultg door P LEENDERTZ JR., 1932), G
BROM, V 's bekermg (1907); P LEENDERTZ JR,
Het leven van V (1910), J F.M STERCK, Oorkonden
over V en zIJn krmg (1918), IDEM, Hoofdstukken
over V en ZIJn krmg (1923); A J BAR.
NOUW, V (1925), J F M STERCK, Het leven van
J v d V (1926), IDEM, Rondom V Studlen over
den dichter en zIJn krmg (1927), IDEM, Oud en
nieuw over J v d V (1932), IDEM, V -brieven Uit
de XVlIe eeuw aan en over den dichter (1935), G.
BROM, V s geloof (1935), Gedenkboek De V -herdenkmg
1937 (1938), Liber Amicorum BH Molkenboer
Studies over V en zIJn tIJd (1939), B H.
MOLKENBOER, De Jonge V (1950); J NOE, J v d V
(1955), J MELLES, J v d V De geschiedeniS van
ZIJn leven (1957), H F WIJNMAN, Uit de krmg
van Rembrandt en V, verzamelde studies over
hun leven en omgevmg (1959), SF WITSTEIN, 'V ,
Barlaeus en de "weduw" van Brandt', In Nz.euwe
Taalg (1963), L RENS, 0 zoete vrijheid Vals
strijder voor vrijheid en vrede (1969); J en A
ROMEIN, Erflaters van onze beschavmg (1971')
Algemeen A VERWEY, Een mleldmg tot V
(1892), J KOOPMANS, 'Vals chrlstensymbohst',
m Letterk studlen, 1 (1906), E. VAN DE VELDE, V
en de plastische kunsten (1930), B H MOLKEN.
BOER, Het rhythme van de V -waardermg (1933),
H HAERTEN, V und der deutsche Barock (1934),
H GORTER, De groote dichters (1935), TH WEE.
VERS, 'V's Influence on German Llterature', m
The Modem Language ReView (1937), J VAN·
DERVELDEN, Staat en recht biJ V (1939), G STUI.
VELING, 'V tussen gezag en vriJheid', m Rekenschap
(1941), J H SCHOLTE, Rembrandt en V m
artistieke harmOnie (1946), W KRAMER, Vals
barokkunstenaar (1946), J VANDERVELDEN, V s
wereldbeeld (1948), W M. FRIJNS, V en de Moeder
Gods (1948), W A P SMIT, 'Nieuwe V -hteratUUrI-
VIII', m Nieuwe Taalg (1950-1966), J NOE,
De religieuze bezlelmg van V s werk (1952), TH
WEEVERS, Poetry m the Netherlands m lts European
Context 1170-1930 (1960), W AsSELBERGS,
'Vals barokdichter', m HA ENNO VAN GELDER
E A ,De barok (1965), P KING, 'V tussen ImitatIO
en ImitatIO ChristI', m Nieuwe Taalg (1965),
VONDEL
MAxIMILIANUS (P J M. VAN DUN), V -studies
(1968); J.M F STALPERS, 'V s edelstenen en de
traditie der lapldarn', in Nieuwe Taalg (1972), G.
KAZEMIER, Keuze Uit het werk (1973), A Bos·
SERS, 'Ni! volentlbus arduum en V ',m Spektator
(1978-1979); J J. POELHEKKE, V en Oranje
(1979), L. RENS, 'Ven de klasSieke mythologie',
m Hermeneus (1979); M. SPIES, 'Argumentatlve
Aspects of RhetorIc and Their Impact on the
Poetry of J V d V ',m Dutch Crossing (1979), S.F
WITSTEIN en E.K GROOTES (ed.), VISies op V na
300 Jaar (1979), L ROOSE en K PORTEMAN (ed.),
V biJ gelegenheid 1679-1979 (1979).
Taal, stiJl, prosodie. W L VAN HELTEN, V staal,
1-11 (1881), G S. OVERDIEP, 'De zmsvormen m V s
Pascha en Lucifer', m Stilistische studlen, I
(1926), A. VERWEY, V s vers (1927), L.C. MICHELS,
Filologische opstellen. II1, Stoffen Uit V s werk
(1961), A ZIJDERVELD, 'Opmerkmgen over V s
vocahseren', m Keur Uit het werk (1953), G. STUI.
VELING, 'Het ritme als dramatische factor m Peter
en Pauwels', m Vakwerk (1967), P K KING, Complete
Word-Index es to J v d V's Besplegelmgen
van Godt en Godtsdlenst and LUCifer (1973);
IDEM, Concordances of the Works of J v d V, dl.
1-2 (1982), FA M SCHAARS, Concordantie op V s
prozavertaling van Bucolica van P Vergllius
Maro (1983)
Hekeldichten. R C BAKHUIZEN VAN DEN BRINK,
'V met Roskam en Rommelpot', in De Gids
(1837), G PENON, Historische en blbllOgraphlsche
beschouwmgen van V shekeldichten (1873),
J WILLE, 'Het "MoortpasqUlI" " m Literair-histOrISche
opstellen (1962); N WIJNGAARDS, 'V.s
Hollantsche transformatie', m Nieuwe Taalg
(1966), J BOTS, 'Het historisch kader van V s
Roskam', m Dutch Crossmg (1979), L STRENG.
HOLT, 'V s sonnet tegen het misbrUIk van de kerkehJke
ban', m Nieuwe Taalg (1980)
LyrIek W KRAMER, 'Het barokke karakter van
V s lyriek', m Nieuwe Taalg (1943); G SOVER.
DIEP, Stijl en literatuurgeschiedenis (1948); J
RULAND, 'V s RIJnstroom Elemente zu emer
Toplk des Rhelnlobs', In TIJdschr v Nederl
Taal- en Letterk (1956), TH.J BEENING, Het
landschap m de Nederl letterkunde m de
Renaissance (1963), SF WITSTEIN, Funeraire
poeZIe m de Nederl Renaissance (1969), L
STRENGHOLT, 'Sonnetten en pseudosonnetten biJ
V', In TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk
(1970), C F P STUTTERHEIM, 'Sonnetten en pseudo-
sonnetten biJ V en anderen', In Idem (1978);
J BEcKER, 'In 't harnas, zonder helm en met de
kunstkroon van August. driemaal Charles 11 bezongen
door V " m Dutch Crossmg (1979); M.A
SCHENKEVELD·VAN DER DUSSEN, 'ChriStus, Hymenaeus
of de "Teelzucht" " m VISies op V na 300
Jaar (1979), A KEERSMAEKERS, 'De christehJke
ridder Gedichten van V en Bredero', m Idem
(1979)
Epiek WA P SMIT, 'Ven het epos', m Nieuwe
Taalg (1966), SJ PRETORIUS, Die stryd tussen
hemel en hel, 'n pogmg tot 'n verklarmg van V se
chrlStelike epos Joannes de Boetgezant (1972);
WA P SMIT, Kalliope m de Nederlanden Het
renOissanclstisch epos van 1550 tot 1850, I
(1975)
Didactiek H W E MOLLER, De heerlyckhelt der
Kercke (1907), M E KRONENBERG, lnwydmge
va nt stadhUIS t'Amsterdam (1914), A ZIJDER·
613
VOORDE
614
VELD, Keur Uit zIJn werk (1953); MAxIMILIANUS,
V -studies (1968), M. SPIES, 'Het stadhUis staat
op de Dam', m VISies op V na 300 Jaar (1979);
IDEM, 'Het lof der zee-vaert (1623). V.s politieke
maidenspeech', m V biJ gelegenheid 1679-1979
(1979)
LIteralle theorie A G VAN HAMEL, Zeventlendeeeuwsche
opvattmgen en theoneen over litteratuur
(1918), SF WITSTEIN, 'Aandacht voor de
Aenleldmge', m TiJdschr v Nederl Taal- en
Letterk (1972), E K GROOTES, 'V s Aenleldmge',
m Weerwerk, opstellen aangeboden aan G StUivelmg
(1973), A SASSEN, 'Tegens en voorby m V s
Aenleidmge', m TIJdschr v Nederl Taal- en
Letterk (1978), L STRENGHOLT, 'De opbouw van
de Aenleldmge', m VIsies op V na 300 Jaar
(1979), EK GROOTES, 'Het Berecht voor Jeptha
en de Prolegomena van Grotms' PhoeDissae-vertalmg',
m Idem (1979)
Vertalmgen AM F B GEERST, Vals claSSICUS
biJ de humanISten m de leer (1932), J D P WAR.
NERS, 'TranslatlO - ImitatIO - aemulatlo', m Nieuwe
Taalg (1956-1957), J D MEERWALDT, 'V
weerspiegeld m zIJn tragedie-vertalingen', m
Vormaspecten (1958), MAxIMILIANUS, V -studies
(1968), J D P W ARNERS, 'V s voorrede biJ zIJn
OVldms-vertalmg', m Nieuwe Taalg (1977), M
VON ALBRECHT, 'V s Dlederlandlscher OVid - em
poetlsches Testament', m Lampas (1979)
Dramatiek J TE WINKEL, 'Vals treurspeldichter',
m BladZijden Uit de geschiedenIS der Nederl
letterk (1882), W FLEMING, 'V s Emfluss
auf die Trauersplele des Andreas GryphlUS', m
Neophllologus (1927,1929), W KRAMER, 'De "mventlO"
m V.s dramatische kunst', m Nieuwe
Taalg (1941), G KAMPHUIS, 'De ondergang van
de rel m het Neder!. treurspel', m Idem (1947);
J G BOMHOFF, V. drama StudIe en pleidOOI
(1950), WA P SMIT, Van Pascha tot Noah, I·III
(1956-1962), K LANGVIK-JOHANNESSEN, ZWIschen
Hlmmel und Erde, eme Studie uber
J v d V s blbllsche Tragodle m gattungsgeschichtIIcher
PBrspektllJe (1963), W A P SMITen
P BRACHIN, V (1587-1679), ContnbutlOn à I 'hlstOlre
de la tragédie au XVIIe slècle (1964), W A P
SMIT, 'Het Nederl renaissance-toneel als probleem
en taak voor de literatuur-historie', m
Twaalf studies (1968); L RENS, 'Beelden van
dUisterniS m V 8 drama', m Spiegel der Letteren
(1966-1967), IDEM, 'Het clall-obscur m V.s drama',
m Idem (1969-1970), HA. GOMPERTS, De
eend op zolder (1970), C YPES, Met V van de
rode zee naar de Chmese muur Relen Uit zIJn
toneelwerk (1970), L LANGVIK-JOHANNESSEN,
'Das Problem der chrlStlichen Trago(l!e bel V.' ,m
Festgabe fur Herbert Seldler (1976), IDEM, 'Het
huwelijk m V s drama' ,m VIsies op V na 300 Jaar
(1979), L RENS, 'Prolegomena bij een psychoanalytische
mterpretatle van V 8 drama', m Idem
(1979), M B SMITS-VELDT, 'Ven de schouwburg
van Jacob van Campen', m Idem (1979); K LANG.
VIK-JOHANNESSEN, 'De ImitatIO m V s DaVidspelen
van 1660', m Versl en Meded Kon Acad
Nederl Taal- en Lett (1980), L STRENGHOLT,
'Dromen m V s drama's', m Verslagen van het
7de colloqUium van docenten m de neerlandistiek
(1980)
Afzonderlijke spelen Adam m bollingschap A
DoNKER, Eva en de dichters (1948), P RING, 'Eva
en de dichter', m Spiegel der Letteren (1959), B
KEMP, 'Van paradijS naar OedJpoes of De eenzaamheid
van Adam en Eva',m Dletsche Warande
& Belfort (1979) Bat Gebr L RENS, 'Egmont
en Hoorne model voor de B G ?', m Nieuwe
Taalg (1969) Gysbreght van Aemstel B AL.
BACH, Dne eeuwen G v A , krOniek van de JaarliJkse
opvoermgen (1937), W Gs HELLINGA,
Rembrandt feCit 1642 De Nachtwacht - G v A
(1956), K LANGVIK-JOHANNESSEN, 'KonfiguratlOn
und komposltlOnelle Emhelt m V s G v A "
m European Context Studies Presented to Th
Weevers (1971), W M H HUMMELEN, 'Rembrandt
und G ',m Neue Beltrage zur RembrandtForschung
(1973), E OEY-DE VITA, 'De edities
van G.v A gedrukt door Wilhelm Blaeu', in Spiegel
der Letteren (1973), G VAN EEMEREN, 'Nogmaals
over schuld m G " m VIsies op V na 300
Jaar (1979) Leeuwendalers PEL VERKUYL,
BattlSta Guarml's Il Pastor Fldo m de Nederl
dramatische literatuur (1971) LUCifer: M.S B
KRITZINGER, Die opstandsmotief biJ V (1930); W
KRAMER, 'V s L (Een stilistische mterpretatle)',
m Nieuwe Taalg (1940); G VANHERPE, Het
Grleks-ChTlStellJk dualisme m V s L (1951), E
JANSSEN, V s L, Een proeve van verklarmg
(1954), L RENS, 'Die paradoxale L.', m Dletsche
Warande & Belfort (1978); P KING, 'V.s L Een
mislukt theologisch toneelstuk', m VIsies op V
na 300 Jaar (1979), EOSTERKAMP, Statlonen
emes Motivs (1979) Palamedes J L W ALCH, De
varianten van V s P (1906) Pascha WAsSEL.
BERGS, P -problemen (1940) Zungchm' P. MINDERAA,
'V sZ', m Voordrachten Uit miJn hoogleraarstijd
(1964)
Vertalmgen naar V H C DIFEREE, V m den
vreemde Een studie over de vertalingen van V s
gedichten en werken m het bUitenland (1929), E
SANDER-RINDTORF, D.e Lowendaler (1938), W.
KIRKCONNELL, The Celestlal Cycle The Theme
of Parad.se Lost m World L.terature (1952), met
vert van Luc.fer en Adam m bollmgschap, K
FASZBINDER, Llebet und lobet Gott (1958), vert
rehgleuze p, W KIRKCONNELL, That Invmc.ble
Samson (1964), met vert van Samson, J STALS,
J v d V (1587-1679) Cmq tragédles Traductlon
vers par vers dans les rythmes ongmaux (1969),
vert van Gysbreght, Joseph m Dothan, LUCifer,
Jeptha en Adam m ballmgschap, F J VAN INGEN,
'Die Ubersetzung als Rezeptlonsdokument V m
Deutschland - Gryphms m Holland', in Mlchlgan
GermanIstIc Studies (1978), P KING, 'Three
TranslatIons of V s Kmder-Iyck', m Dutch Crossmg
(1979), P BRACHIN, 'V m het Franse pak
Twee moderne Franse mterpretatIes van Jozef m
Dothan', m VIsies op V na 300 Jaar (1979); P
SKRINE, 'V s Lof der zee-vaert', m Dutch Crossmg
(1981), vert met mi
Periodieken Verslag Vereenlgmg Het V -museum,
1-19 (1902/1903, 1938/1939); V -Jaarboek
(1908,1949), V krOniek, I-XI (1930-1941), Vlaanderen
(1979) 'J v d V (1587-1679)', Dutch Crossmg
(1979), speCiaal V -nummer
[ECJ NIEUWEBOER]
Voorde, Urbain Pieter Maria van de
Vlaams dichter, criticus en essayist (Blankenberge
27.1O.1893-Leuven 16.7.1966).
Was van 1920 tot 1944 werkzaam als ambtenaar,
daarna als journalist; vanaf 1947
was hij als redacteur kunst en letteren verbonden
aan het dagblad De Standaard.
Als dichter debuteerde hij in 1921 met De
haard der ZIel, een bundel die nog sterk
onder mvloed stond van Van de Woestijne
en het symbolisme. Spoedig kwam hij, wars
van alle stromingen, tot een eigen, bijwijlen
mystiek aandoende lyriek die men nog het
best kan omschrijven als een poging tot
synthese van de dualismen lichaam-ziel,
zmtUigen-geest, gevoel-rede en vorm-mhoud
In traditIOnele strofische vormen
peilt de dichter naar de drijfveren en de
gronddimensies van het menselijk bestaan
(Eros Thanatos, 1943); in De gelzeven
(1951) en Metamorfosen (1956) wordt de
liefde m al haar facetten getoond in enige
gedichten over historische personages.
Diezelfde zoektocht naar de eeuwige menselijke
gevoelens, waarden en waarheden
ligt ook aan zijn Uitgebreide kritische activiteit
ten grondslag. Van de Voorde's radicale
pleidoOi voor een verstaanbare en
evenwichtige kunst bracht hem tot een
afwijzende houding tegenover het humanitair
expressionisme van Van Ostaijen en
GIjsen, het surrealisme en het dadaisme, de
dichters van De TIjdstroom en de experimentele
poezie. Uiteraard werd de auteur
van Modern, al te modern (1931) vanuit
modermstische kringen op zijn beurt veelvuldig
bekritiseerd en beschimpt als boegbeeld
van een Vlaams-nationale conservatieve
reactie
Ook schreef Van de Voorde enkele werken
van cultuurhistorische en filosofische aard
(Het pact van Faustus, 1936; De poetlsche
msplratle, 1942; FrankriJks dubbele bodem,
1944) en een aantal essays over literatuur.
Zo onderstreepte hij in Gwdo GezelIe
(1926) en Gezelle's eros (1930) als een der
eersten de platonisch-erotische component
in Gezelle's poëzie. Ten slotte verschenen
van zijn hand een aantal studies over beeldende
kunstenaars (Vorm en geest, 1939;
De natwnale tradItIe m onze beeldende
kunsten, 1944).
Werken: Dtepere krachten (1924), p, Het donker
vuur (1928), p , Per umbram vttae (1929), p , Cnttek
en beschouwmg, I (1930), Crthek en beschouwmg,
II (1931), Essay over Karel van de WoesttJne
(1934), Ruusbroec en de geest der mysttek
(1934), 'k Heb mentg uur btJ u (1937), Vorm
en geest (1939), Keerend gettJ (1942), Herkomst
der hedendaagsche Vlaamse schtlderkunst
(1943), Versptlde gloed (1964), bloeml p
Literatuur: ALBE, 'U v d V " In VWS-Cahters, VI, 30
(1971), met blbl ,J FLORQUIN, 'U v d V " In Ten
hUtze van ,7 (1971), B PELEMAN, 'U v d V
(1893-1966)', In Geboetd
(1983)
Voort, Jeronimus van der
VOORT
maar ongebonden
[0 OE GEEST]
Zuidnederlands (Brabants) rederijker en
schilder (Lier ca 1535-Vlissingen na 1597).
ZIJn spreuk luidde: 'Van deuchden voort'.
Als factor van de Lierse rederijkerskamer
De Groeyende Boom vervaardigde hij een
aantal stukken voor het Antwerpse landjuweel
van 1561, o.m. het Spel van smne. Het
jaar daarop nam hij deel aan het door de
Brusselse Corenbloem georganiseerde Refremfeest.
Versch. jaren streed hij met de
prms van Oranje en vestigde zich eind 1577
of begm 1578 te Antwerpen en werd er factor
van De Goudbloem. Vier jaar na de
overgave van Antwerpen verliet hij de stad.
In 1597 was hij factor van Het Acoleyken te
Vlissmgen.
Naast de stukken voor de reeds genoemde
rederIjkersfeesten zijn bewaard gebleven
een LIedeken van den gantschen handel
der Nederlanden (1572), dat in het Geuzenlzedboek
werd opgenomen, Tcaetspel
der Franchoysen, over de mislukte aanslag
van Anjou op Antwerpen in 1583, twee refreinen
geinspireerd door zijn vertrek uit
Antwerpen in 1589 en verder drie zedekundige
traktaatjes: Een schoon proflJtehck
boeck ghenaemt den benauden verJaechden
vervolchden Christen (1577), Het
heerlzck beWIJS van des menschen ellende
ende mIserten (1582 en talrijke herdr.), dat
tot in de 18de eeuw in Nederland als
schoolboek werd gebruikt, en Het leven en
sterven ben Ick genaemt (1597), waarvan
het eerste deel door Guilliam van Nieuwelandt
werd bewerkt in zijn Poema van den
mensch (1622).
In deze werken laat de auteur zich kennen
als een overtuigd calvinist, grondig vertrouwd
met de bijbel, maar ook bekend met
het werk van Seneca en Vergilius, en als
iemand die in zijn vormgeving nog volledig
m de rederijkerstraditie staat. Wellicht is
hij ook de auteur van het 'historiaelspel'
Joseph, de emge bekende rederijkersbewerking
van dit bijbelse gegeven.
Uitgaven: ET KUIPER en P LEENOERTZ JR. (ed),
'LIedeken [ ]', In Geuzenltedboek, dl 1 (1924),
J J MAK (ed.), 'Teaetspel der Franchoysen van
J v d V', In Jaarb De Fonteme (1948-1949) en In
Uyt Ionsten Versaemt (1957), G R W. DIBBETS
en W M H HUMMELEN (ed), 'Joseph, een hlstoriaalspel
van J v d V (?)', In Jaarb De Fonteme
(1973-1974).
Literatuur: L VAN BOECKEL, 'J v d Veen zestlendeeeuwsche
Llersche rederiJker', In TtJdschr v
Geschtedents en Folklore, 6 (1943), P J. MEER·
615
vos
TENS, Letterkundig leven In Zeeland In de zestiende
en de eerste helft der zeventiende eeuw
(1943), A A KEERSMAEKERS, De dichter Guilham
van NIeuwelandt en de senecaans-classleke tragedie
In de ZUldehJke Nederlanden (1957), 'V.',
m BlbllOtheca belgICa, V (1964)
IA VANELSLANDER)
Vos, Amand de
Ps. Wazenaar, Vlaams dichter en prozaschrijver
(Eksaarde, Waasland, 9.9.1840-
Gent 4.11.1906) Studeerde te Gent en te
Brussel geneeskunde en was van 1871 tot
1890 legerarts. Hij werd vooral bekend
door zijn autobiografische tendensroman
Een Vlaamsche Jongen (1879, 1881'),
waarin hij zijn armoedige jeugd en zijn
ervaringen als Vlaming in het leger beschreef,
en de roman Een officier geworgd
m het Belgisch leger (1892), waarin hij
tegen zijn voortijdIge pensionering als legerarts
protesteerde. Zijn bescheiden talent
uitte zich eveneens in gekunstelde
natuurpoëzie als Langs ruwe paden (1881)
en In de natuur (1884) en in multatuliaans
aandoende en hardnekkige polemieken tegen
Pol de Mont (1881-1882) en Omer
Wattez over Jan van Beers' bundel RIJzende
blaren (1887-1889).
Als vrijzinnige kreeg hij veel kritiek door
het aanvaarden van zijn verkiezing in de
toen nog nagenoeg exclusIef katholieke Koninklijke
Vlaamse Academie (1886), waar
hij tot 1900 verdienstelijk werk op diverse
terreinen verrichtte.
Literatuur: L BAEKELMANS, m Jaarb Kon VI
Acad Taal- en Letterk (1946-1948); D DEWEVER,
Dr A d V (W) (1970), H PERSYN, Wazenaar
(1982) IA DEPREZ)
Vos,Isaac
616
Noordnederlands toneelschrijver en -speler
(overleden Amsterdam 1651). Vos was
een veelgevraagd speler van komische rollen,
smds 1638 aan de Amsterdamse
schouwburg verbonden. Daarnaast schreef
en vertaalde hij werk voor het toneel. Het
bekendst zijn zijn wsch. originele kluchten,
de Klucht van Loome Lammert (1642),
vanaf de 2de druk (1644?) Klucht van de
Moffm getiteld, en de Klucht van de Mof
(1644). Twee andere kluchten zijn bewerkingen
uit het Duits naar wsch. een Engels
voorbeeld, nl. Smgende klucht van Pekelhanngh
m de kist (1648) en de Klucht van
Robbert Leverworst (1650). Uit het Engels
vla het Duits bewerkte Vos het zinnespel
Iemant en memant (1645). Twee treurspelen
uit het Spaans van Lope de Vega
bewerkte hij tot de Gedwongen vnent
(1646) en de Beklaaglycke dwang (1648).
Hoewel al zIjn werk herhaaldelijk gespeeld
en gedrukt is, eindIgde Vos zijn leven in het
armenhuis.
Literatuur:J A WORP, 'I V', m TiJdschr v Nederl
Taal- en Letterk, 3 (1883), SA C DUDOK VAN
HEEL, 'I V (1610-1667)', m Jaarb Amstelodamum,
72 (1980), H MEEUS, Reperto7lum van het
ernstige drama In de Nederlanden 1600-1650
(1983) lp J VERKRVlJSSE)
Vos,Jan
Noordnederlands dichter (Amsterdam
161O-ald. begraven 12.7.1667). Glazenmaker,
in 1652 en na 1655 ook wijnroeier.
Huwde in 1639 met GrIetje Gerrits; na haar
dood m 1651 niet hertrouwd. Vanaf 1647 ca
twmtig jaar een van de zes regenten van de
Amsterdamse schouwburg. De nieuwe
schouwburg werd op 26 mei 1665 in gebruik
genomen o.a. met de opvoering van zijn zinnespel
Inwydmg van de Schouburg t'Amsterdam.
Vos was gematigd katholiek, bevrIend
met talrijke schilders en dichters en
behoorde tijdens Hoofts laatste levensjaren
tot de Muiderkring. Hij werd gesteund
door de Amsterdamse burgemeester C. de
Graeff. Hoewel hij alleen zIJn moedertaal
kende, moet hij een ontwikkeld en belezen
man zIjn geweest.
Op 30 september 1641 werd voor het eerst
zIJn Aran en Titus of Wraak en weerwraak
treurspel gespeeld. De bron van het verhaal
heeft wsch. gedIend voor een spel dat
door Engelse en Nederlandse komedIanten
werd opgevoerd. Deze stof zou ca 1620
gebruikt kunnen zIjn door AdrIaen van den
Bergh voor een (verloren gegane) Andromcus,
een spel dat door Vos zou zijn omgewerkt.
Iedereen, volk en elite, was er verrukt
over· Caspar van Baerle ging het stuk
zeven maal zien. Het beleefde gedurende
85 jaar een groot aantal drukken en opvoeringen
en is ook m het Latijn en het Duits
vertaald.
In 1642 werd Vos' Klucht van Gene opgevoerd,
dat wel veel drukken heeft beleefd
maar als spel mmder gewaardeerd werd. De
intrige van de bedrogen echtgenoot zou
ontleend zijn aan Jan Zoets Jochem-Jool
ofte Jalourschen-Pekelharmgh (1637),
wat tot een onderlmg conflict leidde. In
1667 liet Vos zIjn Medea, treurspel 'met
konst- en vhegh-werken' spelen. Het motIef
van de bedrogen echtgenote werd door
Vos verdubbeld niet alleen Medea neemt
wraak op Jazon vanwege zijn ontrouw (met
Kreuza), maar ook Jazons eerste echtgenote
Hypsipyle, de dochter van de koning van
Lemnos. Het stuk telt vele metamorfosen,
vertoningen en 'vliegh-werken'.
Zowel in Medea als In Aran en Titus is
wraak het beheersende element, evenwel in
Medea gemotiveerd door dubbele trouwbreuk.
Belangrijk is de voorrede, waarin
met de classicistische theorieën, gebaseerd
op HoratlUs en Aristoteles, wordt afgerekend
en waarin natuur en ervaring als enige
leidsvrouwen worden erkend: een eerste
voorbode van de latere 'querelIe des anclens
et des modernes' in de Nederlanden.
Vos is enerzijds voortzetter van de senecaanse
toneeltraditie (Coster, Hooft, de
jonge Vondel), anderzijds vertegenwoordiger
van de herOlsch-pathetische barok op
het toneel en heeft in dit genre diverse
navolgers gehad (Brandt, Meyer, AsseliJn).
'NII volentibus arduum' (opgericht 1669)
verzette zich tegen deze stroming. Satires
van Langendijk en Rotgans, parodieen van
Salomon van Rusting en Jac. Rousseau
betekenden de ondergang van Vos' toneelglorIe.
Vos had naast zijn toneelwerk een belangrijk
aandeel in de organisatie bij openbare
vertoningen en optochten, zoals die in verband
met de Vrede van Munster (1648).
Begeleidende tableaux werden opgenomen
in Alle de gedichten (1662). Daarnaast
dichtte hij o.a. bijschriften bij schilderijen
(Rubens), een leerdicht als Strydt tuschen
de doodt en natuur of Zeege der schtlderkunst,
episohe dichtwerken die in de
schouwburg werden geacteerd, en ca 750
puntdichten.
Uitgaven: Alle de gedichten, dl 2 (1671, herdr 2
din, 1726), W J C BUITENDIJK(ed ),J V Toneelwerken
Aran en Titus, Oene, Medea (1975)
Literatuur: eN WYBRANDS, Het Amsterdamsch
tooneel van 1617-1772 (1873); J A WORP, J V
(1879), IDEM, De Invloed van Seneca's treurspelen
op ons tooneel (1893), IDEM, Geschiedenis
van het drama en van het tooneelln Nederland
(1904-1908), E F KOSSMANN, Nieuwe bljdr tot
de geschiedenis van het Nederlandsche tooneel
In de 17e en 18e eeuw (1915), A G VAN HAMEL,
Zeuentlende-eeuwsche opvattingen en theorleen
over litteratuur In Nederland (1918), J A WORP
en J F M STERCK, Geschied van de Amsterdamschen
schouwburg (1920), W.J C. BUITENDIJK,
Het calvinisme In de spiegel van de ZUldnederl
ht der contra-reformatie (1942), A VAN DUIN.
KERKEN, Het tweede plan (1945), L C. MICHELS,
Filologische opstellen, 2 (1958) en 4 (1964), H J J.
DE LEEUWE, 'J V Medea, een Nederlandse biJdrage
tot de Europese toneelgeschiedems', m Levende
Talen (1963), M J G DE JONG, 'Preromantiek
en Medea', m Idem (1964), H J J DE LEEUWE,
'Een politiek gelegenheidsspel van J.V .. Ontzet
van Koppenhaven', m Nieuwe Taalg (1968), D P
SNOEP, Praal en propaganda TrlUmfalw In de
VOSMAER
Noordelijke Nederlanden In de 16de en 17de
eeuw (1975), L RENS, 'Rubens en de literatuur
van zIJn tiJd', m Dletsche Warande & Belfort,
122,5 (1977), G VANDE Louw, Valeurs natIOnales
et classIcisme françals Ie théatre en Hollande
après Ie slècle d'or 1660-1735 (1979), SA C
DUDOK VAN HEEL, 'J V (1610-1667)', m Jaarb
van het genootschap Amstelodamum (1980); S
MELISSEN, 'De heedendaagse Goude-eeuw', in
Spektator, 2 (1981) (ECJ NIEUWEBOER]
Vos,Margot
Eig. Grietje Hilvers-Vos, Nederlandse
dichteres (Nieuw-Amsterdam 10.11.1891).
Groeide op in een onderwijzersgezin en
werd zelf ook opgeleid tot onderwijzeres.
Debuteerde met vertellingen voor kinderen
in het sociaal-democratisch vrouwenblad
De Proletartsche Vrouw, later gebundeld
in Gulden blauw (1917). Ze maakte
echter naam met de poëziebundel De meuwe
lent' (1923), die door C.S. Adama van
Schel tema werd ingeleid. Uit deze bundel
en daarop volgende bundels poëzie spreekt
een blijmoedige toekomstverwachting, zoals
die binnen de arbeidersbeweging en
vooral de Jeugdbeweging van de jaren twintIg
leefde. Haar eenvoudige natuur- en
strijdvaardige sociale lyriek vond in deze
kringen dan ook grote weerklank, evenals
eerder Scheltema's poëzie.
Toen het optimisme door de economische
en politieke crisis van de jaren dertig onwezenlijk
werd, ontviel haar de inspiratiebron
voor haar poezIe en werd haar werk retorischer.
Haar poëtische produktie nam af.
Wel bleef ze nog voor kinderen schrijven en
bewerkte ze het Tristan en Isolde-verhaal,
evenwel zonder dat dit uitgegeven werd.
Werken: De dienende maagd (1924), Intermezzo
(1925), Vlammende verten (1926);De lichte uren
(1928); De windharp (1932), De eeuwige strijder
(1936), Rozemarijn (1949)
[G STUIVELINGENGJ VAN BORK]
Vosmaer, Carel
Nederlands dichter en prozaschrijver ('sGravenhage
20.3.1826-Montreux 12.6.
1888). Studeerde rechten te Leiden en vervulde
enige bescheiden ambtelijke functies.
In 1860 werd hij opgenomen in de
redactie van het weekblad De Nederlandsche
Spectator, waaraan hij vanaf 1864
onder het ps. Flanor causerieachtige 'Vlugmaren'
bijdroeg. Later werden deze stukjes
verzameld uitgegeven onder dezelfde titel
(3 dIn., 1879-1881).
Als dichter werd Vosmaer beïnvloed door
Heine, later vooral door de klassieken. Zijn
617
VOSMAER
kunstopvatting kreeg steeds meer een classicistische
inslag, zoals dat eveneens het
geval was bij de door hem zeer bewonderde
Fries-Engelse schilder Alma Tadema. Het
opkomende naturalisme vond bij hem geen
weerklank. Sinds 1873 ambteloos, autodidact,
maar kenner van de letteren en beeldende
kunst, werd hij in zijn vnjzinnig liberalisme
en zIJn antiklenkalisme de tegenspeler
van de katholieke Alberdingk
Thijm, wiens verering van Bilderdijk lijnrecht
staat tegenover Vosmaers bewondering
voor Multatuli. In de jaren tussen 1875
en 1885 - toen Potgieter dood was en Multatuli
en Busken Huet in het buitenland
verbleven - was Vosmaer een van de weinige
schrijvers voor wie de Jongeren bewondering
voelden en van wie zij iets te verwachten
hadden. In de Spectator heeft hij
Perk, Paap, Kloos en Van Eeden af en toe
plaatsruimte verleend. De dichterlijke nalatenschap
van Perk is m 1882 door hem en
Kloos bezorgd.
Vosmaers in Rome spelende kunstenaarsroman
Amazone (1880) en zijn bekoorlijke
romantisch-klassieke gedicht Nanno
(1883) vermeerderden nog de goede naam
die hij door zijn verzamelbundels Vogels
van dwerse plwmage (3 dIn., 1872-1875),
had verworven. Zijn Ihas-vertaling(1880)
gaf hem bovendien een gezag op algemeen
literair ge bied, zoals reeds eerder een tweetal
Franse studies over Rembrandt het had
gedaan op het terrem van de kunstgeschiedenis.
Vlak na zijn dood werden er nog een
niet geheel voltooide roman, InwIJdmg
gepubliceerd en de tweede Homerusvertaling,
Odussee. Door de Tachtigers is de
betekenis van V osmaer opzettelijk miskend
en betwist. Zijn werk heeft geen verdere
invloed uitgeoefend, maar als overgangsfiguur
behoudt hij een eigen plaats.
Werken: Eene studie over het schoone en de kunst
(1856); Eemge schetsen (1860); Rembrandt Harmens
van RIJn, 2 din (1863 en 1868), De schilderschool
(1868), Londlmas (1873), Een zaaier
(1874), Over kunst (1882), GedIChten (1887)
Uitgaven: G STUIVELING (ed ), De brtefwlssellng VPerk
(1938), IDEM, De brtefwlssellng V -Klaas
(1939), Amazone (1943), met mi en aant. door
H J DE Vos, N MAAS (ed), Een en ander (1984),
essays
Literatuur: J PBOYENS, Mr C V (1931), F L BAS.
618
TET,Mr CV (1967), W.J M A ASSELBERGS, Tussen
V en Tollens (1968), R BORGER, Dre, KlasslZlsten
Alma-Tadema, Ebers, V (1979), N. MAAS,
'C V en het RIJksmuseum', m Het RIJksmuseum,
Negentiende eeuw, 4 (1980), F L. BASTET, 'Een
toovrmg van smaak en verbeeldmg', m Naar
paleizen Uit het sltk (1983), B.C M VAN HELLENBERG
HUBAR, 'Limburgs verleden m het RIJksmuseum
te Amsterdam', m De Maasgouw, 102
(1983) [G STUIVELINGENGJ VAN BORK]
Vosmaer, Jacob
Noordnederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage
25.8.1783-Utrecht 3.2.1824). Oom
van Carel V osmaer; medicus, hoogleraar te
HarderWIjk en, toen het atheneum aldaar
m 1818 werd opgeheven, te Utrecht.
Mmder scherp dan vóór hem Kinker en na
hem Geel, keerde Vosmaer zich met fijne
irome tegen de literaIre tradities van zijn
tiJd, vooral de mode van de 'verhandelingen'
In 1821-1823 en 1826 (postuum)
publiceerde hl] m de Vaderlandsche Letteroefenmgen
ZIJn geestige verhaal 'Het
leven en de wandelingen van Meester
Maarten Vroeg', waarin de hoofdpersoon,
dorpsdokter-barbier, de humoristIsch beschreven
incarnatIe is van de verhandelmgsmanie
en de daarmee gepaard gaande
Ijdele halfcultuur Het verhaal werd herdrukt
m Vosmaers Nagelaten en verspreide
letterarbeid (2 dIn., 1826) en later enkele
malen afzonderlijk Uitgegeven; het vult
m literair-historisch opzIcht ten dele het
hiaat tussen Van Effen en Betje Wolff
enerzijds en de humorcultus van omstreeks
1840 anderzIjds.
Uitgave: Het leven en de wandelingen van Meester
Maarten Vroeg (1978), mgel en toegel door J
WAGELAAR
Literatuur: G HENRARD, 'RéflexlOns sur I'humour à
propos de La vle et les promenades de Maître
Martm Vroeg de J V " m Mélanges J L Pauwels
(1970) [G STUIVELING]
Vree, Freddy de
Vlaams dichter en essayist (Antwerpen
310.1939). Schreef aanvankelijk in het
Frans: essays, zoals Blues pour Bons Vwn
(1961, in boekvorm 1965), en een maniéristIsch
getinte dichtbundel Mots pour Karm
(1963). Was medeoprichter van het tijdschrift
Hoos (1960) en redactielid van het
tIjdschnft Nul (1961); is redacteur van De
Tafelronde (vanaf 1962) en medewerker
aan K & C (Kunst- en Cultuuragenda). In
1977 ontving hIj de Arkprijs voor het Vnje
Woord.
Onder ps. Marie-Claire de Jonghe verscheen
de agressieve dichtbundel Jaja
(1969), gericht tegen het Vlaamse nationalisme
en de Vlaamse taboes, gevolgd door
De lemen hefde (1969), waarvan een hartstochtelijke
lesbische liefde het thema
vormt. Onder eigen naam verscheen de
bekroonde dichtbundel A C (1971), een
essay m de vorm van een surrealistisch
gedicht. Emge literaire essays bundelde hij
m Rita RenOIr, Enz (1973); de kunsthandel
nam hij op de korrel in Beleggen en
beltegen (1975).
Ook schreef hij hoorspelen, zoals A Pollen
m the AIr, Le tombeau de Pl,erre Larousse,
Het boek Alfa en Orbls mllttans
Werken: Alsof ZIJ mets was (1973), p; Steden en
sentimenten (1976), p ,Plerre Alechlnsky (1976),
essay, Hugo Claus (1976), essay; De dodenklas
(1977), p ,Zao Wou-kl (1977), essay; Erfgenamen
van de dood (1978), r ,Moravaglne of de vervloeking
(1982), P
Literatuur: H -F JESPERS, In Het bed van Procrustes
(1978) lp DEVREEENGJ VANBORK)
Vree, Paul de
Vlaams dichter, criticus en essayist (Antwerpen
13.11.1909- ald. 25.4.1982). Was
leraar. In de artistieke wereld was hij een
onvermoeibaar bezieler van de moderne
stromingen en wel op versch. gebieden. Zo
was hij o.m. filmproducer (Fugitive Cinema),
organisator van de Benelux-filmfestivals
(1963, 1965 en 1967), en medeoprichter
van het Nationaal Centrum voor Moderne
Kunst te Antwerpen. Van groter
belang echter was zijn rol in het literaire
leven, met alleen als schrijver maar ook als
redactiesecretans van het tijdschrift De
Tafelronde, waarin hij een weerspiegeling
beoogde van alles wat zich in de hedendaagse
wereld afspeelt. Door zijn leidinggevende
rol en door zijn vele histonsche en
kntische overzichten van de avant-garde
nam hij een vooraanstaande plaats in.
Als dichter debuteerde hij, in de traditie
van het tijdschrift Vormen (1936-1940),
met intieme liefdeslyriek (Verzen en kwatnjnen,
1935), waarbij zich in de periode na
wo II ook de motieven van een existentieie,
morele en religieuze cnsis aandienen (Tussen
tWIjfel en traan, 1950). De bundel
AppassIOnato (1953) betekent een keerpunt
in zijn poètische evolutie. De dichter
vmdt een eigen gelUld, wat wordt bevestigd
door de publikatie van Egelrond Kollegraflsche
gedIchten (1957). Deze neo-dadaistische
experimenten zijn een afrekening
met de conventIOnele poèzie; de existentiè"
Ie mhoud wordt hoe langer hoe meer vertolkt
in visueel opvallende structuren,
waar bij de typografie ook een rol krijgt toebedeeld.
Zo ontstaan de Zlmprovlsatles
(1968), waarm audiovisuele, concrete en
visuele gedichten zijn opgenomen, naast
typogrammen. De laatste bundels van De
Vree zetten deze visuele traditie voort:
Poeuen (1971) en Poesw mswa (1975)
De Vree schreef weinig proza, maar bijzondere
aandacht verdient de 'kroniek van een
VREEDE
gezin', bestaande uit Een krmgloop (1938)
en Bwten de oevers (1969). Het is een autobiografisch
werk, waarin de geschiedenis
wordt beschreven van een gezin uit de kleine
middenstand dat uit een agrarische
omgeving naar de grote stad verhuist en
daar de gevolgen van de economische crisis
te verwerken krijgt.
Werken: Over den roman (1933), Hedendaagsche
Vlaamsche romanciers en novellISten (1936);
Het blanke waaien (1937), p ; Elegische hymnen
(1937), Atmosfeer (1939),p.; De loutering (1940);
Zang In de landouw (1941), p., EvenWicht (1941),
p, Nieuwe verzen en kwatrijnen (1942), De
geschiedems van het schip (1942), Het aards
bedrijf (1943), p, Terra firma (1944), p., De
Krulsweg- en andere gedichten (1947); Maurlce
Gllllams (1947), Schets der SOCiale achtergronden
van de hedendaagse Vlaamse roman (1951),
De SOCiale rUimte van de literator In Vlaanderen
sedert Wereldoorlog IJ (1958), essay; Throw-In
(1959), essay, P de V belicht Ben Klein (1959),
Grondbeeldig (1960), p , Close-up van de Vlaamse
dichtkunst van nu (1960-1963), Het NatIOnaal
Centrum voor Moderne Kunst (1962),
Pl aCid amore (1963), p, MaurlCe Gllliams
(1964), Heros hlma (1965), p, Vlaamse avantgarde
(1921-1964) (1965), essay; Explosltleven
(1966), p, Paul van OstalJen (1967, samen met
H -F Jespers), Onder experimenteel vuur
(1968), PoeZIe In fUSie (1968), essay met bloeml ,
Verbaal gelaat (1970), p, Contentlcal Mill
(1970), p, Maskers (1973), p., René Verbeeck
(1974), Verzameld proza 1938-1972 (1975), Paul
Snoek (1977), Naar het einde (1979), r , Poesla
Vlswa (1979), bloeml, Verzamelde gedichten
(1979)
Literatuur: T LUITING, P d V (1971), H -F. JESPERS,
P d V (1977), P d V, catalogus tentoonstelling
Prov Museum Hasselt (1981); R RAMON
enJ VD HOEvEN(ed ),'P deV ',lnRadar(1982),
P de V huldenummer, H -F JESPERS, In De boog
van Ulysses (1983), L PAY, 'P d.V', in Kritisch
leXicon van de NederlandstalIge IIt na 1945
(1985) lp VAN AKEN)
Vreede, Mischa de
Eig. Henny, Nederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Batavia 17.9.1936). Vertaalde
werk van Bellow (Herzog) en Kosinsky
(De geverfde vogel) en was als kinderboekenrecensente
bij de Nieuwe Rotterdamse
Courant werkzaam.
Voor haar eerste, nogal succesvolle poëziebundel
Met hwd en hand (1959) ontving
zij de poèzieprijs van Amsterdam. De thematiek
in haar twee dichtbundels - ongebondenheid
tegenover veilige banden,
schrijverschap en moederschap, buitenwereld
en binnenwereld - is terug te vinden in
haar romans en verhalen, vooral in de drie
romans die de versch. stadia van een vrouwenleven
beschrijven: 13, een meISjesboek
619
VRIAMONT
(1976), Emdelljk mezelf (1977) en Over
(1980).
Haar werk is sterk autobiografisch en niet
geheel vrij van enige modieusheid (grote
nadruk op relationele problemen van velerlei
aard), waardoor een snelle gedateerdheid
niet tot de onmogelijkheden behoort.
Ook als schrijfster van boeken voor kmderen
verwierf zij enige bekendheid.
Werken: Eindeloos (1962), r; Oorlog en liefde
(1963), verh , Een stukje van de wereld (1970),
kmderb, Onze eeuwige honger (1972), r, Een
hachelijk bestaan (1974), pr., Een hond om van
te houden (1977), kmderb., September (1979),
autoblOgr , Het ongeluk (1981), kmderb., MIJn
reis (1982), reisverslag, 'Van JOU houd Ik' (1983),
nov, MIJn leven een film (1984), r
Literatuur: C. RIJNSDORP, m De moderne roman In
opspraak (1966), H BOUSSET, m Woord en
schroom Enige trends In de Nederlandse prozalIteratuur
1973-1976 (1977), BIBEB, m Veertien
vrouwen (1983'), mtervlew [H BEKKERING]
V riamont, Joris (Georges) Isidoor Jozef
Vlaams prozaschrijver (LiJssem 23.11.
1896-Brussel 28.2.1961). Was muziek- en
pianohandelaar te Brussel. Liet een zeer
weinig omvangrijk oeuvre na. In een tijd
waarin het Vlaamse proza door een overmaat
aan folklore en regionalisme werd
gekenmerkt, stond Vriamont een kunst
voor die op het intellect en de cultuur is
gebaseerd. Geliefkoosde procédés in zIJn
verhalen zijn: de ironie, de satire, het luchtige
spel met en het zinspelen op de cultuur
- zo o.a. de klassieke mythologie. Zijn
levensbeschouwing is vrij van idealisme en
metafysica - deze worden zelfs mikpunten
van zijn spottend relativisme. Zijn personages
zijn door en door heidense levensgenieters
die het absolute van de hand wijzen
en van aardse wijsheid en eclecticisme
getuigen. Vriamont stond sceptisch tegenover
het modernisme, vooral tegenover het
humanitair expressIOnisme. Maar door zijn
vrij omspringen met traditionele vertelcategorieen
en -maatstaven sluit hij daar toch
in zekere zin bij aan.
Werken: Sebbedee (1923), De exploten van TabanJn
(1927), December (1928)
Uitgave: Verzameld proza (1963), met mi van A
ROLAND-HOLST
Literatuur: C J E DINAUX, m Weerklank Noordnederlandse
honneurs voor ZUIdnederlandse auteurs
(1965), M GIJSEN, m Verzameld werk, dl 5
(1977) [M DUPVIS]
Vries, Anne de
620
Nederlands prozaschrijver (Assen 22.5.
1904-Zelst 29.11.1964). Aanvankelijk onderwijzer,
wijdde zich reeds vroeg geheel
aan de letterkunde als auteur van een aantal
Drentse streekromans, die, hoofdzakelijk
met kinderen of jonge mensen als centrale
figuur, in christelijk-optimistische
geest en met sociaal medevoelen een beeld
geven van het leven op het platteland. Grote
populariteit oogstte hij met Bartje
(1935), dat met innigheid en frisse humor
de geestelijke ontwikkeling beschrijft van
een vroegwijs jongetje uit een landarbeidersgezin.
Het boek werd door Willy van
Hemert tot tv-spel bewerkt. In 1940 verscheen
het vervolg' Bartje zoekt het geluk.
De V nes schreef ook boeken voor kinderen
en bezorgde enkele volkskundige publikaties,
zoals Groot Nederlandsch boerenboek
(1937) en De Nederlandsche volkskarakters
(1938), beide geschreven samen met
P.J. Meertens.
Werken: Verhalen Uit het land van Bartje (1936),
Jaap en GerdlentJe (1939), Hlide (1939), Groot
vertelboek voor de bijbelse geschiedeniS (1940),
De levensroman van Johannes Post (1948); We
leven maar eens (1951), De man In de Jachthut
(1960)
Literatuur: C LENNART, m Op schnJversvoeten
door Nederland (1955), P J RISSEEuw, m Jaarb
MIJ der Nederl Letterk (1964-1965), G PUCHINGER,
'BIJ het overlijden van A d V " m Ontmoetingen
met literatoren (1982) [w GOBBERS]
Vries, Hendrik de
Nederlands dichter en schilder (Groningen
178.1896). Was Jarenlang verbonden aan
het gemeentearchief in zijn geboorteplaats.
Opgevoed als zoon van een bekend taalkundige
en begiftigd met een fenomenaal
geheugen maakte hij zich het dichterlijke
Nederlands van o.a. Vondel en Bilderdijk
vroeg eigen. Ook toen hij als lid van de kunstenaarsgroep
De Ploeg actief deelnam aan
het expressIOnisme van na WO I in Groningen
en meewerkte aan Het Getij en De
Vrtje Bladen, bleef deze traditie hem kenmerken.
Voor zover hij expenmenteerde was het
met vergeten en verwaarloosd materiaal.
Een zekere retorische bezwering geeft bijv.
zIJn bundel Lofzangen (1923) een schijn
van ouderwetsheid, en zeker als men dit
werk legt naast het gelijktijdige 'rode boekJe'
van Marsman. Bij De Vries werd dit
taalgebruik even persoonlijk als functioneel,
toen hij het in dienst ging stellen van
allerlei romantIsche motieven die hem verwant
doen zijn met Slauerhoff: dromen,
schrikbeelden, suggestieve voortekens, ondergangsvisIoenen
Een heel complex van
diepte-psychologische en parapsychologische
symbolen, verbonden met restanten
van luguber en demonisch volksgeloof. Zijn
gedichten krijgen door hun suggestieve
verhaaltrant, hun volgehouden strofenbouw
en hun geraffineerde rijmtechniek
vaak het karakter van balladen. Tijdens
een paar reizen naar Spanje ontdekte hij
hoezeer het wild-sombere Spaanse landschap
en het Spaanse volkskarakter in
wreedheid en gepassioneerdheid hem vertrouwd
waren. Een groot succes verwierf de
bundel Copla's (1935), waarin hij dozijnen
Spaanse volksliederen van allerlei stijl en
stemming m een voortreffelijke vertaling
biJeenbracht.
Kon men aanvankelijk nog menen dat de
poezie van De Vnes 'buiten de tijd' stond,
de catastrofale jaren dertig bewezen het
tegendeel: de bundels Nergal (1937) en
Toovertum (1946) zijn vervuld van verbeeldmgen
die in hun sombere en bezeten
romantiek niets weg hebben van escapisme.
Deze poezie wordt in haar fantastische
sfeer geevenaard door de schilderijen en
vooral de tekeningen van zijn hand, die
zonder illustratief te zijn toch aandoen als
grafische benaderingen ervan. Overtuigd
van de oeroude waarden gelegen in de
beheersmg van de verstechniek ('maat en
rijm zijn tovertrommen'), verzette hij zich
m zijn poezlekntIeken tegen de experimentele
ontbindingsverschijnselen van de Jaren
vijftig.
Al bezocht hij Spanje onder Franco niet
meer, toch heeft dit land hem steeds bezig
gehouden. In 1965 verscheen Iberta, krans
van retshermnermgen, in 1971 Goyescos,
gemsplreerd op het werk van Goya en ook
een bundel in het Spaans geschreven gedichten:
Cantos extravtados.
Mede door zijn gelsoleerde leven in het
noorden heeft dit zeer persoonlijke en
bizarre talent in 'Holland' lange tijd niet de
erkenning gevonden waarop het aanspraak
had mogen maken. In 1976 ontving hij echter
de P.C. Hooftpnjs.
Werken: Het gat m Mars en het Mllagrat (1917); De
nacht (1920), Vlamrood (1920), Lofzangen
(1923), Silenen (1928), Spaansche volksltederen
(1931), Stormfakkels (1932), Gelmprovlseerd
bouquet (1937), Atlantische balladen (1937), Romantische
rhapsodle (1939), Robijnen (clandestien
gedrukt 1944), Capncho's en nJmkrltieken
(1946), Distels en aloe's (1951), Gltaarfantasleen
(1955), Gromnger symphome (1958), Dlseno Jondo
(1966), pentekenmgen, Impulsen (1978)
Uitgave: J VAN DER VEGT (ed), Kritiek als credo
kntleken, essays en polemieken over poeZIe
(1980), met blbl
VRIES
Literatuur: H MARSMAN, m Cntlsch proza (1938),
C VAN WESSEM, MIJn broeders m Apollo (1941),
H d V VIjftig Jaar (1946), G STUIVELING, In Tnptlek
(1952), S VESTDIJK, m Voor en na de explosie
(1960), Maandblad Gromngen, I1, 2 (febr
1960), K FENS, In De gevestigde chaos (1966),
C J E DINAUX, In HerZien bestek (1974); J VAN
DER VEGT, In Ons Erfdeel 22,4 (1979), IDEM, Vuur
onder de Wereld (1980), met blbl , W WILMINK,
MIJn broer Aantekenmgen biJ gedichten van
H d V (1983) [G STUIVELING)
Vries, Simon de
Noordnederlands dichter, prozaschrijver
en vertaler (Culemborg wsch. 1624-
Utrecht, begraven 30.4.1708). Had vanaf
1645 een boekhandel annex uitgeverij in
Utrecht. In de Jaren 1670 beëindigde hij
zIJn boekverkopers- en uitgeverswerkzaamheden
en werkte daarna vooral in
opdracht van uitgevers.
In de periode 1646 tot 1680 vertaalde en
compileerde hij een twintigtal werken,
waaronder een aantal veelgelezen novellenbundels.
In de daaropvolgende twaalf
Jaar compileerde hij ca twaalf verzamelbundels
van populair-wetenschappelijke
aard. Verder schreef hij vijf historische
werken, waaronder een biografie die in het
DUits en Frans werd vertaald.
Uit zijn oeuvre blijkt dat De Vries een
strenge calvimstIsche, voetiaanse levensbeschouwing
aanhing. Dat vormde echter
blijkbaar geen belemmering voor zijn vele
kluchtige en triviale verhaaltjes. Als vertaler
van vooral Duitstalige werken was De
Vnes zeer produktief. Zo vertaalde hij uit
het Duits Ibrah!m ou l'!llustre Bassa van
Scudery. Literair-historisch is hij van belang
als schrijver van die literaire en populair-
wetenschappelijke genres waarnaar in
de 17de eeuw groeiende vraag was.
Werken: Zielen Lusthof (1643), p, NederdUitsche
poema ta (1644), De uytnemende vrijage tussen
Floradm en Lusmda (1646), p, Spiegel der
wereldsche Onghestadlgheden (1650), Van oude
en nieuwe tijds wonder tooneel (1671), Hlstonsch
verhael van 't leven en oorlogsbedrijf van de
heer Chnstoph Bernhard van Galen (1679);
Groot historisch schouwtooneel (1680-1682),
HistorIsche, phllosophlsche en polttlsche rustuuren
(1681), Seven duyvelen (1682), Cuneuse
aenmerckmgen (1682), Groote hlstonsche rantelt-
kamer (1682-1684), Groote hlstonsche
oceaan (1683), Goudene spreucken (1683), Hlstone
van Barbanjen, tweede deel (1684), FrancknJcks
kerckeltJke en weereldltJcke staet (1684),
KronlJck der kronlJcken (1686-1694), Hlstonsche
oeffenmgen (1686), Wonderen en wondergevallen
(1687), Groot historisch magazijn
(1688), De Satan m slJn weesen (1692), Wercksaeme
duyvelen (1692); Algemeene historische
gedenckboecken (1698)
621
VRIES
Literatuur: C G JOCHER, In Allgememes Gelehrten
Lencon (1751), A.J VAN DER AA, In BIOgrafisch
Woordenboek, dl XIX (zJ ) [J BOER)
Vries, Theun de
622
Eig. Theunis Uilke de Vries, Nederlands
prozaschrijver en dichter (Veenwouden
26.4.1907). Na zijn gymnasIUmtijd te Apeldoorn
werd hij opgeleid voor bibliothecaris.
Was als zodamg werkzaam, o.a. te
Sneek, tot 1937. Tijdens de economische
crisis leerde hij het socialisme kennen; ging
in 1935 over tot het communisme. Was enige
Jaren als Journalist verbonden aan het
Volksdagblad te Amsterdam. Tijdens wo II
actief in het verzet en geïnterneerd in
Amersfoort. Na 1945 enige tijd tweedekamerlid
voor de commumstische partij,
waarmee hij echter later brak, zonder zijn
marxistische levensvisIe op te geven. Hij
reisde veel en bleef als letterkundIge werkzaam
te Amsterdam. In 1979 ontving hij
een eredoctoraat van de universiteit van
Groningen.
Hij begon als dichter, maar ging vrij spoedig
op het proza over. De roman Rembrandt
(1931) was weliswaar wat al te hoog
gegrepen, maar vond toch veel waardering
(bekroond door de Maatschappij der Nederlandse
Letteren). Zijn ware talent toonde
hij in de streekroman Stiefmoeder Aarde
(1936), traditioneel-realistisch opgezet
m zeven episodes, de kroniek van een Fries
boerengeslacht gedurende de door sociale
tegenstellingen zo bewogen tweede helft
der 19de eeuw. Het werk bevat jeugdherinneringen
van de schrijver, evenals Het rad
der fortwn (1938) en Noorderzon (1958),
waarmee het later gebundeld verscheen
onder de titel Het geslacht W,arda. Eveneens
grotendeels gebaseerd op jeugdherinneringen
zijn de door hun bondigheid nog
beter geslaagde novellen uit bundels als De
tegels van de haard (1941, in 1948 herdrukt
als De Fnese postkoets) en De namen In
de boom (1967).
Als autodidact heeft De Vries zich een grote
historische kennis eigen gemaakt, hetgeen
niet alleen blijkt uit zijn biografische
verhandelingen over uiteenlopende figuren
als Oldenbarneveldt, Schimmelpenninck
en Spinoza, maar ook uit zijn meestal
omvangrijke historische romans met sociale
inslag als het Babylonische verhaal Sla
de wolven, herder (1946) en de trilogie
rondom het revolutiejaar 1848 (Een spook
waart door Europa, 1948; N,euwe rWleren,
1949; De vuurdoop, 1954). In dit verband
moet ook zijn uitvoerige historische monografie
Ketters Veert,en eeuwen kettergeloof,
volksbeweging en kettergencht (1982)
genoemd worden. Daarin schrijft hij als
marxist een bijzonder stuk onofficiele geschiedenis,
waardoor hij in staat gesteld
wordt de belangen te tonen die de officiële
instanties of de gevestigde machten hadden
bij de bestrijding van afwijkend en
politiek onwelgevallig gedrag.
Het sociale element spreekt ook uit zijn
kunstenaarsromans, het Van-Goghverhaal
Z,et een mens (1963, herdrukt in 1972 als
Vincent In Den Haag) en het enorme drieluik
Moergrobben (1964), gemspireerd op
Jeroen Bosch
Terwijl de jonge De Vries zich niet zelden
door zijn dogmatisme en (res)sentimenten
het meeslepen, werd zijn toon in later jaren
milder. Bijzonder aardig zijn de, subjectief
gekleurde, 'literaire hermneringen' aan figuren
als Boutens, Coster,Ter Braak, Nijhoff
e.a. in Meesters en vnenden (1962,
heruitg. 1980). Sinds 1968 schreef hij voor
enkele omroepen tal van hoorspelen, o.a. de
cyclus Stiefmoeder Aarde (1975-1976). In
1968 werd zijn proza bekroond met de P.C.
Hooftprijs en m 1984 ontving de uiterst
produktIeve schrijver de Henriëtte Roland
Holstprijs.
Werken: Frtesche sagen (1925), Terugkeer (1927),
p, Westersche nachten (1930), p , Verzen (1932),
Dr José droomt vergeefs (1933), Konmgssage
(1934), ErOica (1934), Oldenbarneveldt (1937),
De bijen zmgen (1938), R J Schlmmelpennmck
(1941), Eros m hmderlaag (1945), De laars
(1946), De Vrijheid gaat m het rood gekleed
(1946), M Nuhoff (1946), Anna Casparu (1952),
Pan onder de mensen (1954), Hagel m het graan
(1954), BrUiloftslied voor Swaentje (1956); Het
motet voor een kardmaal (1960); Het wolfsgetij
(1965), Het zwaard, de zee en het valse hart
(1966, boekenweekgeschenk, herUltg 1983), Hernomen
confrontatie met Vestdijk (1968), De
gesprenkelde vogel (1969), Baruch de Spmoza
(1972), De man met de twee levens (1972); Meester
en mmnaar, 5 verbeeldmgen rondom Rembrandt
(1972), Het zondagsbed (1975); De vrouweneter
(1976), Earst en lêst, Friese gedichten
(1977), De vogels en het erf (1978), De merrie
(1978), De dood kwam met mUZiek (1979); Eldola,
7 verhalen (1979), De blmde Venus (1980),
Materie en matrijs (1980), Gesprekken op donderdag
(1981), Ketters Veertien eeuwen kettergeloof,
volksbewegmg en kettergericht (1982),
Marx ( J, len II (1983), Kerken en afgrond
(1983), t , 77 korte gedichten (1984), Amazones
en bojaren Uit de memOires van prmses Dasjkova
(1984), pr
Literatuur: E POPELIER, Th d V (1974), JA G
TANS, In Argus, 8 (1979), J BOELENS, Gesprekken
op donderdag (1981), H VAN DE WAARSENBURG,
Voetsporen door de tijd Th d V (1984), met
blbl [GW HUYGENSENRED)
Vrieslancl, Victor Emanuel van
Nederlands dichter en criticus (Haarlem
27.10.1892-Amsterdam 29.10.1974). Verhet
het Haagse gemeentelijk gymnasium in
de vijfde klas; studeerde twee jaar oude
talen en wijsbegeerte bij J.A. Dèr Mouwen
van 1913 tot 1914 Franse letterkunde in
Dijon. Het uitbreken van WO I verhinderde
voortzetting daarvan; sindsdien verbleef
hiJ in versch. plaatsen, waaronder Rotterdam
en Amsterdam. Een jaar na het uitbreken
van WO n dook hij onder en kwam na de
bevnjdmg weer terug in Amsterdam. In
1954 verleende de Rijksuniversiteit van
Leiden hem een eredoctoraat in de letteren.
Van 1931 tot 1938 was hij als redacteur
voor letteren en kunst verbonden aan de
NRC; voorts verrichtte hij redactionele
arbeid voor De Groene Amsterdammer, De
Vrije Bladen, Forum, Kromek van Kunst
en Kultuur en De NIeuwe Stem. In talrijke
bestuursfuncties maakte hij zich verdienstelijk,
o.a. als voorzitter van het PEN-centrum,
als vice-president van de internationale
PEN-club, in de Vereniging voor letterkundigen
en de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde.
Van Vneslands poëzie toont een spanning
tussen een wat droge, maar heldere formulering
en een ontroering teweeggebracht
door het levensraadsel zoals dat wordt
gesteld aan de grens van het bestaan, de
dood. Het verglijden van alle gebeurlijkheden
voert tot de vraag naar duur of'eeuwigheid',
welke schijnbaar wordt verleend
door een ervarend 'ik'. Maar ook dit 'ik' is
ten slotte vergankelijk, een overweging die
de angst oproept. Tegen de dreigende vermetiging
stelt het 'Ik' zich te weer door poëzie
als TegengIf - titel van een bundel uit
1959 - te bereiden. In gedichten zich prijsgevend
kan het 'ik' zich daarm hervinden.
In de soms beklemmende beslotenheid van
het bestaan wordt het 'ik' aldus ook gedreven
zijn betrekkmgen, bijv. tot de voorgeslachten,
te bezien. In zijn essayistisch
werk onderzoekt Van Vriesland de grondslagen
van de verstandhouding, steeds gefascineerd
door het zwijgende mysterie dat
de mens omgeeft. De scherpzinnige concentratie
op de levensproblematiek zet zich
voort in de toegewijde aandacht voor de
formulering en de techniek van gedichten
zoals deze blijkt uit de talrijke kritieken die
hij schreef. Deze occupatie van het denkende
dichten of dichtende denken verklaart
enigszins zijn hoge waardering voor Valéry
en Dèr Mouw; daarin lijkt zich een affini-
VROMAN
teit met die figuren te spiegelen. Als
beheerder van de literaire nalatenschap
van J.A. Dèr Mouw bezorgde Van Vriesland
de zesdelige uitgave van diens Verzamelde
werken (1947-1949).
Van Vriesland heeft talrijke vertalingen op
zijn naam staan en versch. bloemlezingen
samengesteld, o.a. de klassiek geworden
SpIegel der Nederlandse poeue (5 dIn.,
1939-1954). Zijn werk werd bekroond met
de Constantijn Huygensprijs (1959) en de
P.C. Hooftprijs (1960).
Werken: De cultureele noodtoestand van het Joodsche
volk (1915), essay; Herman Hana (1920),
essay, Der verlorene Sohn (1925), dr; Het
afscheid van de wereld In drie dagen (1926,
1953'), r, Voorwaardelijk UitZicht (1929), p.,
Havenstad (1933), t; Herhallngsoefemngen
(1935), p, De ring met de aquamarijn (1939),
verh, Vooronderzoek (1946), p , Grondslag van
verstandhouding (1946, 1947'), pr; Drievoudig
verweer (1949), p , Le vent se couche (1949), p ;
Vereenvoudigingen (1952), afOrIsmen, Kortschrift
(1954), aforIsmen, De onverzoenlIJken
(1954), rede, Onderzoek en vertoog, 2 dIn. (1958),
krItIeken, Het werkelIJkheidsgehalte In de Westeuropese
literatuur (1962), Verzamelde gedichten
(1968), Bijbedoelingen (1972).
Uitgave: D KROON (ed), KLopSignalen (1980),
bloem!.
Literatuur: Vlctor Het boek der vrienden (1947),
W BRANDT, A DONKER E A, V E v V Een karakteristiek
(1957), Herinneringen van V E v V verteld
aan A Kossmann (1969), 'V E v V 1892-
1972', lD Maatstaf, xx, 6 (1972); D KROON, In
Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1974-1975); J
MEIJER, V E v Vals zlOmst (1976), G.H. 'S-GRA·
VESANDE, 'V E.v V', lD Sprekende schrijvers
(1979), M J G DE JONG, 'Boven stand en krachten',
in De verlOSSing van Venus en andere essays
(1979), D KROON, 'De d,chter IS een slang', in E J
WILLEMS E A (ed), Kritiek van de esthetISche
rede (1982) IH A WAGE)
Vroman,Leo
Nederlands schrijver en tekenaar (Gouda
10.4.1915). Studeerde van 1932 tot 1940
biologie te Utrecht, in welke tijd hij ook
begon te tekenen en te dichten. Toen al viel
hij op als geestig en oorspronkelijk illustrator
door het jeugdstripverhaal Stlemer en
Stalma, dat in 1937 in de NIeuwe Rotterdamse
Courant verscheen en waarbij de
later door zijn dierverhalen bekend geworden
journalist A. Koolhaas de tekst schreef
(in 1957 ook in boekvorm uitgegeven). Na
in mei 1940 wegens zijn joodse afkomst te
zijn gevlucht en drie maanden later via
Engeland en Zuid-Afrika in NederlandsIndie
te zijn aangekomen, studeerde hij af
aan de Geneeskundige Hogeschool in Batavia.
Daar publiceerde hij eveneens tekeningen
in stnpvorm, naast zijn debuut in pro-
623
VROMAN
624
za, De adem van Mars (uitg. 1956), welk
navrant verslag van zijn vlucht uit Europa
in mei 1941 in het maandblad De Fakkel
verscheen.
In maart 1942 werd Vroman door de Japanners
krijgsgevangen gemaakt. Pas in 1945
werd hij bevrijd, en wel in Japan, waarheen
hij in 1943 met een groep krijgsgevangenen
per schip was getransporteerd. Hij was er
ondergebracht in werkkampen, eerst in
Osaka en later in Nagaoka.
De krijgsgevangenschap was voor Vroman
in zoverre een vruchtbare tijd dat zijn artistieke
talenten tot volle ontplooiing kwamen.
Behalve dat hij veel tekende, schreef
hij zowel fantastische als gevoelige verzen
die na WO II in de bundel GedIchten (1946)
werden gepubliceerd, een uit zijn rijke fantasiewereld
ontstane roman die verloren
raakte, en het wel behouden verhaal Tmeke
(1948), waarvan de hoofdpersoon de
naam meekreeg van zijn in Nederland achtergebleven
verloofde, met wie hij in 1947
trouwde. Toen had hij zich al gevestigd in
de V.St. Hij zag daar op doorreis na zijn
bevrijding de mogelijkheid het beroep uit
te oefenen waarvoor hij had gestudeerd. In
een Ziekenhuis in New Brunswick (New
Jersey) werd hij als assistent betrokken bij
het chemisch onderzoek van bloed en hij
ontwikkelde zich op den duur tot een deskundige
m de bloedfysiologie, die ook door
publikaties op dit gebied de aandacht trok.
Als zodanig is hij sinds 1965 verbonden aan
het Veterans Administration Hospital in
Brooklyn, nadat hij in 1958 aan de universiteit
van Utrecht was gepromoveerd.
Na de publikatie van zijn oorspr., speelse
en tot alle mogelijkheden van de taal ontgmnende
bundel GedIchten, GedIchten,
vroegere en latere (1949) en zijn subtiele
verhaal Tmeke, kreeg Vroman in 1950 de
ter aanmoediging ingestelde Van der
Hoogtprijs van de Maatschappij der Nederlandse
letterkunde. Hij was toen door
de Nederlandstalige lezer ontdekt als een
der boeiendste schrijvers van na WO 11, die
Zich in alle intimiteit en ontdaan van de
gebruikelijke conventies presenteerde,
waarbij hij ook zijn vrouwen dochter in zijn
werk laat optreden. Hoewel Vroman zich
altijd afzijdig heeft gehouden van groepen
of stromingen, wordt zijn vroege poëtische
werk vaak in verband gebracht met dat van
de Vijftigers, die ook zelf toonden affiniteit
met zijn werk te hebben.
De sterk persoonlijk-intieme trekken die
zijn proza en poëzie kenmerken, komen tot
uiting in de brieven die hij aan versch.
Nederlandse tijdschriften stuurt en waarin
hij min of meer verslag doet van zijn dagehjkse
doen en laten in de V.St.
Enkele jaren na zijn vestiging in zijn tweede
vaderland publiceerde Vroman ook in
het Engels geschreven verzen in het Amerikaanse
tijdschrift Poetry. Met een aantal
andere werden zij in 1953 onder de titel
Poems m Engllsh in Nederland gebundeld.
Het bleek toch geen afsluiting te zijn van
zijn Nederlandstalige publikaties, want
met een reeks nieuwe bundels, waaronder
het mdrukwekkende en zelf gei1lustreerde
hermneringsgedicht Inleldmg tot een leegte
(1955), manifesteerde hij zich als een van
Nederlands meest authentieke schrijversfiguren.
Ook op het gebied van het toneel, waar hij
al m zijn studententijd bij werd betrokken,
leverde hij verrassende prestaties. Voor
zijn oude studentenveremging in Utrecht
schreef hij het poëtische toneelstuk met
metafysische strekking Het Grauwse DIep,
dat daar m 1966 werd opgevoerd. Een
Amsterdams beroepsgezelschap voerde in
1969 zijn bizarre en met filminlassen doorschoten
famihestuk Voorgrond, achtergrond
op, waarin hijzelf, gezinsleden en
vrienden moeten worden 'gespeeld'.
Vromans hele werk bestaat uit een dringen
door wat op het eerste gezicht grenzen lijken.
Op een blootleggen ook van wat dan
als grensgebied wordt ontdekt, zelfs als het
gaat om de meestal geschuwde grens tussen
leven en dood. Hij heeft zich doen kennen
als een gevoelig en verbeeldingrijk explorator
van Zichzelf, van zijn directe omgeving
en van het per mICroscoop bezochte domein
dat hij wetenschappelijk bestudeert.
Van het laatste bracht hij een hoogstpersoonlijk
en humoristisch verslag uit in een
eerst m de V.St. en daarna in Nederland
onder de titel Bloed m 1968 verschenen
'studieboek'. Ook hiermee werden grenzen
doorbroken, nl. van wat enerzijds verhandeling
en anderzijds hteraire vertelling
pleegt te zijn. En alweer leverde Vroman
zelf er zijn trefzekere en spirituele illustraties
bij Met zijn speels mtelligente toekomstroman
Het camanum (1973) zette
hij het balanceren op de grenzen van fantasie
en wetenschap voort.
Ondanks zijn afscheid van Nederland in
1940 is Vroman er door zijn werk hecht mee
verbonden. De waardering bleef niet uit. In
1965 werd hij nog tweemaal onderscheiden,
met de Prijs van het Kunstenaarsverzet en
met de P.C. Hooftprijs.
Werken: Uit slaapwandelen (1957), p., Smppers
van L V (1958), pr , De ontvachtmg en andere
gedichten (1960), Proza (1960, 1984'), verzamel·
bundel, Twee gedichten (1961), Fabels van L V
(1962), p , Manke vliegen (1963), p , 126 gedlch·
ten (1964), Almanak (1965), p, God en godm
(1967), p , Agenda Uit het Jaar 2000 (1968), pr ,
114 gedichten (1969), Just one More World
(1976), p , HUIS en tum Fabels en stripS (1979),
Nieuwsgierig (1980), p , Het verdoemd carillon
(1980), p, Liefde, sterk vergroot (1981), p,
Avondgymnastiek (1983), p ; De cultuurgeschledems,
door en voor de televIsie vereenvoudigd en
van uitleg voorZien (1984), Verzamelde gedIChten
(1985)
Uitgaven: S VAN FAASSEN (ed ), Brieven Uit Brooklyn
(1975), met mi , IDEM (ed ), Brieven over en
weer (1977)
Literatuur: LH PELZER, L V (1975), HU JESSU.
RUN D'OLIVEIRA, 'L V de leer der verandermgen',
m Literair Lustrum, I (1967), K L POLL, m De
eigen vorm (1967), L VAN MARISSING, m 28 mterviews
(1971), 'ZestIg Jaar LV', m Tirade, 19, 205
(1975), Vl Gids, 66,1 (1982), speciaal L V -nummer,
W M ROGGEMAN, 'L V " m Beroepsgeheim,
dl 4 (1983), RL K FOKKEMA, 'L V " m KritISch
leXICon van de Nederlandstalige IIt na 1945
(1985) [J H W VEENSTRA EN RED)
Vrouwen Heimlicheid, Der
Middelnederlands leerdicht (14de eeuw)
over gynaecologie en verloskunde, bewerkmg
van het Latijnse werk De secretIs
muherum. Het werk IS overgeleverd in
twee hss. In het oudste, uit 1405, is het leerdicht
vermengd met lyrische gedichten.
Bovendien vormen de gebruikte lombarden
een naam. ~Margareta Godevartse uut
Udlm', mogehjk de naam van de opdrachtgeefster
of van de geliefde waaraan het
werk was opgedragen. In het andere handschrift
ontbreken de lyrische intervallen en
IS bovendien het acrostichon zeer verminkt.
Uitgaven: PH BLOMMAERT (ed), Der Vrouwen
HelmIIcheld (1846), L ELAUT (ed ), Der vrouwen
helmIIcheld (1974)
Literatuur: K DELEN, 'Kanttekenmgen biJ de lectuur
van "Der vrouwen helmehJkheld", dichtwerk
der xlve eeuw', m Album Prof Dr Frank
Eaur (1948), M. VAN DOORN en W KUIPER, 'Der
vrouwen helmhcheld', m Spektator, 6 (1976-
1977) [F VANTHIJN)
Vrouwen-peerle
Onder de titel De Vrouwen-peerle, ofte
dryvoudLghe hLstorLe van Helena de VerduldLge,
GnseldLs de SaeghtmoedLge, Florentma
de Getrouwe zijn drie prozaromans
als volksboek uitgegeven. Hoewel een approbatie
uit 1621 wordt afgedrukt, stammen
de overgeleverde drukken alle uit de
VUYK
18de eeuw of later (nI. uit ca 1735, ca 1750,
ca 1790 en 1830). De drie prozaromans hebben
- gezien ook de vele afzonderlijke uitgaven
die ervan bekend zijn - tot in de 19de
eeuw veel succes gehad.
Helena de VerduldLge, ook bekend als
Helena van Constantmopel, werd al gedrukt
m 1640 en nog in 1870 herdrukt. Het
is een vertaling van de HLstoLre de la belle
Hélène de Constantmople (1448) van Jean
Wauquelin. De drukgeschiedenis van GnseldLs
omvat de periode van ca 1500 tot
1840. Florentma de Getrouwe is als afzonderlijke
uitgave in 1645 gepubliceerd onder
de titel Een schoone hLstone van Alexander
van Metz
Uitgave: De Vrouwen-peerle (1910), facs -Ultg
Literatuur: L DEBAENE, De Nederlandse volksboeken
(1977') [p J VERKRUIJSSE)
Vuyk,Beb
Eig. Elizabeth, Nederlandse prozaschrijfster
(Rotterdam 11.2.1905). Vertrok in
1929 naar Nederlands-Indië, waar zij huwde
met de planter F. de Willigen. Woonde
eerst op Java, vestigde zich in 1933 op het
eiland Boeroe en sinds 1940 weer op Java,
waar zij in 1942 werd geïnterneerd door de
Japanners. Na de soevereiniteitsoverdracht
kozen zij en haar man de Indonesische
nationaliteit, maar in 1958 keerden zij
naar Nederland terug.
Zij debuteerde met enkele novellen, o.a. in
De VnJe Bladen, doch vestigde haar naam
met de beide suggestief geschreven romans,
geinspireerd op haar verblijf in de
tropen: Duizend eLlanden (1937) en Het
laatste hws van de wereld (1939); dit aangrijpende
relaas van haar verblijf op het
afgelegen Boeroe werd in 1942 met de Van
der Hoogtprijs bekroond. Afgezien van de
roman Het hout van Bara (1947) schreef zij
daarna, afgezien van diverse kookboeken,
vnl. novellistisch proza, waarin op sobere
en indrukwekkende wijze impressies zijn
verwerkt uit de tijd van de bezetting van
Indie en de Indonesische revolutie. Daarnaast
werkte zij mee aan dag- en weekbladen
en tijdschriften. In 1962 werd haar
werk bekroond met de Marianne Philipsprijs
en in 1973 met de Constantijn Huygensprijs.
Werken: Vele namen (1932), De wilde groene geur
(1947), Gerucht en geweld (1959), De eigen
wereld en die andere (1969), Een broer m BraZIlIe
(1971, herUltg 1982), relsverh, Groot IndoneSisch
kookboek (1973), ReiS naar het Vaderland
m de verte (1983), relsverh
Uitgave: Verzameld werk DUizend eilanden, Het
laatste hUIS van de wereld, Het hout van Bara en
625
VUYLSTEKE
vIjftIen verhalen (1972, 1981')
Literatuur: R NIEUWENHUYS, In Oost-IndIsche
spIegel (1978'), J VAN DEN BERG, 'Rob Nleuwenhuys
leven tussen twee vaderlanden', In Engelbewaarder,
7 (1982), intervIew, E M BEEKMAN, 'Introductwn',
In The Last House m the World
(1983) [G w HUYGENS]
Vuylsteke, Julius Pieter
626
Vlaams dichter en prozaschrijver (Gent
1011.1836-ald. 16.1.1903). Was advocaat
en boekhandelaar. Strijdvaardig liberaal
en Vlaamsgezind politicus. Vriend van
Multatuli. Stichtte met enkele vrienden
het genootschap 'T Zal Wel Gaan, aanvankeliJk
met een literair doel, maar al spoedig
een Vlaams-activistisch en vrijzinnig genootschap.
Vuylsteke ontwikkelde zich ook persoonlijk
tot een steeds grotere vrijzmnigheid en
tot een anti-klerikaal schrijver en politicus.
HIJ speelde een belangrijke rol als voorzitter
van het Willemsfonds. Na zijn terugtreden
uit de liberale politiek hield hij zich
vooral bezig met de geschiedenis van
Vlaanderen.
In zijn poe zie gaf hij uiting aan zijn
Vlaams-nationalistische en romantische
gevoelens. In 1860 verscheen de bundel
ZWijgende lIefde Zijn strijdvaardigheid
blijkt Uit de bundel Uit het studentenleven
en andere gedichten (1868), waarin ook
scepsIs en spot spreken. Nog tijdens zijn
leven verschenen zijn Verzamelde gedichten
(1881) en zijn Verzamelde prozastukken
(4 din, 1887-1891). Flammgant toont
hiJ zich voorts in de postuum verschenen
bloemlezmg Klauwaard en Geus (1905).
Werken: Le questwn flamande et Ie IIbérallsme
(1861), broch ,Oorkondenboek van de stad Gent,
dl 1 (1900)
Literatuur: A W WILLEMSEN, In Twmtlg eeuwen
Vlaanderen, dl 13 (1976), M REYNEBEAU, 'J V
en de valstrIk van het goede geloof, In Vlaanderen
Morgen (1981), J VERSCHAEREN, In WetenschappeliJke
TIJdmgen, 40 (1981) en 41(1982),
IDEM, 'J V " In NatIOnaal BIOgrafIsch Woordenboek,
dl 10 (1983), IDEM, J V Klauwaard en
Geus (1984) [GJ VAN BORK]
--w--
Waals, J acqueline Elisabeth van der
Nederlandse dichteres ('s-Gravenhage 26.
6 1868-Amsterdam 29.4.1922) Dochter
van natuurkundige en Nobelpnjswinnaar
J D. van der Waals. Was lerares geschiedems.
Zij was de belangnjkste protestantse
dichteres van haar generatIe; toch publiceerde
zij niet in Ons Tljdschrlft, maar
hoofdzakelijk in Onze Eeuw
Haar vroegste natuur lyriek, soms kinderliJk
eenvoudig en fris, zij het veelal met
weemoedige ondertoon, verraadt nog de
invloed van het impressionisme van de
Tachtigers. Zwakke gezondheid, besef van
naderende dood en innige religiositeit verdiepten
haar poezie, waarin het natuurbeeld
draagster werd van religieus-mystieke
symboliek. Het dualisme innige levenslIefde
en rustig deemoedige doodsaanvaarding
inspireerde haar tot enkele zuivere en
aangnjpende gedichten ('Annunciatie' Uit
Laatste verzen, uitg. 1922). Zij schreef ook
een roman, Noortje Velt (1907), met autobIOgrafische
achtergrond en het essay Soren
Klerkegaard (1920).
Werken: Verzen (1900), onder ps U E V., Nieuwe
verzen (1909), Ins (1918)
Uitgaven: R HOUWINK (ed), Gebroken kleuren
(1939, 198115), bloeml met mI., S. VAN DER LAND
(ed.), De mooiste gedichten van J v d W (1979),
bloeml ,Silhouetten (1982), bloeml , Wat de toekomst
brellgen moge (1982), bloeml
Literatuur: A C S DE KOE, levensberICht, m Jaarb
MIJ der Nederl Letterk (1923), B VERHOEVEN,
m De zilveren spiegel (1931), C RIJNSDORP, in In
dne etappen (1939), De Herdersfluit Opstellen
over de poeZIe van J Evd W (1977), met mi van
H VAN DER ENT, H VAN DER ENT en J KRAMERVREUGDENHIL,
JE v d W, haar leven en haar
werk (1982), B BUCH, 'V d W ',m Literair omreizen
(1983) [w GOBBERS]
Waals, Laurens (Theodoor) van der
Nederlands dichter (Utrecht 21.4.1885-
Herwijnen 30.8.1968). Wordt gerekend tot
de zgn. Noordwijkse kamer onder welke
naam men wel door Albert Verwey beinvloede
dichters groepeert. Stichtte met
C.S. Adama van Scheltema (over wie hij in
1924 onder ps. Arnold van Lotturn een studie
publiceerde in de reeks Gesprekken
met kunstenaars) het tijdschrift Orpheus
(nov. 1923-okt. 1924), dat slechts negen
nummers beleefde. Na een aantal jaren een
eigen uitgeverij te hebben geleid (De Waelburgh)
werd hij literair adviseur bij Nijgh
& Van Ditmar, voor welk fonds hij m
samenwerking met anderen enkele bloemlezingen
verzorgde onder de titel Facetten
van de Nederlandse poeue
Werken: Een verzenboek (1911), Aendachtlge gedichten
(1913), bloeml ,De tUInspIegel (1920)
Literatuur: H VAN DEN BERGH, m Den Gulden
Wlncket, 20 (1921), K VAN DE WOESTIJNE, m Verzameld
Werk, dl 5 (1949) [H A WAGE]
Waarsenburg, Hans van de
Eig. Johannes Paul Richard Theodorus,
Nederlands dichter (Helmond 21.7.1943).
Volgde een opleiding aan een katholieke
kweekschool en werd in 1966 onderwijzer
m Maastricht, waar hij op politiek en cultureel
gebied Uiterst actief IS. In 1965 debuteerde
hij met de bundel Gedichten. Was
redacteur van het tijdschrift Kentermg
vanaf 1966 en van 1970 tot 1976 secretaris
van het PEN-centrum Nederland, een functie
die hij sedert 1981 opnieuw vervult. Hij
IS medewerker van het kunstprogramma
Het Geheim van de Regionale Omroep
Zuid en van het literaire programma Llterama
van de NCRV.
Aanvankelijk schreef Van de Waarsenburg
vooral geengageerde poëzie, waarin echter
vanaf het begm ook de ontoereikendheid
van de taal om verandering in de werkelijkheid
te bewerkstelligen doorklinkt. Zijn
Keuze wt de pohtleke gedichten van Hans
van de Waarsenburg (1978) zou men als
een afsluiting van deze poëzie kunnen zien.
Daarna komt het accent te liggen op thema's
als de zee, waarin vooral de eeuwigheid
wordt gesymboliseerd tegenover het
verval, de vergrijzing en de dood. Deze thematIek
komt ook tot uiting in de titels van
zijn bundels poezie: De vergrljzmg (1972),
De dag van de witte chrysanten (1979) en
Zeeschappen (1981).
Samen met Willem M. Roggeman stelde hij
de bloemlezing VIjftig na '50 (1973) samen,
een keuze uit de nieuwe poëzie sinds de
VijftIgers. Voorts gaf hij enkele omvangrijke
interViews met bekende auteurs uit: A
den Doolaard (1982) en Voetsporen door
de tljd Theun de Vries (1984).
Werken: Met Inmge deelneming (1968), Niet dat
poweZie nu zo belangrIJk IS (1969); Stad tekens
(1969), PoweZie '69 (1971), eenenzestlg-negenzestig
poweZie (1972), Tussen nat mos en een
begrafems (1973), Verschrikkelijke winter
(1975), Het sleutelbeen van Napoleon (1977),
627
WAASDORP
Ons zoekt de hoop (1979), bloeml vert, Het vermomde
innerlIJk (1982), essay, Avondlandschappen
(1982), p
Uitgave: Van de aanvaller geen spoor (1983),
bloeml
Literatuur: F AUWERA, In Schrijven of schieten
(1969), Interview, J DIEPSTRATEN en SJ KUIPER,
In Dichters (1980), Interview; R MOLlN, 'H
V d W " In Kritisch lexicon van de Nederlandstalige
ht na 1945 (1983) [GJ VAN BORK)
Waasdorp,Joop
Eig. Johannes, Nederlands prozaschrijver
(Amsterdam 28.4.1917). Na drie Jaar HBSopleiding
oefende hij versch. beroepen uit
en werd uiteindelijk Journalist, o.m. bij
Associated Press. Emigreerde in 1956 met
zijn gezin naar Australië, maar keerde in
1963 naar Nederland terug waar hij zijn
beroep als free-lance journalist weer opvatte
en een zwervend bestaan op het water
leidt.
Waasdorp schreef verhalen in Podium en
VrzJ Nederland die in zijn debuutbundel
Het naakte leven (1965) werden opgenomen.
Vanwege de stijl en de thematiek van
zijn verhalen werd hij door critici gekarakteriseerd
als 'de Nescio van de have-nots'.
Die thematiek wordt vooral bepaald door
de tegenstelling tussen de bezitters en de
bezitlozen in hun strijd om het naakte
bestaan. In 1970 verscheen Welkom In zee',
gebaseerd op zijn omzwervingen op zee, en
in 1972 het filmscenario De vogelverschrzkker
De onder het ps. Frans Hals in Gandalf als
feuilleton verschenen novelle Het lot van
de kunst werd in 1979 in boekvorm gepubliceerd.
Waasdorp werkte voorts als vertaler,
o.m. van werk van George Orwell.
Werk: Krabben en andere verhalen (1976)
Literatuur: J W zestig Jaar = De Engelbewaarder,
2 (1976-1977), W ROTHUIZEN, 'J W Welkom In
zee', In J BROKKEN E A , Het volle hteralre leven
Portretten Uit de Haagse Post (1978)
[GJ VAN BORK)
Wachtendonckse Psalmen
628
Oudnederfrankische psalmen uit de Karolingische
tijd. De psalmen zijn overgeleverd
in een afschrift dat Justus Lipsius
rond 1600 maakte van het inmiddels verloren
gegane hs. van de Lütticher Domherr
Anton Wachtendonck. Dit afschrift is door
de afschrijver voorzien van glossen (aantekeningen
en woordverklaringen). De
Wachtendonckse Psalmen worden beschouwd
als 'oudnederlands' en zijn dus,
zelfs In de vorm waarin ze overgeleverd
zijn, van groot belang voor het bestuderen
van de vroegste geschiedenis van het Nederlands.
Uitgaven: W L VAN HELTEN, Die altostmederfranklschen
Psalmenfragmente (1902), H K J COWAN,
De oudnederlandse (oudnederfrankische)
psalmenfragmenten (1957), RL KVES, The Old
Low Francoman Psalms and Glosses (1969)
Literatuur: C MINIS, BlbllOgraphle zu den Altmlttel-
und Altmederfranklschen Psalmen und
Glossen (1971), A QUAK, 'Die Glossen von LIpSlus
In dem Brief an Henrlcus Schottlus In der Leldener
Handschrift', In Amsterdamer Beltr
(1972), W SANDERS, 'Oudnederlands Drie hoofdstukJes
Uit de vroegste Nederlandse taal- en letterkunde',
In TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk
, 88 (1972), L DE GRAUWE, 'NegentIendeeeuwse
flamInganten over het Oud-nederlands en
zIJn psalmenfragmenten', In Wetensch Tijdingen,
33 (1974) [F VANTHIJN)
Wacker van Zon, Petrus de
Ps. Bruno Daalberg, Noordnederlands prozaschrijver
(Amsterdam 9.8.1758-'s-Gravenhage
8.12.1818). Studeerde vanaf 1776
emge tijd rechten In Leiden, maar onzeker
is of hij die studie afmaakte. Trouwde in
1783 te Kleef met Theodora Adrlana Falck
(Utrecht 14.4 1757-Croy 29.4.1830); daardoor
verwant aan A R. Falck (1777-1843),
secretaris van staat. Bij de Pruisische
Interventie In 1787 vluchtte hij via Antwerpen
naar Parijs, wsch. vanwege zijn medewerking
aan het anti-orangistische weekblad
Janus (1787). In 1789 legde hij de OostenriJkse
generale staf een aanvalsplan
voor, dat hij met zijn Utrechtse vriend
Boglslaus von Liebeherr (1756-1821) had
ontworpen - zonder andere patriotten erin
te kennen - en dat erin voorzag met hulp
van de Oostenrijkers een aanval op StaatsVlaanderen
Uit te voeren. Keizer Jozef 11
wees het plan echter af. Hoewel hij in
Frankrijk als uitgeweken patriot een belangrijke
rol speelde, raakte hij na zijn
repatriëring in 1795 - althans in de landelijke
politiek - in de vergetelheid. Door
bemiddeling van A.R. Falck werd hij in
1815 secretaris van de Hoge Raad van Adel,
een functie die hij tot zijn dood vervulde.
In het algemeen wordt De adel (1786), dat
onder het ps. Anonymus Belga verscheen
en waarin de auteur Zich tegen de geliJknamige
stand uitspreekt, als zijn debuut
gezien, maar zIJn auteurschap van dit pamflet
is niet bewezen. Hij schreef geestige
schetsen en vertogen in de spectatoriale
tijdschriften De PrulIemand (1805) en
Apollo (1805). Onder de invloed van Engelse
schrijvers als Laurence Sterne en Jonathan
Swift en de Duitse toneelschrijver
August Kotzebue experimenteerde hij in
zijn vaak omvangrijke romans met de verhaalstructuur
(Twee-en-dertig woorden,
of De les van Kotsebue, 2 dIn., 1805) en kritiseerde
hij allerlei (tijds)verschijnselen
met milde humor, die soms scherp-hekelend
wordt: adellijke pretenties, gelaatkunde,
schedelleer, de rechtspraak, geestelijkheid,
de medische stand (veel van zijn personages
hebben een hchamelijk gebrek),
star doorgevoerde theorieën enz.: W!llem
Hups Eene anecdote UIt de XVII eeuw
(1805) en De Steenbergsche famllte (4 dIn.,
1806-1809). In Jan Perfect of De weg der
volmakmg, vertoond m het leven en de
zonderlmge lotgevallen van een voornaam
WIjsgeer (2 dIn., 1817, 1832', 1840?') geeft
hij een schitterende parodie op aspecten
die typerend zijn voor de periode van de
verlichtIng, zoals volmaaktheidsleer en
sentimentaliteit; na veel bizarre avonturen
loopt de apothekerszoon Perfect, die de
perfectibiliteit onderwijst, zich uiteindeliJk
stuk op zijn vooruitgangsgeloof.
Mogelijk is hij ook de auteur van de Comlque
en vermaakl!]ke boerenreIs van
DIrk de EenvoudIgen, en ZIjne zoonen
(1804), welk boek in 1906 nog in het Zweeds
werd vertaald.
In 1818, vier jaar nadat de Hollandsche
Maatschappij der Wetenschappen in
Haarlem een prijsvraag had uitgeschreven
over de invloed van de Franse tijd, stuurde
hij onder de zInspreuk 'Tolle, adde' een
antwoord In. De jury - De Wacker van Zon
bleek later de enige inzender - keurde zijn
verhandeling af.
Werken: Nog wat lectuur op het ontbijt en de theetafel
van den Heer Professor van Hemert, 2 din
(1806-1807), deels herdrukt in Komische vertoogen
(1851), 'De opgaande zon', in De Ster (1806),
De Overljsselsche predlkants-dochter, 3 din
(1816)
Literatuur: J KOOPMANS, 'Van Kist tot Daalberg' , m
De Beweging, VII, 4 (1911); IDEM, m Letterk studien
(1931), D C HESSELING, 'P d.W V Z en Voltaire',
m Mélanges de phllologle offerts à JeanJacques
Salverda de Grave (1933), E JONGEJAN,
De humor-'cultus' der Romantiek In Nederland
(1933), F L W M BUISMAN-DE SAVORNIN LoH.
MAN, Laurence Sterne en de Nederlandse schrIJvers
van c 1780-c 1840 (1939), W DROP, Verschijningsvormen
van de Nederlandsche histOrische
roman In de negentiende eeuw (1958,
1979'), M J P M WEIJTENS, Nathan en Shylock
In de Lage Landen De jood In het werk van de
Nederlandse letterkundIgen UIt de negentiende
eeuw (1971) [p VANWISSING]
WADMAN
Wadman, Anne Sijbe
Fries dichter, prozaschrijver en criticus
(Langweer 30.11.1919). Studeerde Nederlands
(doctoraal examen 1946) en promoveerde
(cum laude) in 1955 aan de rijksuniversiteit
te Groningen op een dissertatie
over de 19de-eeuwse auteur H.G. van der
Veen. Was leraar aan het gymnasium te
Sneek en nadien hoofddocent Nederlands
aan de lerarenopleiding te Leeuwarden en
Groningen.
Wadman debuteerde als dichter, maar
heeft vooral naam gemaakt als essayist en
romanschrijver. Hij maakte deel uit van de
redactie van het literaire maandblad De
TSJerne en schreef kritieken, ook voor o.a.
de Regionale Omroep Noord en Oost, Het
Vrije Volk en de Leeuwarder Courant. In
1961-1962 gaf hij onder de titel De Teannewûdder
(= De Tenentrapper) een eenmanstijdschrift
uit, dat zijn faam als veelzijdig
en scherpzinnig criticus slechts kon
bevestigen. Voor zijn kritisch en essayistisch
werk kreeg hij in 1952 de Gysbert
Japicxprijs. Ook voor de Nederlandse letterkunde
heeft Wadman verdiensten, o.a.
als redacteur van het tijdschrift PodIum
(1946-1948) en door zijn Vestdijk-studies;
samen met H. Visser werkt hij aan een
Vestdijk-biografie. Hij publiceerde in
1984, als eerste deeltje in een 'Rondom S.
Vestdijk' -reeks: Een hartversterking De
reacties op VestdlJks eerste dIchtbundel,
waarna in snel tempo tot eind 1985 nog
twee andere deeltjes volgden: BIOgrafIsch
bIjwerk en Knett 'rend Vuurwerk' Zijn beste
romans, verschenen in de jaren zestig en
grotendeels ook In het Nederlands vertaald,
kunnen als bekentenisromans worden
gekarakteriseerd. Zij geven een analyse
van crisissituaties waarin het individu kan
komen te ver keren in zijn worsteling tussen
stoffelijke en geestelijke verlangens, tussen
verstand en zinnen. Door zijn thematiek en
de intelligente, vaak gedurfde uitwerking
ervan kan Wadman gelden als een vernieuwer
van de Friese romanliteratuur, op
wiens taboe-doorbrekend werk een jongere
generatie heeft kunnen voortbouwen. Hij
schreef ook voor toneel en vertaalde o.a.
Sartre's La putam respectueuse in het
Fries.
Werken: Fan tSlen wallen (= Van tien wallen, 1945),
p , Op koart front (= Op kort front, 1945), p.;
Fwele en faem (= VlOoi en geliefde, 1948), r ,
ReedrIdder (= Schaatsridder; 1949), nov.; Frleslands
dichters (1949), bloeml met mi en Nederl
vert, Krltysk konfoal (= Klltlsch konvoOI,
1951), essays, Yn 'e lytse loege (= In de verniehng,
1960), verh., Hoe moat dat nou, Marljke1 (=
629
WAEL
Hoe moet dat nu, MarlJke?, 1960), r ,De oerwmmng
fan Bjlnse Houtsma (= De overwinning van
BJmse Houtsma,1962), r ,ook m Neder!. vert ,De
smearlappen (= De smeerlappen, 1963), r., ook
m Nederl en DUitse vert., Kûgels foar m labbekak
(= Kogels voor een labbekak; 1964), r., ook m
Neder! vert., Handdruk en handgemeen Leesavonturen
met Simon Vestdijk (1965), essays, By
de duvel to bycht (= BIJ de dUivel te biecht,
1966), r ,ook m Nederl vert; De feestgongers (=
De feestgangers, 1968), r., ook m Neder! vert,
Mei Abraham fûstkje (= Handdruk met Abraham,
1969), autoblogr ,lt rammel}en fan de pels
(1970); Een klem sadistisch trekje (1983), r., As
m lyts baeske (= Als een klem baasje, 1973), r ,
Yn Adam's harnas (= In Adams harnas, 1982), r.,
De verkrachtmg (1984), r
Literatuur: J. SMIT, De Fryske llteratuer 1945-1967
(1968), T MULDER, Hwer hast It wel2 (1971); D A
TAMMINGA, 'A.W " m Tekst en Utllz (1976), T
RIEMERSMA,lt koarte forhael yn 'e Fryske l!teratu
er fan de twemtlchste leu (1977), K DYKSTRA,
Lyts héinboek fan de Fryske llteratuer (1977)
[F DAM)
Wael, Job A_ van de
Noordnederlands rederijker (? - Vlaardingen?
na 1630?). Factor van de Vlaardingse
rederijkerskamer De Aackerenboom die de
leiding had van het door zestien kamers
bezochte landjuweel van 1616, waarvan de
spelen en refreinen uitgegeven werden in
de bundel Vlaerdmgs redenryck-bergh
(1617). Het Wellekoomspel voor het landjuweel
is van de hand van Van de Wael.
Ook aan rederiJkers bundels van wedstrijden
te Haarlem (1614, 1630) en Amsterdam
(1624) leverde hij bijdragen.
In navolging van Hooft dichtte Van de
Wael de tragedie Spel van DaVid ende
Goliath (1619).
Uitgave: RL J BROMBERG (ed), Wellekoomspel
(1967)
Literatuur: D KUIJPER FZN , 'Aanvullend stukwerk
biJ twee recente Uitgaven', m Spiegel der Lett , 10
(1967-1968), H MEEus, RepertOrium van het
ernstige drama m de Nederlanden 1600-1650
(1983) [p J VERKRUIJSSE)
Wagenaar,Jan
630
Noordnederlands geschiedschrijver (Amsterdam
28. 10. 1709-ald. 1.3.1773). Werd
opgeleid voor de handel en studeerde in
ZIjn vrije tijd. Aanvankelijk leerde hij
Frans, later ook klasSieke talen, enig Hebreeuws
en Engels. Hij legde voorts belangstelling
aan de dag voor de natuurwetenschappen.
In 1730 werd hij doopsgezind
herdoopt; hij heeft naderhand een belangrijke
rol gespeeld In doopsgezind Amsterdam,
onder meer als godsdienstonderwiJzer
en als auteur van verdedigingsgeschriften
tegen antidoopsgezinde aanvallen. In
de jaren 1756-1760 was hij redacteur van
de in Amsterdam verschijnende Nederdwtsche
Stads courant In deze tijd had hij
zijn grote naam als geschiedschrijver reeds
gemaakt; de stad Amsterdam stelde hem
aan tot stadshistorieschrijver (1758), waardoor
hij toegang kreeg tot de normalIter
niet opengestelde stadsarchieven. Hij verleende
enige malen medewerking aan het
tijdschrift Vaderlandsche Letter-oefemngen
dat in 1761 werd opgericht. In 1766
werd hij lid van de jonge Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde te Leiden.
Tot zijn vroegste werken behoren vertalingen
uit het Frans, Engels en Latijn. De
staatkundige toestand van 1747 en 1748
was aanleiding tot de uitgave van een wekelijks
blaadje dat grotendeels door Wagenaar
werd verzorgd, nl. De patrIOt, of polltlke
bedenkmgen over den staat der Vereemgde
Nederlanden m 't Jaar MDCCXLVII
Toen de republiek in 1756 In de zevenjarige
oorlog betrokken dreigde te worden, verdedigde
Wagenaar de politiek van onthouding,
o.a. In de Bnef van een koopman te R
aan een zyner vnenden te A Tegenover
een zeer partijdig pamflet van Pieter Ie
Clercq waarIn de persoon van Johan de
Witt werd belasterd, stelde Wagenaar zijn
viSie In Het egt en waar karakter van den
heere raadpenswnans Johan de Wat
(1757). Beide geschriften ontketenden een
felle pennestnjd, de zgn. WIttenoorlog,
waarin extreme partijhaat tot uitdrukking
kwam - die Wagen aar overigens vreemd
was.
Zijn belangrijkste werk IS ongetwijfeld zijn
histonewerk, waartoe hij vla de studie van
de middeleeuwse taal en geschiedenis was
gekomen. Wagenaar werkte anoniem mee
aan Tirions uitgave (grotendeels uit het
Engels vertaald) van de Tegenwoordige
staat van alle volkeren (dl. 10: 1738), en
aan de Tegenwoordige staat der Vereemgde
Nederlanden (dl. 1-5: 1739-1744; dl. 21:
1758, dl. 23.1785). Bekend gebleven, zij het
ook vooral als object van verzamelaars, zijn
zijn Vaderlandsche hlstone en Amsterdam
In zyne opkomst, aanwas, geschledemssen
{ .. . l beschreeven Wagenaar, die
gematigde staatkundige ideeën aanhing,
heeft gestreefd naar een zo onpartijdig
mogelijke geschiedschrijving.
Het eerste werk, waarvan de volledige titel
lUidt. Vaderlandsche hlstone, vervattende
de geschiedemssen der nu Vereemgde
Nederlanden, verscheen anoniem van
1749-1759 (21 din.). Het gaf weliswaar aanleiding
tot kritIek - vooral op de beschrijving
van het twaalfjarig bestand - , maar
men erkende tevens de kwaliteiten. Twee
herdrukken verschenen weldra; het werk
werd bovendien in het Frans en Duits vertaald.
Versch. aanvullingen en vervolgen
werden Uitgegeven, zoals het 48-delige door
P. LoosJes Azn., en het 'Keezenvervolg'
(patnots) door J. Munniks (17 din.). Een
verkorte verSie, bestemd voor scholen en
huisgezinnen, verscheen in 1758 (Vaderlandsche
hLstorle verkort, en by vraagen en
antwoorden voorgesteld). Deze kreeg een
Franse vertaling en beleefde enige Nederlandse
herdrukken. De overwegend gunstIge
naam van het werk werd naderhand door
Bilderdijk aangevallen, doch door Slegenbeek
verdedigd. Het gedeelte over de geschledems
van de republiek heeft de toets
der kntiek langer kunnen doorstaan dan
dat over de ME. Centraal staat voor Wagenaar
het denkbeeld dat het verleden van de
republiek een ontwikkelmg naar vrijheid te
zien geeft. De land provincies krijgen bij
hem de aandacht die zij verdienen.
Het tweede werk, over de geschiedenis van
Amsterdam, is door Wagenaar geschreven
in zijn functie als stadsgeschledschnjver.
Het verscheen van 1760 tot 1767 in een 3-
delige folio-uitgave (daarnaast verscheen
er ook een uitgave in octavo, 23 din., 1760-
1801). Door betrouwbaar bronnenonderzoek
kon dit werk lange tijd de grondslag
vormen voor de bestudering van Amsterdams
verleden.
Werken: Onderzoek over de oudheid en schrlftmaatigheld
van den kmderdoop (1740), 'T Verheugd
Amsterdam ter gelegenheid van het plegtlg
bezoek van Willem [ J en zyne gemaalmne
(1768), Toets van de egtheld der Rymchronyke
die op den naam van Klaas Kolyn uitgegeven IS
(1771), Zeven lessen over het verhandelen der H
Schrift In de godsdienstige byeenkomsten
(1771), De geschiedemssen der chrlstelyke kerke
In de eerste eeuwe (1773), Berlgt wegens de Rymkromek
van Melis Stoke (1773)
Uitgaven: Verzamelmg van historische en politieke
tractaaten, 2 din (1776-1780), Het leven en de
leer van Jezus Christus (1777), Schets van het
leeven, den aart en het gedrag van den heer mr
Hermannus Noordkerk (1780), Historische verhandelmg
over de natuur, uItneemendheld en
paaien der waardigheid van Stadhouder m de
Vereemgde Provwclen (1787)
Literatuur: P HUISINGA BAKKER, Het leeven van
J W benevens eemge brieven van en aan denzelven
(1776), RL CASTENDIJK, J W en zIJn 'Vaderlandsche
historie' (1927), met bib!.
[A N PAASMAN]
WAL
Wagener, Willem Adriaan
Nederlands prozaschrijver (Rotterdam
14.10.1901-ald. 7.11.1968). Journalist, van
1923 tot 1966 verbonden aan het Rotterdams
NLeuwsblad. Debuteerde in 1933 met
SJanghaL, een simultaanroman tegen de
achtergrond van het toenmalige ChineesJapanse
conflict. Zette met de nog omvangrijker
en gedurfder roman 3000 meter m
dood water (1935) het procédé van de meuwe
zakelijkheid voort.
Als kunstcriticus en organisator, en ook als
gelegenheidsdramaturg en regisseur had
hij jarenlang een werkzaam aandeel in het
kunstleven van zijn stad, waar hij in 1951
met Anna Blaman de 'Rotterdamse Kring'
van auteurs oprichtte. Van zijn latere werken
vielen de gelllustreerde beschrijvingen
van het vooroorlogse Rotterdam op, met
name het bezonnen Rotterdam onherroepehJk
(1963), terwijl hij in Muziek aan de
Maas (1968) de geschiedenis van het plaatselijke
muziekleven beschreef.
Evenals de met hem bevriende collega's
J. W. de Boer en Ben Stroman trok hij enige
tijd de aandacht door te experimenteren
met de reportageroman. Later keerde hij
tot het traditionele proza terug. In 1967
werd hij bekroond met de Anna Blamanpnjs
voor zijn gehele oeuvre.
Werken: Voorlopige balans (1935), nov, Verkort
front (1944), verzetspoezIe onder ps Willem van
Schleland, Gods molens (1945), verzetsdrama;
Het gebeurde m een klem stadje (1947), t, Na de
storm (1948), t., WIJ bouwen (1949), t ; Het paradiJs
hoeft met zo groot te ZIJn (1950), t., CheerIO
(1951), r., Handelmgen wt handelmgen (1951),
t ,De rIvIerendokter (1952), t ,Fluwelen wimpers
(1954), r, Poort open' (1955), wagenspel, Een
eeuw bmnen met de bel (1965), gedenkboek,
Groeten wt Rotterdam (1966), Leer miJ ze kennen,
de Rotterdammers (1967)
Literatuur: V E VAN VRIESLAND, In Onderzoek en
Vertoog, dl 1 (1958), B STROMAN, In Rotterdams
Jaarboekje (1969), G W HUYGENS, levensbericht,
In Jaarb MIJ der Nederl Letterk (1969-
1970) (1971) [GW HUYGENSENGJ VAN BORK]
Wal, Theo J. van der
Eig. Theo Jacob, Nederlands prozaschrijver
(Maastricht 14.9.1910-Bergen, N.H.,
26.7.1984). Van der Wal studeerde psychologie
in Amsterdam. Hij specialiseerde zich
later in de grafologie, waarover hij veel
publiceerde: Schumschrlft of blokschrift
(met H. Bodak, 1941), De mens en ZIJn
handschrift (1947), Practlsche handschriftkunde
(1949).
Inmiddels had hij een omvangrijk oeuvre
op zijn naam gebracht bestaande uit ro-
631
WALEWEIN
mans, novellen en korte verhalen, waarin
hij blijk gaf van een groot technisch vermogen.
Zijn werk wisselt sterk wat aanpak en
thematiek betreft. Naast goed vertelde en
inhoudelijk luchtige short stories, schreef
hij probleemromans en soms naturalistisch
aandoende novellen.
In 1945 verscheen zijn uitvoerige essay
Over de poezIe en over de gedIchten der
jongeren. Behalve oorspronkelijk proza
verzorgde hij tal van vertalingen, onder
meer van werk van Kastner, Stifter, Tsjechow
en Tolstoj.
Werken: Ambtenaren (1933); Jacht op het noodlot
(1939), Vreemdelingen (1939), Ontmoetmgen
(1941), Koert (1941); De haat (1945), De tijger
(1952), Zonder theater (1953), Dag der glorie
(1953), Waterloze wolken (1955), Mag Ik een
eend stropen~ (1960); De geur van Jasmijn
(1962)
Uitgave: De kunst van het schriJven, essay over het
proza (1980), met blbl
Literatuur: J VD WOUDE, m Cntlsch Bulletm, 12
(1941), K SCHUUR, 'Het klokje en de klepel', m
Het Woord, 2 (1946) (GJ VAN BORK)
Walewein
Eig. De jeeste van Walewem en het
schaakbord, hoofse avonturenroman uit de
Arthurcyclus. Volgens G.A. van Es ontwierp
de Westvlaming Penninc het werk en
schreef tweederde ervan kort na 1200; niet
zo heel lang daarna voltooide een andere
Westvlaming, Pieter Vostaert, de roman
(kort na 1214). In de proloog wordt een
voorhanden Franse bron uitdrukkelijk ontkend;
met vrij grote zekerheid kan men dus
aannemen dat de Walewem een zelfstandige
Middelnederlandse roman is. De Walewem
werd in drIe hss. overgeleverd: in het
volledige hs. L van 1350 dat zich te Leiden
bevindt, in de Haagse Lancelot-compilatie
uit de eerste helft van de 14de eeuw, en in
het hs. G (2de helft 14de eeuw) waarvan
twee fragmenten (verzen 7877 -8074 en
9075-9273) in de UB van Gent worden
bewaard.
De roman van Walewem verhaalt de avonturen
die Walewein beleeft op zijn tocht op
zoek naar een zwevend schaakbord. Er zijn
zeer veel zowel Europese als Oosterse
sprookjesmotieven In verwerkt.
Zie ook Lancelot-compilatie, Haagse.
Uitgaven: W.J A JONCKBLOET (ed ), Roman van W,
2 din (1848), G A VAN Es (ed ), De Jeeste van W
en het schaakbord, 2 din (1957, herdr dl I
1976)
Literatuur: SERINGA, 'Stijl en mhoud van de W -
roman', m TiJdschr v Nederl Taal- en Letterk ,
44 (1925), AM E. DRAAK, Onderzoekmgen naar
de naam van W (1936, verm. Ultg 1975), J VAN
632
MIERLO, 'Ter daterIng van den roman van W.', In
Verst en Meded Ron VI Acad (1956); P. MIN.
DERAA, 'De compositie van de Walewem', in F.P
VAN OOSTROM (ed), Artunstlek m artikelen
(1978), J.D JANSSENS, 'TekstmterpretatIe via een
onderzoek van de co- en Intertekstuele relaties In
de "Roman van Walewein"', m Spiegel der Letteren,
24 (1982), T VERHAGE-VANDEN BERG, 'Het
onderschatte belang van de neven-episoden in de
WaleweIn', m Nieuwe Taalg ,76 (1983); KAARD.
SE, 'Couperus te Camelot', m Literatuur, 1
(1984) (J D JANSSENS)
Walgrave, AIOls
Vlaams dichter en prozaschrijver (Gent
9.2.1876-Brugge 28.2.1930). Volgde thomistische
wijsbegeerte en klassieke filologie
te Leuven en aan het groot seminarie te
Mechelen. Was vanaf 1920 pastoor te Vollezele.
Hij probeerde het bijbeldrama te renoveren
en was vooral bekend als dichter van
religieuze en natuurpoezie in de trant van
Gezelle, voor wie hij een grote bewondering
koesterde. Zijn studie GedIchtengroeI
(1914) en Het leven van Gwdo Gezelle,
Vlaamschen priester en dIchter (2 dIn.,
1923-1924), nog steeds de meest betrouwbare
en gedetailleerde Gezellebiografie, getuigen
daarvan.
Walgrave was medewerker van de bladen
Dletsche Warande & Belfort en Jong
Dletschland.
Werken: Stille stonden (1905), p ,De blmdgeborene
(1907), evangehespel, Noodkreet (1908), p., Zmgende
snaren (1909), p ,Het spel van Onze-Lleve-
Vrouw, of Marw's leven, 2 din (1910), mysteriespel,
Vrede op aarde (1911), kerstspel, Jeugddroomen
(1913), lekespel
Literatuur: J EECKHOUT, levensberIcht, In Jaarb
Kon VI Acad (1934), met blbl ,J VERHEYDEN,
A W (1876-1930) (1976) (A DEPREZENRED)
Wallis, A.S.C.
Ps. van Adèle Sophia Cornelia Opzoomer,
Nederlandse romanschrijfster (Utrecht
21.7.1856-Rotterdam 27.12.1925). Zeer
erudiete dochter van filosoof C.W. Opzoomer.
Debuteerde met twee in Duitse verzen
geschreven historische treurspelen. Daarna
ging zij over op de historische roman
met het driedelige In dagen van strijd
(1878), waarin zij op historisch en psychologisch
verantwoorde Wijze de eerste jaren
van de Nederlandse opstand tegen Spanje
deed herleven.
Veel roem oogstte zij met Vorstengunst (3
dIn., 1883), een roman rondom de Zweedse
koning GustaafWasa en Göran Person. Na
haar huwelijk met de 9 jaar jongere Hongaarse
theoloog Geza Antal von Felsö Gellér
(1888) woonde zij jaren in Hongarije; in
deze tijd schreef zij nog enkele romans en
het geslaagde treurspel Een Hongaarsche
samenzwermg (1905). Na de Hongaarse
revolutie keerde zij in 1920 naar Nederland
terug.
Met haar onder invloed van A.L.G. Bosboom-
Toussaint geschreven historische romans
vertegenwoordigt zij de 19de-eeuwse
nabloei van dit genre, waarin zij geen vermeuwlng
van betekems bracht, maar ondanks
de wijdlopige stijl toch degelijk vakwerk
leverde Zij maakte zich ook verdienstelijk
als vertaalster uit het Hongaars en
het DUits.
Werken: Der Sturz des Hauses Alba, Trauersplel
(1875), Johann de Wltt, Trauersplel (1875),
Noordsche schetsen (1876), Een liefdes droom In
1795 (1906), Zielestnjd (1908), De komng van
een vreugdenjk, 3 din (1913)
Literatuur: J SNELLEN, In Hand en levensberichten
van de MIJ der Nederl Letterk (1925-1926),
SJ R RAMECKERS, ASe W (Adèle Opzoomer)
(1947), dlss , W DRoP, In Verbeelding en historie
(1958, 1979') [G W HUYGENS]
Walraven, Willem
Nederlands journalist en literator (Dirksland
7.6.1887-concentratiekamp Kesilir,
Oost-Java, 13.2.1943). Hij kwam jong in
conflict met zijn kleinburgerlijk en liefdeloos
milieu. Na maatschappelijke teleurstellingen
in Nederland en Canada vertrok
hij (1915) naar Indië in dienst van het
Nederlands-Indische leger. In 1918 trouwde
hij met een Indonesische. Vanaf datzelf -
de jaar werkte hij als boekhouder in
fabrieken op Java. In 1925 begon zijn journalistieke
loopbaan bij De lnd,sche Courant
In Soerabaja. Maakte in 1938 kennis
met Du Perron en zijn vrienden en werd
door hen als schrijver erkend.
Walraven was een geboren en zeer gedreven
schrijver. Hij heeft zijn roem vooral te
danken aan zijn in 1966 gebundelde Bneven
aan famûw en vnenden 1919-1941
Ook zijn Journalistiek werk is sterk autobiografisch.
Een bloemlezing daaruit werd
in 1971 samengesteld onder de titel Eendagsvhegen.
Zijn getuigend schrijverschap moet worden
gezien tegen de achtergrond van een voortdurend
isolement: een buitenstaander in
het milieu van zijn Jeugdjaren, een buitenstaander
ook later in Indië waar hij, o.a.
door zijn huwelijk, als het ware bleef 'hangen'
tussen de Europese en de Indonesische
samenleving. Dat isolement uitte zich zo-
WALRAVENS
wel In herinnering als In actuele ervaring,
en geeft een tragisch accent aan een groot
deel van zijn werk.
Onder invloed van Du Perron schrijft hij
aan het einde van zijn leven vier verhalen:
de belangrijkste zijn 'Op de grens' en 'De
clan', waarin zijn vrouw Itih centraal
staat.
Uitgaven: Op de grens, korte verhalen, brieven en
krom eken (1952), Een maand In het boevenpak
(1978)
Literatuur: F SCHAMHARDT, 'Inleiding', biJ Brieven
[ ] (1966), Tirade <.Jan. 1967), specIaal W W -
nummer, met blbl , W WALRAVEN JR , De groote
verbittering Herinneringen aan mijn vader
(1975), R NIEUWENHUYS, In Oost-Indische spiegel
(1978'), E J SINT, De literatuuropvatting van
W W (1983) [G TERMORSHUIZEN]
Walravens,Jan
Eig. Frans Johannes, Vlaams romanschrijver,
essayist en (kunst)criticus (Anderlecht
7.8.1920-Ukkel 25.6.1965). Was journalist
en sedert 1961 redactiesecretaris van De
Vlaamse C,ds. In 1949 was hij medestichter
en later ook redactiesecretaris van TUd
en Mens (1949-1955). In die periode trad
Walravens op als een fervent verdediger
van de moderne, avantgardistische en experimentele
kunst, en van het moderne,
existentialistische levens klimaat. Hieraan
heeft hiJ zijn beste essays gewijs: 'Opstandigheid,
verrukkelijke arend' (in De
Vlaamse C,ds, 38, 1953), M,slukt m de
morgen (1952), over De Sade, en Phenomenolog,
e van de moderne poeue (1951).
Even belangrijk zijn de bloemlezingen van
de nieuwe literatuur: Waar ,s de eerste
morgen~ (1955), uit de experimentele poëzie
in Vlaanderen, en V'Jfde kolom Jong
Vlaams proza (1957)
Zijn ethische en filosofische bewogenheid
was even doorslaggevend. Uitgaande van
zijn eigen situatie - de existentiële crisis
van de hedendaagse Intellectueel- werd hij
de woordvoerder van de generatie van na
WO II die zich inspireerde op Sartre, Camus
en Breton om de absurditeit, de angst en de
eenzaamheid van de tussen wanhoop en
opstand verscheurde mens te verwoorden.
In zijn romans Roerloos aan zee (1951) en
Negat,ef (1958) heeft Walravens getracht
de problematiek van het nihilisme en de
moord op God (of de vaderfiguur) gestalte
te geven. Beide werken zijn echter te theoretisch,
en de bedoelde psychologische evolutie
van de overigens vrij exemplarische
personages wordt overwoekerd door metafysische
speculaties. De roman Factor dne,
633
WALSCHAP
die de trilogie zou besluiten, werd niet voltooid.
Werken: Jan Vaerten (1950), essay, Valerlus de
Saedeleer (1951), essay, Fel,,; De Boeck (1952),
Gaston Bertrand (1953), essay, Cultuur van deze
tiJd (1956), essay, Hier IS Brussel (1958), Gaston
Burssens (1960), Hedendaagse schilderkunst In
Belgle (1961), Het avontuur van een bericht
(1962), Van Constant Permeke tot heden (1963),
Fel,,; De Boeck (1965), Jan BIorIx (1965), Rudolf
Meerbergen (1965)
Uitgave: Verzameld proza (1971)
Literatuur: 'Facetten van J W " In VI Gids, 3 en 4
(1966), W M ROGGEMAN, 'F J W " In Jaarb MIJ
der Nederl Letterk te Lelden (1970-1971), P DE
WJSPELAERE, J W (1974), L DE VOS (ed.), Van
W 'weg (1976),R VAN DEN BORRE,De romans van
W In eXistentialistisch perspectief (1977), L DE
Vos, 'J W " In Kritisch leXicon van de Nederlandstalige
IIt na 1945 (1980, 1981)
[p VAN AKEN]
Walschap, Carla
Vlaamse prozaschrijfster (Antwerpen
20.12.1932) Dochter van Gerard Walschap.
Lerares technisch onderwijs aan een
rijksmiddelbare school. Carla Walschap
debuteerde met de novelle Nlet sehrelen,
ouwe (1956). In 1963 verscheen haar roman
Rozen van Jeneho, waarIn ze openlijk, in
een tijd waarin nog een taboe op het onderwerp
rustte, maar op een fijngevoelige
manier over een homo-erotische verhouding
schreef. Het boek werd mettemin In
de pers redelijk gunstig ontvangen, waarbij
het vaak werd vergeleken met Vestdljks
Een alpenroman. Bij de herdruk in 1964
werd de tItel veranderd in De esklmo en de
roos Inmiddels was ook haar roman Hart
om hart (1958) in Nederland verschenen.
Literatuur: C NYRIAM, 'C W " In IDEM, Enige vrouwen
(1975), P VEEGER, 'VriJheid, warmte en
geluk', In Lover, 9 (1982) [GJ VAN BORK]
Walschap, (Jacob Lodewijk) Gerard
634
Vlaams dichter, (toneel)schrijver, essayist
en criticus (Londerzeel-St. Jozef 9.7.1898).
Studeerde filosofie en theologie in de missiecongregatie
van het Heilige Hart, maar
trad uit voor de hogere wijdingen. Werd
redactiesecretarls van Het Vlaamsehe
Land (1923-1928), Hooger Leven (1928-
1938) en Dletsehe Warande & Belfort
(1923-1939). Was daarna Inspecteur van
het bibhotheekwezen.
Hij debuteerde met godsdienstig geïnspireerde,
retorisch-romantische verzen (Llederen
van leed, 1923; De loutermg, 1925),
waarin eenzaamheid, weemoed en onrust
de toon aangeven. In samenwerking met F.
Delbeke schreef hIj burgerlijk toneel met
ethische problematIek en katholieke tendens:
Fllrt (1924), Dles lrae (1924), Lente
(1925) en De vuurproef (1925). In het
expressIOnIstisch hoogtij verschenen, in
technisch opZIcht zwak, boekten deze stukken
weinig succes. Verwant met het expresSIOnIsme
IS de religieus-humanItaire, lyrisch-
profetische roman Waldo (1928).
GeInspireerd door zijn heftIge antipathie
tegen de woordkunststijl van de vorige
generatIes, zijn liefde voor het dorpsleven
en de kernachtige diepte van eenvoudige
volksmensen, ook door zijn ontdekking van
bUitenlandse schrijvers (Dostojevski,
Hamsun, Unamuno e.a.) pubhceert hij zijn
eerste volksverhalen' Volk (1930), De dood
In het dorp (1930), en de roman Adelalde
(1929) HierIn vindt hij zijn eigen zeer
expressieve stijl, expreSSIOnistisch hoekig
en direct, met een snel, soms overrompelend
ntme, syntactische vrijheden en een
sober gebruik van het volks-Brabantse
taaleigen.
Adelalde vormt samen met Ene (1931) en
Carla (1933) een trilogie, in 1939 samengevoegd
in De famtlle Roothooft, die over
dne generaties de ondergang van een famihe
door psycho-pathologische, erfelijke en
morele factoren beschrijft, maar ook haar
uiteindelijke regeneratie. Als katholieke
zedenromans bedoeld, werden ZIJ door een
deel van de clerus en gelovigen met grote
Vijandigheid bejegend. Samen met zijn
reeds vroeger opgedaan antIklerIkalisme
bewerkte dit feit bij Walschap vervreemdIng
tegenover de rooms-katholieke kerk,
die ten slotte leidde tot vrijZInnigheid.
Uit 1933 stamt de roman Trouwen, die de
morele ontaardIng en de ondergang beschrijft
van een intellectueeltje, die wordt
gered door het huwelijk met een eenvoudige
vrouw uit het volk. Het IS een hymne aan
het huwelijk, aan het pnmltieve natuurleven,
aan de vrouw als zinnehjke, moederlijke
oerkracht. Cellbaat (1934) geeft de klinisch
vlijmscherpe diagnose van de vereenzamIng
en de ontwikkeling tot sado-masochist
van het celibataire kasteelheertje
André, die door zijn in de oorlog ontstane
lijden en het opnieuw beleven van de moeder-
zoonverhouding tot liefde voor zijn
medemens komt.
Deze reeks psychologische romans betekende
een duidelijke vernieuwing van dit
genre in Vlaanderen. Walschap ziet de
mens, in tegenstelling tot de klassieke psychologie,
niet als een wezen voor klaarheid
en rustig evenwicht bestemd, maar als irratlOneel
en onberekenbaar, onderhevig aan
chaotische, onbewuste impulsen, vol gevoelens
van angst en schuld, maar tegeliJkertiJd
hunkerend naar bevrijding.
ZIJn volgende romans zijn meer ideologisch
gemspireerd. Een mens van goeden wzl
(1936) geeft het levensverhaal van de ideale
volksJongen, Thijs Glorieus, dIe van
Jongs af aan geen onrecht kan zien en de
uiterste consequenties trekt uit zijn naastenliefde.
Twee ideeenromans handelen
over zIjn geloofscrisis. In de eerste, Szbylle
(1938), gaat de filosofe SibylIe de Lantsheere
aan een intellectuele crisIs ten onder;
de tweede, BeJegenzng van Chrzstus
(1940), tekent de godzoeker Nicodemus,
dIe Jezus ontmoet, met in diens goddelIjkheId
gelooft en daarom levenslang zal moeten
zoeken.
De fantastische roman Manneke Maan,
geschreven in volle geloofscrisis, gaf Walschap
op aandrmgen van vrienden pas veel
later (1954) uit, en dan m grondig gewijzigde,
van felle anti religiositeit gezuiverde
vorm. Diametraal tegenover deze crisisproblematiek
staat Houtekzet (1939), waarin
Walschap een door humanisme getemperd
vitalIsme verkondigt In deze roman beeldde
de schrijver zijn eigen levensideaal uit.
Als humanist schreef Walschap daarna enkele
zedenromans, die alle draaien rond het
probleem van het menselIjk geluk dat zIjn
helden, na een moeizame breuk met hun
Jeugd en de traditie, na een rusteloos ronddolen
dom het onbegrijpelijke leven, zeiden
vinden; de grondtoon van deze romans
IS weemoedig, sceptisch, soms grimmig.
Aan dIt schema beantwoorden Het kznd
(1939), Denzse (1942), De consul (1943),
Tor (1943) en Ons geluk (1946). De novelle
Genezzng door aspzrzne (1943) staat in
deze periode op zichzelf. De auteur laat
hier in de ik-vorm een overspannen neuroticus,
dwalend tussen hallucmatie, wake en
droom, met ongecontroleerde verglijdingen
vanUIt het onbewuste, zijn gefolterd
innerlIjk een biecht afleggen.
De roman Zwart en wzt (1948) IS een bittere
en waarheidsgetrouwe beschrijving van de
bezettmg tijdens wo II in Vlaanderen en de
tijd daarna, met de problemen van collaboratie
en repressie. Oproer zn Congo (1953)
behandelt het kolonialisme en beschrijft
een opstand en gijzeling van blanken door
zwarten. In discussies komen de versch.
standpunten naar voren, waarbij de schrijver,
ondanks pessimistische kritiek, pleit
voor verzoening Zijn belangrijkste werk in
WALSCHAP
dit laatste genre is de breed opgezette
roman Zuster Vzrgzlza (1951). Het conflict
tussen de hoofdfiguur, die haar leven geheel
in het teken van de opoffering heeft
gesteld, en haar broer, die dit leven, dat tot
haar vroege dood zal leiden, onzinnig vindt,
geeft de auteur zeer dramatisch weer als
symbool van een ideeenstriJd tussen gelovigen
en niet-gelovigen die zijn eigen land en
de wereld verscheurt.
Na enkele weinig vernieuwing brengende
romans (De graaf, 1953; De Françazse,
1957; De verloren zoon, 1958; Nzeuw Deps,
1961), die echter wel getuigen van Walschaps
epische verbeeldingskracht, volgen
de m techmsch en psychologisch opzicht
nieuwe en onthullende romans Alter ego
(1964), gebouwd op het dubbelgangersmotief,
Het gastmaal (1966) en Het avondmaal
(1968), waarm de schrijver door middel
van een modermstisch vertelprocédé
zijn innerlijk onthult. Ook verschenen er in
en na WO II nog bundels volksvertellingen:
De wereld van Soo Moereman (1941), De
goede smokkelaar (1942), Moeder (1950)
en De kaartrzdder (1966) getUIgen wederom
van Walschaps grote fantasie en liefde
voor volk en volkstaal. De fantastische
avonturenroman De ongelooflzJke avonturen
van Tzlman Armenaas (1960), waarin
persoonlijke levenssymboliek doorklinkt,
werd door de kritiek miskend.
Walschaps kritisch en essayistisch werk
bevat meestal een zeer persoonlijk getuigenis
Zijn opvattingen over roman, literatuur
in het algemeen en kunst vindt men in
Voorpostgevechten (1943). Over zijn eigen
levensbeschouwmg en cultuurkritiek handelen
Vaarwel dan' (1940), Salut en merci
(1955), Muzzek voor twee stemmen (1963),
Dosszer Walschap (1966) en De culturele
repressze (1966). Hieruit blijkt zIjn betrokkenheid
bij veel cultuurproblemen. Zijn
protest tegen de overmacht van het klerikalisme
m de cultuur, zijn voortdurende
strijd voor geestelijke vrijheid, zijn pleidooi
voor tolerantie en kritiek op bepaalde tendenties
in de westerse beschaving, behoren
tot zijn belangrijke verdiensten. Zijn liefde
voor het kind inspireerde Walschap tot tal
van boeken, poppenspelen en radio- en
televisiespelen voor kinderen.
Behalve veel Belgische onderscheidingen
ontving hij in 1968 de PrijS der Nederlandse
Letteren. In mei 1975 werd hem de eretitel
'baron' toegekend
Werken: Ultmgen m de moderne wereldletterkunde
(1930), essay, Nomt meer oorlog (1931), essay,
Jan Frans Cantré (1932), essay, De VIerde konmg
635
WAP
(1935), r ,De Spaanse gebroeders (1937), t ,ZotJe
PetotJe (1941), kmderb., Gansje Kwak (1942),
kmderverh, Wlng en Wong (1945), Het kleine
meIsJe en Lk (1953), Janneke en Mleke In de oorlog
(1955), kmderverh, Julten Kuypers (1966),
essay, De kunstenaar en ZLJn volk (1967), essay,
Het OramproJect (1975), r , De helltge Jan Mus
(1979), Rustoord (1979)
Uitgave: Zuster Vlrgtlla (1979), met mI. van K
FENS
Literatuur: K ELEBAERS, De romankunst van G W
(1942), C DE BAERE, Gestalten UIt het werk van
G W (1943); J C BRANDT CORSTIUS, G W (1960),
J WEISGERBER, m Aspecten van de Vlaamse
roman 1927-1960 (1964); A WESTERLINCK, m
Wandelend en peinzend (1965'), Raam, 50
(1968), speciaal G W -nummer, J FLORQUlN, m
Ten hUIze van , 1 (1971'), mtervlew, A WES.
TERLINCK, Gesprekken met W, 2 din (1972',
1973'), R ROEMANS en H VAN ASSCHE, Blblwgra{
te van en over G W (1974), W M. ROGGEMAN, m
BeroepsgeheIm, 2 (1977), interView, B F VAN
FLiERDEN, G W (1978), Creare, 12 (1983), speciaal
G W -nummer, C WALSCHAP (ed), G W
(1983) IA WESTERLINCK EN RED [
Wap, Joannes Jacobus Franciscus
636
Nederlands letterkundige (Rotterdam 1.5.
1806-Delft 7.3.1880). Van rooms-katholieke
hUize; bezocht het gymnasium te Leiden,
waar hij kennis maakte met Bilderdijk,
met wie hij enige tijd heeft gecorrespondeerd
en wiens begrafenis hij heeft
betaald; studeerde enkele jaren aan de
Gentse universiteit; werd in 1828 benoemd
tot leraar Nederlandse taal- en letterkunde
aan de net opgerichte Koninklijke Militaire
Academie te Breda; maakte in 1837 een
reis naar Rome en promoveerde daar tot
doctor in de wijsbegeerte. In augustus 1839
werd hij op wachtgeld gezet en vervolgens
in 1840 eervol ontslagen onder toekenning
van een pensioen en een persoonlijke toelage
van de koning; sindsdien leefde hij ambteloos.
Waps eerste schreden op letterkundig gebied
dateren uit de tijd die hij in Belgie verbleef;
hij was een der oprichters van de Belgische
Muzen-Almanak en werkte als criticus
mee aan het in Brussel verschijnende
tijdschrift De Argus (1825-1826). Na zijn
terugkeer in Nederland richtte hij het
weekblad Argus (1828-1829) op, waarvan
hij onder het ps. Fr. Reland hoofdredacteur
was en waarm hij o.a. met hulp van zijn
vriend A. van der Hoop fel van leer trok
tegen de ingedutte vaderlandse poezie; m
deze tijd publiceerde hij ook anoniem een
scherp pamflet tegen een der Rotterdamse
dichterlijke grootheden: NieskrUid uoor
den heer J L NIerstrasz, Jr (1828).
Zijn eigen poezie beantwoordt echter evenmm
aan de maatstaven der kritiek en heeft
de tand des tijds met doorstaan; van meer
belang zijn enkele letterkundige studies,
maar vooral het verslag dat hij van zijn grote
Europese toer maakte: Mijne reis naar
Rome In het voorjaar uan 1837 (2 din.,
1838-1839).
Werken: Grtekenland en Byron (1829), MIjne vaderlandsche
zangen (1831), Bloemlezing UIt de
poezy mIJner laatste vljf-en-twlnttg Jaren
(1865), Bloemlezing UIt de poezy mIjner laatste
tIen Jaren (1874), BtlderdlJk Eene bLJdrage tot
zIJn leven en werken (1874), Bloem en vrucht
Poezy en proza (1878)
Literatuur: PA HAAXMAN, 'Dr J J F W', m DIe
Haghe Jaarb 1928/29 (1929), CG N DE VOOYS,
'Apollo, Argus en Nederlandsche MercurIUS biJdrage
tot de kenms van de letterk kr!tlek vóór de
Gids-tiJd', m Verzamelde letterk opstellen
meuwe bundel (1947), M HANDT, 'Literaire kr!tlek
m "De Argus"', m NLeuwe Taalg, 48 (1955),
AF MANNING, 'Wen BIlderdijk', m Idem, 49
(1956), IDEM, 'W m de Jaren 1824-1832', m Annalen
van het ThIJmgenootschap, 13 (1956), L J
ROGIER, 'De Rotterdammer J W (1806-1880)', m
Terugbltk en UItZIcht, dl 2 (1965), H VAN BERKEL,
'Quelques correspondants de Lamartme en
Hollande autour de deux médlts', m P VIALLANEIX
(ed), LamartIne Ie lwre du centenaire
(1971) ID WELSINK[
Warmond, Ellen
Ps. van Pieternella Cornelia van Yperen,
Nederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Rotterdam 23.9.1930). Volgde balletlessen,
maar moest om gezondheidsredenen
een balletcarrière afbreken. Werd vervolgens
secretaresse en later assistente bij het
Letterkundig Museum en Documentatiecentrum.
Verraste In 1953 met haar poeziebundeltje
ProeftUin, waarvoor zij werd bekroond met
de Reina Prinsen Geerligsprijs (samen met
Remco Campert). Hoewel deze poezie wat
de taalvorm betreft aansluit bij de poëzie
van de Vijftigers, heeft zij een daarvan
afwijkende eigen inhoud. Zij werkte mee
aan Maatstaf met verhalen en werd lid van
de redactie van Gard SWIk.
De belangrijkste thema's m het werk van
Warmond zijn existentiële angst, eenzaamheid
en vervreemding. Zij drukte deze thematiek
uit in een spel met de tijd, die vaak
tot stilstand wordt gebracht om tot een verhevigd
en verhelderend bewustzijn te komen.
Daarbij wordt zij aangetrokken tot de
statische denkwijze van het Oosten, dat zij
op haar reizen naar Nepal had leren kennen.
In de bundel Warmte, een woonplaats
(1961), bekroond met de Jan Campertprijs,
komt haar scepsis over de mogelijkheden
die de liefde biedt om aan existentiele
angst en eenzaamheid te ontkomen tot
uiting. In 1984 verscheen van haar hand de
bundel Vragen stellen aan de stilte
Werken: Naar men zegt (1955), p, WeerszIJ van de
wereld (1957), p ,Eeuwig duurt het langst (1961),
verh, Paspoort voor memandsland (1961), r,
Het strUIsvogelreservaat (1963), p ; De hUid als
raakvlak (1964), p , Testbeeld voor een koud klimaat
(1966), p., Geen bloemen/geen bezoek
(1968), p, De groeten aan andersdenkenden
(1970), p , Saluutschot met knaldemper (1972),
p, Beestenboel (1973), kmderp, Uitzicht op
mZlcht (1974), p; Implosie (1976), p; Gesloten
spiegels (1979), p ; Tegenspeler tijd (1979), keuze
p , Ordemng (1981), p
Literatuur: C J E DINAUX, m Gegist bestek, dl 3
(1969), J VAN DER VEGT, 'KIjken m een gesloten
spIegel', m Ons Erfdeel, 24, 5 (1981); IDEM, 'E Wo',
m Kntlsch leXicon van de Nederlandstalige IIt
na 1945 (1984) [GJ VAN BORK]
Warren, Hans
Eig. Johannes Adrianus Menne, Nederlands
dichter en criticus (Borssele
20.10.1921). Schreef In zijn lyceumtijd te
Goes onder invloed van Jac. P. Thijsse
ornithologische bijdragen voor het blad De
Levende Natuur In boekvorm verscheen
in 1949 zijn ornithologische studie Nachtvogels.
Vlak na WO II was hij werkzaam als
ambtenaar van de burgerlijke stand te
Borssele. Van 1950 tot 1952 woonde hij in
Engeland en van 1952 tot 1957 in Parijs,
waar hiJ onderzoek deed naar de achtergronden
van het werk van Alain-Fournier,
waartoe hij zich altijd aangetrokken had
gevoeld. In 1957 vestigde hij zich in Kloetinge
bij Goes
ZIJn eerste verzen publiceerde hij in de illegale
tijdschriften Maecenas en En Passant
(1944) en direct na wo II in Columbus. Zijn
eerste bundel poezie, Pastorale, verscheen
in 1946. In dat Jaar begon hij ook met het
schrIjven van literaire kritieken voor Vrije
Stemmen. Vanaf 1951 schrijft hij regelmatig
letterkundige kronieken voor de Provmclale
Zeeuwse Courant
Warrens poezie wordt thematisch sterk
bepaald door zijn liefde voor de natuur,
maar ook door een intens schoonheidsverlangen
dat wordt overschaduwd door gedachten
van verval en dood. Voorts spelen
thema's als erotiek en deugd een belangriJke
rol. Het meest duidelijk is die thematiek
verwoord in de bundels Tussen hybris en
vergaan (1969) en Herakles op de tweesprong
(1974). Diezelfde onderwerpen
brachten hem ertoe veel werk van De Sade
te vertalen. Voorts verzorgde hij vertalin -
gen van Alam-Fournier en Kaváfis.
WAUTERS
Daarnaast stelde hij bloemlezingen samen:
MIJn hart wou nergens tieren (1959), uit
het werk van Boutens, en SpIegel van de
Nederlandse poeue (1980, herz. uitg.
1984'). Een door hemzelf samengestelde
bloemlezing uit eigen werk, D!t!s werkelIJk
voor JOU geschreven (1982), werd van een
inleiding voorzien door G. Komrij.
Warrens werk werd enkele malen bekroond.
Voor zijn bundel Sa!d (1957) kreeg
hij de Van der Hoogtprijs en voor zijn kritieken
verwierf hij in 1970 de Pierre Bayleprijs.
In 1971 werd hem de Zeeuwse prijs
voor kunsten en wetenschappen toegekend.
Werken:InmemonamDr Jac P Th'jsse(1947),p;
Eiland m de stroom (1951), p, Leeuw lente
(1954), p, VIJf m je oog (1954), p., Een roos van
Jencho (1966), p ,Kritieken (1970), Schetsen Uit
het Hongaarse volksleven (1972), p ,De Olympos
(1973), p ,Een liefdeslied (1974), p., Betreffende
vogels (1974), p, Steen der hulp (1975, 1983'),
pr , 't Zelve anders (herUltg van Pastorale, 1975),
p , Wmtenn Pompel (1975), p ,Zeggen wat nOOIt
Iemand zei (1976), p ,Zeven gedichten van liefde
(1976), Demetnos (1976), pr , De vondst m het
wrak (1978), p , Voor Marw (1978), p ,Een otter
m Amerlcam (1978), p , Geheim dagboek, 5 din
(1981-1985)
Uitgaven: Verzamelde gedIchten 1941-1971 (1972);
Verzamelde gedichten 1941-1981 (1981), Dit IS
werkelijk voor JOU geschreven (1982), bloeml
met mi van G KOMRIJ
Literatuur: Maatstaf, 19,6 (1971), specIaal H.W -
nummer, J VAN DER VEGT, 'H W', m Kritisch
leXICon van de Nederlandstalige l,t na 1945
(1981), M WOLFERT en E DE SCHIPPER, mMeta,
16 (1981-1982) [GJ VAN BORK]
Wauters,~arcel
Vlaams dichter en prozaschrijver (Aalst
910.1921). Rijksambtenaar. Was als
vriend en medestander van L.P. Boon
mederedacteur van het experimentele tijdschrift
T!Jd en Mens, waarin hij overwegend
poezie publiceerde. Experimenterend
met de vormgeving geeft hij in vrije verzen
kleine momentopnamen van de stad en
haar bewoners. Soms lijkt zijn poëZie door
de bondigheid van de formulering te bestaan
uit aforismen.
Zijn eerste bundel verscheen in 1952: Er !s
geen begm en geen emde Daarna volgden
de bundels Apoteek (1958), Anker en zon
(1960), Nota's voor een portret WIt tegenbericht
(1967). Behalve deze poëzie schreef
Wauters proza dat hij zelf 'paraproza'
noemde: Als de nachtegaal toeslaat
(1969).
In 1971 verscheen een bibliofiele uitgave
van een reeks tekeningen van zijn hand
637
WAZENAAR
onder de titel Voor een waterdruppel,
ingeleid door Louis Paul Boon. Behalve
tekeningen vervaardigde Wauters ook collages
en schilderwerk.
Werken: Hlpoteek (1962), Remy C van de Kerckhove
(1974), monogr ,Hapermgen (1981), blblIofie·
Ie Ultg
Literatuur: LP BooN, 'De dichter M W.', In Gemaal
maar met te korte beentjes (1969'), J
BIEZEN (ed), Vnendenalbum voor de TIJd en
Mens-dichters Albert Bontrzdder en M W =
Dimensie, 1, (1976-1977), A BONTRIDDER, Inle!dmg
tot de poeue van M W (1981)
[GJ VANBORK]
Wazenaar
Zie Vos, Amand de
Weert, Jan de
Zuidnederlands dichter (eerste helft 14de
eeuw). Hij was 'clerc van surgyen' (chirurgijn)
te Ieper. Zijn leerdicht met scherp
hekelende inslag van ca 2900 verzen gaf hij
de titel Sp,eghel der Sonden of N,euwe
Doctrmael Hij behandelt hierin achtereenvolgens
de zeven hoofdzonden, de tien
geboden en de biecht.
Eveneens van hem maar later geschreven is
de D,sputac!e van Rog,ere ende van Janne,
ook Wapene Rog,er genoemd, in de traditie
van de strofische gedichten van Jacob
van Maerlant. De DlsputaC!e bestaat uit
drie gedichten, die respectievelijk 66, 35 en
43 clausules van 13 verzen tellen
Zie ook Spieghel der Sonden, Die.
Uitgaven: J A JACOBS (ed.), J d W 's N!euwe Doctnnael
ol Sp!eghel van Sonden (1915), E KAUSLER
(ed ), 'Dlsputacle', m Denkmaler altmederlandlscher
Sprache und Literatur, 111 (herdr
1966) [A VANELSLANDER]
Wellekens, Jan Baptista
638
Zuidnederlands dichter (Aalst 13.2.1658-
Amsterdam 14.5.1726). Ofschoon van katholieke
afkomst, werd hij door zijn ouders
jong in de leer gedaan bij een goudsmid in
het protestantse Amsterdam. Hij verkoos
echter een opleiding tot schilder. Ter voltooiing
daarvan ging hij in 1676 naar Italië
en bleef er tot 1687, vnl. in Rome en Venetie.
Zijn ervaringen en studies aldaar, en
zijn omgang met jonge talenten van velerlei
landaard en professie, hebben hem in de
gelegenheid gesteld het door hem ernstig
gevoelde tekort aan klassieke vorming
emgszins te compenseren. Vooral met de
poezie van Vergilius bleek hij later goed
vertrouwd.
In zijn werk, dat voor een deel uit (betaalde)
gelegenheidspoezie bestaat, vindt men
het arcadische en rococoachtige uit het
begin van de 18de eeuw op zijn best. In het
kader van zijn tijd geplaatst, behoort Wellekens
met Poot stellig tot de opmerkelijkste
en meest begaafde dichters. Het karakteristieke
genre van de herderszangen en
visserszangen is door hem (onder ps. Silvander)
als eerste beoefend, maar niet met
genoeg talent om het voor latere generaties
belangrijk en boeiend te doen zijn. Toch
heeft zijn poezIe enkele aantrekkelijke aspecten:
de soms eigen, individuele natuurbeleving
en -weergave, blijkbaar samenhangend
met zijn waarnemingen als schilder,
en zijn mnige, ondogmatische godsgeloof,
gevormd door zijn ervaringen in Holland
en m Italie. Toen de paus in 1713 de
Jansenisten in de ban deed, wekte dit bij de
verdraagzame Wellekens grote verontwaardiging
op.
Tijdens zijn leven verschenen de D,chtlievende
Ultspannmgen (1710) en de Ammtas
(1715), een vertaling van Tasso's pastorale;
in dit boek vindt men ook een opmerkelijke
en uitvoerige 'Verhandeling van het
herdersdicht', die tot m de romantiek
invloed heeft uitgeoefend. Na zijn dood
verschenen nog Versche,den ged,chten en
brUiloftsd,chten (1729) en ZedehJke en
ernstlge gedichten (1737); de laatste bundel
bevat een levensbeschrijving door Wellekens'
vriend Pieter Vlaming.
Uitgave: J D P WARNERS (ed), Verhandelmg van
het herderd!cht (1965)
Literatuur: R PENNINK, Stlvander (1957), P E.L
VERKUYL, Battlsta Guanm's Il pastor I!do m de
Nederlandse dramatische hteratuur (1971), R.
VAN MAANEN, 'TraduzlOm m Neerlandese delle
opere mmOll del Tasso', m Att! del convegno d!
N!mega sul Tasso (1978)
[G STUIVELING EN P J VERKRUIJSSE]
Werfhorst, Aar van de
Ps. van Pieter Gerhardus Jansen, Nederlands
romanschrijver (Gronau, W.-Duitsland,
3.3.1907). De streek van de Overijsselse
Vecht, hem sinds zijn jeugd bekend,
bepaalt in zijn romans vaak de lokale sfeer.
De eenzaamheid van de mens vormt het
grondmotief, in Madame Jatzkowa (1941)
hcht behandeld, breed Uitgewerkt in de
vierdelige cyclus De eenzame (1949-
1956)
Werken: Jennech!en (1932), De grote stille knecht
(1936), Volckmar de Ommelandvaarder (1938),
De wmterkraalen (1945), Tranen der dmgen
(1977), p
Literatuur: Zesentwmt!g blOgra/!een (1949), C J E
DINAUX, m Cntlsch Bulletm (febr 1953), C LENNART,
In Op schTiJversvoeten door Nederland
(1955), H ENTJES, 'A.v d.W aan IJssel en Vecht',
In BIJdr Land IJssel Vecht, 2de bundel (1979).
[w BLOK]
Werumeus Buning, Arnold
Nederlands prozaschrijver (Uithuizen
21.1.1846-'s-Gravenhage 2.11.1933). Oudoom
van J.W.F. Werumeus Buning. Opgeleid
voor zee-officier; bevoer in deze hoedamgheid
vele jaren de Oostindische wateren.
In 1884 benoemd tot directeur van het
Museum voor Land- en Volkenkunde en
van het Maritiem Museum 'Prins Hendrik'
te Rotterdam. Werkte vanaf 1873 met prozaschetsen
mee aan De HUlsvnend van
J.J.A. Goeverneur, en sinds 1875 ook aan
het meuwe weekblad Eigen Haard
Zijn beste novellen werden in 1880 verzameld
in Marme-schetsen; met enkele volgende
bundels soortgelijk proza werden
deze m 1894 verenigd in Bmnen en bUiten
boord Evenals zijn tijdgenoten Cremer,
Keller en Van Maurik behoorde hij tot de
typische vlotte vertellers van novellistisch
proza dat tevens op de voordracht was
berekend en mede daardoor niet vrij van
humoristisch en sentimenteel effectbejag.
Hij onderscheidde zich doordat hij als een
van de wemige Nederlandse schrijvers het
zeemansleven tot achtergrond koos van
zijn populaire verhalen. Hoewel de kritiek
der Tachtigers dit werk niet welgezind was,
behaalde het vele herdrukken, terwijl het
door de ongekunstelde schrijftrant minder
snel verouderde dan het werk der toenmalige
modernisten. Toch overleefde de auteur
zijn roem.
Werken: De erfems van den burgemeester (1875),
Verschtllende ouwe heeren (1886), UIt en thws
met de Tromp (1887), Menschen zooals er meer
ZIJn (1892), In en om de kampong (1897), Zondaars
en zondaressen (1898), Stdm en Ik (1899),
Stuurman Roelof en andere schetsen (1903)
Literatuur: J TEN BRINK, GeschIedems der Noordnederlandsche
letteren m de XIXde eeuw, dl 3
(1904') [G W HUYGENS]
Werumeus Buning, Johan Willem
Frederik
Eig. J.W.F. Bunmg, vanaf 20.6.1891 Werumeus
Buning, Nederlands dichter, prozaschrijver
en essayist (Velp 4.5.1891-Amsterdam
16.11.1958). Werd na een afgebroken
opleiding voor het notariaat redacteur
letteren en kunst bij De Telegraaf Ontwikkelde
zich, aangemoedigd door zijn vriend
A. Roland Holst, tot een gewaardeerd dichter.
WERUMEUS BUNING
Zijn debuutbundel, In memonam (1921),
waaraan men ten onrechte de invloed van
Leopold toeschreef, had de dood van een
geliefde tot achtergrond, doch betekende
m wezen, naar Van Eyck aantoonde, een
genezmg tot het leven. Het element van
liefde tot het aardse is kenmerkend voor de
dichter, getuige ook de bundel Hemel en
aarde (1927, een uitgebreide herdruk van
Enkele gedichten, 1924) met de suggestieve
bewerkingen van de paradijsmythen. De
hierin voorkomende Villonvertaling toont
reeds zijn belangstellmg voor de ballade,
die van blijvende aard zal blijken. Had zijn
heldere, welluidende en plastische poëzie
reeds van de aanvang af een zekere eenvoud
die haar vrij algemeen toegankelijk
maakte, bepaald populair werd hij door de
beoefening van de ballade (zowel in de zin
van rederijkersrefrein als van volksballade).
Zijn Mana Lécma (1932) werd, ondanks
het onbevredigende slot, een overrompelend
succes, en ook de bundel Negen
balladen (1935) sprak de lezers aan. Toch
dreigde het gevaar van een al te grote
gemakkelijkheid die tot banaliteit kon leiden;
in de copla's Voor twee stuwers anJelieren
(1936) werd dit eVident.
Een waar levenskunstenaar toonde hij zich
m zijn talrijke prozawerken, waaraan doorgaans
reportages en andere journalistiek
ten grondslag lagen. Met vaart en vaardigheid
en dikwijls zeer treffend schreef hij
over de dans, het toneel, reizen, zwerftochten,
de wijn enz., terwijl zijn culinaire
geschriften reeds door de presentatievorm
een succes werden.
Zijn al te vlotte pen bracht hem dikwijls in
conflict met de literaire kritiek; zijn populariteit
daalde sterk toen hij in 1942 toetrad
tot de Kultuurkamer, waarbij - overigens
ten onrechte (vgl. P. Hijmans' dissertatie
J W F Werumeus Bunmg Aantekenmgen
over werk en leven, met bneven en
documenten, 1969) - twijfel rees aan zijn
vaderlandse gezmdheid tijdens wo II. Daarna
zette hij als dichter en redacteur van
Elsevlers Weekblad zijn werk voort. Hoewel
hij ook toen verdienstelijk werk, vooral
goede poëzie schreef, kreeg dit weinig
belangstelling, mede als gevolg van de
nieuwe literaire richtingen die hem vreemd
waren. Werumeus Buning was ook als vertaler
uiterst actief. Hij vertaalde werk van
Shakespeare, Melville en Roth, maar vooral
zijn vertaling De geestnJke ridder Don
QUlchot van de Mancha (vert. 1941-1942)
heeft lang stand gehouden.
639
WESSEM
Werken: De wereld van den dans (1922), Het tooneeldecor
(1923), Toneel en dans (1925); Dood en
leven (1926), Dansen en danseressen (1926);
Twee eeuwen danskunst en curIOSiteit (1927),
Tierelantijnen (1928), Afscheid TrIOmf van den
dood en andere gedIChten (1929), Nieuwe tlerelantljnen
(1932), Culmalre tterelantljnen
(1934); Een boekje van den wIJn (1936); Een
boekje van het glas (1938), Een ontmoetmg met
vreemde gevolgen (1938), 100 avonturen met een
pollepel (1939); Nieuwe avonturen met een pollepel
(1940); Dageltjksch brood (1940), p; Vae
VlctlS (1940), Ik ZIe Ik ZIe wat gij met ZIet, Dne
zwerftochten door ons land (1940), Orpheus en
Eundlce (1941), p., Wandelmgen met Mars
(1942), De vergulde drUIVentros (1943); Bacchus
met twee aangeZIchten of Het nuttig en vermakeltjk
spoorwegboekje (1943), De gewaarschuwde
reIZIger (1944), Verboden verzen (1947), De
ernsttge roker of Over de manneltjke en waarachtige
omgang met het kruid ta bok (1950), De
witte wmgerd van FranknJk (1951), Jacob en de
engel (1951), p, Het gebroken hart of De reis
naar Barcelona (1951), Zeven en twmttg stokpaarden
(1951, herdr 1970), Rozen, distels en
anJelteren (1953), p , Wmter-acomet (1961), p
Uitgave: Verzamelde gedichten (1941, herdr
1970)
Literatuur: M J G DE JONG, m De verlossmg van
Venus en andere essays (1979), G H 'S-GRAVESANDE,
m Al pratende met (1980), H DE
VRIES, m Knttek als credo (1980)
[GW HUYGENSENGJ VAN BORK)
Wessem, (Jacques) Constant van
640
Nederlands (roman)schrijver en essayist
Cs-Gravenhage 25.4.1891-Wassenaar 21.
12.1954). Was van 1916-1922 redacteur
van Het Getij en van 1924-1939 van De
Vrije Bladen Ook maakte hij enige tijd
deel uit van de redactie van het tijdschrift
De Filmliga Zijn streven naar vernieuwing
bracht hem dICht bij de expressionisten;
zijn aandacht ging echter vooral naar de
functionaliteit van de taal, zoals deze in de
nieuwe zakelijkheid werd beklemtoond.
Het dynamische en het tempo verleenden
aan zijn proza een lichtvoetige snelheid
zoals daarvoor in de Nederlandse literatuur
weinig bekend was. Een sterke muzikaliteit
gaf het een gevoelige, wat nerveuze
toets. Zijn belangstelling voor de geschiedenis
richtte zich vooral op het begin van
de 19de eeuw. Daarbij was hij een typisch
stadsmens, met een voorkeur voor Parijs.
Naast muziekkritieken schreef Van Wessem
biografieen over componisten, o.a.
Claude Debussy (1920) en Ltszt (1931) -
waarvan m 1948 een uitgebreide druk verscheen
onder de titel Galop chromatlque
Roman van romantische tijden - en studies
over musiceren en de geschiedems van
de muziek (Moderne Fransche mUSICI,
1928). Ook uit zijn historische verhalen en
romans blijkt dat Van Wessem vooral
geboeid was door persoonlijkheden. Dit
betreft o.a. De Ijzeren maarschalk Het
leven van Daendels, 'soldat de fortune'
(1932) en Jacht op Bonaparte Een Talleyrandroman
(1940). Samen met C.J. Kelk
publiceerde hij onder ps. Frederik Chasalle
het dichtbundeltje LampIOns m den wmd
(1921) en enkele toneelstukken, die aan de
commedia dell'arte doen denken: De terugkeer
van Don Juan of de Alcalà'sche
moordverwarrmg (1924) en Harleki)n
(1932). Ook vertaalde hij samen met hem
en E. Vergé Ubu konmg, van A. Jarry. Van
de in zijn eigen tijd spelende romans zijn te
vermelden: Cel/y, Lessen m charleston
(1931, 1937') en Margreet vervult de wet
(1936) Vooral de bijzondere stijl en het
beeldgebruik van de eerste maakten zo'n
indruk dat Marsman bereid was een inleiding
te schrijven bij de tweede druk; de
tweede roman heeft als onderwerp de bewustwording
van de vrouw. Van enig literairhistorisch
belang is zijn roman Slauerhaft
Een levensbeschrijving (1941) en
MIJn broeders mApallo (1941), dat herinneringen
bevat In 1951 ontving hij de
Marianne Philipsprijs.
Werken: Gustav Mahler (1920, 1925'),300 negersla·
ven (1935),De Ruyter (1937, 1941'),De prmceltJke
hand (1938), openluchtspel, Komng-Stadhouder
Wtllem III (1939)
Literatuur: C J KELK, 'Hermnermgen aan C v W "
m Maatstaf (1955), C J E DINAUX, m HerZien
bestek (1974). H DE VRIES, 'In memOrIam
Cv W', mKntlek als credo (1980), H LEFERINK,
mRT SEGERS (ed), Lezen en laten lezen
(1981) [HA WAGEENGJ VAN BaRK)
Westerbaen, Jacob
Noordnederlands dichter Cs-Gravenhage
7.9.1599-Loosduinen 31.3.1670). Zoon van
een lijndraaier of touwslager. Studeerde
sedert 1615 theologie te Leiden als bursaal
van het statencollege, maar werd na de
synode van Dordrecht vanwege zijn remonstrantse
denkbeelden Uit het college gezet.
Ging toen medicijnen studeren en promoveerde
in 1622 te Caen. Vestigde zich als
arts te 's-Gravenhage en trouwde in 1625
met de rijke Anna Weytsen, weduwe van de
onthoofde Remier van Oldebarnevelt.
Hierdoor werd hij heer van Brantwyck en
Ghybelant en gmg wonen op het buiten
West-Escamp bij Loosduinen. In 1629
werd hiJ ridder van St.-Michlel. In 1647
weduwnaar geworden legde hij de buitenplaats
Ockenburg aan m de duinen bij
Loosdumen en woonde daar vanaf 1652 als
landedelman HIJ was een armmiaans gezmd
christen, maar werd vanwege de kerkehJke
tWisten met lid van een kerk
Westerbaen debuteerde met Mmnedlchten
(1624) - waarvan m 1633 een herziene
druk verscheen en m 1644 een herziene uitgave
onder de titel Gedichten. Hierin werden
opgenomen o.a. "t Noodsakelijck mal',
m navolgmg van Huygens' 'Kostelick mal'
en 'Voorhout', alsmede een vertaling van
een aantal Basw van Janus Secundus (in
1631 afzonderlijk verschenen met een basso
contmuo van Cornehs Padbrue, 1641-
1642'). ZIJn erotische poezie IS een vlotte
vanant van de bekende petrarkistlsche
mmnelynek, een genre dat hijzelf parodieerde
m 'Boeren-vryage op de Haegse
kermis'.
Daarnaast leverde hij zeer veel vertalingen;
behalve de reeds genoemde KusJes: Seneca's
Troas (1658), Erasmus' Lof der Zotheid
(1659), De ses comedlen van P Terentws
(1663), van OVldius de Hermdes, de
Ars amatona (onder de titel Avondschool
voor vryers en vrysters) en de Remedw
amor/s, voorts PerslUS en Juvenalis Ook
schreef hij talrijke gelegenheidsdichten en
goede puntdichten, en gaf uit: Davlds Psalmen
m Nederduytsche nJmen gestelt
(1655, 1656'). In een aantal polemische
geschriften en tegenschriften was de extheoloog
ook als dichter in zijn kracht.
Als zijn beste gedicht wordt beschouwd de
satire Kracht des geloofs van den voortreffehJcken
ende vermaerden Nederduytschen
poeet Joost van Vondelen (1648),
gencht tegen de Altaergehelmemssen van
de vroegere voorvechter der arminianen,
Vondel. Bekender werd Arctoa Tempe.
Ockenburgh (1653), een van de uitvoerigste
Nederlandse hofdichten.
Werk: Gedichten, verdeylt In VIJf boecken (1657,
1672')
Uitgave: SF WITSTEIN (ed ), Minneliederen (1956),
bloeml
Literatuur: J W WORP, 'J W', In TlJdschr V
Nederl Taal- en Letterk , 6 (1886), J KARSE.
MEIJER, Jeremias de Decker (1934), F VAN HER.
ZELE, 'J W en zIJn werk', In Album Eaur, dl. 1
(1948), M VANCAN, 'J W ,bestriJder van Vondel',
In VondelJaarb (1949), J KOOPMANS, VIJf letterk
studlen (1958), PAF VAN VEEN, De soetlcheydt
des buytenlevens (1960), L ROOSE, 'Vondel
en W vergeleken', In Nova et Vetera, 48 (1970-
1971), W A P SMIT, Kaillope m de Nederlanden,
dl 1 (1975), P J MEERTENS, 'Pleter van Gelre, een
Tbools dichter Uit de 17e eeuw', In IDEM, Meertens
over de Zeeuwen (1979)
[w J C BUITENDIJK EN P J VERKRUIJSSE]
WEVERBERGH
Wetering, Jan Willem van de
Nederlands detectiveschrijver (Rotterdam
12.2.1931). Volgde een opleiding voor de
diplomatieke dienst op NIJenrode, maar
kon door een erfems een aantal grote reizen
maken. HIJ bezocht Japan waar hij zich enige
tijd m een Zen-boeddhistisch klooster
vestigde. Over zijn ervaringen daar schreef
hij een tweetal boeken die in de V.St. groot
succes hadden en later m het Nederlands
vertaald werden onder de titels De lege
spiegel (1972) en Het dagende mets
(1973).
Daarna voorzag hij in zijn onderhoud als
reserve pohtieman, een periode die hem de
stof leverde voor een reeks Amsterdamse
politIeromans, waarin het duo Grijpstra en
De Gier als onderzoeksteam optreedt. Het
zijn vlot geschreven, hcht ironische en filosofische
detectives. Het liJk m de Haarlemmerhouttumen
(1975) werd verfilmd
en voor de Franse vert. van zijn politieroman
Het werkbezoek (1979) kreeg hij de
Grand Prix de la Lltérature Policière 1984.
Van de Wetermg verzorgde het boekenweekgeschenk
1981 onder de titel De verdachte
Verheugt. Inmiddels heeft hij zich
in de V.St. gevestigd.
Werken: BUItelkrUId (1976), De gelaarsde kater
(1976), De dood van een marktkoopman (1977),
Een dode Uit het Oosten (1977), De blonde
baVIaan (1978), En samen kwamen ze heel ver
(1977), klnderb , De straatvogel (1982), De vlmderjager
(1982), FriS en vrolijk (1982), Een kleine
verglssmg (1982), verh ; Het veilige gevoel (1983),
De doosJesvuIler en andere vondsten (1984),
columns, De ratelrat (1984)
Literatuur: J BAKKENHOVEN, m Book Magazme, 1
(1978), interView, J W VAN DE WETERING, Op
zoek naar het ongerijmde (1980), autoblOgr,
CHR en J FILSTRUP, m Armchalr detectIVe, a
Journal devoted to the appreclatwn of mystery
[ J, 13 (1980), interview [GJ VAN BORK]
Weverbergh, Julien Louis
Vlaams dichter, prozaschrijver en criticus
(Antwerpen 26.5.1930). Was leraar Frans
tot 1966. Werd vaste correspondent bij
Vnj Nederland (tot 1970) en in 1967
tevens lector-redacteur bij uitgeverij Manteau
(Brussel), waar hij o.m. de avantgardistische
serie De Vijfde mendwan opzette
en leidde. In 1971 werd hij directeur van
deze firma.
Weverbergh deed zijn geruchtmakende intrede
in de literatuur met zijn polemische
tijdschrift Bok (1963-1964); later ging het
samen met Dwgram op in het nieuwe tijdschrift
Komma (1965-1968), waarvan Weverbergh
het redactiesecretariaat waar-
641
WEIJDTS
nam. In 1965 verscheen een keuze uit de
Bok-artikelen in het Bokboek, waardoor
zijn faam als criticus werd gevestigd. Weverbergh
treedt hierin naar voren als een
uitgesproken individualist, die elk boek
subjectief benadert en geen rekening wenst
te houden met gevestigde waarden en reputaties.
Dat standpunt belet evenwel niet
dat het Bokboek ook objectieve waarde
krijgt, met het minst door enkele geslaagde
proeven van close-reading en sociologisch
literatuuronderzoek.
Weverbergh is op zijn best als polemist; ook
als creatief schrijver onderscheidt hij zich
in gunstige zin door de felle, hartstochtelijke
toon, de vaak gedurfde Uitspraken,
en de individualistische levenshouding die
vooral in dagboekaantekeningen en lectuurnotities
doorschemert (Pum Korzelig
proza, 1970). Literatuur is voor hem een
aspect van de maatschappij; vandaar dat
hij in zijn publikatIes ook aandacht besteedt
aan de gedepersonaliseerde, hypocriete
en oneerlijke samenleving. Het duidelijkst
komt dat tot uiting in de satirische
pamflet-roman Een dag als een ander
(1965), die voor heel wat opschudding in
Belgische onderwijskringen zorgde. Aangevuld
met nieuwe documenten, reacties en
overwegingen achteraf vormde de roman
Het dOSSier Jan (1968).
In latere werken, zoals GllgamesJ herschriJven
(1968) en de bundel collageteksten
Blauw rapen (1969), verwerkte Weverbergh
zijn gecompliceerde, vaak paradoxale
visie op mens en maatschappij in
een symbolische en allegorische stijl. Daarna
was hij haast uitsluitend werkzaam op
het gebied van de ufologie, waarin hij eveneens
bekendheid en autoriteit heeft verworven.
Toch bleef hij ook als polemist
actief; in samenwerking met Herwig Leus
publiceerde hij het Boonboek (1972), waarvan
in 1982 een vermeerderde druk verscheen.
Over de geschiedenis van zijn uitgeverij
schreef hij het scherpe pamflet De
als kameleons Uitgedoste oude koelen van
Angèle Manteau (1981), en hij maakte zich
verdienstelijk als uitgever van het N!euw
Vlaams Tijdschrift en het N!euw Wereldt!
Jdschrift (vanaf 1984). Onder ps. Anne
Rooms schreef hij een boekje voor schoolgebruik:
Omtrent De trem der traagheid
van Johan Da!sne (1977).
Werken: Reahzatles (1956), p, JIJ, goudgepunte
lans (1966), essay, Moon-Ik-Iade (1966), p ,Puzzelen
met Wlilem Fredenk Hermans (1966),
essay, Leopold II van Saksen Coburgs allergrootste
zaak (1971), essay, UFO's In Oost en West, 2
642
din (1971 en 1973), essays samen met I Hobana,
Ufonauten In opmars Het Ufonautenepos
(1975), essay, De meuwe Ufogolf (1975), essay
samen met J C Bourret, UFO's In het verleden
Een documentatie (1980), essay, De bezetter
bespied (l980), foto-essay samen met R van
Opbroecke
Literatuur: J J OVERSTEEGEN, m Merlyn, 2/1 (nov
1964), H J CLAEYS, m Wat IS links? (1966), P VAN
AKEN, m Agenda van een heidens lezer (1967), K
FENS, m Loodhjnen (1967), H J LOREIS, m Nieuwe
roman IS meuwe filosofie (1967), P DE WISPE.
LAERE, m Met kntlsch oog (1967), F AUWERA, m
Schnjven of schieten? (1969), J BROUWERS, 'J W
en ergher', m IDEM, MIJn Vlaamse jaren (1978), J
FLAMEND, m Kntlsch leXicon van de Nederlandstahge
hteratuur na 1945 (1984) [p VAN AKEN]
Weijdts, Willem
Middeleeuwse kromekschrijver en dichter
in Brugge (ca 1545-nà 1618). Behalve kronieken
en gedichten is ook een reisverslag
van hem bewaard gebleven in een 16deeeuws
hs. Gedichten van Weijdts zijn o.a.
Ballade en Gesten van den guen die beide
bij een kroniek behoren, en Conforteert
my Met name Ballade, dat na 1578 gemaakt
moet zijn, is zeer anti-protestant.
WeiJdts is wel geidentificeerd met de Brugse
magistraat Guillaeume Wyts, maar dit is
inmiddels afdoende weerlegd.
Uitgave: E VARENBERGH, 'Gwllaume Weydts',
Chromque flamande 1571-1584 (1869)
Literatuur: E I STRUBBE, 'De Brugsche KrOnIekschriJver
G W ',m Blekorf (1933); R WILLEMYNS,
'Een teruggevonden hs van de 16de-eeuwse
Brugse kroniekschrijver en 'Poeet' WW', m
Versl en Meded Kon VI Acad Taal- en Letterk
(1969), IDEM, 'De Spanje-reis (1564-1571)
Uit het 16de-eeuwse Weydts-handschrlft', m
Hand Kon Comm v Gesch Brussel, 136 (1970),
A DEWITTE, 'Brugge m de Geuzentijd', m Blekorf,
82 (1982) [F VAN THIJN]
Weyerman, Jacob Campo
Noordnederlands prozaschrijver en schilder
(bij Charleroi 9.8.1677-'s-Gravenhage
9.3.1747). Zijn vader was soldaat in het
leger van Willem III. Zijn Schotse moeder
handelde en dreef herbergen in Breda. Na
een korte militaire carrière (1699) begon
zijn turbulente levensgang als bloemenschilder
door Europa. Tevens was hij werkzaam
als kunsthandelaar. In 1714 (en 1737)
mgeschreven voor medicijnen te Leiden.
Vanaf 1720 in Holland woonachtig: Rotterdam,
Breukelen, Abcoude en Amsterdam.
In 1731 met schulden uitgeweken naar Vianen.
Na chantage door middel van zijn
periodieken en belastering van o.a. een
directeur van de Oostmdische Compagnie
nam het Hof van Holland hem m 1738
gevangen. Het proces leidde tot zijn levenslange
opsluiting.
Kort na 1700 debuteerde hij als schrijver
van kluchtspelen, o.a. Democntus en Heraclltus
Brabantsche Voyage (1701). In
1720 trad hij op als tIjdschriftauteur met de
Rotterdamsche Hermes De daaropvolgende
Jaren produceerde Weyerman een serie
weekbladen: Amsterdamsche Hermes
(1721-1723), Den Ontleeder der Gebreeken
(1723-1725), Den Echo des Weerelds
(1725-1727), Den Vrolyke Tuchtheer
(1729-1730) enz., waarm misstanden en
concrete personen op satirische Wljze werden
beschreven. Zijn moralistische intenties
bleven vaak duister en wekten daarom
twijfel. Zijn proza is virtuoos, de stijl
bloemrijk en gecompliceerd: zich aansluitend
bij de 'wit'-traditie (Rabelais, Donne,
SWlft) en zich afzettend tegen de nieuwe,
vlakke en lucide stijl (Locke, Defoe, Van
Effen). De talloze autobiografische verhalen,
verspreid over diverse periodieken, en
de zeer persoonlijke toon verleenden zijn
werk een onvervreemdbaar eigen karakter.
Zijn werk werd gevreesd en begeerd door
een gestudeerde, welvarende elite.
In zijn historisch werk, Historie des Pausdoms
(3 dIn., 1725-1728) en De Levensbeschryvmgen
der Konstschûders (4 dIn.,
1729-1769), investeerde hij veel geld; het
bracht hem niet het gewenste aanzien. Hij
schreef voorts VrIjmoedige anacreontische
poezie en enkele romans, o.a. De Leevensbyzonderheden
van J H baron van Syberg
(1733) Zijn geromantiseerde biografie, die
F.L Kersteman m 1756 publiceerde, droeg
bij tot Weyermans reputatie van athelst en
vrIjmetselaar en bevorderde zijn roemruchtheid
na zIJn dood. Ondanks geintensiveerde
Weyermanstudie van de laatste decennia,
vormt het relaas van zIJn leven en
werken nog steeds een witte plek op de
kaart van de Nederlandse hteratuur.
Uitgaven: A J HANOU (ed ), Den Vrolyke Tuchtheer
(1978), IDEM (ed), Toneelstukken (1979), A
NIEUWEBOER (ed), De Rotterdamsche Hermes
(1980), WERKGROEP AMSTERDAMSE NEERLANDICI
(ed ), De leevensblJzonderheden van J H baron
van Syberg, 2 din (1984)
Literatuur: W P SAUTIJN KLUIT, 'J e.w alsJournahst',
m NIJh BIjdragen tot de vaderlandsche
geschIedems, fllt'uwe reeks, VII (1872), D J H TER
HORST, 'De geschriften van J e W " m Het Boek,
28 (1944-1946), G J REHM (ed), 'J e W en zijn
famlhe', In Nederl Leeuw, 75 (1958), e M GEE.
RARS, 'De vrijdenkerij In de Journahstleke werken
van J.e W ',In TIJdschr voor studie van verlwhtmg,
3 (1975), P J BUIJNSTERS, 'J e W s Traktaat
tegen het Jodendom', In TIJdschr v Nederl
Taal- en Letterk , 96 (1980), A J HANOU, 'The
WIENER
Enhghtened Authorshlp of Je W.', In Dutch
Crossmg, 15 (1981), J J V M DE VET, 'Wen zIJn
KartUizer', In Documentatteblad 18e eeuw, 55-56
(1982), P ALTENA en W HENDRIX (ed.), Het verlokkend
ooft (1985), Mededelmgen van de StwhtmgJC
W [p ALTENA]
Wichman, Erich
Eig. Ehrich, Nederlands schilder, graficus,
dichter en criticus (Utrecht 11.8.1890-
Amsterdam 1.1.1929). Zoon van de uit
Hamburg afkomstige geoloog Carl Wichman.
Opgeleid tot schilder, maar daarnaast
actief m de kunstnijverheid. Een van de
vroege expressionisten en futuristen in Nederland
die abstracte kunst vervaardigden.
Hij maakte een reeks zwarte-kunstprenten
die een grote vermaardheid verkregen.
Wichman bewoog zich op tal van gebieden
van de kunst, ook op dat van de literatuur.
Daarbij bleef hij levenslang zoeken en
experImenteren met alle mogelijke technieken.
Zijn vroegste verzen en essays combineerde
hij met reprodukties van zijn beeldend
werk. Als publicist, bohémien en non-conformist
van het Amsterdamse kunstleven
schreef hij het alcoholisch manifest Het
witte gevaar Over melk, melkgebrUik,
melkmisbrUIk en melkzucht (1927, herdrukt
1979).
Na een reis naar Italie, waar hij in contact
kwam met het fascisme van Mussolini, vatte
hij bewondering op voor diens opvattingen
en raakte hij ook in Nederland in fasCistisch
vaarwater. Daaruit resulteerde zijn
medewerkmg aan het blad De Bezem. Het
fascisme kwam m zijn ogen overeen met de
zin voor actie en gevaar die ook het futurisme
en vitalisme kenmerkten, maar zijn neiging
tot extremisme, ook m politieke zin
dus, is nauwehjks serieus te nemen en eerder
als persoonhJke tragiek op te vatten.
Werken: NIeuwe nchtllJnen m de schilderkunst
(1914),De tang en het varken (1917), Dehct Matteot!!,
FaSCIstIsche cnsls En- WIJ (1924), Lemn
stmkt (1924), Het faSCisme m Nederland
(1925)
Uitgave: W ZAAL (ed ), Lenm stmkt en andere satlnsche
geschnften (1971), bloeml
Literatuur: WVOGELZANG, E W tot 1920 (1920),
Catalogus E W 1890-1929, tentoonstellmg StedehJk
Museum Amsterdam (1959), A LEHNING,
In De draad van Anadne (1966) [GJ VANBORK]
Wiener, Lodewijk-Henri
Eig. LodewiJk Willem Henri, Nederlands
prozaschrijver (Amsterdam 16.2.1945).
Wiener studeerde Engels en is leraar aan
643
WIERINGA
een middelbare school. Na verhalen in
Podium, Tirade en De Gids verscheen in
1967 zijn eerste verhalenbundel Seizoenarbeid.
Omdat iemand zich in deze bundel in
compromitterende situaties beschreven
achtte in één van de verhalen, volgde een
proces en moest de bundel uit de handel
worden genomen.
In Wieners proza speelt ironie een belangrijke
rol, maar ze wordt afgewisseld met de
bizarre ernst van de beschreven situaties.
In 1980 volgde een onverkwikkelijk conflict
rond Bomen die te mooI zijn moeten worden
omgezaagd (1980), ditmaal met zijn
criticus F.C. de Rover die in VrtJ Nederland
een uiterst negatieve kritiek had
geschreven. Wiener reageerde zijn woede
hierover af in het tijdschrift Tirade.
Werken: Zwarte vrijdag (1967); DUIVels jagen
(1968), Man met ervarmg (1973), Misantropie
voor gevorderden (1983), Naamloze meiSjes
(1984) [GJ VANBORK]
Wieringa, Nicolaas Jarichides
Noordnederlands dichter en vertaler (Franeker?
vóór 1644-Harlingen na 1699). Van
deze subconrector van de Latijnse school te
Harlingen zijn slechts enkele originele lofdichten
bekend onder de spreuk 'Rien parfaict'.
Zijn verdiensten liggen - evenals die
van een aantal andere 17de-eeuwse vertalers
als Lambert van den Bos, J.H. Glazemaker,
Simon de Vries en Mattheus Smallegange
- vooral op het terrein van het vertalen.
Zo vertaalde hij de citaten uit de buitenlandse
letterkunde in Joan de Brune de
Jonge's Alle volgeestige werken (1665). Uit
het italiaans vertaalde hij Boccalini's
Kundschappen van Parnas (1670-1673),
Santa Croce's Secretarie of schryf-zaal
van Apollo (1697) en Leti's Het leven van
Fillps de IJ (1699). In 1682 verschenen
onder het pseudoniem Claudio Gallitalo
Alle de geestige werken uit het Frans van
Rabelais. De Latijnse sleutelroman van
John Barclai, Satyrtkon of heekel-schrtft
(1683), werd door Wieringa in het Nederlands
gebracht.
Literatuur: C L THIJSSEN-SCHOUTE, N J Wlermga
(1939), IDEM, Uit de Republiek der Letteren
(1967) [p J VERKRUIJSSE]
Wilde, Frans de
644
Ps. van Eugenius Ludovicus Gilliams,
Vlaams dichter (Antwerpen 18.10.1889-
ald. 25.5.1981). Aanvankelijk werkzaam als
onderwijzer, later als leraar Engels te Antwerpen.
Debuteerde met korte prozaschetsen
en verhalen, maar schakelde vanaf 1919
over op het schrijven van poëzie.
Verraadt De weg door het woud (1921) een
duidelijke invloed van het humanitair expressionisme,
in Het hUIS op de vlakte
(1926) klinkt reeds de ontgoocheling door.
Van dan af wordt de vormgeving traditioneler
en de toon nuchter, berustend en
vaak anekdotisch. Inhoudelijk wordt het
werk beheerst door de uitdrukking van
menselijke gevoelens, vooral het conflict
tussen ideaal en realiteit (DIchter en burgerman,
1935). Daarnaast schreef De Wilde
vele bijdragen over toerisme en reizen.
Werken: Schetsen Uit de dorpsschool (1910), verh ,
De rume (1913), nov, Intrede (1919), De vluchtende
schoone (1930), Droef dagboek (1937), Het
eenzaam hart (1939), p , De slotsom (1944), Het
antwoord (1951), Voor de stilte (1959), p ,Aards
avontuur (1964)
Literatuur: A VAN DUINKERKEN, 'F d.W', m Vlammgen
(1960), J SCHEPENS, 'F d W " m KrUISpunt,
19 (1980), E WILLEKENS, 'In memorIam
F d W " m Med Ver VI letterk (1981)
[D DE GEEST EN RED]
Wilderode, Anton van
Ps. van Cyriel Paul Coupé, Vlaams dichter
en essayist (Moerbeke-Waas 28.6.1918).
Werd pnester in 1944. Studeerde klassieke
letteren te Leuven, waarna hij in 1946
leraar werd te Sint-Niklaas. Was redacteur
van Dwtsche Warande & Belfort smds
1947. Doctor honoris causa m de wijsbegeerte
en letteren van de katholieke universiteit
van Leuven.
Na zijn debuut, De moerbei toppen rUisten
(1943), volgden nog de bundels Hermnermg
en gezang (1946), Najaar van Hellas
(1947), Het land der mensen (1952) en Het
herdertje van Pest (1957), een berijmd
verhaal over de Hongaarse opstand. Deze
poezie is geschreven in traditionele versvorm
en romantische toonaard. Van WiJderode
verzorgde een groot aantal bewerkingen
van teksten voor teleVisie en maakte
voor dit medium tal van poèzieprogramma's.
Hij publiceerde verder monografieen over
Filip de Pillecyn (1960) en André Demedts
(1965), alsook metrische vertalingen van
VergiJius' AeneiS (1962) en Bucoltca
(1971). Een bekende bloemlezing werd De
dubbelflUIt 1 en 2 (1968), aangevuld met
tekstverklaring en commentaar en bedoeld
voor het onderwiJs. In 1971 volgde Dierbare
poeZIe, een bloemlezing over dieren,
en Het groot Jaargetijdenboek, waarm voor
iedere dag van het jaar een passend gedicht
is opgenomen. In 1975 verscheen zijn vertaling
van Vergilius' Georglca
Voor Dorp zonder ouders (1978) werd hem
de Driejaarlijkse Staatsprijs voor poëzie
1977 -1979 toegekend.
Uitgaven:A. WESTERLINCK (ed ), Bloemlezmg Uit de
gedichten van A v W (1958), Verzamelde
gedichten (1943-1973) (1974, 3e verm. dr 1980).
Literatuur: F DE SWERT, A v W (1977); J FLOR.
QUIN, m Ten hUize van ,dl 14 (1978), mterVIew,
W PERSOON, A v W (1978'), L RENS, 'Het
land van de wortelstok', m Ons Erfdeel, 23 (1980),
G DURNEZ, 'A v W', m Vlaamse schrijvers
(1982), Vlaanderen, 32 (1983), speciaal A v W -
nummer [A DEMEDTS EN RED]
Wilhelmus, Het
Roepnaam van het 16de-eeuwse zo genoemde
geuzenlied, overgeleverd in Een
meu Geusen LIeden Boecxken uit 1581,
waarvan de oudste druk waarschijnlijk in
1573 of 1574 verscheen. De precieze datering
van het Wilhelmus is onzeker, maar
het moet tussen 1568 en 1572, naar men
aanneemt In 1571, geschreven zijn. Ook van
de auteur is men niet zeker, in het algemeen
wordt het lied toegeschreven aan
Marnix van St. Aldegonde.
Het WIlhelmus is een religieus-politiek
propagandalied vóór het leiderschap van
Willem van Oranje. De eerste letters van de
vijftien strofen vormen het acrostichon
Willem van Nassov. Het lied getuigt niet
alleen van grote kennis van de bijbel, maar
ook is het geheel volgens de regels van de
retorica vervaardigd. De melodie is een
door Valerius Uitgewerkte versie van een
bestaand Frans soldatenlied.
In 1932 werd het Wilhelmus het officiele
Nederlandse volkslied.
Uitgaven: E TH KUIPER (ed), Het Geuzenliedboek
Literatuur: F VAN DUYSE, Het Oude Nederlandsche
Lied (1905), CH A WILLIAMS, 'Zum altesten
Druck des Wilhelmushedes', m TIJdschr v Nederl
Taal- en Letterk • 33 (1914); A J M CORNELISSEN,
Wilhelmus van Nassouwe, een meuwe
historISche plaatsmg (1945), J B DREWES (ed ),
Wilhelmus van Nassoue (1946); W J M A AsSELBERGS,
Het Wilhelmus (1948), S.J LENSELINK,
'Marmx en het Wilhelmus', m TlJdschr v Nederl
Taal- en Letterk ,67 (1950), K MEEUWESSE,
'Het Wilhelmus', m De Gids (1951), A J VEENENDAAL,
'Vier vragen betreffende het Wilhelmus', m
TlJdschr voor Gesch ,67 (1954), S J. LENSELINK,
'Het Wilhelmus, een andere mterpretatle', m
Nieuwe Taalg , 57 (1964); K MEEUWESSE (ed.),
'Wilhelmus van Nassouwe', m Hand van het
28ste Nederlandse FIlologencongres (1964), F R.
NOSKE, 'Early sources of the Dutch natlOnal
anthem (1574-1626)', m Fontes artls mUSlCae, 13
(1966) 1, H BRUCH, 'Enkele opmerkmgen over
het Wilhelmus', m Levende Talen, 240 (1967); A
WILLEMS
MAAS, 'Volkshed en Vaderland', m De Vacature,
81 (1969), K. HEEROMA, 'Tsal hier haest zIJn ghedaen',
m Versl en Meded Kon VI Acad Taaien
Letterk (1970), N. VAN DER BLOM, 'Tsal hier
haest zIJn ghedaen', m Nieuwe Taalg , 69 (1976),
F J BREVET, 'De XIVe strofe van het Wilhelmus',
m Nieuwe Taalg ,70 (1977), J. GROENEVELD, 'Het
Wilhelmus, ons onbekende volkshed', m De ReformatorISche
School, 5 (1977), R. ROEGHOLT,
'Het Wilhelmus. een woord van troost gericht tot
alle Nederlanders', m Neerlandla, 82 (1978), H.
BONGER, De dichter van het Wilhelmus (1979), D.
HESLENFELD, 'Iets over de bronnen van het Wilhelmus',
m Van Taal tot Taal, 23 (1979); C RooKER,
'Marmx, de Dordtsche rede en het Wilhelmus',
mNleuwe Taalg, 72 (1979), A DEN BESTEN,
Wilhelmus van Nassouwe het gedicht en zIJn
dichter (1983), J DE GIER, (ed ), Het Wilhelmus
m artikelen (1984) [F VANTHIJN]
Willems, Jan Frans
ZUldnederiands dichter, literair-historicus,
essayist, polemist, filoloog en cultuurpoliticus
(Boechout 11.3.1793-Gent 24.6.
1846). Bracht zijn jeugd door in een milieu
van verarmde kleinburgers. Was grotendeels
autodidact. Te Lier speelde hij toneel
en ontvIng hij huisonderricht bij de aristocratische
familie Bergmann, waar hij zich
ook een aantal principes eigen maakte
zoals verdraagzaamheId, vrijheidsliefde,
liefde voor de moedertaal en de eenheid der
Nederlanden, en een liberale levensbeschouwing.
Op 16-jarige leeftijd begonnen
als notarisklerk te Antwerpen, klom hij op
tot onvanger der registratie aldaar (1821)
en later te Eeklo en Gent (1835). Hij was lid
van het Koninklijk Nederlands Instituut
(1821), de commissie voor de Rerum belgicarum
scriptores (1827) en van de Commission
royale d 'histoire.
De 'vader van de Vlaamse beweging' genoemd
leidde hij zijn volgelingen meer
bepaald in een apolitieke richting, geconcentreerd
rond taal-, spellings- en literaire
problemen. In 1810 maakte hij zijn literair
debuut met poëzie en toneelwerk. Onder
konIng Willem I slaagde hij erin carrière te
maken, waarbij hij een veelzijdige literaire
en publiCIstische activiteit aan de dag legde.
Vooral zijn gedicht Aen de Belgen -
Aux Belges (1818) maakte indruk voor zijn
pennestrijd met Sylvain van de Weyer: De
la langue belglque (1829).
In zijn historisch en literair historisch werk
stelde hij zich waarderend én kritisch op:
hij was een zelfstandig denkend en handelend
Zuidnederlander, die steeds het aandeel
van het Zuiden in de opbouw van de
algemene taal, letterkunde en geschiedenis
bevestigde: zo in zijn Verhandelmg over de
645
WILMA
Nederduytsche ta el- en letterkunde, opugtelyk
de Zuydelyke provmtlen der Nederlanden
(1819-1824) en in zijn Mengelmgen
van hlstorlsch-vaderlandschen mhoud
(1827-1830). Omdat geleidelijk aan
zijn geloof in de leefbaarheid der Nederlanden
afnam werd Willems steeds meer kamergeleerde.
Hij wijdde zich aan het verzamelen
van spreekwoorden, van Oude
Vlaemsche liederen (uitg. 1848), en aan het
kopiéren en uitgeven van Middelnederlandse
literaire en ambtelijke teksten (o.a.
Remaert de Vos, 1834). Tot ca 1833/1834
bleef hij orangist, maar toen hij merkte dat
de positie van Belgié zich ook internationaal
consolideerde, aanvaardde hij zelfs,
realist als hij was, het lidmaatschap van
een officiele Belgische jury.
Al in 1835 opgenomen in de Koninklijke
Academie gold hij weldra als de gezaghebbende
vertegenwoordiger van de Vlaamse
literatuur en bescheiden maar principieel
tegenwicht tegen de opslorpings- en verfransingstendenties
van de officiële Belgische
cultuurpolitiek. Hij was niet revolutionair;
binnen de wettelijke beperkingen
wilde hij praktisch werk leveren ten bate
van de Nederlandse taal en cultuur. Zijn
middelen hiertoe waren: het publiceren
van Middelnederlandse teksten in een fIamingantIsch-
propagandistisch perspectief,
het infiltreren in officiële instellingen,
het regelen van de spelling, het oprichten
van literaire genootschappen, toneelkringen
en koren, het stimuleren van behoorlijk
onderwijs en eenvoudige lectuurvoorzieningen
voor het volk. Zo werd hij de spil van
de betrekkingen tussen de Vlamingen, van
de relaties tussen Noord en Zuid, de coördinator
van alle ruimere Vlaamse initiatieven
en vrijwel de enig volwaardig geachte
tegenspeler van de Franstalige en officiele
ambtenaren- en geleerdenwereld. Zijn optreden
in een uitgesproken taalkundige en
literaire richtmg zou de evolutie van de
Vlaamse beweging in de komende honderd
jaar in aanzienlijke mate bepalen.
Uitgaven: P. VAN DUYSE (ed), Nalatenschap van
J F W DICht· en toneelstukken (1856), M. RooSES
(ed ), Keus Uit dlcht- en prozawerken, 2 din
(1873), A DEPREZ (ed), Bnefwlsselmg van
J F W en Hoffmann von Fallersleben (1963);
IDEM (ed), Bneven van, aan en over J F W,
1793-1846,6 din (1965-1968)
Literatuur: Lijkkrans (1846), GedenkzUil (1848),
M ROOSES, Levensschets van J F W (1874), G
BERGMANN, Mijne herinneringen aan J F W
(1891), B NIEUWENHUIS, J F W Een bijdrage tot
de Ideologie der Vlaamsche bewegmg (1937), A
DE POORTERE, J VAN DEN BROECK en P DE VROEDE,
J F W De vader der Vlaamsche beweging
646
(1944), G SCHMOOK, Hertoetst karakterbeeld
van J F W (1947), A DEPREZ, J F W (1964,
1966'), IDEM, 'J F.W Een bijdrage tot zIJn bIOgrafie
tot 1824', m Hand Kon MIJ v Taal- en Letterk
en Geschied, 19 (1965), IDEM, 'J F W en
FA Snellaert. Een vriendschap', m Lelegouw, 14
(1972), IDEM, 'Juhe der Bosch, J F.W en het
Samt-SlmoDlsme', m Wet Tijdingen (1981), M
DE SMEDT, De literair-historische actIViteit van
J F W en F A Snellaert (1984) [A DEPREZ]
Wilma
Ps. van Willemma Vermaat, Nederlandse
romanschrijfster (Zetten 14.5.1873-Blaricum
20.3.1967). Werd opgeleid voor onderwijzeres
en was enige tijd als zodanig werkzaam
te Kootwijk. Had tot haar 33ste jaar
te kampen met een slechte gezondheid, terwijl
zij ook geestelijk niet sterk was. Daarna
geheel hersteld woonde zij te Beekbergen.
Zij debuteerde met een schets, 'Oude vrijster',
in Ons Tijdschrift (nov. 1907). Uit
haar meer dan dertig romans en novellenbundels,
geschreven in protestants-christelijke
zm, spreekt een onwankelbaar geloof
in de mogelijkheid die de christen
gegeven is het lijden en de schuld van de
medemens op zich te nemen en diens nood
vrijwillig te dragen (Die vrlJwllhg dragen,
1921). Haar vergeestelijkte kunst is uiting
van een Idealistische geest, die ideaalbeelden
schept van edele menselijkheid.
Werken: Het schoone Leven (1918); Gods gevangene
(1923), Menschenhanden (1924), Moeder Stleneke
(1926), De ltchte nacht (1929), De krUisboom
(1931), Opstanding (1934), WIJ groeten de broeders
(1936); De ltchtbrug (1946), Oom Johannes
(1950), Het heilig geheim van miJn leven (1953),
autoblOgr, Als het dode hout gaat zingen
(1962)
Literatuur: P J RISSEEUW, m ChnsteltJke schnJvers
van dezen tiJd (1930), J J HAANTJES, Over
W en haar werk (1931), R G K KRAAN, m Ons
TlJdschnft 1895-1914 (1962) [w JC BUITENDIJK]
Wilmink, Willem (Andries)
Nederlands dichter en tekstschrijver (Enschede
25.10.1936). Studeerde Nederlandse
taal- en letterkunde te Amsterdam, was
enige tijd leraar en wetenschappelijk medewerker
aan de Universiteit van Amsterdam.
In 1978 vestigde hij ZICh als free-lance
tekstschrijver in Capelle aan de IJssel.
Wilmmk publiceerde aanvankelijk in Tirade
en Merlyn, later ook in Maatstaf en De
ReVIsor, poëzie en essays. Zijn eerste poëZIebundel,
Brief aan een VerkademeisJe,
verscheen in 1966. Hij schreef teksten voor
de cabaretgroep Don Quishocking en voor
Herman van Veen. Vanaf 1977 was hij
vooral als tekstschrijver actief voor tv-kinderprogramma's
als De stratemaker-opzee-
show, De fIlm van ome WIllem en J J
de Bom, voorheen De Klndervnend Samen
met Hans Dorrestijn, Fetze Pijlman,
Ries Moonen e.a. vormt hij een schrijverscollectIef.
WIlmmks poezie, cabaretteksten en kmderhedjes
hggen duidelijk in elkaars verlengde.
De thematiek IS actueel of gaat
terug op de kinderjaren, de toon is steeds
hcht Ironisch of weemoedig en de vormgeving
IS traditioneel, maar met humor toegepast,
en lijkt terug te grijpen naar 19deeeuwse
voorbeelden als Piet Paalt jens. In
later jaren ligt het accent in zijn produktie
vooral op de kinder- en jeugdliteratuur.
Bekend werden bijvoorbeeld De liedjes
voor kinderen (1977) en het voor Vnj
Nederland geschreven Jan Olifant (1978).
Werken: GoeJanverwelleslUls, korenschoven, hedJes
en gedichten (1971), Zeven hedJes voor een
plek (1972), Een vreemde tijger en andere
gedichten (1972), Dat overkomt Iedereen wel
(1973), kmderhedJes, VIsite Uit de Hemel (1975),
kmderhedJes, Het bange dierenbos (1976), verh ,
Het reisgezelschap van de Amstel (1976), sprookJe,
Voor een naakt Iemand (1977), p., Moord m
het moeras (1979), Jeugdboek, Koen, maak Je
miJn schoen (1983), Jeugdboek, MIJn broer
(1983), essay, Het verkeerde pannetje (1984),
Jeugdboek, Deze VUiSt op deze VUist (1984), kmderhedJes
Literatuur: J DIEPSTRATEN en S KUYPER, m Dichters
(1980), F PIJLMAN, 'W W " m Kritisch lexIcon
van de Nederlandstalige ht na 1945 (1980).
[GJ VANBORK]
Winkier Prins, Anthonij
Nederlands letterkundige (Voorst 30.1.
1817-Voorburg 4.1.1908). Studeerde natuurwetenschappen
en letteren te Utrecht,
daarna theologie te Amsterdam, en werd
doopsgezind predikant, eerst in Tjalleberd
(1841-1850), van 1850 tot 1882 te Veendam,
daarna emeritus.
In zijn Utrechtse studietijd maakte hij kennis
met een aantal gelijkgezinde geesten,
onder wie J.J.L. ten Kate, die in de jaren
1842-1844 verantwoordelijk waren voor
het eenmaal in de veertien dagen verschijnende
satirische literaire tijdschrift 'heel
m rijm' Braga. Van dit blad bezorgde
WinkIer Prins in 1883 een nieuwe uitgave
met inleiding en toelichtingen. Ofschoon
hij verschillende dichtbundels schreef,
leeft zijn naam vooral voort door het feit
dat hij vrijwel zonder hulp van anderen de
eerste grote Nederlandse Get/lustreerde
encyclopaedle woordenboek voor wetenschap
en kunst, beschaving en nijverheId
WINTER
(16 dIn., 1870-1882) samenstelde.
Werken: De droom (1837), Durwlc, de laatste bard
(1839), Het steekspel op het HUIS te Duyn (1843),
Bemoedlgmg In tegenspoed (1847), Aan A de
Lamartme (1848), ZWitserland (1860), Tempelen
tafelzangen (1880), Het dUIVelsvuur van
Schiermonnikoog (1895)
Literatuur: J. DYSERINCK, 'Levensbericht van
A W P', m Levensb Maatsch Ned Letterk
1908-1909 (1909), HA LUNsHoF, Leven zonder
demon (1950) [D WELSINK]
Winkier Prins, Jakob
Nederlands dichter en prozaschrijver
(Tjalleberd 5.2.1849-op de Keltische Zee,
aan boord van het s.s. Saint Andrew,
25.11.1904). Zoon van Anthonij WinkIer
Prins. Leidde een weinig conventioneel
bestaan; was o.a. schilder in Parijs, leraar
in Engeland, woonde ten slotte in Beekbergen
waar hij heide ontgon om te tumieren.
Uit zijn Sonnetten (1885), met natuurimpressies,
spreekt verwantschap met de
Tachtigers. Hij voelde zich als dichter aangetrokken
door het werk van Shelley, wiens
natuurmystiek zijn visie verdiepte. Kloos
prees de plastiek van zijn vers, die zijn
gedichten aan aquarellen doet denken.
Onder ps. Kasper Brandt schreef hij ook
enkele verhalen en publiceerde studies en
kritieken in versch. bladen. Hier toonde hij
vooral filosofische belangstelling.
Werken: De ondermeester van Aewerd, 2 din.
(1872), nov, 0 ps Kasper Brandt, Ouders en kmderen
(1878), r, Zonder sonnetten (1886), p.;
Liefdes hermnerlng (1887), p, Tonnegoud en
zoon (1899), nov
Uitgaven: J REDDINGlUS (ed), GedIchten (1910),
met mi, IDEM (ed.), Verzamelde gedIChten
(1929), met mi
Literatuur: L VAN DEYSSEL, 'Letterkundig jaarboek
voor 1891', m De scheldkritIeken (1979), G B.
WOLKERS, m De Marke (1982) [H A WAGE]
Winter, Leon de
Nederlands schrijver en filmer Cs-Hertogenbosch
24.2.1954). Stamt uit een orthodox-
joods gezin. Studeerde enige jaren aan
de Nederlandse Filmacademie te Amsterdam,
maar zegt deze opleiding vaarwel uit
ongenoegen met het gebodene. Vormt met
René Seegers en Jean van de Velde de Eerste
Amsterdamse Film Associatie (EAFA),
waarvan de eerste film, De verwording van
Herman Durer (première 1979), de basis
vormt voor De Winters roman De (ver)wording
van de jongere Durer (1978). De
roman wordt bekroond met de Reina Prinsen
Geerligsprijs. In 1981 verschijnt de
novelle La Place de la BastIlle De Winter
647
WINTER
werkt met verhalen mee aan de tiJdschriften
Raster, Mandala en New Foundland.
Hij is als recensent van Duitstalige literatuur
verbonden aan het weekblad Vnj
Nederland In 1982 verschijnt zijn Vertraagde
roman als feuilleton in de Volkskrant
en vervolgens in boekvorm.
In het kader van de EAFA vervaardigde hij
een aantal films voor televisie, waarvan
Junkleverdnet (1981), gebaseerd op het
levensverhaal van de Vlaamse dichter Jotle
't Hooft, ook als toneelstuk werd opgevoerd
door Toneelgroep Centrum.
Werken: Over de leegte m de wereld (1976), verh,
Zoeken naar Elleen W (1981), r
Literatuur: G BOOMSMA, 'L de W " In Kntlsch leXIcon
van de Nederlandstalige lit na 1945 (1982),
J J WESSELO, 'Het zoeken en het onvIndbare', In
Nieuw VI TIJdschr, 36 (1983), ePEETERS, 'L de
W " In Houdbare illUSies (1984) IG J VAN BORK]
Winter, Nicolaas Simon van
648
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 25.12.1718-Bijdorp, bij
Leiden, 19.4.1795). Was koopman in indigo
te Amsterdam; na 1780 verbleef hij 's zomers
op zijn buiten Bijdorp bij Leiden en 's
winters in die stad. Huwde na de dood van
zijn eerste vrouw met de dichteres Lucretia
Wilhelmina van Merken (1768). Hij beoefende
reeds jong de dichtkunst in claSSICistische
trant, en werd lid van versch. genootschappen.
Als lid van 'Laus Deo, Salus
populo' berijmde hij enige psalmen die in
de nieuwe psalmberijming van 1774 werden
opgenomen.
Van Winter maakte vooral naam door de
publikatie van De Amstelstroom (1755),
een stroomdicht in zes zangen. Dorpen en
buitenplaatsen aan de Amstel worden erin
bezongen, waarbij veel natuurbeschrijvingen
en historische bijzonderheden worden
gegeven. De in het stroomdicht gebruikeliJke
mythologische 'versieringen' ontbreken
hier.
Bekend werd ook zijn dichterlijke bewerking
naar James Thomsons Seasons: De
Jaargetijden (1769). Hiervoor heeft hij gebruik
kunnen maken van een prozavertaling
van J. Lublink de Jonge (die overigens
in definitieve versie pas in 1787 gepubliceerd
is). De Winter geeft in zijn 'poème
descriptif' meer botanische en zoologische
bijzonderheden dan zijn voorbeeld.
Na zijn huwelijk met Van Merken heeft hij
veel werken in samenwerking met haar
geschreven. In de Tooneelpoezy (2 din.,
1774-1786) verscheen van Van Winter een
treurspel waarin hij de 'onbetaamlykheid
der slavernye' betoogt: Monzongo, of de
komngklyke slaaf (1774), geschreven naar
aanleiding van de slavenopstand in Berbice
(1763). Het stuk gaat over Indiaanse slaven
Uit de 16de en niet over negerslaven in de
18de eeuw. Een tweede treurspel, Menukoft
(1786), vertoont invloed van Voltaire's
Les Scythes.
Na de dood van zijn tweede vrouw (in 1789)
werkte hij aan Gedichten en fabelen die
tegelijkertijd met haar Nagelaatengedlchten
werden gepubliceerd (1792).
Zijn zoon Uit het eerste huwelijk Pieter van
Winter (1745-1807) beoefende eveneens de
literatuur. Pope's Proeve over den mensch
(1797), Horatws Lierzangen m Nederdwtsche
dichtmaat gevolgd (1804), en een
Proeve eener meuwe overzettmg van den
Eneas (1804) gaven hem zekere bekendheid.
De zoon was lid van de Maatschappij
der Nederlandse Letterkunde te Leiden.
Literatuur: P G WITSEN GEYSBEEK, BlOgraphlsch,
anthologlsch en cntlsch woordenboek der NederdUitsche
dichters, dl 6 (1827), B G HALBERSTADT,
De Nederlandsche vertalmgen en navolgmgen
van Thomson's Seasons (1923), A G VAN
MELLE, 'De bronnen van VWs Monzongo en
Menzlkoff', In Nieuwe Taalg , 52 (1959)
IA N PAASMAN]
Winter ende vanden Somer, Vanden
Een van de zo genoemde abele spelen, de
vier wereldlijke toneelstukken uit de 14de
eeuw, anoniem overgeleverd in het hs.-van
Hulthem, ook uit de 14de eeuw. Vanden
Wmter ende vanden Somer wijkt in zoverre
af van de andere drie spelen, dat de
hoofdpersonen allegorieen zijn: de Winter
en de Somer voeren strijd over de vraag wie
van hen de liefde het beste dient. Venus
zelf brengt hierin uiteindelijk Uitkomst
door ze gelijkwaardig te verklaren.
Uitgaven: H HOFFMANN VON FALLERSLEBEN (ed),
'Spel vanden WInter ende vanden somer' , In IDEM,
Horae belglcae, dl 6 (1838), L VAN KAMMEN,
Esmorelt, Glorwnt, Lanseloet, Vanden wmter
ende vanden somer (1968), G STELLINGA (ed ),
Het abel spel vanden Wmter ende vanden Somer
(1975')
Literatuur: H.P.H EVERSEN, 'Steeneolen-ter seolen',
In De Maasgouw (1978) IF VANTHIJN]
Wis eli us, Samuel Iperusz.
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 4.2.1769-ald. 15.5.1845).
Studeerde rechten te Lelden. Speelde een
rol In de patriottische politiek en maakte
na de Bataafse omwenteling van 1795 deel
uit van het voorlopig bewind. Distantieerde
zICh later van de politiek en werd directeur
van de Amsterdamse politie (1813-
1840). Als letterkundige behoorde hij tot de
kring van mannen als Jerommo de Vries,
D.J van Lennep, Kinker, Loots e.a., maar
ook hier viel zijn poezIe wemig op. Meer
gezag had hij als toneelkenner. HIJ uitte
ernstige kritiek op het Nederlandse repertOire
en op de slechte smaak van het
publiek. Als ideaal stond hem een synthese
voor ogen van de beste elementen die het
GrIekse drama (hij vertaalde Euripides),
het Franse classicisme en het modernere
speelstuk hadden opgeleverd. Drama's als
Adel en MathLlda (1813), Alcestls (1817)
en Karel, kroonprms van Spanje (1819)
deden het slechts tijdelijk. Met zijn overige
werken werden zij bijeengebracht m de vijf
delen Mengel- en tooneelpoezlJ (1818-
1821), waaraan als zesde deel m 1833 nog
zijn Nieuwe dichtbundel werd toegevoegd.
Literatuur: P VAN LIMBURG BROUWER, Het leven
van Mr SI W (1846), H J VERSTEEG, Van
schout tot hoofdcommissaris (1925), J C ARENS,
'Deldamla aan Achtlies', In Nieuwe Taalg, 63
(1970) [G W HUYGENS]
Wispelaere, Paul de
Vlaams romanschrijver en essayist (Brugge
4.7.1928). Studeerde Germaanse filologie
aan de rijksuniversiteit te Gent. Van 1953
tot 1972 werkzaam als leraar, aanvankelijk
m Berchem en later in Brugge; daarna als
hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde
aan de Universitaire Instelling Antwerpen.
Was redacteur van veel tijdschriften,
O.m. De Tafelronde, Komma, Nieuw
Vlaams TIJdschnft, Raam en Nieuw Wereldt!
Jdschnft (vanaf 1984). Voor het dagblad
Het Vaderland schreef hij vanaf 1965
veel krItieken. In 1984 verscheen de door
hem samengestelde bundel Vlaamse verhalen
na 1965.
Het IS essentieel voor het schrijverschap
van De Wispelaere dat er geen duidelijke
scheidslijn loopt tussen enerzijds het kritische
en essayistische deel van zijn oeuvre,
anderzijds het creatieve deel. Reflectie
over literatuur kan het in zijn visie niet
meer stellen zonder creativiteit en creativitelt
niet meer zonder reflectie. Desondanks
kan er ook in zijn eigen werk nog wel een
onderscheid worden gemaakt tussen de
versch. genres: Het PerZische tapijt
(1966), Met kritisch oog (1967) en Facettenoog
(1968) zijn essaybundels; Een eiland
worden (1963) en MIJn levende schaduw
(1965) romans. Het boek waarin de
WISPELAERE
genrevermengmg het verst is doorgevoerd
IS het caleidoscopische Paul-tegenpaul
(1970), dat in het gefragmenteerde kader
van een schrijversdagboek ruimte biedt
voor verhalen, essays en polemische beschouwingen.
De antithetische titel van dit
boek verwijst naar het belangrijkste thema
van het werk van De Wispelaere: dat van de
ambivalentie. Steeds tracht hij te ontkomen
aan een definitieve keuze tussen literatuur
en leven, mythe en rationaliteit, stilstand
en vooruitgang, natuur en cultuur, en
wel door een flexibele tussenpositie in te
nemen waarin telkens plaats is voor beide
polen.
Die ambivalentie komt ook tot uitdrukking
m De Wispelaere's standpunt tegenover de
moderne roman. Enerzijds erkent hij het
belang van vormexperimenten, anderzijds
gaat hij daarin nOOit zover dat die de toegankelijkheid
van zijn werk verhinderen.
Invloeden van de nouveau roman, het vroege
werk van Weiss en - uit eigen land - van
L.P. Boon, de 'tedere anarchist' over wie hij
een UitvoerIg essay schreef, lijken onmiskenbaar,
zowel waar het de kritiek op de
traditionele vertelvormen betreft als waar
het gaat om de twijfel aan de eenduidige
kenbaarheid van de realiteit. Toch gaat
zijn kritiek op de traditionele roman nooit
zover dat het narratieve element geheel
verdwijnt; en evenmin strekt zij zich uit tot
een aantasting van de gangbare syntaxis.
Vermoedelijk bestaat er een verband tussen
zijn gehechtheid aan verzorgd taalgebrUik
en zijn liefde voor het traditionele
vakmanschap, waarvan hij het verdwijnen
betreurt. In zijn romans Tussen tUin en
wereld (1979) en MIJn hUIS IS nergens meer
(1982) komt dit laatste element in een
breed maatschappijkritisch verband te
staan. Beperkte de kritiek in het vroegere
proza ZICh tot de directe omgeving - de
knellende banden van een bekrompen milieu
en een conservatief-christelijke moraal
-, in deze romans breidt die zich uit tot de
agressief oprukkende wereld van industrie,
bureaucratie en corrupte politiek. In het
besef nooit geheel van die 'wereld' te kunnen
loskomen, verdedigt De Wispelaere de
'tum', het beschermde gebied waar de
natuur kan gedijen en dat het domein is
van het cyclische tijdsverloop, de speelsheid
en de erotiek.
In 1982 werd hem de Driejaarlijkse StaatspriJS
voor de roman 1981 toegekend.
Werken: Scherzando ma non troppo (1959), p., VICtor
J Bruncla!r 1899-1944 (1960), essay, Hendrik
Marsman (1961), essay, Een Vlammg be-
649
WIT
kIjkt Nederland (1972), essay, Jan Walravens
(1974), essay, Een dag op het land (1976), pr,
LoUIs Paul Boon, tedere anarchIst. Omtrent het
utopw m 'Vergeten straat' (1976), essay
Literatuur: M JANSSENS, 'Een meuwe roman van P
de W', m Dletsche Warande & Belfort, 111, 2
(1966); B KEMP, 'De dubbelzmmgheld van het
schriJven', m Streven, 19, 6 (1966); P VAN AKEN,
Agenda van een heIdens lezer (1967), F AUWERA,
SchrtJven of schIeten (1969), W ROGGEMAN, 'Het
fallhet van de tIJdsdimensIe' , m De rmgen van de
kmkhoorn (1970), J J WESSELO, 'Margmaal', m
NIeuw VI TIJdschr, 30, 2 (1977), Yang, 13, 76/77
/ (1977), M DE JONG, m De verlossmg van Venus
(1979), L DEFLO, 'Tussen tum en wereld (P d
W) far from the maddemng crowd " m KreatIef,
13, 5 (1979), P VAN AKEN, 'P d W', m Krttlsch
leXIcon van de Nederlandstaltge la na
1945 (1980), J J WESSELO, 'Het eiland van P d
W " m VI wegen (1983), H BOUSSET, 'Het ambivalente
schriJven', m SchrtJven aan een opus
(1983), H BOUSSET en M JANSSENS, m Krttlsch
akkoord 1983(1983) [c OFFERMANS)
Wit,Jan
Nederlands dichter (Nijmegen 7.7.1914-
Groningen 26.8.1980). Werd opgeleid aan
het instituut voor blinden Bartimeus te
Zeist. Was kerkorganist te Bussum, studeerde
theologie te Utrecht en vervolgens
Frans te Parijs. Was van 1948 tot 1958 predikant
bij de Waalse gemeente in Nijmegen.
Nadien was hij werkzaam bij de NCRV
en de NOS en ten slotte wetenschappelijk
medewerker In de hymnologie aan de
Rijksuniversiteit van Groningen, nadat hij
op 27 juni 1969 een eredoctoraat in de theologie
van deze universiteit had verkregen.
Zijn eerste dichtbundel Bottende knoppen
(1945), verscheen illegaal. Officieel debuteerde
hij met Rites de passage (1950). Zijn
poezie is religieus getint en vertoont een
zekere cerebraliteit naast speels vernuft. In
kerkelijke kringen werd hij vooral bekend
door zijn bijdrage aan het Liedboek voor de
kerken. Zijn psalmberijmingen en gezangen
werden verzameld in Mmlstenale
(1966). Na zijn overlijden werd zijn poëzie
verzameld in Terwijl Ik wacht wat miJ de
wereld doet (1982).
Werken: In den metalen stIer (1954), Revaltdatle
(1962), Nederlandse gedachten en andere gedIchten
(1965)
Literatuur: WItboek voor een vlJfttger (1964); J W
SCHULTENoRDHOLT, 'J.W ',mJaarb MIJNederl
Letterk 1980-1981 (1982), W BARNARD EA, m
Ltterama, 17 (1982-1983) [GJ VAN BORK)
Wit, Augusta de
650
Eig. Anna Augusta Henriette, Nederlandse
romanschrijfster en journaliste (Sibolga,
Sumatra, Ned.-Indië, 25.11.1864-Baarn
9.2.1939). Als dochter van een bestuursam
btenaar bracht zij de eerste tien jaar van
haar leven in Nederlandsch-Indié door.
Studeerde Engels In Londen en CambrIdge
Tussen 1894 en 1896 was zij lerares In
Batavla. In die tijd ontstonden haar bijdragen
voor een dagblad te Singapore, die ze
bijeenbracht in Facts and fannes about
Java (1898). In 1900 keerde zij naar Nederland
terug en was sedertdien werkzaam als
journaliste (verzorgde o.a. Jarenlang de besprekingen
van buitenlandse romans voor
de NRC) en als schrijfster van novellen en
korte romans, waarin zowel haar gevoel
voor de schoonheid van het Indische landschap
als haar medeleven met de autochtone
bevolking tot Uitdrukking werden gebracht.
Een ongekende populariteit verwierf
Orpheus m de dessa (1903), waarvan
de strekking duidelijk aansloeg In die Jaren
van de opkomende ethische richting In de
kolomale politiek; in de hoofdfiguren Bake
en het Inlandse jongetje Si Bengkok toont
de schrijfster hoe de natuur en de ziel van
het Oosten ook de materialistisch ingestelde
westerse mens niet onberoerd laten.
Hoewel ook later verscheidene fijnzinnig
geschreven verhalen ontstonden, reikten
deze niet tot de hoogte van dit meesterwerkje.
De waardering voor de schrijfster,
die in haar schrijftrant en haar esthetICISme
sterk door de Tachtigers was bemvloed,
nam af toen de kritiek zich omstreeks 1930
tegen deze richting ging keren.
Werken: Verborgen bronnen (1899), De godm dIe
wacht, 2 din (1903), Het dure moederschap
(1907), Natuur en menschen mIndIe (1914), De
wake biJ de brug (1918), De drte vrouwen m het
Helltge Woud (1920), Een Javaan (1923), De
avonturen van den muukant (1927), De WIjdere
wereld (1930), Gods goochelaartjes (1932)
Literatuur: M H VAN CAMPEN, Nederlandsche romanCIères
van onzen tIJd (1921), A ROMEIN-VERSCHOOR,
VrouwenspIegel (1936), M H VAN DER
ZEYDE, 'A d W m nuce', m Jubûeumbundel De
Vooys (1940), R NIEUWENHUYS, m Oost-IndIsche
spIegel (1978'), H M Roos, 'Twee Nederlandse
novellen "De straat" - Ina Boudler-Bakker,
"Orpheus m de dessa" - Ad W " m Tydskrtf utr
Letterkunde, 20 (1982) [G W HUYGENS)
Withuys, Christiaan Godtfriedt
Nederlands dichter (Amsterdam 2.5.1794-
's-Gravenhage 14.2.1865). Zoon van een
belastmgambtenaar; noemde zichzelf Carel
Godfried Withuys; was van 1814 tot
1837 werkzaam als boekhouder bij het
Commissariaat tot de Conversie der
Staatsschulden, sedert 1822 Amortisatiesyndicaat
geheten, van 1837 tot 1841 uitgever
en directeur van het dagblad De
Avondbode; daarna vervulde hij diverse
betrekkingen tot hij m 1849 directeur van
de Landsdrukkerij werd, welke functie hij
tot zijn dood heeft bekleed.
Wlthuys debuteerde als dichter op 21-jarige
leeftijd met de lierzang De slag bLJ Quatre
Bras (1815), maar daarna duurde het
tot 1833 eer een omvangnjke bundel GedLchten
het licht zag. Hoewel zijn tijdgenoten,
ook de jonge Leidse romanticI, over het
algemeen gunstig oordeelden over zijn
werk, heeft een later criticus als Busken
Huet er naar het schijnt definitief de staf
over gebroken. Van 1849 tot 1857 was hij
nog redacteur van de Vaderlandsche Letteroefenmgen
die toen echter hun leidende
positie al hadden verspeeld.
Werken: Dnetal knJgsllederen (1830), Hollands
vlag (1831'), Aan Holland (1831), Het bombardement
van Antwerpen (1831'), Gedenkboek van
1830-1831 (1856), Verhalen, romancen en vertellingen
(1863)
Literatuur: J J F W AP, 'Levensschets van C G W "
m Levensb der afgestorven medeleden van de
MIJ der Nederl Letterk (1865), H J FURSTNER,
'Levensschets van C G W ',m Jaarb voor Nederlandsche
Vnjmetselaren (1866), CD BUSKEN
HUET, 'B terHaar-A Bogaers-C G W ',mLltt
Fant en knt ,dl 7 (z J ), D BAX, 'W m zIJn verhoudmg
tot Potgieter', m Nieuwe Taalg, 28
(1934), IDEM, 'Vier overwmtermgen op Nova·
Zembla', m Idem, 32 (1938) [D WELSINK]
Witte, Dirk de
Eig. Desideratus Johannes Maria, Vlaams
prozaschrijver (St.-Amands 15.3.1934-
Kessel-Lo 27.12.1970). Studeerde Germaanse
filologie te Gent en werd leraar in
Aerschot. Werkte mee aan de tijdschriften
NLeuw Vlaams TIJdschnft en Kultuurleven.
De Witte debuteerde met de verhalenbundel
Het glazen hULS geluk (1964), in 1965
gevolgd door zijn enige roman De vlucht
naar Myttlene. In 1969 volgde nog een bundel
verhalen, De formule van Lorentz.
De belangstelling voor De Witte's werk is
nooit erg groot geweest, reden waarom
Jeroen Brouwers van hem geschreven heeft
dat hij vergeten zou zijn, ware het niet dat
hij op een zo opvallende wijze zelfmoord
gepleegd heeft, een zelfmoord die hij tot in
details in zijn werk heeft aangekondigd.
Zijn schnjverschap wordt bepaald door zijn
kwetsbaarheid en het onrecht dat hij overal
aantrof. Ontgoocheling en ten slotte walgmg
zijn er de voornaamste kenmerken van
en wanneer dan ook nog via het woord geen
contact meer mogelijk blijkt, gaat het zelf-
WIITE
moordthema een rol spelen. Na zijn laatste
verhalenbundel verschenen nog slechts enkele
essays en verhalen in tijdschriften.
Literatuur: H BOUSSET, 'D.d.W', m Schreien,
schnJven, schreeuwen (1974), J BROUWERS, m
De laatste deur (1983), PH CAILLIAU, 'D d W ',m
Kntlsch leXicon van de Nederlandstaltge l,t na
1945 (1984) [G J VAN BORK]
Witte, Jacob Eduard de
Genoemd De Witte van Haemstede,
Noordnederlands dichter en (toneel)
schrijver (Den Bosch 1.4.1763-'s-Gravenhage
14.6. 1853). Een deel van zijn jeugd
bracht hij door in Amsterdam, in een kring
van magistraten en kunstenaars. Stamde
uit een militair geslacht en werd onderofficier.
Toen hij m 1782 was gedetacheerd op
Schouwen-Duiveland werd hij verdacht
van landverraad aan de Engelsen en door
de Hoge Krijgsraad tot de galg veroordeeld,
maar door overwegingen van juridische
competentie opnieuw berecht door het Hof
van Holland en veroordeeld tot zes jaar
hechtenis en eeuwige verbanning uit Holland,
Zeeland, Utrecht en Friesland.
Trachtte zich te rechtvaardigen in de als
autobiografisch gepresenteerde, nog steeds
niet gepubliceerde Fragmenten ULt de roman
van mLJn leeven, een boeiend verhaal
maar zeker niet betrouwbaar als biografische
bron.
In de Gevangenpoort begon hij met schrijven.
Zijn debuut was Cephahde (1786), een
sentimentele briefroman, gevolgd door
'mengelwerk', geinspireerd op Feiths Juha.
In het gevang maakte hij kennis met de
schnjvers Margareta de Cambon, JeanHenri
des Villates, Cornelia Lubertina van
der Weyde en met zijn latere vrouw, Maria
van Zuylekom (1759-1831). Samen met
haar schreef hij de briefroman Hennette
de Grandpré (1789) Ondanks zijn roomskatholieke
doop, liet hij na zijn vrijlating
(1790) zijn huwelijk in de gereformeerde
kerk bevestigen; ook zijn kinderen werden
gereformeerd gedoopt. Zijn verbanningen
leidden tot kortstondige verblijven en
zwerftochten door het land. Vele malen
werd hij opnieuw gevangengezet, hetzij
vanwege doorbreking van het bannissement,
hetzij op verdenking van frauduleuze
handelingen. Zijn politieke stellingname
was niet vrij van opportunisme.
Zijn literaire activiteiten omvatten o.a.
journalistieke arbeid en medewerking aan
almanakken (Wed. Doll). Verder schreef
hij romans, gedichten en toneelstukken.
651
WOENSEL
Hij gaf een eigen PolItieken Bllxem en een
eigen Janus uit naast bestaande tijdschriften
van die naam, hetgeen hem opnieuw in
handen van de justitie bracht. Deze interessante
figuur behoort als schrijver tot de
tweede garnituur, maar hij verdient zeker
een editie van zijn Fragmenten.
Werken: Zephlre (1788), brIefr, Dicht-offer aan
Themlre (1788), tr ,Lierzang (1789), tr ,Marwn
en Jenny (1791), brIefr; Emma Corbet (1793), tr.,
S!egwart (1794), tr ,De negers m Holland (1801),
t , Brlefwlsselmg tusschen Jonge lIeden (1827),
een gedragsboek
Literatuur: T. JORISSEN, 'Uit den PatrIottentijd
Eene apologIe van den vaandrIg d W " In Nederland,
II (1878), J TEN BRINK, 'VerlovIng en onder·
trouwvanJ.E d W van Haemstede', in Haagsche
stemmen (1887), C W BRUINVIS, JE d W van
Haemstede (z J ), W GOBBERS, In J J Rousseau
m Holland (1963), LR. POL, 'De ondeugd beloond
Verteltechmsche aspecten van de brIefroman
Zephlre (1788)', In Spektator, 8 (1978-
1979) IA N PAASMAN]
W oensel, Pieter van
Noordnederlands prozaschrijver en arts
(Haarlem, gedoopt 10.1.1747-'s-Gravenhage,
begraven 21.4.1808). Op 23 november
1770 te Leiden gepromoveerd tot doctor in
de geneeskunde op Specimen slstens quaedam
miscellanea medICa. Van 1772-1780
in Russische dienst als dokter te St.Peters
burg en marinearts in de Zwarte Zee.
Na terugkeer m Holland marinearts te
Amsterdam. Vertrok in 1784 naar Constantinopel
en vandaar in 1786 naar de Krim.
Keerde in 1789 terug naar Holland en trad
wederom in dienst van de marine, nu als
dokter-generaal. Bracht in 1797 nog een
bezoek aan Rusland. Stierf aan de gevolgen
van een beenbreuk.
Van W oensel schreef in scherpe stiJl over
zeer uiteenlopende onderwerpen en stond
daarbij op de bres voor geestelijke vrijheid.
Vanaf 1792 schreef hij een almanak, De
lantaarn. De verspreiding daarvan werd
tot 1800 verboden omdat de auteur in deze
almanak onder ps. schreef, hetgeen in
strijd was met de staatsregeling van 1798
(art. 16). In de 'Bij-lichter' maakte hij zich
als de auteur bekend. Enkele van zijn werken
zijn vertaald in het Russisch, Frans,
Pools en Duits.
Werken: De konst van waarnemen (1772), De tegenwoordige
staat van Rusland (1781); Aanteekemngen,
gehouden op eene relze door Turkeyen,
Natallen, de Krim en Rusland m de Jaren 1784-
89, 2 din (1792-1795); De lantaarn, voor 1792,
1796, 1798, 1800 (met 'BIJ-hchter', 1801) en 1801,
Rusland beschouwd met betrekkmg tot Zijne
aardrijkskundige en natuurlIjke IIggmg (1804)
Literatuur: A A. VAN DER WILLIGEN, Vruchten mge-
652
zameld door de aloude rederijkerskamer De
Wijngaardranken (1833), CD BUSKEN HUET, In
De Gids, 4 (1863), IDEM, In Volksalmanak voor
het schrikkeljaar 1864 (1864), J. TEN BRINK, In
De N ederlandsche Spectator (1868), CD BUSKEN
HUET, In LItt fant en krlt ,din 1 en 24 (1868),
J J WESSELD, In Tirade, 150 (1969), H H ZWAGER,
Nederland en de verlIchtmg (1980).
IJL SWARTE]
W oestijne, Karel van de
Eig. Carolus Petrus Eduardus Maria,
Vlaams dichter, prozaschrijver en essayist
(Gent 10.3. 1878-Zwijnaarde, bij Gent,
24.8.1929). Studeerde aan het Koninklijk
Atheneum te Gent (1897-1899) waar hij
echter zijn humaniorastudies niet voltooide.
Enkele jaren nog volgde hij als vrij student
colleges filologie aan de Rijksuniversiteit
te Gent (1897-1899). Daarna werd hij
firmant van de koperslagerij aldaar van
zijn moeder en broers. Om gezondheidsredenen
vestigde hÏj zich, samen met zijn
broer Gustave en zijn vnend Jules de Praetere,
beiden kunstschilders, te Sint-Martens-
Latem aan de Leie (1900-1904). Na
zijn huwelijk (1904) ging hij wonen in SintAmandsberg
bij Gent (1904-1905), waar
zijn zoon Paul werd geboren. Met zijn gezin
verhuisde hij opnieuw naar Sint-MartensLatem,
dat inmiddels tot een kunstenaarskolonie
was uitgegroeid en waar hij in die
jaren (1905-1906) bevriend werd met impressionistIsche
schilders als Albijn van
den Abeele, George Minne en Valerius de
Saedeleer. In de loop van 1906 werd hij
Brussels correspondent van de Nieuwe
Rotterdamsche Courant. Vanaf 1911 had
hij een functie aan het mimsterie van kunsten
en wetenschappen en de vertaaldienst
van het Beknopt Verslag in de Senaat. Hij
was er ook enige tijd Nederlandstalig kabinetssecretaris
van mmister Jules Destrée
die hem in 1920 benoemde tot docent aan
de Rijksuniversiteit te Gent, waar hij werd
belast met. de cursussen inleiding tot de
literaire kritiek en geschiedems van de
Nederlandse letterkunde. Woonde van
1920-1926 te Oostende en daarna, tot aan
zijn dood, in de villa La Frondaie te Zwijnaarde.
In de context van de ontwikkeling van de
Europese poezIe zou men het werk van Van
de WoestIjne een late bloei van de symbolistische
kunst kunnen noemen. Zijn lynsch
oeuvre vond inderdaad een voedingsbodem
in de literatuur van het symbolisme
en heeft dUidelijk wortel geschoten in de
gespletenheid van de fin-de-siècle-geest.
Als exponent hiervan en van de ermee
gepaard gaande impressIOnistisch-symbolistische
'écriture artIste' mamfesteerde hij
zich vooral in zIJn vroeger werk, dat wIl zeggen
tot ca 1909. Vanaf de afrekening met
De modderen man begon een proces van
geestelijke ascese uit een verlangen naar
vergeestelijking en transcendentie. De nog
artificiele literaire modeverschijnselen en
de soms barokke woordenpraal wijken dan
ook In zIJn latere bundels voor een soberder
en klassieke vormgeVing als directe Uiting
van de eigen Innerlijke ervaringen. Hoewel
Van de W oestIJne zelf zijn poëtisch oeuvre
heeft gekarakteriseerd als een symbolische
autobIOgrafie en het Inderdaad tot de
meest aangrijpende belijdenislyriek van
het menselijk tekort In de Nederlandstalige
literatuur behoort, was hij toch geen pathologisch
narcist of ivoren-toren-individualist.
In tegenstelling met Kloos' egocentrisch
hyperindividualIsme kreeg de tragiek
van zijn overgevoelig individualisme
een algemeen menselijke en kosmische dimensie.
Net als bij de andere Van-Nu-enStraksers
bleef zijn kunst geworteld in het
leven en bleef hij als individu betrokken bij
het maatschappelijk gebeuren. Dat blijkt
niet alleen uit zijn kritische besprekingen
van eigentijdse werken en kunstmanifestaties,
maar ook uit zijn kromeken van het
alledaagse, actuele leven waaruit vaak een
felle, sociale bewogenheid spreekt. Kenmerkend
voor zijn poezie is het Uitgesproken
atmosferische karakter ervan en het
fundamentele dualisme van sensualistisch
vitalisme en mystieke ascese. Reeds als
eenzelvig opgegroeid kind blijkt hij een
scherpe Visuele en auditieve ontvankelijkheid
te hebben ontwikkeld en was In hem
een dubbele behoefte aanwezig, enerzijds
aan het eenzame kamerleven in een 'schemerende
grauwte' en anderzijds aan het
lichte en het luchtige van het leven daarbuiten.
Zijn natuurlijke poetische aanleg
werd door enkele leraren onderkend en
aangemoedigd. Zijn jeugdpoezie (1891-
1895) getUigt van een romantische levenshouding
en draagt nog duidelijk de merktekens
van inspirerende voorbeelden. Ondanks
dat epigonisme en het modieuze
karakter van de motieven werd de eigen
sfeer en toonaard toch herkend door Victor
de Meyere, die de jonge dichter introduceerde
in de poetische wereld van de
Noordnederlandse Tachtigers, de Franse
parnasslens en symbolisten en in het tiJdschrift
Van Nu en Straks In de eerste
WOESTIJNE
gedichten, gepubliceerd in de tweede reeks
van het tijdschrift (1896-1897), zit de dichter
nog in de greep van de Tachtigers, terwiJl
de hartstochtelijke openhartigheid
waarmee hij zijn gevoelens blootgeeft op
Invloed van Van Langendonck en de Franse
symbolisten wijst. Pas na 1900, na een
periode van Inkeer en zelfkritiek, slaagt hij
erin zich te beVrijden uit dit al te artificiele
en geforceerde verbalisme en estheticisme.
Met het gedicht 'Het hUIS mijns vaders', de
'Voor-Zang' tot de eerste bundel Het Vader-
hws (1903), klinkt een eigen stem op,
die sonoor de Innerlijke gemoedstoestanden
via atmosferisch-suggestieve beelden
uitZingt. Hiermee werd tevens de lyrische,
symbolische autobiografie ingezet. Het
poetIsch oeuvre van Van de Woestijne
vormt een merkwaardig architectonisch
geheel. Het bundelen van zijn gedichten
gebeurde vanuit een constructivistische
opzet. De meeste bundels hebben een
scherp afgelijnde en symmetrische onderverdeling
waarbij de gedichten thematisch
zIJn gegroepeerd. Elke bundel vormt een
relatief autonoom geheel doordat er telkens
een bepaalde levensperiode en fase in
zijn geestelijke ontwikkelingsgang in worden
weergegeven.
De bundel Het Vader-hws, die gedichten
bevat geschreven tussen 1896 en 1903, is op
het wijdingsgedicht aan de hem vroeg ontvallen
vader en het preludium over de kinderJaren
na, geheel gewijd aan zijn jaren als
adolescent, de periode van zijn verloving.
Het centrale motief hierin is de ambivalentie
tussen de vreugde om de liefde voor een
vrouw, voorgesteld als een prerafaelitische
Beatricefiguur, en zijn onzekerheid over de
verwezenlijking ervan door de confrontatie
met zijn narcistische eenzelvigheid. De
fundamentele homo-duplex-problematiek
komt ook nog tot uiting in De boom-gaard
der vogelen en der vruchten (1905, met
gedichten uit de jaren 1903-1905): tussen
de hoogste gelukservaring in de liefde en in
de rust van het vergiliaans getekende Leielandschap
blijven toch onzekerheid en
angst in het hart huizen. In De gulden
schaduw (1910, met gedichten uit 1905-
1910) wordt het gemoedsleven verdiept en
verrUimd: het huwelijk en huisgezin en de
daarbij horende materiële beslommeringen
om het dagelijkse bestaan hebben hem aan
zijn eigen ik ontrukt en opengesteld voor de
algemeen -menselijke levensproblematiek.
Tegen het einde van deze bundel geeft hij
zelfs uitdrukking aan een kosmisch ruimte-
653
WOESTIJNE
654
gevoel en manifesteert zich een spirituele
drang.
De opgang vanuit het aardse, zinnelijke
leven naar een geestelijke, bovenzinnelijke
wereld wilde hij vervolgens beschrijven In
een trilogie die hij Het Licht der kImmen
noemde. De tnlogie IS als dusdanig met
verschenen, doch de drie volgende bundels
werden door de dichter wel als een drieluik
beschouwd. In de Inleiding, Het menscheltJk
brood (geschreven in 1915, gepubliceerd
In 1926), wordt In twee lange gedichten
de dichterlijke transpositie gegeven
van zowel de fysiologische als psychologische
aspecten van de seksuele drift vanaf
de puberteit tot de volwassenheid, tot het
wegzinken in de poel der zinnelijkheid. De
eerste bundel van de trilogie, De modderen
man (1920, ontstaan tussen 1905 en 1915),
is de belijdenis van de zinnelijke mens die
zich niet heeft kunnen ontworstelen aan de
zinnelijkheid. Hoewel hij een gevoel van
desolaatheid, van kilte en dorheid van het
gemoed ervaart, toch blijft in hem de
oneIndigheidshonger voortleven. In de
bundels God aan zee (1926) en Het bergmeer
(1928) wordt de thematiek bepaald
door het pogen om het leven religieuze Zin
te geven en door het streven naar transcendentie
van het beperkte aardse ik naar een
hoger geestelijk bestaan. De vroegere beelden
zijn hier vervangen door de pure
abstracties van een speculatief-mystiek genchte
geest, waardoor deze poèzie een meer
hermetisch karakter krijgt.
Voorts publiceerde Van de W oestiJne nog
twee kortere lyrische werken, Substrata
(1924, ontstaan tussen 1918-1921) en Het
zatte hart (1926), waarin een 'Ode' (1914),
'De late Chariten' (1914-1919), 'Verzen
aan zee en in een tuin' (1924) en een 'Ode'
(1914-1919) werden opgenomen. Beide
werken behoren tot de spiritualistische
fase in zijn dichterschap. Het bundeltje
Substrata is een verzameling van wat de
dichter 'zuivere verzen' heeft genoemd.
Het zijn gedichtkernen die de ruimte van
meestal twee verzen niet overschrijden.
Het beeld staat erin centraal en is de vonk
die telkens een aspect van zijn Innerlijk
bestaan belicht en uitstraalt. Met een minimum
aan formele middelen bereikt hij
hierin een grote poetische kracht In Het
zatte hart bundelde hij zijn meest harmonische
en klassieke gedichten waarin hij de
sensualistisch-mystieke vereniging met de
natuur helder tot uiting bracht.
Episch werk verscheen in dne bundels:
Interlud!en I (1912), Interlud!en IJ (1914)
en Zon In de rug (1924). Zij omvatten de
uitgebreide gedichten 'Adoms', 'Woudspel
(fragment)' (1907 -1910), 'De Spartaansche
Helena' (1909-1913), 'De paarden van Diomedes'
(1910-1912), 'De vliegende man'
(1911), 'De terug-tocht' (1912), 'Eroos en
Anteroos' (1912), 'Hupnos en Thanatos'
(1912), 'Hebe' (1913), 'De stierendief
(1913-1914), 'Het gelag bij Pholos' (1914-
1915) en 'Penthesileia' (1914-1924). Dit
Interludlsch werk vormt een concentnsche
cirkel rond de lyrische kern. Vanuit een
meer afstandelijk en objectiverend perspectief,
door middel van veralgemenen de
mythische symboolgestalten, peilt de dichter
hierin evenzeer het eigen zieleleven.
Dat verklaart waarom de mythische dubbelfiguur,
In het bijzonder Heracles, er het
centrale symbool beeld in is als concretisering
van het morele, religieuze en metafysische
dualisme.
Reeds de titels van zijn prozabundels reveleren
het ambivalente en antithetische karakter
ervan: Laethemse bneven over de
lente (1901), Janus met het dubbele voorhoofd
(1908), Afw!Jklngen (1910), De bestend!
ge aanweZlghe!d (1918), Goddel!Jke
verbeeldingen (1918), Beginselen der chemIe
(1925) en De meuwe Esopet (1932). De
voorkeur voor kortere prozateksten wijst
op een eerder beschouwend-analytische
dan een verhalende, synthetisch-constructieve
aard. De emge compositorisch breed
opgezette werken, De leemen torens, bedoeld
als de 'vooroorlogse kroniek van twee
steden' (Brussel en Gent), geschreven in
samenwerking met Herman Teirlmck
(1928) en de roman Ep!bas!s (geschreven in
1927-1929), bleven onvoltoOid.
Evenals de interludische gedichten zijn de
prozastukken zelfbelijdende symbolische
'omzettingen' of 'verbeeldingen' in de trant
van bijv. de Moralttés légendatres van
Jules Laforgue In welke vorm dit proza
zich ook voordoet, steeds is de problematiek
gericht op een gewetensonderzoek in
verband met liefde, zinnelijkheid en bovenzinnelijkheid
Duidelijker en vollediger
echter dan In zijn lyriek heeft de auteur
getracht in zijn proza een bevnjdende synthese
van matene en geest te bereiken, van
zijn hypersensitivisme en sensualisme en
zijn compenserende behoefte aan ascetisch-
mystieke onthechting. Met het centrale
eenheidssymbool van 'De heilige van
het getal' heeft hij gepoogd een brug te
slaan tussen het 19de-eeuwse sciëntisme
van positivisme en determinisme en het
neomystieke gevoelsklimaat dat aanleiding
gaf tot het ontstaan van het symbolisme in
de kunst, het bergsonisme in de wijsbegeerte
en het intUltionisme in de wiskunde. Zijn
prozawerk is aldus een vorsen naar de 'beginselen'
van de geestelijke 'chemie' in de
lijn van een soort neopythagorisme. Zelfs in
zijn meer plastisch-concrete voorstellingen
als 'De boer die sterft' is deze ontwikkehngsgang
te bespeuren: ook de natuurmens
ondergaat een geleidelijk afstervings- en
tegelijk verstervmgs- en louteringsproces,
dat hem voert tot volledige onthechting
van de zinnen.
Als verfijnd stilist met een neiging tot
manienstische woordkunst manifesteerde
Van de WoestiJne zich ook in zijn essayistische,
kritische en Journalistieke werk. Zijn
essays en kritieken, die hij in versch.
Noord- en Zuidnederlandse tijdschriften
pubhceerde en later bundelde in Kunst en
geest In Vlaanderen (1911) en De schroefltJn
(1928), vormen eveneens een complement
van zijn bellettristisch werk.
In zIJn Journalistieke werk daarentegen,
hoofdzakelijk gepubliceerd in De Amsterdammer
(1911-1914), De Nieuwe Amsterdammer
(1915) en de Nwuwe Rotterdamsche
Courant (1906-1914 en 1919-1928),
komt de schrijver naar voren als een mens
die met open oog en oor zijn tijd intens mee
beleefde en zowel de culturele, politieke als
maatschappelijke aspecten van het leven in
België op vaak treffend ironiserende wijze
becommentarieerde. Uit de Journalistieke
kronieken blijkt hoe verkeerd en eenzijdig
de voorstelling is van Van de W oestijne als
de eenzelvige dichter die geen interesse zou
hebben gehad voor de problematiek van
zijn tijd en volk. Hij was zeker een zelfpleiter
die 'gelijk een distel m het dorre dum'
had gestaan, maar hiJ was ook een Antonius,
die met zijn 'heilige van het getal' een
oplossing zocht voor de spanningen die met
alleen in hemzelf maar ook in zijn tijd leefden.
Heel zijn werk past in de geest van de
Westeuropese decadente, symbolistische
fin-de-slècle-literatuur, geklemd tussen
enerzijds de 19de-eeuwse deterministische
en positivistische beschaving in verval en
anderzijds de poging tot vernieuwing van
het geestesleven op ascetische, neomystieke
grondslag van het begin van de 20ste
eeuw. Zowel aan het m hem als aan het in
zijn tijd levende dualisme heeft hij aangrijpend
tragisch gestalte gegeven.
Uitgaven: Werken, 5 din (1928-1933), Verzameld
werk, 8 din (1948-1950), P MINDERAA (ed.), Ver-
WOESTIJNE
zamelde gedwhten (1953, 1967'), bloem!. met
voorwoord van A ROLAND-HOLST, Journaltsttek.
Brieven aan de N,euwe Rotterdamsehe Courant
(1960), Verzamelde ged,ehten (1978); K. FENS
(ed), Verhalen (1978), met m!.; G. PUCHINGER
(ed ), Laethemsche brieven over de lente (1983);
AM MUSSCHOOT (ed ), Brieven aan Lode Ontrop
(1985).
Literatuur: A DE RIDDER, Onze schrlJvers geschetst
m hun leven en werken 11, Vlaamsche schrlJvers
(1909), E D'OLIVEIRA, De Jongere generatte
(1914), M GIJSEN, Kv d W (1920), J EECKHOUT,
Kv d W (1925), IDEM, Hermnermgen aan
Kv d W (1930),IDEM,Eenmle,dmgtotK v d W
(1932), Mededelmgen van het Karel van de
Woest'Jnegenootschap, 8 din (1933-1939), U.
VAN DE VOORDE, Essay over Kv d W (1934,
1942'), M RUTTEN, De IYrlek van Kv d W
(1934), M MOMMENS, Het w'Jsgerlg mz,cht b'J
Kv d W, de blmd-gewordene (1936), B VERHOE.
VEN, K v d WEen karakterlst,ek en een keur wt
ZLJn ged,chten (1940), P MINDERAA, Kv d W
Z'Jn leven en werken (1942), M RUTTEN, De
esthet,sche opvattmgen van K v d W (1943), A
VAN CAUWELAERT, K v d W Een synthese (1943),
F V TOUSSAINT VAN BOELAERE, Margmalta b'J
hetlevenenhetwerkvanKvd W (1944),K VAN
ACKER, Vlaamsche temperamenten (1944), G
VAN SEVEREN, Kv d W (1944), A WESTERLINCK,
De psycholog,sche f,guur van K v d Wals d,chter
Een ltteratr-psycholog,sche stud,e (1952),
Catalogus van de tentoonstellmg Latem rond
Kv d W m het Museum voor Schone Kunsten te
Gent (18 dec 1954-15 Jan 1955), J AERTS, StLjIgehe,
men van Kv d WEen st'Jlkund,g onderzoek
(1956), H. TEIRLINCK, Kv d W, 1878-1929
(1956), L FESSARD, 'La mer dans I'oeuvre poétlque
de K V d W , m Études germamques (1957),
M RUTTEN, Het proza van Kv d W (1959), IDEM,
'Karel Plerre Edouard Marle Van de WoestIJne',
m B,blwgrafle Natwnale, dl XXXI, fasc 2 (1962),
IDEM, K v d W (1970), IDEM, De Interludlen van
Kv d W (1972), F VAN ELMBT, Godsbeeld en
godservarmg m de lyriek van Kv d W (1973), K.
JONCKHEERE, Dagboek van Kv d W Met mleldmg
en begeleIdende nota's (1974), A M Mus.
SCHOOT, Kv d W en het symboltsme (1975), J
SOENEN, Gewmn und Verlust bel Gedlchtubersetzungen,
Untersuchungen zur deutschen
Ubertragung der LYrik K v d W 's (1977), Yang
TtJdschrift voor hteratuur en kommumkatle
(maart 1978), speCIaal Kv d W -nummer, AM.
MUSSCHOOT, 'Poésle pure een confrontatIe
K v.d W - Paul van OstaIJen', m NIeuwe Taalg
(1978), M RUTTEN, M VAN RUYSSEVELT en M.
SOMERS, Catalogus Kv d W 1878-1929 Herdenkmgstentoonstellmg
n a v lOOste verjaardag
van ZLJn geboorte (1978), Catalogus van de tentoonstellmg
'K v d W te Smt-Martens-Latem'
(20 aug -17 sept 1978), G VAN DE WOESTIJNE,
Karel en Ik Herlnnermgen (1979); J SOENEN,
VIjfmaal K v d W m vertalmg (1977), R HOZEE,
VeertIg kunstenaars rond K v d W (1878-1929)
en de kunst van zIJn tIJd met wttreksels wt zIJn
geschriften over kunst Catalogus tentoonstellIng
Museum voor Schone Kunsten te Gent (20 jan.-
11 maart 1979), M. SOMERS, K v d W 1878-1929.
Tentoonstelhngscatalogus met een mleldmg door
A WESTERLINCK en chronologIsch overZIcht door
M RUTTEN, KB Albert I te Brussel (16jOOI-22 aug.
655
WOLF
1979), A VAN ELSLANDER, 'Het Gents professoraat
van K v d W (1920-1929)', m Spleghel Hlstorwel
van de Bond van Gentse Germamsten
(1980), A. WESTERLINCK, De eerste rijpe Jaren
van K v d W, beschouwmgen rond zIJn brieven
aan LoUIs Ontrop (1896-1909) (1982),G PUCHIN·
GER, m Ontmoetmgen met literatoren (1982),
AL. SOTEMANN, 'Twee meesters en hun métter
Boutens en v d.W over de poezIe', m Versl en
Meded Kon Acad Nederl Taal- en Letterk
(1983), R VERVLIET, 'GeschIedems van Van Nu
en Straks, 1893-1901', m Geschied van de Letterk
der Nederlanden, x (1984) [R VERVLIET]
Wolf,Josephus de
Zuidnederlands dichter (Dendermonde
4.3.1748- ?). Priester-surveillant aan het
Theresiaanse College te Gent - lange tijd
verward met de theoloog Judocus de Wulf
(geb. in Nazareth) -, wiens leven en - ten
dele anonieme - werk door een waas van
geheimzmnigheid omhuld blijven.
Hij liet een indrukwekkende reeks religieus-
moraliserende geschriften na, veelal
in dreunende alexandrijnen gesteld en in
een symbolisch-mythologisch kleed gestoken,
maar waaruit vaak ook een moderne
getourmenteerde persoonlijkheid spreekt,
sterk bemvloed door het verlichte rationahsme.
Ook vertaalde hij grote delen van
Ovidius (De herscheppmgen van OVldzus,
1779) en Vergllms (Leven der herderen
door Vlrglhus, z.j.), imiteerde de stijl der
klassieke pastorale en maakte poëtische
bewerkingen van de bijbel.
Niet met zekerheid aan hem toe te schrijven
zijn twee zedengispende dialogen in
spectatoriale trant; zijn auteurschap van
het beruchte pamflet Den geest der reden
(1777) daarentegen, een sceptisch-rationahstlsche
kritiek op de geopenbaarde godsdienst,
mag als vaststaand worden beschouwd.
De omstandigheden van De
Wolfs plotse en mysterieuze verdwijning
na 1781 bleven onopgehelderd.
Werken: Den vreugd en vruchtwekkenden theater
van Apollo, 5 din (1778), Astraea, de waerheydzoekende
dlenstmaegd (1778), Den godeliJken
phdosoph (1778), Den onderzoeker des gemoeds,
2 din. (anomem, 1779), Konst-paleys der Jeugd
(z j ), Historie van het Oud/Nieuw Testament, 2
din (1780), Veren van uytspanmnge, of den wellust
der velden (z j ), Het bloemperk d'allergewlgtlgste
lot-gevallen (z J ), De Klap-bank der
Juffers (anomem, 1780)
Literatuur: W GOBBERS, 'Een raadselachttge figuur
Uit de Aufklarungstljd m Vlaanderen', m Studw
Germamca Gandensw, VII (1965), J SMEYERS, m
Geschied van de Letterk der Nederlanden, VI
(1975), IDEM, m NatIOnaal bIOgrafisch woordenboek,
VII (1977) [w GOBBERS]
656
Wolf-Catz, Helma
Nederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Nieuw- en St. Joosland 31.5.1900-Naarden
22.1.1979). Als dochter van een arts die
zich later in het Gooi vestigde, kreeg zij een
even vrije als verzorgde opvoeding. Zij
huwde een jurist, die door de jodenvervolging
omkwam, evenals haar beide ouders.
Ofschoon haar jeugdwerk in poëzie en proza
zekere kwahteiten heeft, begint toch pas
bij het autobiografische, al tijdens wo II
ontstane boek De drelgmg (1946) haar volwaardige
werk. Terwijl ernstige ziekte haar
jarenlang van de buitenwereld isoleert,
komt haar mnerhjke creativiteit tot volle
ontplOOIIng Haar mensenkennis, door
veelheid van ervaringen verrijkt, haar ondogmatisch
levensgevoel, haar visionaire
verbeelding en haar verzorgde stijl doen
romans ontstaan die noch aansluiten bij
het Hollandse realisme, noch bij de internationale
stromingen van na de oorlog.
OvertUigd dat alle mensehjke leven in tijd
en ruimte samenhangt, waagt zij zich soms
in het verleden (biJv. de periode van de
Wederdopers) of in verre, haar vreemde
landen (o.a Senegal, de V.St.). Al bezitten
zulke suggestieve hoofdstukken of boeken
hun afzonderlijke gepassioneerde en tragische
betekenis, zij hebben tegelijk een symbolische
werking: de strijd tussen onderbewuste
oerkrachten en redelijk bewustzijn is
eeuwig; de mens is ook voor zichzelf een
fascinerend geheim.
De zevendelige Sydonia-cyclus van Diepzee
(1960) tot en met Luchtkmtal (1964)
vormt een Uitzonderlijke en boeiende prestatie,
omdat hefde en geweld, politiek en
kunst, dromen en avonturen, voorgevoelens
en berekeningen er tot evenwichtige
eenheid zijn samengegroeid.
Werken: Wouter, de liefde van een Jongen (1932),
Het gezm (1935), De droomgestalte (1954), De
vreemde drift (1959), Onderstroom (1960), Koraalrif
(1961), DUIzendbrand (1962); Zeewier
(1962), Aardvuur (1964), Nederlandse kastelen,
hun personages, hun schatten (1965), Rozerood
(1965), Van Wit en van zwart (1967), De Vrijheid
IS een nachtegaal m Zilvergrijs (1971), Zeeuwse
hermnermgen (1975), De Vrijheid roept de diepste
slapers (1980), verh
Uitgave: L WOLF-CATZ (ed ), Het doktershuIs aan
de Torenlaan (1981), hermnermgen
Literatuur: L WOLF-CATZ, HW -e (1969), L
WOLF-CATZ E A, m Literama, 15 (1980-1981),
HF JESPERS, 'Een meuwe wereld bmnentreden',
m IDEM, De boog van Vlysses (1983)
[G STUIVELING EN RED]
Wolff-Bekker, Elizabeth
Noordnederlandse dichteres en prozaschrijfster
(Vlissingen 24.7.1738-'s-Gravenhage
5.11.1804). Was in rechtzinmg
gereformeerd koopmansgezin dat oudvaderlandse
tradities voortzette het nakomertje.
Elizabeth ('Betje') kreeg niettemin
een moderne opvoedIng. Zij was levenslustIg
en ernstig, verkoos soms te schitteren In
gezelschap, dan weer gaf zij de voorkeur
aan eenzaamheid en religieuze bespiegelingen.
Op 25 Juli 1755 liet zij, net 17 jaar, zich
schaken door de 24-jarige Matthijs Gargon,
een op wachtgeld gestelde vaandng. De
avontuurlijke vlucht duurde een nacht en
had een averechtse uitwerking: een verbintems
met de onbemiddelde Gargon was nu
helemaal Uitgesloten en de kans op een
goed huwelijk verminderd. Belden werden
daarenboven door de plaatselijke kerkeraad
onder censuur gesteld.
Uit het kwaadsprekende VlissIngen, waarvan
vooral de hypocrisie der 'fijnen' haar
benauwde, werd zij bevrijd door een huwelijk
met Adriaan Wolff, predikant in de
Beemster. Aan het huwelijk, op 18 november
1759 gesloten tussen de 52-jange weduwnaar
en de 21-jarige Betje, ging een
correspondentie van enkele maanden vooraf.
Bij de huwelijkskeuze gaven vermoedelijk
praktische overwegingen de doorslag.
Zelf kwalificeerde zij de verbintenis als 'filosofisch
Huwelijk'. Tegenover derden distantIeerde
zij zich van haar echtgenoot.
Toen Wolff in 1772 zijn in opspraak
gebrachte vrouw in geschrifte verdedigde,
stemde dat haar zeer dankbaar. De waarderIng
nam toe en zij huldigde in hem de goede
predikant, die rechtzinnig in de leer en
tolerant In de praktijk was. Nochtans bevredigde
dit huwelijk haar in affectieve zin
niet. Compensatie vond zij In de vriendschap
en in de literatuur.
In haar jeugd had zij veel eigentijdse bellettrie
gelezen; als 16-jarige liet ze zich afbeelden
met opZIChtig Pope's Essay on Man in
de hand. In de Beemster deed zich voor
Betje de gelegenheid om de literatuur van
haar tijd te volgen nauwelijks voor: leesgezelschappen
en -bibliotheken ontbraken en
de eigen middelen schoten te kort. Zij probeerde
het Beemster isolement te doorbreken
door publikatIe van haar poetische
proeven. Met haar debuut, Besptegelmgen
over het genoegen (1763) in verheven
dichttrant, trad zij ambitieus in de voetsporen
van de door haar bewonderde Lu-
WOLFF -BEKKER
cretia van Merken. De Besptegelmgen bevatten
beschouwende, moraal-filosofische
poe zie, waarin het vraagstuk van het streven
naar geluk en wijsheid op conventionele
wijze wordt behandeld. Haar Besptegelmgen
over den staat der rechthetd (1765),
andermaal hooggestemde, wijsgerige poezie,
maakten dUidelijk dat haar kracht met
lag in bespiegelingen. Meer geslaagd waren
haar directe, satinsche beschrijvingen. In
het voorbericht van deze bundel verdedigde
zij zelfbewust en vol spot de zaak van de
vrouw, en In feite haar eigen zaak. In de
bundel zelf werd sterk geleund op het
chnstelijk openbaringsgeloof.
Met de letterkundige kntiek lag zij haar
leven lang overhoop. Zij was allergisch voor
kntische aanmerkingen en liet zich niets
zeggen; in haar gekwetstheid provoceerde
ZIJ de kritiek, die haar van kwaad tot erger
behandelde. Daarvoor werd zij schadeloos
gesteld door persoonlijke vriendschappen,
o.a. met de Amsterdamse advocaat Herman
Noordkerk en haar literaire mentor en
'hartsvnend' Cornelis Loosjes, doopsgeZInd
predikant en oprichter van de recenserende
Vaderlandsche Letter-Oefemngen
(1761-1876). Opmerking verdienen ook de
talloze vnendschappen met jonge literatuurgevoelige
meisjes. Die vriendschappen
- heftig, emotioneel, maar zeker niet erotisch
van karakter - waren zelden van lange
duur.
De poetische doorbraak kwam met het grote
epische gedicht Walcheren (1769), waarin
genretafereelt]es, lokale geschiedenissen
en verlicht-politieke ideeën samenkwamen
en de bespiegeling plaats had gemaakt voor
de beschrijving. Walcheren leverde haar in
Zeeland hooggeplaatste fans op - wat
Betje, zo smadelijk beroddeld In die streken,
opvatte als een rehabilitatie - en
elders respect. Faam en vijanden verwierf
zij tussen 1772 en 1777 toen zij in satirische
verzen de onverdraagzaamheid van de orthodoxe
'fijnen' hekelde. De onveranderlyke
Santhorstsche geloofsbelydems (1772)
werd door haar geattaqueerde orthodoxe
factie niet in dank afgenomen. De harde
aanval compromitteerde echter ook de
Santhorster partij 'der vrijheid en tolerantie',
waarvoor Betje het ongevraagd had
opgenomen. Petrus Burmannus Secundus,
de voorman van de Santhorsters, distantieerde
zich dan ook van zijn overijverige
pleitbezorgster. In deze moeilijke omstandigheden
- in de steek gelaten door geestverwanten
- werd zij gesteund door haar
657
WOLFF-BEKKER
658
echtgenoot. Bekendheid verwierf De menuet
en de dommees prUIk (1772), een satirische
versvertellmg, waarin de bekrompen
orthodoxie voor de zoveelste keer mikpunt
van spot was. Haar fanatieke verdediging
van de tolerantie maakte Betje tot een
natIOnale beroemdheid, waaraan zelfs Willem
V bij zijn bezoek aan de Beemster in
1773 lovende woorden wijdde.
Over nationale beroemdheden werd natIOnaal
kwaad gesproken en zo waren in
Amsterdam de dichteres Aagje Deken allerlei
geruchten over Betje W olff ter ore
gekomen. In 1776 schreef Aagje over die
geruchten aan de drie Jaar oudere Betje
Wolff een vermanende brief, waaruit echter
zoveel sympathie sprak dat Betje haar
eerste verontwaardiging overwon en een
openhartige, vriendschappelijke brief terugschreef.
De vriendschap, die daarvan
het gevolg was, zou voor het leven en de
literaire carrière van Betje van beslissende
betekenis zijn. Toen in april 1777 haar man
overleed, maakten de vriendinnen van de
nood een deugd: zij vestigden zich m De
Rijp en combineerden hun schrijftalenten
in gezamenlijke ondernemingen. Aan hun
gemeenschappelijke publikaties dankten
Betje en Aagje hun populariteit.
Wolff en Deken schreven over de opvoeding.
Deze opvoeding diende niet alleen de
medemens te verlichten, maar tevens het
vaderlandse gevoel te bevorderen. Dit
moest de nationale solidariteit kweken die
voor een herstel van de nationale economie
en cultuur onontbeerlijk was. Hun Economtsche
ltedJes (3 din., 1781) waren daarom
zowel pedagogisch als economisch-patriottisch
van opzet.
Een erfenis stelde Aagje Deken in staat het
bescheiden buiten Lommerlust in Beverwijk
te kopen. Daar wonend bereikten de
vriendinnen het hoogtepunt van hun carrière.
In 1782 verrasten zij met de Htstone
van mejuffrouw Sara Burgerhart, een Uit
twee delen bestaande roman in brieven.
Met de bestaande traditie van Nederlandse
romans leek deze roman niets van doen
te hebben; ook bleef onduidelijk of de
roman geinspireerd was door buitenlandse
voorbeelden als Richardson en Gellert. De
succesvolle roman Sara Burgerhart gaf in
de eerste plaats aan jonge meisjes een
opvoedende les. Behalve pedagogische oogmerken
had de roman economisch-patriottische
en religieuze doelstellingen: de vaderlandse
handel en een praktisch en tolerant
christendom werden verheerlijkt.
Aangemoedigd door hun succes waagden
de schrijfsters Zich aan een omvangrijker
roman in brieven, de Htstone van den heer
Wtllem Leevend (1784-1785). Deze achtdelige
roman demonstreerde de triomf van
het bijbels christendom over het ongeloof.
De schrijfsters verafschuwden zowel intolerantie
als ongeloof. De theologiestudent
Willem Leevend, die zich gevaarlijk in de
richting van het ongeloof bewoog, bekeerde
zich en vond het geluk in het huwelijk. In
de roman reageerden de schrijfsters ook op
het verworden sentImentahsme. Betje
W olff had voordien nog meegedaan aan de
theOrievorming van het sentimentalisme
maar na Felths Julta (1783) sloeg het sentimentele
door. In Wtllem Leevend stierf de
sentimentele Lotje Roulin dan ook een
vroege dood. De lezers waren gewaarschuwd.
Gezonde gevoeligheid daarentegen
leidde tot succesvolle verbmtenissen
en strekte tot navolging. Voor Wtllem Leevend
kregen de schrijfsters van hun uitgever
een fiks bedrag, waarna het verwachte
verkoopsucces uitbleef. Intussen hadden
zij de zorg voor wat een vermogen was
geworden, aan de Amsterdamse koopman
Christiaan Nissen overgelaten.
Toen de vijandschap tussen orangisten en
patriotten in 1787 was geescaleerd en de
uitgelokte aanhouding van prinses Wilhelmina
bij Goejanverwellesluis was gevolgd
door de PrUisische interventie van september
1787, zochten veel patriotten een goed
heenkomen in den vreemde. Koesterden
Wolff en Deken aanvankelijk nog sympathie
voor Willem v, met zijn tiranniek
optreden verspeelde hij dat. De schrijfsters,
die de economisch-patriottische herstelbewegmg
propageerden, ontwikkelden
zich in de Jaren tachtig in politiek gematigd
patriottische richting en oordeelden het in
1788 beter te vertrekken naar het Bourgondische
Trévoux. Behalve politieke overwegingen
speelde vermoedelijk de wankele
gezondheid van Betje een rol. Hun huisgenote
op Lommerlust, Caroline Victoire Ravanel
had familie in Trévoux en W olff en
Deken betrokken met hun vriendin Ravanel
het landhuis 'les Corcelles'.
In hun Wandeltngen door Bourgogne
(1789) legden zij getuigenis af van hun confrontatie
met de meuwe Bourgondische
omgeving en het katholicisme. Zij bleven
schrijven voor het publiek waarvan zij zich
ver verwijderd hadden. In 1791 hoorden zij
dat zaakwaarnemer Nissen hun vermogen
had verspeeld. Het schrijven was niet langer
vrijblijvend, het werd broodwinning.
De Franse revolutie liet hen niet onberoerd.
Zij moesten voor het revolutionaire
comité van Trévoux verschijnen en hun
hUIs werd belegerd door een woeste meute.
Zij vonden echter in de jacobijn Merlino
een beschermer, die er bij de nationale conventie
voor de volksheldin Betje zelfs een
Uitkering uitsleepte.
Geldgebrek liet niet toe dat zij vóór 1797
repatrIeerden. Ze vestigden zich in Den
Haag en trachtten van de pen te leven, met
weinig succes. De uitgevers betaalden nu
niet of slecht en de schrijfsters waren hun
publiek kwijt. De zesdelige Hlstone van
mejuffrouw Comelia Wildschut (1793-
1796) was een mislukking. De recensenten
en andere oude vijanden stonden gereed
om zout in de wonde te wrijven. Het
belangrIjkste werk van hun Haagse jaren
was het originele Geschnft eener bejaarde
vrouw (2 din., 1802), een pseudo-autobiografie.
Werken: Eenzame nacht gedachten, over den slaap
en den dood (1765), Ller- veld- en mengel-zangen
(1772), Aan mynen geest (1774), Brieven van
Constantw Paulma Dortsma (1776), Beemsterwmter-
bUitenleven (1778), Proeve over de opvoedmg
(1779), De Natuur 's m'Jne zanggodm
(1784), Mengel-poezy, 3 din (1785-1786)
Samen met DEKEN. Brieven over versche,den
onderwerpen, 3 din (1780-1781), Fabelen (1784),
Brieven van Abraham Blankaart, 3 din (1787-
1789)
Uitgaven: J DVSERINCK (ed ), Brieven van B W en
Aagje Deken (1904), Je BRANDT CORSTIUS (ed ),
Lotje Roulm (1954); P MINDERAA (ed.), De
menuet en de domInees prUik (1954), H.C DE
WOLFF (ed), Proeve over de opvoedmg (1978),
P J BUIJNSTERS (ed ), H,storle van mejuffrouw
Sara Burgerhart, 2 din (1980)
Literatuur: J W.A NABER, B W en Aagje Deken
(1913), HA HOWELER, Archwalw betreffende
Aagje Deken, B W (1949), H.C M GHVSEN, Dapper
vrouwenleven (1954), IDEM E A, Boeket voor
Betje en Aagje (1954), P.J BUIJNSTERS, 'Sara
Burgerhart' en de ontw,kkelIng van de Nederlandse
roman m de 18e eeuw (1971), IDEM, B,blwgraf,
e der geschriften van en over B W en Aagje
Deken (1979), W VAN DEN BERG, 'Sara Burgerhart
en haar derde stem', m Documentat,eblad
18e eeuw, 51-52 (1981), P VAN DER VLIET, W en
Deken's Bneven van Abraham Blankaart (1982);
W BREEKVELDT, 'Opvoedmgsdenkbeelden m de
roman C Wildschut', m Onderw'Js & Opvoedmg
m de 18e eeuw (1983), P J BUIJNSTERS, W &
Deken Een bwgraf,e (1984) lp ALTENA]
Wolkers, Jan (Hendrik)
Nederlands romanschrijver en beeldhouwer
(Oegstgeest 26.10.1925). Derde zoon
uit een orthodox-christelijk gezin, waarin
de vader een dominerende rol speelde. Na
WOLKERS
de lagere school, waarin zijn tekentalent
zich al begon te manifesteren, laat hij zich
inschrijven aan de Leidse Schildersacademie
Ars Aemula Naturae, terwijl hij zich in
leven houdt met versch. baantjes zoals dierenverzorger,
tuinjongen en jongste bediende
op een distributiekantoor. Na wo II
studeert hij beeldhouwkunst aan de Haagse
Academie voor Beeldende Kunst en vervolgens
aan de Rijksacademie te Amsterdam.
Werkt op uitnodiging van de Franse
regering een jaar bij Zadkine te Parijs. Het
beeld 'Jongen met haan' wordt in 1956
bekroond met de Sint Lucasmedaille.
Grotere bekendheid zal hij evenwel krijgen
dank zij zijn proza. Na enkele verhalen in
PodIum debuteert hij in 1961 met de verhalenbundel
Serpentma's petticoat. Een jaar
later verschijnt de roman Kort Amenkaans
waarmee zijn succes als schrijver
gevestigd wordt, in 1963 gevolgd door een
nieuwe verhalenbundel, Gesponnen SUIker,
en de roman Een roos van vlees. Ook
met toneel heeft Wolkers zich aanvankelijk,
en met succes, beziggehouden. In 1963
verschijnt De Babel, geschreven in opdracht
van de gemeente Amsterdam en
opgevoerd door Studio. In 1966 wordt zijn
eenakter Wegens sterfgeval gesloten
(1963) opgevoerd door het Nieuw Rotterdams
Gezelschap.
Het vroege werk van Jan Wolkers kan men
zien als een afrekening met zijn streng calvinistische
opvoeding in het dogmatische
milieu van zijn geboortedorp Oegstgeest.
Die achtergrond speelt het meest duidelijk
een rol in zijn op persoonlijke herinneringen
gebaseerde Terug naar Oegstgeest
(1965). De bij het verschijnen van zijn verhalen
en romans als schokkend ervaren
beschrijving van seksualiteit en sadisme in
een sfeer van schuld en boetebesef trokken
vooral bij een jongere generatie sterk de
aandacht. Het grondthema daarbij is de
bevrijding van de dominante vaderfiguur
en van de levenssfeer waar deze een vertegenwoordiger
van is. Met dit thema hangt
ook de ambivalente houding ten opzichte
van dieren samen, die van een zekere tederheid
getuigt, maar ook in sadisme kan
omslaan.
In diezelfde jaren ontwikkelt Wolkers zich
tot communist en toont ook in zijn werk een
steeds sterker wordend engagement: antikapitalistisch
en antikolonialistisch. Duidelijk
komt deze ontwikkeling tot uiting in
het autobiografische Werkkledmg (1971).
Geleidelijk evolueert het werk van Wolkers
659
WOORDT
660
inhoudelijk van de eerder gesignaleerde
bevrijdingsthematiek in de richting van
het thema van de alom tegenwoordige dreiging
van verval en bederf. In Turks frwt
(1969) gaat het om de langzame aantasting
van de oorspr. spontane, zuivere en dionysisch
beleefde liefde tussen de hoofdfiguur
en Olga, die uiteindelijk zowel geestelijk als
lichamelijk gesloopt wordt. Ook in de
roman De walgvogel (1974), ontstaan na
Wolkers' reis naar Indonesie in 1970, is
sprake van een naar destructie leidende
ontwikkeling, zowel in de idyllische jeugdliefde
die het onderwerp is van de roman,
als in de politieke ontwikkelingen in het
naoorlogse Nederlands-Indie.
Het latere werk van Wolkers bevat steeds
minder autobiografische achtergronden.
Opvallend is bijv. dat voor het eerst m De
peruk van onsterfellJkhe!d (1980) geen
bijbelse elementen meer een rol spelen.
Blijkbaar maakt Wolkers zich in later werk
meer en meer los van zijn eigen verleden om
zich sterker op politieke en algemeen-menselijke
problematiek te richten.
Wolkers is ongetwijfeld de meest gelezen
Nederlandse schrijver, ondanks het feit dat
de kritiek aanvankelijk allerminst lovend
was over zijn werk. Daarbij speelde de
morele verontwaardiging over het feit dat
hij onverbloemd over seksualiteit schreef
en de christelijke moraal scherp bekritiseerde
een grote rol Vooral het verhaal
'Kunstfruit' uit Gesponnen swker riep een
storm van verontwaardiging op. Die kritiek
is later verstomd en heeft plaats gemaakt
voor bewondering, onder meer voor de
knappe compositie van sommige romans.
De belangstellIng voor zijn werk blijkt niet
alleen uit de hoge oplagecijfers, maar ook
uit de vele vertalingen. Van de roman
Turks frUlt werd bovendien in 1972 een
verfilming uitgebracht die grote aantallen
bezoekers trok. Ook van Kort Amerikaans
en van de latere roman Brandende hefde
(1981) werden films gemaakt. Het oeuvre
van Wolkers werd bijzonder weinig bekroond.
Voor Serpentma's pettIcoat kreeg
hij de prozaprijs van de gemeente Amsterdam,
die hij echter vanwege het politieoptreden
bij rellen in Amsterdam weigert.
Pas in 1982 wordt hem de Constantijn
Huygenspnjs toegekend, de eerste grote
pnjs voor zijn gehele oeuvre.
In 1980 vestigt Wolkers zich op het eiland
Texel om in alle rust te kunnen werken. In
1981 wordt de eerste grote overzichtstentoonstelling
van zijn beeldend werk ingericht
in de Leidse Lakenhal en m 1982
wordt een catalogus samengesteld van zijn
volledige literaire en beeldende werk.
Werken: De hond met de blauwe tong (1964), verh ,
Hornble tango (1967), r , 19 compositIes In lood,
messing, brons, kunsthars, zand en hout (1966),
met een mi van H L C JAFFÉ, Groeten van Rottumerplaat
(1971), reportage, De kus (1977), r ,
De doodshoofdvlinder (1979), r, De Junwal
(1982), r, GIfsla (1983), r , De onverblddelLJke
tIJd (1984), br
Uitgaven: Het afschuwelLJkste wt Jan Wolk ers
AnthologIe (1969), Alle verhalen (1981)
Literatuur: W L M E VAN LEEUWEN, 'J W', m Nederlandse
auteurs van 5 generatIes (1964), H S
HAASSE, 'Ogen om te Zien', m Leestekens (1965),
HU JESSURUN D'OLIVEIRA, 'J W " m Scheppen
nep hl) gaat van Au (1965), mtervlew, P DE WISPELAERE,
'RechtlIjnIgheId en paradox', m Het
PerZIsche tapIjt (1966), BIBEB, 'J W " m Blbeb en
Vlp'S (1966), K. FENS, m LIteraIr lustrum I
(1967), E. POPULIER, J W (1975), A.L. OOSTHOEK,
Over Terug naar Oegstgeest (1976), WAM DE
MOOR, m Wdt u mIJ maar volgen? (1980), J
BROKKEN, 'Het grootste gevaar voor een schrIjver
10 dat hIJ teveel schrIJft', m IDEM, SchnJven
(1980), G BOOMSMA, 'J W " m Kntlsch leXICon
van de NederlandstalLge lLt na 1945 (1981),
IDEM, 'SchrIjven en schIlderen tegen de aftakelIng
m', m Jan CampertpnjZen 1982 (1982), IDEM
(ed), Over Jan Wolkers, beschOUWingen en
InterVlews,2 din (1983) [GJ VANBORK]
Woordt, Anthonie van der
Noordnederlands dichter (Vlissingen 3.11.
1769-Amsterdam 24.9.1794). Volgde privélessen
Latijnse taal- en letterkunde bij rectoren
in Vlissingen en Amsterdam. Vanaf
1788 studeerde hij rechten te Leiden, waar
hij in 1791 op stellmgen promoveerde.
Door zijn vader Jan van der Woordt die een
welgesteld patriottisch koopman was, werd
hij gedwongen tot het koopmanschap. In de
herfst van 1792 raakt hij gewond door een
val van een paard. Verwaarlozing van het
opgelopen letsel was de oorzaak van zijn
dood.
Van der Woordt was bevnend met Jacobus
Bellamy, die hem tot dichten aanmoedigde,
en hij verheerlijkte als deze de vrijheid
en de waarheid. Met Bellamy deelde hij ook
de afkeer van de dichtgenootschappelijke
praktijken. HIJ had een grote natuurlijke
aanleg en werd door tijdgenoten zeer bewonderd:
hij werd zowel Nederlands Horatius
als Vlissingens Holty genoemd. Zijn
gedichten zijn vrijwel alle rijmloos; geprezen
werden zijn ritmische kwaliteiten en
zIJn zuiver natuurgevoel (zoals dat o.a.
blijkt uit de beschrijvmg van de Vlissmgse
dumen). Zijn werk is sentimenteel: graven
en rumes, het vredige landleven, de vriendschap
en de vaderlandsliefde zijn belangrIjke
motieven. Een groot deel van zijn poëzie
IS gericht tot zijn vrIenden.
Deze Gedichten werden door zijn vriend
C.J Wenckebach in een zeer kleine oplage
voor vrienden en bekenden uitgegeven
(1795). P.G. WItsen Geysbeek verzorgde in
1829 een herUitgave; Wenckebach deed dit
opnieuw in 1843 (met een Levensberlgt). In
de 20ste eeuw was het Victor van Vriesland
die door een heruitgave Van der Woordt
opmeuw m de belangstelling bracht (1942)
en hem een eigen plaats toekende naast
Bellamy. Van Vriesland baseerde zich bij
zIJn inleiding voornamelijk op een ongepubliceerde
studie van J.P.W. Philipsen.
Literatuur: A SIMONS, 'V d W ,vergeleken met Seume',
m Verhandelmgen (1834), JA NIJLAND,
Leven en werken van Jacobus Bellamy, dl 2
(1917), M M PRINSEN, 'A v d W (1769-1794)', m
Beknopte handelingen van het dertiende
Vlaams phllologencongres (1936), P J MEERTENS,
'Het culturele leven m Vhssmgen m de tiJd
van Betje Wolff', m Meertens over de Zeeuwen
(1979) [A N PAASMAN)
Woude, Johan van der
Nederlands romanschrijver (Groningen 6.
1.1906-Velp 7.2.1979). Aanvankelijk werkzaam
in het bedrijfsleven; onderhield contacten
met Gronmgse kunstenaars kringen.
Occupeerde zich later vnl. met literatuur,
geschiedenis en Journalistieke arbeid. Was
redacteur van De Vrije Bladen, als cahier
waarvan hij in 1933 zijn eerste werk publiceerde,
de novelle Ondergang.
Behalve novellen en romans, waarvan
vooral Blauwbaard en Octopus (1938) bekendheid
verwierf, schreef hij biografische
essays, o.a. over Belle van Zuylen (1934) en
J.P. Coen (Coen, consequent koopman,
1937, en eoen, koopman van de Heren
Zeventien, 1948). Enkele meer populaire
romans verschenen onder het ps. J.C. Falke,
zoals Een groene lantaren (1957) en
Bodega-rapsodie (1961). Illegaal verschenen
de Zeven brieven onder de naam Martijn
Cort.
ZIJn beste werk wordt gekenmerkt door een
naar het romantische neigende fantasie en
een subtiele schrijftrant.
Werken: Straat Magelaes (1933), De faun (1934),
Macht over Granvelle (1935), De vreemdelmg
(1936), Spel m Posltano (1937), Howlson's metamorphose
(1938), Blauwbaard en Octopus (1938),
Portelet (1940); Derk Waterman, de Hollander
(1941), Anatomie (1942), Arnhem, betWiste stad
(1945), Redenj Waterman (1946), Mananne BIron
(1951), Toneel (1954), De erfdochter (1962),
Eduard Verkade en het toneel (1962), Het
mystene van de Brontes (1967); Dit IS de dag
WUMKES
(1967), Een truck Uit de hemel (1969), Artsen en
misdadigers (1969), Marw Dermout, de vrouwen
de schrijfster (1973), Johan Mekkmk, de mens
en de schilder (1974), De stenen tafel (1974), De
naamgevmg, een verhaal (1978), Het boze oog,
een heksenproces (1978)
Literatuur: S VESTDIJK, m MUIterij tegen het
etmaal, dl 1 (1966'), B BOUDEWIJN E A, Eerbetoon
en vnendschap aan J v d W (1980)
[G W HUYGENSj
Wrake van Ragisel, Die
Middelnederlandse ridderroman, overgeleverd
in twee bewerkingen. Een 13deeeuwse
bewerking van de Oudfranse Vengeance
RagUidel is alleen overgeleverd in
fragmenten. Een 14de-eeuwse verkorte
versie daarvan, met toevoegmgen uit andere
bron, IS overgeleverd in de Haagse Lanceiot-
compilatie. De roman beschrijft Waleweins
belevenissen op zijn zoektocht naar
degene die een aangespoelde ridder (Ragisel)
omgebracht heeft, en de uiteindelijk
volbrachte wraak. Aan de hand van de drIe
vrouwen die in het verhaal een rol spelen,
wordt aan Walewem geillustreerd wat het
jUiste gedrag voor een ridder in liefdeszaken
IS. Zie ook Lanceiot-compilatie, Haagse
Uitgave: W P GERRITSEN (ed), Die Wrake van
Raglsel (1963)
Literatuur: H PAARDEKOOPER-VAN BUUREN, , "Die
Wrake van Raglsel" m de LancelotkomptiatJe', m
Nieuwe Taalg ,62 (1969), N DE PAEPE, 'De "Vengeance
RagUldel" en "Die Wrake van Raglsel"
Margmaha biJ een meuwe Uitgave', m Leuvense
BIjdragen, 54 (1965), W P GERRITSEN, 'Wat IS
hoofsheid? contouren van een middeleeuws cultuurverschijnsel',
m J D JANSSENS (ed), Hoofsheid
en devotie m de middeleeuwse maatschapPij
(1982) [F VANTHIJNj
Wumkes, Geert Aeilco
Fries historicus en letterkundige (Joure
4.9. 1869-Leeuwarden 7.5.1954). Studeerde
theologie te Utrecht en was aanvankelijk
Nederlands Hervormd predikant, laatstelijk
te Sneek, tot hij in 1924 werd benoemd
als bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek
van Friesland te Leeuwarden,
een functie die hij tot zijn pensionering in
1940 heeft vervuld. Behoorde in 1908 tot de
grondleggers van het 'KristIik Frysk Selskip',
de protestants-christelijke vleugel
van de Friese beweging, en heeft vooral
geijverd voor het gebruik van het Fries m
de eredienst.
Naast een aantal historische studies, waaronder
zijn dissertatie De gereformeerde
kerken In de Ommelanden tusschen Eems
en Lauwers (1905), bracht hij veel literairhistorische
publikaties op zijn naam. Hij
661
WYBENGA
verzorgde de eerste volledige vertaling van
de bijbel in het Fries (1943), met E.B. Folkertsma
naast zich als revisor.
Werken: Bodders yn de Fryske stmd (= Zwoegers m
de FrIese strtJd, 1926), pr , Paden fen Frysléin, 4
din (1932-1943), pr, Nel sawnttch Jler (1949),
memOIres
Literatuur: H ALGRA, 'Dr G A.W en syn bltsJuttmg
foar Fryslän', m ft Beaken (1954), J PIEBENGA,
Omgong en trochtocht (1959), SJ VAN DER
SCHAAF, m Skiedms fan de Fryske blweglng
(1977), G R ZONDERGELD, m De Friese beweging
In het tijdvak tussen de belde wereldoorlogen
(1978) [F DAM)
Wybenga, Jan
Fries dichter (Wartena 17.9.1917). Werd
opgeleid voor onderwijzer en was van 1956
tot zijn pensionering leraar Nederlands
aan de Rijks Pedagogische Academie te
Groningen.
Zijn poezie, naar de vorm vaak een virtuoze
vermenging van klassieke en modern-experimentele
aanpak, wordt thematisch vooral
gekenmerkt door een sterk besef van vergankelijkheid,
zo niet doelloosheid van het
menselijk bestaan. De in tal van gedichten
zeer beeldend opgeroepen jeugdherinneringen
versterken deze tendens. Wybenga,
die ook als redacteur actief is geweest voor
versch. literaire periodieken (als De TSJerne,
Alternatyf en Trotwaer) , verwierf
tweemaal de Gysbert Japicxpnjs voor poëzie,
nl. in 1965 en 1977.
Werken: Amoeben (1954), p, Barakkekamp (1962),
p., KJ3 (1973), P ,Lyts frysk deadeboek (= Klem
Frtes dodenboek, 1974), p, Moal waar en lange
dagen (= MOOI weer en lange dagen, 1981), r,
Easterstreek (= Oosterstreek, 1982),p
662
Literatuur: J SMIT, m De Fryske ltteratuer 1945-
1967 (1968), T MULDER, m Hwer hast It wel2
(1971), S DE JONG, 'J W', m Tekst en Utltz
(1973), K DVKSTRA, m Lyts héinboek fan de Fryske
ltteratuer (1977) [F DAM)
Wijhe-Smeding, Alie van
Nederlandse prozaschrijfster (Enkhuizen
17.7.1890-Utrecht 5.7.1938). Was gehuwd
met de predikant M.e. van Wijhe. Haar
werk IS gebaseerd op haar ervarmgen in het
vissersplaatsje Enkhuizen en de gereformeerde
sfeer dIe daar aan het begm van
deze eeuw heerste. Ze schreef een groot
aantal werken die nu een sterk verouderde
indruk maken, maar in de Jaren dertIg een
groot lezerspubliek hadden.
Haar oeuvre omvat overwegend romans en
novellen, waarvan enkele titels typerend
zIjn voor de aard van haar werk: Tusschen
de golven (1918), Menschen UIt een stL!
stadje (1920), Het waZige land (1925), De
zondaar (1927), De domme es vrouw van
Blankenhetm (1930). Voorts schreef ze een
toneelstuk dat op Marken speelt, Het prmsesJe
van het groene et land (1927).
Werken: Sterke webben (1922), Achter het anker
(1924), Duwelsnaaigaren (1926), De ontmoetingen
van RleuwertJe Brand (1929), Harlekijntje
(1931), Naakte waarheid (1932), De IjZeren
greep (1933), Hunkering (1934), Tusschen twee
droomen (1935), Tusschen de menschen (1936),
Liefde (1937), Bruggenbouwers (1938), Een menschenhart
(1939)
Literatuur: F VAN DAM, A van W -S In haar letterkundigen
arbeid (1931), F SMEDING, levensberIcht,
m Jaarb MIJ der Nederl Letterk 1940-
1941 (1941) [G J VAN BORK)
---IJ---
IJntema, Jacob Wijbrand
Noordnederlands tijdschriftredacteur ,
boekhandelaar en uitgever (Amsterdam
21.3.1779-Arnhem 16.2.1858). Was van
1813 tot 1839 redacteur van de Vaderlandsche
Letteroefemngen. Dit blad dat de verlichtmgsidealen
bleef propageren, verloor
m de 19de eeuw geleidelijk zijn betekenis.
De belangrijkste oudere en jongere letterkundigen
raakten met IJntema c.s. in strijd
gewikkeld. De tWist met de Amsterdamse
uitgever G.J.A. Beijerinck was aanleiding
tot de oprichting van De GIds (met als
ondertitel: NIeuwe Vaderlandsche Letteroefemngen).
IJntema schreef versch. puntdichten, kritieken
en andere bijdragen in zijn tijdschrift.
Ook vertaalde hij. Zijn activiteiten
op literair gebied waren belangrijker dan
zIJn werken.
Werken: Gevolgen van het revolutzemaken (1848),
Amsterdam, PariJs en BerlzJn, met betrekkmg
tot het revolutzemaken (1848)
Literatuur: R.C BAKHUIZEN VAN DEN BRINK, m
Algemeene Konst- en Letterbode, 70, 9 (1858), J
HARTOG, 'Uit het leven van een tIJdschrift', m De
Gzds, 41, II (1877) [A N PAASMAN]
Yperman, Chris(tine)
Vlaamse dichteres, roman- en toneelschrijfster
(Merksem 11.8.1935). Debuteerde
met gedichten in het tijdschrift De
Mendwan onder impuls van de dichter en
essayist Erik van Ruysbeek.
Zij kwam echter pas in de belangstelling
met haar eerste roman, Een heel klem
scheepje (1959), waarin sommige critici
invloed van Françoise Sagan (Bonjour tristesse)
meenden te herkennen. Aanleiding
hiertoe waren niet alleen het onderwerp
(de bewustwording van een jonge vrouw die
naar het leven hunkert, maar ook eenzaamheid
en droefheid op haar weg vindt), maar
tevens de lyrische evocaties met een uitgesproken
metaforisch taal- en beeldgebruik.
Ypermans tweede roman, Zon op de weg
(1961, in 1972 herdrukt als MUZIekje) zette
deze trend voort. Pour Delphme (1970)
handelt over een - gepoëtiseerde - incestueuze
liefde. De veelzijdige verbeelding en
de tragische gevolgen van erotiek en seksualiteit
hebben ook haar toneelwerk bepaald,
zoals blijkt uit Twee dames (1970),
Robrecht de Vrome (1974) enPour Delphlne
(1978).
Werk: Un mendrugo de pan (1956), p
Literatuur: H SPELlERS, m VI Gids, 55, 6 (1971); N.
VAN BRUGGEN, m C YPERMAN, Pour Delphme
(1979) [p VAN AKEN]
663
---z---
Zandstra, Evert
Nederlands en Fries romanschrijver (Opsterland
25.12.1897 - Wageningen 2.8.
1974). Aanvankelijk werkzaam als onderwiJzer;
nadien schreef hij een uitgebreid
romanoeuvre bijeen; zijn zeemansverhalen
en streekromans over Friesland - waarbij
uit zijn laatste Jaren ook een trilogie over de
prehistorie: Het snoer en de kralen (1964-
1969) - getuigen van een gaaf vertellerstalent
en wisten een ruim publiek te boeien.
Hij had gedebuteerd met enkele novellen
en toneelstukken in het Fries.
Zandstra publiceerde bovendien avontuurliJke
Jongensboeken en een hele reeks toeristische
geschriften, vooral over Nederland.
In 1968 verscheen nog de biografie
VrIJheld, het leven van Domela NLeuwenhULs
Werken: Het klotsende meer (1939), De vlammende
helde (1940), De wijde stilte (1941); Twaalf mannen
van de Vrouwe Jacoba (1942), De roep In de
nacht (1945); De stem van de zee (1946), De
vogelvriend (1946), Volk zonder uren (1949), De
terugkeer (1950), Het grote appèl (1951), Herberg
op de oceaan (1952), Dans op de oever
(1955), Het goddeloze veer (1955), Het simpele
geluk (1957), De stroom rUist In de avond (1961),
Lascaux, de dieren en hun mensen (1971), De
liefde van Manda AZlnga (1975) [w GOBBERS]
Zeeus, Jacob
664
Noordnederlands dichter (Zevenbergen,
gedoopt 14.2.1686-ald. 27.11.1718). Gaf al
Jong blijk van poëtisch talent. Ook tekende
hij graag, en een verblijf bij de Dordtse
kunstschilder-dichter Arnold Houbraken
(in 1698) heeft veel voor hem betekend.
Werd opgeleid voor landmeter, maar oefende
tevens het ambt van notaris en procureur
uit.
Van belang voor zIJn artistieke ontwikkeling
was de kenmsmaking met leden van
'Nil volentibus arduum', in het bijzonder
met Ysbrand Vincent. Aan hem droeg hij in
1706 een 'berispdicht' m de trant van Juvenalis
op: De ongeblankette werelt, waarm
de menselijke ondeugden ongewoon fel
werden gehekeld. Het bekendste in dit genre
werd wel De wolf zn 't schaepsvel (1711,
1715'), een heftige aanval op het priesterschap,
dat wil zeggen op de valse geestelijken,
vanaf de oudheid tot en met de eigen
tijd, zonder aanzien des geloofs.
Na de aanval van P.A. de Huybert (tijdens
de zgn. poëtenoorlog) op Vondel, die gezondigd
zou hebben tegen de ware toneelwetten
die door de Franse toneelschrijvers en
hun Nederlandse navolgers van Nil in de
praktijk gebracht zouden zijn, antwoordde
Zeeus met een 'strafdicht', De Zangberg zn
gevaar. Hij kwam op tegen naaperij van
alles wat Frans was. Vele reacties pro en
contra volgden, en zo ontstond een zware
'slag' om de Zangberg.
Van het verdere oeuvre zijn enige 'dartele'
mmnedichten, schimpdichten, een heldenzang
op de dood van J.W. FrIso, een treurzang
bij de vrede van 1713 en een vertaling
(1721) van Corneille's treurspel Otho te
vermelden.
Werk: Het IVde gezang Uit het lIlde boek van Q
Horatws Flaccus (1712)
Uitgaven: H K POOT (ed ), GedIChten (1721, 1737'),
Overgebleve gedichten (1726), C W VAN DE WATERING
(ed ), De wolf In 't schoepsvel (1963), met
mi enaant
Literatuur: W KLOOS, 'J Z (1686-1718)', mEen
daad van eenvoudige rechtvaardigheid (1909), P
VAN VALKENHOFF, 'Over J Z', m TIJdschr v
Nederl Taal- en Letterk , 26 (1938), J HEEREN,
'J Z de Zevenbergsche dichter', In Idem, 29
(1941), W.P BALKENENDE, In Lijdzaamheid
overwint meer dan kracht (1980) [A N PAASMAN]
Zeeusche N achtegael
Verzamelbundel uit 1623 van werk van
vooral Zeeuwse dichters, bedoeld als antwoord
op de literaire suprematie van Holland.
Initiatiefnemer was Jacob Cats; de
directe aanleiding tot het samenstellen van
de bundel was het bezoek aan Zeeland in
1622 van Anna Roemers Visscher. De bundel
bevat een aantal gelegenheidsgedichten
die zinspelen op haar ongehuwde staat; Zij
IS met VIJf gedichten vertegenwoordigd.
De traditioneel in drie delen - Minne-sang,
Seden-sang en Hemel-sang - verdeelde
bloemlezing is uitgegeven door Jan Pietersz.
vande Venne. Diens broer, de schilder-
dichter Adriaen Pietersz vande Venne,
is de auteur van een leerdicht over de
verhoudmg van literatuur en schilderkunst,
'Zeeusche mey-clacht ofte schynkycker',
in de eerste afdeling en van het
Tafereel van sznne-mal, dat als afzonderhJke
bundel poe zie altijd achter de Zeeusche
Nachtegael is gebonden. Constantijn
Huygens' 'Voorhout' en 'Costelick mal' zijn
oorspr. ook bedoeld als bijdragen aan de
bundel, maar zij zijn met opgenomen,
wsch. eerder vanwege hun lengte dan door
het feit dat Huygens geen Zeeuw was.
Van de ruun twintig medewerkers zijn
Simon van Beaumont, Adriaen Valenus,
Phlhbert van Borsselen, Adrianus Hofferus,
Johau de Brune de Oude, Johanna
Coomans en Jacob Cats de bekendsten. De
kwahtelt van het werk is niet bijzonder
hoog; de lromsch bedoelde titel ('Zeeuwse
nachtegaal' is de spotnaam voor een kikker)
doet daardoor wat wrang aan, want
echte hteraire nachtegalen zijn er in die tijd
In Zeeland blijkbaar met veel. Desondanks
IS de bundel nog driemaal In goedkopere
Ultvoermg herdrukt: Rotterdam 1632 en
Amsterdam 1633 en 1651
Uitgave: P J MEERTENS en P J VERKRUIJSSE (ed ),
Zeeusche Nachtegael en b'Jgevoegd A vande
Venne Tafereel van smne-mal (1982)
Literatuur: J G FREDERIKS, 'De Z N " In Oud-Holland,
14 (1896), P J MEERTENS, Letterkund,g
leven In Zeeland (1943), M A SCHENKEVELD-VAN
DER DUSSEN, 'Huygens en de Z N', In N,euwe
Taalg ,62 (1969), H DELA FONTAINE VERWEY, 'De
gouden eeuw van de Nederlandse boekillustratie,
1600-1635', In IDEM, Ua de wereld van het boek,
dl 2 (1976), E VAN ROSMALEN-MANN, 'Cats'
Illustrator Adnaen Pletersz vande Venne', In
V,s,es op Jacob Cats en z'Jn t'Jd Bulletm van de
Werkgroep H,storze en Archeolog,e van het Kon
Zeeuwsch Genootsch der Wetensch , 28 (1978)
[p J VERKRUIJSSE)
Zeger van Brabant
Ook Siger van Brabant, Zuidnederlands
filosoof (Luik? ca 1240-0rvieto ca 1284).
Kanunnik van Sint-Paulus te Luik; hoogleraar
aan de artes faculteit te Parijs. Schreef
commentaren op Aristoteles en het LIber
de eaus IS Zonder Averroes in alles te volgen
streefde hij m diens geest naar een consequent
anstotelisme, onafhankelijk van
geloof en theologie. Hij verdedigde stellingen
die met alleen met de traditionele
augustImaanse theologie, maar ook met
geloofspunten in tegenspraak waren, zoals
het eeuwig bestaan van de wereld en de uniCiteit
van het menselijk intellectueel vermogen.
Hij liep daardoor in 1270 en in 1277
een kerkelijke veroordeling op.
Zijn invloed werkte evenwel na in de averrOistische
scholen van Bologna en Padua in
de 14de eeuwen zou in de renaissance leiden
tot een wijsbegeerte die volledig los van
de godsdienst staat. Dante (DwIna co mmedw
III, 10, 136-139) plaatste hem in het
paradijs en liet hem door Thomas van
Aqumo prijzen.
Literatuur: F SASSEN, De w'Jsbegeerte der m,ddeleeuwen
m de Nederlanden (1944), A BROUNTS,
'Slger van Brabant en de wlJsgenge strommgen
ZEGGELEN
aan de Parijse Universiteit In de 13de eeuw', In
TzJdschr voor Fzlosof,e, 8 (1946), CA GRAIFF,
S,g,erz d, Brabante zl mondo, l'uomo e Dw
(1965), P GLORIEUX, La faculté des arts et ses
maîtres au XIIle s,ècle (1971), blbl [A BROUNTS)
Zeggelen, Marie Christine van
Ook M.C. Kooij-van Zeggelen, Nederlandse
romanschrijfster ('s-Gravenhage 8.7.
1870-HUIzen 15.7.1957). Kwam Uit een
artistiek mlheu en kreeg zelf een schildersopleidIng.
Na haar huwelijk met een KNILofficier
verbleef zij tussen 1890 en 1918
overwegend in Indië, op Java maar ook op
Zuid-Celebes en in Atjeh. Uit haar in Indië
gesitueerde werk, waaronder veel jeugdboeken,
bhjkt dUidelijk dat zij wat haar
kolomaal-pohtIeke opvattingen betreft
hoorde tot de zgn. 'ethici' die een samenwerking
voorstonden tussen Nederlanders
en Indonesiers bij de opbouw van een
meuw Indië. Kenmerkend In dit verband is
het boek dat zij schreef over Kart/nt
(1946), de in 1904 gestorven Indonesische
femimste en voorloopster van de nationale
beweging in IndonesIe.
Hoewel haar werk bij verschijning ruimschoots
de aandacht kreeg, is de literaire
kwaliteit ervan bescheiden: de karaktertekening
is vaak onbevredigend en het ImpressIOnistische,
vaak ook retorische taalge
bruik vertraagt dikwijls al te zeer de
natuurlijke voortgang van het verhaal. Bekendheid
genoot de trilogie Een hefde In
Kennemerland (1936), Een hofdame Uit de
18de eeuw (1937) en Festijnen en pertkelen
(1939).
Werken: De gouden krzs (1908), Het zeerovers JongetJe
(1910), Kolonzaalt}e (1920), Oude glorze
(1935)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-Ind,sche
Sp,egel (1978'), J J VAN HERPEN (ed), m PH
RITTER, Al wat m boeken steekt (1982)
[G TERMORSHUIZEN)
Zeggelen, W.J. van
Eig. Wilhelmus Josephus, volgens geboorteakte
van Seggellen. Nederlands dichter
('s-Gravenhage 15.9.1811 -aid. 15.2.1879).
Was aanvankelijk rooms-katholiek; huwde
In 1840 Glaudianna Jacoba Maria Giunta
d'Albani, dochter van zijn werkgever, de
Haagse boekdrukkersfirma Gebr. Giunta
d'Albani, waarvan hij deelgenoot werd;
hertrouwde na haar overlijden (1845) in
1848 met Maria Loosjes, dochter van de
Haarlemse boekhandelaar en letterkundige
Vincent Loosjes (1786-1841) en werd
toen Ned -Hervormd; trouwde na de dood
665
ZERNIKE
van zijn tweede vrouw (1865) in 1867 met
Constance Henriette Mastenbroek, uit
welk huwelijk de romanschrijfster Marie C.
van Zeggelen werd geboren.
Hij was populair als auteur van humoristische
verhalende gedichten, die soms talloze
drukken beleefden (pleter Spa's relze
naar Londen, 1838). Met S.J. van den
Bergh en W.P. van Stockum richtte hij het
genootschap 'Oefening kweekt kennis' op
(1834), waarin hij als spreker en voordrager
van eigen werk (Sermoenen van Pater
Brom) werd gevierd. Zijn luimige volkspoezie
haalt echter niet het niveau van de door
hem zo bewonderde Tollens.
Werken: U,tstaPJe van P,eter Spa naar Amsterdam
(1841), Lach en lUIm (1846), Ged,chten, 8 din
(1859-1862)
Uitgave: D,chtwerken (1902')
Literatuur: A ISING, 'W J v Z " m Levensberichten
M'J Nederl Letterk (1879); CD BUSKEN HUET,
'W J v Z -8 J. van den Bergh', m L!tt fant en
krlt ,dl 7 (z J ), J TEN BRINK, m L,tt schetsen en
kritieken, dl 16 (1884), A KORTEWEG, 'Goeverneur
en V.Z twee collega-humoristen', m Bzzlletm,
7 (1978-1979) Iw GOBBERSEND WELSINK]
Zernike, Elisabeth
Nederlandse prozaschrijfster en dichteres
(Amsterdam 8.7.1891-Laren 12.3.1982).
Behorende tot de generatie tussen impressionisme
en expressionisme schrijft zij een
proza dat de felle kenmerken van beide
mist en bijna symbolisch is voor de windstilte
tussen twee stormen. Door de beheersing
van stijl en thematiek vormt haar werk
een persoonlijke variant van het psychologisch
realisme. Haar boeken maken de
indruk een getuigenis te zijn van bezonnen
menselijkheid en mild vertrouwen. In levens
waarIn zelden iets bijzonders gebeurt,
ontwikkelen haar figuren (meestal vrouwen)
zich tot een innerlijk evenwicht of een
tragisch tekort dat hun een eigen individualiteit
verleent. Bekend werden o.a. Een
vrouw als ZIJ (1920, bekroond met de Van
der Hoogtprijs 1921), Het buurmeIsje
(1934) en BeVrijding UIt de Jeugd (1951).
De gedichten die zij op latere leeftijd
schreef, worden eveneens gekenmerkt door
een ontroerde aandacht voor het ondoorgrondelijke
leven.
Werken: Het schamele deel (1919), Kmderspel
(1921), Het goede hUIS (1923), Zondebok (1924),
De loop der dmgen (1929), De gereede glimlach
(1930), Vriendschappen (1935); Het leven zonder
emde (1936), Morgen weer licht (1938);
BrUIdstIJd (1940), De schaatsentocht (1942); De
gast (1947), De erfems (1950), Dralend afsche,d
(1950), p , Het uur der sttlte (1952), p., De roep
(1953), Kleme drieklank (1956), p , Het harde
666
paradIJs (1959), Haar vreemdelmg (1961), pr,
K,eren van de nacht (1963), pr
Literatuur: A H M ROMEIN-VERSCHOOR, m Vrouwensp,
egel (1936), C RIJNSDORP, m De moderne
roman mopspraak (1966) IG STUIVELING]
Zetternam, Eugeen
Ps. van Joost Jozef Dincksens, Vlaams prozaschrijver
(Antwerpen 4.4.1826-ald.
10.10.1855). Zijn ps. duidt op de gevangenneming
van zijn 'vader' wegens verduisterIng
en betekent: de van edele stam afkomstige,
aan wie door de gevangenzetter zijn
eer werd ontnomen. Verdere schuilnamen
zijn A.M. Alberts (de naam van zijn moeder),
J.D. en L. Ysendyck.
Met een oudere broer in armoedige omstandigheden
In een haven buurt opgevoed
door zijn moeder, die hem naast enige ontwikkeling
ook wat Frans bijbracht; was vnl.
autodidact, met een levendige belangstelling
voor literatuur en kunst en een betrekkelijk
grote belezenheid. Hij volgde een
opleiding tot tekenaar, meubel- en decoratieschilder.
Na zijn dienstplicht keerde hij
als zelfstandig schilder naar Antwerpen
terug en huwde er met M. de Ridder, de
moeder van zijn onwettige kinderen. Hij
voorzag dank zij zijn relaties in Antwerpse
literaire kringen betrekkelijk gemakkelijk
m zijn levensonderhoud, maar overleed
door zijn zwakke gestel en zijn koortsachtige
bestaan reeds vroeg.
Zijn literaire loopbaan zette in met het lidmaatschap
van De Ongeachten te Antwerpen.
Omstreeks 1845 begon hij onder de
invloed van Conscience en Van Beers te
schrijven. Te Gent kreeg hij steun van Herremans
en hij werd er door 'De Tael is
gansch het Volk' bekroond voor MIjnheer
Luchtervelde (1848). Terug in Antwerpen
nam hij door zijn thematiek en stijl een zeer
aparte pOSitie In. Zo komen miserabilisme,
ziekte, alcoholisme, honger, werkloosheid,
slavenarbeid, analfabetisme en onwettige
kinderen in zijn werk regelmatig aan bod,
voortkomend uit het dagelijkse leven van
de arbeider en de kleine ambachtsman en
getuigend van Zetternams sociale en democratische
belangstelling. Zijn taalbeheersing
is rudimentair en werd wellicht door
zijn stilistisch meer bedreven beschermers
bijgeschaafd.
Hem als socialist, marxist of als de woordvoerder
van het proletariaat bestempelen
gaat wellicht te ver: daarvoor was hij theoretisch
niet genoeg onderlegd, terwijl zijn
sociale verontwaardiging na 1849 langzamerhand
plaats maakte voor een gematigder
idealisme. Zijn sociale inzet en het pleiten
voor een rechtvaardige samenleving
heeft hij dan vervangen door een pleidooi
voor artistiek-individualisme, ter verdedigmg
van het belang van de Vlaamse taal, en
door paternalistisch-pragmatische traktaten.
Zijn volkse wrok en engagement heeft
hij verrUild voor de gedachte van het geleidelijker
inpassen van de arbeider en de
kleme burger in de maatschappij. Het
bestrijden van misstanden, in leven gehouden
door de combinatie adel en rijkdom,
wordt vervangen door het aanprijzen van
liefdadigheid, emigratie, (beter) onderwijs
en deelname aan de Vlaamse strijd.
In zijn korte schrijversloopbaan heeft hij ca
60 teksten (ook pamfletten) op het gebied
van roman, toneel, polemiek, literaire en
kunstkritiek, kunstgeschiedenis en technische
vakopleiding geproduceerd, waarin hij
met begrip naast, maar niet in het volk
heeft gestaan. Daarvan getuigen vooral vier
zgn. romans: de reeds genoemde M~Jnheer
Luchtervelde, De tooverdoos (1846-1847),
Bemhart De Laet (1846-1847) en Amold
de Droomer (1852). Op versch. wijze, respectievelijk
door een in het Gentse milieu
gesitueerde roman over materialisme versus
idealisme, in de vorm van een utopischmythisch
verhaal over de geschiedenis van
de klassenstrijd, in een naar de ME getransponeerd
verhaal van verdrukten tegen verdrukkers
en door een utopische geschiedenis
van een idealist en een geestelijke liefde,
vertolken zij Zetternams levensbeschouwing.
Uitgave: Volledige werken, 2 din (1876), met mi
van F J VAN DEN BRANDEN
Literatuur: G SCHMOOK, Al moeite om met~ (1966),
PH H DE PILLECIJN, Het SOCiale probleem en het
verhalend proza tussen 1830 en 1860 (1967), B
BROUWERS, Literatuur en revolutie, 2 (1971), G
SCHMOOK, 'Ce pauvre Z', m Versl en Meded
Kon Acad voor Ned Taal- en Letterk (1982), B
BROUWERS, m Culturele geschiedems van Vlaanderen,
8 (1983) IA DEPREZ]
Zevecote, Jacob van
Neolatijns (Zuidnederlands) dichter (Gent
16.1.1596-Harderwijk 17.3.1642). Bezocht
het college der augustijnen te Gent; studeerde
daarna rechten te Leuven, waarna
hij advocaat was te Gent. Na een reis naar
Rome (1614) trad hij m in het augustijnerklooster
te Gent (priesterwijding 1620).
Was aldaar leraar in de retorica (tot 1622)
en daarna te Brussel. In 1624 bevond hij
zich te Lelden, waar hij overging tot de
ZEVECOTE
gereformeerde kerk. Als protégé en bewonderaar
van zijn 'neeC Daniël Heinsius vertaalt
hij diens De contemptu mortIs onder
de titel Verachtmge des doots (1625). In
1626 volgt zijn benoeming tot lector en drie
maanden later tot hoogleraar in de retorica
te Harderwijk. In 1635 promoveert hij te
Leiden in de rechten.
Meer dan zijn Nederlandse poëzie wordt
zijn Latijnse, waarin hij een epigoon is van
Heinsius, geprezen. Naast Eleg~ae en Sllvae
schrijft hij drie toneelstukken in senecaanse
trant wat betreft de eenvoud van
vorm: de in 1621 samen uitgegeven Ros~munda
tragoedwet Esther trag~comoedw
en Mana Stuarta. Het laatste stuk werd in
1623 omgewerkt tot Marw Graeca (getrouwd
met de Byzantijnse keizer Constantinus
VII) en later, na Van Zevecote's overgang
tot het protestantisme, nogmaals herzien
in gereformeerde zin.
In 1626 verschijnen zijn Emblemata ofte
Smnebeelden met d~chten verc~ert (herdr.
1638), met 72 kopergravures, ten dele naar
de Emblemata van Schoonhovius (1618).
Achter in deze bundel bevinden zich de
'Nederduytsche dichten meest over eenige
Jaren geschreven', met o.a. de liefdesgedichten
voor Thaumantis, een gefingeerde
naam voor een meisje voor wie hij in zijn
Jongere jaren een onbeantwoorde liefde
koesterde. In 1626 en 1630 verschijnen ook
nog twee zgn. treurspelen, in werkelijkheid
declamatoria met reizangen: Belech van
Leyden en Ontset van Leyden Bly-emdlch
spel (herdr. 1632).
Van Zevecote's Nederlandse poezie, vooral
de mmnedichten, Belech van Leyden en
Lof van Harderw~Jck, werden in de 19de
eeuw, o.a. door Siegenbeek en J.F. Willems
hoog geprezen. Later oordeelde men gematigder:
het conventionele, petrarkistische
en het epigonistische verlenen het werk een
wat kleurloos karakter.
Werk: Poemata (1622, herdr 1623,1625 en 1640)
Uitgaven: PH. BLOMMAERT (ed.), Gedichten (1840),
o DAMBRE (ed), Nederduytsche gedIChten
(1939), A A KEERSMAEKERS (ed), 'Roslmunda'
(Neder! vert van G Caudron, 1622), m Kultureel
Jaarb voor de provincie Oost- Vlaanderen
over het Jaar 1955 (1960), J IJSEWIJN (ed ), 'Mana
Stuarta/Marla Graeca, tragoedla A SynoptIc
EdItIOn of the Flve Extant VerSlOns', in Humamstlca
Lovamensla, 22 (1973)
Literatuur: PH BLOMMAERT, De Nederduytsche
schryvers van Gent (1861),0 DAMBRE, 'Margmaha
biJ J v Z 's "Nederduytsche dichten" " m
TIJdschr v Nederl Taal- en Letterk 26 (1938),
J IJSEWIJN, 'Theatrum belgo-Iatmum', mMeded
Kon Acad LWSK van Belgie, klasse der lette·
ren, 43, 1 (1981), met mtg van twee brieven.
Iw J C BUITENDIJK]
667
ZIELENS
Zielens, Lode
Eig. Ludovicus Carolus, Vlaams (toneel)
schrijver en journalist (Antwerpen
13.6.1901-ald. 28.11.1944). Was vnl. autodidact.
Behoorde na WO I tot de generatie
die zonder expressionistische normen aan
te leggen de Zuidnederlandse literatuur
toch een nieuw gezicht gaf. Door de behandelde
stof sluit hij direct aan bij de realistisch
-naturalistische schrijvers Stijns,
Buysse en Baekelmans.
Tussen 1928 en 1930 schreef hij zijn hoofdwerk,
een zeer uitgebreid proletarisch havenepos.
De titel alleen al klonk als een felle
aanklacht: Moeder, waarom leven WIJ2
(1932). Zijn faam als bedreven en origineel
romanschrijver was op slag gevestigd. In
1934 werd het werk bekroond met de
StaatspriJs, terwijl hem al in 1931 voor Het
dUIstere bloed (1930) de prijs voor 'het beste
werk' door de provincie Antwerpen was
toegekend. Het seks-beladen engagement
en o.a. ook een broer-zuster-verhoudmg
maakten van de jonge schrijver echter een
omstreden figuur. Men verweet hem zijn
onvoldragen 'journalistieke' stijl, zijn tekort
aan compositorisch evenwicht en zijn
barokke taal. Vanaf 1927 tot zIjn dood verschenen
er van zijn hand echter veertien
romans en verhalenbundels, en daarnaast
nog tien andere titels (essays en overzIchten).
Behalve journalistiek werk voor zijn
eIgen krant, De Volksgazet (kritieken, muziekrecensies,
verslagen van vernissages
e.d.), leverde hij bijdragen aan ten minste
twaalf periodieken.
ZIelens, die iets nalef-kinderlijks, maar anderzijds
tragisch-verbetens in zich had,
geloofde in de eenvoudige mens en was
bedroefd om de verdorven maatschappij
waarin deze gedoemd was te leven. Het
interesseerde hem hoe de arbeiders van de
19de en 20ste eeuw zich door saamhorigheidsgevoel
trachtten vrij te worstelen. Dit
voerde hem tot de keuze en bewerking van
zijn thema's, waarbij hij bepaalde types
creëerde (zoals Netje, Antoinette, de blind
gebokste Balzac-de-neger) als waardemeters
voor een samenleving van' dolaards' en
'onterfden', van tegen de wanhoop vechtende
'artisans de la société nouvelle'. Sommige
gestalten vinden hun prototype in de
omgeving, de eigen famihe van de auteur.
Werk van Zielens werd vertaald in het
DUIts, Frans en Tsjechisch.
Werken: Schoolkolome (1920), Het Jonge leven
(1927), Robert, zonder Bertrand' (1929), De roep
(1931), De gele roos (1933), Nu begint het leven
(1935), De dag van morgen (1938), Op een na mld-
668
dag m september (1940); Te laat voor muzIek
(1941), Lees en vergeet (1941); Hennneringen
van toen (1942 en 1943); Terug tot de bron
(1944), Alles wordt betaald (1945); Menschen als
WIJ (1946)
Uitgaven: E WILLEKENS (ed), Moeder, waarom
leven WIJl (1971), IDEM (ed ), Het dutstere bloed
(1971)
Literatuur: P KENIS, Een overzIcht van de VI Letterk
na Van Nu en Straks (1930), met blbl van
R ROEMANS, E DE BOM, F DE BACKER E A ,
Gedenkboek L Z (1946), H LAMPo, L Z (1958),
G SCHMOOK, 'Tegen sinecuren, voor royaal mece·
naat', m Al moeIte om metsl (1966), E. WILLEKENS,
Het dOSSIer L Z (1971)
[G SCHMOOK EN RED I
Zikken,Aya
Eig. Zwany, Nederlandse romanschrijfster
(Epe 21.9.1919). In haar beste werk geïnspireerd
door herinneringen aan haar jeugd
in het N ederlands-Indië van tussen de twee
wereldoorlogen, schrIjft zij een proza dat
het verdroomde van het Oosten verbindt
met het zakelijke van Holland. Maar dit
contrast breIdt zich bij haar uit tot de verwante
tegenstelling droom en werkelijkheid,
ook jeugd en volwassenheid, en soms
ZUId-Europa en Nederland. Het is haar
echter niet te doen om die tegenstelhng als
zodamg, maar JUIst om de onscheidbare
samenhang: de droom IS in het werkelijke
leven van haar hoofdpersonen een voortdurende
aanwezigheId, en zij zijn zich dit ook
bewust. De synthese van al de genoemde
elementen is in De atlasvlmder (1958, herUltg.
1978) wel het beste geslaagd.
Werken: Het godsgeschenk onbegrepen (1954), Als
WIJ groot ZIJn, dan mIsschIen (1954), Alleen
polenta vandaag (1955), De vnJwllhger (1956),
Hut 277 (1962), Geen wolf te zIen (1963), Code
voor Dander (1965), Wees meuwsgleng en leef
langer (1966), Raméh, verslag van een hefde
(1968), 's Morgens en 's avonds met bellen (1969),
Dwars door de spIegel (1975), GIsteren gaat met
voorbIJ, Tempo doeloe (1973), Terug naar de
atlasvlmder (1982), Eilanden van vroeger (1982),
Hemd met open hals (1984)
Literatuur: R NIEUWENHUYS, m Oost-IndIsche
spIegel (1978') [G STUIVELING EN RED I
Zoet,Jan
Noordnederlands dichter en toneelschrijver
(Amsterdam 6.3.1608?-ald. 11.1.1674).
Vurig orangist. In godsdienstig opzicht was
hij afkerig van traditionele kerkelijke vormen;
hIj pleitte vooral voor lijdzaamheid en
verdraagzaamheid. Hij was overtuigd chiliast.
SchImpdichten op de Amsterdamse
regenten Blcker veroorzaakten een 6-jarige
verbanmng uit de stad (1651). Na zijn
terugkeer dreef hij er de herberg 'De zoete
rust', waar een dichterskring (Jacob Steendam,
Karel Verloove, Pieter Verhoek) bijeenkwam,
die tot doel had door dichterlijk
werk op te voeden tot ware deugdzaamheid
(Parnassus aan 't IJ, 1663).
Zoet onderging bij zijn dichtwerk door
veelvuldig vertalen en bewerken invloeden
van versch. auteurs en uit meerdere talen.
Er zijn drie kluchten van hem bekend: het
Tweede deel van drooge Goosen (1636),
een vervolg op Drooge Goosen (1630) van
Jan Harmensz. Krul, Jochem-Jool ofte Jalourschen-
Pekelhanngh (1637) en Zabynaja,
of vermomde loosheId (1648). In al
deze stukken is sprake van huwelijksontrouw
ten opzichte van een sukkelachtige
echtgenoot. Jochem-Jool is een omwerking
van een Duits orIgineel, Em lustlg Plckelharmgs-
Splel, dat op zijn beurt weer een
'vertalmg' is van een Engels stuk, door
Engelse komedianten in Duitsland opgevoerd.
Op dezelfde bron of op het stuk van
Zoet is Jan Vos' Klucht van Oene (1642)
gebaseerd. In de concurrentie van beide
kluchten ligt de primaire oorzaak van de
grote vijandschap tussen Vos en Zoet.
Zabynaja heeft een Spaanse bron.
In het herdersspel Clormde en Damblse
(1640) toont Zoet zich een navolger van
P.C. Hooft (Gramda) en Krul. Ohmpw
(1640) en Thlmoklea (1641) zijn treurspelen,
waarin Zoet zich bij het Frans-classicisme
tracht aan te sluiten, o.a. door het
achterwege laten van 'onnoodighe raeskalhnghen
van enckelde perzoonen'. Voor
Ohmpw vond hij de stof in een uit het
Frans vertaalde novellenbundel, voor Thlmoklea
m de klassieke oudheid (de geschiedenis
van Alexander de Grote). In
1650 verscheen de tragikomedie Korneha
Bentwogh of Gelucklge ongelucken, naar
een novelle van Cervantes.
Zoet ontwierp ook tableaux-vivants. Hel en
hemel (1675), gemaakt n.a.v. de vrede van
de Pyreneeën tussen Frankrijk en Spanje
(1659), bestaat grotendeels uit zulke vertoningen.
Met zijn allegorische figuren houdt
hij zich aan de traditionele manier van
voorstellen, bekend uit Ripa's Iconologw.
Spot- en hekeldichten maakte hij op politieke
figuren, op kerkelijke toestanden en
op de ondeugden van zijn tijd (o.a. de windhandel).
Lofdichten schreef hij vooral op
de Oranjes. Verder zijn enkele bruiloftsgedichten
en de emblematabundel Maagdenbaak
(1641) bekend. In ethisch opzicht is
Zoet verwant aan Jan Luiken, getuige beider
gedichten op de wellevenskunst.
ZOMEREN
Zoet is in de eerste plaats om cultuur-historische
redenen van betekenis. Zuiver literair
IS hij op zijn best in de hekeldichten.
Werk: d'Ultsteekenste dlgt-kunsttge werkken
(1675).
Literatuur: KOMEINSMA, Spmoza en zIJn krmg
(1896), W ZUIDEMA, 'J.Z.', In Oud-Holland, 23
(1905), S KALFF, 'Een Amsterdamsch dIchtertapper
In de XVIIde eeuw. J Z.', In Nederland, 3
(1910), J KOOPMANS, 'J Z.', In Nieuwe Taalg , 11
(1917) en 12 (1918); A.C M MEEUWESSE, Jan
Luyken als dichter van de Duytse Lier (1952);
G A VAN Es, In Geschied van de Letterk der
Nederlanden,5 (1952), R. VAN MAANEN, 'TraduzIOm
In Neerlandese delle opere mlnore del Tasso',
In Attl del convegno dl NImega sul Tasso
(1978) [E C J NIEUWEBOER]
Zoetmulder, Adriaan Jurriaan
Nederlands (toneel)schrijver (Schiedam
1O.7.1881-Eindhoven 7.12.1972). Zijn romans
en toneelstukken volgen de traditie
van het Hollandse realisme tussen de twee
wereldoorlogen en sluiten ook nauw aan bij
zijn journalistieke arbeid. Als hoofdredacteur
van het Emdhovens Dagblad (sinds
1923) was hij goed bekend met de ontwikkeling
van de mdustrie in een oud agrarisch
gebied, en met de forse en soms tragische
ingreep m de bestaande levensverhoudingen.
Zonder partij te kiezen heeft Zoetmulder
oog voor het pijnlijke en problematische
van dit maatschappelijke proces. Hoewel
interessant als tijds beeld, mist dit proza
de stilistische kwaliteiten om als literatuur
duurzaam van belang te zijn.
Werken: Het gezm van Herman Leyter (1914), r.;
Gerumeerden (1917), r, Het lokkende leven
(1918), r, Fata morgana (1919), r , Langs den
doolhof (1926), r , De greep van den ttJd (1929),
r , Het khmmende pad (1930), r ,De gemaskerde
Venus (1933), t , De man van KarlOth (1935), t ,
Als stad en land elkaar ontmoeten (1938), t;
Gods uur (1945), t , Enk Remer overwmt zIJn
schaduw (1946), r ,Storm over het Sttcht (1957),
[G STUIVELING]
Zomeren, Koos van
Eig. Peter Jacob, Nederlands romanschrijver
(Arnhem 5.3.1946). Was journalist,
werd uit socialistische overtuiging metaalarbeider
en trad vervolgens in dienst van
de Sociahstische Partij, waarvoor hij medewerker
werd van De Tnbune.
Hij debuteerde met poëzie in De wIelerkoers
van Hank (1965), maar bekendheid
kreeg hij pas door zijn romandebuut Terloops
te water (1966), door critici een veelbelovend
en virtuoos geschreven boek genoemd.
Toen daarna de romans De nodIge
smgels en plemen (1966) en De vermelmg
669
ZUIDERENT
(1967) werden afgedaan als puberteitsliteratuur,
begon Van Zomeren thrillers te
publiceren waarin een weekbladjournalist
de hoofdpersoon is en figuren uit de Nederlandse
politiek verhuld als tegenspelers
fungeren: Collega Vmk vermoord (1977),
Een eenzame verrader (1978), Een dode
prmses (1978), De val van Bas P (1978),
ExplosIe m meI (1979), Oom Adolf (1980),
Haagse lente (1981), MInister achter trahes
(1981), De hangende man (1982). In
1983 verscheen vervolgens plotseling weer
een gewone roman, Otto's oorlog, over de
psychologische gevolgen van het bombardement
op Rotterdam.
Werk: Een gegeven moment InterViews met mensen
van 1900 (1985).
Literatuur: B VUYSJE, 'Bloedgroep', In IntermagaZIne,
2 (1981), T. VAN DIJK, In Haagse Post (13
31982) [G J VAN BORK)
Zuiderent, Ad(riaan Teunis)
Nederlands dichter en letterkundige ('sGravendeel
28.5.1944). Studeerde Nederlandse
taal- en letterkunde te Amsterdam
en werd vervolgens als medewerker voor
moderne letterkunde verbonden aan de
Vrije Universiteit aldaar. Hij is poeziecriticus
van De TIJd en werkt als redacteur mee
aan het KritIsch leXIcon van de Nederlandstalige
literatuur na 1945 Zuiderent
publiceerde poëzie in de tijdschriften Raster
en Maatstaf. In 1968 debuteerde hij
met de bundel Met de apocalyptische
mocassins van MIchel de Nostredame op
reis door Nederland, waarin hij de door
hem beleefde watersnoodramp van 1953
door middel van montagetechnieken in
apocalyptische beelden bezweert. In De
afstand tot de aarde (1974) is Zuiderent
bewust bezig de chaotische werkelijkheid
te herscheppen in een nieuw UnIversum,
daarbij opnieuw experimenterend met de
taal. Tot hiertoe toont zijn poëzie verwantschap
met dichters als Lucebert en Ten
Berge. In zijn derde bundel, Geheugen voor
landschap (1979), balanceert hij op de
rand van de eigen werkelijkheidservaring
en de verwoording van de werkelijkheid in
de literatuur door anderen (Nijhoff,
Bloem, Nescio).
Werken: Zeven Uren U (1982), p ,Natuurlijk evenWIcht
(1984), p ,Naar de dIChter van 'In het verleden
IS de tIjd niet meer' (1984)
Literatuur: T VAN DEEL, 'Met geen ander woord dan
als', In ReVIsor, 6, 6 (1979), interVIew, RL K FOK.
KEMA, 'A Z', In Kritisch leXICon van de Nederlandstalige
llt na 1945 (1985) [GJ VAN BORK)
670
Zuylen van Nijevelt. Willem van
Noordnederlands edelman (?-1543). Afkomstig
uit Utrecht. Huwde in 1532 Agnes
Foeyt. Publiceerde in 1533 anoniem De
fonteyne des levens, een verzameling
troostende bijbelteksten, ontleend aan de
bijbel van Willem Vorsterman (lste uitg.
1528). In hetzelfde jaar verscheen een
Latijnse editie Fons VItae, met dezelfde
teksten, maar nu ontleend aan de Vulgata.
Beide uitgaven kwamen weldra op de index
van verboden boeken.
Zijn naam wordt ook verbonden, hetzij als
dichter, hetzij als verzamelaar, aan de SouterlIedekens
(1540, tot 1613 33 uitgaven),
een volledige verzameling van berijmde
psalmen en cantica, op acht na op melodieen
van wereldlijke volksliederen.
Literatuur: SJ LENSELINK, De Nederlandse Psalmberijmingen
In de 16de eeuw (1959).
[s J LENSELINK)
Zvonik, Loekie
Eig. Hermine Louise Marie Zvonicek,
Vlaamse prozaschrijfster (Gent 17.1.1935).
Van Tsjechische afkomst. Studeerde Germaanse
filologie in Gent en werd lerares
Nederlands in Hasselt. Ze debuteerde in
1964 in het NIeuw Vlaams TIjdschrift met
het verhaal 'Maar in plaats van de koekoek'.
In 1972 verscheen haar roman Hoe heette
de Hoedenmaker~, waarvoor ze de debuutPrIJs
1976 kreeg van de Vereniging ter
bevordering van het Vlaamse Boekwezen.
Ook haar tweede roman, DUIzend jaar
Thomas (1979), werd bekroond met de
Yangprijs 1980 en de Matthias Kempprijs.
Zvoniks debuut stelt de vraag naar de zin
van hefde en dood, een thematiek die ze in
haar tweede roman in een bredere context
nader uitwerkte. In beide romans komen
de personages op een reis tot een dieper
contact waardoor de gestelde vragen zich
intens aan hen opdringen. Een tweede thema
is het verzet tegen de moderne massamaatschappij
die de indiViduele ontwikkeling
m de weg staat. Reizen vormt daarbij
het symbool voor het leven zelf: de mens
onderweg naar de dood.
Werk: De eerbIed en de angst van Url en Ima Bosch
(1983)
Literatuur: Yang 96, 16 (1980), L Z -nummer, P
SCHAMPAERT, 'L Z', in KritIsch leXICon van de
NederlandstalIge l!t na 1945 (1982), G DURNEz,
L Z een introductIe (1983), AM MusscHooT,
'De hellevaart van L Z', In NIeuw VI Tljdschr,
36 (1983) [GJ VAN BORK)
Zijlstra, Harmen
Zie Sytstra, Harmen Sytses

CIP-GEGEVENS KONINKLI.JKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Nederlandse
De Nederlandse en Vlaamse auteurs; van middeleeuwen tot heden / (onder hoofdred van
G.J. van Bork, P.J VerkrUIjsse) - Weesp; De Haan; Antwerpen; Standaard -
ISBN 90-228-4565-6
SISO * 851 UDC 839.31/.32"04/19"(031) UGI 720
Trefw. Nederlandse schrIJvers; encyclopedieen / Vlaamse schrIJvers; encyclopedieën.

Met de uitgave van De Nederlandse en Vlaamse auteurs verschijnt voor Nederland
en Vlaanderen het meest complete lexicon van literaire auteurs. Meer dan
2000 trefwoorden behandelen in kort bestek alle Nederlandse, Vlaamse en Friese
dichters en schrijvers van enige importantie.
Onder hoofdredactie van drs. G.J. van Bork en dr. P.J. Verkruijsse schreven ongeveer
honderd specialisten over iedere auteur een korte levensbeschrijving, een
analyse van het werk en een bibliografie. Tevens is een groot overzicht opgenomen
van de Nederlandse, Vlaamse en Friese literatuur.
Hoewel wetenschappelijk geheel aan de eisen is voldaan, is dit lexicon ook vooral
bedoeld voor een groter publiek. De aandacht in Nederland en Vlaanderen voor
literatuur uit eigen land groeit nog steeds.
Dit overzichtelijke en compacte naslagwerk is een voortreffelijke gids voor iedereen
die in literatuur is geïnteresseerd.
ISBN 90 228 4565 6
bork001 nede01
De Nederlandse en Vlaamse auteurs
201845_004