marcellus emants
een
nagelaten
bekentenis



EEEENN NNAAGGEELLAATTEENN BBEEKKEENNTTEENNIISS

MARCELLUS EMANTS
o
OORSCHOT - EMANTS
EEN NAGELATEN
BEKENTENIS
G. A. VAN AMSTERDAM

vrouw is dood en al begraven.
Ik ben alleen in huis, alleen met de twee meiden.
Dus ben ik weer vrij; maar wat baat me nu die vrijheid?
kan ik krijgen, wat ik sinds twintig jaar
— ik ben vijf en dertig — verlangd maar thans durf
't niet nemen en zo heel veel er toch niet meer
genieten.
Ik ben te bang voor elke opwinding, te bang bang muziek, te bang voor een vrouw;
want alleen in mijn nuchtere ben ik meester mijn juist geen boek zelfs dwalen door een leeg huis,
twee
verre gepraat van bewakers
cel van een afgezonderde krankzinnige, nog maar
één ding te kunnen denken met het laatste beetje begeerte
een uitgedoofd ding te
een een slang . . . houd ik zo'n afschuwelijk einde nog de spiegel kijk — gewoonte
— zo'n bleek, tenger, onbeduidend
blik, krachteloos geopende
— — vrouw. . . hij op zijn manier
heeft gehad 't . . . met de
gejammer van mijn schoonouders
volmaakt oude
5
Mijn al begraven.
huis, met de twee meiden.
weer vrij; maar wat baat me nu die vrijheid?
Ten naastenbij krijgen, sinds twintig jaar
- dertig - heb; ik 't heel veel zou ik niet meer
van genieten.
ben te bang voor elke opwinding, te bang voor een
glas wijn, te bang voor muziek, te bang voor een vrouw;
alleen in mijn nuchtere morgenstemming me
zelf meester en zeker te zullen zwijgen over mijn daad.
Toch is juist die morgenstemming ondraaglijk.
In geen mens, geen werk, geen boek zelfs enig belang te
stellen, doel- en willoos om te dwalen door een leeg huis,
waarin alleen het onverschillig schuwe gefluister van twee
meiden rondwaart als het verre gepraat van bewakers
om de cel van een afgezonderde krankzinnige, nog maar
kunnen denken met het laatste beetje begeerte
van een uitgedoofd zenuwleven en voor dat éne sidderen als een eekhoorntje voor de facsinerende blik
van een slang... hoe houd ik zo'n afschuwelijk leven
dag in dag uit, ten einde toe, nog vol?
Zo dikwijls ik in de spiegel kijk - nog altijd mijn gewoonte
- verbaast het me, dat zo'n bleek, tenger, onbeduidend
mannetje met doffe blik, krachteloos geopende
mond - velen zullen zeggen: dat mispunt - in staat is
geweest zijn vrouw ... de vrouw, die hij op zijn manier
toch lief heeft gehad . . . te vermoorden.
En toch is 't waar ... even waar, als dat ik met de
grootste leukheid het gejammer van mijn schoonouders
heb aangehoord, dat ik volmaakt kalm naast de oude
man en tegenover mijn zwager, door de volle straten
heen, achter Anna's lijk naar het kerkhof ben gereden,
dat ik met droge ogen de kist in het graf heb zien neerdalen,
de verpletterde -vader naar zijn diep bedroefde
vrouw terugkeren en dat ik nu weer 't huis . . . dit
huis, waar alles nog van haar spreekt . . . zonder smart,
zonder wroeging en ook zonder blijdschap, zonder hoop
omdool . . . alleen maar bang, bang voor elk geluid, bang
vooral voor mijn eigen stem.
— 's nachts, of wanneer ik me verbeeld,
dat iemand achter de deur me beluistert — moet ik hardop
uitroepen: ik heb haar vermoord!
Trillend van angst en plotseling doorkild open ik dan
zeker te
zijn, dat mijn geheim nog altijd niet verraden is.
dan zelf mijn daad z6 buitengewoon, z6 ongehoord,
vreselijk? neen; daarvoor heeft zich alles
te geleidelijk aaneengeschakeld.
mijn ik mijn leven nog eenmaal in
't me volkomen duidelijk, hoe ik
heb zo'n dwingende lust
vertellen, dat ik 't voor de veiligheid maar op
schrijven.
moet Misschien ik 't dan beter kunnen
. . . zullen er mensen
mijn levensproces ik zijn, die 't pas beseffen zullen,
aan mij hebben gespiegeld.
doen begrijpen, ik voorkom
de overgrote meerderheid der mensen, is 't niet
dag, waarop
mijn overleden leerde moet opklimmen
de eerste ervaringen, die mij mijn duister
Ik zie mijn
meer voor me als een doorlopende
gebeurtenissen; alleen de
tegenover mIJn zwager, door de volle straten
naar het kerkhof ben gereden,
met droge in het graf heb zien neerdalen,
de verpletterde ·vader zijn diep bedroefde
en nu weer 't huis... in dit
alles nog van haar spreekt ... zonder smart,
ook zonder blijdschap, zonder hoop
... geluid, bang
mijn eigen stem.
Soms - bijvoorbeeld 's me verbeeld,
- heb haar vermoord!
angst en plotseling doorkild ik dan
dadelijk alle deuren, doorzoek ik alle kasten om zeker te
mijn altijd niet verraden is.
Vind ik dan zelf mijn daad z6 buitengewoon, z6 ongehoord,
z6 vreselijk? Ach neen; daarvoor heeft zich alles
veel te geleidelijk aaneengeschakeld.
Sluit ik mijn ogen en leef ik mijn leven nog eenmaal in
gedachten door, dan is 't allengs zover ben gekomen. Ik heb zo'n dwingende lust
dit eens te vertellen, dat ik 't maar op
zal schrijven.
Het er uit! Misschien zal ik 't kunnen
zwijgen en ... mogelijk zijn er mensen, of zullen er mensen
komen, wie mijn levensproces belang inboezemt. Wie
weet hoevelen net als ik zijn, die 't zullen,
wanneer zij zich aan mij hebben gespiegeld.
Om te doen begrijpen, hoe verschillend ik me zelf voorkom
van de overgrote meerderheid der mensen, is 't genoeg, dat mijn bekentenis aanvangt met de dag, waarop
ik mijn overleden vrouw leerde kennen. Ik moet opklimmen
tot de eerste ervaringen, die mij mijn duister
binnenste ontsluierden.
Mijn geheugen is nooit bijzonder goed geweest. Ik zie mijn
jeugd dan ook niet meer voor me als een doorlopende
reeks van gebeurtenissen; maar herinner me alleen de
6
enkele ogenblikken, waarop ik sterke — onaangename
— indrukken ontving.
Een van mijn eerste en pijnlijkste ondervindingen was
mijn intrede op de lagere school. Wat ik me van die
omgeving nog kan voorstellen is een grote, grauwe ruimte,
waarin een massa bewaakt
door een norse onderwijzer. een reusachtig, zwart bord; tegen de grijze wanden
hangen flets getinte, blinde kaarten. Duidelijker herinner
ik me het gevoel van iets kleins, iets zwaks, iets nietigs
te zijn, verlaten en verloren in een vijandige bende: het
konijntje uit een van mijn prentenboeken, dat levend in
een hok vol wilde beesten wordt gegooid. Dat al die
ogen mij vijandig aankeken, besefte ik dadelijk en ofschoon
en twintig jaren over heen zijn
gegaan, heeft niets die indruk van vijandigheid weer uit
kunnen wissen. Nog altijd moet ik het hok, met wilde
dieren bevolkt, binnen gaan, zodra ik me onder mensen
wil bewegen en nooit vermag een redenering het wantrouwen
mijn zogenaamde
broeders nader.
Al gauw volgde mijn eerste vecbt,partij, mijn
maar inderdaad eindigde met mijn vlucht.
tijd ik met instinctieve schuwheid alle
forsere jongens weten te vermijden; eindelijk
werd ik door zo lang getergd, dat mijn
vuist in overschuiming drift hem een stomp
toebracht.
„Dat zal ik je betaald en toen bij
zijn overmoedig schetterend stemgeluid achter
de trap, begreep er buiten volgen
zou. De gedachte van stand te houden kwam wel in me
op; maar ach, zo flauwtjes!
een ogenblik verwilderd om
heen en toen zijn vierkant bruin enige
kleinere jongens in de ook in de verte een 7
sterke - doorgaans onaangename
- pijnlijkste ondervindingen was
intrede op de Wat van die
is een grote, grauwe ruimte,
massa giegelende kinderen bijeen zitten, bewaakt
norse onderwijzer. V66r de klasse staat
reusachtig, tegen de grijze wanden
getinte, blinde kaarten. Duidelijker herinner
gevoel van iets kleins, iets zwaks, iets nietigs
verlaten verloren in een vijandige bende: het
uit mijn prentenboeken, levend in
wilde beesten wordt gegooid. al die
vijandig dadelijk ofschoon
er meer dan vijf en twintig jaren over heen zijn
indruk van vijandigheid weer uit
wissen. Nog het hok, met wilde
zodra ik me onder mensen
bewegen nooit vermag een redenering wantrouwen
te onderdrukken, waarmee ik mijn zogenaamde
volgde mijn eerste vechtpartij, beter gezegd mijn
eerste botsing, die op een vechtpartij had moeten uitlopen,
Geruime tijd had ik met instinctieve schuwheid alle
grotere en forsere jongens weten te vermijden; eindelijk
door één van hen net zo lang getergd, dat mijn
in een overschuiming van drift hem een stomp
"ik je betaald zetten!" riep hij uit en toen bij
het uitgaan zijn overmoedig schetterend stemgeluid achter
me aanklonk op de trap, begreep ik wat er buiten volgen
gedachte stand houden in me
maar ach, zo flauwtjes!
Beneden gekomen keek ik een ogenblik verwilderd om
me heen en toen zijn vierkant bruin gelaat boven enige
de deuromlijsting verscheen, had ik
de verte een voortwandelende agent opgemerkt. Ik
7
't op een lopen en sloot me zwijgend bij de politiedienaar
aan. De man keek eens op me neer, maar zei niets.
De joelende jongensgroep volgde ons op een grote afstand
. . . en het werd me duidelijk, dat ik een lafaard
was. —
Maar al te dikwijls heb ik de opmerking horen maken:
die kent, is uit te
moeten zij, die zo spreken, met
bedeeld zijn!
Stel, dat een gierigaard, uit schaamte over zijn ondeugd
(dan kent hij 'm toch wel goed) handen vol geld uitdeelt.
Hij schijnt vrijgevig te zijn geworden; maar is hier van
schijn? hij in zijn binnenste
te geven, waarin
de gierigheid bestaat, blijven gevoelen?
leert een doofstomme verstaan, iemand zegt, hij
't horen!
Mijn lafheid volstrekt niet overwonnen, ik
mijn later leven, gewapend met de wetenschap, dat
zaal dorst binnengaan.
het onbekende ben ik altijd teruggedeinsd
ik er altijd naar gehunkerd.
dergelijke snak
naar en ontwijk wat
gemoecisrust de bekentenis laf te zijn alle lezers dadelijk
moet innemen, ik; maar begrijpen ze in
niet, dat veel liever dapper
is 't veroordelen
geestelijke gebreken, Denkt iemand soms,
geniet?
't zich geminacht te weten?
de onvernietigbare worm gebleven, die aan
al mijn wensen heeft geknaagd en het
altijd mijn bangste in een
't hazenpad
kies voor een sterker, dapperder individu.
zette 't sloot me zwijgend bij de politiedienaar
me neer, maar zei niets.
joelende jongens groep volgde ons grote afstand.
.. duidelijk, een lafaard
was.-
dikwijls heb ik de opmerking horen maken:
een mens, die zijn fouten kent, is ook in staat ze uit te
roeien. Ach, ach, wat moeten zij, die zo spreken, met
weinig zelfkennis bedeeld zijn!
een gierigaard, uit schaamte over zijn ondeugd
handen geld uitdeelt.
zijn geworden; maar is hier van
iets meer sprake dan van een schijn? Zal hij in zijn binnenste
niet altijd de tegenzin om weg te geven, waarin
het kenmerk van de gierigheid bestaat, blijven gevoelen?
Al leert een doofstomme verstaan, wat iemand zegt, hij
kan 't daarom nog niet horen!
lafheid was volstrekt niet overwonnen, toen ik
in mijn later leven, gewapend met de wetenschap, dat
niemand mij oplette, soms een volle zaal dorst binnengaan.
Voor het nieuwe, het onbekende ben ik altijd teruggedeinsd
en toch heb ik er altijd naar gehunkerd.
Aan dergelijke tegenstrijdigheden is mijn ziel rijk. Ik snak
bijvoorbeeld naar aandoeningen en ontwijk toch al, wat
mijn gemoedsrust kan verstoren.
Dat de bekentenis van laf te zijn alle lezers dadelijk
tegen me moet innemen, weet ik; maar begrijpen ze in
hun onrechtvaardigheid niet, dat ik veel liever dapper
ware geweest? Wat is 't toch onzinnig een mens te veroordelen
om lichamelijke en geestelijke gebreken, waaraan
hij immers volmaakt onschuldig is! Denkt iemand soms,
dat hij er van geniet?
Is 't zo prettig zich geminacht te weten?
Lafheid is de onvernietigbare worm gebleven, die aan
de vervulling van al mijn wensen heeft geknaagd en het
zijn nog altijd mijn bangste nachten, wanneer ik in een
droom weer voor 't eerst de school betreed, of het hazenpad
kies voor een sterker, dapperder individu.
8
Natuurlijk dacht ik als jongen niet, dat mijn vreesachtigheid
onoverwinnelijk zou blijken. Integendeel maakte
ik me diets, dat zij van zelf verdwijnen moest voor een
toenemende kennis van mensen en toestanden. Ik rekende
er op, dat de ondervinding haar zou vernietigen, terwijl zij
juist beletten zou ondervinding op te doen. Nu was
in zoverre toch juist gezien, als ook een opgedrongen
aan me had kunnen hervormen.
Gesteld eens, dat er geen agent in de buurt ware geweest,
wel, dat de omringende jongens mij vluchten hadden
belet. Dan zou ik wel tot tegenweer genoodzaakt zijn
geworden en als mijn eerste antagonist eens geweken ware
voor een toevallig raak aankomende vuistslag, wie weet
zelfoverschatting had ingeboezemd?
wat verstandige dwang hadden mijn ouders aan
een betere kunnen
v66r het huwelijk af,
hij tot uitoefening van zulk een verstandige dwang in
om onzentwil, maar omdat vader en moeder
een kind
levenstaak opgelegd.
ideaal van een
zijn en voorgevoelende,
nooit zulk een man zou worden, deed ik al mijn
te bootsen.
is — voor zover ik me herinner — mijn eerste
mijn ware natuur te verbergen onder
rol. dit comediespelen
— — onmogelijk geworden ooit weer eenvoudig
Beproefde 't meer te hebben, niets anders te zijn dan
één afkeer, één
opinie, één drang. In de regel echter riepen mijn neigingen
ons op
binnenste, we zijn buiten model, verboden in
mijn waar-ik
als jongen niet, dat mijn vreesachtigheid
onoverwinnelijk blijken. Integendeel maakte
me diets, dat zij van zelf verdwijnen moest voor een
Ik rekende
de ondervinding haar zou vernietigen, terwijl zij
me juist beletten zou ondervinding was
dit in zoverre toch juist gezien, als ook een opgedrongen
ondervinding wel iets aan me had kunnen hervormen.
in de buurt ware geweest,
of wel, dat de omringende jongens mij het vluchten hadden
zou ik wel tot tegenweer genoodzaakt zijn
mijn ware
toevallig raak aankomende vuistslag, wie weet
hoeveel moed de zelfoverschatting me dan had ingeboezemd?
Met wat verstandige dwang hadden mijn ouders aan
mijn ongelukkig bestaan dus wel een betere plooi kunnen
geven. Evenwel, wie vraagt zich v66r het huwelijk af,
of hij tot uitoefening van zulk een verstandige dwang in
staat is? Niet om onzentwil, maar omdat vader en moeder
naar een aardig speelpopje verlangen, wordt een kind
de levenstaak opgelegd.
Intussen fantaseerde ik als jongen mij het ideaal van een
man, die altijd zeker is van zijn zaak, en voorgevoelende,
dat ik nooit zulk een man zou worden, deed ik al mijn
best hem ten minste uiterlijk na te bootsen.
Dit is - voor zover ik me herinner - mijn eerste
poging geweest om mijn ware natuur te verbergen onder
een aangenomen rol. Naderhand ben ik in dit comediespelen
z6 goed opgegaan, dat het mij - hoe slecht ik ook
speelde - onmogelijk is geworden ooit weer eenvoudig
mij-zelf te wezen. Beproefde ik 't nog eens, dan kwam ik
me voor geen zelf meer te hebben, niets anders te zijn dan
een zielloos organisme zonder één neiging, één afkeer, één
~pinie, één drang. In de regel echter riepen mijn neigingen
en afkeren, mijn opinies en drangen me toe: sluit ons op
in je binnenste, want we zijn buiten model, verboden in
de samenleving der mensen. En hoe beter ik mijn waar-ik
9
leerde verbergen onder een „de des te onverschilliger werd ik voor de verkeerdheid van
mijn aandriften of daden, zolang ze maar onopgemerkt
bleven. Berouwd heeft me nooit iets anders dan een onhandigheid.
Was liegen een noodzakelijk gevolg van het rollen spelen,
ik loog bovendien zonder noodzaak, ja, geheel zonder
reden. Dat een jongen, die kattekwaad heeft uitgevoerd,
het niet zo nauw met de waarheid neemt, wie zal zich
daarover verwonderen? Waarom echter beweerde ik van
Scheveningen te komen, wanneer ik in het bos had gewandeld?
Waarom zei ik ongevraagd: we hebben platen
met een kennis soldaatjes had opgezet?
Tegenwoordig heeft die aandrang om in de eenvoudigste
omstandigheden van het leven iets anders dan de waarheid
veel van zijn kracht verloren; maar nog
altijd ben ik trager in het geven van een juist relaas dan
in het opdissen van een fabeltje. Ik heb wel eens moeite
gedaan om te weten te komen, of mijn ouders misschien
pogingen hebben tot
geen resultaat geleid. hen gekend hadden, loochenden
't; doch hun verklaringen me geen vertrouwen
in.
is ondenkbaar; liegen zonder ook?
Voor mij heeft het stelen alleen in mijn zeer jonge jaren
gestolen knikker hechtte
toen dubbele durfde roken, stal ik
sigaren uit vaders schrijftafel. Bedriegt mijn geheugen
iets uit hebzucht mij een onlogische verrijking.
Ook mijn kras grote gehechtheid
dit het product van mijn steeds binnenwaarts
het leed van anderen niet
Mijn kennissen — vrienden gehad
— toe mij om een dienstbetoon te
een "personnage circonstance"
onverschilliger voor de verkeerdheid van
daden, zolang ze maar onopgemerkt
iets anders dan een onhandigheid.
W as het rollen spelen,
loog bovendien zonder noodzaak, ja, geheel zonder
jongen, kattekwaad heeft uitgevoerd,
zo nauw met de waarheid neemt, zal zich
van
te wanneer ik bos had gewandeld?
ongevraagd: hebben platen
bekeken, als ik met een kennis soldaatjes had opgezet?
aandrang in de eenvoudigste
van het anders de waarheid
te zeggen, zijn kracht verloren; maar nog
geven van een juist relaas dan
opdissen een fabeltje. Ik heb wel eens moeite
weten te komen, of mijn ouders misschien
leugenaars waren geweest; maar die pogingen hebben tot
geleid. Wie hadden, loochenden
doch hun verklaringen boezemden vertrouwen
Stelen zonder liegen is ondenkbaar; liegen zonder stelen
het stelen alleen in mijn zeer jonge jaren
veel verleidelijks gehad. Aan een gestolen knikker hechtte
ik toen dubbele waarde en eer ik durfde roken, stal ik
al sigaren uit vaders schrijftafel. Bedriegt mijn geheugen
me niet, dan nam ik zelden of nooit iets uit hebzucht weg.
Wat mij aanlokte was het prikkelende van een plotselinge,
verrijking.
egoïsme spruit niet voort uit grote gehechtheid
aan mijn eigendom.
Veeleer is dit het product van mijn steeds binnenwaarts
gerichte blik, die het leven en het leed van anderen niet
opmerkt. Mijn kennissen - vrienden heb ik nooit gehad
- kwamen er niet licht toe mij om een dienstbetoon te
10
vragen; maar deden zij dan weigerde ik zelden. Goedhartigheid
was dit niet; daarvoor bleven ze mij te onverschillig;
vermoedelijk dreef me de ijdelheid, die zich gestreeld
voelde door het ongewone verzoek.
Dat deze ijdelheid me nooit eerzuchtig heeft kunnen
maken, heb ik altijd toegeschreven aan zwakte. Elke poging om te volharden greep mij zodanig
aan, dat ik siechts geen bevrediging kon vinden
in de overwinning van hinderpalen. Weinig dingen
hebben mij in mijn jongelingsjaren meer verbaasd dan de
ambitie van mijn elkander de te steken. Als ik hen van plannen hoorde spreken om op
te komen, als ik de zenuwachtigheid gadesloeg, waarmee
zij de cijfers van hun driemaandelijkse rapporten vergeleken,
als ik hun buien van plezier-opofferende werklust
't moede, ik, kalme onverschilligheid onderscheidingen,
met mijn volkomen gebrek aan belangstelling in het oordeel
mijn meesters met mijn onlesbare dorst naar
pretjes, een geheel ander — ik
toe slechter — de overigen. beroemd worden oefenden
de minste aantrekkingskracht op Wel begreep
dat iemand, arm is, leren moet, om later
met kunnen verdienen; mijn papa vermogend
de omstandigheid, hij niets meer uitvoerde,
bevestigen . . . zulke onaangename algebra, cosmografie
maten en gewichten? Was papa rijk genoeg,
verdienen de pretjes te verschaffen,
die hij begeerde, dan zou dit met mij — zijn
— ook het geval zijn. Ik nam me wel voor
te zoeken
alleen afleiding voor zijn zenuwachtigheid
wijnen voor zijn gebrek
verlangen; maar de verwezenlijking
zeer onduidelijke idealen was 't stel-
1 1
zij "t, Goedhartigheid
niet; daarvoor bleven ze mij te onverschillig;
dreef zich gestreeld
verzoek.
deze ijdelheid me nooit eerzuchtig heeft kunnen
ik altijd toegeschreven aan lichamelijke
poging om te volharden greep mij zodanig
slechts uitputting, vinden
de overwinning van hinderpalen. Weinig dingen
mijn medescholieren om elkander' de loef af
hen van plannen hoorde spreken op
één ik de zenuwachtigheid gadesloeg, waarmee
hun driemaandelijkse rapporten vergeleken,
hun buien van plezier-opofferende werklust
waarnam, dan was 't me te moeqe, alsof met mijn
onverschilligheid voor officiële onderscheidingen,
gebrek aan belangstelling in het oordeel
van mijn meesters en met mijn onlesbare dorst naar
afwisselende pretjes, een wezen van geheel ander - gaf toe slechter - gehalte was dan al de overigen. De
woorden: vooruitkomen en beroemd worden oefenden
niet de minste aantrekkingskracht op mij uit. Wel begreep
ik, dat iemand, die arm is, leren moet, om later
zijn wetenschap geld te kunnen verdienen; maar de
jongens hadden me verteld, dat mijn papa vermogend
was: de omstandigheid, dat hij niets meer uitvoerde,
scheen dit te bevestigen ... waarom zou ik me dus moeite
geven voor zulke onaangename dingen als algebra, cosmografie
of maten en gewichten? Was papa rijk genoeg,
om zonder iets te verdienen zich al de pretjes te verschaffen,
met mij - enige zoon - nam me wel voor
andere, interessantere, avontuurlijkere plezieren op te zoeken
dan papa deed, die alleen afleiding voor zijn zenuwachtigheid
en zeldzame spijzen of wijnen voor zijn gebrek
aan eetlust scheen te verlangen; maar voor de verwezenlijking
van mijn nog zeer onduidelijke idealen was 't 11
lig niet noodzakelijk, dat ik bijzonder goed kon rekenen
of 's nachts de namen der sterren opnoemen. Ik leerde
uitsluitend wat me een beetje toelachte, als geschiedenis,
of wat ik meende later nodig te zullen hebben, als aardrijkskunde,
vreemde talen; en geen straf fen, geen voorspiegelingen
van beloningen, geen vriendelijke of deftige
vermaningen waren in staat mij tot een krachtsinspanning
te verleiden, waarvan het nut onduidelijk bleef. leuk mogelijk beredeneerde ik mijn ganse doen en laten,
en de argumenten om iets te doen moesten al heel krachtig
zijn, wilden zij over mijn aangeboren traagheid, die tot
laten dreef, Dit voorzichtige stil-overwegen,
deze afzondering van mijn actieve makkers, dit argwanend
nooit-toegeven-aan-een-opwelling-van-het-ogenblik,
bezorgden mij natuurlijk de reputatie van achterhoudend,
gluiperig, loens te zijn. vernam 't wel eerst
op latere leeftijd; maar had toch reeds als jongen het
gevoel, dat niemand me mocht lijden.
Nu stond tegenover zoveel gebreken wel het voordeel,
ik volstrekt niet afgunstig was; maar van naderbij
een zuiver negatieve deugd. Ofschoon
ik nooit iemands vermogen, iemands positie heb benijd,
naderhand tegen de zogenaamde normale
knaap benijdde
meer jongeling, wisten te man, dat zij tevreden
zijn.
me, buiten staat
zocht ik de
onzachte botsingen met ruwere
ziekelijke vader en een brommige
over.
wel eens uitgevraagd en moesten beleefdheden
eens beantwoord worden. feestdagen
waren voor mij de
andere spreken hun koud geen 12
noodzakelijk, dat ik bijzonder goed kon rekenen
namen der sterren opnoemen. Ik leerde
me een beetje toelachte, als geschiedenis,
wat ik meende later nodig te zullen hebben, als aardrijkskunde,
geen straffen, geen voorspiegelingen
beloningen, vriendelijke deftige
mij tot een krachtsinspanning
verleiden, nut mij Zo
ik laten,
moesten al heel krachtig
zij over mijn aangeboren traagheid, tot
dreef, zegevieren. voorzichtige stil-overwegen,
afzondering mijn actieve makkers, dit argwanend
nooit-toegeven-aan-een-opwelling-van-het-ogenblik,
reputatie van achterhoudend,
zijn. Ik eerst
latere leeftijd; maar had toch reeds als jongen het
niemand me mocht lijden.
stond tegenover zoveel gebreken wel het voordeel,
dat ik volstrekt niet afgunstig was; maar van naderbij
beschouwd was dit een zuiver negatieve deugd. Ofschoon
nooit iemands vermogen, iemands positie heb benijd,
is naderhand mijn haat tegen de zogenaamde normale
mensen toch voortgekomen uit wangunst. Als knaap benijdde
ik hun, dat zij meer pret hadden, als jongeling, dat
zij meer emoties wisten te vinden, als man, dat zij tevreden
konden zijn.
Veel minder dan anderen had ik met mijn kennissen of met
ouderen omgang. Op school verveelde ik me, buiten staat
mijn aandacht bij de les te bepalen; op straat zocht Ik eenzaamheid, uit vrees voor onzachte botsingen met ruwere
makkers; thuis lieten een ziekelijke vader en een brommige
moeder mij geheel aan me zelf over.
Toch werd ik wel eens uitgevraagd en moesten die beleefdheden
wel eens beantwoord worden. Zulke feestdagen
mij marteldagen. Dan hoorde ik de
jongens spreken over hun wedijveren, dat mij
liet, over hun grappen, waaraan ik geen deel durfde
nemen en nooit voelde ik mij eenzamer, meer verstoten
dan in het gezelschap van mijn tijd- en tot zekere hoogte
lotgenoten. Ik stond buiten alles en, terwijl ik me verbeeldde
met mijn eerste misiukte vechtpartij de kring te
hebben verlaten, zag ik geen kans er ooit weer in door
te dringen.
Natuurlijk had dit ten gevolge, dat de anderen mij uitlachten,
minachtten en soms allen tegelijk aanvielen. Dan
moest ik me wel verdedigen en deed ik het df met blinde
df en valsheden,
die tegenover zulk een overmacht de kansen enigszins gelijkmaken.
Dit belette echter niet, dat ik regelmatig het
onderspit dolf en uit dit voortdurend-gevoed minderheidsbesef
ontwikkelde zich een machteloze verbittering.
Van die verbittering, waartegenover geen liefde stond,
ik me reeds op mijn twaalfde jaar helder bewust;
maar vele jaren va.n aanhoudende zélfbeschouwing en
zijn nodig geweest om me te doen begrijpen,
hoe zij was opgegroeid en waarom zij onuitroeibaar moest
blijken.
Ondertussen was de leeftijd voor me genaderd, waarin
vrouw haar oefenen op ons
ik neerschrijven: werd
me voor, clat ik eigenlijk altijd een
onhandige levenslustige
zo dikwijls in overmoe43 ontaardt,
nooit gekend. Voor mij bepaalde zich de
tot wijziging in mijn eenzame overpeinzingen,
een verandering
voorheen uit
en andere streken hadden bestaan. Ook
spelen karakter, daar ik
voorkeur eigenaardigheden grote, geheimzinnige
of trachtte
te bootsen. Bij dit fantaseren van idealen bemerkte
voor 't verschillende invloeden geheel verschillende
zingenot,
voelde ik mij eenzamer, meer verstoten
gezelschap mijn tot zekere hoogte
terwijl me verbeeldde
mislukte kring te
verlaten, zag in door
dringen.
gevolge, de anderen mij uitlachten,
verdedigen deed ik het Of met blinde
wanhoopsrazernij Of met al de kleine listen en valsheden,
een overmacht de kansen enigszins gelijkmaken.
Dit dat ik regelmatig het
uit dit voortdurend-gevoed minderheidsbesef
zich een machteloze verbittering.
die verbittering, waartegenover liefde stond,
was ik me reeds op mijn twaalfde jaar helder bewust;
jaren van aanhoudende zèlfbeschouwing en
zelfontleding zijn nodig geweest om me te doen begrijpen,
waarom zij onuitroeibaar moest
was leeftijd voor me genaderd, waarin
de vrouw haar invloed begint uit te oefenen op ons
denken en handelen. Liever zou ik neerschrijven: ik werd
man; maar het komt me voor, dat ik eigenlijk altijd een
schuchtere, onhandige jongen ben gebleven. Het levenslustige
krachtsgevoel, dat zo dikwijls in overmoed ontaardt,
heb ik nooit gekend. Voor mij bepaalde zich de
ommekeer tot een wijziging in mijn eenzame overpeinzingen,
die sterk erotisch werden getint en tot een verandering
in mijn geheime liefhebberijen, die voorheen uit
kleine diefstallen en andere streken hadden bestaan. Ook
kreeg mijn comedie-spelen een nieuw karakter, daar ik
nu bij voorkeur de eigenaardigheden van grote, geheimzinnige
misdadigers of melancholische romanhelden trachtte
na te bootsen. Bij dit fantaseren van idealen bemerkte
ik voor 't eerst, dat verschillende invloeden geheel verschillende
mensen in mijn binnenste kunnen opwekken.
Ben ik doorgaans koud, onverschillig, belust op zingenot,
13
onvatbaar voor altruisme; kerkmuziek
zijn . . . of liever waren in staat me te vervullen
met geestdriftige, cerebrale
verering, zelfverloochenende bloed plotseling stromen,
of er spanning komt in mijn slappe zenuwen, of het
in mijn mat, grijs, slaperig
brein. Ik gruw van mijn gewoon leukheid
tegenover het zijn vreemdsoortige om mensen, vooral
te brengen doorgloeit met een somber enthousiasme,
mijn vochtige vlekkeloos
schone haar, die
bezitten.
een weersverandering: een eerste een zonneschijn grijze regendag,
een opkomen bij heffen tot een verhoogd, een intenser
kven clan de effen zome' r- minder de strakke nacht. Gelukkig cl.i. gezond
ik mij nooit, als in mijn beste ogenblikken het
onbekend, overweldigend geluk me
miin doffe dommel, tegelijkertijd
droefgeestigheid — weet waarom — „nooit" voortdurend
dus overheersende
mijn mijmeren naarmate ik haar
begeerde, ging mijn morgenstemming vrees — clie — mijn lezen; in mijn schaarse ogenblikken
was 't cie haar
belachelijk aanstellen.
altruïsme; een paar maten van Wagner,
een glas Champagne, een mooie schilderij, een galm kerkmuziek
... me te spraakzame vriendelijkheid, cerebrale
liefde. Dan wordt het me te
moede, alsof mijn traag sneller gaat stromen,
het
licht, kleurig, levendig wordt in mijn mat, grijs, slaperig
mijn nuchter ik met zijn leukheid
alle belangen, alle banden van het leven,
vreemdsoortige begeerte om eens mensen, vooral
vrouwen te pijnigen en terwijl de lust om een groots offer
mijn ziel doorgloeit met een somber enthousiasme,
verrijst voor mijn ogen de vlekkeloos
gestalte in het kuis gesloten gewaad van haar, die
ik geknield aanbid, maar nimmer zal bezitten.
Ook een weersverandering: een eerste lentezoelheid na
een scherpe winter, een na een grijze regendag,
een onweer of storm na een drukkende stilte, ja,
zelfs het en het ondergaan van zon en maan zijn
machte me op te heffen tot een verhoogd, een intenser
leven en daarom haat ik dan ook de effen zomer- of
wintertijd niet minder dan de strakke middeluren van dag
of nacht. Gelukkig d.tevreden, blij, hoopvol, gezond
voel ik mij want als in mijn beste ogenblikken het
verlangen naar een onbekend, overweldigend geluk me
opbeurt uit mijn dommel, dan ontwaakt tegelijkertijd
mijn pijnlijke drtfefgeestigheid en welt - zonder dat
ik weet waarom - een "nooit, me voortdurend
naar de lippen.
In welke phase ik dus verkeerde, de vrouw werd het overheersende
beeld van mijn mijmeren en naarmate ik haar
heviger ik haar schroomvalliger uit de weg.
In mijn kalme lag daaraan de vrees ten
grondslag, dat 'ze mijn lust - die ik verboden, gemeen
achtte - in ogen zou lezen; in mijn schaarse ogenblikken
van opwinding was 't de angst, dat ik me in haar
nabijheid zou aanstellen.
14
0, toen heet begeerd; heb ik toen vurig
bewonderd!
geur kan met
een verkwikkend aroma gedrenkt zijn geweest, als ik in
bevrediging had mogen
of wij rijk worden, wanneer wij
hebben? Wat baat het, of genietingen
het grijpen krijgen, wanneer onze
afgestompt?
had een dochter, zich
vertoonde;
mij slechts tweemaal de tekenles
tafel naast me
voorbeelden hingen,
steelsgewijs werpen naar de blanke hals,
poezele handjes. ik haar
stellen, dan meen ik nu haar
eer moeten noemen en haar ronde
kunnen toeschrijven een gezonde ontwikkeling.
hiervan zij, in een nauw aansluitende
armen, zware boezem,
haar mollige handjes mij onweerstaanbaar aan.
zo klein; ik verbeeldde me, dat
fluweelachtig zacht moesten zijn. linker lag
naast me en dan was ik niet
te voeren, zo fel streed mijn lust 'm aan
raken met mijn vrees voor een opschudding. te wenden. Ik hoorde
tot me gericht werden en stelde me
snik is. Mijn schuwheid
dit bijzondere geval nog versterkt door het
Indische die om zijn
zeer stond,
onvoldaan begeren, kampen met een veriammende
Zaterdag in
koortsachtige door afmat-
wat heb ik toen heet begeerd; wat heb ik toen vurig
Evenals een droppel ontsnapte rozenolie een ganse zaal van
heerlijke geur kan doortrekken, zou mijn hele leven met
zijn geweest, als die jaren één enkel ogenblik van bevrediging had mogen
genieten! Wat geeft het, of wij rijk worden, wanneer wij
geen wensen meer hebben? Wat baat het, of wij de genietingen
maar voor het grijpen krijgen, wanneer onze
zenuwen zijn afgestompt?
Mijn schoolmeester had een mooie dochter, die zich
natuurlijk aan de weinige kostjongens elke dag vertoonde;
maar voor mij slechts tweemaal 's weeks op de tekenles
zichtbaar werd. Dan stond zij aan de hoge tafel naast me
en achter het latwerk, waartegen onze voorbeelden hingen,
kon ik steelsgewijs blikken werpen naar de blanke hals,
de melkwitte slapen en de poezele handjes. Tracht ik haar
beeld mij weer voor ogen te stellen, dan meen ik nu haar
gelaatskleur eer voos te moeten noemen en haar ronde
vormen niet te kunnen toeschrijven aan een gezonde ontwikkeling.
Wat hiervan zij, in een nauw aamluitende
jersey trokken haar gevulde armen, haar zware boezem,
en vooral haar mollige handjes mij onweerstaanbaar aan.
Die handen waren zo wit, zo klein; ik verbeeldde me, dat
ze ook zo fluweelachtig zacht moesten zijn. De linker lag
dikwijls de hele les door vlak naast me en dan was ik niet
in staat iets uit te voeren, zo fel streed mijn lust 'm aan
te raken met mijn vrees voor een opschudding. 't Was
me niet mogelijk de ogen er van af te wenden. Ik hoorde
de vragen niet, die tot me gericht werden en stelde me
soms aan als iemand, die maar half snik is. Mijn schuwheid
werd in dit bijzondere geval nog versterkt door het
gerucht, dat een Indische kostjongen, die ik om zijn
reuzekracht en zijn uitdagende manieren altijd zorgvuldig
vermeed, met het meisje op zeer vertrouwelijke voet stond,
en dat onvoldaan begeren, dat kampen met een verlammende
vrees brachten me elke Woensdag en Zaterdag in
zulk een koortsachtige overspanning gevolgd door afmat-
15
ting, dat ik zelf niet meer wist, of ik naar de tekenles
verlangde, dan wel 'm verafschuwde.
Op zekere Dinsdag werd de Indische jongen ziek en de
ganse nacht verdiepte ik me in de vraag: zou ik nu durven?
De volgende dag gaf ik in de morgen-uren op alle vragen
onzinnige antwoorden; bij de aanvang van de tekenles
stond ik met een gloeiend hoofd op mijn voorbeeld te
staren, geeuwend en bevend van zenuwachtigheid, buiten
staat mijn aandacht te vestigen, zonder stuur over mijn
handen en voeten. De twee uren gingen voorbij; maar ik
had evenmin een enkele juiste lijn getrokken als een poging
gedaan om mijn brandend verlangen te bevredigen.
De Indische jongen werd eer erger clan beter; tegen de
volgende Zaterdag was 't dus wederom: zou ik durven?
halfweg de middag kwam er volstrekt geen beterschap.
Mijn wangen gloeiden, mijn ogen staken, mijn
schijnbaar voerde
ik in waarheid niemendal uit.
viel er iets voor, clat me de driestheid gaf, waaraan
De muziek van een doortrekkend regiment
in de straat een opwekkende mars aan en 't
of cleze schetterende akkoorden de slappe
Ik golf van kracht mijn
en eensklaps te
mijn de mooie,
witte vingers, waarvan mijn ogen al weer een uur lang
afgewencl gebeurde, wist, dat gebeuren zou en toch voor onmogelijk
. . . niet terug.
zie ik de bruine tafel achter het opgehangen voorbeeld,
beveiligde voor onbescheiden blikken; nog
de mars, die mij doorgloeide als een warme wijn
het schemeruur heldere voorjaarsdagen,
en
verte een klok luidt, dan leeft onder andere verbleekte
heerlijkheid deze aanraking
het voorgevoel van een wellust,
er nooit een mocht genieten.
zelf niet meer wist, of ik naar de tekenles
'm verafschuwde.
Indische jongen en de
zou ik nu durven?
ik in de morgen-uren alle vragen
de tekenles
met een gloeiend hoofd op mijn voorbeeld te
van zenuwachtigheid, buiten
vestigen, zonder stuur over mijn
twee uren gingen voorbij; maar ik
poging
bevredigen.
Indische jongen werd eer erger dan beter; tegen de
't ik durven?
Tot halfweg de middag kwam er volstrekt geen beterschap.
~ijn gloeiden, mijn ogen staken, mijn
lippen beefden en schijnbaar onophoudelijk bezig voerde
waarheid niemendal uit.
Toen iets voor, ,dat me de driestheid gaf, waaraan
ik behoefte had. De muziek van een doortrekkend regiment
hief in de straat een opwekkende mars aan en 't
was, of deze schetterende akkoorden mij de slappe
zenuwen spanden. Ik voelde een golf van kracht mijn
aderen doorstuwen en beeldde me in eensklaps alles te
kunnen, alles te durven. Ik lei mijn hand op de mooie,
weer een uur lang
zich geen seconde hadden afgewend en nu gebeurde, wat
ik wist, dat gebeuren zou en toch voor onmogelijk
hield ... zij trok niet terug.
Nog zie ik de bruine tafel achter het opgehangen voorbeeld,
dat ons beveiligde voor onbescheiden blikken; nog
hoor ik de mars, die mij doorgloeide als een warme wijn
en somtijds, vooral in het schemeruur van heldere voorjaarsdagen,
wanneer het gedruis van de stad verflauwt en
in de verte een klok luidt, dan leeft onder andere verbleekte
sensatie's ook de heerlijkheid van deze aanraking
nog eenmaal in me op: het voorgevoel van een wellust,
zoals ik er nooit een mocht genieten.
16
Weinige dagen later was de meester — wij zeiden natuurlijk:
de oude — jarig.
Het geschenk, dat hem vereerd moest worden, daargelaten,
vierden wij dat feest elk jaar op onze eigen kosten.
Meestal genoten we een goochelvertoning; deze keer hadden
de rijke ouders van een paar zwakke tweelingen een
hunner boerderijen ter beschikking gesteld voor een buitenpartij.
Mij lachte dit uitstapje aanvankelijk weinig toe.
krijgertje dat haasje-over springen
ik allerlei botsingen
echter hoorde, dat mee
de Indische jongen nog thuis moest blijven,
kreeg de zaak een gans ander aanzien.
zwijgend dringen, draaien, te
't het rijtuig een plaatsje naast haar
machtig te worden. Dit verzekerde me al vast haar buurschap
uur en diepte de
verrukkelijke
handje omklemmen. Ook geen
aan mijn greep te onttrekken en tegelijkertijd
ze zo ongedwongen met de andere jongens door te
me ongestoord aan mijn genot kon overgeven.
verbeeldde liefde was en
terwiji als een offer
mogen sterven met weemoed
tranen vulde, groeide mijn vijandigheid
andere brutale verachting.
de plaats uitstapten, had zij me nog geen
deed alsof de langdurige aanraking
handen niet tot haar bewustzijn was
Die te sterk. Ik
liewr dan een geheime verstandhouding,
iets zou ervaren; nu echter
op, of zij misschien het kind mijn dadelijk weer tot een begoocheling zou verbleken,
in de eerste verwarrende drukte tussen een
hoopvol mee-springen, dartelen, stoeien, vechten
meester - wij zeiden natuurlijk:
- jarig.
geschenk, dat hem vereerd moest worden, daargelaten,
jaar onze eigen kosten.
een goochelvertoning; deze keer hadden
rijke paar zwakke tweelingen een
buitenpartij.
dit uitstapje aanvankelijk weinig toe.
Bij dat rovertje- of krijgertje spelen, dat haasje-over springen
en stuivertje verwisselen duchtte ik allerlei botsingen
met sterkere jongens. Toen ik echter hoorde, dat zij zou gaan en de Indische jongen nog thuis moest blijven,
een gans ander aanzien.
Door voorzichtig en zwijgend te dringen, te draaien, te
sluipen lukte 't me in het rijtuig een plaatsje naast haar
verzekerde me al vast haar buurschap
voor ruim anderhalf uur en in de diepte van de
barouchet kon ik gemakkelijk onder haar mantel het verrukkelijke
handje omklemmen. Ook thans deed zij geen
poging zich aan mijn greep te onttrekken en tegelijkertijd
wist ze zo ongedwongen met de andere jongens door te
praten, dat ik me ongestoord aan mijn genot kon overgeven.
Ik verbeeldde me nu te weten, wat liefde was en
terwijl het verlangen om aan haar voeten, als een offer
voor haar geluk, te mogen sterven mijn ziel met weemoed
en mijn ogen met tranen vulde, groeide mijn vijandigheid
jegens de andere jongens tot brutale verachting.
Toen wij op de plaats uitstapten, had zij me nog geen
woord toegevoegd. Zelfs deed ze, alsof de langdurige aanraking
van onze handen niet tot haar bewustzijn was
doorgedrongen! Die zelfbeheersing leek me al te sterk. Ik
verlangde niets liev.!r dan een geheime verstandhouding,
waarvan geen derde ooit iets zou ervaren; nu echter
kwam de vraag in me op. of zij misschien maar
had laten begaan. Gepijnigd door de vrees, dat mijn genot
al dadelijk weer tot een begoocheling zou verbleken,
weifelde ik in de eerste verwarrende drukte tussen een
kloek en hoopvol mee-springen, dartelen, stoeien, vechten
17
luidruchtige haar omringde en een
jongens ik
te
sloot ik me eindelijk bij aan,
een hoog gevulde hooiberg en reeds begon ik,
het hooi neergevlijd, verdiepen in de plotselinge
van mijn
haar zware wenkbrauwen en
grote, clonkere rand zag opduiken.
aan en ging zwijgend naast me
geen om te spreken en geen moed
verroeren.
schreeuwden de jongens nog om ons
één naar een
gaan om eieren te zoeken en, terwijl zij
afgleden, het stil en eenzaam
lage, Mina's geheel vrijwillige
maar
haar linker eileboog geleund, half overeind,
haar rechter vingers, als met een kam,
begon praten.
„Waarom heb je zolang niets tegen me gezegd?"
me in 't voorbereid en
't Mina 'm stelde. Alle jongens
alleen durfde 't eerste van haar
kwam. Ik zag de dwaasheid van mijn handelwijze
ben toch in mijn verdere leven telkens weer
in de gevallen, dat ik een
omgang wens, belet me
weerstand vertrouwelijkheid van mijn kant tegemoet
maak me dan diets, dat ik mijn gezelschap
wil dringen; doch eigenlijk dient deze verklaring
om aan een lelijke zaak een mooie glimp te geven.
aan Mina was zo dwaas mogelijk:
18
met de luidruchtige bende, die haar omringde en een
theatrale afzondering om aan de jongens te tonen, dat ik
me verheven achtte boven hun vermaken en om Mina te
doen gevoelen, dat zij mijn liefde miskende. Zonder recht
te weten waarom, sloot ik me eindelijk bij een troepje aan,
dat in een hoog gevulde hooiberg klom en reeds begon ik,
op het hooi neergevlijd, mij te verdiepen in de plotselinge
vernietiging van mijn luchtkasteel, toen ik tot mijn
verbazing haar bruin haar, haar zware wenkbrauwen en
haar grote, donkere ogen boven de rand zag opduiken.
Ze naderde, keek me even aan en ging zwijgend naast me
liggen. Ik vond geen woorden om te spreken en geen moed
om me te verroeren.
Een poos stoeiden en schreeuwden de jongens nog om ons
heen; toen kwam van de bende op de inval naar een
lagere barg te gaan om eieren te zoeken en, terwijl zij
langs de steile rand afgleden, werd het stil en eenzaam
onder het lage, donkere dak.
Gerustgesteld en aangemoedigd door Mina's geheel vrijwillige
komst wilde ik weer mijn hand uitstrekken; maar
nu rees zij, op haar linker elleboog geleund, half overeind,
streek met haar rechter vingers, als met een kam,
door mijn haren en begon te praten.
,,\V aarom heb je zolang niets tegen me gezegd?"
Op deze vraag had ik me in 't minst niet voorbereid en
toch was 't zo natuurlijk, dat Mina 'm stelde. Alle jongens
spraken haar toe, ik alleen durfde 't niet; maar voelde me
wel diep gegriefd, dat het eerste woord niet van haar
kant kwam. Ik zag de dwaasheid van mijn handelwijze
helder in en ben toch in mijn verdere leven telkens weer
op dezelfde klip gestrand. Juist in de gevallen, dat ik een
vriendschappelijke, vertrouwelijke omgang wens, belet me
een geheimzinnige, onoverwinnelijke weerstand met wat
vriendschap en wat vertrouwelijkheid van mijn kant tegemoet
te komen. Ik maak me dan diets, dat ik mijn gezelschap
niet op wil dringen; doch eigenlijk dient deze verklaring
om aan een lelijke zaak een mooie glimp te geven.
Mijn antwoord aan Mina was zo dwaas mogelijk:
„. . . ik had niets te zeggen.”
„Maar je wilde wel naar me kijken, hé . . . vooral naar
m'n handen. maar niet neen. Ik heb heel gezien,
dat je je ogen er niet af kunt houden!"
Dat zij bewondering had opgelet, trof me niet
bijzonder; maar ik iets in de openhartigheid,
waarmee zij dit bekende. Evenwel, zij had mijn onbescheiden
kijken niet kwalijk genomen; dit gaf me de
moed wat verder te gaan.
„Dat komt, omdat ik nog nooit zulke mooie handen gezien
heb . . . Je bent helemaal mooi . . . Mina."
Ik voelde mijn hoofd gloeiend rood worden; maar deed, ze 't niet opmerkte, zei alleen:
„Vin je"
en bleef me lang zwijgend aanstaren.
Eindelijk zeeg zij met een zucht weer achterover in het
hooi neer en nadat wij, naast elkander uitgestrekt, een
poosje gezwegen hadden, vroeg ze eensklaps:
„Zeg eens, hou je van me?"
Ik voelde mijn schuchterheid wijken, misschien doordat
zij me niet meer aankeek; roerloos in de donker bruine
turend antwoordde ik bijna flink:
„Ik heb al zo lang van je gehouden; maar ik dacht, dat
gele Chinees was gesteld."
„ Jan Bronte?"
„Precies."
„ Je lijkt wel Ik zou zelf ziek worden van dat eeuwige
op om met haar vingers door
kunnen greep naar haar hand.
te verdedigen kietelen, ik
in 't geheel niet velen kan en al stoeiend rolden we een
hooi heen en weer, sprongen op, begonnen al zenuwachtiger en zenuwachtiger te
zij eensklaps de warmte, riep uit,
weer stil moesten gaan liggen en vlijde zich me naast haar vallen.
wilde ik me clicht drukken "Wel ... te zeggen."
"wel naar me kijken, hè... naar
Zeg goed kunt zij mijn had opgelet, trof niet
vond stuitends openhartigheid,
zij had mijn onbescheiden
me de
verder gaan.
"nog nooit zulke mooie handen gezien
... helemaal zo ... voelde mijn hoofd gloeiend rood worden; maar zij
alsof 't alleen:
"je"
me lang zwijgend aanstaren.
zucht weer achterover in het
neer nadat wij, naast elkander uitgestrekt, een
vroeg ze eensklaps:
"Termeer, van me?"
voelde mijn schuchterheid wijken, misschien doordat
niet meer aankeek; roerloos in de donker bruine
bargkap bijna flink:
"zo lang van je gehouden; jij meer op die gele Chinees was gesteld."
""Precies. "
"Je gek! ziek van dat eeuwige
hoesten."
Weer richtte zij zich half op om met haar vingers door
mijn haar te kunnen strijken; ik greep naar haar hand.
Om zich te verdedigen begon zij me te kietelen, wat ik
't en al stoeiend rolden we een
tijd lang door het hooi heen en weer, sprongen op, vielen
weer en begonnen al zenuwachtiger en zenuwachtiger te
lachen. Toen pufte zij eensklaps van de warmte, riep uit,
dat we weer stil moesten gaan liggen en vlijde zich neer.
Aanstonds liet ik me naast haar vallen.
Nu wilde ik me dicht tegen haar aan drukken om fluis-
19
te dat ik van haar hield en
sterven. op dit ogenblik
stroopte zij haar mouw tot aan de schouder op en strekte
uit.
„Ga nu maar liggen of . . . wil je soms niet?"
schitterend ik nauwelijks
zag maar iets heerlijk
de ogen; mijn hoofd
weekheid
van haar zacht vel, het
mijn hitte
het hooi doorgloeide mijn aderen met begeerte en
mijn zenuwen liep een wellustige siddering. Ik
het zonlicht
verduisteren om de
rukken de blankheid, ik nog naast
koorts door mijn bloed,
mijn vingertoppen.
niet.
machteloos aan de strijd, die
veriangen en mijn verlammende lafhartigheid
mijn lafheid weer
zeldzame tijd ledig voorbij joeg.
mijn maar
beter nog recht zijn naam, als het ons in
de zelfvoldoening en de tevredenheid, die op
volgen, slechts zelfverachting
spijt verschaft?
ooit later in mijn ernstige pogingen om goed te
in gedachten met evenveel
aan lafheid, waarin ik „fatsoenlijk"
in een zee onaangenaamheden
Ik ook een buitengewoon
maar armzalige
terug kan zien, zee van onaange-
terend te herhalen, dat ik zo dol veel van haar hield en
zo graag voor haar wilde sterven. Doch op dit ogenblik
aan de schouder op en strekte
de blote arm onder mijn hoofd uit.
"... wil je soms niet?"
Als verblind door een schitterend visioen kon ik nauwelijks
vorm en kleur onderscheiden. Ik zag maar iets heerlijk
blanks. Het duizelde me voor de ogen; mijn hoofd
zonk neer en onder mijn hals de fluweelachtige weekheid
gewaarwordend van haar zacht vel, voelde ik, dat het
uit was met mijn aetherische, opofferende liefde. De hitte
van het hooi doorgloeide mijn aderen met begeerte en
door al mijn zenuwen liep een wellustige siddering. Ik
hoorde het gegons van de jongens heel ver af; het zonlicht
scheen me bij vlagen te verduisteren en een lust om de
kleren af te rukken van al de blankheid, die ik nog naast
me vermoedde, woelde als een koorts door mijn bloed,
tintelde in mijn vingertoppen.
Toch dorst ik niet.
Lange tijd lag ik machteloos ten prooi aan de strijd, die
mijn hevig verlangen en mijn verlammende lafhartigheid
samen streden; maar het einde was, dat mijn lafheid weer
zegepraalde en dat de zeldzame tijd ledig voorbij joeg.
Misschien moest ik zeggen: mijn beter-ik overwon; maar
heeft dit beter ik nog recht op zijn naam, als het ons in
plaats van de zelfvoldoening en de tevredenheid, die op
zulke overwinningen heten te volgen, slechts zelfverachting
en spijt verschaft?
Heb ik ooit later in mijn ernstige pogingen om goed te
zijn, iets genoten, waarbij ik in gedachten met evenveel
voldoening verwijl, als ik thans met bittere onvoldaanheid
terugdenk aan dat uur van lafheid, waarin ik "fatsoenlijk"
ben gebleven?
Maar je zoudt je zelven in een zee van onaangenaamheden
hebben gestort.
Zelfzuchtig argument! Ik had dan toch ook een buitengewoon
genot gesmaakt, terwijl ik nu maar op armzalige
uitspattinkjes terug kan zien, die de zee van onaange-
20
naamheden veranderd hebben in een walgelijk moeras.
De kracht, waarmee ik de zogenaamd deugdzame, normale,
maatschappelijke goede mensen heb benijd, bewijst
genoegzaam voor de oprechtheid, waarmee ik gewenst
heb een van de hunnen te mogen wezen. Nu deze wens niet
vervuld is geworden, omdat zijn vervulling onmogelijk
was; nu ik noch de geoorloofde smarten heb geleden, noch
de geoorloofde genoegens heb gesmaakt, nu vraag ik,
waarom 't mij niet vergund zou geweest zijn naast mijn
eigen ellende te kennen mijn eigen genot?
Mij verbaast het niet meer, dat de maatschappelijke
samenleving uit zelfbehoud wezens, zoals ik er een ben,
brandmerkt en bij de eerste geschikte gelegenheid opsluit
onder curatele maar een ander zich er
dan wél over verbazen, dat ik berouw gevoel over elk
beetje beslopen met de vreesachtigheid
van een gejaagd roofdier?
Het ware uw plicht geweest u te verbeteren, smaak
in edeler genietingen te leren krijgen.
't dan niet gewild, niet vruchteloos beproefd?
dwang, d.i. mishandelen door overmacht
menig dier; maar eerst door een overerving van
geslachten lusten afsterven en nieuwe
in de plaats treden.
Mina insgelijks teleurgesteld is geweest?
Ik geloofde iedere vrouw gerespecteerd
wil worden en zeker dat iets liet blijken,
platonische liefde — vertrek de
klimaat niet kon verdragen —
een de tekenlessen
dikwijls op straat. Waarschijnlijk
liefde; maar ofschoon ik
eens in slaag haar beeltenis in mijn geheugen
roepen flauw weer de aandoeningen te gevoelen,
me opwekte, kan ik me onmogelijk
samen behandelden. Het geheel innerlijke
mijn aandacht de
was toen reeds bij me aangevangen.
21
walgelijk kracht, waarmee ik de zogenaamd deugdzame, normale,
mensen heb de oprechtheid, waarmee ik gewenst
deze wens niet
is geworden, omdat zijn vervulling onmogelijk
noch
geoorloofde ik,
't vergund naast mijn
te kennen mijn eigen genot?
verbaast niet meer, dat de maatschappelijke
uit er een ben,
eerste geschikte gelegenheid opsluit
of onder curatele plaatst; maar moet een ander zich er
wèl berouw elk
ontsnapte bevrediging, beslopen met de vreesachtigheid
een gejaagd roofdier?
ware uw plicht geweest zelf te verbeteren, smaak
te leren krijgen.
Heb ik 't gewild, niet vruchteloos beproefd?
Temmen door dwang, d.i. mishandelen door overmacht
laat zich menig dier; maar eerst door een overerving van
vele geslachten kunnen oude lusten afsterven en nieuwe
er voor in de plaats treden.
Of Mina insgelijks teleurgesteld is geweest?
destijds nog, dat iedere vrouw gerespecteerd
worden en is 't, zij nooit iets liet blijken,
terwijl onze platonische liefde - na het vertrek van de
Indische jongen, die het klimaat niet kon verdragen -
chronisch karakter aannam. Behalve op de tekenlessen
ontmoetten wij elkander dikwijls op straat. Waarschijnlijk
spraken we dan over liefde; maar ofschoon ik
er nog wel eens in slaag haar beeltenis in mijn terug te roepen en flauw weer de aandoeningen te gevoelen,
die zij toen in me opwekte, kan ik me onmogelijk
herinneren, wat we samen behandelden. Het geheel innerlijke
leven, dat mijn aandacht meer en meer van de
buitenwereld afleidde, was toen reeds bij me aangevangen.
Ik deed geen poging om haar te doorgronden; maar verdiepte
de emotie's haar aanblik,
haar aanraking, haar woorden, haar kussen in mijn gemoed
verwekt. I enjoyed myself: te vertalen door: ik
onderging het knagen van mijn zinnelijk begeren of de
mijn zelfverloochenend eens bekoorde
dan
handen, hals, ja zelfs haar
haar ogen te
hebben te sterven.
deze laatste gevoelstoestand was 't me volkomen onbegrijpelijk,
dat geleden Mina met zo'n gans
maar de opwinding
en het me
die zaligmakende emotie zo spoorloos
er leven in een afwisseling van stemmingen,
een afwisseling van mensen in
geloven. echter een der
Mina geregeld de stad
familie doorbracht, dan verbleekten al mijn gevoelens
en ziel alleen een ondraaglijke
me meer toe; de
— naar ik meende — ieder ander mens
mij en zag
ondervond niet alleen weer de verlammende
mijn gewone schuwheid; maar
boezemde in de beginne zelfs een vreemdsoortige
vermeed haar even stelselmatig als
lang, eer de oude gevoelens
vroegere vertrouwelijkheid weer opleef
de.
me dan naar een opheldering van
moest ik allerlei wonderlijke
verzinnen te ik zelf
heeft beschreven hoe vrese-
22
deed te doorgronden; maar verdiepte
me uitsluitend in de emotie's door haar aanblik,
aanraking, woorden, haar kussen in mijn gemoed
enjoyed vertalen door: ik
mijn zinnelijk begeren de
druk van mijn zelfverloochenend aanbidden. Nu eens bekoorde
Mina mij als een verleidelijk vrouwenlichaam, dat
ik wilde zoenen en bijten, soms ook knijpen en slaan, dan
weer had ik graag haar handen, haar hals, ja zelfs haar
mond met een sluier bedekt, om alleen in haar ogen te
staren, lief te hebben en te sterven.
In deze laatste gevoelstoestand was 't onbegrijpelijk,
dat ik nog kort geleden Mina met zo'n gans
andere blik had beschouwd en beeldde ik me in nooit tot
die leuke dierlijkheid terug te kunnen keren; maar de opwinding
verflauwde spoedig genoeg en dan werd het me
even raadselachtig, dat die zaligmakende emotie zo spoorloos
was verdwenen.
Toch was er leven in een afwisseling van stemmingen,
groot genoeg om me aan een afwisseling van mensen in
hetzelfde omhulsel te doen geloven. Was echter een der
vacantie's ingetreden, welke Mina geregeld buiten de stad
bij haar familie doorbracht, dan verbleekten al mijn gevoelens
tegelijkertijd en bleef in mijn ziel alleen een ondraaglijke
dorheid achter. Niets lachte me meer toe; de
vrijheid, waarvan - naar ik meende - ieder ander mens
genoot, leverde voor mij slechts grijze verveling op en zag
ik Mina terug, dan ondervond ik niet alleen weer de verlammende
werking van mijn gewone schuwheid; maar
dan boezemde ze me in de beginne zelfs een vreemdsoortige
afkeer in. Ik vermeed haar even stelselmatig als
mijn kameraden en het duurde lang, eer de oude gevoelens
terugkeerden en de vroegere vertrouwelijkheid weer opleefde.
Natuurlijk vroeg zij me dan naar een opheldering van
mijn zonderling gedrag en moest ik allerlei wonderlijke
leugens verzinnen om schijnbaar te verklaren, wat ik zelf
niet begreep. Zo menig auteur heeft beschreven hoe vrese-
lijk het is, als iemand zich bedrogen ziet in een ander.
Hoe komt het, dat nog geen schrijver eens verteld heeft
hoeveel erger het is bedrogen te zijn in je zelf? Wat me
het meest ontstemde was de grievende overtuiging, dat ik
niet de geringste aanleg bezat voor een der heldenrollen,
waartoe ik me zelf wel eens in de toekomst bestemde.
Voor een Don Juan ontbrak me de driestheid, voor een
Ritter von Toggenburg de standvastigheid, voor een
Raimondo Lullio de volharding in de „Entsagung". Aan
alle vluchtige en tegenstrijdige opwellingen was ik ten
prooi, doordat geen ernstig streven in mijn ziel wortel kon
schieten. Zelfs aan het genot was ik niet in staat trouw
mijn lusteloosheid alles overweldigde, verkleurde
en smoorde. Eer ik wist wat leven was, voelde ik
langzaam nu . . . op nog geen veertigjarige
. . . eigenlijk in mijn verbeelding.
Intussen had ik met goed gevolg mijn examen voor de
Hogere Burgerschool afgelegd.
te onder- of liever andere mensen en elke
te was over deze uitslag
weinig verwonderd. Tegelijkertijd stemde 't mijn verandering maakten
een tijdlang werden nagekomen;
allengs kwijnde onze verstandhouding
onvoidaanheid, nog altijd aan haar herinnering verbonden
verdween als een regendruppel in
achterbleef een vuil bruine plek.
Burgerschool-jaren werden een
vrouwelijk
mannelijk
al schuwer en schuwer, voelde
in de eenzaamheid op mijn gemak en besefte
dat ik mijn dorst naar genietingen van allerhande
deze eenzaamheid zou kunnen lessen.
is, als iemand zich bedrogen ziet in een ander.
komt het, dat nog geen schrijver eens verteld heeft
zelf? Wat me
dat ik
geringste aanleg bezat voor een der heldenrollen,
zelf wel eens in de toekomst bestemde.
Juan ontbrak me de driestheid, voor een
von Toggenburg de standvastigheid, voor een
volharding in de "Entsagung". Aan
vluchtige en tegenstrijdige ik ten
kon
Zelfs in staat trouw
te blijven, wijl mijn lusteloosheid alles overweldigde, verkleurde
Eer ik voelde ik
me al langzaam afsterven en nu ... op nog geen veertigjarige
leeftijd ... leef ik eigenlijk alleen nog in mijn verbeelding.
goed gevolg mIJn examen voor de
Burgerschool Gewoon me zelf te onder- of liever andere mensen en elke
moeilijkheid te overschatten, was ik over deze uitslag
niet weinig verwonderd. Tegelijkertijd stemde 't me
treurig, omdat ik voelde, dat mijn verandering van school
tevens mijn verwijdering van Mina zou zijn. Wel maakten
we allerhande afspraken, die ook een tijdlang werden nagekomen;
maar allengs kwijnde onze verstandhouding
weg, zonder me iets anders na te laten dan het gevoel van
onvoldaanheid, dat nog altijd aan haar herinnering verbonden
is. Mijn liefde verdween als een regendruppel in
heet duinzand; wat achterbleef was een vuil bruine plek.
Mijn Burgerschool-jaren werden gekenmerkt door een
steeds klimmende angstvalligheid tegenover het vrouwelijk
geslacht, gepaard aan een groeiende afkeer van mannelijk
gezelschap. Ik werd al schuwer en schuwer, voelde
me alleen in de eenzaamheid op mijn gemak en besefte
toch, dat ik mijn dorst naar genietingen van allerhande
aard nooit in deze eenzaamheid zou kunnen lessen.
23
Mijn levenskracht was groot genoeg om duizenderlei begeerten
in me op te wekken; maar scheen te zwak om één
dier begeerten te bevredigen. Elke avond nam ik me voor
de volgende dag moediger te zijn en elke volgende morgen
volhardde ik als verlamd in de saaie sleur. Hoeveel verhalen
me ook ter ore kwamen van stoute stukjes door
andere jongelui uitgehaald, de vrees voor mislukking en
spot was de ketting aan mijn voet, die mijn vrijheid van
beperkte.
Toch droomde ik nog altijd van een betere toekomst, die
aan zou breken, zodra ik maar geheel en al mijn eigen
meester was en, door middel van wijn of likeur, siaagde
ik er zelfs in mij hallucinatie's te bezorgen van de ideale
zowel de nuchtere genieter van morgens
overspannen bevredigen
Zo doorleefde ik ogenblikken van genotvolle opwinding,
ronddwaalde
schakeringen in mijn fantasie
dat de werkelijkheid
aan mijn verwachtingen zou beantwoorden en
blijven, zonnig zieleleven de zwarte wolkschaduwen der
Dan was alles weer oversausd
terugstotende grijs de alledaagsheid.
sloop ik naar bed en niet zelden
toen reeds ogen met het verlangen nooit weer
het leren was ik noch bijzonder vlug, noch bijzonder
Meestal nam ik nieuw vak een goede
wat achteruit gaan. Dat bijna elke studie me
misschien gevolg dan de
dit verschijnsel. Zelfs in mijn lievelingsvakken
scheikunde, literatuur ik
war en dan maakte ik tegenover minder
treurig dat mijn gebrek aan
genoeg om duizenderlei begeerten
één
ik me voor
elke volgende morgen
de saaie sleur. Hoeveel verhalen
ter ore kwamen van stoute stukjes door
mislukking en
de ketting aan mijn voet, die mijn vrijheid van
handelen beperkte.
altijd van een betere toekomst, die
breken, maar geheel en al mijn eigen
was of likeur, slaagde
in mij hallucinatie's bezorgen de ideale
vrouw, wier bezit zowel de nuchtere genieter van 's morgens
als de overspannen dweper van 's avonds in me bevredigen
zou.
genotvolle opwinding,
waarin ik 's winters gedichten las, 's zomers buiten ronddwaalde
en alle schakeringen der liefde in mijn fantasie
genoot; maar een drukkend voorgevoel, dat de werkelijkheid
nooit aan mijn verwachtingen zou beantwoorden en
ik altijd dezelfde onhändige lafaard zou blijven, trok over
dit zonnig ziele leven de zwarte wolkschaduwen der
zwaarmoedigheid heen.
't uit met mijn roes en zag ik alles weer oversausd
door het terugstotende grijs van de alledaagsheid.
Met een zwaar hoofd sloop ik naar bed en niet zelden
sloot ik toen reeds de ogen met het verlangen nooit weer
te zullen ontwaken.
In het leren was ik noch bijzonder vlug, noch bijzonder
achterlijk. Meestal nam ik in elk nieuw vak een goede
aanloop om dan langzamerhand te vertragen en ten slotte
zelfs wat achteruit te gaan. Dat bijna elke studie me
gauw verveelde, was misschien eer een gevolg dan de
oorzaak van dit verschijnsel. Zelfs in mijn lievelingsvakken
als scheikunde, physica en literatuur raakte ik
spoedig in de war en dan maakte ik tegenover minder
gevorderden zulk een treurig figuur, dat mijn gebrek aan
24
eerzucht mij niet tegen moedeloosheid kon vrijwaren.
Voor mij, evenals voor de negers, scheen de hoogste grenslijn
van intellectuele ontwikkeling erg laag te liggen en
betekende het dus niemendal, of ik 'm langzaam kruipend
dan wel met één vlugge sprong bereikte. Er over heen
kwam ik toch niet.
spreekt vanzelf, dat, na een goed begin vol ijverige
ware reden van deze vertraging
en deze verslapping bevroedde. Alles werd aan onwil
toegeschreven en omdat ik me zelf destijds nog niet zo
doorgrondde tegenwoordig; wel besefte,
dat me onrecht werd gedaan, zweeg ik op die verwijten
verschanste me in een ongenaakbare stugheid. Op
nam mijn vijandigheid tegenover kameraden n
leraren nog immer toe, om zich uit te breiden tot de
alle niet-onbeduidende mensen,
in aanraking Het ik op
las en die
me niet toen maar ingezien, dat
van de mensen hun strengheid
verzacht.
mijn door eigen kracht te verbeteren,
telkens mijn op de veranderingen, waartoe
gedwongen werd. Voor iedere jongen zijn verwisselingen
school, opklimmingen naar hogere klassen
zijn bestaan; ik tot revolutie's in mijn binnenste zouden warden. Ik
langer
meesters niet langer wantrouwend
zullen zijn, de invloed van de nieuwe omgeving
integendeel, ik nog angstvalliger, nog achterdochtiger,
nog bescheidener Om
mensen, mijn gemak te
zelfoverwinning behalen en zag
dat licht mij zulk een
me wanhoop
de strijd niet aan. Hoe besluiteloos
me
25
niet tegen moedeloosheid kon vrijwaren.
mij, evenals voor de negers, scheen de hoogste grenslijn
intellectuele te liggen en
ik 'm langzaam kruipend
met één vlugge sprong bereikte. Er over heen
toch niet.
Het spreekt vanzelf, dat, na een goed begin vol ijverige
vorderingen, niemand de ware reden van deze vertraging
deze verslapping bevroedde. werd aan onwil
en omdat ik destijds niet zo
goed doorgrondde als tegenwoordig; maar wel besefte,
op die verwijten
en verschanste ik me in een ongenaakbare stugheid. Op
deze wijze nam mijn vijandigheid tegenover kameraden nog toe, om te breiden tot de
curatoren, mijn ouders en alle niet-onbeduidende mensen,
met wie ik in aanraking kwam. Het was me, of ik op
ieders gelaat mijn veroordeling las en ik voelde, dat die
rechters me niet kenden. Had ik toen maar ingezien, dat
in de regel de onverschilligheid van de mensen hun strengheid
erg verzacht.
Buiten staat mijn leven door eigen kracht te verbeteren,
vestigde ik telkens mijn hoop op de veranderingen, waartoe
ik gedwongen werd. Voor iedere jongen zijn verwisselingen
van school, opklimmingen naar hogere klassen
ommekeren in zijn bestaan; hoopte vruchteloos, dat ze
ook tot revolutie's in mijn binnenste zouden worden. Ik
kon me vast voornemen onder nieuwe makkers niet langer
schuw, tegenover nieuwe meesters niet langer wantrouwend
te zullen zijn, de invloed van de nieuwe omgeving
was integendeel, dat ik nog angstvalliger, nog achterdochtiger,
nog weifelender, nog bescheidener werd. Om
met mensen, lokaliteiten, toestanden op mijn gemak te
komen, moest ik een grote zelfove,rwinning behalen en zag
ik ondertussen, dat anderen licht viel, wat mij zulk een
ontzaglijke inspanning kostte, dan overmande me de wanhoop
en bond ik zelfs de strijd niet aan. Hoe besluiteloos
ook omtrent mijn toekomstige loopbaan, toch stelde ik me
voor een — voor me zelf — belangwekkende rol van
Mefistofelisch Don Juan in de samenleving te zullen
spelen; maar zo dikwijls 't me in het oog sprong, dat
andere jongelui zich al gemakkelijk onder mensen wisten
te bewegen, terwijl ik door mijn geboortestad ronddoolde,
als een reiziger in een vreemd land, vertwijfelde ik er
aan die toekomst ooit te zullen verwerkelijken. Er was
maar een eerste stap voor nodig; maar 't onmogelijk
die te zetten. Ik bleef alleen door de straten dwalen
en ontmoette niemand om te groeten; ik liep alleen het
schoolgebouw uit en mijn buren, met wie ik zoëven nog
had gesproken, sloten zich nu bij een dichte jongensdrom
zijn; ik zat
alleen thuis te werken of te mijmeren en geen vader of
moeder keek naar me om, geen vriend zocht me op.
In deze afzondering te midden van honderdduizenden
stadgenoten, die ik zag lopen, die ik hoorde gonzen, die
me in de volle straten aanraakten, die me in het schoolgebouw
toespraken, leidde ik een zuiver gevoelsleven, dat
Meestal waren mijn fantasieën
grof sensueel; soms had ik visioenen van aetherische
Dan me een goed mens om
ras verkillende, lang
opwinding
in mijn zenuwen te verlengen.
Denk ik thans aan die jaren terug, dan is 't een onrustige sluimering vol vreemdsoortige
kwam de me op eens uit mijn
te nemen aan
die gewoon te
zich evenwel een gunstige
juist Natuurlijk was mijn aangeboren bedeesdheid
in —
— dat iedereen me onaangenaam, vervelend,
in opstand
slechts geduld te worden.
26
- voor me zelf - belangwekkende van
Don de samenleving zullen
dikwijls 't het oog sprong, dat
gemakkelijk mensen wisten
reiziger vreemd land, vertwijfelde er
toekomst te zullen verwerkelijken. Er was
maar 't was me onmogelijk
zetten. Ik bleef alleen door de straten dwalen
om liep alleen het
uit en met wie nog
nu bij een dichte jongensdrom
aan, waarin voor mij geen plaats scheen te zijn; ik zat
te mijmeren geen vader of
me op.
deze afzondering te midden van honderdduizenden
die ik hoorde gonzen, die
volle straten aanraakten, het schoolgebouw
alleen berustte op verbeelding. Meestal waren mijn fantasieën
visioenen van aetherische
reinheid. Dan voelde ik me een goed mens worden en om
die ras verkillende, lichtend warme weekheid zo lang
mogelijk te laten duren, probeerde ik door drank de opwinding
mijn te verlengen.
thans aan die jaren terug, dan is 't me, of ik ze
verslapen heb in een onrustige sluimering vol vreemdsoortige
droomgezichten.
Dikwijls genoeg kwam de lust in me op eens uit mijn
afzondering te voorschijn te treden, deel te nemen aan
uitspanningen, die me toelachten, vrolijk en gewoon te
worden gelijk anderen. Bood zich evenwel een gunstige
gelegenheid aan, dan aarzelde ik juist lang genoeg om haar
voorbij te laten gaan. Natuurlijk was mijn aangeboren bedeesdheid
hierbij in het spel; maar bovendien voelde ik -
juister: waande ik - dat iedereen me onaangenaam, vervelend,
onbeduidend vond en mijn trots kwam in opstand
tegen het denkbeeld van slechts geduld te worden.
gebeurde 't, dat ik werd uitgenodigd toe te treden tot
een letterlievende kring met een beperkt aantal leden. Een
ogenblik was ik gestreeld en tot aanneming van het voorstel
geneigd; maar toen bekroop me de argwaan, dat de
vraag pas tot mij werd gericht, nadat alle anderen hadden
bedankt. De vrees voor moeilijkheden, waartegen ik misschien
niet opgewassen zou zijn, werkte mijn beledigd
zelfgevoel in de hand en ik zeide neen, ondanks mijn
overtuiging dat ik me hoe langer, hoe onmogelijker
Enige tijd later spraken een paar kennissen er van paardrijles
in een opwelling van
durven me ongevraagd bij hen aan. Mijn ouders hadden
niets tegen, mijn lust was groot genoeg en een beetje
fnuikte mijn moed niet, me inbeeldde
met de anderen op gelijke lijn te staan. Nu bleek
waar geen les in het vak
had genomen; maar ik toch de enige was, die nog nooit
een ezel of een paard had bestegen. Dit was voldoende
neer te slaan. Op de eerste lessen meldde
me ongesteld later gaf ik onder een ander voorwendsel
geheel nog veel verlegener
nadat ik me van een paar uitnodigingen voor
met zwakke nadat
onoverkomelijk beletsel
afleggen
uit. Ik
wereld me ontglipte en
in staat mij er aan te klampen. Een
atmosfeer, een soort isolerende
scheen me omhuilen ik begreep, dat
„zo" mijn Burgerschoolkameraden
eens onverwachts vernamen:
afkeriger
elk handelend de aanhoudende
van de begeerte toch
27
Zo t, werd uitgenodigd toe te treden tot
met een beperkt aantal leden. Een
ik gestreeld tot aanneming van het voorstel
geneigd; bekroop de argwaan, dat de
tot mij werd gericht, nadat alle anderen hadden
vrees voor moeilijkheden, waartegen ik misschien
opgewassen zijn, werkte mijn beledigd
de hand en ik zeide neen, ondanks mijn
ik me hoe langer, hoe onmogelijker
maakte.
paardrijles
te gaan nemen en sloot ik in een opwelling van
ongevraagd bij hen aan. Mijn ouders hadden
er niets tegen, mijn lust was groot genoeg en een beetje
zenuwachtigheid fnuikte mijn moed niet, wijl ik me inbeeldde
bleek
het echter, dat wel is waar geen onzer ooit les in het vak
ik die nog nooit
of een paard had bestegen. Dit was voldoende
om me weer ter neer te slaan. Op de eerste lessen meldde
ik me ongesteld en later gaf ik onder een ander voorwendsel
de zaak geheel op.
Tegenover jonge meisjes stelde ik me nog veel verlegener
aan en nadat ik me van een paar uitnodigingen voor
danspartijtjes met zwakke uitvluchten had afgemaakt, nadat
mijn beschroomdheid me een onoverkomelijk beletsel
was gebleken om ergens aan te schellen voor het afleggen
van een bezoek, bleven verdere invitatie's van zelf uit. Ik
besefte volkomen goed, dat de wereld me ontglipte en
was toch niet in staat mij er aan vast naar alle zijden afstotende atmosfeer, een soort isolerende
tovercirkel scheen me te omhullen en ik begreep, dat
hoogstens een verwonderd: "zo" mijn Burgerschoolkameraden
zou ontsnappen, indien ze eens onverwachts vernamen
: Termeer is dood.
Terwijl alles dus meewerkte om me hoe langer hoe afkeriger
te maken van elk handelend optreden en de aanhoudende
strijd van deze inertie met de begeerte om toch
eindelijk eens een werkelijk genot meester te worden, mij
dikwijls 's avonds in koortsachtige opwinding de volle
straten doorjoeg, zag ik met klimmende angst de tijd
naderen, dat ik in het ernstige leven, het leven van zaken
en plichten, van geld verdienen en lastige verantwoordelijkheid
mijn rol zou moeten vervullen.
Ik was doodsbang voor de maatschappij. Meestal gaf ze me
de indruk van een soort kale, donkere strafkolonie te zijn,
waarin geketende misdadigers door meedogenloze opzichters
met zweepslagen aan het werk worden gehouden.
Soms leek ze me een reusachtig, geheimzinnig raderwerk,
dat zijn machinisten de leden verbrijzelt bij de minste
achteloosheid of verkeerde beweging. Ik voelde, dat ik er
nooit op mijn plaats zou wezen, ja, dat ik nooit de moed
zou hebben de drempel van die duistere, benauwende inrichting
te overschrijden.
En al zou de Burgerschool me niet onmiddellijk aan het
gevreesde tuchthuis afleveren, de Politechnische school
scheen me een maatschappij in voorspel
van het grote drama.
Zowel als tegen het collegelopen, in 't
algemeen tegen alre handelingen, waarbij ik niet een van
A tot Z voorgeschreven gedragslijn kon volgen, maar uit
eigen beweging, naar de eis van het ogenblik te werk
op als tegen een Chimborasso van
bezwaren. Op de Burgerschool bleef ik zes jaren.
de dag van het examen
voor Delft.
zulk een hoogte, ik,
voor een schitterende plas, met alle
die in me was, terugdeinsde voor het onbekende
deed, zonder enige schaamte, mijn best om te
en . . . dan ook afgewezen.
veroordelend vonnis weergalmde als een zegekreet
mijn en thuis had ik moeite mijn blijdschap
houden.
de oude heer te beurt viel,
ik niet licht vergeten.
28
worden, mij
koortsachtige volle
met klimmende de tijd
in het ernstige leven, leven van zaken
geld verdienen en lastige verantwoordelijkheid
moeten vervullen.
Meestal.gaf ze me
een soort kale, donkere strafkolonie te zijn,
geketende misdadigers door meedogenloze opzichters
met zweepslagen het werk worden gehouden.
geheimzinnig raderwerk,
zijn machinisten leden verbrijzelt bij de minste
of Ik er
ik nooit de moed
die duistere, benauwende inrichting
te overschrijden.
zou de Burgerschool onmiddellijk het
afleveren, de Poli technische school
't klein: een somber voorspel
grote drama.
tegen de groentijd als tegen het collegelopen, in 't
tegen alle waarbij Z voorgeschreven gedragslijn uit
naar het ogenblik te werk
moest gaan, zag ik op als tegen een Chimborasso van
de Burgerschool zes jaren.
Eindelijk was de grote dag daar: de dag van het examen
Maar toen klom mijn angst tot zulk een hoogte, dat ik,
als een schuw paard voor een schitterende plas, met alle
kracht, die in me was, terugdeinsde voor het onbekende
gevaar. Ik deed, zonder enige schaamte, mijn best om te
druipen en ... werd dan ook afgewezen.
Het veroordelend vonnis weergalmde als een zegekreet
door mijn hoofd en thuis had ik moeite mijn blijdschap
verborgen te houden.
De ontvangst, die me van de oude heer te beurt viel,
zal ik niet licht vergeten.
Hij liet me bij zich komen in zijn zogenaamd kantoor,
het oog kan strelen en de geest bezighouden,
langer een half uur
bracht de kleurenharmonie rode gordijnen het Smyrnase de
boekenschat wijsgerige en belletristische literatuur
hem de terra-beeldjes, majolica-vazen, en half
brommerig het huis zuchtend door,
ooit hij van deze onderzoekingstochten
en toog hij
regen
hinderlijke In zijn jeugd had hij men hem en zijn vrienden lange tijd de naam
van zwarte bende. Van deze vrolijkheid was echter
zeldzame, zenuwachtige
lachuitbarsting, een menselijke domheid.
vijf en dertig jarige leeftijd had hij zijn jeugd gesloten
hij getrouwd. Eigenlijk zou hij verstandiger
een huishoudster nemen, want
maar ondanks zijn vrije de maatschappelijke vormen.
(van wiens
later de geschiedenis vernam) deze soms geen
hem wist, die niet piepjong meer was, een
wat overblijfselen van schoonheid aanbracht
leven hoegenaamd de wandeling een oude vrijster aan,
een onaangenaam had gekend bij een jichtige
mijn oude heer vroeg de onbekende nagenoeg
te erg te vervelen, zocht de man toen
secretaris een paar
enige stichtingen, president
ettelijke verenigingen en ontwaakte bij
liet me bij zich komen in zijn zogenaamd kantoor,
waar al wat het oog kan strelen en de geest bezighouden,
nooit meer bij machte was hem langer dan een half uur
achtereen te boeien. Hem bracht de van
de donker rode gordijnen met het kleed en de
notenhouten meubelen in generlei stemming; hem liet de
van pikante, wijsgerige en belletristische literatuur
volkomen onverschillig; hem leidden de terra-cotta
de majolica-vazen, de bronzen reliefs niet af.
Steeds gejaagd en toch zich vervelend, liep hij elk half
uur met een brommerig gezicht het huis zuchtend door,
zonder recht te weten, wat hij van deze onderzoekingstochten
verwachtte en drie maal per dag toog hij
doelloos naar buiten, altijd grommend over wind of regen
of hinderlijke zonneschijn. In zijn jeugd had hij z6 vrolijk
geleefd, dat men hem en zijn vrienden lange tijd de naam
gaf van zwarte bende. Van deze vrolijkheid was echter
niets meer overgebleven dan een zeldzame, zenuwachtige
veroorzaakt door een schuine mop of door
minachtende verbazing over een menselijke domheid.
Op vijf en dertig jarige leeftijd had hij zijn jeugd gesloten
verklaard en was hij getrouwd. Eigenlijk zou hij verstandiger
hebben gedaan een te nemen, want
meer verlangde hij niet; maar ondanks zijn vrije moraal
stoorde hij zich aan de maatschappelijke vormen.
Op zekere dag vroeg hij aan een goede vriend (van wiens
zoon ik later de geschiedenis vernam) of deze soms geen
vrouw voor hem wist, die niet piepjong meer was, een
beetje geld met wat overblijfselen van schoonheid aanbracht
en aan het leven hoegenaamd geen eisen stelde. De
vriend wees hem op de wandeling een oude vrijster aan,
die een onaangenaam thuis had gekend bij een jichtige
vader, en mijn oude heer vroeg de onbekende nagenoeg
op staande voet.
Om zich niet al te erg te vervelen, zocht de man toen
baantjes te krijgen. Hij begon met secretaris van een paar
bonden, penningmeester van enige stichtingen, president
van ettelijke verenigingen te worden en ontwaakte bij
29
gevolg op een goede dag als lid van de gemeenteraad. In
laatstgenoemd college sloeg hij een nog al hoge toon aan;
maar het duurde niet lang, of hij moest weer zijn ontslag
nemen en voor zijn gezondheid gaan leven. Zijn zenuwen
waren van streek en van die tijd af trok hij nu eens naar
Zwitserland om een luchtkuur te doen, dan naar een zeebad
om zich in het zilte nat te dompelen, dan weer naar
een specialiteit in het oplappen van ondermijnde gestellen.
Niets baatte.
Hij werd hoe langer hoe prikkelbaarder en sprak hoe
langer hoe minder. Ik geloof niet, dat hij zijn enige zoon
ooit een vriendelijk of zelfs belangstellend woord heeft
toegevoegd. Integendeel liet hij altijd duidelijk genoeg
merken, dat mijn tegenwoordigheid hem bijzonder hinderlijk
was. Of ik sprak te luid, df hij kon mijn aanhoudend
stilzwijgen niet verdragen, terwiji mijn kleine verkeerde
gewoonten, als op mijn nagels te bijten of nodeloos kuchen
hem soms vloekend deden opstuiven. En nooit liet mijn
moeder dan na, op minachtende toon, aan het standje een
voorspelling toe te voegen van al de onaangenaamheden,
die ik mijn ouders nog op de hals zou halen en al de
ellenden, die ik me zelf bereidde.
Kwam het op betalen aan, dan was de oude heer vrijgevig
genoeg, zowel voor mijn lessen als voor mijn plezieren;
maar dit was dan ook al, wat hij voor mijn opvoeding
deed. Op zijn manier hield hij van zijn zoon; maar wat
is dat houden-van waard, wanneer iemand versleten, op
is? Kan ik nog van iemand houden?
Van mijn moeder ondervond ik weinig meer hartelijkheid.
Zolang ik nog het aardige popje was, dat mooi werd opgedirkt
en waarmee ze pronken kon, had ze druk met me
gespeeld; maar toen ik in mijn ontwikkeling stug, eenzelvig,
lelijk werd en haar nooit meer een gelegenheid verschafte
om een beetje met me te bluffen, nam haar onverschilligheid
met de dag toe. I jdelheid was haar enige
sterk-sprekende karaktertrek. Om die reeds half teleurgestelde
ijdelheid nog te kunnen bevredigen had zij mijn
vader aangenomen; maar zijn ziekelijkheid, die haar weer
30
als lid van de gemeenteraad. In
hoge toon aan;
hij moest weer zijn ontslag
leven. Zijn zenuwen
die tijd af trok hij nu eens naar
naar een zeebad
het zilte nat te dompelen, dan weer naar
van ondermijnde gestellen.
baatte.
werd hoe langer hoe prikkelbaarder sprak hoe
Ik hij zijn enige zoon
vriendelijk zelfs belangstellend woord heeft
hij altijd duidelijk genoeg
bijzonder hinderlijk
ik sprak te luid, Of hij kon mijn aanhoudend
verdragen, terwijl mijn kleine verkeerde
mijn nagels te bijten of nodeloos kuchen
liet mijn
minachtende aan het standje een
voegen van al de onaangenaamheden,
mijn nog op de
me zelf bereidde.
betalen aan, dan was de oude heer vrijgevig
voor mijn lessen als voor mijn plezieren;
dan ook al, wat hij voor mijn opvoeding
zoon; maar wat
houden-waard, wanneer iemand versleten, op
iemand houden?
mijn ik weinig meer hartelijkheid.
nog het aardige dat mooi werd opgedirkt
ze druk met me
in mijn ontwikkeling stug, eenzelvig,
lelijk werd en haar nooit meer een gelegenheid verschafte
beetje bluffen, nam haar onverschilligheid
met toe. Ijdelheid was haar enige
karaktertrek. Om teleurgestelde
kunnen bevredigen had zij mijn
haar weer
wereld afzondercle, verijdelde bevrediging geheel
begroef haar bovendien onder lastige zorgen.
vader zijn kantoor komen en vroeg,
een lepel Brom Kalium, naar de
het examen.
voor 't af te maken, bekende ik gedropen
— ik had verwacht
— en toonde evenmin verwondering.
„. . . Ja . . . 't voorzien. Ik ten minste heb me
dat ik nooit plezier van je zou
hé? niet op de
niet de hele dag op je vingers
de hoogte; zie je. Het verwondert
hoorde niets te antwoorden, voelde, dat
kon toch geen
uitbrengen.
„'t spijt uit
bleef zwijgen en begon onwillekeurig op mijn nagels
bijten.
„hé? je weet, dat
me zenuwachtig maken!"
heer malen de kamer op
kreeg trek, zonder
zeggen, te gaan; maar hij keek me weer aan
„dat over jou niemand tevreden is: de curatoren
kop
je vader; maar je doet net,
't voor jou volstrekt niet op aankomt. Werken
beneden waardigheid zijn. Ieder jaar
kegin je best gedaan; maar zodra je zag, dat
je klasse vooruit was, dacht je: nu
er meer ga ik op mijn lauwe-
van de wereld afzonderde, verijdelde deze bevrediging geheel
en begroef haar bovendien onder lastige zorgen.
Mijn vad::r liet me dus op zijn kantoor komen en vroeg,
onder het innemen van een lepel Brom Kalium, naar de
afloop van het examen.
Ondanks een grote lust om me voor 't ogenblik met een
leugentje van de zaak af te maken, bekende ik gedropen
te zijn.
De oude heer werd niet dadelijk boos - zoals ik had verwacht
- en toonde evenmin verwondering.
"Zo ... Ja ... 't Was te voorzien. Ik ten minste heb me
niet gevleid. Ik wist wel, dat ik nooit plezier van je zou
beleven. Dat verbaast je, hè? Je denkt, dat ik niet op de
hoogte ben, omdat ik je niet de hele dag op je vingers
kijk! Ik ben toch op de hoogte; dat zie je. Het verwondert
me alleen, dat je er niet om liegt! Dat hoorde er zo
bij!"
Ik zweeg, omdat ik niets wist te antwoorden, voelde, dat
mijn zwijgen hem kregelig moest maken en kon toch geen
woord uitbrengen.
"Is 't beneden je waardigheid een woordje van spijt uit
te spreken?"
Ik bleef zwijgen en begon onwillekeurig op mijn nagels
te bijten.
"Als je die nagels nu eens met rust liet, hè? Je weet, dat
zulke dingen me zenuwachtig maken!"
Opgestaan liep de oude heer een paar malen de kamer op
en neer; daarna ging hij weer zitten. Ik kreeg trek, zonder
iets te zeggen, heen te gaan; maar hij keek me weer aan
en hernam:
" Weet je wel, dat over jou niemand tevreden is: de curatoren
evenmin als de leraren, de directeur of ik? Je kop
is goed genoeg; die heb je van je vader; maar je doet net,
of 't er voor jou volstrekt niet op aankomt. Werken
schijnt ook al beneden je waardigheid te zijn. Ieder jaar
heb je in het \;legio je best gedaan; maar zodra je zag, dat
je de grootste helft van je klasse vooruit was, dacht je: nu
weet ik er meer dan genoeg van en ga ik op mijn lauwe-
31
ren rusten. Anderen waren minder dwaas en doorwerken.
Die zijn er dan ook zeker doorgekomen en jij
bent als een straal gezakt! Krek, wat je verdient!"
Duidelijk herinner ik me op dit ogenblik een zeldzame
behoefte gevoeld te hebben om eens de waarheid te spreken
en deze man, die zo goed op de hoogte meende te
zijn, het bewijs te dat hij hoegenaamd niets van
me begreep.
Toch ik zwijgen.
Ik zag, dat zijn baardeloze, ingevallen wangen dof rood
werden, terwiji hij onrustig op zijn stoel heen en weer begon
te schuiven. half toegeknepen, zwarte ogen
wierpen me snelle, nijdige blikken toe; zijn rusteloze
vingers schoven al de kleine voorwerpen op zijn schrijftafel
van rechts naar links en vice versa. Ik moest mijn
opzet bekennen, wilde ik vergen, dat hij mij begrijpen zou
en . . . toch bleef ik zwijgen.
Eindelijk ging hij voort:
„Het spreekt van zelf, dat jij je als een slachtoffer van
groot onrecht beschouwt! Al die examinatoren zijn partijdig,
nietwaar? hebben 't in 't bijzonder op jou gemunt!
Is 't niet zo? . . . Nu, spreek dan toch; is niet zo?"
„Als 't zegt, zal 't wel waar zijn."
Dit antwoord hem woedend.
„Weet je, wat je bent? Een pedante gek! Daarvoor je
bekend onder je kameraden en ze hebben gelijk! Je ziet
op iedereen neer, alsof je heel wat bijzonders was! Je
praat met niemand, alsof je woorden parelen voor de
zwijnen zouden wezen! Je je af, alsof de omgang
kon! Dat nog alleen belachelijk,
je verderf
zijn! je bent bezig onmogelijk te worden en wat je ook
aan zult alles zal je mislukken. Wij, mensen hebben
elkaar nodig en moeten elkaar dus ontzien. Al stamde
af van Alexander Grote je het fortuin
van Rothschild nalaten, dan zou je nog verstandig
voorkomend maar eenvoudige, burgerlijke hoort en
en bleven doorwerken.
dan ook jij
Krek, wat je verdient!"
ik dit ogenblik een zeldzame
te hebben om eens de waarheid te spreken
deze zo goed op de hoogte meende te
bewijs te leveren, bleef dat zijn baardeloze, ingevallen rood
terwijl hij weer begon
schuiven. Zijn toegeknepen, zwarte ogen
snelle, nijdige blikken toe; zijn rusteloze
kleine voorwerpen op zijn schrijftafel
vice versa. Ik moest mijn
ik vergen, dat hij mij begrijpen ... ik zwijgen.
vOOrt:
"dat jij je als een slachtoffer van
die examinatoren zijn partijdig,
Ze 't 't jou gemunt!
't ... spreek 't "u 't 't waar zijn."
antwoord maakte "je bent? Een pedante gek! Daarvoor sta hebben ziet
iedereen je heel wat bijzonders was! Je
niemand, je woorden parelen voor de
Je zondert alsof de omgang
met anderen je bezoedelen kon! Dat is nu nog alleen belachelijk,
belachelijk en dom; maar eens zal het je verderf
Je te je ook
vangen, je mislukken. Wij, mensen hebben
stamde
je ook af van Alexander de Grote en kon ik je het fortuin
Rothschild je nog verstandig
doen met vriendelijk en voorkomend te wezen. Nu je tot
een goede, maar eenvoudige, burgerlijke familie hoort en
32
na mijn dood genoeg zult bezitten om fatsoenlijk te
kunnen leven, nu lijk je wel krankzinnig, wanneer je de
mensen afstoot en er in voor zorgt goede te krijgen. Als je wijzer meent te zijn dan je vader, die
zoveel ouder is, ga dan je gang; ik zal 't me niet meer
aantrekken. heb voor je gedaan, wat ik kon; nu moet
je 't maar zelf Wie niet horen wil, moet voelen!
Liefde hebben we van jou toch evenmin genoten als vertrouwelijkheid!
Maar ben je nog toegankelijk voor goede
raad, denk dan aan 't geen ik je gezegd heb . . . ding
wil ik je wel bekennen: van een jongen als jij, kan ik geen
hoogte krijgen! Als het aankomend geslacht meer zulke
exemplaren rijk is, dan zal 't er lief op de wereld gaan
uitzien!"
Bij deze woorden kon ik een glimlach, die iets zeer kwetsends
moet gehad niet onderdrukken. Ik zie nog,
hoe mijn vader plotseling, in een van drift opvloog,
mij eerst ettelijke vloeken naar het hoofd wierp,
dan de gebalde vuisten onsamenhangende,
scheldende frasen en eindelijk,
toen mijn moeder binnentrad, de kamer schreeuwend:
„Zo'n wezen zou je een beroerte op het lijf jagen! En dan
moet je nog dankbaar zijn, dat je een kind hebt! Die
jongen is mijn dood! Je zult zien, dat die jongen mijn
dood is!"
nauwelijks of mijn moeder begon met
haar kalme, verdrietige geringschatting:
„'t Is wat moois je zieke vader zo te behandelen. Als heb jij 't op je geweten! Maar dat kan jou
niet schelen, hé? Jou kan Je zwijgt maar en
denkt er het jouwe van!"
Lang, ontzenuwend lang praatte door, weidde uit over
van ouders en de ondankbaarheid van kinderen,
in herhalingen, slaakte tranen,
mijn aanhoudend uit te roepen:
„nooit zo'n onverschillige druiloor gezien! En
juist om fatsoenlijk te
wel krankzinnig, wanneer je de
niet tijds relatie's
je vader, die
gang; zal 't meer
Ik moet
't weten. horen moet voelen!
jou toch evenmin genoten als vertrouwelijkheid!
toegankelijk voor goede
't gezegd heb ... Eén je wel bekennen: van een jongen als jij, kan ik geen
het aankomend geslacht meer zulke
't op de wereld gaan
een glimlach, die iets zeer kwetsends
hebben, nog,
een paroxysme opvloog,
hoofd wierp,
ophief, enige afgebroken, onsamenhangende,
frasen uitstotterde eindelijk,
mijn moeder binnentrad, de kamer uitstormde,
"je een beroerte het lijf jagen! En dan
dankbaar een kind hebt! Die
zult zien, dat die jongen mijn
En nauwelijks was hij weg, of mijn moeder begon met
eigenaardige, verdrietige geringschatting:
,,'t moois je zieke vader zo te behandelen. Als hij
morgen sterft, heb jij 't jou
hè? kan niets schelen! jouwe van!"
praatte zij de liefde van ouders en de ondankbaarheid van kinderen,
verviel in herhalingen, slaakte zuchten, stortte tranen,
werd insgelijks wrevelig over mijn aanhoudend stilzwijgen
en eindigde met uit te roepen:
"Ik heb nog nooit zo'n onverschillige druiloor gezien! En
33
achter de mouw heb je 't ook! Wat er van jou moet worden,
mag God weten! De meisjes je zien komen met
je stuurse gezicht! En was je nu nog een mooie jongen;
maar die jou neemt, 't ook om ons beetje geld, hoor!"
Weer bekroop me de lust eens te wat er in me
omging; weer zweeg ik, omdat de woorden niet over mijn
lippen wilden. Na een korte aarzeling liep ik maar weg
en sloot me boven in mijn kamer op.
heb zelden tranen vergoten, tenzij bij het horen van
muziek. Na dit onderhoud echter, herinner ik me lang
en bitter te hebben gehuild.
ik wist wel, dat de mensen mij evenmin begrepen als
dan ook voor mijn vader en mijn
Ik wel, dat een groot deel van de schuld bij
toegeeflijkheid, wat
medelijden althans te verwachten van hem, die beweerde,
mijn niet aan mezelf dankte?
Moedwillig was ik gedropen en die slechte afloop van het
niet verbaasd!
hadden zij een woord met me gewisseld
me te kennen!
oordeel van een paar meesters namen grif over,
inval te komen, dat een vader en een
moesten wezen hun
te beoordelen!
waren nu mijn natuurlijke en beste vrienden!
waren de mensen, ik raad en troost moest
ik eerbied en liefde moest gevoelen!
die jongen nu
want hem niet het antwoord
goed, doch vertraagt, dus
hij niet; hij dus hij op anderen
weinig, dus waren ook
met hun oordeel niet achter gebleven en hadden zij
vragen.
die mij zelf zo klein, zo onbeduidend, zo geminacht,
. . . 't en grauw in mijn kleine kamer achter de ge-
34
heb je 't jou moet worden,
De meisjes zullen nu nog een mooie jongen;
doet 't beetje hoor!"
eens te openbaren me
omdat de woorden niet over mijn
een korte aarzeling ik maar weg
in mijn kamer Ik horen van
dit onderhoud echter, herinner me lang
te hebben gehuild.
0, wel, dat de mensen mij evenmin begrepen als
ik hen; maar gold dit dan ook voor mijn vader en mijn
moeder? wist een deel van de schuld bij
mij lag; maar had ik geen recht wat toegeeflijkheid, wat
van hem, die beweerde,
dat ik mijn helder hoofd niet aan mezelf dankte?
het
examen had hen niet verbaasd!
Nooit hadden zij een vertrouwelijk woord gewisseld
en toch meenden ze me te kennen!
Het oordeel van een paar meesters namen ze grif over,
zonder zelfs op de inval te komen, dat een vader en een
moeder beter dan vreemden in staat moesten wezen hun
kind te beoordelen!
En dat waren nu mijn natuurlijke en beste vrienden!
Dat waren de mensen, bij wie ik raad en troost moest
zoeken, voor wie ik eerbied en liefde moest gevoelen!
Zij hadden aan derden gevraagd: hoe is die jongen nu
eigenlijk, want wij begrijpen hem niet en toen het antwoord
was geweest: hij begint goed, doch vertraagt, wil hij niet; hij zondert zich af, ziet hij op anderen
neer; hij zegt weinig, is hij pedant; toen waren ook
zij met hun oordeel niet achter gebleven en hadden zij
mij gevonnist zonder naar mijn verdediging te vragen.
Ik, die mij zelf zo klein, zo onbeduidend, zo geminacht,
zo verstoten vond ... pedant!
't Was kil en grauw in mijn kleine kamer achter de ge-
grendelde deur. Toch bleef ik er, omdat ik me alleen daar
veilig voelde.
Liefde had ik nooit voor mijn ouders gekoesterd. Daar
hadden zij 't niet naar gemaakt en daar hadden ze mij
niet naar gemaakt. Maar nu was zelfs de alledaagse gewoonte-
vriendelijkheid in stille vijandigheid omgeslagen.
Zeker had ik beter gedaan te spreken, mij te verdedigen;
maar was 't niet aan hen geweest te begrijpen, hoe moeilijk
me dit viel?
Ik voelde me diep verongelijkt en kon het verbitterende
toneel niet van me afzetten.
Uit het raam hangend recapituleerde ik talloze malen
vaders harde, domme beschuldigingen en hield ik in mijn
binnenste eindeloze pleidooien met cle overtuiging, dat
mijn lippen er nooit een letter van zouden uiten. Uren
lang keek ik in de straat neer op het rusteloos dooreen
dwalen der mensen, die slenterden, wandelden, liepen,
draafden en allen schenen me gelukkig toe, tevreden met
hun lot, bij machte het te verbeteren, niets onbereikbaars
verlangend. 't Was, of zij een grote broederschap vormden,
waarvan alle leden elkander kenden, vertrouwden,
liefhadden, hielpen en of ik alleen daar niet in opgenomen
zou worden. Toen heb ik voor 't eerst de lust in me voelen
opkomen om weg te lopen, ver, ver weg, onverschillig
't maar naar een plek was, waar ik geen
verleden had en waar niemand me kende. En dacht ik
aan zo'n plek, dan zag ik er me zelf heel anders dan
ik was.
Alsof een nieuwe omgeving me had kunnen veranderen!
mens de voortdurende al zijn
bestanddelen niet overal de onveranderlijke kern meedraagt,
waaruit hij zich gestadig vernieuwt!
woorden van mijn moeder ook
weer te binnen en onwillekeurig ging ik voor de spiegel
te beschouwen.
mager gelaat blauwe ogen, de grijs blonde, sluike haren
beslist . . . vond mijn grote openstaande
ik me alleen daar
ik nooit voor mijn ouders gekoesterd. Daar
zij 't gemaakt daar hadden zelfs de alledaagse gewoonte-
stille vijandigheid omgeslagen.
beter gedaan te spreken, mij te verdedigen;
't geweest te begrijpen, moeilijk
viel?
voelde me diep verongelijkt en kon het verbitterende
me afzetten.
het raam hangend recapituleerde talloze malen
in mijn
de overtuiging, dat
letter van zouden uiten. Uren
in de straat neer op het rusteloos dooreen
mensen, die slenterden, wandelden, liepen,
schenen gelukkig toe, tevreden met
bij machte het te verbeteren, niets onbereikbaars
't zij een grote broederschap vormden,
alle leden elkander kenden, vertrouwden,
alleen in opgenomen
voor 't voelen
lopen, ver, ver weg, onverschillig
waarheen, als 't ik geen
niemand dal:ht ik
zag ik er me zelf heel anders dan
een nieuwe omgeving me had kunnen veranderen!
Alsof een mens in de voortdurende wisseling van al zijn
de onveranderlijke kern meedraagt,
Eindelijk schoten me de woorden van mijn moeder ook
binnen onwillekeurig voor de spiegel
staan om me zelf te beschouwen.
Zij had gelijk. Mijn mager gelaat met de fletse, gepukkelde
huid, de bleek blauwe ogen, de grijs blonde, sluike haren
waren beslist... lelijk. Ik vond mijn grote openstaande
35
mond met de dikke lippen terugstotend, mijn dunne,
scheve neus belachelijk en merkte op, dat mijn rechteroog
bij een snelle blikbeweging niet gauw genoeg meedraaide,
me dan even scheel deed zien. Mijn kleine gestalte
was ook al treurig uitgevallen. De druipschouders versterkten
de indruk van zwakheid, die het aangezicht reeds
maakte; mijn magere vingers en polsen waren erg knokig
en ik liep met uitbuigende knieën.
En zulk een armzalig wezen hunkerde naar vrouwen, zag
en nacht voor zich, beschouwde arbeid en studie
ledige tijd! 't mogelijk slechter
het levensdoel, waar de natuur heendrijft?
ergerde me en kreeg trek de
slaan. Een onzinnige razernij en een vernietigende
doorwoelden mijn wit beschuimde golfspitsen ef fen diepten. Als verbijsterd ik mijn ik even neer om dadelijk
en vloekte, kermde
tierde, totdat ik haast dronken werd van overspanning.
voelde nu tot
alles Eensklaps ik zeker, het uiterlijk
man hoegenaamd in de schaal legt.
bezat die moed, als ik
wilde; zou krijgen, ik maar anders wanneer ik eens in vrijheid mijn
vleugels waren meer voor
't ze voelde aan
Wie weet, gedaan had, indien ik
avond geheel mijn eigen meester ware geweest!
de straat te sluipen om
beetje van mijn kwijnende achtergebleven,
nog als een doerian-eter eerst mijn walging
kon eindelijk niet
vijandig
geen me niet langer buigen voor
de dikke lippen terugstotend, mijn dunne,
dat mijn genoeg meedraaide,
wat me dan even scheel deed zien. Mijn kleine gestalte
al treurig uitgevallen. De druip schouders versterkten
die het aangezicht reeds
liep met uitbuigende knieën.
hunkerde zag
ze dag en nacht voor zich, beschouwde arbeid en studie
slechts als vulsel voor ledige tijd! Was 't toegerust te zijn voor het levensdoel, waar de natuur heendrijft?
Mijn beeltenis ergerde me en ik kreeg trek de
spiegel kapot te slaan. Een onzinnige razernij en een vernietigende
wanhoop doorwoelden mijn ziel, tot zij een
woelende zee leek met wit naast
effen zwarte diepten. Als verbijsterd liep ik kamer
heen en weer. Op alle stoelen viel ik even neer om dadelijk
weer overeind te springen. Ik huilde en vloekte, kermde
en tierde, totdat ik haast dronken werd van overspanning.
In mijn opgewondenheid voelde ik me nu tot
in staat. Eensklaps wist ik dat het uiterlijk
voor de man hoegenaamd geen gewicht in de schaal legt.
Moed en takt waren alles en ik bezat die moed, als maar ik die takt krijgen, als ik durfde!
Alles zou anders worden, wanneer ik eens in vrijheid mijn
vleugels uit mocht slaan en die vleugels waren meer voor
mij dan een allegorisch beeld. 't Was, of ik ze voelde aan
mijn schouders. Wie weet, wat ik gedaan had, indien ik
op deze avond geheel mijn eigen meester ware geweest!
Thans kwam ik er alleen toe de straat op te sluipen om
met het beetje durf, van mijn opwinding achtergebleven,
in een publiek huis een genot te gaan kopen,
waarvoor ik nog als een doerian-eter eerst mijn walging
overwinnen moest. Ik mijn lafheid nu eindelijk niet
langer dragen en als de mensheid me werkelijk zo vijandig
was, dat geen man me vriendschap, geen vrouw me liefde
kon schenken, dan wilde ik me niet langer buigen voor
36
haar moraal; maar ze trotsen en voor geld althans mijn
knagende lust voldoen. —
Ontzenuwd en gedrukt, met een afschuw van al wat is
en een schrik voor de dag van morgen, keerde ik laat naar
huis terug.
Een groot deel van de zomer brachten wij op een Zwitserse
hoogvlakte door.
De volgende winter zou ik op de Burgerschool blijven;
maar overtuigd, dat ik me niet behoefde in te spannen,
nam ik weinig studieboeken op reis mee. Daar nu bergbeklimmingen
het voornaamste genoegen uitmaakten van
de plek en ik te zwak werd geacht om hieraan deel te
nemen, was verveling het enige, wat daarboven voor mij
overschoot.
Aanvankelijk bekwam de berglucht mijn oude heer best;
maar plotseling werd hij door zulk een heimwee bevangen,
dat de dokter van het oord mijn moeder aanried de
zieke zijn zin te geven. Dit onrustig verlangen, gevoegd
bij diepe melancholie, deed hem meer kwaad dan de
ozonrijke lucht hem goed kon doen. De raad van de
dokter verhaastte onze terugreis en hoe gelukkig dit was,
bleek gauw genoeg. Weinige weken later hoorde ik op een
avond mijn vader geweldig uitvaren; de volgende morgen
beneden de dag daarna werd mij medegedeeld,
de dokter hem naar een krankzinnigengesticht
had overgebracht.
spreekt dat ik niet aan de mogelijkheid van
maar het onverwachts verdwijnen
van de man, met wie ik gewoon was voor al mijn doen
en laten rekening te houden, gepaard aan de zekerheid,
dat hij als een gevangene, misschien wel in een dwangbuis,
achter slot zat, gaf mij toch een pijnlijke indruk. Een dag
ik het akelige visioen niet uit mijn geest verwijderen
ik wakker liggen, sidderend
mijn echter overkwam mij dezelfde
gewaarwording, ik ook in de schoolvacantie's
van Mina had gekend: mijn aandoening geld althans mijn
-
wat is
naar
de zomer brachten Zwitserse
hoogv lak te door.
volgende winter zou ik op de Burgerschool blijven;
me niet behoefde in te spannen,
weinig studieboeken reis mee. Daar nu bergbeklimmingen
ik te zwak werd geacht om hieraan deel te
enige, wat daarboven voor mij
berglucht mijn oude heer best;
een heimwee bevangen,
dokter van het oord mijn moeder aanried de
te geven. Dit onrustig verlangen, gevoegd
melancholie, kwaad dan de
lucht hem goed kon raad de
was,
hoorde op een
uitvaren; de volgende morgen
kwam hij niet beneden en de dag daarna werd mij medegedeeld,
dat de dokter hem naar een krankzinnigengesticht
had overgebracht.
Het spreekt van zelf, dat ik niet aan de mogelijkheid van
zijn genezing twijfelde; maar het onverwachts verdwijnen
man, wie ik gewoon was voor al mijn doen
laten rekening te houden, gepaard aan de zekerheid,
in een dwangbuis,
gaf mij toch een pijnlijke indruk. Een dag
lang kon ik het akelige visioen niet uit mijn geest verwijderen
en een hele nacht bleef ik wakker liggen, sidderend
voor mijn dromen. Daarna echter overkwam mij dezelfde
gewaarwording, die ik ook in de schoolvacantie's
ten opzichte van Mina had gekend: mijn aandoening ver-
37
snel mijn gedachten dwaalden
ik zo spoedig vergat
zo oppervlakkig gevoelde;
vergeefs deed ik mijn best de eerste afschuwelijke
roepen, de oude heer weer voor me
zien. Ik trachtte me te verdiepen in de mogelijkheid
nimmerwederzien; maar de herinneringen doemden
flauwer, en toen, na enige
zocht ik vruchteloos
— — hadden de mensen wel gelijk schuwen. door
beseften zij toch de
aanzien kennen, matigen
dikwijls dit oordeel veel
zijn oorsprong zou doen vermoeden. Uit
mijn mond, een opslag van mijn ogen,
mijn stem trok de kameraad, die mij vermeed,
die mij wantrouwde, de voorbijganger,
inlichting aansprak, onbewust een nadelig
mijn vriendelijkheid, mijn oprechtheid,
en daaruit een volmaakt
hun
was toch gegrond.
op de eerste aanblik
wie ooit de gluiperige, zelfzuchtige
de eerste, de moedige, trouwe
van gadegeslagen, de onberedeneerde waarmee die twee
naderen.
weten hoe, begreep eigenschappen waaraan een samenleving
blijven in de
strijd van Zonder te
hoe, besefte in hem al de mooie, edele gevoelens
waarvan uit boeken,
mij dus maar ledige klanken waren. Beiden
flauwde ongelooflijk snel en mijn gedachten dwaalden
elders henen. Het hinderde me erg, dat ik zo spoedig vergat
en dus klaarblijkelijk maar zo oppervlakkig gevoelde;
te vergeefs echter deed ik mijn best de eerste afschuwelijke
indruk terug te roepen, de oude heer weer voor me
te zien. Ik trachtte me te verdiepen in de mogelijkheid
van een nimmerwederzien; maar de herinneringen doemden
steeds flauwer t steeds trager op en toen, na enige
maanden, de doodstijding aankwam, zocht ik vruchteloos
in mijn gemoed naar een greintje ontroering.
Dus - besloot ik - hadden de mensen wel gelijk mij te
minachten en te schuwen. Al begrepen zij me niet door
een beredeneerde ontleding, instinctief beseften zij toch de
kille holheid van mijn ziel.
Zelfs over hen, die wij maar van aanzien kennen, matigen
wij ons een oordeel aan en dikwijls is dit oordeel veel
juister dan zijn oorsprong zou doen vermoeden. Uit
een trilling om mijn mond, een opslag van mijn ogen,
de klank van mijn stem trok de kameraad, die mij vermeed,
de leraar, die mij wantrouwde, de voorbijganger,
die een ander om inlichting aansprak, onbewust een nadelig
besluit voor mijn vriendelijkheid, mijn oprechtheid,
mijn hulpvaardigheid en al leidden zij daaruit een volmaakt
onjuiste karakteristiek van mijn persoon af, hun
antipathie was toch gegrond.
Zo voelen zich ook een kat en een hond op de eerste aanblik
elkanders vijanden en wie ooit de gluiperige, zelfzuchtige
sensualiteit van de eerste, de moedige, trouwe
genegenheid van de laatste heeft gadegeslagen, verwondert
zich niet over de onberedeneerde haat, waarmee die twee
dieren elkaar naderen.
Zonder te weten hoe, begreep het normale individu, dat
mij al de eigenschappen ontbraken, waaraan een samenleving
'behoefte heeft, zal hij staande kunnen blijven in de
onvermijdelijke strijd van allen tegen allen. Zonder te
weten hoe, besefte ik, dat in hem al de mooie, edele gevoelens
leefden, waarvan ik alleen iets kende uit boeken,
die voor mij dus maar ledige klanken waren. Beiden
38
voelden we, dat de regelmaat, de behoudende kracht
vormde, ik de uitzondering, de vrucht van een degeneratie
was.
Dit begon ik destijds al in te zien en werd me later volkomen
klaar, toen ik meer gelezen en me zelf dieper ontleed
had.
Na de dood van mijn vader werden mijn gedachten aanvankelijk
punt afgeleid, want ook mijn moeder
gauw aan een longontsteking dus stond ik
eensklaps alleen op de wereld, met de vrije beschikking
over een inkomen van circa negenduizend gulden.
Meerderjarig was ik nog niet; er werd me dus een voogd
toegewezen. Ik gaf echter aan deze verre neef en oude
mijn vader, de heer Bloemendaal, gemeenteontvanger
Utrecht, zo duidelijk mijn voornemen te
studies plannen
baantjes-zoekerij voor op de
gauw mijn weinige, zeer verre familieleden bijeenriep
mij meerderjarig verklaren.
doortastends te
me niet kende,
karaktervastheid.
dit aldus verklaard: het op
na te laten, iets
willen, kan ik wel z6veel hardnekkigheid aan de
zelf geloof begin te slaan aan een
mijn mezelf betreft, ik
die waan, zodra ik handelend moet optreden;
niet-voor het ogenblik voldoende
voor anderen geen aanleiding om aan mijn
twijfelen.
met toestemming de
Hoge Raad. Op mijn verlangen behield hij
ik
was ik dan eindelijk geheel vrij; nu kon ik mijn
belette me meer het
was opgegroeid, te verlaten, met mijn
39
dat hij behoudende kracht
van een degeneratie
begon destijds zien werd me later volkomen
dieper ontleed
N a de dood van mijn vader werden mijn gedachten aanvankelijk
van dit punt afgeleid, want ook mijn moeder
stierf al gauw aan een longontsteking en dus stond ik
de wereld, met de vrije beschikking
inkomen van circa negenduizend gulden.
was ik voogd
echter aan deze verre neef en oude
vriend van mijn vader, de heer Bloemendaal, gemeenteontvanger
te Utrecht, zo duidelijk mijn voornemen te
kennen om alle studies onmiddellijk te staken, alle plannen
van baantjes-zoekerij voor altijd op te geven, dat de
man al gauw mijn weinige, zeer verre familieleden bijeenriep
en hun voorstelde mij meerderjarig te laten verklaren.
Mijn optreden schijnt toen inderdaad iets doortastends te
hebben gehad. Mijn goedaardige voogd, die me niet kende,
verdacht me althans van karaktervastheid.
Naderhand heb ik me dit aldus verklaard: Waar het op
een negatieve flinkheid aankomt: op iets na te laten, iets
niet te willen, kan ik wel z6veel hardnekkigheid aan de
dag leggen, dat ik zelf geloof begin te slaan aan een
late ontwikkeling van mijn moed. Wat mezelf betreft, ik
ontwaak uit die waan, zodra ik handelend moet optreden;
maar daar het niet-willen voor het ogenblik voldoende
is, bestaat er voor anderen geen aanleiding om aan mijn
onverzettelijkheid te twijfelen.
Dus ruimde mijn voogd het veld met toestemming van de
familie en de Hoge Raad. Op mijn verlangen behield hij
echter de administratie van mijn vermogen. Wat wist ik
van geldzaken af!
Nu was ik dan eindelijk geheel vrij; nu kon ik mijn
vleugels ongehinderd uitslaan. Niets belette me meer het
klimaat, waarin ik was opgegroeid, te verlaten, met mijn
kennissen, mijn verleden te breken en onder een andere
hemel, in een andere maatschappij, te midden van mensen,
die een andere taal spraken, andere zeden en gewoonten
hadden, zelf een ander bestaan te beginnen. Ondanks mijn
schuwheid voor het onbekende, aarzelde ik geen ogenblik
schoonschip te maken van al, wat mij mijn eerste, slecht
crelukte levens-stadium herinnerde.
Het leven was iets goeds, zeiden de mensen en ik zag hen
ook zich vermaken, ieder op zijn manier, overeenkomstig
Waarom vond ik dan louter teleurstelling?
Omdat alleen het slechte, ongeoorloofde genot mij aantrok?
Maar waarom, vroeg ik me af, is 'het genot, dat mij aantrekt,
slecht; waarom trekt het geoorloofde me. niet aan?
glasheldere, ik mijn verleden,
noodzakelijkheid
achter me die
in de horizont van mijn toekomst,
begon ik te begrijpen, dat mijn onhandigheid, mijn
emotie,
verbodene de giftige bloesems
zaadkorrels mijn in afgesloten levens en
kunnen uitroeien. Al ik
het verbergen enige karaktertrekken
zou me alleen
nieuw terrein, waar niemand onder
de
een ander de wereld door, omdat hij belangsteit
alle openbaringen het leven, mij boezemden de
zoverre zij bij machte stemmingen op mijn dofheid.
verlangde ik en die afzonderlijke
— droombeeld van mijn genotzucht
— tal van Franse
vinden.
breken en onder een andere
andere maatschappij, te midden van mensen,
andere taal spraken, andere zeden en gewoonten
een ander bestaan te beginnen. Ondanks mijn
het onbekende, aarzelde ik geen ogenblik
al, wat mij mijn eerste, slecht
gelukte herinnerde.
leven was iets goeds, zeiden de mensen ik zag hen
zich vermaken, ieder op zijn manier, overeenkomstig
zijn individuele smaak. Waarom vond teleurstelling?
het slechte, ongeoorloofde genot mij aantrok?
is mij aantrekt,
waarom trekt het geoorloofde me niet aanf
In de glasheldere, nuchtere ogenblikken, dat ik mijn verleden,
als een reeks van schakels door de noodzakelijkheid
aaneengesmeed, achter me uitgestrekt ontwaarde en die
ketening zag voortlopen tot in de horizont V<ln mijn toekomst,
te begrijpen, mijn onhandigheid, mijn
gebrek aan moed en volharding, mijn behoefte aan emotie,
mijn hang naar het verbodene slechts de giftige bloesems
waren van zaadkorrels in mijn voorouders ontkiemd. De
wortels reikten over me heen tot in afgesloten levens en
daarom zou ik ze nimmer kunnen uitroeien. Al wat ik
misschien vermocht was het verbergen van enige karaktertrekken
door het spelen van een rol en dit zou me alleen
mogelijk zijn op een nieuw terrein, waar niemand onder
de gezond rode Schminke de ziekelijke bleekheid van de
acteur vermoedde.
Trekt een ander de wereld door, omdat hij belangstelt
in alle openbaringen van het leven, mij boezemden de
dingen slechts belang in, voor zoverre zij bij machte waren
onderscheiden stemmingen op te wekken in mijn dofheid.
Sensatie's verlangde ik en die wilde ik zoeken in een afzonderlijke
samenleving - het droombeeld van mijn genotzucht
- voor wier bestaan ik in tal van Franse
romans de bewijzen meende te vinden.
40
Evenals er in alle lagen van de maatschappij vertakkingen
schijnen te zijn van de kleine der vrijmetselaren,
geloofde ook in de aanwezigheid van een geheime
„monde," die kweekt, die het verboden
genot bestonden ook daar overeengekomen
tekens, waaraan men elkander herkent en wie
er eenmaal in was opgenomen, vond er genoeg de die aan zijn verlangen beantwoordt.
De onstilbare behoefte om zich te voelen leven, hield die
wereld bijeen en de grote maatschappij verfoeide hem als
een pest, omdat hij niets wade erkennen.
Een helder beeld van deze eigenaardige bezat
ik maar ik stelde me voor, dat in een stad als
Parijs de hoogste graden grootse vieren. De
laagste vertegenwoordigers zag ik eenzame
wegen door alle steden rond sluipen en van de middelklassen
zij de beschaafde landen doorkruisen
vinden zijn in h6tels, wedrennen, op badplaatsen.
wereld hulde ik een romantisch waas. Hij scheen
de minnespelen
aangrijpendste borrelende
bron van hemelhoog gejubel en vlijmende smart, de
en gloeiende kern van de afgekoelde en verharde
het een afleiding
het leven werd er niet beperkt tot
inleiding een lang prozaïsch verhaal. Dag
nacht trilden er de zenuwen van wisselende aandoeningen;
ontkiemde reeds een
geen wachten op een formali.-
teit het verlangen verlept
Vrolijkheid er zeidzaam, het
verliezen met diepe melancholie gepaard
altijd bedwelmend als een
ziel in zijn voortdurende roes bleef er
voor de ik
altoos wals van Strauss of
alle lagen van de maatschappij vertakkingen
de kleine societeit vrijmetselaren,
ik de aanwezigheid een geheime
"emotie's het verboden
savoureert. Waarschijnlijk overeengekomen
opgenomen, vond er zeker gemakkelijk
lustgenote, beantwoordt.
voelen leven, hield die
grote maatschappij verfoeide hem als
hij niets blijvends wilde erkennen.
deze eigenaardige vrijmetselarij bezat
niet; in een stad als
hoogste graden grootse Saturnalieën 's nachts op eenzame
van de middelklassen
vermoedde ik, dat zij de beschaafde landen doorkruisen
en te vinden zijn in beitels, in speelhuizen, bij
badplaatsen.
Om deze wereld hulde ik een romantisch waas. Hij scheen
me het nooit ledige schouwtoneel van de zoetste minnespelen
en de aangrijpendste tragedieën, de altijd borrelende
bron van hemelhoog gejubel en vlijmende smart, de
vloeibare en verharde
maatschappij.
Daar was het geldverdienen bijzaak, de studie een afleiding
en de poëzie van het leven werd er niet beperkt tot
de korte inleiding van een lang prozaïsch verhaal. Dag
en nacht trilden er de zenuwen van wisselende aandoeningen;
naast de uitgebloeide liefde ontkiemde reeds een
nieuwe en geen wachten op een ontnuchterende formali.teit
vertraagde er de bevrediging, tot het verlangen verlept
is. Vrolijkheid was er zeldzaam, omdat zowel het
begeren als het verliezen met diepe melancholie gepaard
gaan; maar die melancholie was altijd bedwelmend als een
zware wijn en de ziel in zijn voortdurende roes bleef er
gevrijwaard voor de loden druk van de sleur. Dacht ik
er aan, dan hoorde ik altoos een wals van Strauss of
41
Waldteufel. Voor mij wekt niets beter dergelijke aandoeningen
op als ik zocht, dan deze sensuele, zwaarmoedige
kwam er nu maar aan
door te dringen en zijn verschillende tekens
en gebruiken, die zonder afspraak allengs een geheime
taal en etikette hadden gevormd, te leren kennen.
Zolang thuis dit alles nadacht, er veel
me machtig aan de
de grenzen was, trad mijn ellendige lafhartigheid,
vermanend
doorleefde ik lange, lege dagen
liep rond als door een donker bos, zoekend naar de
een betoverd kasteel.
heen om de avonturen te vinden, die
verschaffen?
Naar de deftige table-d'h8tes, waar 't ik
fluisterend om durfde
vragen?
vuile, slecht verlichte straten in, om aangeklampt te
dier hongerige, teringachtige
gruwde?
volle comedie's, waar 't de
onderscheiden — naar
't — bekenden elkaar toespraken?
zonder een zenuwachtige verwachting toog ik eens
chantant; maar toen ik gezien had,
vrouwen zich bij „habitué's" aansloten, terwiji
alleen werd gelaten achter mijn grog, was 't
ook hier de isolerende tovercirkel me omgaf en
ik onverrichterzake heen, bijna zeker, achter
worden uitgelachen.
doen?
h6telkamertje, ik duidelijk
om een enkele stap te de
van droombeelden doen naderen.
toeval.
niets beter dergelijke aandoeningen
zocht, dan deze sensuele, zwaarmoedige
en toch zo dartele muziek. Het kwam er nu maar op aan
in deze wereld door te dringen en zijn verschillende tekens
gebruiken. zonder afspraak allengs een geheime
hadden gevormd, te leren kennen.
ik nog thuis over dit alles nadacht, was er veel
in, dat me machtig aantrok en twijfelde ik niet aan de
genietingen, die me wachtten.
Zodra ik over de grenzen was, trad mijn ellendige lafhartigheid,
een spottende kwelduivel gelijk, me weer vermanend
in de weg. Toen doorleefde ik lange, lege dagen
en ik liep rond als door een donker bos, zoekend naar de
ingang van een betoverd kasteel.
Waar moest ik nu heen om de avonturen te vinden, die
me emotie's konden verschaffen?
N aar de deftige table-d'h&tes, waar 't zo stil was, dat ik
niet eens fluisterend mijn buurman om het zout durfde
De vuile, slecht verlichte straten in, om aangeklampt te
worden door een dier hongerige, opgedirkte, teringachtige
schepsels, waarvan ik gruwde?
Naar de volle comedie's, waar 't me niet mogelijk was de
onverzelde vrouwen te onderscheiden en slechts - naar
't me voorkwam - bekenden elkaar toespraken?
Niet zonder een zenuwachtige verwachting toog ik eens
heel laat naar een café-chantant; maar toen ik gezien had,
dat daar de vrouwen zich bij "habitué's" aansloten, terwijl
ik alleen werd gelaten achter mijn glas grog, was 't
me, of ook hier de isolerende tovercirkel me omgaf en
ging ik onverrichterzake weer heen, bijna zeker, achter
mijn rug te worden uitgelachen.
Wat dan toch te doen?
Teruggekeerd in mijn h&telkamertje, besefte ik duidelijk
mijn onmacht om een enkele stap te zetten, die me tot de
verwezenlijking van mijn droombeelden kon doen naderen.
Mijn hoop bleef dus gevestigd op het toeval.
42
De wereld, waarin ik leven wilde, bestond; daar twijfelde
ik geen ogenblik aan. Ik had geld genoeg om er me —
't dan ook voor een poos — in te bewegen; maar de
kunst om er in door te dringen verstond ik niet. Anderen
knoopten liaisons aan, doorleefden spannende momenten;
bestaan werd alleen door de gar9pn opgemerkt, die
een fooi slecht bediende.
zwierf ik in Brussel rond, 's morgens door de
de omstreken, 's avonds door de straten,
de café's, de schouwburgen; maar elke nacht viel ik wat
mijn neer en was 't me, als verzonk
ik dieper en dieper in een zwarte, kille put.
op een van mijn omzwervingen
genot, dat me daar werd
enige uren tevreden. walgde
minder vroeger; maar ik in het meedogenloze
morgenlicht de armzalige nabootsing van Oosterse
mijn schroomvalligheid een
rechtvaardiging gekregen.
erotisch gebied ik een zwakkeling.
flauwe ogen, de bleke wangen, de magere armen . . .
een nacht van schriel afgepast
was ik licht in 't hoofd,
gebroken de lendenen, als had ik deel genomen aan
uitspattingen.
moed over zulke onderwerpen te spreken me
doch ik eens over gelezen
nu bij een in staat zou
te vergelijken.
ik mijn kop in het zand, omdat ik mijn leven
een afschuwelijke nietigheid voelde verschrompelen;
't te volharden?
baatte weinig, ik even ellendige wezens in
onbewustheid aan hun misselijke hartstochtjes
de teugels vieren, hun beetje levenskracht
zag. toch niet
weer helder-
wereld, waarin ik leven wilde, bestond; daar twijfelde
geen had geld genoeg me -
zij een poos - in te bewegen; maar de
in door te dringen verstond ik niet. Anderen
liaisons aan, doorleefden spannende momenten;
mijn door de garçon opgemerkt, die
me voor een fooi slecht bediende.
Dagen lang zwierf ik in Brussel rond, de
musea, de kerken, de omstreken, café's, moedelozer op mijn bed neer en was verzonk
zwarte, kille put.
Eindelijk vond ik bij toeval op een van mijn omzwervingen
een publiek huis en met het genot, dat me daar werd
geboden, stelde ik me enige uren tevreden. Het walgde
me al minder dan vroeger; maar toen ik in het meedogenloze
morgenlicht de armzalige nabootsing van Oosterse
weelderigheid verliet, had mijn schroomvalligheid een
bittere rechtvaardiging gekregen.
Ook op erotisch gebied was ik een zwakkeling.
De flauwe ogen, de bleke wangen, de magere armen ...
ze hadden niet gelogen. Na een nacht van schriel afgepast
genieten, was ik zo zwak van blik, zo licht in zo gebroken in de lendenen, als had ik deel genomen aan
de grofste uitspattingen.
De moed om over zulke onderwerpen te spreken heeft me
altijd ontbroken; doch ik had er wel eens wat over gelezen
en het stond nu bij me vast, dat ik een voorwerp van
spot moest worden voor iedere vrouw, die in staat zou
zijn mij met andere mannen te vergelijken.
Wel stak ik mijn kop in het zand, omdat ik mijn leven
tot een afschuwelijke nietigheid voelde verschrompelen;
maar was mogelijk in dat zelfbedrog te volharden?
Het baatte me weinig, of ik even ellendige wezens in
domme zelf-onbewustheid aan hun misselijke hartstocht jes
genoegelijk de teugels vieren, hun beetje levenskracht
blufferig verspillen zag. Dat voorbeeld kon ik toch niet
volgen. Mijn blik naar binnen werd al gauw weer helder-
43
der, en in me zelf bezat ik mijn strengste, rechter.
Van Brussel trok ik naar Parijs; doch ook daar vermeesterde
ik alleen het genot, dat zich voor een aalmoes opdringt.
Toch zag ik nu de vertegenwoordigers van mijn gedroomde
wereld in levende lijve voor me.
Ik zag ze in de schouwburg-loges in zacht gefluister verloren,
terwiji het vulgus om hen heen zich boeien liet door
zouteloze grappen, kinderachtige muziek en kleurige
décor's.
Ik ze in de restaurants elkander opwinden door
vurige wijn en dartel gepraat, totdat ze in een zalige bedwelming
het gonzen van de niet meer gewaar
werden.
Ik zag ze rondrijden door het Bois de Boulogne, glimlachend
tegen een bekoorlijke herinnering of een betoverende
en ongevoelig voor de glurende nijd en de
minachtende bewondering van een nieuwsgierig plebs.
Ach; ook ik wilde leven . . . leven als zij, glansrijk, hevig,
kort!
Nadat ik te Parijs géen stap verder was gekomen, maakte
ik me diets, dat kleine steden veel gunstiger terrein opleverden
en zwierf ik enige maanden lang door Zuid-
Frankrijk rond, zonder andere avonturen te vinden dan
ontmoetingen met schijnbaar wereldwijze handelsreizigers.
onbekend het talent van opsnijden, waarin deze
begon ik slaan aan
fantastische „de Don- hadden vervuld. Ik poogde
door middel van enige beleefdheden bij hen in
te dringen, zoal niet in de hoop, dat zij de ingang van
wel in
ik wat „savoir-faire" zou kunnen leren,
driestheid zou kunnen verkrijgen.
kennis verschaften zij me echter niet,
terwijl me duidelijk werd, dat hun verhalen
bezat ik mijn strengste, onmeedogendste
naar daar vermeesterde
dat zich voor een aalmoes opdringt.
ik nu de vertegenwoordigers van mijn gedroomde
voor me.
ze in de schouwburg-in zacht gefluister verloren,
terwijl door
grappen, kinderachtige en kleurige
zag in de restaurants elkander opwinden door
in een zalige bedwelming
de menigte gewaar
zag ze rondrijden door het Bois de Boulogne, glimlachend
bekoorlijke een betoverende
illusie de glurende nijd en de
een nieuwsgierig plebs.
leven ... glansrijk, ik te Parijs geen maakte
diets, dat kleine steden veel gunstiger terrein opleverden
zwierf ik enige maanden lang door ZuidFrankrijk
dan
een paar ontmoetingen met schijnbaar wereldwijze handelsreizigers.
Nog onbekend met het talent van opsnijden, waarin deze
heren zich verheugen, begon ik met geloof te slaan aan
hun fantastische verhalen van "affaires de femmes,"
waarin zij Don-Juan-rollen poogde
me zelfs door middel van enige beleefdheden bij hen in
dringen, de hoop, dat zij de ingang van
mijn betoverd kasteel zouden kennen, dan toch wel in
de mening, dat ik wat "savoir-faire" zou kunnen leren,
wat driestheid zou kunnen verkrijgen.
Veel meer dan wat kennis verschaften zij me echter niet,
want, terwijl het me duidelijk werd, dat hun verhalen
44
de neiging daar
me als
op als werkelijk
daarbij van bijzonderheden verdichtte,
aan de handeling grote waarschijnlijkheid bijzetten,
inderdaad flauwe weerschijn van
beschouwd dit slechts een nieuwe openbaring
mijn leugenachtigheid; maar het de
er misschien en zo
wisselende
rechtvaardiging,
me behoedde voor het bezwijken na mijn eerste
—
waar elk
verlangen
't hotels, hetzij op bergtochten geen gelegenheid
jonge mensen leren kennen, die nog
het ascetisch beschouwen van
ideaal van mijn passiviteit vrouw te ontmoeten,
in tegenwoordigheid van anderen, vormelijk
blijven, om kamer
te slaan en
heb me lief!
tot een actiever optreden in
zijn, of in een
aanmoediging had gelezen.
dagen gingen voorbij sloten zich in het verleden
en maanden; doch mijn bestaan bleef
mijn aan aandoening onbevredigd. Soms
de natuur, soms van een concert, soms van
impressies mijn ziel als
betekenis en waarde hebben
drama, tegen uitkomen ze
Ze waar ik realiteit
45
gelogen waren, betrapte ik me zelf op de neiging om daar
eigen fantasieën tegenover te stellen. Hetgeen ik me als
mogelijk had voorgespiegeld, diste ik hun op als werkelijk
geschied en terwijl ik daarbij tal van bijzonderheden verdichtte,
die aan de handeling grote waarschijnlijkheid bijzetten,
doorleefde ik inderdaad een flauwe weerschijn van
de geschilderde emotie.
Wel beschouwd was dit slechts een nieuwe openbaring
van mijn leugenachtigheid; maar het bracht me op de
inval, dat er misschien een kunstenaar in me stak en zo
kregen het zoeken naar avonturen, het begeren van wisselende
aandoeningen tijdelijk een soort van rechtvaardiging,
die me behoedde voor het bezwijken na mijn eerste
teleurstellingen. -
Indien ik eens naar Zwitserland trok: het land, waar elk
jaar duizenden vreemdelingen samenkomen, die niets verlangen
dan plezier. Zou niet te verwonderen zijn, als ik
daar, hetzij in de hotels, hetzij op bergtochten geen gelegenheid
vond om jonge mensen te leren kennen, die nog
andere dingen zoeken dan het ascetisch beschouwen van
mooie natuurtaferelen.
Het ideaal van mijn passiviteit was een vrouw te ontmoeten,
die, in tegenwoordigheid van anderen, vormelijk
beleefd jegens me zou blijven, om 's nachts mijn kamer
binnen te sluipen, mij de armen om de hals te slaan en
te smeken: heb me lief, heb me lief!
Ik beeldde me echter in ook tot een actiever optreden in
staat te zijn, wanneer ik eerst maar in een blik of in een
gebaar een flauwe aanmoediging had gelezen.
De dagen gingen voorbij en sloten zich in het verleden
aaneen tot weken en maanden; doch mijn bestaan bleef
ledig en mijn behoefte aan aandoening onbevredigd. Soms
genoot ik van de natuur, soms van een concert, soms van
een roman; maar deze impressies waren in mijn ziel als
toneeldecoraties, die slechts betekenis en waarde hebben
voor het drama, dat er tegen moet uitkomen en dat ze
moeten omlijsten. Ze gaven me fictie, waar ik realiteit
45
verlangde en de tijd was al voorbij, dat die fictie me diep
genoeg ontroerde.
In mijn drukkende moedeloosheid overkwam 't dagen lang in bed te blijven, niet wetende, waarvoor ik
zou opstaan, me kleden, me bewegen. —
Toen gebeurde 't, dat ik te Interlaken aan een hoteltafel
tegenover een zeldzaam mooi meisje zat. Haar photographie
aanziende — die ik niet gekregen, maar gekocht
heb — kan ik de eerste, wegslepende indruk van dat teerblanke
gezicht met die glanzige ogen en dat bijna zilverblonde
haar nog wel eens duidelijk in mijn ziel oproepen.
Ik hield van grote, stevige vrouwen; deze was maar
uiterst tenger. Dit belette echter niet, had veeleer juist ten
gevolge, dat zij een zonderling mengsel van gevoelens in
schitterende en
polsen prikkelde in de hoogste mate mijn zinnelijkheid,
vervulde me soms met brutale begeerte, terwijl het sierlijke,
maar o zo broze lichaampje met de grote, blauwe
overschaduwd zijïge wimpers, iets
aetherisch had, andere geknield,
't me beslist onaangenaam brede, ofschoon
bedierven het geheel en
er mijn niet van afhouden.
een oude, vette, uitgezakte vrouw met
half toneel-stiefmoeder, half baker, die
mooie kind scheen te vasten.
ik er achter was gekomen, dat beiden samen
kostte 't lange en verbazende
— in het mij onbekende
— over mijn lippen kon brengen.
dacht, de hele tafel me aan zou kijken en
zekerheid omringd onbekende
gaf moed met een
deze vriendelijk was
derden nauwernood opgelet, ging
het gesprek vlotte.
't uitsluitend voorbij, die fictie me diep
mijn drukkende moedeloosheid overkwam 't me hele
bed te blijven, niet wetende, waarvoor ik
me bewegen. -
't, te Interlaken aan een hoteltafel
Haar photographie
- ik niet gekregen, maar gekocht
- de eerste, wegslepende dat teerblanke
en dat bijna zilverblonde
duidelijk mijn oproepen.
hield van grote, stevige vrouwen; deze was maar
had veeleer juist ten
zij een zonderling mengsel gevoelens in
me verwekte. Haar schitterende blankheid van hals en
de hoogste mate mijn zinnelijkheid,
soms met brutale begeerte, terwijl het sierlijke,
0 broze lichaampje de grote, blauwe
ogen, overschaduwd door lange, zijïge wimpers, iets
dat ik op andere ogenblikken zo graag geknield,
in 't verborgen had aanbeden.
Wat me beslist onaangenaam trof, waren de brede, ofschoon
blanke handen; zij bedierven mij het geheel en
toch kon ik er mijn blik niet van afhouden.
Naast haar zat een oude, vette, uitgezakte vrouw met
bol bleek gelaat, half toneel-stiefmoeder, half baker, die
even ijverig doorat, als het mooie kind scheen te vasten.
Nadat ik er achter was gekomen, dat beiden samen
Zweeds spraken, kostte 't me een lange en verbazende
inspanning, eer ik een woord - niet in het mij onbekende
Zweeds, maar in het Duits - over mijn lippen kon brengen.
Ik dacht. dat de hele tafel me aan zou kijken en
alleen de zekerheid van omringd te zijn door louter onbekende
gezichten, gaf me eindelijk de moed met een
gelegenheidsfrase de debuteren. Toen deze vriendelijk was
beantwoord en door derden ter nauwernood opgelet, ging
ik rustiger voort en ziet: het gesprek vlotte.
Natuurlijk hadden wij 't aan tafel uitsluitend over Inter-
46
laken, de omstreken en het weer; maar het lukte me ook,
haar, van het diner, mijn gezelschap in het
te dringen.
dames schenen niemand kennen en wij namen
de overige vreemdelingen,
een luidruchtig groepje vormden.
het gesprek op muziek, mijn lievelingskunst
thuis was — althans
veel kon nazingen — duurde 't ik voelde me bijzonder mijn gemak. bood
— wat niet werd afgeslagen — en
de dames voor hun genoegen reisden.
„O, neen, meneer! u dan mijn portret nog nergens
zien liggen?"
moest nu viel de
„artiste, meneer. Zij speelt piano. In
zij een uitstekende reputatie; maar het ongeluk
dat haar gezondheid niet tegen het ruwe klimaat
ons land bestand is. De professoren hebben haar
en een paar zomers
gaan doorbrengen. kost meer geld
genoodzaakt en dan
Zij heeft bovendien enige lessen."
„een programma eerstvolgende concert
Maandag plaats hebben?"
„plaatsen kosten drie francs."
plaatsen: wat me een blik
meisje bezorgde, zowel verbazing als
ontdekken.
moeder halen,
staat het mooie schepseltje aan te raken,
snel het vielen me
weer in 't aarzelde, verwarde
een antwoord op een onverstaanbare vraag,
in de mogelijke gevolgen van mijn
nog geen beweging gemaakt de oude al
me ook,
na afloop van het diner, mijn gezelschap in het
salon op te dringen.
De dames schenen nog niemand te kennen en wij namen
plaats in een donkere hoek, ver van de overige vreemdelingen,
die om de middeldis een luidruchtig groepje vormden.
Al spoedig kwam het gesprek op muziek, mijn lievelingskunst
en daar ik op dit gebied nog al thuis was - althans
veel gehoord had en veel kon nazingen - duurde 't niet
lang, of ik voelde me bijzonder op mijn gemak. Ik bood
koffie met likeur aan - wat niet werd afgeslagen - en
waagde de vraag, of de dames voor hun genoegen reisden.
,,0, neen, meneer! Heeft u dan mijn portret nog nergens
achter de glazen zien liggen?"
Ik moest een ontkennend antwoord geven en nu viel de
moeder in:
"Mijn dochter is artiste, meneer. Zij speelt piano. In
Zweden heeft zij een uitstekende reputatie; maar het ongeluk
wil, dat haar gezondheid niet tegen het ruwe klimaat
van ons land bestand is. De professoren hebben haar
aangeraden een paar winters in Italië en een paar zomers
in Zwitserland te gaan doorbrengen. Dit kost meer geld
dan wij bezitten en daarom is zij genoodzaakt nu en dan
een concert te geven. Zij heeft bovendien enige lessen."
"Mag ik u een programma geven? Het eerstvolgende concert
zal Maandag plaats hebben?"
"De plaatsen kosten drie francs."
Ik nam dadelijk vijf en twintig plaatsen: wat me een blik
van het meisje bezorgde, waarin ik zowel verbazing als
blijdschap meende te ontdekken.
Mijn moed klom en toen de moeder de kaarten ging halen,
waande ik me in staat het mooie schepseltje aan te raken,
misschien snel het blanke halsje te kussen. Nu vielen me
echter die brede handen weer in 't oog; ik aarzelde, verwarde
me in een antwoord op een onverstaanbare vraag,
beredeneerde in me zelf de mogelijke gevolgen van mijn
daad en had nog geen beweging gemaakt als de oude al
47
aan en ik verbeeldde me
de sluwe, diepliggende oogjes.
Nadat we afgerekend hadden, dochter welke
ik behoorde.
„Hollander, juffrouw."
antwoord scheen haar te bevallen.
„zijn immers bijzonder veel millionairs?"
„geld in ons land; maar dat geld is eer in
groot aantal middelmatige fortuinen verdeeld, dan
opgehoopt in enkele handen."
me uitvorsend en nadenkend aan.
zeide ze
„die me zou willen trouwen?"
cynische de vraag prikkelde me tot driestheid.
dadelijk — wel te verstaan tot aan
— van de millionair te vervulien.
„millionairs, die terstond bereid zouden zijn
te leggen. Met één intiem bevriend; toch de vrijheid
uw glorierijk kunstenaarsleven niet prijsgeven?"
las in haar ogen, dat ze mijn zinspeling vatte; doch
de moeder weer tussenbeide.
„vrijheid en het kunstenaarsleven zijn
een sterke man; maar voor een
— mijn overigens wel gezond
— hebben bitter weinig waarde. is rijk . . . (hier
niet, wat het zeggen wil
dagelijks moeten zorgen. Ik verzeker u,
de glorie en het applaus en de loftuitingen in de
genoegelijke een
een mooi tijdverdrijf; je
. ."
en, als vertoonden ze samen
het meisje in:
„dat niet voor artiste groot ben
rijk mijn moeder een
weer terug was. Zij keek me aan en ik verbeeldde me
argwaan te lezen in de sluwe, diepliggende oogjes.
N adat we afgerekend hadden, vroeg de dochter tot welke
nationaliteit ik behoorde.
"Het antwoord scheen haar te bevallen.
"In Holland zijn immers bijzonder veel millionairs?"
"Er zit nog al geld in ons land; maar dat geld is eer in
een groot aantal middelmatige fortuinen verdeeld, dan
wel opgehoopt in enkele handen."
Een ogenblik keek zij me uitvorsend en nadenkend aan.
Toen trilden haar dunne lippen spotachtig en zeide ze
leukweg:
"Kent u geen millionair, die me zou willen trouwen?"
Het cynische van de vraag prikkelde me tot driestheid.
Ik was dadelijk besloten, zelf - wel te verstaan tot aan
het huwelijk - de rol van de millionair te vervullen.
"Zeker ken ik millionairs, die terstond bereid zouden zijn
hun vermogen aan uw voeten te leggen. Met ben ik
zelfs zeer intiem bevriend; maar u wil toch de vrijheid
van uw glorierijk kunstenaarsleven niet prijsgeven?"
Ik las in haar ogen, dat ze mijn zinspeling vatte; doch
nu kwam de moeder weer tussenbeide.
"Ach, meneer, die vrijheid en het kunstenaarsleven zijn
heel mooie dingen voor een sterke man; maar voor een
delikaat meisje - mijn dochter is overigens wel gezond
- hebben ze bitter weinig waarde. U is rijk... (hier
wachtte ze even) en dus weet u niet, wat het zeggen wil
voor je dagelijks brood te moeten zorgen. Ik verzeker u,
dat al de glorie en het applaus en de loftuitingen in de
couranten niet opwegen tegen de genoegelijke rust van een
goede positie. Kunst is een mooi tijdverdrijf; maar als je
er van moet leven ... "
Een gebaar voltooide de zin en, als vertoonden ze samen
een ingestudeerd toneel, viel het meisje in:
"U moet bedenken, dat ik niet voor artiste groot ben
gebracht. Mijn vader was ook rijk en mijn moeder is een
geboren barones."
48
„En,” hernam de oude vrouw, „als na de dood van mijn
man onze notaris niet op de loop was gegaan met ons
hele vermogen, dan gaf mijn dochter hier geen concert;
dat verzeker ik u."
Ik kon geen woord plaatsen.
„Weet u, wat mijn ideaal is? Een man te hebben, die veel
van muziek houdt en dan voor hem alleen te spelen."
„Maar wil ik u eens iets zeggen: voor de meeste mannen
is een artiste al niet veel beter dan een café-chantantzangeres.
Van hofmaken zijn ze thuis; maar met trouwen
moet je niet aankomen!"
„Nu, mama, nu; er zijn nog wel uitzonderingen."
De strekking van een en ander liet aan duidelijkheid
weinig te wensen over. Toch wanhoopte ik niet; maar
ging die avond zelfs vol goede moed naar bed. Was dit
alleen zelfvoldoening, omdat ik eindelijk eens had vol
gehouden in het aanstevenen op een doel?
Of achtte ik een verovering toch mogelijk — zelfs voor
een niet-millionair — zonder opoffering van mijn vrijheid?
Terwijl ik de slaap niet kon vatten, lei ik me zelf die
vragen voor en kwam tot het besluit, dat mijn zelfvoldoening
ongetwijfeld in het spel was, maar ik tevens
moeder en dochter meer voor sluwe intriganten dan voor
geloofwaardige personen hield. Kennelijk wilden ze mij
lijmen en terwijl me dit ergerde van het mooie, jonge
meisje met de glanzende ogen en het bekoorlijke mondje,
gaf het me zowel de moed als de onverschilligheid, die
voor mijn verleidersrol onontbeerlijk waren. Dat ik in 't
geheel niet verliefd was, bewees mijn onloochenbare afkeer
van haar grove vingers, die me de afscheidshanddruk
tot een onplezierige aanraking maakte. Maar juist daarom
verviel ik niet in mijn sentimentele „Entsagungslust" en
zou het me wellicht gelukken van haar tegemoetkomende
houding partij te trekken, zonder mijn hoofd in de strik
te steken.
Dus had ik eindelijk mijn avontuur beet; eindelijk zou ik
kunnen ontdoen van het vernederende en intimide-
"En," de "van mijn
loop was gegaan met ons
mijn dochter hier geen concert;
"mijn is? hebben, hem alleen te spelen."
"voor de meeste mannen
artiste niet veel beter dan een café-chantantzangeres.
thuis; maar met trouwen
niet aankomen!"
"N u, nu; er zijn nog wel uitzonderingen."
strekking een en ander liet aan duidelijkheid
wensen Toch wanhoopte ik niet; maar
vol goede moed naar bed. Was dit
eindelijk had vol
een doel?
achtte ik een verovering toch mogelijk - zelfs voor
- zonder opoffering van mijn vrijheid?
me zelf die
het besluit, dat mijn zelfvoldoening
in was, maar ik tevens
Ze mij
dit ergerde van het mooie, jonge
glanzende ogen en het bekoorlijke mondje,
het me zowel de moed als de onverschilligheid, die
mijn verleiders rol waren. Dat in 't
verliefd was, bewees mijn onloochenbare afkeer
haar grove vingers, die me de afscheidshanddruk
onplezierige aanraking maakte. Maar juist daarom
ik niet in mijn sentimentele "Entsagungslust" en
het me wellicht gelukken van haar tegemoetkomende
trekken, de strik
steken.
had ik eindelijk mijn avontuur beet; eindelijk zou ik
me kunnen ontdoen van het vernederende en 49
van te te blijven. Nu
maar op aan met takt van de omstandigheden
maken; dan zouden alle sensaties: het
het verliezen, het vertwijfelen,
het vaarwel zeggen, elkander van zelf met
de volheid
het leven eens proeven, van aandoening elke
In mijn binnenste
grauwe schijnsel doodse ouder zijn.
eerst geruime tijd voor
mijn spiegel — dat werd me allengs tot een gewoonte —
zelf weer eens angstig af, hoe mijn ogen
aankwam, in één het geheel thans bij daglicht moest maken.
antwoord was als altijd: treurig; maar vrouwen letten
niet voor de man niet alles
savoir-faire?
voltooide ik mijn toilet, de ontbijtzaal
en voelde van pedanterie in
toon.
ik in het gezeischap van de Zweedse
wagen haar aan
me zelf, nog niet paste in mijn rol
onthaalde haar op snoeperijen,
spel en trachtte me iets interessants
geven door wederom een der liefdedrama's, die
stellen. slotte nodigde de dames op een bergtocht
waarvoor wij samen de paarden en de gidsen
ik met al die pogingen om te behagen haar toch heb
gekomen; dat zij
zich onverschillig en stroef aanstelde.
was zulk een zeldzaam mooie en ik voelde me
rende gevoel van kwajongen te zijn en te blijven. Nu
kwam het er maar op aan met takt van de omstandigheden
gebruik te maken; dan zouden alle sensaties: het
slagen, het genieten, het triomferen, het verliezen, het vertwijfelen,
zeggen, zelf met
noodlottige zekerheid opvolgen. Eindelijk zou ik de volheid
van het leven eens proeven, van aandoening elke
zenuw voelen trillen, elke ader kloppen. In mijn binnenste
klaarde het grauwe schijnsel op, werd de doodse stilte tot
muziek; over weinige dagen zou ik vele jaren ouder zijn.
De volgende morgen vertoefde ik eerst geruime tijd voor
- werd me allengs tot een gewoonte -
en vroeg me zelf weer eens angstig af, hoe mijn ogen
keken, of de dunne knevel wat aankwam, in één woord:
welke indruk het geheel thans bij daglicht moest maken.
Het antwoord was als altijd: treurig; maar vrouwen letten
immers niet op het uiterlijk. Komt voor de man niet alles
aan op savoir-faire?
Bemoedigend voltooide ik mijn toilet, daalde in de ontbijtzaal
af en voelde me zelfs niet vrij van pedanterie in
houding en toon.
Die ganse dag bracht ik in het gezelschap van de Zweedse
door, zonder echter meer een poging te wagen haar aan
te raken.
Ik vertelde me zelf, dat dit nog niet paste in mijn rol
van ernstige pretendent.
Wij deden een wandeling; ik onthaalde haar op snoeperijen,
luisterde naar haar spel en trachtte me iets interessants
te geven door wederom een der liefdedrama's, die
ik soms voor mijn toekomst fantaseerde, als gebeurd voor
te stellen. Ten slotte nodigde ik de dames op een bergtocht
uit, waarvoor wij samen de paarden en de gidsen
bestelden.
Of ik met al die pogingen om te behagen haar toch heb
verveeld?
Ik ben er nooit achter gekomen; maar zeker is 't, dat zij
op het uitstapje zich onverschillig en stroef aanstelde.
Het was zulk een zeldzaam mooie dag en ik voelde me
50
's morgens ook zo zeldzaam gelukkig. De frisse berglucht
werkte als tintelende Champagne op mijn zenuwgestel en
vuurde mijn hartslag aan. 't Was, of die ochtend overal
het leven aan intensiteit gewonnen had en ik voelde me
op die al-doordringende stroom van kracht omhoog geheven,
voortgedragen in een zalige zwijmeling. Elke blinkende
sneeuwspits blauwe schaduwen vulde mijn
ogen met verrukking; elke Alpenhoorn, elke koeklok
weerklonk in mijn oren als een meeslepende muziek. Een
bedwelmende harmonie scheen de onmetelijkheid te doortrillen
en mijn ziel werd tot een akkoord, dat wegzweefde
al.
Achter elkander reden wij aan; doch zij keek hoogst zelden
om en sprak uiterst weinig. Omdat men zijn kleren
zo'n bergpaard verkreukelt had zij haar
slanke vormen
daarin uit; maar gevoegd bij een verfomfaaid
al te zichtbaar grof schoeisel, gaf de
burgerlijks, kwam bij, dat ik
het oog verloor, wanneer de
midden — om eens van houding te
of als zij duizelig
— stilhield en me dwong af te stijgen. Boven
de mama dadelijk het herbergje binnen.
smalle
doorleefde ik enige heerlijke ogenblikken
zegevierende vreugde.
naar de namen der sneeuwtoppen, deed
Interlaken in 't gezicht te
en zich een steile
't ik van zelf mijn doel naderde.
Alpenrozen te gaan plukken,
korte afstand in een kuil zagen bloeien en
de diepte neer. Het
tochtje onophoudelijk
doorstroomde. zij 't gevoeld,
51
zeldzaam gelukkig. De frisse berglucht
tintelende Champagne op mijn zenuwgestel en
aan. 't die ochtend overal
leven aan intensiteit voelde me
die al-doordringende kracht omhoog geheven,
een zalige zwijmeling. Elke blinkende
sneeuwspits met blauwe schaduwen vulde mijn
met verrukking; elke Alpenhoorn, elke koeklok
mijn oren als een meeslepende muziek. Een
doortrillen
een akkoord, dat wegzweefde
en zich oploste in het al.
zij keek hoogst zelden
sprak uiterst weinig. Omdat men zijn kleren
op zo'n bergpaard verkreukelt en bevlekt, had zij haar
eenvoudigste japon aangetrokken. Haar slanke vormen
kwamen ook daarin uit; maar gevoegd bij een verfomfaaid
hoedje en een al te zichtbaar grof schoeisel, gaf de
afgedragen plunje haar iets burgerlijks, dat me ontstemde,
zo dikwijls het mijn aandacht trok. Hier kwam bij, dat ik
haar tijden lang geheel uit het oog verloor, wanneer de
mama, die in het midden reed - om eens van houding te
veranderen, of omdat het zadel verschoof, of als zij duizelig
werd - stilhield en me dwong af te stijgen. Boven
aangekomen, ging de mama dadelijk het herbergje binnen.
Zij echter greep mijn arm om rond te kijken op de smalle
bergrug en toen doorleefde ik enige heerlijke ogenblikken
vol zegevierende vreugde.
Zij vroeg me naar de namen der sneeuwtoppen, deed
vruchteloze pogingen ergens Interlaken in 't krijgen en klemde zich aan me vast, zodra zich een steile
helling ontrolde.
't Was, of ik van zelf mijn doel naderde.
Eensklaps kreeg zij lust de Alpenrozen te gaan plukken,
die wij op korte afstand in een kuil zagen bloeien en
lachend en springend daalden we in de diepte neer. Het
ongeluk wilde echter, dat een zwak tochtje onophoudelijk
de kloof doorstroomde. Ternauwernood had zij 't
of haastig keerde ze terug, nam de vlucht in huis en wilde
de kamer niet meer verlaten. Tegelijkertijd werd ze ook
weer stil, lusteloos, vervelend. Ik bood Champagne aan,
maar zij dronk die wijn niet in zulk een miserabele kroeg;
ik nodigde haar uit ons wat op de piano voor te spelen,
maar zij kon op zo'n hakkebord niet voort; ik wilde
praten, maar zij verdiepte zich geeuwend in de slechte
tekeningen en de laffe verzen van het vreemdelingenboek.
Ten slotte vielen moeder en dochter in slaap en toen zij
tegen het ogenblik van vertrekken ontwaakten, was de
een al brommeriger dan de ander. Voor de natuur hadden
zij in 't geheel geen ogen meer; onophoudelijk klaagden ze
over de koude, het schokken van de paarden, de ongemakkelijkheid
van de zadels en, te Interlaken teruggekeerd,
kreeg ik, in plaats van een bedankje, jammerklachten
geblakerde wangen, geradbraakte ledematen
stekende ogen.
spraken nagenoeg woord en vroeger
ze in hun slaapkamers.
Wrevelig, geërgerd en verdrietig was ik in het salon aan
doorbladeren enige Duitse geïllustreerde tijdschriften,
werd geduwd
jongelui rumoerig pratende binnenkwamen.
frisse, mooie jongens.
„leutert die portier toch? Hier is niemand!"
portier, merkte dat dan de
boven waren getrokken.
„meegaan! de grap in orde
van te zeggen!"
laatste de langste der twee,
de toonaangever was.
waarschuwde dat ik een mededinger
keek hem nog eens aan en voelde me
lelijker, onbeduidender ooit.
een sofa neergezegen vrouw te
ontmoet. Aan zijn
het model mijn Zweedse, in de
in huis en wilde
meer verlaten. Tegelijkertijd ze ook
lusteloos, vervelend. Ik bood Champagne aan,
zulk een miserabele kroeg;
de piano voor te spelen,
zo'n hakkebord voort; ik wilde
geeuwend de slechte
verzen van het vreemdelingenboek.
vielen moeder dochter slaap en toen zij
ogenblik van vertrekken ontwaakten, was de
de natuur hadden
't koude, het schokken de paarden, de ongemakkelijkheid
van en, te Interlaken teruggekeerd,
in plaats van een bedankje, jammerklachten
over geblakerde wangen, geradbraakte ledematen
en stekende ogen.
Aan tafel spraken beiden nagenoeg geen woord en vroeger
dan anders verdwenen ze in hun slaapkamers.
en was het salon aan
het doorbladeren van enige Duitse geïllustreerde tijdschriften,
toen plotseling de deur woest open werd geduwd
en twee jongelui rumoerig pratende binnenkwamen.
Het waren Amerikanen, sterk van bouw, gezond van tint:
flinke, frisse, mooie jongens.
"Wat leutert die portier toch? Hier is niemand!"
De portier, die hen gevolgd was, merkte op, dat dan de
dames al naar boven waren getrokken.
"Ze zullen toch wel meegaan! Laten we de grap in orde
maken zonder er vooraf iets van te zeggen!"
Deze laatste woorden kwamen van de langste der twee,
die klaarblijkelijk ook de oudste en de toon aangever was.
Een voorgevoel waarschuwde me, dat ik een mededinger
voor me had. Ik keek hem nog eens aan en voelde me
zwakker, lelijker, onbeduidender dan ooit.
Op een sofa neergezegen begon hij over een vrouw te
spreken, welke de ander nog niet had ontmoet. Aan zijn
voorstelling meende ik in het model mijn Zweedse, in de
52
geroutineerde te haar glanzende ogen, haar blanke
algemene deed het met de
zijn leven veel heeft vergeleken
iemand, de overschatting
voor zijn waardering
Aan spreekwijze, gebaren, houding
onbeschrijfbare kleinigheden vermoedde ik de
geluk heeft bij alle
geluk een ruim gebruik en luchthartig
uitgeknepen citroenen zijde werpt.
man, die uiterlijk en innerlijk alles
mij mijn Zweedse elders leren kennen, toen het bijzijn
voltooien,
gekomen om zijn in te halen.
zij zouden pret genoeg vervelende Interlaken!
Blätter nog, dat hij
daarna rezen zij op
zich om mij te bekommeren.
zij met een troepje vrienden een toer op touw wilden
ik ongeveer dat het ook
verijdelen
te voorkomen.
Zodra zocht ik mijn gids op en bestelde
voor een uitstapje. Daarna
mijn een uitnodiging liet die nog
door de meid aan de dames bezorgen.
volgende was ik vroeg beneden, ontbeet in
haast wat er gebeuren zou,
zeker mijn zaak, half overtuigd, dat die ander
— wist ik niet — de baas zou blijken.
liep naar
weer naar binnen, -de eetzaal naar de leeszaal
en vice versa; noch dames, noch Amerikanen.
paarden werd aangediend en ik wist nog
eens, mijn uitnodiging aan was genomen.
schilder een geroutineerde vrouwenkenner te ontdekken.
Wel roemde ook hij haar glanzende ogen, haar blanke
teint, haar algemene charme; maar hij deed het met de
woorden van iemand, die in zijn leven veel heeft vergeleken
en op de toon van iemand, die, na de overschatting
der jonge jaren, zich een vaste maatstaf voor zijn waardering
gevormd heeft. Aan spreekwijze, gebaren, houding
en duizend onbeschrijfbare kleinigheden vermoedde ik de
handige niets ontziende practicus, die geluk heeft bij alle
vrouwen, van dat geluk een ruim gebruik maakt en luchthartig
de uitgeknepen citroenen ter zijde werpt.
Hoe benijdde ik zo'n man, die uiterlijk en innerlijk alles
bezat, wat mij ontbrak!
Hij had mijn Zweedse elders leren kennen, toen het bijzijn
van zijn ouders hem belette de kennismaking te voltooien,
en nu was hij herwaarts gekomen om zijn schade in te halen.
0, zij zouden pret genoeg maken in dat vervelende Interlaken!
Achter mijn Fliegende Blätter hoorde ik nog, dat hij
morgen al een grote slag wilde slaan; daarna rezen zij op
en gingen heen zonder zich om mij te bekommeren.
Dat zij met een troepje vrienden een toer op touw wilden
zetten, had ik ongeveer begrepen. Ik dacht, dat het ook
een bergtoer zou wezen en besloot dus hun plan te verijdelen
door het te voorkomen.
zij weg waren zocht ik mijn gids op en bestelde
tegen morgen drie paarden voor een uitstapje. Daarna
schreef ik op mijn kamer een uitnodiging en liet die nog
dezelfde avond door de meid aan de dames bezorgen.
De volgende ochtend was ik vroeg beneden, ontbeet in
zenuwachtige haast en wachtte af wat er gebeuren zou,
half zeker van mijn zaak, half overtuigd, dat die ander
me toch - hoe wist ik niet - de baas zou blijken.
De dames verschenen niet op de gewone tijd. Ik liep naar
buiten en weer naar binnen, van de eetzaal naar de leeszaal
en vice versa; noch dames, noch Amerikanen.
De gids met de paarden werd aangediend en ik wist nog
niet eens, of mijn uitnodiging aan was genomen.
53
portier de dames gaan waarschuwen; maar ik
hield hem terug.
huisknecht zij zouden gaan rijden en
besefte, op dit ogenblik elke daad te verkiezen
besluiteloosheid en niets te zeggen,
doen.
bellengerinkel, zweepgeknal, het geknerp
wielen op kiezelstenen een flauw rumoer van
naar en nu kwamen mij in de gang de
tegen.
mij haastig voorbij en . . . de
gisteren avond werden zij mijn tegenwoordigheid
het zaak
hen te volgen, wilde omkeren en . . . ging
buiten.
stonden mijn paarden met de suffende
kleurloze vlak feestelijk uitgedoste landauers, rinkelende rossen bespannen.
vier jonge Amerikanen drentelden heen en weer.
de neergeslagen achterkappen der rijtuigen mengden
de Amerikaanse hun geel en
en rood; elk paard droeg op zijn blinkend
schuin-uitstekende zilverbestarde vaantjes
de hoofdstellen der rossen als de
zwepen der koetsiers met kleurige linten
van
mandjes werden
die
prettige rumoerigheid! vensters van het
de hoofden te voorschijn.
plan was duidelijk en ontegenzeggelijk beter dan het
54
De portier wilde de dames gaan waarschuwen; maar ik
terug.
De huisknecht geloofde, dat zij zouden gaan rijden en
ik dorst niet vragen met wie.
Ik besefte, dat op dit ogenblik elke daad te verkiezen
was boven besluiteloosheid en wist toch niets te zeggen,
niets te doen.
Daar hoorde ik bellen gerinkel, zweepgeknal, het geknerp
van wielen op kiezelstenen en een flauw rumoer van
stemmen.
Weer liep ik naar voren en nu kwamen mij in de gang <;ie
twee vrienden tegen.
Luid pratende snelden ze mij haastig voorbij en... de
trap op.
Evenmin als gisteren avond werden zij mijn tegenwoordigheid
gewaar. Ik begreep volkomen goed, dat het zaak
voor me was hen te volgen, wilde omkeren en . .. ging
toch naar buiten.
In de verte stonden mijn suffende paarden met de suffende
gids: een saaie, kleurloze groep; vlak voor de stoep van
het hotel prijkten twee feestelijk uitgedoste landauers, elk
met vier rinkelende rossen bespannen.
Nog vier jonge Amerikanen drentelden heen en weer.
Boven de neergeslagen achterkappen der rijtuigen mengden
de Zweedse en de Amerikaanse vlaggen hun geel en
blauw, wit en rood; elk paard droeg op zijn blinkend
tuig twee kleine, schuin-uitstekende zilverbestardevaantjes
en verder waren zowel de hoofdstellen der rossen als de
hoeden en de zwepen der koetsiers met kleurige linten
versierd.
Een paar hotel-bedienden brachten twee mandjes, elk van
vier flessen Champagne, naar buiten. De mandjes werden
in de bakken geplaatst en daarna volgden acht glazen, die
behoedzaam tussen de flessen werden ingepakt.
Wat een prettige rumoerigheid! Uit alle vensters van het
hotel kwamen de hoofden te voorschijn.
Het plan was duidelijk en ontegenzeggelijk beter dan het
mijne.
Ik twijfelde er niet aan, dat het mooie kind nu wél haar
fraaiste japon kon aantrekken, dat zij nu wél Champagne
zou drinken, dat zij zich nu wél moest opwinden. Bovendien
was de organisator van de grap er zeker van haar
alleen bij zich te hebben, want mama werd eenvoudig in
het andere rijtuig gestopt.
Maar . . . zou meegaan?
eerste daaraan niet
maar . . .
ik moest naar haar toe! Een enkel woord kon de
schaal tot mijn voordeel doen omslaan! Nu was de gelegenheid
daar om te tonen, dat ook ik met takt en durf
te werk kon gaan!
ik moest; maar . . . mijn voeten stonden als vastgeschroefd
duizelen voor de ogen.
had ik mijn aarzeling misschien door eigen
kracht overwonnen, als niet een meid me een slordig toegevouwen,
had geduwd.
waren haast niet het te
iedereen me aankeek.
het de tijding van mijn nederlaag.
aardig fouten zaten,
te kennen, dat ze onmogelijk van mijn
verontschuldiging
reeds een andere aangenomen.
eens het bloed mij naar het hoofd. Wat
leugen!
in staat alle Amerikanen de wereld te
Een mij heen, als
wervelwind bewogen, de rondte; daarna
op.
mijn had ik evenwel de bovenste trede niet bereikt, als,
schielijke een gearmd paar lachend de
dat het mooie kind nu wèl haar
zij nu wèl Champagne
nu wèl moest opwinden. Bovendien
de organisator grap er zeker van haar
hebben, mama werd eenvoudig in
andere rijtuig gestopt.
... zij Mijn uitnodiging was de eerste geweest; daaraan viel niet
te twijfelen; maar toch ...
0, moest haar toe! Een enkel woord kon de
Nu gelegenheid
daar om te met takt en durf
werk kon gaan!
Ja, ik moest; maar ... mijn voeten stonden als vastgeschroefd
en het begon me te duizelen voor de ogen.
Toch had ik mijn aarzeling misschien nog door eigen
toegevouwen,
maar geparfumeerd briefje in de hand had geduwd.
Mijn bevende vingers waren haast niet in staat het te
openen.
Ik verbeeldde me, dat iedereen me aankeek.
Natuurlijk bevatte het de tijding van mijn nederlaag.
In een paar Duitse zinnen, die aardig vol fouten zaten,
gaf het mooie kind te kennen, dat ze onmogelijk van mijn
beleefde uitnodiging gebruik konden maken. De verontschuldiging
luidde: zij hadden er reeds een andere aangenomen.
Toen steeg op eens het bloed mij naar het hoofd. Wat
een leugen!
Ik achtte me in staat alle Amerikanen van de wereld te
trotseren. Een ogenblik draaide alles om mij heen, als
door een wervelwind bewogen, in de rondte; daarna
snelde ik ook de gang in, de trap op.
Mijn hart bonsde, mijn benen beefden, ik voelde mijn keel
hees worden.
Nog had ik evenwel de bovenste trede niet bereikt, als,
met een schielijke zwaai, een gearmd paar lachend de
55
hoek omboog en ijlings langs me heen naar beneden
stormde. Ik had ternauwernood tijd genoeg mij tegen de
muur aan te drukken, zo haastig gierden ze voorbij; er
was geen sprake van, dat een van beiden op mij lette, zo
druk babbelden ze, de treden afspringend, door.
Dat er in een elegant toilet dubbel was me intussen niet ontgaan en toen alle geluiden: het
gonzen der stemmen, het schetteren der lachjes, het galmen
der stappen, het ruisen der japonnen, het knallen der
zwepen, het rinkelen der bellen in de verte waren weggestorven,
stond ik nog op de trap, vernederd, verslagen,
ten aanzien van het ganse hotel als een kwajongen voor
de gek gehouden!
Aldus eindigde mijn millionairs-rol. Zo ontkiemende trots en moed terstond weer gefnuikt.
In mijn kamer teruggekeerd sloot ik de deur af en viel
op mijn bed neer, om de hele dag niet meer te voorschijn
te komen.
't Was, of al de kracht van mijn zien, mijn hopen, mijn
tasten, mijn denken, mijn voelen in mijn binnenste samenkromp
tot een logge, loodzware, dode massa.
Tot avonds laat bleef ik onbeweeglijk starogend liggen;
toen bekroop me de lust mijn koffer te pakken en onmiddellijk
te vertrekken.
Edoch, waarom weggelopen, nu de hevigste, de snijdendste
emoties nog moesten komen? Blijven zou lijden zijn: dit
maar lijden was toch beter dan het niets.
aangenaamste gewaarwording mij altijd
een kern van treurigheid heeft gehad, lag in mijn pijnlijkste
dus en sloot die
nacht geen oog. Terwijl in de ongeduldige weinigje begeerte, ik voor het mooie
had gekoesterd, opvlamde tot een schrijnende hartstochtelijkheid,
ik mijn zintuigen van uur tot uur
de
ze echter voor geen
volgende morgen ze, ving
op in een angstige roerloze spanning van mijn fijnste
56
ijlings langs me heen naar beneden
drukken, haastig gierden ze treden afspringend, door.
zij bekoorlijk uitzag,
toen alle geluiden: het
schetteren der galmen
de verte waren weggestorven,
op de trap, vernederd, verslagen,
ganse als een kwajongen voor
gehouden!
mijn werden mijn beetje
terstond weer gefnuikt.
sloot ik de deur af dag niet meer te voorschijn
't al de kracht van mijn zien, mijn hopen, mijn
in mijn binnenste samenkromp
logge, loodzware, dode massa.
's ik onbeweeglijk starogend liggen;
pakken en onmiddellijk
vertrekken.
nu de hevigste, de snijdendste
moesten lijden zijn: dit
stond vast; maar elk lijden was toch beter dan het niets.
Gelijk de aangenaamste gewaarwording voor mij altijd
van treurigheid gehad, lag in mijn pijnlijkste
nog een sensueel genot. Ik bleef dus en sloot die
in de ongeduldige verbeiding van
het weerzien het weinigje begeerte, dat ik voor het mooie
kind had gekoesterd, opvlamde tot een schrijnende hartstochtelijkheid,
was 't, of ik mijn zintuigen van uur tot uur
in prikkelbaarheid voelde toenemen. Ik sidderde voor de
indrukken, die mij wachtten; ware ze echter voor geen
prijs ontweken. En de volgende morgen kwamen ze, ving
ik ze op in een angstige roerloze spanning van mijn fijnste
ze vlijmen door mijn borst, door
mijn ziel en zeide
is . . . leven! —
ik haar dartelen met de Amerikaan
't wellust haar onbemerkt slaan,
pijn van het onherstelbare verlies weer te
zaten we nog altijd tegenover elkander, zonder
salon begluurde haar
en hoe dieper ik me gegriefd, bespot, beledigd
mijn Totdat eindelijk
op al mijn martelende
nog de hoogste
tot de uiterste scherpte.
eerst begeerde haar inderdaad met lichaam en
die nacht in mijn droom ik haar tot me
blonde kopje nederbuigen, een kus drukken
mijn lippen en dan heengaan . . . heengaan voor
immer. —
emoties, waarvoor ik hier boven
— objectief beschouwd — onbeduidend,
ingebeeld geweest. Misschien
door en door gezonde persoonlijkheden
nu warm voor een
cynisch pianospeelstertje? — — verstompende
levenloosheid dus geen aandoening
te beuren. zelf wordt
in het diepst van zijn steeds ontvankelijke
wat groots en schoon en zijn meegevoel
baat de zieke, wiens gehemelte naar de onbekende
vogelnestjes vraagt, de wetenschap,
gezonde maag zich gaarne met hutspot voedt?
gesteld het goede voorbeeld te
of het toch
te dissen,
zenuwdraden. Ik voelde ze vlijmen door mijn borst, door
mijn hoofd, dodend zich vastvreten in mijn ziel en zeide
me: dat is nu wat je zocht, dat is ... leven! -
Vele dagen lang zag ik haar dartelen met de Amerikaan
en 't was me een wellust haar onbemerkt gade te slaan,
om telkens de pijn van het onherstelbare verlies weer te
kunnen verlevendigen.
Aan tafel zaten we nog altijd tegenover elkander, zonder
meer een woord te wisselen; in het salon begluurde ik haar
uit de verte en hoe dieper ik me gegriefd, bespot, beledigd
achtte, hoe scherper ik in mijn gewond gemoed het knagen
voelde van mijn vertreden, levende liefde. Totdat eindelijk
op het concert haar eigen pianospel al mijn martelende
aandoeningen nog eenmaal opzweepte tot de hoogste
kracht en toespitste tot de uiterste scherpte.
Toen eerst begeerde ik haar inderdaad met lichaam en
ziel, en die nacht in mijn droom zag ik haar tot me
komen, het blonde kopje nederbuigen, een kus drukken
op mijn lippen en dan heengaan ... heengaan voor
Immer. -
Ongetwijfeld zijn de emoties, waarvoor ik hier boven
woorden poogde te vinden - objectief beschouwd - onbeduidend,
opgeschroefd, half ingebeeld geweest. Misschien
zullen ze krachtige, door en door gezonde persoonlijkheden
zelfs ergeren. Wie maakt zich nu warm voor een
mislukte amourette met een cynisch pianospeelstertje? De
echt normale mens - begrijp ik hem goed - kent de verstompende
leven loosheid niet en behoeft dus geen aandoening
te kunstelen om zich op te beuren. Van zelf wordt
hij getroffen tot in het diepst van zijn steeds ontvankelijke
ziel door al wat groots en schoon en zijn meegevoel
waardig is.
Edoch, wat baat de zieke, wiens gehemelte naar de onbekende
streling van vogelnestjes vraagt, de wetenschap,
dat een gezonde maag zich gaarne met hutspot voedt?
Wordt hij er door in staat gesteld het goede voorbeeld te
volgen en deugdelijker voedsel te begeren, of zal het toch
raadzaam blijven de onnatuurlijke spijzen op te dissen,
57
ogenblikken schenken bevrediging?
dat zijn hysterische grillen, waarvan zwaar en
werk je wel genezen had!
les honderden heb me zelf
wat werken? . . . waar? . . . hoe? . . . voor wie?
de zwakke speelbal van duizenden toevalligheidjes
niet
die angstig teruggedeinsd voor de
zwarte aan
aanraking met een
natuur, ik, staat ben iets
laten, op te geven, niet te willen . . . ik me zelf
verklaren om werk
mijn
nemen?
ooit een ogenschijnlijk behept met
vrees, heeft verbieken, duizelig worden en
hij een plein wilde oversteken
de meeste mensen, de zwaksten
stompzinnigsten de sterksten en de hoogstontwikkelden
elke dag, gedachteloos, herhaaldelijk
van het: je kunt
omhoog uit de geheimzinnige waar alle redenering machteloos op
niet; ik kon niet! Wie me daarom veroordeelt als
het mensdom, herhaalt slechts,
ik me zelf talloze malen heb toegevoegd. Onaangetast
blijft echter de bittere waarheid overeind staan: ik
kon niet!
ik ook van mijn vrijheid geen gebruik weten
maken me wat voldoening te verschaf fen. de
had snakkend naar innerlijk
afwisseling de stille
en als een vermoeide verlangde
rust en duurzaamheid.
Al de indrukwekkende Jungfrau ver-
58
welke hem althans ogenblikken schenken van bevrediging?
Maar dat zijn hysterische grillen, waarvan zwaar en
druk werk je wel genezen had!
Ik ken de les en honderden malen heb ik 'm me zelf
voorgehouden!
Maar wat werken? ... waar? ... hoe? ... voor wie?
Kon ik, de zwakke speelbal van duizenden toevalligheidjes
in en buiten me, welke een normale individualiteit niet
eenmaal oplet, ik, die angstig teruggedeinsd was voor de
reusachtige, zwarte machinerie: de maatschappij, ik, aan
wie alles sidderde bij de vreedzaamste aanraking met een
andere menselijke natuur, ik, die alleen in staat ben iets
na te laten, op te geven, niet te willen ... kon ik me zelf
geschikt verklaren voor de een of andere taak, om werk
bij iemand aankloppen, een verantwoordelijkheid op mijn
schouders nemen?
Wie ooit een ogenschijnlijk gezonde man, behept met
ruimte-vrees, heeft zien verbleken, duizelig worden en
neerstorten, alleen, omdat hij een plein wilde oversteken
en dus volvoeren, wat de meeste mensen, van de zwaksten
en de stompzinnigsten tot de sterksten en de hoogstontwikkelden
toe, elke dag, gedachteloos, herhaaldelijk
ten uitvoer brengen, die kent de kracht van het: je kunt
niet, dat omhoog welt uit de geheimzinnige diepten van
ons zenuwleven en waar alle redenering machteloos op
afstuit.
Ik kon niet; ik kon niet! Wie me daarom veroordeelt als
een treurig exemplaar van het mensdom, herhaalt slechts,
wat ik me zelf talloze malen heb toegevoegd. Onaangetast
blijft echter de bittere waarheid overeind staan: ik
kon niet, ik kon niet!
En dus had ik ook van mijn vrijheid geen gebruik weten
te maken om me wat voldoening te verschaffen. In de
kalme alledaagsheid had ik, snakkend naar innerlijk
leven, onrust en afwisseling gezocht; thans lokte de stille
eentonigheid me weer aan en als een vermoeide verlangde
ik naar rust en duurzaamheid.
de majesteit van de indrukwekkende ]ungfrau ver-
mocht niets meer tegen de bekoring van het Holland dat in mijn geest was opgerezen. Ik zag me
op een heldere zomeravond in een liefelijk tuintje aan een
stille vliet en ik waande gedurende de laatste dagen genoeg
doorleefd te hebben om, gepantserd tegen alle verleiding,
voortaan uitsluitend op mijn herinneringen te
kunnen teren. Ik voelde me oud, ontgoocheld, versleten.
't Was me, als had ik met de wereld afgerekend en machtig
trok de afzondering me aan.
Over de terugreis deed ik drie dagen en deze drie dagen
zijn voldoende geweest om al de gewaarwordingen, die
klanken en kleur in mijn gemoed hadden verspreid,
tot een doodse, wolkachtige massa.
gevoelsdronken naar binnen gericht, elke
zenuw nog trilde, elke herinnering nog glansde, haar bekoorlijk
beeld in mijn ogen, haar heldere stem in mijn
aanraking mijn handpalm, was ik
en hart, mat en soezerig
wilde feestavond, met leuke
begeerlijkheid uitziende naar „wat anders" kwam ik eindelijk
aan.
eentonige stampen der treinen had de muziek in mijn
door de afwisselende verlangens
uit stoffige gevangenis, naar stilling
dorst, naar uitrusting van het vermoeiende
holheid weer aangevuld.
niet bewogen had terug te
ik me eenzamer moest gevoelen
elders en 't ik mijn
zonneschijn prijs een
te gaan betrekken.
ik maar door, maar door gespoord, overmand
dat van zelf
geen omgeving fout kon verhelpen. Waartoe
gezocht, wat had mijn
in
dringen.
59
meer de bekoring het Holland e
dorpsgezicht, mijn opgerezen. zag me
een heldere een liefelijk tuintje aan een
vliet en ik waande gedurende de laatste dagen genoeg
te hebben om, gepantserd alle verleiding,
voortaan uitsluitend op mijn herinneringen te
voelde me oud, ontgoocheld, versleten.
't als had ik met de wereld afgerekend en machtig
trok de afzondering me aan.
de terugreis drie dagen en deze drie dagen
al de gewaarwordingen, die
wat klanken en kleur in mijn gemoed hadden verspreid,
weer ineen te doezelen tot een doodse, wolkachtige massa.
De gevoelsdronken blik naar binnen gericht, waar elke
trilde, elke herinnering glansde, haar bekoorlijk
mijn ogen, haar heldere stem in mijn
oren, haar zachte aanraking in mijn handpalm, was ik
de trein ingestapt; leeg van hoofd en hart, mat en soezerig
als na de opwinding van een wilde feestavond, met leuke
uitziende "ik eindelijk
in Holland aan.
Het eentonige stampen der treinen had de muziek in mijn
gemoed overgalmd en door de afwisselende verlangens
naar bevrijding uit de stoffige gevangenis, naar stilling
van honger en dorst, naar uitrusting van het vermoeiende
sporen werd de suizende holheid weer aangevuld.
Ik begreep niet meer, wat me bewogen had terug te
snellen naar een land, waar ik me eenzamer moest gevoelen
dan overal elders en 't was me, als gaf ik mijn
lichte vrijheid en een wereld vol zonneschijn prijs om een
doodse, duistere, muffe kloostercel te gaan betrekken.
Toch was ik maar door, maar door gespoord, overmand
door de wetenschap, dat de schuld van alles in me zelf
lag en geen omgeving die fout kon verhelpen. Waartoe
elders gezocht, wat ik nergens zou vinden? Ik had mijn
ideale wereld aanschouwd en mijn onmacht gevoeld er in
door te dringen.
En ware ik door de opgedane ondervinding maar veranderd,
zoals domme mensen beweren, dat iemand veranderen
kan!
Maar neen! Hoogstens had ik geleerd van een vrouw
bevrediging een zinnelijke
behoefte. Ik verbeeldde me nu eerst recht de verwarmende
bekoring van een blik, de fluweelachtige streling van
een handdruk, de zoete bedwelming van een adem, in één
woord de volle stralende, geurende, koesterende, betoverende,
aan alles ontrukkende heerlijkheid van het samenzijn
met een mooi, zacht, vurig begeerd wezen te kunnen
pijnigde me de vraag: waar
te vinden zijn, de vrouw, die me lichamelijk en
geestelijk bekoort, die emoties die met me wil delen en van me wil heengaan, zodra de bekoring
begint te tanen. —
Eenmaal binnen de Nederlandse grenzen lokte de afzondering
bij een stille vliet me in 't meer aan.
heeft mijn schuwheid me op de duur de eenzaamheid
doen krijgen; altijd zijn afkeer van mensen en
mijn ziel onafscheidelijk verbonden
trok dus naar Scheveningen, het
het terras als een vreemdeling
zonder in belang te
ik me op reis met anderen had beziggehouden,
meer gemakkelijkheid van toch van
durfde ik soms een gesprek
en werd ik enige tafelkennissen
bracht ik de
mensen lees- of muziekzaal aan
me ontbreken en tegelijkertijd verbeeldde
ze mij uitlachten, juist, ik die moed niet
morgens versoesde nagenoeg geheel in een rieten
aan het strand, gehypnotiseerd door de rusteloos
stralende zand, de onmetelijk
ik door de opgedane ondervinding maar veranderd,
iemand veranderen
had geleerd een vrouw
meer te verlangen dan de bevrediging van een zinnelijke
verbeeldde me nu eerst recht de verwarmende
blik, de fluweelachtige streling van
een adem, in volle stralende, geurende, koesterende, betoverende,
samenzijn
zacht, vurig begeerd wezen te kunnen
beseffen en heviger dan ooit pijnigde me de vraag: waar
zou zij te vinden zijn, de vrouw, die me lichamelijk en
emoties zoekt even als ik, die ze
delen en van me wil heengaan, zodra de bekoring
-
afzondering
een me in 't geheel niet meer aan.
Nooit heeft mijn schuwheid me op de duur de eenzaamheid
lief doen krijgen; altijd zijn afkeer van mensen en
behoefte aan gezelschap in mijn ziel onafscheidelijk verbonden
geweest.
Ik trok dus naar Scheveningen, nam mijn intrek in het
Badhuis en wandelde er op het terras als een vreemdeling
rond, doelloos, vriendenloos, zonder in iets belang te
stellen.
Hoe weinig ik me op reis met anderen had beziggehouden,
wat meer gemakkelijkheid van omgang was er toch van
bijgebleven. Onder het eten durfde ik soms een gesprek
beginnen en langzamerhand werd ik dus enige tafelkennissen
rijk. Verder bracht ik het evenwel niet, want de
moed, om diezelfde mensen in de lees- of muziekzaal aan
te spreken, bleef me ontbreken en tegelijkertijd verbeeldde
ik me, dat ze mij uitlachten, juist, omdat ik die moed niet
bezat.
De morgens versoesde ik nagenoeg geheel in een rieten
stoel aan het strand, gehypnotiseerd door de rusteloos
bruisende zee, het eentonig stralende zand, de onmetelijk
60
lichtende ruimte doormijmerde bij
de muziek, in de regel nog slaperig van de verslapen
ochtend, bij uitzondering eens uit die dofheid opgewekt
door een pikante of een aangrijpende compositie.
't Was in een dier opflikkeringen van gemoedsleven, dat
het denkbeeld bij me opkwam van mijn misselijk avontuur
een novelle te maken. Al dikwijls had ik me afgevraagd,
of de vele abnormaliteiten, waarvan ik me bewust was,
niet het kenmerk konden zijn van een artistieke natuur.
De tijden, waarin kunstenaars de gezondste, de eenvoudigste,
de krachtigste, verstandigste, de edelste kinderen
waren van een volk en een tijd, zijn — indien ze ooit
bestaan hebben — lang voorbij. Tegenwoordig is iedere
artiest min of meer ziek, erg gecompliceerd, neurasthenisch,
in sommige opzichten ontoerekenbaar, in andere
pervers. Het streven naar waarheid en leven, het zoeken
van aller dingen kern en verband, het willen doen-zien,
doen-gevoelen, doen-begrijpen van de fijnste schakeringen
verwijderen hem meer van het tevreden berustende, gedachteloos
zijn naast-bij-zijnd plichtje volbrengende, conventionele,
nabauwende produkt ener lange hereditaire
beschaving.
ik met mijn hang naar zelf-ontleding, met mijn zin
kunst misschien een geboren kunstenaar zijn?
Mijn werk alleen kon die vraag beantwoorden; ik besloot
de proef te wagen.
Natuurlijk moest ik de feiten van mijn pover geschiedenisje
leek me
niet zo moeilijk. De intrige van een engagement, dat verbroken
inpalmen
koele handigheid een rijke, mooie
jongen scheen me een zeer gepast geraamte toe, dat ik
met het vlees van mijn waarnemingen kon omkleden en
mijn sensaties leven opwekken.
werk dus terstond duidelijk
meende pen, wat papier
wait tot Z te kunnen
In viel 61
grote, lichtende en de avonden ik muziek, de regel nog slaperig van de verslapen
die dofheid opgewekt
of een aangrijpende compositie.
't in een dier opflikkeringen van gemoedsleven, dat
van mijn misselijk avontuur
maken. Al dikwijls had ik me afgevraagd,
de vele abnormaliteiten, waarvan me bewust was,
het kenmerk konden zijn van een artistieke natuur.
tijden, waarin kunstenaars gezondste, de eenvoudigste,
de krachtigste, verstandigste, de edelste kinderen
een tijd, zijn - indien ze ooit
- voorbij. Tegenwoordig is iedere
of meer ziek, erg gecompliceerd, neurasthenisch,
sommige opzichten ontoerekenbaar, in andere
het zoeken
dingen verband, willen doen-zien,
doen-begrijpen de fijnste schakeringen
het tevreden berustende, gedachteloos
plicht je volbrengende, conventionele,
nabauwende ener lange hereditaire
bescha ving.
Zou ontleding, met mijn zin
voor kunst misschien een geboren kunstenaar zijn?
vraag beantwoorden; besloot
wagen.
de feiten van mijn pover geschiedenisje
veel belangwekkender maken; maar dit leek me
moeilijk. intrige van een engagement, dat verbroken
wordt, omdat het lichtzinnige meisje zich laat inpalmen
door de koele handigheid van een rijke, mooie
me ik
vlees van mijn waarnemingen omkleden en
met de trillingen van mijn sensaties tot leven opwekken.
In omtrekken voelde ik het werk dus terstond zo duidelijk
in me, dat ik meende slechts nog een pen, wat papier
en wat inkt te behoeven om het van A tot Z te kunnen
neerschrijven. In bijzonderheden viel de arbeid lang niet
mee. Hoe moest ik vertrekken beschrijven, die ik nooit
had gezien, gesprekken weergeven, die ik nooit had gehoord,
mensen doen handelen, die ik niet kende, gevoelens
in woorden brengen, die ik slechts gewaar werd als
een inwendige muziek? Mijn ondervinding was zo uiterst
beperkt, dat ik me telkens belemmerd gevoelde. Dan lukte
't me wel in ogenblikken van opwinding het een of ander
te verzinnen; maar bij de overlezing kon ik me moeilijk
ontveinzen, dat dit vulsel een armzalige indruk maakte
naast brokstukken, waarin ik het werkelijk aanschouwde,
het zuiver gevoelde, het echt doorleefde met woorden
poogde uit te drukken. En toch had ik ook dit laatste
niet uit mijn pen geschud! Ieder woord was de buit van
een zegepraal op mijn lusteloosheid en alleen bij heldere
hemel vond ik helderheid in mijn geest. Ongetwijfeld zou
ik mijn werk dadelijk verscheurd hebben, indien die weinige
goede fragmenten mij niet zo innig dierbaar waren
geworden. Om hunnentwil bood ik weerstand aan mijn
schouderophalingen, worstelde ik met mijn depressies,
zweepte ik mijn fantasie op en voltooide ik het werk.
Zorgvuldig ingepakt vertrok de novelle naar een tijdschriftredactie;
drie maanden later kreeg ik ze, na herhaalde
aanvragen om enig antwoord, met een kille afwijzing
wegens „onbelangrijkheid" slecht ingepakt terug.
't te Amsterdam in hotel.
Gewoon mijn talenten laag te stellen had ik me met geen
trof me de begeleidende
brief, zoals geloof, dat een veroordeling tot levenslange
de treffen zal, moed heeft
zijn advocaat.
illusie dat al de zonderlingheden, van de
onderscheidden, het onuitsprekelijke,
dat ik mijn binnenste zo pijnlijk gewaarwerd, ten slotte
fijnere inpressionabiliteit een kunstenaar
ik mijn held tot een getrouw conterfeitsel
gemaakt. novelle was een onopgesmukte
openbaring geworden van mijn geheimste sensaties.
had mijn gemoed als 't ware aan een vuurproef
moest ik vertrekken beschrijven, ik nooit
gezien, gesprekken die had gehoord,
niet kende, gevoelens
woorden brengen, slechts gewaar werd als
muziek? zo uiterst
me telkens belemmerd lukte
't in ogenblikken het een of ander
verzinnen; overlezing ik me moeilijk
dit vulsel een armzalige indruk maakte
ik het werkelijk aanschouwde,
zuiver gevoelde, het echt doorleefde met woorden
drukken. ook dit laatste
mijn geschud! leder de buit van
mijn lusteloosheid en alleen bij heldere
helderheid mijn zou
dadelijk weinige
fragmenten zo innig dierbaar waren
ik weerstand aan mijn
worstelde met mijn depressies,
voltooide ik het werk.
novelle naar een tijdschriftredactie;
drie later na herhaalde
afwijzing
"terug.
't Was najaar en ik woonde al te Amsterdam in een hotel.
ik me met geen
betere uitkomst gevleid. Toch trof me de begeleidende
ik dat een veroordeling tot levenslange
tuchthuisstraf de misdadiger treffen zal, die moed heeft
gevat na het welsprekend pleidooi van zijn advocaat.
In de illusie dat al de zonderlingheden, die me van de
grote menigte onderscheidden, heel het onuitsprekelijke,
mijn binnenste pijnlijk gewaarwerd, slotte
zou blijken de fijnere inpressionabiliteit van een kunstenaar
te zijn, had ik mijn held tot een getrouw conterfeitsel
van me zelf gemaakt. De novelle was een onopgesmukte
mijn geheimste sensaties.
Ik had mijn gemoed als 't vuurproef
62
onderworpen en nu bleek het niet bestand te wezen tegen
de gloed. Als nabootsingen van edel metaal waren mijn
indrukken, mijn gevoelens onder de kunstbewerking verteerd,
vergaan en ik begreep, dat de afwijzing van mijn
novelle wegens onbelangrijkheid de veroordeling van mijn
ganse zieleleven was. Ik stond lager dan het publiek en
een artiest moest hoger staan. Ieder ander gevoelde dieper
dan ik.
Gedurende de afwachting van het vonnis had ik niets
meer uitgevoerd; mijn ledigheid was gevuld geworden
met de spanning van het wachten. Daarna achtte ik me
te recht of ten onrechte op één lijn gesteld met de belachelijke
die slechts een schemerend hersenleven
de echte idioot onderscheidt. En onmachtig
te verzetten boog ik onder dit verdict mijn
hoofd, voelde ik me worden tot 't geen men scheen te
inderdaad was.
Geen spoor meer van mijn vleugje energie. Ik stond pas
uit mijn bed op, wanneer ik 't uithouden
weer in neer, zodra ik niet meer wist,
onopgemerkt rondslenteren.
als verstompt voor
-uit te staren en die mijn gedachten
een op, leven
van mijn koude jaloezie van alles en allen,
me alleen bewust van een alomvattend haten.
dagen! Geen sprankje wat
ook !
mijn het ding nu zelf onuitstaanbaar:
dwaas en tegelijkertijd aanmatigend.
Neen, neen, ik was geen kunstenaar.
ik mijn een
uur van opgewondenheid de toekomst weer
wist,
nooit tot uitvoering zou komen; maar het bezorgde
minste een flets voorgevoel van heerlijke
bestand te wezen tegen
Als nabootsingen edel metaal waren mijn
de kunstbewerking verteerd,
begreep, de afwijzing van mijn
wegens onbelangrijkheid veroordeling van mijn
stond lager het publiek en
dieper
de afwachting van had ik niets
ledigheid was gevuld geworden
wachten. me
recht ten onrechte op belachelijke
zwakkelingen, die slechts een schemerend hersen
leven van de echte idioot onderscheidt. En onmachtig
me flink te verzetten boog ik onder dit verdict mijn
me worden tot 't te
beweren, dat ik inderdaad al was.
mijn stond pas
wanneer ik 't er niet langer in kon uithouden
en ik viel er weer in nee~, zodra ik niet meer wist,
waar ik onopgemerkt mocht blijven hangen of rondslenteren.
Uren lang lag ik op een sofa als verstompt voor
me ·uit te staren en trokken de nevelen, die mijn gedachten
omfloersden, soms een ogenblikje op, dan zag ik het leven
bij het licht van mijn koude jaloezie van alles en allen,
dan was ik me alleen bewust van een alomvattend haten.
Akelig ledige dagen! Geen sprankje belangstelling in wat
ook!
Ik las mijn novelle over en vond het ding nu zelf onuitstaanbaar:
mat, dwaas en tegelijkertijd aanmatigend.
N een, neen, ik was geen kunstenaar.
Menige avond bedronk ik me op mijn kamer om in een
half uur van opgewondenheid voor de toekomst weer
eens een romantisch plan te kunnen ontwerpen. Ik wist,
dat het nooit tot uitvoering zou komen; maar het bezorgde
me ten minste een flets voorgevoel van heerlijke
emoties, een siddering van denkbeeldig leven.
63
Wat me eindelijk opjoeg uit deze was de vrees
voor de dienstboden.
Ik heb er altijd een hekel aan gehad op mijn wandeling
tegen te komen. Gedeeltelijk vindt dit zijn verklaring
in angst om mensen te groeten, die me niet
herkennen; voornamelijk het uit mijn argwaan
dat ze achter mijn rug zich zullen omwenden om
me na te kijken, af te breken, misschien te bespotten.
Deze argwaan bekroop me ook ten van de hotelmeiden,
die mijn onhebbelijk luieren moesten vinden. lachten ze mij uit; maar als ze ook
eens rondvertelden, dat ik niet wel bij het hoofd was! Die
mogelijkheid joeg me op een goede dag tamelijk vroeg
het bed uit en bracht me er toe weer aan de table d'h6te
te gaan eten.
Toen gebeurde 't, dat mijn buurman door een reeks van
vragen mij tot een gesprek wist te verlokken. Eerst verwenste
ik de lastige kerel en dacht zelfs aan opstaan;
maar aan liet ik me meeslepen en de volgende
morgen verlangde ik naar het etensuur.
artistieke naturen,
welke de onbeschaamdheid, het talent en de lust Bij mij leed hij
mijn hardnekkige geslotenheid en
liegen; maar desondanks besefte
ik, dat hij me allengs begon te doorgronden.
maakte me hoe langer, hoe voorzichtiger; maar trok
ik een krachtige aandrang
te 't was dorpsburgemeester
de één en al bewondering voor zijn
een burgemeester takt
gemakkelijk worden van zijn gemeente
jongelui met goede
uit gebrek aan energie om andere redenen
voet hadden gekregen in het maatschappelijk
Hij ambt me zo smakelijk te schilderen,
ten slotte geloofde het geneesmiddel voor
eindelijk deze marasmus vrees
dienstboden.
altijd een hekel aan gehad op mijn wandeling
bekenden dit zijn verklaring
mijn me niet
voornamelijk spruit uit mijn argwaan
voort, achter mijn rug zullen omwenden om
te kijken, af te breken, misschien te bespotten.
opzichte hotelmeiden,
onhebbelijk luieren alleronaangenaamst
Zeker Ze ook
dat Die
joeg me goede dag tamelijk vroeg
bracht toe weer aan de table d'h&te
eten.
mijn buurman reeks gesprek te verlokken. Eerst verwenste
de lastige kerel en dacht zelfs aan opstaan;
zoetjes ik me meeslepen en de volgende
naar het etensuur.
De man behoorde kennelijk tot die half artistieke naturen,
onbeschaamdheid, de lust hebben
andere mensen binnenste buiten te keren. Bij mij leed hij
telkens schipbreuk op mijn hardnekkige geslotenheid en
mijn gemakkelijkheid in het liegen; maar desondanks besefte
hij me allengs begon te doorgronden.
Dit maakte me hoe langer, hoe voorzichtiger; maar trok
me tegelijkertijd aan. Soms voelde ik een krachtige aandrang
om mijn gemoedsleven voor hem bloot te leggen;
doch zo ver is 't nooit gekomen. Hij was dorpsburgemeester
in de Achterhoek en bewondering zijn
beroep. Volgens hem kon een burgemeester met wat takt
en geld gemakkelijk de afgod worden van zijn gemeente
en bestond er geen beter baantje voor jongelui met goede
hoofden, die uit gebrek aan energie of om andere redenen
geen vaste voet hadden gekregen in het maatschappelijk
raderwerk. Hij wist het ambt me zo smakelijk te schilderen,
dat ik ten slotte geloofde het geneesmiddel voor
64
mijn kwaal, het toevluchtsoord uit mijn ellende, het redmiddel
van mijn toekomst gevonden te hebben.
Toch zou ik voor al de bezwaren, als het lesnemen, het
zoeken van een secretariaat, het solliciteren, terug zijn
gedeinsd, indien mijn tafelvriend niet gebleken was de
zijn, die zich volgaarne met een en ander wilde
zaak hoe langer hoe meer op,
dorpsleven met zijn gedwongen sociabiliteit
laatste over mijn besluiteloosheid.
later zat ik op een gemeentehuisje, bezield
met de beste voornemens, mij vleiend nu een gewoon
worden, staat even kalm gelukkig te
meende zien, dat anderen waren. —
uit eigen kracht stand; daarna
tijdlang het leven; toen verdween
achter te laten.
Wat me 't de sociabiliteit, waarvan
juist zoveel had voorgesteld. Op het ogenblik, dat
bladzijden niet meer aan,
alleen het aangeboren wantrouwen, de
van deze
geweest. Toen echter verbeeldde
iedereen de omgang bleef als hij
de kennismaking had dit verschijnsel
te nam ik ze mij voor een
stedeling hielden. Ik me
de mannen dachten: „ Je op ons, dorpelingen,
wat verder bent geweest dan wij,
de Rijn kennen en omdat je in schouwburgen,
te hebben
schatting ben je toch maar een
En de vrouwen te
„liederlijke deernen heb je zeker leren omgaan;
lach japonnen, die enige modes
achter niet, dat wij daarom iets
in dan een onhandige in de
verlegen ons is."
eens schuchter lompwordens toe, dan weer driest,
toevluchtsoord mijn ellende, het redmiddel
mijn toekomst gevonden te hebben.
ik voor al de bezwaren, als het les nemen, het
een secretariaat, het solliciteren, terug zijn
gebleken de
man te zijn, die zich volgaarne met een en ander wilde
belasten. Hij hemelde de zaak hoe langer hoe meer op,
prees ook het dorpsleven met zijn gedwongen sociabiliteit
en zegevierde ten laatste over mijn besluiteloosheid.
Weinige weken later zat ik op een gemeentehuisje, bezield
beste voornemens, vleiend nu een gewoon
mens te zullen worden, in staat even kalm gelukkig te
zijn, als ik meende te zien, dat anderen waren. -
Een poos hield deze waan uit eigen kracht stand; daarna
bleef hij een tijdlang gedwongen in het leven; toen verdween
hij zonder een spoor achter te laten.
me 't eerst tegenviel was de sociabiliteit, waarvan
ik me juist zoveel had voorgesteld. Op het ogenblik, dat
ik deze bladzijden neerschrijf, twijfel ik er niet meer aan,
dat alleen het aangeboren wantrouwen, waarmee ik de
mensen altijd tegemoet ben getreden, de schuld van deze
nieuwe teleurstelling is geweest. Toen echter verbeeldde
ik me, dat iedereen even stug in de omgang bleef als hij
zich bij de kennismaking getoond had en om dit verschijnsel
te verklaren nam ik aan, dat ze mij voor een
waanwijze, geblaseerde stedeling hielden. Ik stelde me
voor, dat de mannen dachten: "Je ziet op ons, dorpelingen,
neer, omdat je wat verder bent geweest dan wij,
die alleen de Rijn kennen en omdat je in schouwburgen,
societeiten, café's-chantant wereldwijsheid waant te hebben
opgedaan; maar in onze scllatting ben je toch maar een
nieteling." En ik meende in de ogen van de vrouwen te
lezen: "met liederlijke deernen heb je zeker leren omgaan;
waarschijnlijk lach je om onze japonnen, die enige modes
ten achter zijn; maar geloof niet, dat wij daarom iets
anders in je zien dan een onhandige kwezel, die in de
grond van zijn hart verlegen voor ons is."
Nu eens schuchter tot lompwordens toe, dan weer driest.
65
vertrouwelijkheid het gevoel, men
genegen veel doorzag en
met Daar
het werk — — de burgemeester ontging. Mijn
nam beetje wilskracht verlamde.
gebeurde dikwijis genoeg warme namiddagen,
over mijn papieren slaap viel en de talloze
die mijn avonduren rijpten,
verschrompeld,
't die secretarie uit en misschien
nog langer uit traagheid blijven hangen,
geen kennis had gemaakt met een jongmens, die
de Amsterdamse universiteit.
zeer gezien had
hem loens, egoist,
oud vermeed zijn gezelschap, dit
een hij een
me, dat
zich zelf ware
nog geen reden voor me geweest om zijn bijzijn te
gelijkenis mijn voordeel
Ik schuw, iets minder gaf me een ongekend behaaglijk Vrienden — mensen vrienden kunnen
— toen
een me vastklampte ik me
voelde worden gek te steken
angst.
dag af sloot hij zich met een zeldzame hulphoevendheid
het bewustzijn van een
wezen oefende op het plan opperde hem naar Amsterdam te volgen.
„gaan we 's uit, hé?"
't iemand, en ik achtte me op
haast beledigend, deed ik mijn best anderen en me zelf tot
te dwingen; maar het gevoel, dat men
mij duldde, doch niet genegen was, te veel doorzag en
niet genoeg doorgrondde, groeide met de dag aan. Daar
kwam bij, dat het werk - evenals elk werk - mij al
gauw tegenstond, wat de burgemeester niet ontging. Mijn
lusteloosheid nam toe; mijn beetje wilskracht verlamde.
Het gebeurde dikwijls genoeg vooral op warme namiddagen,
dat ik over mijn papieren in slaap viel en de talloze
goede voornemens, die in mijn avonduren rijpten,
waren geregeld de volgende morgen ontkleurd, verschrompeld,
verdord.
Toch hield ik 't twee jaar op die secretarie uit en misschien
ware ik er nog langer uit traagheid blijven hangen,
als ik geen kennis had gemaakt met een jongmens, die
zich bekwaamde voor de Amsterdamse universiteit.
Ofschoon zijn ouders in het dorp zeer gezien waren, had
niemand met hem op. Men vond hem loens, stroef, egoïst,
en jong en oud vermeed zijn gezelschap, voor zover dit
op een kleine plaats doenlijk is. Ook mij gaf hij een
alleronaangenaamste indruk; maar toch trof het me, dat
wij zoveel van elkander weg hadden. Op zich zelf ware
dit nog geen reden voor me geweest om zijn bijzijn te
zoeken; doch de gelijkenis viel toevallig in mijn voordeel
uit. was iets minder schuw, iets minder onmondig en
dit gaf me een ongekend behaaglijk zelfvertrouwen.
- voor zover mensen als wij vrienden kunnen
zijn - werden we eigenlijk pas op een bruiloftsfeest, toen
hij zich als een schaduw aan me vastklampte en ik me
vrijmoedig voelde worden alleen door de gek te steken
met zijn angst.
Van die dag af sloot hij zich met een zeldzame hulphoevendheid
steeds bij me aan en het bewustzijn van een
steun te wezen oefende zulk een bekoring op me uit, dat
ik zelf het plan opperde hem naar Amsterdam te volgen.
"En dan gaan we avonds op avontuur uit, hè?"
Ik hoor me nog zeggen op de toon van iemand, die op
dit gebied al heel wat ervaring heeft en ik achtte me op
66
dat ogenblik werkelijk in staat de rol van „viveur" vol
te houden.
Begeerte en vrees lichtten in de schichtige blik, waarmee
van Dregten de aankondiging zwijgend ontving. Een bedeesd
lachje speelde even om zijn bleke lippen; een lange
poos wreef hij met de altijd klamme hand over zijn weggetrokken
kin en een dof, maar verrukt „ja" welde eindelijk
als een hete zucht uit zijn gemoed op. Hij wilde, o,
zo graag; maar zonder mij zou hij nooit gedurfd hebben.
Toen begon ik weer geheimzinnige liefdesgeschiedenissen
te fantaseren en wond me onder het vertellen zodanig op,
dat ik overtuigd werd in Amsterdam dergelijke avonturen
maar voor het grijpen te zullen vinden.
Dus had de ontvangen les niemandal gebaat; de neiging
— hoe zwak ook — zegevierde door taaiheid. Ik wist
van zaken mijn schroomvalligheid niet
kleiner blijken vroeger toch was 't onderdrukken, ik ouder en
dus ervarener, bijdehander was geworden. Het dus zeggen, dat hij niet met een
soortgelijk dus behept is?
roestige onhebbelijkheden onze ouderdom
blinkende fouten van onze jeugd en toch schijnen
verkeren, hun leven
een vooruitgang is.
't mens zijn tijd, vooral in
conventies hoe minder hij in onaangename
minder hij dus gedwongen
door te denken over de ware beweegredenen van
gereder hij derhalve allerlei
bij zich zelf meent
nemen, hoe tevredener bijgevolg in zijn
gunstiger denken moet over het
schijnt tegenover staan, dat ondanks de
verdedigbare welke de mensen
menen — en dikwijls
zich zelf ondersteld willen
— zij maar te vaak in anderen — behalve op het
in "viveur" vol
en de schichtige blik, waarmee
aankondiging Een bedeesd
zijn bleke lippen; een lange
de altijd klamme hand over zijn weggetrokken
kin maar verrukt "ja" welde eindelijk
wilde, 0,
mij zou hij nooit gedurfd hebben.
begon ik weer geheimzinnige liefdesgeschiedenissen
werd in Amsterdam dergelijke avonturen
grijpen zullen vinden.
de ontvangen les niemandal gebaat; de neiging
- zwak ook - zegevierde door taaiheid. wist
zeker, dat op stuk van zaken mijn schroomvalligheid niet
veel kleiner zou blijken dan vroeger en toch was 't me
onmogelijk de gedachte te onderdrukken, dat ik ouder en
was was
onzinnig; maar wie durft te zeggen, dat hij niet met een
is?
Onder de roestige onhebbelijkheden van onze ouderdom
liggen de blinkende fouten van onze jeugd en toch schijnen
de meeste mensen in de waan te verkeren, dat hun leven
een ontwikkeling, een vooruitgang is.
't Is waar, hoe beter een mens past in zijn tijd, vooral in
de conventies van zijn tijd, hoe minder hij in onaangename
botsingen komt, hoe minder hij dus gedwongen
wordt door te denken over de ware beweegredenen van
de menselijke handelingen, hoe gereder hij derhalve allerlei
moois bij anderen onderstelt, dat hij in zich zelf meent
waar te nemen, hoe tevredener hij bijgevolg is in zijn
verblindheid en hoe gunstiger hij denken moet over het
leven. Hier schijnt tegenover te staan, dat ondanks de
mooie, althans verdedigbare motieven, welke de mensen
voor hun daden in zich zelf menen te vinden - en dikwijls
ondanks die daden in zich zelf ondersteld willen
zien - zij maar al te vaak in anderen - behalve op het
67
boeken — voor dergelijke daden slechte, ten
minste onverdedigbare motieven aannemen.
Ondervinding van anderen opdoen en zelfkennis verkrijgen
zijn echter twee zeer verschillende middelen om wijs
worden, hoogst zelden door een en dezelfde persoon
in toepassing worden gebracht. Nu ik het aantal
zo meer dus de normaliteit
benijdbaar komt
het me waarschijnlijk voor, dat zelfkennis altijd tot pessimist
anderen als
en zijn ervaring niet voor een mooie uitzondering
houdt op een lelijke regel.
Amsterdam hetzelfde
woei de lust me aan om in de morgenuren,
ik eenzaam moest doorbrengen, ook een studievak
ter hand te nemen. Misschien dit het uitvloeisel
onberedeneerde vrees, dat van
me op intellectueel
doen gelden. Ik besloot weer te gaan
maar nu dan de wilde
maken van nieuwere wijsbegeerte en
ging de stuwende kracht van mijn
alles was en werd boezemde
weten,
Willem Termeer zijn eigenaardigheden te danken
plaats medemensen.
Was één of meer opzichten een
een en zo ja, in hoeverre
voeiden, normale naturen
of deze quaestie te
ik zowel wetenschappelijke als belletristische
altijd beheersten me daarbij de vragen: ben ik rubriek; nu zijn? antwoorden waren steeds even
toe gebracht aan de juistheid te
hield en houd me voor een degeneratie.
toneel en in boeken - voor dergelijke daden slechte, ten
motieven aannemen.
anderen en zelfkennis verkrijgen
zeer verschillende middelen om wijs
te worden, die hoogst zelden door een en dezelfde persoon
toepassing Nu het aantal
normale mensen zo groot niet meer en dus de normaliteit
der meesten zo benijdbaar zuiver niet meer acht, komt
altijd tot pessimist
maakt, ondervinding van anderen alleen dan, als
men zich zelf en zijn ervaring niet voor een mooie UItzondering
een lelijke regel.
Te Amsterdam aangekomen, namen wij kamers in hetzelfde
huis en nu woei de lust me aan om in de morgenuren,
die ik eenzaam moest doorbrengen, ook een studievak
ter hand te nemen. Misschien was dit het uitvloeisel
van een onberedeneerde vrees, dat het overwicht op van
Dregten me ontglippen zou, indien ik me op intellectueel
gebied niet wist te doen gelden. Ik besloot weer te gaan
schrijven; maar nu anders dan de eerste keer. Ik wilde
een ernstige studie maken van nieuwere wijsbegeerte en
physiologie. In deze ging de stuwende kracht van mijn
behoefte aan zelfkennis uit. Hoe alles was en werd boezemde
mij slechts in zoverre belang in, als ik wilde weten,
waaraan \'Villem Termeer zijn eigenaardigheden te danken
had en welke plaats hem toekwam onder zijn medemensen.
Was ik werkelijk in één of meer opzichten een
uitzondering, een abnormaliteit en zo ja, in hoeverre
dachten, voelden, streefden, vermochten de normale naturen
meer of minder dan ik? Om deze quaestie op te
lossen las ik zowel wetenschappelijke als belletristische
werken en altijd beheersten me daarbij de vragen: ben ik
zo; val in die rubriek; is dit nu mijn geval; zou ik
daartoe in staat zijn? De antwoorden waren steeds even
vernederend als verlammend; maar het troosteloze van die
uitkomst heeft mij er niet toe gebracht aan de juistheid te
twijfelen. Ik hield en houd me voor een degeneratie.
68
kan misschien minder lijden, zeker ook minder
gewone, gezonde mens.
de wederwaardigheden van anderen
zelden iets meer dan nieuwsgierigheid een ongeveinsd
Genot zoekt
ademhaalt; maar het normale, het goede individu
ten bate van anderen. koste van anderen
plaats van blijmoedige voldoening, lusteloze
de herediteit meende de verklaring hiervan te
had mijn ouders samengevoerd; daar het
nuchtere van mijn gemoedsleven. Uitgeput
wel zijn
kracht
beteugelen voldoen. Door het besef van mijn
in ik lafhartig geworden
een ander individu en
mijn moeder, me gedwongen
goed te koesteren, zij onuitroeibare
wortels in diepst van mijn
ziel.
en nog altijd ben ik van
niet teruggekomen. —
een ellendig bestaan.
ik, moe en gecongestioneerd ontwakend, door angst
eens voor, indien
toch geen goed mens worden kon, ten minste gelijk
leven, tegen de avond dwaalde
altoos zelf weer af naar de wegen, die ik alle
plaats van uit opwinding te grijpen
het genot naar opwinding!
voor een genot; wat voor een opwinding!
weer eens op en dacht dan wederom
de wereld ingaan, zoekende naar heerlijke,
regel echter bleef mijn ziel
der dan welde
Ik kan misschien minder lijden, maar zeker ook minder
genieten dan de gewone, gezonde mens.
Mijn belangstelling in de wederwaardigheden van anderen
is zelden iets meer dan nieuwsgierigheid en een ongeveinsd
medelijden komt bijna nooit in me op. Genot zoekt
al wat ademhaalt; maar het normale, het goede individu
vindt bevrediging in een leven ten bate van anderen. Mijn
natuur hunkert naar een genieten ten koste van anderen
en krijgt, in plaats van blijmoedige voldoening, lusteloze
afmatting.
In de herediteit meende ik de verklaring hiervan te
vinden.
Geen liefde had mijn ouders samengevoerd; van daar het
kille, nuchtere egoïsme van mijn gemoedsleven. Uitgeput
door een woeste jeugd had mijn vader me nog wel zijn
overspannen begeerten geschonken, maar niet de kracht
ze te beteugelen of te voldoen. Door het besef van mijn
minderheid in de strijd des levens was ik lafhartig geworden
bij mijn eerste botsing met een ander individu en
de ijdelheid, het erfdeel van mijn moeder, had me gedwongen
die zwakheid z6 goed te koesteren, dat zij onuitroe~
bare wortels moest schieten in het diepst van mijn
Aldus dacht ik over me zelf en nog altijd ben ik van
deze opvatting niet teruggekomen. -
Intussen leidde ik een ellendig bestaan.
Nam ik, moe en gecongestioneerd ontwakend, door angst
voor mijn gezondheid gedreven, me al eens voor, indien
ik toch geen goed mens worden kon, ten minste gelijk
een goed mens te willen leven, tegen de avond dwaalde
ik altoos van zelf weer af naar de wegen, die ik alle
dagen ging en in plaats van uit opwinding te grijpen
naar het genot, zocht ik het genot naar opwinding!
En wat voor een genot; wat voor een opwinding!
Soms leefde ik wel weer eens op en dacht dan wederom
aan weglopen, aan de wereld ingaan, zoekende naar heerlijke,
intense emoties. In de regel echter bleef mijn ziel
slapen, slapen de doffe slaap der uitputting en dan welde
69
in mij omhoog volle
dringen. Hoe dikwijls heb
me zelf gezegd: och wat, schaamte is niets dan
Zulke speelde ik met walgelijke
vrouwen en nog walgelijkere kameraden de rol van
„fanfaron vice".
ik wat meer, elke morgen duurde langer, eer de kalmte terugkeerde in mijn verhit
helderheid mijn omneveld brein en toch
uitspattingen de minne excesjes van
en niets goeds krijgen Dregten er geheel mee tevreden. Met zijn beperkte
had hij een volkomen gemis zelfkritiek
me voor. Geen van beiden gevoelden wij de
het kwaad; maar
begreep . . . ik begrijpen, het
kan, mensen
dan een bende saaie huichelaars.
ik dit leven zou hebben volgehouden,
toevallig in kennis gekomen een de onze
tweetal onderscheidde van ons, dat
fatsoenlijke en aan
in de nacht het decorum te bewaren.
van vonden zij hierv6or te kiezen. Zij
te bewegen aan het
die nooit van kaartspelen heb
toe te geven.
domme als
ventjes niet harden. Dat laffe grap
zwart gerokt en wit gedast
verschijnen toe te spreken
monsieur le duc, monsieur le marquis, monsieur le
le me al erg tegen de
toestand — te
ten onrechte — begon vermoeden, zij met
alleen de lust in mij omhoog mijn binnenste in zijn volle
slechtheid aan de wereld op te dringen. Hoe dikwijls heb
ik niet tot me zelf gezegd: och wat, schaamte is niets dan
verlegenheid! Zulke avonden speelde ik met walgelijke
nog walgelijkere kameraden de van
hypochondere "fanfaron du vice".
Elke nacht dronk ik wat meer, elke morgen duurde 't
wat langer, eer de kalmte terugkeerde in mijn verhit
bloed, de helderheid in mijn omneveld brein en toch
waren mijn uitspattingen maar de minne excesjes van
iemand, die niet veel verdragen en niets goeds krij6en kan.
Van Dregten was er geheel mee tevreden. Met zijn beperkte
denkkracht had hij een volkomen gemis aan zelfkritiek
op me voor. Geen van beiden gevoelden wij de
bekoring van het goede, de afkeer van het kwaad; maar
ik begreep... ik meende althans te begrijpen, dat het
goede bekoren terwijl voor hem de normale mensen
niets anders waren dan een bende saaie huichelaars.
Wie weet, hoe lang ik dit leven zou hebben volgehouden,
waren wij niet toevallig in kennis gekomen met een paar
Amsterdamse jongelui, wier leefwijze weinig van de onze
verschilde.
Dit tweetal onderscheidde zich in zoverre van ons, dat
zij meer in fatsoenlijke kringen uitgingen en dus er aan
hechtten tot laat in de nacht het decorum te bewaren.
Geheel misdeeld van kunstzin vonden zij 't vervelend
hiervóor een concertzaal of schouwburg uit te kiezen. Zij
wisten van Dregten te bewegen zijn vooravonden aan het
whistspel te wijden en ik, die nooit van kaartspelen heb
gehouden, was zwak genoeg maar weer toe te geven.
Op de duur kon ik 't evenwel met deze even domme als
aanstellerige ventjes niet harden. Dat zij de laffe grap
wisten door te drijven van zwart gerokt en wit gedast
aan de speeltafel te verschijnen en elkander toe te spreken
als monsieur Ie duc, monsieur Ie marquis, monsieur Ie
comte en monsieur Ie baron, stuitte me al erg tegen de
borst; maar de toestand werd onhoudbaar, toen ik - te
recht of ten onrechte - begon te vermoeden, dat zij met
70
waren overeengekomen voor de gezamenlijke
uit Ik was aan niemand rekenschap verschuldigd. van Dregten betaalde, die veel meer behoefde
nu echter ook nog
door een paar heertjes, die, wat routine
levenswijsheid op me neerzagen,
ging te ver. Hun bijzijn werd me onuitstaanbaar;
er iets bijzonders het
en ga heen.
kwam bijzondere; in de nacht.
Ik was dertig jaar geworden. Mijn verjaardag was een
als een andere geweest; alleen wat treuriger, daar
de vroege morgen af had geregend. Wij waren
uitgegaan hadden veel gedronken. bij honk
uitgegleden neergevallen in de modder.
had ik in mijn bed doorgebracht,
schrok wist ik niet; maar ik had nauwelijks
aangestoken, als een vreselijke angst, een
kille door mijn hele
verbreidde.
kon ik voelde dat ik bang
daden.
gevolgen zouden kwalen zijn, ongeneeslijke kwalen
allerlei aard. Reeds kropen ze als slangetjes rond
in mijn hersenen, mijn rug, in mijn ogen,
mijn lever, in mijn maag, in mijn nieren,
mijn mijn benen voelde, ze me
ze mij vroew oud, gebrekkig, afzichtelijk
een voorwerp van bespotting en walging
Ik zag me gekerfd, gepijnigd worden,
tot dag, wegkwijnen
tot uur en eindelijk . . . sterven.
daar altijd bang voor
En me zo dikwijls afgevraagd: was
ongelukkig je geboorte? is mijn onver-
van Dregten waren overeengekomen voor de gezamenlijke
verteringen alleen te putten uit mijn beurs. Ik had wat
geld en was aan niemand rekenschap verschuldigd. Dat
ik dus voor van Dregten betaalde, die veel meer behoefde
dan hij kreeg, leek me natuurlijk. Me nu echter ook nog
te laten plukken door een paar heertjes, die, wat routine
voor levenswijsheid houdend, bluffend op me neerzagen,
dat ging te ver. Hun bijzijn werd me onuitstaanbaar;
maar toch was er iets bijzonders nodig om me tot het
besluit te brengen: houd op en ga heen.
Eindelijk kwam dat bijzondere; het kwam in de nacht.
Ik was dertig jaar geworden. Mijn verjaardag was een
dag als een andere geweest; alleen wat treuriger, daar
het van de vroege morgen af had geregend. Wij waren
laat uitgegaan en hadden veel gedronken. Vlak bij honk
was ik uitgegleden en neergevallen in de modder.
Nog geen twee uren had ik in mijn bed doorgebracht,
toen ik plotseling met een hevige schrik ontwaakte.
Waarvan ik schrok wist ik niet; maar ik had nauwelijks
mijn kaars aangestoken, als een vreselijke angst, een
inwendige kille siddering gelijk, zich door mijn hele
gloeiende lichaam verbreidde.
Doordenken kon ik niet; ik voelde maar, dat ik bang
was, doodsbang voor de gevolgen van mijn daden.
Die gevolgen zouden kwalen zijn, ongeneeslijke kwalen
van allerlei aard. Reeds kropen ze als slangetjes rond
in mijn hart, in mijn hersenen, in mijn rug, in mijn ogen,
in mijn borst, in mijn lever, in mijn maag, in mijn nieren,
in mijn armen, in mijn benen en ik voelde, dat ze me
sloopten, dat ze mij vroeg; oud, gebrekkig, afzichtelijk
zouden maken, tot een voorwerp van bespotting en walging
voor iedereen. Ik zag me gekerfd, gepijnigd worden,
vermageren, verkleuren, vervallen van dag tot dag, wegkwijnen
van uur tot uur en eindelijk ... sterven.
0, die dood, die dood, wat ben ik daar altijd bang voor
geweest! En toch heb ik me zo dikwijls afgevraagd: was
je dan ongelukkig v66r je geboorte? Toch is mijn onver-
71
vulbare nooit geboren, altijd zo oprecht
geweest!
Geen denken meer aan slapen. Mijn hart bonsde zo hevig,
dat ik mijn nachthemd op en neer zag pan; opwellingen
van hitte stegen me naar het hoofd en 't niet
meer een hand of verroeren. zat
op mijn bed, te staren, te staren . . . en
me mijn lichaam te kunnen
onderscheiden, overal het aangetaste plekje te voelen
van voort zou
verder. Mijn werd kletsnat
van het zweten; donkere dampen trokken langs mijn ogen
doen; wat te doen?
de morgen, terwijl kil grijze lichtstrepen
de gordijnen begonnen doorsnijden,
uitputting het schel schitterende
mijn de bonkige grijsheid
nare droom.
die droom ontwakend viel mijn eerste blik op mijn
kleren en een verlangen
en frisheid, gelijk 's morgens de
veel gedronken lust komt naar ijskoud
gezondheid was ik nog
dertig jaar!
moest van me terecht komen, als ik ziekelijk,
niemand anders dan een betaalde
om me bekom. meren Voor 't van buwelijk in en verbeeldde
de haven te zien, waarin mijn ellendig
kunnen ankeren.
er me destijds in aanlokte, was geen behoefte aan
een vrouw of van kinderen. Ik zag alleen
zonnige woning,. ik 't hebben en
zou zijn voor de mensen.
eenvoudige wandeling een herstellende zieke
toe van een regelmatig,
huiselijk zonder enige opwinding.
. . . vrouw gezocht?
72
wens: ware ik nooit geboren, altijd zo oprecht
op zag gaan; opwellingen
stegen hoofd en 't was me niet
mogelijk meer een hand of een voet te verroeren. Ik zat
maar, recht op in mijn bed, te staren, te staren ... en
verbeeldde me elk orgaan in mijn lichaam te kunnen
overal het voelen
branden, van waar het bederf uitging, dat voort zou
woekeren al verder en verder. Mijn hoofd werd kletsnat
donkere dampen trokken langs mijn ogen
heen. Wat te doen; wat te doen?
Eerst tegen de morgen, terwijl kil grijze lichtstrepen
het donkere bruin van de gordijnen begonnen te doorsnijden,
doezelde de uitputting het schel schitterende
angstleven in mijn hersenen ineen tot de bonkige grijsheid
van een nare droom.
Uit die droom ontwakend viel mijn eerste blik op mijn
bemodderde kleren en toen kwam over mijn ziel een verlangen
naar rust en frisheid, gelijk 's morgens over de
tong, die te veel gedronken heeft, de lust komt naar ijskoud
water. Kalmte en gezondhèid was al, wat ik nog
verlangde. Al dertig jaar! .
Wat moest er van me terecht komen, als ik ziekelijk,
hulpbehoevend werd en niemand anders dan een betaalde
oppasseres zich om me bèkommeren zou? Voor 't eerst
rees het denkbeeld van een huwelijk in me op en verbeeldde
ik me de ha ven te zien, waarin mijn ellendig
scheepje zou kunnen ankeren.
Wat er me destijds in aanlokte, was geen behoefte aan
de affectie van een vrouw of van kinderen. Ik zag alleen
een zonnige woning,. waarin ik 't goed zou hebben en
veilig zou zijn voor de mensen.
Zoals een eenvoudige wandeling een herstellende zieke
toelacht, zo lachte mij het vooruitzicht toe van een regelmatig,
huiselijk leven zonder enige opwinding.
Edoch ... waar de vrouw gezocht?
Van meisjes aanspreken
of een restaurant had ik wel eens gehoord;
ik immers toch niet durven!
Niet wetend hoe ooit dringen de maatschappelijke
nu tweemaal de vlucht
had genomen, kwam ik eerst op de inval „winkelmeisje, dochter
een sigarenkoopman. dacht ik, die
vereerd aanzoek een „heer" en zal
tot mij opzien.
grap was van korte duur.
mooie kind deed vriendelijk genoeg en, gesterkt, zowel
mijn door
de gangbaarheid mijn bedoelingen,
vrij gauw mijn schroom; ééri overschat!
zij 't een goede dag
kennis stelde. Toen
die namiddag winkel kwam, ik er
dochter bijeen. eerste verzocht me beleefd,
en
meisje daarbij lachen uitbarstte, ontzonk me
tegen zijn onuitgesproken protesteren.
ik maar beschaamd heen, minder getroffen
de behandeling door
bewijs mijn volkomen gebrek aan takt.
een dag te binnen, dat er toch nog
toegang me moeilijk
Dit gezin van mijn
Bloemendael vrouw
een referendaris, den Haag woonde.
zagen die ik door
de te mijn een bezoek te mogen brengen.
antwoord zult ons welkom wezen, de
Getrouwde kennissen had ik niet. Van meisjes aanspreken
in een winkel of een restaurant had ik wel eens gehoord;
maar dat zou ik immers toch niet durven!
wetend hoe weer door te dringen in de maatschappelijke
wereld, waaruit ik nu tweemaal de vlucht
de een "bout de
cour" te gaan maken aan een mooi de dochter
van een Misschien, dacht ik, is die
nog wel vereerd door het aanzoek van een "heer" en zal
ze tot mij opzien.
De grap was van korte duur.
Het mooie kind deed vriendelijk genoeg en, gesterkt, zowel
door het besef van superioriteit in stand als door
het bewustzijn van de gangbaarheid van mijn bedoelingen,
overwon ik vrij gauw mijn schroom; maar het bleek even
gauw, dat ik voor één keer mijn krachten flink had overschat!
Waarschijnlijk was zij 't zelf, die op een goede dag
haar ouders met mijn hofmakerij in kennis stelde. Toen
ik die namiddag weer in de winkel kwam, vond ik er
vader en dochter bijeen. De eerste verzocht me beleefd,
maar dringend mijn sigaren voortaan elders te kopen en
toen het meisje daarbij in lachen uitbarstte, ontzonk me
de moed tegen zijn onuitgesproken verdenking te protesteren.
Dus sloop ik maar beschaamd heen, minder getroffen
door de behandeling van de winkeljuf dan wel door
het ontvangen bewijs van mijn volkomen gebrek aan takt.
Daar schoot het me op een dag te binnen, dat er toch nog
één gezin bestond, waarin de toegang me zeker niet moeilijk
zou worden gemaakt. Dit was het gezin van mijn
gewezen voogd, te Utrecht. Man en vrouw
leefden nog. Ze hadden twee dochters, waarvan de oudste,
getrouwd met een in den Haag woonde.
Waarschijnlijk zagen die luitjes mensen en zou ik door
hun huis heen terug kunnen keren in de beschaafde wereld.
Ik schreef dus; dat is te zeggen: ik vroeg mijn ex-voogd
schriftelijk vergunning hem een bezoek te mogen brengen.
Het antwoord luidde: je zult ons welkom wezen, de
logeerkamer staat voor je open.
73
Natuurlijk had mijn schuwheid voor het fatsoenlijk en
wellicht vormelijk gezelschap, waarin ik terecht zou
de brief doen berouwen;
het besef van het-kan-niet-langerzo
me de kracht om te volharden en nog eens te schrijven:
de zoveelste tegen half zes.
De keuze van het etensuur was in de hoop gedaan, dat
wijn me gauw vrijmoedig zou maken.
de teerling geworpen aan de
om mogelijk te zien.
uitdrukking aanleiding tot een misverstand.
dacht er niet aan terstond een gunstige indruk
maken het mij onbekende ik
was: niet onooglijk zijn, daar het geringste foutje
mijn of het kleinste puistje op mijn gezicht
het ondraaglijke doet klimmen.
ik me nauwkeurig opgenomen en meestal
veroordeeld.
ontvangst was even hartelijk als omslachtig. Logé's
zeldzame vogels in stille kooitje.
meiden een oppasser ten einde de
te afladen van mijn
bagage. zenuwachtig geluiden
me te ontdoen
hoed en mevrouw riep door het trapgat naar
en behandeld en waar hij
duurde lang, eer mijn de reis, de tijd,
gezien hadden, de daagse zitkamer
opende nog een poosje langer, eer ik zijn
vrouw en aanschouwen de bovenverdieping
over gewaakt.
van de beide dames zette me terstond op mijn
helpen over mijn verlegenheid; o, neen,
me zeer terughoudend, ja bijna
mijn schuwheid het fatsoenlijk en
vormelijk terecht zou
komen, mij terstond de afzending van de brief doen berouwen;
maar toch gaf het besef van het-kan-niet-Iangerzo
me de kracht te volharden en nog eens te schrijven:
ik kom de zoveelste tegen half zes.
keuze van het etensuur in de hoop gedaan, dat
een glas wijn me gauw vrijmoedig zou maken.
Zodra nu de teerling geworpen was, begon ik aan de
voorbereidingen om er zo goed mogelijk uit te zien.
Deze uitdrukking kan aanleiding geven tot een misverstand.
Ik dacht er niet aan terstond een gunstige indruk
te willen maken op het mij onbekende meisje. Al wat ik
wilde was: niet onooglijk zijn, daar het geringste foutje
van mijn toilet, of het kleinste puistje op mijn gezicht
mijn verlegenheid tot in het ondraaglijke doet klimmen.
Altijd voel ik me nauwkeurig opgenomen en meestal
ook . . . veroordeeld.
De ontvangst was even hartelijk als omslachtig. Logé's
waren blijkbaar zeldzame vogels in dit stille kooitje.
Twee meiden en een oppasser rukten aan ten einde de
koetsier behulpzaam te zijn bij het afladen van mijn
enig stuk bagage. Bloemendael wachtte, zenuwachtig geluiden
uitstotend, achter de tochtdeur, om me te ontdoen
van jas en hoed en mevrouw riep door het trapgat naar
beneden, hoe de koffer aangevat en behandeld en waar hij
neergezet moest worden. Het duurde lang, eer mijn voogd,
grinnekend doorrammelend over het weer, de reis, de tijd,
waarin we elkaar niet gezien hadden, de daagse zitkamer
voor me opende en nog een poosje langer, eer ik zijn
vrouwen dochter te aanschouwen kreeg, die op de bovenverdieping
over de aankomst van mijn goed hadden gewaakt.
De aanblik van de beide dames zette me terstond op mijn
gemak. Niet dat ze bijzonder voorkomend waren of taktvol
me heen wisten te helpen over mijn verlegenheid; 0, neen,
integendeel kwamen ze me zeer terughoudend, ja bijna
stuurs voor. Wat me aan de gang bracht was de smakeloos
74
Hollandse eenvoud van beider toilet, dat trouwens in
harmonie was met de prutsige stoffering van de kamer.
't Was, of de goede snit van mijn eigen kleren me een
overwicht gaf. In mijn binnenste klonk 't: die mensen
voelen zich je minderen; ze durven je dus niet zo hard
beoordelen.
Vrij goed bracht ik mijn verontschuldigende frasen voor
de dag over de onbescheidenheid van mijn komen-logeren
en de drukte daardoor veroorzaakt.
Het goedige geratel van mijn zenuwachtige voogd bracht
me verder op dreef.
Nog ruist zijn woordenstroom me in de oren.
„ Ja, ja, een borreltje? Maar . . . ga zitten, hé . . . een gemakkelijke
stoel, hé. Ja, ja, een borreltje . . . wat zou je
denken? . . . . . . hé, ons vochtig klimaat,
hé. Je ziet er goed uit. Wat? . . . Kom, eentje, hé?
Evenwicht van binnen en van buiten. Je kunt 't nooit
jonger doen . . . Je zegt ja, hé?"
dat er op het marmeren buffetblad een paar
aan. Een glas sterke drank
straks paar woorden
het meisje richten, dat reeds een der karaffen had
aankeek.
„Rood of Port?"
en zwijgend, met neergeslagen
blik bood Anna me het gevulde glas op een
't die neergeslagen zeiden:
bent een gemeen mens, iets, waarnaar niet durf
lang stand.
oude heer nam Port en wij klonken.
gejaagd in zijn hakkelend spreken als bedaard
bewegingen hij lucht aan zijn ingenomenheid
instemming zijn vrouw begon
vertellen. de opmerking,
ik sterk op de overledene geleek. Toen rekende hij
deze nu al in de zestig zou geweest zijn,
de zestig te naderen.
dat trouwens in
de prutsige stoffering van de kamer.
't de goede snit van mijn eigen kleren me een
In mijn binnenste klonk 't: die mensen
minderen; niet zo hard
bracht ik mijn verontschuldigende frasen voor
de onbescheidenheid mijn komen-drukte daardoor veroorzaakt.
goedige geratel van mijn zenuwachtige voogd bracht
dreef.
ruist zijn woordenstroom in de oren.
"J a, borreltje? ... hè ... een gemakkelijke
stoel, hè. een borreltje ... zou je
er van denken? ... Zo'n reis ... hè, in ons vochtig klimaat,
hè. ziet er goed uit. Wat? ... Kom, eentje, hè?
buiten. Je kunt 't ... ja, hè?"
Ziende, er op het marmeren buffetblad een paar
karaffen klaar stonden, nam ik aan. Een i;las sterke drank
zou me misschien de moed geven straks een paar woorden
tot het meisje te richten, dat reeds een der karaffen had
opgenomen en vragend haar vader aankeek.
"Port?"
Mijn antwoord luidde: Rood en zwijgend, met neergeslagen
blik gevulde een
blaadje aan.
Een ogenblik was 't me, of die neergeslagen ogen zeiden:
je bent een gemeen mens, iets, waarnaar ik niet durf
kijken; maar die indruk hield niet lang stand.
De oude heer nam Port en wij klonken.
Altijd even gejaagd in zijn hakkelend spreken als bedaard
in zijn bewegingen gaf hij lucht aan zijn ingenomenheid
met mijn bezoek. Na de instemming van zijn vrouw begon
hij van mijn vader te vertellen. Eerst kwam de opmerking,
dat ik sterk op de overledene geleek. Toen rekende hij
uit, hoe diep deze nu al in de zestig zou geweest zijn,
terwijl hij bekende zelf de zestig te naderen.
75
„Een lustig heer, hoor . . . ja, ja . . . altijd even uitgelaten,
he . . . ten minste in zijn goeie tijd. Naderhand . . . nu, ja;
boontje komt om zijn loontje, hé . . . maar aardig . . . ja,
ja . . . en succes bij de . . . althans bij sommige.”
„Ik geloof, dat jelui samen heel wat op je geweten hadden",
merkte mevrouw aan, op een schertsende
toon, die vrij was van minachtende jaloezie.
Een schuin lachje speelde over het bol bleke gelaat tussen
de brede mond met dunne lippen en de ijle, grijze
De kleine, door een spinneweb van plooitjes
omstraalde ogen flikkerden guitig en zou
een fraai partijtje herinneringen ten beste hebben
gegeven, als zijn dochter niet in de kamer was geweest.
Om der wille van het kind -in en, nog een
slokje nemend, sprak hij vergoelijkend:
„Ik verzoek je te geloven, dat mijn rol altijd die van toeschouw-
er is geweest."
•
Een haast onmerkbaar van de schouders was
Bloemendaels enig antwoord.
Maar al te dikwijls heeft Anna in latere dagen door een
mij aan haar moeder
doen denken en dan speet het me telkens in den beginne
niet meer aandacht aan mijn schoonmoeder
te hebben gewijd. Wie weet, of ons huwelijk wel tot
stand zou gekomen zijn, als ik in die meestal zwijgende,
preutse, laag-bij-de-grondse huismoeder bijtijds
Anna's toekomst had ontwaard? Te onverschillig
echter om mijn belangstelling niet te beperken tot de
weinige mensen, van wie ik voor me zelf iets aangenaams
onaangenaams vreesde, kwam 't
me op de bejaarde mevrouw veel
oplettendheid waardig te keuren.
Ik herinner me haar altijd-even-strak, deftig geplooid gelaat
scherp uitkijkende noch mooi,
gevonden nog eens goed
geloof ik te mogen beweren, dat aanleg voor mensenkennis, wie 't evenwel
wetenschappelijke en denkkracht
"... ... hè ... goeie tijd. Naderhand ... zijn loontje, hè ... ... ... vrouwen ... sommige."
"dat jelui samen heel wat op je geweten hadden",
een flauw niet minachtende jaloezie.
bol bleke gelaat tussen
dunne lippen en de ijle, grijze
bakkebaardjes. door een spinneweb plooitjes
en manlief zeker fraai partijtje herinneringen ten beste hebben
in de kamer was geweest.
het kind hield · hij zich een
sprak hij vergoelijkend:
"dat mijn toeschouwer
haast onmerkbaar ophalen de schouders was
mevrouw Bloemendaels dikwijls Anna in latere dagen door een
dergelijk zwijgend schouderschokken me telkens in den beginne
meer aandacht aan mijn toekomstige hebben Wie ons huwelijk wel tot
in die meestal zwijgende,
conventioneel preutse, laag-bij-de-grondse huismoeder bijtijds
had ontwaard? Te onverschillig
mijn belangstelling beperken de
van wie me zelf iets aangenaams
verwachtte of onaangenaams vreesde, kwam 't
niet in me op de bejaarde mevrouw Bloemendael te keuren.
geplooid gelaat
met de scherp uitkijkende blauwe ogen noch mooi,
noch lelijk te hebben gevonden en denk ik nog eens goed
over haar na, dan geloof ik te mogen beweren, dat zij
iemand was met aanleg voor mensenkennis, wie 't evenwel
aan wetenschappelijke ontwikkeling en denkkracht
76
komen tot een stijfhoofdig
't-van-denken.
Bloemendael uit over vaders huwelijksleven,
niet gelukkig was geweest.
„had niet moeten trouwen; maar zij evenmin. En
't dingen gaat: de slechte gevolgen komen
de kinderen . . . ja . . . opvoeding,
m'n jongen . . . ja . . . hé? . . . In de laatste
veel meer bij je vader aan huis gekomen.
maar: de ellende te zoeken, hé . .
je toch niet kunt helpen . . . . . . Maar dat
niet . . . ben dan toch je voogd geweest . . . hé . . . 't waar . . . weten
. . . hé? studies was 't . . . dat reizen . . . . . . 't
. . . horen zeggen . . . je geen
. . . jeugd moet uitrazen . . . . . . 't mijn zaak niet; maar . . . 't jammer,
hé je een betere opvoeding hadt . ."
had het onderwerp maar,
oude heer mijn misselijke leefwijze in Amsterdam
met „de jeugd"
werd ik daardoor in mijn eigen
aardige iemand
de ogen van anderen versterkte mijn zelfvertrouwen.
„meneer Bloemendael, dochter wel
me denken?"
ik vond 'm bespottelijk;
deed weer
lachte haar zelfs
.. . terug.
geluidloze lachje, waarbij licht blauwe ogen
lachen, terwijl twee fletse rood der lippen,
't lachje, er naief, neen, haar lach — later anders
77
ontbrak om iets verder te komen dan tot een stijfhoofdig
, t -hare-er-van -denken.
weidde nu uit over vaders huwelijksleven,
dat niet gelukkig was geweest.
"Hij had niet moeten trouwen; maar zij evenmin. En
zoals 't met die dingen gaat: de slechte gevolgen komen
neer op de kinderen ... Niewaar? Ja, ja ... jouw m'n jongen ... nu ja, nu ja ... hè? ... laatste
jaren ben ik niet veel meer bij je vader aan huis gekomen.
Ik zeg maar: je hoeft de ellende niet op te zoeken, hè ..
als je toch niet kunt helpen ... niewaar? .. belet niet. .. ik ben dan toch je voogd geweest. niet
lang, hè ... 't is waar ... maar lang genoeg om te weten
... hè? Met de studies was 't al dadelijk uit ... toen
kwam al dat reizen ... Amsterdam ... precies weet ik 't
zo niet ... alleen van horen ... Ik maak je er geen
verwijt van ... de jeugd moet uitrazen ... de aard van
je vader ... 't is ook mijn zaak niet; maar ... 't is jammer,
hè en als je een betere opvoeding genoten ... "
Ik had het onderwerp liever onaangeroerd gezien; maar,
dat de oude heer mijn misselijke leefwijze in Amsterdam
bestempelde met de naam van "uitrazen van de jeugd"
deed me toch plezier. Al werd ik daardoor in mijn eigen
schatting geen aardige losbol, de mogelijkheid zo iemand
te schijnen in de ogen van anderen versterkte mijn zelfvertrouwen.
"Maar, meneer wat moet uw dochter wel
van me denken?"
De frase was er nauwelijks uit, of ik vond al bespottelijk;
maar dat zij Anna deed kleuren verhoogde al weer
mijn moed. Ik keek haar eens flink aan, lachte haar zelfs
toe en ... ze lachte terug.
Dit geluidloze lachje, waarbij haar liéht blauwe ogen
schenen mede te lachen, terwijl twee gelijke rijen witte
tandjes heenblonken door het fletse rood der lippen,
oefende een zeldzame bekoring op me uit. 't Was niet het
schuchtere, kinderlijke lachje, dat een vrouw er naïef, ja
dom doet uitzien; neen, haar lach - die ik later anders
beoordeelde — gaf haar toen voor mij de schijn van een
verstandelijk overwicht, waarmee zij, van een hoog standpunt,
gemoedelijk glimlachend, op de mensen neerzag.
Bovendien . . . ik was 't worden
en toen ze, plotseling kleurend, de ogen weer nedersloeg,
maakte een en ander de indruk op me, of ze een
liefdesverklaring aflei.
Mooi vond ik haar in 't minst niet; maar een beminnaar
lijnen haar zeker anders blauw
der ogen was me te licht, de bijna onzichtbare oogharen
wenkbrauwen wipneusje haar
iets kinderachtigs en de koele gemarmerde huid wekte niet
de minste zinnelijke begeerte in me op. Als ik haar op dat
ik 't menigte, had
haar zeker geheel onopgemerkt in duf
omgeving vonden gevangenen,
alleen met vereende krachten kunnen ontsnappen.
me tafel terstond een
hoog hoorde zo
van aardige doordraaier, ik dadelijk begon
vertonen. vrolijke ik in mijn
de pedanterie van een bereisd
tegenover onbereisde het personnage,
ik inderdaad vertoond — onder anderen aan
— maar een droevige caricatuur. Edoch,
wijn dronk, klom gelijk altijd
mijn ik
vader, moeder voor een leugenaar had uitgemaakt.
eenvoudige luitjes hadden gelukkig te weinig mensenen
wereldkennis hun eentonig bestaan verworven om
kunnen doorgronden. Zij luisterden
en alles voor is
't me dikwijls lang en
aan het des-
78
- voor mij de schijn van een
een hoog standpunt,
gemoedelijk de mensen neerzag.
... was 't niet gewend toegelachen te worden
ze, plotseling kleurend, de ogen weer nedersloeg,
ze een
soort zwijgende liefdesverklaring aflei.
't maar een beminnaar
van lijnen had haar zeker anders beoordeeld. Het blauw
me te licht, de bijna onzichtbare oogharen
en wenkbrauwen tekenden niet, het wipneusje gaf haar
gemarmerde niet
ik haar op ogenblik een zoen had mogen geven, zou ik 't of niet, of
zonder plezier hebben gedaan. Buiten, in een menigte, had
ik haar zeker geheel onopgemerkt gelaten; in de duf
huislijke omgeving vonden we elkander als twee gevangenen,
die alleen met vereende krachten kunnen ontsnappen.
Ik herinner me die eerste middag aan tafel terstond een
bijzonder hoog woord te hebben gevoerd. Dat hoorde zo
bij de rol van aardige doordraaier, die ik dadelijk begon
te vertonen. Van de vrolijke Don Juan, die ik in mijn
verhalen uithing, met al de pedanterie van een bereisd
man tegenover onbereisde sukkels, was het personnage,
dat ik inderdaad vertoond had, - onder anderen aan
mijn Zweedse - maar een droevige caricatuur. Edoch,
naarmate ik vertelde en wijn dronk, klom gelijk altijd
mijn geloof in mijn pochende anecdoten en zeker zou ik
diep verontwaardigd zijn geweest, als vader, moeder of
dochter me ten slotte voor een leugenaar had uitgemaakt.
De eenvoudige luitjes hadden gelukkig te weinig mensenen
wereldkennis in hun eentonig bestaan verworven om
mijn comediespel te kunnen doorgronden. Zij luisterden
aandachtig en namen alles voor zoete koek op. Toch is
't me bijgebleven, dat de oude vrouw me dikwijls lang en
strak fixeerde.
Een flauw glanzen van Anna's ogen gaf me aan het des-
nog meer in 't spraken toen over muziek. Veel meer dan
vragen: kent u dit, kent u dat, deed ik niet; maar het
kind, dat zelden met heren in aanraking kwam, werd er
toch van opgetogen. Ik merkte, dat een fijn compliment
niet meer in verrukking had kunnen brengen dan
noemen van een geliefkoosd muziekstuk. Zij begon
de thee
zullen voorspelen.
gevolg aan
bleef zitten, allerlei stukken beginnend, waarvan
de technische moeilijkheden te boven
staande ten einde de bladen
een vertrouwelijkheid tussen ontstaan,
me even gelukkig maakte als verbaasd.
en ma aandachtig de courant.
bed te gaan, verbeeldde
er in Anna's handdruk een bijzondere betekenis
een rijker, beter leven drong
vingertoppen
me door.
de Bloemendaels en is even deftig
als muf. De ramen schuiven
hoger een handbreed op; effen donker groene
hangen er de vensters en om
bed; vormloze mahoniehouten meubels glimmen
grof gebloemde
glasplaten over staalgravures
bespikkeld carton.
daar thans weer slapen. Toen echter,
dekens heen opbolde het ouderwetse ledikant,
voelde ik me gelijk een herstellende poklijder, die
't een bad goed heeft gereinigd.
kwam me een nieuw wezen voor, zuiverder, gezonder
voren en 't waarlijk in mijn gemoed
had gezegevierd over de ellendeling. Hoe
me een gewoon mens te sert de moed het woord nog meer in 't bijzonder tot haar
te richten. Wij spraken toen over muziek. Veel meer dan
kent u dat, deed ik niet; maar het
zelden met heren in aanraking kwam, werd er
opgetogen. merkte, dat een fijn compliment
haar niet meer in verrukking had kunnen brengen dan
het noemen van een geliefkoosd muziekstuk. Zij begon
zelfs de melodieën te neurieën en beloofde ze aan de thee
te zullen voorspelen.
Het gevolg was, dat zij die avond wel een uur lang aan
de piano bleef zitten, allerlei stukken beginnend, waarvan
de technische moeilijkheden haar krachten te boven
gingen en dat ik, naast haar staande ten einde de bladen
om te slaan, een vertrouwelijkheid tussen ons voelde ontstaan,
die me even gelukkig maakte als verbaasd.
Onderwijl lazen pa en ma aandachtig de courant.
Toen wij afscheid namen om naar bed te gaan, verbeeldde
ik me, dat er in Anna's handdruk een bijzondere betekenis
lag en het voorgevoel van een rijker, beter leven drong
als een warme natrilling uit de aanraking van haar vingertoppen
in me door.
De logeerkamer van de Bloemendaels was en is even deftig
als burgerlijk, even proper als muf. De ramen schuiven
er niet hoger dan een handbreed op; effen donker groene
gordijnen hangen er zwaar neer voor de vensters en om
het dubbele bed; vormloze mahoniehouten meubels glimmen
er aanmatigend de bezoeker tegen en op het grof gebloemde
behang blinken glasplaten over staalgravures
omlijst door vochtig bespikkeld carton.
Ongaarne zou ik daar thans weer slapen. Toen echter,
terwijl ik me neervlijde onder het stugge, kille linnen, dat
om dikke dekens heen opbolde uit het ouderwetse ledikant,
voelde ik me gelijk een herstellende poklijder, die
zich voor 't eerst weer in een bad goed heeft gereinigd.
Ik kwam me een nieuw wezen voor, zuiverder, gezonder
dan te voren en 't was me, of nu waarlijk in mijn gemoed
een beter-ik had gezegevierd over de ellendeling. Hoe
gemakkelijk leek het me een gewoon mens te worden, op
79
zijn plaats in de samenleving, omgeven door een kring
van kennissen en Nooit heeft 't doorgaans
zo doffe ziel vrolijker Ik weet nog precies,
wat ik die nacht droomde, nadat mijn opwinding
was bedaard en de slaap zich over me had ontfermd.
Ik lag te bed in de logeerkamer van 't
was volkomen donker en doodstil. Daar ging zacht
piepend de deur open en iemand trad binnen. Ik wist
dat 't was; maar verroerde me niet, overtuigd,
dat zii heen zou gaan, als ze wakker-liggen Langzaam kwam ze nader en vlak voor het bed hield ze
stil. Ik twijfelde er niet aan, dat ze, ondanks de duisternis,
me zien kon; geruime tijd bleef ze roerloos staan. Eindelijk
ik voelde de frisse warmte
van haar mond . . . me
een lange kus op de lippen.
waarom heb ik die zaligheid alleen in mijn droom gesmaakt?
Waarom heeft nooit een werkelijke kus me de
sensatie geschonken van deze gedroomde? Waarom heb
alleen in dromen innig lief gehad, alleen in dromen
warme wederliefde gevonden?
anderen benijd, heb ik in mijn dromen genoten,
tegen de nawerkingen van die dromen, tegen de
emoties, die me er een dag lang van achter
bleven, heeft nooit een echt opwegen.
anderen gunt de waarvan afspiegeling toestaat?
volgende morgen aangenaam gestemd, als
in mijn leven geweest ben. Mijn verlangen om een
worden, te gaan leven, met goede
goed om verafschuwde
een n
kalm te zijn geworden. En van
geestelijke verwachtte ik
hoogste geluk: in de samenleving, omgeven door een kring
kennissen vrienden. heeft 't in mijn doorgaans
ziel vrolijker gejuicht. nog precies,
ik die nacht droomde, nadat eindelijk opwinding
lag te bed in de logeerkamer van mijn ex-voogd; 't
volkomen doodstil. Daar ging zacht
iemand wist
zeker, zij 't overtuigd,
zij mijn wakker-liggen bemerkte.
voor het bed hield ze
twijfelde er niet aan, dat ze, ondanks de duisternis,
geruime ze roerloos staan. Eindelijk
boog zij het hoofd voorover; ik voelde de frisse warmte
naderkomen en toen ... toen drukte ze me
lippen.
0, zaligheid alleen in mijn droom gesmaakt?
een werkelijke me de
deze gedroomde? heb
ik alleen in dromen innig lief gehad, alleen in dromen
gevonden?
Al, wat ik en zelfs tegen de nawerkingen van die dromen, tegen de
verfletsende emoties, dag lang van achter
een echt doorgeleefd genot kunnen opwegen.
Gaat het anderen eveneens of gunt de natuur hun de
werkelijkheid, waarvan ze mij alleen de afspiegeling toestaat?
De volgende morgen was ik zo aangenaam gestemd, als
ik ooit in mijn leven geweest ben. Mijn verlangen om een
goed mens te worden, goed te gaan leven, met goede
mensen goed om te gaan was volkomen oprecht. Ik verafschuwde
mijn verleden als een lelijke, hete ziekte n
dacht op eens gezond en kalm te zijn geworden. En van
deze lichamelijke en geestelijke gezondheid verwachtte ik
het hoogste geluk: genotvolle tevredenheid.
80
toen Anna lief? — Zeker 't zielematheid verdwenen; mijn knagende lusten
mijn mensenhaat verbleekte; een verrukkelijke
doorsidderde een
axe zelf toe, fluisterde
woordjes . . . liefde?
't en door gezonde, waarlijk goede, echt verliefde
ik onze gevoelens ter vergelijking eens te
kunnen onze harten, onze
zinnen, zou mijn armbloedig melancholisch
een erbarmlijk gemaakt
jubelende drang!
mijn zogenaamde meer dan een verlangen
trouwen, gepaard aan het onverwacht bijde-
een eenvoudig, voorkomend meisje,
van eindelijk tegenover zijn geweest, gevoegd bij de vrees
keer zulk zullen
't teken, dat iemand zich
ben ik heus verliefd?
't der wille van me
Toch lag er in dat vragen een twijfel aan de qualiteit
mijn gevoel, die een onpartijdige derde zou hebben
duidelijk; destijds
een grote, bezorgde
haar van een vrouw houden kan, die zijn zinnelijke
doen geloven, dat
aalmoes van een arme slokker, geen
moest ik dus
. . . wikken en wegen vergalde me niet alleen spoedig
terug van de
stap. Niet genoeg, dat is 81
Had ik toen Anna lief? - Zeker verbeeldde ik 't me.
Mijn was verdwenen; mijn knagende lusten
zwegen stil; mijn verrukkelijke
weemoed mijn gehele wezen als een
verleidelijke muziek; in lne zelf sprak ik Anna toe, fluisterde
ik biddende tot mijn Madonna.
Maar ... was dit liefde?
Ik geloof 't niet.
Als een door en door gezonde, waarlijk goede, echt verliefde
man en ik onze gevoelens ter vergelijking eens te
voorschijn hadden kunnen halen uit onze harten, onze
hoofden, onze zinnen, wat zou mijn melancholisch
opwellinkje een figuur hebben gemaakt
naast zijn overweldigende, jubelende drang!
Was mijn zogenaamde liefde wel meer dan een verlangen
om te trouwen, gepaard aan het onverwacht bijde-
hand-vinden van een eenvoudig, voorkomend meisje,
of meer dan de zelfvoldoening van eindelijk tegenover een
vrouw eens dapper te zijn geweest, gevoegd bij de vrees
geen tweede keer een gunstige gelegenheid te zullen
vinden? 't Is immers al een veeg teken, dat iemand zich
de vraag stelt: ben ik heus verliefd?
't Is waar, ik stelde die vraag niet om der wille van me
zelf. Toch lag er in dat vragen een twijfel aan de van mijn gevoel, die een onpartijdige derde zou hebben
doen zeggen: trouw niet. Thans is me dit destijds
zag ik er juist het bewijs in van een grote, bezorgde
liefde.
Summa summarum hield ik van zoveel als een wezen
gelijk ik van een vrouw houden kan, die zijn zinnelijke
begeerte niet opwekt; maar, om haar te doen geloven, dat
dit beetje gevoel, deze aalmoes van een arme slokker, geen
veinzerij was, moest in overdrijving vervallen en dus
noodzakelijk wederom ... een rol spelen.
Al dit wikken en wegen vergalde me niet alleen spoedig
mijn beetje geluk, maar hield me ook lang terug van de
beslissende stap. Niet lang genoeg, dat is zo; maar toch
is dit aarzelen een van mijn weinige daden geweest — als
't een daad mag heten — die me niet tot oneer hebben
gestrekt.
Zo onopgesmukt waar als dit verhaal is van de ellendige
omgang met me zelf, die ik als een jammerlijk onbeduidend
en ledig leven achter me zie liggen, is ook mijn bekentenis,
dat ik — bewust althans — gedurende die dagen
van aanhoudende tweestrijd nooit iets anders heb verlangd
dan Anna te kunnen maken tot een gelukkig, me
zelf tot een goed mens. Geen zogenaamd onreine begeerte
of onedele bijgedachte heeft me de weinige lieve woorden
op de lippen gebracht, die mijn tong ooit heeft uitgesproken.
genoegen, ik ze durfde zeggen.
ik dacht, dat de meerderheid
der mensen was en dan, ten minste in de ogen
één wezen, goed, beter dan vele anderen te mogen
in 't schaamtegevoel te kunnen omgaan en met vertrouwelijk,
gekoesterd te mogen
. . . o, vooruitzicht! —
altijd was mijn verliefdheid diep zwaarmoedig. Er
een dreigend in; een onheil
haar, dat alleen bezworen kon worden door
van mij. Maar nu bestond
langer in mijn afstanddoen en heengaan
immer; thans was 't ik haar gelukkig
te zoeken,
zou alles voor daad, elke onthouding.
was gevoel — — mijn argwanend
veel de baas. 't zo. Het deed me plezier, dat haar lachend mondje,
vragende blik en de talloze onbeschrijfelijke,
onnaspeurbare eigenaardigheden de ene
nu —
ure — mijn achterdocht konden smoren.
- als
't - die me niet tot oneer hebben
verhaal van de ellendige
die ik als een jammerlijk onbeduidend
achter liggen, is ook mijn bekentenis,
- bewust althans - gedurende die dagen
aanhoudende nooit anders verlangd
kunnen maken een gelukkig, me
tot een goed mens. Geen zogenaamd onreine begeerte
lieve woorden
de lippen gebracht, mijn tong ooit heeft uitgesproken.
Ze waren gemeend en het deed me genoegen, dat
durfde zeggen.
Tevreden te kunnen worden, zoals ik dacht, dat de meerderheid
was minste in de ogen
van vele anderen te mogen
schijnen; met de mensen in 't algemeen vrijmoedig, zonder
met haar vertrouwelijk,
bewonderend, koesterend en gekoesterd te mogen
zijn ... 0, hoe verlokte me toen dit vooruitzicht! -
Nog altijd was mijn verliefdheid diep zwaarmoedig. Er
lag het voorgevoel van een dreigend onheil in; een onheil
vooral voor haar, dat alleen bezworen kon worden door
een volkomen zelfopoffering van mij. Maar nu bestond
die opoffering niet langer in mijn afstanddoen en heengaan
voor immer; thans was 't me, of ik haar gelukkig
kon maken door nooit meer iets voor me zelf te zoeken,
te begeren of te hopen. In de toekomst zou alles voor haar
zijn: elke gedachte, elke wens, elke daad, elke onthouding.
Intussen was mijn gevoel - hoe zwak ook - mijn argwanend
verstand veel te veel de baas. 't Is waar: ik wilde
wel zo. Het deed me plezier, dat haar lachend mondje,
haar zacht vragende blik en de talloze onbeschrijfelijke,
ja, zelfs onnaspeurbare vrouwelijke eigenaardigheden van
vorm, kleur, beweging, klank, doen en laten, die de ene
man bekoren, de andere koud laten, soms afstoten, nu -
te kwader ure - mijn achterdocht konden smoren.
82
Ik wilde en daarom — misschien alleen
— te vragen.
in de schouwburg; 't bedrijven
orkest een fantasie speelde op thema's uit
het rotsblok der onhandige verlegenheid
maar de muziek sleurde
overhcen.
zei niet: wil je mijn vrouw zijn, maar: ik heb je zo
dadelijk ze. Ik moest mijn frase herhalen en
bijvoegen: Toen echter sloeg haar
een ten huwelijk, die ze klaarblijkelijk
slechts blozend, met een ontnuchterende
ja op een vrolijke, gretige
ze:
„Ik ik moet er eerst eens met mamma en
spreken."
Wat een teleurstelling iemand, die gerekend op
een lange,
een extatisch ineensmelten
twee emoties, op een samen omhoog-zweven
twee zielen, weggedragen het vijandige mensdom
golvingen van een erotische muziek!
't een van nuchter wit daglicht eensklaps
van mijn
ging alles ontzettend gewoon.
volgende morgen de ouders hun toestemming
ik hem
mijn verleden werden me niet gesteld —
die nog steeds mijn fortuin beheerde, wist,
mijn kapitaal onaangetast was — voor de toekomst
wens kennen, ik zou uitkijken naar
bezigheid.
Ik ingepakt worden en daarom - misschien alleen
daarom - werd ik 't.
En nog onverwachts kwam ik er toe haar te vragen.
We zaten in de schouwburg; 't was tussen twee bedrijven
in, terwijl het orkest een fantasie speelde op thema's uit
de Lohengrin.
Zoals altijd lag het rotsblok der onhandige verlegenheid
versperrend voor mijn voeten; maar de muziek sleurde
me er ditmaal overheen.
Ik zei niet: wil je mijn vrouw zijn, maar: ik heb je zo
lief, Anna.
Niet dadelijk sprak ze. Ik moest mijn frase herhalen en
er bijvoegen: geloof je me niet. Toen echter sloeg haar
antwoord op een vraag ten huwelijk, die ze klaarblijkelijk
al verwachtte.
Volmaakt kalm, slechts flauw blozend, met een ontnuchterende
zelfbeheersing, ja zelfs op een vrolijke, gretige
toon, zeide ze:
"wil wel; maar ik moet er eerst eens met mamma en
papa over spreken."
W at een teleurstelling voor iemand, die gerekend had op
een warme, angstig klemmende handdruk, op een lange,
doordringende, zich gevende blik, op een extatisch ineensmelten
van twee emoties, op een samen omhoog-zweven
van twee zielen, weggedragen uit het vijandige mensdom
door de golvingen van een erotische muziek!
't Was, of een straal van nuchter wit daglicht eensklaps
neerschoot in de mystiek kleurige theater-pracht van mijn
fantasieën!
En ook verder ging alles ontzettend gewoon.
De volgende morgen gaven de ouders hun toestemming
en toen Bloemendael daarbij begon te huilen, vond ik hem
erg belachelijk.
Vragen naar mijn verleden werden me niet gesteld -
de oude heer, die nog steeds mijn fortuin beheerde, wist,
dat mijn kapitaal onaangetast was - voor de toekomst
gaf men de wens te kennen, dat ik zou uitkijken naar
een geregelde bezigheid.
83
Dus waren wij opeens geëngageerd!
Al dadelijk voelde ik me onvoldaan; het nieuwe beantwoordde
weer in 't geheel niet aan de verwachting. Ik
had me vroeger het verliefd-zijn voorgesteld als iets, zoal
niet verbodens dan toch zeker verborgens. Als een schat,
waarvan alleen Anna zou afweten, maar waarvan zelfs
zij de naam niet zou spreken, had ik 't diepste
duister van mijn ziel willen bewaren en koesteren. Nu
leek 't me ontwijd door de ruwe openbaring, verflauwd
door het medeweten van derden.
Ik begrijp thans, dat Anna de zaak heel anders heeft
opgevat. Zij wilde trouwen, omdat het voor een meisje
nu eenmaal zo hoorde, terwijl ongetrouwd-te-blijven haar
een soort vernedering leek en zij nam mij, omdat ik de
eerste en vooralsnog enige was, die haar gevraagd had.
Veel meer ging er niet in haar om. Ik geloof wel, dat zij
haar in mij
interesseerde was de Don Juan, die ik vertoonde, niet de
Termeer, die ik was.
En nu zal 't evenzeer mij als aan haar hebben
dat weinig inkwam het
de ogen staren, het lange warme zoenen, het
hand in hand zitten en al de verrukkelijke aanrakingen,
zenuwen moet
doortrillen, tot ze opklinken in een overweldigend akkoord,
de ziel doorgalmt gelijk orgelmuziek een
dom.
van innerlijk opglanzen uit
had ik alles zo mooi
hernieuwing mijn hele zieleleven
z'n best als in een
plechtigheid deed me aan, maar
anderen een
aan het aardse ontrukken . . . neen, dat vermocht
dag tot dag bleef ik op beterschap hopen en overtuigd
mijn ik herhaaldelijk
tot een
84
opeens geëngageerd!
dadelijk me onvoldaan; het nieuwe beantwoordde
't verwachting. Ik
iets, zoal
verborgens. schat,
afweten, maar waarvan zelfs
naam zou spreken, 't in het diepste
willen bewaren en koesteren. 't de ruwe openbaring, verflauwd
derden.
begrijp zaak heel anders heeft
trouwen, omdat het voor een meisje
hoorde, terwijl ongetrouwd-te-blijven haar
leek en de
die haar gevraagd had.
geloof wel, dat zij
zich verbeeldde van me te houden; maar wat haar in mij
was de Don vertoonde, niet de
't wel evenzeer aan mij als aan haar hebben
gelegen, dat er tussen ons zo weinig inkwam van het
elkaar in de ogen staren, het lange warme zoenen, het
hand zitten en al de verrukkelijke aanrakingen,
waaruit een magnetische levensstroom alle zenuwen moet
tot opklinken in een overweldigend akkoord,
dat de ziel doorgalmt gelijk orgelmuziek een
Gothische dom.
In mijn zeldzame ogenblikken van innerlijk opglanzen uit
de mist van mijn matheid had ik me dit alles zo mooi
voorgesteld, er een hernieuwing van mijn hele zieleleven
van gehoopt en nu voelde ik me op z'n best als in een
kerk onder gelovigen: de plechtigheid deed me aan, maar
me meeslepen, zoals zij anderen meesleepte, me voor een
poos aan het aardse ontrukken... neen, dat vermocht
zij niet.
Van dag tot dag bleef ik op beterschap hopen en over
tuigd van mijn gebrek aan geestdrift en tact deed ik herhaaldelijk
pogingen om haar en mij te noodzaken tot een
zelden hebben onze ineengestrengelde
vingers gedrukt en 't
noch ik genoot, wanneer
lippen elkander raakten.
's naast aan het klavier
de akkoorden aanvulden, wat ons dan
me weer te moede als vroeger, toen ik eenzaam
opwinden met behulp van lectuur
drank.
voelde ik voor een poos mijn kciud, denken
zelfopofferend sentimentele
en verstomden de
vragen overruist van
eerste, ons — — doen stond was: visites-maken aan verwanten en
ze bijna niet;
kennissen waren merendeels oude en burgerlijke
hun jongere ziende, dat er bij de
te amuseren, had
aangehouden. jonge mannen haar
dus nagenoeg in aanraking.
visites-me een stuitende groenloperij;
het de brug
terug moest keren in de maatschappelijke
naar
het schemerlicht van vertrekken is 't moede geweest, alsof de mensen daar hun leven
En toen ik nu doordrong
die banale huiskamers, ik de conventionele
vriendelijkheidsfrases opgezegde lessen
smoren de
de overgang uit de frisse buitenlucht
een warmere intimiteit; maar zelden hebben onze ineen gestrengelde
vingers elkander onwillekeurig gedrukt en 't
was onmiskenbaar, dat noch zij, noch ik genoot, wanneer
onze lippen elkander raakten.
Avonds alleen, zodra ik naast haar zat aan het klavier
en de akkoorden aanvulden, wat ontbrak, ja, dan
werd het me weer te moede als vroeger, toen ik eenzaam
in mijn kamer me kon opwinden met behulp van lectuur
en drank.
Dan voelde ik voor een poos mijn koud, grauw denken
weer kleurrijk ontgloeien tot een zelfopofferend sentimentele
verliefdheid en dan verstomden in mijn hoofd de
opschietende leuke vragen door de muziek van
het gevoelen.
Het eerste, wat ons - na mijn verhuizing naar een hotel
- te doen stond was: visites-maken aan verwanten en
vrienden der Bloemendaels. Familie hadden ze bijna hun kennissen waren merendeels oude en burgerlijke
luitjes. Wel bezaten een paar van hun vrienden volwassen
kinderen; maar dit jongere geslacht, ziende, dat er bij de
Bloemendaels geen gelegenheid was zich te amuseren, had
de kennis niet aangehouden. Met jonge mannen van haar
eigen leeftijd kwam Anna dus nagenoeg nooit in aanraking.
Het visites-maken leek me een stuitende maar ik onderwierp me er aan, menende, dat het de brug
zou vormen, waarover ik terug moest keren in de maatschappelijke
samenleving.
Bijna overal kreeg ik nare indrukken. Van de straat naar
binnen ziende in het schemerlicht van vertrekken is me
altoos te moede geweest, alsof de mensen daar hun leven
versuffen in een soort halfslaap. En toen ik nu doordrong
in de dufheid van die banale huiskamers, toen ik de conventionele
vriendelijkheidsfrases als opgezegde lessen
hoorde afsuizen van verveelde lippen en smoren in de
saaie stilte, toen de overgang uit de frisse buitenlucht
telkens een onoverwinnelijke soezerigheid, een zwart floers
85
toen dan uit
de verte verdrietig kindergejank, als door cen dikke wolk,
heendringen, toen doorsijpelde me longzamerhand
verdoffende voor het bestaan,
me wachtte. Tegelijkertijd de gedachte niet
al die mensen het hoofd tot
monsterden, perversiteit lazen op
mijn gestalte, mijn blikken. Zeker beklaagden
met haar miserabele aanstaande. Ik
geminacht, achter mijn rug uitgelachen
mijn bedeesdheid afnam, borrelde
tegen de alledaagse en met-de-alledaagsheidtevreden
in mijn gemoed op.
wilde nog altijd een van de hunne worden,
een kalm, mijn gezondheid
schadend, mijn denken niet verstompend
meestal allerlei
beste personen, met wie
een half gepraat. Ik beeldde
dat Anna met haar leuke gemakkelijkheid zich
en achter mijn sarcasme schuilde
instinctieve in ogen hoger te willen
de mensen, die ik beoordeelde bespotte. En
doel bereikt werd. Wanneer haar
meeging, een visite haast onbeleefd stilzwijgend was geweest,
mijn partij en noemde ze mij een buitengewoon
hun Harleveense kennissen. Dan
— verbazing haar ouders — met
de steken en, ziende welk een invloed
denken en waarderen, kwam
toe bij buien zelf in mijn superioriteit te geloven.
iemand de dag kwam met
suf kanselmoraaltje ieder mens kan zijn fouten
beloond, elke kwade
uitte zich dat superioriteitsgevoel in hatelijke
gelijk, heentrok over mijn denken, toen ik nu en dan uit
een wolk,
zeurend hoorde heendringen, toen doorsijpelde me langzamerhand
een kille, verdoffen de angst voor het bestaan,
dat me wachtte. Tegelijkertijd kon ik de gedachte niet
van me afzetten, dat al die mensen me van het hoofd tot
de voeten monsterden, zwakte en perversiteit lazen op
mijn gelaat, in mijn gestalte, in mijn blikken. Zeker beklaagden
ze Anna met haar miserabele aanstaande. Ik
voelde me weer geminacht, achter mijn rug uitgelachen
en terwijl mijn bedeesdheid eer toe- dan afnam, borrelde
mijn haat tegen de alledaagse en met-de-alledaagsheidtevreden
mensen onverzwakt in mijn gemoed op.
En toch wilde ik nog altijd een van de hunne worden,
leren evenals zij gelukkig te zijn met een kalm, mijn gezondheid
niet schadend, mijn denken niet verstompend
leven.
Teruggekeerd bij de Bloemendaels gaf ik meestal allerlei
sarcastische opmerkingen ten beste over personen, met wie
ik nauwelijks een half uur lang had gepraat. Ik beeldde
me in, dat Anna met haar leuke gemakkelijkheid zich
over me geschaamd had en achter mijn sarcasme schuilde
de instinctieve bedoeling in hare ogen hoger te willen
staan dan de mensen, die ik beoordeelde en bespotte. En
het scheen wel, dat dit doel bereikt werd. Wanneer haar
mama, die altijd meeging, eens de opmerking maakte, dat
ik op een visite haast onbeleefd stilzwijgend was geweest,
nam Anna mijn partij en noemde ze mij een buitengewoon
mens, misplaatst onder hun Harleveense kennissen. Dan
begon ook zij - tot verbazing van haar ouders - met
die kennissen de draak te steken en, ziende welk een invloed
ik uitoefende op haar denken en waarderen, kwam
ik er toe bij buien zelf in mijn superioriteit te geloven.
Wilde nu het toeval, dat iemand voor de dag kwam met
zo'n suf kanselmoraaltje als: ieder mens kan zijn fouten
verbeteren of elke goede daad wordt beloond, elke kwade
gestraft, dan uitte zich dat superioriteitsgevoel in hatelijke
opmerkingen, die wel moeilijk te weerleggen waren, maar
86
de brug naar de normale mensheid
stuk weer afbraken. —
bezoek aan Anna's getrouwde
Swamelen,
ministerie van justitie. Zij leefden
grote voet, zagen veel mensen, hadden twee kinderen
en — oude lui —
van Swamelen hoorde, dat wij wilden overkomen,
weigeren kon natuurlijk
tegen deze avond erg
ik, van Swamelens
positie juist de geschikte persoon
ons enige huizen te ontsluiten en enige kennissen
Ik besloot dus niet alleen mijn best te doen;
zelf om naderhand Swamelen zeer vriendelijk; zo
neerbuigend, dat terstond de indruk
enige vriendschappelijkheid zal
stond ik de
bijzonder tegen.
haar zuster; iets koninklijks, dat me imponeerde en 't
alles in haar huis: van de knecht, die me opendeed,
de wijn de tafel toe, van dat koninklijke
was. gianzige de stoelen in het
te gaan zitten; de zware
de eetkamer voelden te
gewone leren schoenen; het fijne porcelein,
nooit door een vette
een wijndroesem De dit
nog dikker, nog drukkender dan
van Anna's Utrechtse kennissen; van kinderen
hoorden we niemendal en de gedempte toon,
van Swamelen als zijn vrouw steeds antwoordden,
vertrouwelijk, zelfs
tevens onder mijn voeten de brug naar de normale mensheid
stuk voor stuk weer afbraken. -
Ons belangrijkste bezoek was dat aan Anna's getrouwde
zuster in den Haag.
Suze had een rijk huwelijk gedaan met Jhr. van Swamelen,
referendaris aan het ministerie van justitie. Zij leefden
op een grote voet, zagen veel mensen, hadden twee kinderen
en waren - naar het zeggen van de oude lui -
bijzonder gelukkig.
Toen van Swamelen hoorde, dat wij wilden overkomen,
vroeg hij ons dadelijk ten eten. Van weigeren kon natuurlijk
geen sprake zijn; maar ik zag tegen deze avond erg
op. Tegelijkertijd begreep ik, dat een man van van Swamelens
naam, fortuin en positie juist de geschikte persoon
was om ons enige huizen te ontsluiten en enige kennissen
toe te voeren. Ik besloot dus niet alleen mijn best te doen;
maar opperde zelf het plan om naderhand in den Haag
te gaan wonen.
Van Swamelen ontving ons zeer vriendelijk; maar zo
teruggetrokken neerbuigend, dat ik terstond de indruk
kreeg: van enige vriendschappelijkheid tussen ons zal
nimmer sprake zijn. Waarschijnlijk stond ik hem op de
eerste aanblik bijzonder tegen.
Suze had veel van haar zuster; maar ze was mooier. Haar
gestalte had iets koninklijks, dat me imponeerde en 't
was, of alles in haar huis: van de knecht, die me opendeed,
af, tot de wijn op de tafel toe, van dat koninklijke
doortrokken was. De glanzige zij over de stoelen in het
salon leek me te mooi om er op te gaan zitten; de zware
tapijten over de traptreden en in de eetkamer voelden te
week aan voor gewone leren schoenen; het fijne porcelein,
kristal en damast blonk, als werd het nooit door een vette
saus of een wijndroesem verontreinigd. De stilte in dit
deftige, ruime huis was nog dikker, nog drukkender dan
bij een van Anna's Utrechtse kennissen; van kinderen
zagen of hoorden we niemendal en de gedempte toon,
waarop zowel van Swamelen als zijn vrouw steeds antwoordden,
smoorde elke poging om vertrouwelijk, zelfs
87
ergens ik
mijn na het eten alleen bleef
ik me als een jongen,
overschat op het ogenblik, dat zijn examen
beginnen.
inderdaad gesprek tafel bij
en de likeur. De ambtenaar van
ministerie, maatschappelijke relaties, de
de nietsdoener, outcast, de onbenullige provinciaal
de politiek, zakte in
zelfs in de algemene bekendheid met
nieuwtjes dag. Ten einde raad bracht van
het op en op dit gebied
onwetenschappelijke onartistieke avontuurzoeker
bedroevende iemand, die
veel gereisd, goed gezien en ernstig bestudeerd had.
gevoel van minheid, dat zich tot mijn eigen
een stroom van overdreven dankbetuigingen
ik van Swamelens huis,
ik, ieder in een wagonhoek gedoken,
toch als bij afspraak zwijgend, terugspoorden,
niet alleen op van Swamelen en
ongunstige de
mijn heel wat van mijn
prestige verloren had. tegenstelling
mij begon zij allengs de
onderscheiden, haar eenmaal met
zou.
liet me ziek melden.
de vorige avond allerlei dingen tegenover Anna
tergelijkertijd als een
het ons toekomstig bestaan.
nog te Amsterdam alleen in mijn hotelkamer zat,
uitgeput, gejaagd toch doelloos, met
omnevelde hersenen
maar openhartig te worden. Minder dan ergens was ik
hier op mijn gemak en toen ik na het eten alleen bleef
met mijn aanstaande zwager voelde ik me als een jongen,
die zich overschat heeft, op het ogenblik, dat zijn examen
zal beginnen.
En het was inderdaad een examen, ons gesprek na tafel bij
het drinken van de koffie en de likeur. De ambtenaar van
het ministerie, de maatschappelijke man met relaties, de
Hagenaar, die achter de schermen kan kijken, nam het af
van de nietsdoener, de outcast, de onbenullige provinciaal
en 't was duidelijk, dat ik zakte in de politiek, zakte in
de sociologie, zakte zelfs in de algemene bekendheid met
de nieuwtjes van de dag. Ten einde raad bracht van
Swamelen het gesprek op reizen en ook op dit gebied
moest de onwetenschappelijke en onartistieke avontuurzoeker
een bedroevende indruk maken op iemand, die
zelf veel gereisd, goed gezien en ernstig bestudeerd had.
Met een weeïg gevoel van minheid, dat zich tot mijn eigen
ergernis uitte in een stroom van overdreven dankbetuigingen
en vleiende frasen, verliet ik van Swamelens huis,
en terwijl Anna en ik, ieder in een wagonhoek gedoken,
wakend en toch als bij afspraak zwijgend, terugspoorden,
werd 't me klaar, dat ik niet alleen op van Swamelen en
Suze een ongunstige indruk gemaakt, maar ook in de
ogen van mijn aanstaande vrouw al heel wat van mijn
schijnbaar prestige verloren had. Getroffen door de tegenstelling
tussen haar zwager en mij begon zij allengs de
ware Termeer te onderscheiden, die haar eenmaal met
zulk een diepe weerzin vervullen zou.
De volgende morgen bleef ik in bed en liet me ziek melden.
't Was me, of er de vorige avond allerlei dingen van
me waren uitgekomen, waarover ik me tegenover Anna
schamen moest en tergelijkertijd benauwde me als een
nachtmerrie het vooruitzicht van ons toekomstig bestaan.
Toen ik nog te Amsterdam alleen in mijn hotelkamer zat,
altijd moe en uitgeput, gejaagd en toch doelloos, met
brandende wangen en stekende ogen, omnevelde hersenen
88
pijnen de rug, was het visioen van een rustig
opgedoemd en gezondheid-
wasemend, aanblik van een zonnig,
zuidelijk berglandschap opdoemt voor de ogen van een
koortsige teringlijder in de kille grauwheid van een Hollandse
de kalmte in mijn bloed
.was teruggekeerd van een gezonder,
als zo'n huis
tapijten en zware gordijnen, waarin het daglicht
verkwijnt, waarin elk geluid versmoort en waarin
rondwaart als een benauwende, grijze damp.
me ontwaken, beklemd angst de lange,
ik zag me ronddwalen in de straten, bespied
kwaadwillige ogen, zonder enig ander verlangen
doden van de onsterfelijke tijd; ik zag me weer
leven, dat vreugde- en
te dun
een drenkeling.
ik ten minste maar plezier kunnen hebben het
van kinderen, het bekleden van een onbezoldigd
het aanleggen van een verzameling! Maar
. . . willen, niets te kunnen en dan toch terug
schrikken een leven zonder enige belangstelling,
de sprong niet te durven wagen in de eindeloze
. . . uitgezocht wreed, als alleen
leven afbakent — noem
haar de omstandigheden, — er
verzinnen en uitwerken!
allen, angst elk woord,
komen, me twee dagen
Tegen het huwelijk zag
als een uitgeputte wandelaar tegen de eindeloze zigzags
een bergweg en voor het vrijgezellen-bestaan
hete vunzigheid
vroeg morgen visite
mijn aanstaande schoonvader, die eens kwam 't en doffe pijnen in de rug, was het visioen van een rustig
huwelijksleven voor me opgedoemd gelukstralend en gezondheid-
wasemend, gelijk de aanblik een zonnig,
opdoemt voor van een
in Hollandse
Novemberdag. Thans, nu de kalmte in mijn bloed
"Was teruggekeerd door enige weken van een gezonder,
bedaard leven, gaapte de toekomst me aan als zo'n huis
met dikke tapijten en zware gordijnen, waarin het daglicht
verkwijnt, waarin elk geluid versmoort en waarin
de verveling rondwaart als een benauwende, grijze damp.
Ik zag me ontwaken, beklemd door angst voor de lange,
lege dag; ik zag me ronddwalen in de straten, bespied
door kwaadwillige ogen, zonder enig ander verlangen
dan het doden van de onsterfelijke tijd; ik zag me weer
naar bed gaan, verbitterd over het leven, dat vreugde- en
doelloos onder mijn vingers afbrokkelde, gelijk al te dun
ijs onder de greep van een drenkeling.
Had ik ten minste maar plezier kunnen hebben in het
bezit van kinderen, het bekleden van een onbezoldigd
baantje of het aanleggen van een verzameling! Maar
niets ... niets te willen, niets te kunnen en dan toch terug
te schrikken voor een leven zonder enige belangstelling,
toch de sprong niet te durven wagen in de eindeloze
slaap ... de marteling was zo uitgezocht wreed, als alleen
die gruwbare macht, welke ons leven afbakent - noem
haar het lot, de omstandigheden, de herediteit, God - er
een kan verzinnen en uitwerken!
Een afkeer van alles en allen, een angst voor elk woord,
dat over mijn lippen zou komen, kluisterde me twee dagen
lang machteloos aan mijn bed. Tegen het huwelijk zag
ik op als een uitgeputte wandelaar tegen de eindeloze zigzags
van een bergweg en voor het vrijgezellen-bestaan
deinsde ik terug als elke gezonde voor de hete vunzigheid
van een ziekte.
De derde dag kreeg ik al vroeg in de morgen een visite
van mijn aanstaande schoonvader, die eens kwam horen
hoe 't mij ging.
89
weten waarom, sprong ik dadelijk op,
kleren aan en ging Bloemendael met
tegemoet. hij zeggen,
ik plan te
gewone Anna te bezoeken.
ik het verwonderde gezicht van de goedmoedige
te zullen vinden: hetzij een
ergste durfde uitkomen, hetzij
had, wist hoe
't verbreken.
„„. . . dat is goed . . .
begrepen recht . . . hé. dachten al . . .
was van plan . . . ofschoon Anna . . . maar . . . des
beter . . . . . . zie je, dat verandert . . . hoewel
. . . uitgaan, hé . . 't guur . . . . ."
gaf dan:
„O, is 't zijn woorden hij me verraden, nog
komen doen dan alleen pooishoogte nemen.
begon ook:
„ben eigenlijk gekomen . . . . . . Hé . . . zie je . . . ja . . . dat is nu eigenlijk niet
. . . . . . naar . . . ja,
. ."
„'t „O . . . . . . mijn doen? 't warm . . . hé . . . je . . . Geef je geen moeite
. . . . . . wil liever ambulant blijven
. . . is zo mijn gewoonte, hé. Je weet: gewoonte
hé . . . je kunt ook nog eens ongedwongener
hé . . . je niet?"
zei niets meer. Na een ogenblik van stilte moest de
voorthakkelen. deed 't, steeds zenuwachtig
weer draaiend tussen stoel en venster zijn bleke, blauw dooraderde handen,
de brede vingers aan elkander schenen te
Zonder recht te weten waarom, sprong ik dadelijk op,
schoot haastig wat kleren aan en ging Bloemendael met
een lachend gezicht tegemoet. Eer hij iets kon zeggen,
beweerde ik vandaag heel veel beter te zijn en plan te
hebben op het gewone uur Anna te bezoeken.
Nog zie ik het verwonderde gezicht van de goedmoedige
oude heer, die verwacht had te zullen vinden: hetzij een
zeer zieke, die niet voor het ergste durfde uitkomen, hetzij
een gezonde, die gelogen had, omdat hij niet wist hoe
't best zijn engagement te verbreken.
"Wel, wel", begon hij te hakkelen, "nu ... dat is goed .. .
zie je, we begrepen niet recht ... hè. We dachten al .. .
en ik was van plan ... ofschoon Anna ... maar ... des
te beter ... dan ... Ja, zie je, dat verandert ... hoewel
... uitgaan, hè .. 't is wel guur vandaag ... en dus .. "
Een stoel aanschuivend gaf ik geen ander antwoord dan:
,,0, is 't guur."
Bloemendael ging niet zitten. Meer door de toon dan door
de inhoud van zijn woorden had hij me verraden, nog
iets anders te komen doen dan alleen poolshoogte nemen.
Al ronddraaiend begon hij dan ook:
"Ik ben eigenlijk gekomen om eens ... ja ... om eens met
je te praten. Hè ... zie je ... ja ... dat is nu eigenlijk niet
meer zo nodig ... ofschoon ... naar Anna vandaag ... ja,
dat is best ... "
,,'t Was mijn plan."
,,0 ... ja, ja ... Mag ik even mijn jas uit doen? 't Is hier
nog al warm ... hè ... Dank je ... Geef je geen moeite
... zie zo ... Neen, neen, ik wil liever ambulant ... Dat is zo mijn gewoonte, hè. Je weet: gewoonte
is een tweede natuur, hè ... Je kunt ook nog eens ongedwongener
praten, hè ... Vin je niet?"
Ik zei niets meer. Na een ogenblik van stilte moest de
man dus wel voorthakkelen. Hij deed 't, steeds zenuwachtig
heen en weer draaiend tussen stoel en venster en
wijd uitzwaaiend met zijn bleke, blauw dooraderde handen,
waarvan de brede vingers aan elkander schenen te
kleven.
90
inleidde niet recht meer;
spoedig. hij 't was
juist geen lid van de maatschappij geworden
had hij wat langer plezier gemaakt dan
toch een braaf mens geweest, die 't vrouw en zijn kind had gemeend.
kreeg terstond lust tegen te spreken; maar, beheerste
vrij goed, miin
naderhand mijn zelfbedwang
te volkomener te verliezen. Bloemendael dus
„Hij . . . plotseling; maar . . . 't een
. . . . . . Ik jou maar
. . . . . . . . . was
och och . . . ja, ja, maar
ans onder 't vari hé . . . eens . . . had 't de
. . . weet, dat heeft . .. dan van studeren . . . zoon van zijn
hé. m in 't . . . iedereen bekleden, niewaar? . . . Mijn hemel,
eigen is nu juist zo geestverheffend ook niet,
hé, . . . naderhand maar een fatsoenlijke
. . . andere
. . . een baantje . . . enfin, Er zijn
mensen . . . . . . de dood
je moeder, hé . . .? Ik niet tegen, je op
de wereld zien. Dat is toch ook leerzaam,
hé? . . . je hadt al genoeg narigheid gehad . . . en
. . . jeugd moet uitrazen . . . een ouwe vrouwegek
een jonge . . . bent op een goede
. . . niet te . . . niet . . . hebt fortuin
. . . rijk; maar genoeg om fatsoenlijk te
niewaar? . . . Ik dus niet tegen gehad;
. . . . . . toch niet na . . . vreemd heb
je altijd wel gevonden. . . Ronduit gesproken . . . ik
't hé, wat? . . .
hebt ook zo geen vrienden . . . is 't niet . . .
Hoc hij zijn onderwerp inleidde weet ik niet recht meer;
maar spoedig had hij 't weer over mijn vader. Al was
de man nu juist geen nuttig lid van de maatschappij geworden
en al had hij wat langer plezier gemaakt dan
anderen, hij was toch een braaf mens geweest, die 't goed
met zijn vrouwen zijn kind had gemeend.
Ik kreeg terstond lust tegen te spreken; maar, beheerste
me, gelijk meer gebeurde, in de aanvang vrij goed, mijn
boosheid opkroppend, om naderhand mijn zelfbedwang
des te volkomener te verliezen. Bloemendael kon dus
voortgaan.
"stierf ... nog plotseling; maar ... 't was toch een
geluk ... in die toestand, niewaar? . " Ik had jou maar
ééns ... als zo'n kleine dreumes ... ja, ja ... och, wat was
je klein en minnetjes, och och ... ja, ja, ik had je maar
ééns onder 't licht van mijn ogen gehad, hè ... Nu werd
ik op eens je voogd en ... ja, ja. Ik had 't al gauw in de
gaten ... De jongen weet, dat hij geld heeft ... Hij houdt
meer van pret dan van studeren... de zoon van zijn
vader, hè. Het zit 'm in 't bloed. Nu ... iedereen hoeft
geen betrekking te bekleden, niewaar? .. Mijn hemel,
m'n eigen werk is nu juist zo geestverheffend ook niet,
hè, wat? ... Als hij dus naderhand maar een fatsoenlijke
bezigheid weet te vinden ... niewaar? De een of andere
liefhebberij ... een baantje ... enfin, wat je wilt. Er zijn
toch overal mensen te veel ... en dus ... nu, dan de dood
van je moeder, hè ... ? Ik had er niet tegen, dat je op
reis zoudt gaan en de wereld zien. Dat is toch ook leerzaam,
hè? ... Je hadt al genoeg narigheid gehad ... en
dan ... de jeugd moet uitrazen ... een ouwe vrouwe gek
is nog veel erger dan een jonge ... Je bent op een goede
leeftijd ... niet te jong ... niet te oud ... Je hebt fortuin
... niet rijk; maar genoeg om fatsoenlijk van te
leven, niewaar?.. Ik heb er dus niet tegen gehad;
maar ... zie je ... dat laat toch niet na ... vreemd heb
ik je altijd wel gevonden... Ronduit gesproken... ik
heb nooit goed geweten, hoe ik 't met je had, hè, wat? .. .
Je hebt ook zo geen vrienden ... is 't waar of niet .. .
91
maar . . . zal je zeggen, als Anna 't weet . . . nu,
daar heb je gelijk in; alleen . . . zie je . . . 't altijd
beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald . . . En
dus . . . zie je . . . als 't je soms berouwen mocht . . . ik
weet er niets van . . .; maar hé? Je bent wel koel . . . zie
je, in 't oog lopend koel . . . dat zeg ik nu niet alleen . . .
och, ik zie jelui zo dikwijls niet samen. Anna klaagt ook
niet; Anna klaagt nooit . . . erg gesloten . . . altijd geweest;
maar je aanstaande moeder heeft een scherpe blik
en zij heeft 't eigenlijk opgelet . . . ten minste, zij meent
dat . ."
Ondertussen had ik een tinteling van aanzwellende drift
zich door al mijn zenuwen voelen verbreiden. Ik begreep
hij zeggen wilde, waarheen hij koers zette; talloze
maken kon, dwarrelden door mijn
geest rond en ik wist al zeker, dat ik veel te ver zou gaan,
uitgesproken. het woord
koel was ik me zelf in 't geheel niet meer meester. De
oude heer — ik zag 't best in — had volkomen gelijk;
maar, maakte zijn zoals
was, ergerde me vreselijk.
dan niet mijn best me te veranderen in alle
te zijn? Behoorde hij dit niet te erkennen?
verwijt, dat ik in zijn woorden hoorde, maakte mijn
tegen normale dan ooit
die verbittenng tot boosheid deed opschuimen,
ik toch niet worden
wezen.
een weerlegging geven, barstte ik los
een dithyrambe die ik benijdde en wier
mijn zou mogen
dat een dief tegenover de eerlijken ongeveer hetzelfde
moet als ik tegenover de normalen.
precies kwam op
neer:
ik koel ben? Kan u in mijn ziel
geloof 't doe niet als anderen,
92
maar. .. je zeggen, als Anna 't maar weet... nu,
alleen ... zie je ... 't is toch altijd
halve gekeerd dan ten hele gedwaald ... En
du~ . .. je... als 't berouwen mocht... ... ; hè? koel ... zie
't ... alleen ...
zie jelui zo dikwijls niet samen. Anna klaagt ook
klaagt nooit... erg gesloten... altijd geweest;
je aanstaande moeder heeft een scherpe blik
't ... minste, zij meent
... "
had aanzwellende drift
al mijn zenuwen voelen verbreiden. Ik begreep
wat hij zeggen wilde, waarheen hij koers zette; talloze
tegenwerpingen, die ik maken kon, dwarrelden door mijn
te ver zou gaan,
zodra ik maar één frase had uitgesproken. Na het woord
in 't meer meester. - zag 't - had volkomen gelijk;
dat hij er mij een verwijt van maakte te zijn zoals
ik nu eenmaal was, ergerde me vreselijk.
Deed ik dan niet mijn best me te veranderen en in alle
opzichten goed te zijn? Behoorde hij dit niet te erkennen?
Het verwijt, dat ik in zijn woorden hoorde, maakte mijn
verbittering tegen de normale mensen meer dan ooit
gaande en wat die verbitterIng tot boosheid deed opschuimen,
was het groeiend besef, dat ik toch niet worden
zou gelijk ik wenste te wezen.
In plaats dus van een weerlegging te geven, barstte ik los
in een dithyrambe tegen hen, die ik benijdde en wier
gelijke ik, ondanks al mijn pogingen, mij nooit zou mogen
noemen.
Ik denk dat een dief tegenover de eerlijken ongeveer hetzelfde
gevoelen moet als ik tegenover de normalen.
Wat ik precies gezegd heb, is me ontgaan. Het kwam op
het volgende neer:
Waaruit maakt u op, dat ik koel ben? Kan u in mijn ziel
lezen? Ik geloof 't niet. Maar ik doe niet als anderen,
nietwaar? Dat is eigenlijk uw grief of liever de grief van
uw vrouw. Zij tot te
voren weten, hoe iemand in elk stadium van zijn leven
hetzelfde
doen. Iedereen moet gedresseerd worden. De mensen,
die geen sprankje natuurlijk gevoel meer over hebben,
al sedert eeuwen geperst worden in het
de maatschappelijke zich gedragen de wet voorschrijft.
0, wel, dat die wet nergens geschreven
er toe, nu zij door de herediteit
in alle . . . bijna alle hersenen is geprent? Was
de liefde
in ons opwelt; immoreel!
afgemeten moeten we elkander respecteren.
Maar . . . wethouder eenmaal zijn vergunning
is 't man,
daarna niet hartstochtelijk toont! Aan de andere
in ons engagement toch warm zijn, toch
toch pakken, niewaar? Houd 't goede; maar . . . vind die opvatting gemeen. van elke dwang, waaronder een natuurlijk, waar,
verstikt.
Nadat ik ongeveer zo, maar langer en uitvoeriger was
met adres van
maatschappij de maatschappelijke die met
quaestie maken hadden, wat waarheden vermengd met maar 't Naderhand werd 't ik
alleen mijn aanstaande schoonvader,
zelf had trachten te misleiden door mijn
koelheid op een natuurlijk dat aan banden werd gelegd
heersende fatsoen. Het ging
wonderlijk toe, het ogenblik
onmogelijk oprecht had kunnen of wil 't nog enigermate terug te
Dat uw van
schijnt tot de mensen te horen, die van te
stadium zijn leven
zich behoort te gedragen! Allen moeten gelijk zijn en hetzelfde
mensen,
sprankje natuurlijk meer over hebben,
omdat ze al sedert eeuwen geperst worden in het
dwangbuis van de maatschappelijke vormen, eisen van
elkaar, dat ze zich gedragen zullen, zoals de wet voorschrijft.
0, ik weet wel, dat die wet nergens geschreven
staat; maar wat doet dat er toe, nu zij door de herediteit
... neen, in bijna alle hersenen is geprent? Was
er nog een beetje natuur in ons, dan genoten we de liefde
op het ogenblik, dat zij in ons maar dat heet immoreel!
Koud en afgemeten moeten we elkander respecteren.
... heeft de wethouder eenmaal zijn vergunning
uitgereikt, dan is 't weer omgekeerd. Wee de man,
die zich daarna niet hartstochtelijk toont! Aan de andere
kant moeten we in ons engagement toch warm zijn, toch
vrijen, toch zoenen, toch pakken, niewaar? Houd 't me
ten maar... ik vind die opvatting gemeen. Ik
walg van elke dwang, waaronder een natuurlijk, waar,
zuiver gevoel verstikt.
N adat ik ongeveer zo, maar langer en uitvoeriger was
losgebrand met allerlei hatelijkheden aan het adres van
de maatschappij en de maatschappelijke mens, die met
onze niemendal te maken hadden, besefte ik heel
goed, dat ik wat waarheden vermengd met sophismen ten
beste gegeven, maar Bloemendael's vraag in 't geheel niet
beantwoord had. Naderhand werd 't me klaar, dat ik
onwillekeurig niet alleen mijn aanstaande schoonvader,
maar ook me zelf had trachten te misleiden door mijn
onloochenbare koelheid voor Anna op één lijn te stellen
met een natuurlijk gevoel, dat aan banden werd geiegd
door de heersende opvatting van het fatsoen. Het ging
zo in mijn binnenste toe, dat ik op het ogenblik
zelf onmogelijk oprecht had kunnen zeggen: ik wil
trouwen of ik wil 't niet. Om nog enigermate terug te
93
mijn punt van uitgang, misschien ook wel met
onbewuste om de gelegenheid te
af breken, met de
„ben zoals ik ben! dat niet, zeg 't doe niet aan huichelarij!"
had, standpunt niet an
was geweest!
gevolg mijn uitbarsting dat de oude heer
hebben. Ootmoedig
dan ooit, vroeg hij om vergiffenis,
zijn tranen heen en verzekerde
met een hartelijke handdruk en met een
afgebroken hij niets anders beoogde
zijn en van zijn ex-pupil,
kind beschouwde. Zeker
was. kwam 't —
in staat ware geweest ook eens edel en diep
of „bon mouvement" te hebben,
dit ogenblik niet om de hals zijn
niemendal en onbehaaglijk
moede, ik zo leuk het schouwspel kon gadeslaan,
ronduit gezegd de oude heer belachelijk kon
zijn aandoening.
weet niet hoeveel voorouders uitsluitend voor hun
egoist een wezen als
het levenslicht zou kunnen aanschouwen; maar wel
dat zij in alle gevalle beter hadden gedaan de
lang genoeg te planten om er eindelijk
uit voortkomen, dat zijn onuitroeibare
ellendigheid besef fen boeten voor
zamen.
ik zo misnoegd en ontmoedigd, dat een
kon ook
avond, toen een half uurtje muziek me het geloof
. . . terug had gegeven.
keren tot mijn punt van uitgang, misschien ook wel met
de onbewuste bedoeling om hem in de gelegenheid te
stellen het engagement af te breken, eindigde ik met de
frase: "Ik ben zoals ik ben! Bevalt u dat niet, zeg dan
maar! Ik doe niet aan huichelarij!"
Alsof al, wat ik gezegd had, van mijn standpunt niet één
doorlopende huichelarij was geweest!
Het gevolg van mijn uitbarsting was, dat de oude heer
meende me diep gegriefd en miskend te hebben. Ootmoedig
en erger stotterend dan ooit, vroeg hij om vergiffenis,
begon te huilen, lachte door zijn tranen heen en verzekerde
me ten slotte met een hartelijke handdruk en met een
vloed van afgebroken zinnetjes, dat hij niets anders beoogde
dan het geluk van zijn kind en van zijn ex-pupil,
die hij immers eveneens als zijn kind beschouwde. Zeker
moest ik me niet anders voordoen dan ik was. Als ik 't
maar goed met Anna bedoelde; daarop kwam aan. -
Indien ik in staat ware geweest ook eens edel en diep
te gevoelen, of zelfs maar "un bon mouvement" te hebben,
zou ik hem dan op dit ogenblik niet om de hals zijn
gevallen?
Ik voelde echter niemendal en 't werd me zelfs onbehaaglijk
te moede, dat ik zo leuk het schouwspel kon gadeslaan,
ja, ronduit gezegd de oude heer belachelijk kon
vinden in zijn aandoening.
Ik weet niet hoeveel voorouders uitsluitend voor hun
egoïst plezier moeten geleefd hebben, opdat een wezen als
ik het levenslicht zou kunnen aanschouwen; maar wel
weet ik, dat zij in alle gevalIe beter hadden gedaan de
soort niet lang genoeg voort te planten om cr eindelijk
een schepsel uit te laten voortkomen, dat zijn onuitroeibare
ellendigheid zou beseffen en daardoor boeten voor
allen te zamen.
Die hele dag was ik zo misnoegd en ontmoedigd, dat een
reactie onmogelijk kon uitblijven. Deze kwam dan ook
in de avond, toen een half uurtje muziek me het geloof
aan ... neen, de illusie van mijn beter ik terug had gegeven.
94
V66r had Anna wel naar mijn gezondheid gevraagd,
doch niets gezegd mijn de
voor zich gehouden? nooit van geweest; ik geloof nu van ja
ben er wel van overtuigd, dat Anna zich destijds
bekommerd Die avond zag
evenwel Ik dacht, dat zij zweeg om
te kwetsen. Deze opvatting vertederde me en
spelen hand grijpend begon ik
stamelen:
„toch nooit boos, als ik eens saai ben of onaangenaam.
't bezwaart me meer
zeggen zou je
heus erg graag heel gelukkig willen maken.
ik ten minste eenmaal in mijn leven iets goeds,
je me soms onverschillig
vindt, de hand, kijk me
de ogen en zeg: denk aan mij. Dit zal helpen.
't je 't heb ik misschien
indruk gemaakt van een comediant
antwoordde me ten minste lachend:
„zou je 't 't al eens
dat muziek jou vreselijk sentimenteel
maar ik geloof, dat
haar lach niet
meer.
aan, ofschoon de ongesloten
alle frisheid miste.
een verandering in mijn gedrag,
ik Anna nu en dan kleine geschenken begon
geven. 't om aan een hartsbehoefte te
— genot van
— ik begreep, het zo hoorde
deed mijn best mij in Anna's ogen goed voor te
95
V 66r het eten had Anna wel naar mijn gezondheid gevraagd,
doch niets gezegd over mijn koelheid. Hadden de
oude lui hun opmerkingen dan voor zich gehouden? Zeker
ben ik daar nooit van geweest; maar ik geloof nu van ja
en ik ben er wel van overtuigd, dat Anna zich destijds
om deze koelheid niet bekommerd heeft. Die avond zag
ik dit evenwel nog niet in. Ik dacht, dat zij zweeg om
mij niet te kwetsen. Deze opvatting vertederde me en
midden onder het spelen haar hand grijpend begon ik
met ongeveinsde tranen te .stamelen:
"Wordt toch nooit boos, als ik eens saai ben of onaangenaam.
Ik kan 't niet helpen en het bezwaart me meer
dan ik zeggen kan. Heb geduld met me, Anna. Ik zou je
zo graag, heus zo erg graag heel gelukkig willen maken.
Dan had ik ten minste eenmaal in mijn leven iets goeds,
iets waarlijk goeds gedaan. Kijk, als je me soms onverschillig
vindt, grijp me dan maar bij de hand, kijk me
vast in de ogen en zeg: denk aan mij. Dit zal helpen.
Probeer 't maar. Wil je 't proberen?"
Ik was oprecht, volkomen oprecht en toch heb ik misschien
juist toen de indruk gemaakt van een comediant
te zijn. Anna antwoordde me ten minste lachend:
"Wat zou je 't gek vinden, als ik 't deed! Ik heb al eens
meer gemerkt, dat muziek jou vreselijk sentimenteel
maakt. Een beetje saai ben je wel; maar ik geloof, dat
zijn alle mannen."
Die avond voor de eerste maal vond ik haar lach niet
bekoorlijk meer.
Zo bleef ons engagement dus aan, ofschoon de ongesloten
verbintenis reeds alle glans, alle kleur, alle frisheid miste.
Slechts in zoverre kwam er een verandering in mijn gedrag,
als ik Anna nu en dan kleine geschenken begon
te geven. 't Was wel niet om aan een hartsbehoefte te
voldoen - hoewel niet gierig heb ik nooit het genot van
te geven gekend - maar ik begreep, dat het zo hoorde
en ik deed mijn best mij in Anna's ogen goed voor te
doen.
Dat zij dit op prijs stelde, of zelfs maar besefte, is me
nooit gebleken. Ik geloof, dat zij in die tijd, gedachteloos
tevreden met het vervullen van haar huiselijke plichtjes
en het tegemoet zien van een vaag mooie toekomst, evenmin
veel begeerde als waardeerde. Eerst later is zij in
beide opzichten veranderd, nadat zij, door de ontgoocheling
ons huwelijksleven en van bij een andere man, als 't
uit haar soezerigheid. mijn kant
deed ik vruchteloos mijn best te begrijpen, hoe Anna
vond, dat een man moest wezen, met de bedoeling dit
mogelijk verwezenlijken. had ik
maar bij schaarse buien de eigenaardige zielsverrukking
mij liefde moet bestaan, mijn afschuw
verleden het verlangen in stand om
dat
worden, beter schijnen.
niet, dat mijn ogenblikken van
de toekomst met de dag menigvuldiger werden.
vol, maar niet uit een overtuiging, die
een innerlijke aandrift. Gelijk een nachtelijk
aan zijn weg, rechtuit doorzet,
omdat staanblijven niet baat, zijwaarts-afslaan nog
is ik maar
het eenmaal ingeslagen, doch gestadig verduisterende
—
de aantekening. formaliteit
een indruk, verbaasd
was er in verklaring, afgelegd tegenover een gebrild
heertje, dat voornemens een huwelijk
er iets in kunnen vinden, dan zou 't
maakten onze
de dood Anna's
in een schaterlach
barsten de ernst, waarmee zij, die niets
te wachten, mij vermaakte, wat
wat zij eenmaal zou krijgen.
dit op prijs stelde, of zelfs maar besefte, is me
dat zij in die tijd, gedachteloos
vervullen van haar huiselijke plicht jes
vaag mooie toekomst, evenmin
begeerde waardeerde. zij in
zij, door de ontgoocheling
van ons huwelijksleven en de vergelijking van zich zelf
bij andere vrouwen, van mij bij een andere man, als ware ontwaakt was uit haar soezerigheid. Van mijn kant
vruchteloos te begrijpen, Anna
een man moest wezen, met de bedoeling dit
beeld dan zoveel mogelijk te verwezenlijken. Al had ik
schaarse de eigenaardige zielsverrukking
gevoeld, waarin voor mij de liefde moet bestaan, mijn afschuw
van het verleden hield het verlangen in stand om
een beter mens te zijn. Juister gezegd: in afwachting, dat
ik beter zou wilde ik beter Ongelukkig belette dit niet, dat mijn ogenblikken van
angst voor de toekomst met de dag menigvuldiger werden.
Ik hield wel vol, maar niet uit een overtuiging, die
de vrucht is van een innerlijke aandrift. Gelijk een nachtelijk
wandelaar, die twijfelt aan zijn weg, rechtuit doorzet,
omdat staanblijven niet baat, zijwaarts-afslaan nog
veel gevaarlijker is dan volharden, zo ging ook ik maar
voort op het eenmaal ingeslagen, doch gestadig verduisterende
pad. -
Eindelijk naderde de dag van de aantekening. Deze formaliteit
maakte op Anna een indruk, waarvan ik verbaasd
stond te kijken. Wat was er in 's hemelsnaam voor
plechtigs in de verklaring, afgelegd tegenover een gebrild
bureau-heertje, dat wij voornemens waren een huwelijk
aan te gaan? Had ik er iets in kunnen vinden, dan zou 't
iets stuitends zijn geweest. Na afloop maakten we onze
testamenten en terwijl het denkbeeld van de dood Anna's
wangen asgrauw kleurde, had ik moeite niet in een schaterlach
uit te barsten over de ernst, waarmee zij, die niets
bezat en weinig had te wachten, mij vermaakte, al, wat
zij had en al, wat zij eenmaal zou krijgen.
96
Daarna kwamen twee gebruiken ter sprake, waarvan ik
niets wilde weten: een receptie en een kerkelijke inzegening.
Anna en haar ouders waren op beiden gesteld; ik
was er zci bang voor, dat ik misschien nog eer mijn engagement
had afgebroken dan op dit punt hun zin gedaan.
Toch erkende ik niet, dat vrees voor een gek figuur op
het mij onbekende terrein: de kerk, en angst voor de
vormelijkheid in een groot gezelschap van vrienden en
kennissen, mij zo halsstarrig deden weigeren. Weer schoof
ik mooie argumenten vooruit, als: het niet-willen-huichelen
van de ongelovige, de ontwijding van ons geluk door
de onoprechte felicitaties van nieuwsgierigen en zo kreeg
mijn al vonden de oude lui, vooral mama, me
dan ooit vond zelfs Anna het afwijkende
van mijn gedrag kennelijk onplezierig.
een allereenvoudigste manier; nadat de
en ma
zaak.
Anna zelf liever in een bruidstoilet naar de kerk dan
een simpel reisjaponnetje stadhuis ware gereden,
maar durfde ik niet uitspreken.
zou immers toch onmogelijk dit opzicht
haar genoegen te doen en mijn schroomvalligheid te
was, dat zij de ceremonie niet
zo ernstig opvatte als de aantekening, waarvoor de
gekomen.
toen ik haar toefluisterde,
een der getuigen een bandje uit zijn broekspijp
hangen, proeste zij 't Teruggekeerd het stadhuis dat het ogenblik
om mijn vrouw in mijn armen te sluiten
zeggen: ik ben onuitsprekelijk gelukkig.
deed 't ik 't ik bevangen ben geweest door een voorgevoel van
komen zouden, dan wel door de sombere
de najaarsdag ik niet uitmaken. Ik herinner
in een onverwarmde kamer geholpen
hebben me z6
gebruiken weten: een receptie en een kerkelijke inzegening.
haar ouders waren op beiden gesteld; z6 dat ik misschien nog eer mijn engagement
punt hun zin gedaan.
vrees voor een gek figuur op
mij onbekende de angst voor de
in groot gezelschap van vrienden en
Weer schoof
argumenten het niet-willen-huichelen
ongelovige, de ontwijding ons geluk door
nieuwsgierigen zo kreeg
ik mijn zin, al vonden de oude lui, vooral mama, me
vreemder dan ooit en al vond zelfs Anna het afwijkende
Wij trouwden op een allereenvoudigste manier; nadat de
kerkelijke plechtigheid was geschrapt, hadden pa en ma
Bloemendael geen aardigheid meer in de zaak.
Dat Anna zelf liever in een bruidstoilet naar de kerk dan
in een simpel reisjaponnetje naar het stadhuis ware gereden,
vermoedde ik wel, maar durfde ik niet uitspreken.
Het zou immers toch onmogelijk zijn geweest in dit opzicht
haar genoegen te doen en mijn schroomvalligheid te
overwinnen. Het gevolg was, dat zij de ceremonie niet
half zo ernstig opvatte als de aantekening, waarvoor de
ambtenaar per rijtuig naar Bloemendaels woning was gekomen.
Aan wenen dacht zij niet en toen ik haar toefluisterde,
dat een der getuigen een bandje uit zijn broekspijp
liet hangen, proeste zij 't haast uit.
van het stadhuis besefte ik, dat het ogenblik
gekomen was om mijn vrouw in mijn armen te sluiten
en te zeggen: ik ben onuitsprekelijk gelukkig.
Ik deed 't niet; kon 't niet doen!
Of ik bevangen ben geweest door een voorgevoel van
de dingen, die komen zouden, dan wel door de sombere
kilheid van de najaarsdag durf ik niet uitmaken. Ik herinner
me alleen haar in een onverwarmde kamer geholpen
te hebben aan het inpakken van de koffers en me z6
97
gedrukt, zo door en door verkleumd, z6 min, zo diep
ongelukkig te hebben gevoeld, dat ik onwillekeurig fluisteren
moest: wat een ellende, wat een ellende! Daar kwam
ik Anna met haar door-de-kou-bruinrood-gemarmerd
vel, nooit zo weinig verleidelijk had gevonden als
in dit eerste uur van onze verbintenis.
Het déjeuner met de vier getuigen — van Swamelen en
Dregten
mijn voor mij — was een
ware marteling.
De oude lui, geheel van streek, wisten hun tranen niet te
bedwingen. Anna schreide mee, waarschijnlijk alleen uit
terwiji onmogelijk was
in te stemmen als een vrolijker aan
dat de getuigen me aanhoudend
verwonderden over mijn leukheid.
Een pijnlijk gerekt afscheid besloot de reeks der formaliteiten.
papa's woorden me niets; van
bijgebleven, Anna:
„je en tot mij:
„twee levens in je handen
volgcle eindeloos leek door de
en toen . . . genoot ik mijn eerste
weet niet, of er mensen zijn, die eerlijk kunnen getuigen,
al de genietingen des levens, welke de
mooiste, de grootste heten, als een eerste kus,
van een kind, het bereiken van een levensdoel,
er aan hun verwachtingen
deel en dit weinige altijd tegengevallen.
aan mijn levendig, aan
slap is? Vermoedelijk aan het
Bloemendaels die droom,
waarin Anna mijn bed zag naderen, zich voorover-
zo door verkleumd, zó diep
onwillekeurig fluisteren
kwam
bij, dat ik Anna met haar door-de-kou-bruinrood-gemarmerd
zo weinig verleidelijk had gevonden als
eerste onze verbintenis.
déjeuner getuigen - van Swamelen en
een oude vriend van Bloemendael voor Anna, van Dregten
en een verre neef van mijn vader voor mij - was een
geheel van streek, wisten hun tranen te
schreide waarschijnlijk uit
zenuwachtigheid, en terwijl 't mij even onmogelijk was
met al dat huilen in te stemmen als een vrolijker toon aan
te slaan, verbeeldde ik me, dat de getuigen me aanhoudend
opnamen en zich verwonderden over mijn leukheid.
reeks der formaliteiten.
Van papa's woorden herinner ik me niets; van
mama is me bijgebleven, tot Anna:
"Wees altijd de minste, kind; doe stil je plicht", en tot mij:
"Bedenk, dat je nu het geluk van twee levens in je handen
hebt."
Daarna volgde een spoorrit, die eindeloos leek door de
duisternis en de kou, en toen... genoot ik mijn eerste
huwelijksnacht.
Ik weet niet, of er mensen zijn, die eerlijk kunnen getuigen,
dat van al de genietingen des levens, welke de
hoogste, de mooiste, de grootste heten, als een eerste kus,
het bezit van een kind, het bereiken van een levensdoel,
een eerste huwelijksnacht er ooit één aan hun verwachtingen
beantwoord heeft.
Mij is weinig ten deel en dit weinige altijd tegengevallen.
Ligt het aan mijn fantasie, die nog te levendig, of aan
mijn zenuwgestel, dat te slap is? Vermoedelijk aan het
laatste.
Als mijn eerste droom in Bloemendaels huis, die droom,
waann ik Anna mijn bed zag naderen, zich voorover-
98
buigen en mij zoenen, als die droom eens werkelijkheid
ware geweest, ja, dan zou ik misschien een zaligheid hebben
genoten, z6 intens, dat zij, als een electrisch licht over
glans had geworpen over mijn
hele verdere bestaan.
Maar . . .
't alleen in mijn aangename dromen —
en hoe zeldzaam zijn die — heb ik het leven als iets
genotvols tevens leren kennen.
Bij Anna vond ik noch de wellust, die me soms voor een
door een mooie deerne, noch
de extase, waarop ik, aan de piano naast haar zittend,
dikwijls gehoopt. toch behoefde ik voor mijn
de ene als de andere.
zij 't vermoed ja. Het kan haar althans niet ontgaan
wij anders dan de meeste jonggetrouwden.
het geheimzinnige fluisteren, de behoefte om elkaar
raken in de ogen te staren, het samen-ontruktzijn-
de-wereld was of geen sprake
dit deficit aan overdreven wederzijdse belangstelling
't de overdreven belangstelling
de buitenwereld, waarin zich bij andere
de tijdelijke overschuiming van levenslust
Wij gedroegen zo leuk onverschillig,
al jaren lang elkander kenden al die
hadden rondgereisd.
mag daarvan veel, doch niet alles op mijn rekening
dat het geluk,
het machtige lichaam- en geestdoorjubelende geluk,
dat ik me gefantaseerd had als een bruisende
dat geluk nog altijd uitbleef; maar dat
Anna zo koud bedaard en onuitgesproken teleurgesteld
lag maar gedeeltelijk aan mijn onmacht haar
geluk te doen kennen. Wat
aangaat, staat 't 't „de verte aanschouwen, gelijk
opwekkende ijIheid een hoge berg-
zoenen, als die droom eens werkelijkheid
dan zou ik misschien een zaligheid hebben
intens, dat zij, als een electrisch licht over
een nachtelijke zee, een glans had geworpen over mijn
verdere bestaan.
...
Ik heb 't al gezegd: alleen in mijn aangename dromen -
- het leven als iets
goeds en iets genotvols tevens leren kennen.
de wellust, die me soms voor een
paar seconden gegeven was door een mooie deerne, noch
aan de piano naast haar zittend,
zo dikwijls had gehoopt. En toch behoefde ik voor mijn
geluk zowel de ene als de andere.
Of zij 't gemerkt heeft?
Ik vermoed van ja. Het kan haar althans niet ontgaan
zijn, dat wij anders deden dan de meeste jonggetrouwden.
Van het geheimzinnige fluisteren, de behoefte om elkaar
aan te raken of in de ogen te staren, het samen-ontruktzijn-
aan-de-wereld was tussen ons weinig of geen sprake
en dit deficit aan overdreven wederzijdse belangstelling
werd in 't geheel niet aangevuld door de overdreven belangstelling
in de buitenwereld, waarin zich bij andere
jonge paren de tijdelijke overschuiming van levenslust
eveneens lucht geeft. Wij gedroegen ons zo leuk onverschillig,
alsof we al jaren lang elkander kenden en al die
jaren samen hadden rondgereisd.
Nu mag daarvan veel, doch niet alles op mijn rekening
worden gesteld. In den beginne voelde ik wel, dat het geluk,
het machtige lichaam- en geestdoorjubelende geluk,
het geluk, dat ik me gefantaseerd had als een bruisende
zielsmuziek, dat dit geluk nog altijd uitbleef; maar dat
ook Anna zo koud bedaard en onuitgesproken teleurgesteld
bleef, lag maar gedeeltelijk aan mijn onmacht haar
de heerlijke zwijmel van dat geluk te doen kennen. Wat
me zelf aangaat, staat 't nu bij me vast, dat ik 't wel kan
voorgevoelen, "ahnen", uit de verte aanschouwen, gelijk
een hartlijder de opwekkende ijlheid op een hoge berg-
99
spits; maar dat ik 't zal
nooit veel aan
de zonderlinge voorstelling, die zij zich van een huwelijksreis
in een wijd
vertakte pretlievende en pretmakende mensen.
— althans mij niet — te vinden.
had naastenbij en andere
plekken wenste, indien
minder mensenschuw en onhandig ware
zoverre als ik mijn verhalen had opgesmukt
verdicht, alles dus zeker warm gevoelende vrouw zich,
een ander, een intiemer denkbeeld
een huwelijksreis hebben gevormd?
hoor de tegenwerping: vrouw had geen Willem
—
in 't van het
niets te zeggen had, het meisje met het ledige
het hart, waarop ze bereid was de eerste, de
de vrouw,
't zich spreken die alleen aanbiddend
tegen haar eigen voortreffelijkheid.
duidelijkst zij haar teleurstelling door het
voorgenomen bekorten. Ik waagde 't
vragen, maar stemde in toe,
gauw zij 't terug te gevolg was,
dadelijk het bezoek aan musea en kerken staakten
en paar dagen belet vroegen bij Anna's ouders.
In een buitengewoon
het weerzien van haar meisjeskamer,
al de dingen, waarmee zij
gehouden. klapte in
alles lieve naampjes; ik had haar nog
ik heb haar nimmer zenuwachtig opgewonden
gezien.
deze blijken van een
100
't nooit van nabij zal zien, nooit zal
grijpen, nooit zal genieten. Bij haar echter lag veel aan
een huwelijksreis
gevormd had. Uit mijn verhalen had zij afgeleid, dat
op-reis-zijn zeggen wilde: opgenomen worden in een wijd
vertak te kring van pretlievende en pretmakende mensen.
Zo'n kring was niet - althans voor mij niet - te vinden.
Misschien had ik Anna ten naastenbij in Nice en andere
dergelijke plekken kunnen verschaffen, wat ze wenste, indien
ik maar wat minder mensenschuw en onhandig ware
geweest. In zoverre als ik mijn verhalen had opgesmukt
en verdicht. was alles dus zeker mijn schuld; maar zou
een echt verliefde, fijn en warm gevoelende vrouw zich,
trots die verhalen, niet een ander, een intiemer denkbeeld
van een huwelijksreis hebben gevormd?
Ik hoor de tegenwerping: zo'n vrouw had geen Willem
Termeer genomen. -
Geklaagd heeft Anna niet. Jaren lang heb ik in 't geheel
niet geweten, in de laatste tijd pas gegist, hoe ze van het
kind, dat niets te zeggen had, het meisje met het ledige
altaar in het hart, waarop ze bereid was de eerste, de
beste man als afgod te plaatsen, geworden is tot de vrouw,
die 't versmaadt zich uit te spreken en die alleen aanbiddend
opziet tegen haar eigen voortreffelijkheid.
Het duidelijkst toonde zij haar teleurstelling door het
verzoek de voorgenomen reis te bekorten. Ik waagde 't
niet naar een waarom te vragen, maar stemde er in toe,
zo gauw zij 't begeerde, terug te gaan. Het gevolg was,
dat we dadelijk het bezoek aan musea en kerken staakten
voor een paar dagen belet vroegen bij Anna's ouders.
het ouderlijk huis teruggekeerd toonde Anna een buitengewoon
plezier in het weerzien van haar meisjeskamer,
haar piano, haar vogeltjes en al de dingen, waarmee zij
zich vroeger bezig had gehouden. Ze lachte, ze klapte in
de handen en gaf alles lieve naampjes; ik had haar nog
nooit en ik heb haar nimmer weer z6 zenuwachtig opgewonden
gezien.
Natuurlijk verwonderde ik me over deze blijken van een
die ik in haar vermoed had;
maakte ik uit. Daarvoor
uitsluitend na en bovendien
deed het mij te veel genoegen haar weer eens vrolijk te
zien, om naar een onaangename oorzaak van die vrolijkheid
te kunnen gaan vorsen. —
Utrecht zoek hadden gebracht,
den Haag, dat mama gedurende
had gehuurd en in orde gebracht.
huis nu
te schrijven.
kan 't begrijpen, dezelfde muren, dezelfde
meubels, mijn aanschouwden, toen ik met
nog altijd omgeven. Ailes
nu anders uit, vooral anders gekleurd.
't die stoelen, die tafels, die kasten, die gordijnen
nu moeten zwijgen . . . altijd
't ze zich vroeger met elkander bezig
alleen mij . . . mij.
. . . die meubels; ze hebben iets spookachtigs;
's me erg bang!
onze twee eerste huwelijksjaren herinner ik me bijna
vormen wel het beste tijdperk in mijn leven.
dat ik me gelukkig voelde; och neen; maar dat
weet ik eigenlijk in 't tevreden met mijn toestand, voelde geen onvervulbare
verdiepte me het onderscheid
de talloze
pas beginnend huishouden. Wanneer
moest hebben trommels, potten en
ik de papiertjes, beschreef ze, plakte
op. Wanneer er werklui kwamen om krammen te
te hangen, dan zag
toe, maakte aanmerkingen gaf wenken.
dagen geleidelijk voorbij.
de keper beschouwd misschien altijd
afleiding, van een gedwongen niet-doordenken
zijn?
gehechtheid, die ik vroeger niet in haar vermoed had;
maar gevolgtrekkingen maakte ik er toen niet uit. Daarvoor
dacht ik te uitsluitend over mezelf na en bovendien
veel genoegen haar weer eens vrolijk te
naar onaangename die vrolijkheid
-
Nadat wij een weekje in Utrecht zoek hadden gebracht,
betrokken we het huis in den Haag, dat mama gedurende
onze afwezigheid had gehuurd en in orde gebracht.
In dit huis heb ik Anna gedood en in dit huis zit ik nu
Ik kan 't haast niet begrijpen, dat dezelfde muren, dezelfde
meubels, die mijn ogen aanschouwden, toen ik met
Anna hier binnen kwam, me nog altijd omgeven. Alles
ziet er nu anders uit, vooral anders gekleurd.
't Is, of die stoelen, die tafels, die kasten, die gordijnen
vroeger gepraat hebben en nu moeten zwijgen ... altijd
zwijgen. 't Is ook, of ze zich vroeger met elkander bezig
hebben gehouden en nu alleen aanzien ... altijd Ze maken me bang ... die meubels; ze hebben iets spookachtigs;
vooral 's avonds maken ze me erg bang!
Van onze twee eerste huwelijksjaren herinner ik me bijna
niets. Ze vormen wel het beste tijdperk in mijn leven.
Niet, dat ik me gelukkig voelde; och neen; maar wat dat
zeggen wil, weet ik eigenlijk in 't geheel niet.
Ik was vrij tevreden met mijn toestand, voelde geen onvervulbare
begeerten, verdiepte me niet in het onderscheid
tussen mij en anderen, hield me bezig met de talloze
nesterijen van een pas beginnend huishouden. Wanneer
Anna opschriften moest hebben voor trommels, potten en
flessen, dan knipte ik de papiertjes, beschreef ze, plakte
ze op. Wanneer er werklui kwamen om krammen te
slaan, een leiding te leggen, platen op te hangen, dan zag
ik toe, maakte aanmerkingen en gaf wenken.
Zo gingen de dagen geleidelijk voorbij.
Zou tevredenheid op de keper beschouwd misschien altijd
het product van afleiding, van een gedwongen niet-doordenken
zijn?
101
onopgemerkt baas-een eng terrein binnen
muren, schoon iets nieuws, maakte mijn schuwheid
gaande en zolang dergelijke nietige beslommeringen
viel 't diets
maken, dat ik vooralsnog geen tijd had meer mensen
te zien naar een bezigheid in de
maatschappij. Die van
orde komen. Ik had aanvankelijk schik in mijn
binnen leek me een lichtere, warmere
zo dikwijls ik, na een
de stilte van de Boschstraat
de deur achter me toetrok, voelde ik me opleven
nagezeten een hol,
weg voorbij jagen.
had juist uit deze gevoelens al met genoegzame
zekerheid kunnen opmaken, er nooit iets
mijn transformatie in een normaal mens,
zich in de samenleving op zijn plaats
in staat is zonder schichtigheid en achterdocht
medemensen te zag 't niet verbeeldde dat alle moeilijkheden
van mijn zwager
. . . . . . scheen zijn. Zij was ten minste
ze regel moe voelde om piano te spelen. Deze bedrijvigheid
in een goed humeur. Al ontbrak bij ons de
andere jonge huishoudens doortrokken
hadden toen nog geen onaangenaamheden.
over onze onbeduidende aangelegenheidjes
en terwijl ik gemakkelijk zin
de inrichting van een huis en een huishouden
leefde de
al mijn eigen wensen en begeerten
te hebben gezet en me uitsluitend aan haar wijden.
er, en een bejaarde
Het onopgemerkt baas-spelen op een eng terrein binnen
vier muren, schoon iets nieuws, maakte mijn schuwheid
niet gaande en zolang dergelijke nietige beslommeringen
mijn dagen vulden, viel me niet moeilijk me zelf diets
te maken, dat ik vooralsnog geen tijd had meer mensen
te leren kennen en om te zien naar een bezigheid in de
gevreesde maatschappij. Die dingen zouden later wel van
zelf in orde komen. Ik had aanvankelijk schik in mijn
woning. Daar binnen leek me een lichtere, warmere
atmosfeer te hangen dan buiten en zo dikwijls ik, na een
loop door de volle middenstad, in de stilte van de Boschstraat
de deur achter me toetrok, voelde ik me opleven
als een nagezeten misdadiger, die, gevlucht in een hol,
zijn vervolgers op de grote weg voorbij hoort jagen.
Ongetwijfeld had ik juist uit deze gevoelens al met genoegzame
zekerheid kunnen opmaken, dat er nooit iets
komen zou van mijn transformatie in een normaal mens,
een wezen, dat zich in de samenleving op zijn plaats
voelt, dat in staat is zonder schichtigheid en achterdocht
met zijn medemensen te verkeren. Ik zag 't toen echter
in geheel niet in en verbeeldde me, dat alle moeilijkheden
waren te overwinnen met de hulp van mijn zwager
en geleidelijk ... later ... veel later.
En ook Anna scheen tevreden te zijn. Zij was ten minste
de ganse dag zo bedrijvig, dat ze 's avonds in de regel zich
te moe voelde om piano te spelen. Deze bedrijvigheid
hield haar in een goed humeur. Al ontbrak bij ons de
poëzie, waarvan andere jonge huishoudens doortrokken
schijnen te zijn, we hadden toen nog geen onaangenaamheden.
Meestal spraken we over onze onbeduidende aangelegenheidjes
en terwijl ik Anna gemakkelijk haar zin
kon geven, omdat de inrichting van een huis en een huishouden
mij in 't geheel niet interesseerde, leefde ik in de
illusie thans werkelijk al mijn eigen wensen en begeerten
op zij te hebben gezet en me uitsluitend aan geluk
te wijden.
Onderwijl kwamen er, behalve Suze en een bejaarde
102
vriendin van Anna's moeder, geen vrienden of kennissen
over onze drempel. Bedelbrieven en circulaires vormden
met de aanslagbiljetten van de belastingen de enige band
tussen ons en de maatschappij.
Een paar keren hadden de van Swamelens ons gevraagd,
afwisselend op een groot deftig diner, of zogenaamd
familjaar met minstens zes vreemden. Een paar malen
teruggevraagd, alleen, omdat er bij
deze uitgangen waren we noch vertrouwelijk geworden,
noch binnengeleid in een kring. Nooit heb ik
durven aanschellen zonder genodigd te
klaar te hebben op zijn vaste vraag:
„wat is er van je dienst," en wat zijn vrienden aangaat,
wij kennis hadden gemaakt, in de straten groetten
elkaar, maar daar bleef 't wel eens tussen vier en zes uur op
de Witte verschenen. Van Swamelen verenigde daar dagelijks
moed, om uit
plaats te nemen, heeft me
de andere
nooit bespeurd. een poos om een biljart
of achter een paar geïllustreerde weekbladen
ik
heengaan: zwellende
't die onverschillige, aanmatigende,
mensen.
ik maar liever thuis, leerde het nieuws kennen
mijn zocht in wandelen en naar-de-comedie-
Ik Anna zich
zeldzame afzondering zou beklagen; maar
's doen?
Swamelen had me een paar baantjes aangeboden,
velerlei mensen in aanraking
. . . er voor bedankt. Had
meer dan eenvoudig zeggen:
,„dat komt open; als je daar lust in hebt, raad
eens met deze of gene te gaan spreken"?
Anna's moeder, geen vrienden of kennissen
onze drempel. Bedelbrieven en circulaires vormden
aanslagbiljetten de belastingen de enige band
de maatschappij.
van Swamelens ons gevraagd,
op groot deftig diner, of zogenaamd
minstens vreemden. Een paar malen
hadden wij hen teruggevraagd, altijd alleen, omdat er bij
ons niemand aan huis kwam.
Door deze uitgangen waren we noch vertrouwelijk geworden,
in een heb ik
bij mijn zwager durven aanschellen zonder genodigd te
zijn, of een antwoord klaar te hebben op zijn vaste vraag:
"er van je dienst," en wat zijn vrienden aangaat,
met wie wij kennis hadden gemaakt, in de straten groetten
wij elkaar, maar daar bleef bij.
In den beginne was ik wel eens tussen vier en zes uur op
verschenen. Swamelen verenigde daar dagelijks
een tiental vrienden om zich heen. De moed, om uit
eigen beweging aan dat tafeltje plaats te nemen, heeft me
echter altoos ontbroken en een toenadering van de andere
kant heb ik nooit bespeurd. Na een poos om een biljart
rondgedraaid, of achter een paar geïllustreerde weekbladen
mijn verlegenheid verborgen te hebben, moest ik
telkens onverrichterzake weer heengaan: een zwellende
wrok in hart tegen al die onverschillige, aanmatigende,
maatschappelijke mensen.
Dus bleef ik maar liever thuis, leerde het nieuws kennen
uit mijn courant en zocht in wandelen en naar-de-comedie-
gaan mijn vergoeding. Ik voorzag wel, dat Anna zich
eens over deze zeldzame afzondering zou beklagen; maar
wat kon ik er in hemelsnaam aan doen?
't Is waar, van Swamelen had me een paar baantjes aangeboden,
waardoor ik met velerlei mensen in aanraking
zou zijn gekomen, en ik ... had er voor bedankt. Had
hij echter niet iets meer kunnen doen dan eenvoudig zeggen:
",dit of dat komt open; als je daar lust in hebt, raad
ik je aan eens met deze of gene te gaan spreken"?
103
toch wel begrijpen, aan mijn lot overgelaten,
zulk een stap zou komen! Dat hij geen
was duidelijk genoeg;
voldoende te laag
schatten, dan niet aannemen, dat hem
mijn oprechte begeerte om anders
worden en de maatschappelijke samenleving te
belangstellend te leren beschouwen?
als hij van die oprechte begeerte afwist, waarom
— die voor mij deze maatschappelijke samenleving
— dan en hand uitgestoken om me de
van mijn eenzaam eilandje naar zijn
kust?
't hij aan de voorwendsels, waaronder
zijn baantjes weigerde, geloof heeft geslagen? Was 't
dat ik, terugdeinzend voor mij-onbekende
gedwongen mannen
me- 1- kunnen-vriendschappelijk opgedrongen hulp had dit
gemaakt! —
. . . geïsoleerd de residentie.
verbitterende verveling
binnen.
de koude, natte nevel weer niet optrok,
vier en twintig uren lang de stad
dovend, alle geluiden smorend,
niets meer zag dan schimmige het
vallende en het zeuren van
stemmen in de keuken, op dag werd gekomen ik gevreesd het versuffen
een donker huis met dikke
zware gordijnen.
al die grijsheid wegwasemde mijn eigen
mij hulde afscheidde het
net als floers, dat, aandikkend over de
Hij kon toch wel begrijpen, dat ik, aan mijn lot overgelaten,
nooit tot zulk een stap zou komen! Dat hij geen
vertrouwelijke omgang wenste, was duidelijk genoeg;
maar als hij me al voldoende kende om me daar te laag
voor te schatten, moet ik dan niet aannemen, dat hem
ook gebleken was van mijn oprechte begeerte om anders
te worden en de maatschappelijke samenleving lief te
krijgen, althans belangstellend te leren beschouwen?
En als hij van die oprechte begeerte afwist, waarom
heeft hij - die voor mij deze maatschappelijke samenleving
vertegenwoordigde - me dan altijd op een afstand
gehouden en nooit eens de hand uitgestoken om me de
sprong te verlichten van mijn eenzaam eilandje naar zijn
dicht bevolkte kust?
Is denkbaar, dat hij aan de voorwendsels, waaronder
ik zijn baantjes weigerde, geloof heeft geslagen? Was niet zonneklaar, dat ik, terugdeinzend voor mij-onbekende
formaliteiten en een gedwongen kennismaking met mannen
in functie, kampte m('~ 1. ~t neerdrukkend gevoel van
nergens-toe-te-kunnen -k'
Wat vriendschappelijk opgedrongen hulp had aan dit
gevoel zo gemakkelijk een einde gemaakt! -
Edoch ... wij bleven geïsoleerd midden in de residentie.
En langzaam, heel langzaam, sloop de verbitterende verveling
onze woning binnen.
Op een dag, dat de koude, natte nevel weer niet optrok,
die vuil en grauw al vier en twintig uren lang de stad
omwalmde, alle kleuren dovend, alle geluiden smorend,
zodat ik niets meer zag dan schimmige bomen vlak voor
het huis en toch eindeloos ver, niets meer hoorde dan het
tikken van vallende druppels op straat en het zeuren van
meiden-stemmen in de keuken, op zo'n dag werd 't me
klaar, dat gekomen was, wat ik gevreesd had: het versuffen
in de grijze damp van een donker huis met dikke
tapijten en zware gordijnen.
En 't was, of al die grijsheid wegwasemde uit mijn eigen
binnenste, mij hulde in een wolk en afscheidde van het
mensdom, net als het floers, dat, aandikkend over de
104
cen staar-hem mist lijkt, waarachter
verdwijnt.
doelloze werd me weer tot een marteling. De
lag ik op een canapé, turend in een
gelijk voorheen afdwaalde
onbereikbare droomgezichten. onder het
verlangen naar iets anders, iets
naar mijn omgeving,
een poos weer allerlei onmogelijke fantasieën
vol brutaal sadisme had
doezelde de stilte avond dit alles
een grauwe slaperigheid en zocht ik, moe
het niets doen, mijn eer de nacht nog was
hoe gezond, nu ook leefde, ik
walgen van me zelf. —
gingen een enkele naar de comedie
dan gebeurde de uitgedoofde schrijftrek
Zo zagen we onder anderen
Marcellus Anna afschuwelijk
vond, maar door
trekken van overeenkomst tussen artiest en
ik had geleden aan een artistieke impressionabiliteit,
werd bestuurd
vruchtbaar gemaakt; maar hoe veel gelukkiger was
Gérard, die nog iets moois kon schrijven, iiefde passie gevoelen! stond ongetwijfeld
hoger dan ik; of was, dat hij niet als een huichelaar
afgebeeld.
niet gedwongen rol te spelen,
onmogelijk moed kunnen hebben ons ware
vertonen, wij er achter zijn gekomen hoe ver
afwijkt van de normale menselijke geloof
ik dit geloof, geloof ook, dat er onder
ons veroordelen meer gedegenereerden
de oppervlakkige mensenkenner bevroedt.
ogen van een staar-lijder, hem een mist lijkt, waarachter
de wereld verdwijnt.
Het doelloze opstaan werd me weer tot een marteling. De
lange morgens lag ik uit op een canapé, turend in een
boek, van waar gelijk voorheen mijn aandacht afdwulde
naar onbereikbare droomgezichten. En nadat onder het
wandelen het optintelend verlangen naar iets anders, iets
levendigers, naar weglopen, ontvluchten aan mijn omgeving,
me voor een poos weer allerlei onmogelijke fantasieën
vol weke verliefdheid of vol brutaal sadisme had
voorgetoverd, doezelde de stilte van de avond dit alles
weer ineen tot een grauwe slaperigheid en zocht ik, moe
van het niets doen, mijn bed op, eer de nacht nog was
aangevangen.
Hoe kalm, hoe gezond, hoe zedelijk ik nu ook leefde, ik
begon toch weer te walgen van me zelf. -
Zoals ik zei, gingen wij een enkele keer naar de comedie
en dan gebeurde 't wel, dat de uitgedoofde schrijf trek
nog eens in me opflikkerde. Zo zagen we onder anderen
Artiest van Marcellus Emanm een stuk, dat Anna afschuwelijk
vond, maar dat mij een diepe indruk gaf door
de vele trekken van overeenkoomst tussen die artiest en
mij. Ook ik had geleden aan een artistieke impressionabiliteit,
welke door geen flinke werkkracht werd bestuurd
en vruchtbaar gemaakt; maar hoe veel gelukkiger was
zo'n Gérard, die nog iets moois kon schrijven, die nog
liefde vond, nog wat passie kon gevoelen! Hij stond ongetwijfeld
hoger dan ik; maar toch vroeg ik me af, of 't
geen fout in het stuk was, dat hij niet als een huichelaar
werd afgebeeld.
Zijn mensen als wij niet gedwongen een rol te spelen,
omdat we onmogelijk de moed kunnen hebben ons ware
ik te vertonen, zodra wij er achter zijn gekomen hoe ver
dit ik afwijkt van de normale menselijke ziel? Ik geloof
van ja en omdat ik dit geloof, geloof ik ook, dat er onder
hen, die ons 't hardst veroordelen meer gedegenereerden
rondlopen dan de oppervlakkige mensenkenner wel bevroedt.
105
zien van dit stuk gaf me nogmaals lust mijn eigen
te boek te de
mijn lusteloosheid hoger
dan gisteren het schijnsel van mijn werklustvlammetje
gestegen.
merkte nu, dat ook Anna de dagen lang begon te
meer de zorgen voor ons klein
bedrijvigheid onze — ook haar — de
Nu
de als het denkbeeld
een kwaal in hem, die gedroomd heeft gezond te
zijn.
zij zich geen hoog van het huwelijksleven had
geworden; wat
qualiteit ons ideaal ter zake? 't immers
vraag, of wij ongeveer worden voldaan. 't was de zeer gewone zaken:
huwelijksreis, het mevrouwtje-binnenshuis daarbuiten
eindelijk de het moedertje-zijn.
ander had zij zich niet eens bijzonder mooi
moest alles Arm schepsel!
zij 't onze reis, scherper voelde
't van Swamelen
Suze.
kennissen, ging op diners en
had zo te zeggen een vaste plaats in
afzondering,
als mensen, moeten schamen hun
hun gedrag.
verging, in haar woorden iets
van haar dagelijks aangroeiende ontevredenheid.
van
gelaat. De geluidloze lach omplooide zelden meer
lippen, de ogen kregen iets starends, haast stekends
Het zien van dit stuk gaf me nogmaals lust mijn eigen
geschiedenis te boek te stellen. In de nuchterheid van de
volgende morgen wolkte mijn lusteloosheid echter hoger
op dan gisteren het schijnsel van mijn werklustvlammetje
was gestegen.
Ik merkte nu, dat ook Anna de dagen lang begon te
vinden, niet meer gevuld door de zorgen voor ons klem
huishouden.
Haar bedrijvigheid bij de inrichting van onze woning had
mij - waarschijnlijk ook haar - voor een poos in de
waan gebracht, dat zij verzoend was met haar lot. Nu
doemde de twijfel weer in me op, net als het denkbeeld
van een kwaal in hem, die gedroomd heeft gezond te
zIJn.
Dat zij zich geen hoog ideaal van het huwelijksleven had
gevormd, is me naderhand wel klaar geworden; maar wat
doet de qualiteit van ons ideaal ter zake? 't Is immers
maar de vraag, of wij ongeveer worden voldaan. 't Geen
Anna verlangd had was de zeer gewone gang van zaken:
eerst wat plezier op de huwelijksreis, dan wat aardigheid
in het mevrouwtje-spelen zowel binnenshuis als daarbuiten
en eindelijk de zorgen van het moedertje-zijn.
Van een en ander had zij zich niet eens bijzonder mooi
gekleurde voorstellingen gemaakt en toch moest alles haar
tegenvallen! Arm schepsel!
Flauw had zij 't al bemerkt op onze reis, scherper voelde
zij 't door ons leven te vergelijken bij dat van van Swamelen
en Suze.
Suse bezat veel vrienden en kennissen, ging op diners en
partijen, gaf er zelf, had zo te zeggen een vaste plaats in
de samenleving; wij kenden niemand, leefden in afzondering,
net als mensen, die zich moeten schamen voor hun
afkomst of hun gedrag.
Een lange tijd verging, eer Anna in haar woorden iets
blijken liet van haar dagelijks aangroeiende ontevredenheid.
Ondertussen veranderde allengs de uitdrukking van
haar gelaat. De geluidloze lach omplooide zelden meer
haar lippen, de ogen kregen iets starends, haast stekends
106
— 't was of het blauw er van staalachtig grijs werd — en
tussen de wenkbrauwen vestigde zich door het herhaalde
samentrekken een diepe, rechtopstaande gleuf. 't duidelijk, dat haar een kregeligheid doorwoelde, waarvan
zij nog in staat was zich volkomen rekenschap te
geven.
zaak eens ter sprake.
We hadden die middag al een kwartier lang tegenover
elkander een van beiden een
Wat voor nieuws konden wij elkander ook vertellen!
eens zij:
„je weer niemand gesproken? den Haag.
kunnen wel verbeelden dat we
Utrecht zijn."
zweeg, begrijpende haar drukte; maar mij tevens
veranderen. bitterheid,
een droesem afzette uit de
wat ik je geven kan, die bit terheid
tegen zelf; maar ook tegen
Swamelen, tegen haar ouders, ook tegen mensen, ook tegen haar. had iets
moois deed iets lelijks, iets
't niet alleen ik, maar de hele
ik dan nooit eens
me voor had genomen? Als vroeger
die samenzwering alles en allen tegen
oude haat, die ik telkens gesmoord, vernietigd
spookte door mijn
zij voort:
„nu ook niet één niet één 't jaar zitten?"
werd boos.
„jij hier dan 't de
je zuster ons geen visites maken? verlang
zien; maar al verlangde 't wel,
- 't het blauwer van staalachtig grijs werd - door het herhaalde
diepe, rechtopstaande gleuf. 't Was
nog niet was zich volkomen rekenschap te
Eindelijk bracht zij onder het eten de zaak eens ter sprake.
middag zeker lang tegenover
elkander gezeten, zonder dat een van beiden een
woord had geuit.
voor nieuws konden wij elkander ook vertellen!
Op eens begon "Heb je weer niemand gesproken? We zijn in den Haag.
0, ja; maar we kunnen ons ook wel verbeelden dat we
nog in Utrecht zijn."
Ik zweeg, begrijpende wat haar drukte; maar mij tevens
onmachtig voelende haar leven te veranderen. De bitterheid,
die zich als een droesem in mijn ziel afzette uit de
gedachte: dit bestaan is al, wat ik je geven kan, die bitterheid
gistte niet alleen op tegen me zelf; maar ook tegen
van Swamelen. ook tegen haar ouders, ook tegen alle
maatschappelijke mensen, ook tegen haar. Ik had iets
goeds, iets moois willen doen; ik deed iets lelijks, iets
kwaads en 't was me, of niet alleen ik, maar de hele
wereld daar de schuld van was. Kon ik dan nooit eens
verwezenlijken, wat ik me voor had genomen? Als vroeger
voelde ik die samenzwering van alles en allen tegen
mij en de oude haat, die ik telkens gesmoord, vernietigd
waande, spookte toch altijd weer onverzwakt door mijn
gemoed rond.
En korzelig ging zij voort:
"Dat je nu ook niet vriend hebt, niet nieuwe
kennis kunt maken! Ik begrijp 't niet! Moeten we dan tot
ons tachtigste jaar z6 tegenover elkaar blijven zitten?"
Ik werd boos.
"Heb jij hier dan één vriendin? Ligt 't aan mij, dat de
kennissen van je zuster ons geen visites maken? Ik verlang
geen mensen te zien; maar al verlangde ik 't wel.
107
ik kan de mensen toch niet aan touwtjes naar ons toe
trekken!"
„Neen, dat is waar. Jij schijnt ze alleen te kunnen afstoten!
Ben jij nu een man van even dertig jaar?
Je lijkt wel in de zestig!"
Nooit heb ik Anna deze uitval kunnen vergeven.
Tegenwoordig neem ik wel aan, dat al mijn opwellingen,
om iets uit te voeren of me althans beter voor te doen,
de doodgeboren kindertjes zijn geweest van een machteloze
geest; maar destijds verbeeldde ik me nog, dat de
verandering ten goede elk ogenblik kon intreden, indien
maar alles, dus ook Anna, mee in plaats van tegen wilde
werken.
Wie beurt me op; wie geeft me vertrouwen was de instinctieve
smeekbede mijn en Anna trapte me neer,
bespotte me op de koop toe.
een paar malen kwam zij op het zelfde onderwerp
terug en telkens verweet ze me scherper mijn luiheid en
mijn onhandigheid, die me beletten iets te zijn. Hoe doen
dan toch, vraag, waarmee al mijn
neersloeg. Ik minder en
toch boven mijn
het mensdom te wijzigen.
ze eindelijk beweerde, wel beschouwd alles
het gevolg was van mijn pedanterie, voelde ik 't deze schromelijke onrechtvaardigheid me
voortaan geheel te zwijgen.
eerste ik deze tactiek'in practijk bracht, keek
me poos strak aan met stille verwondering in de
er een minachtend lachje over haar
trilden even haar neusvleugels, schokten haar
. . tegenover mij
zij het onderwerp nooit meer aangeroerd. In één
de oude Bloemendael zijn dochter goed te
dan ook wel aan deze geslotenheid gelegen hebben,
eerst toen me afvroeg: hoe is ze eigenliik?
twee jaren getrouwd, kende ik haar niet.
108
de mensen toch niet aan touwtjes naar ons toe
"waar. Jij schijnt alleen te kunnen afstoten!
man van even dertig jaar?
in de zestig!"
heb ik Anna deze uitval kunnen vergeven.
dat al mijn opwellingen,
te voeren of me althans beter voor te doen,
een machteloze
ik de
ogenblik kon intreden, indien
tegen wilde
wie geeft me vertrouwen was de instinctieve
smeekbede van mijn ziel en Anna trapte me neer,
toe.
Nog een paar malen kwam zij op het zelfde onderwerp
ze me scherper mijn luiheid en
die doen
anderen dan toch, was de vraag, waarmee zij al mijn
tegenwerpingen neersloeg. Ik antwoordde al minder en
minder, meer en meer overtuigd, dat het toch boven mijn
macht ging mijn verhouding tot het mensdom te wijzigen.
Toen ze eindelijk eens beweerde, dat wel beschouwd alles
was van mijn pedanterie, voelde ik 't als een
blijdschap, dat deze schromelijke onrechtvaardigheid me
weer het recht gaf voortaan geheel te zwijgen.
De eerste keer, dat ik deze tactiek'in practijk bracht, keek
ze me een poos strak aan met stille verwondering in de
ogen. Daarna gleed er een minachtend lachje over haar
lippen, trilden even haar neusvleugels, schokten haar
schouders nauw merkbaar omhoog en . .. tegenover mij
heeft zij het onderwerp nooit meer aangeroerd. In opzicht bleek de oude Bloemendael zijn dochter goed te
hebben gekend: ze was inderdaad verbazend gesloten. Het
zal dan ook wel aan deze geslotenheid gelegen hebben,
dat ik eerst toen me afvroeg: hoe is ze eigenlijk?
Ofschoon al twee jaren getrouwd, kende ik haar niet.
Dikwijls genoeg had ik v66r me afgevraagd:
hoe ben ik; haar gelukkig maken? Nooit
was 't te onderzoeken hoe was, of zij
mij Voor zover ik, als uitzondering, in staat ben een exemplaar
regel beoordelen dat Anna in
volste betekenis van de uitdrukking een mens met
geweest. 't haar moeder in
met melk, gevoed had met de voorschriften
van 't laten.
deze voorschriften zo deugdelijk in het
zij nooit aarzelde omtrent haar
„plicht". Ik benijdde die zekerheid; doch vond haar tegelijkertijd
moeilijkheden haar geëffend; maar tevens was
verbazend eigengereid door geworden. Zolang
ze maar niet afweek van die geijkte „plicht" voelde ze
voetstuk van voortreffelijkheid staan en
ze mensen ander maaksel even eenzijdig
trots hen, die, streng en veeleisend tegenover anderen,
voor hun eigen fouten zijn; maar
zelf, stond de
haar medemensen: verdienste te erkennen
prijs te stellen. Zij zich vlekkeloos
de vervulling van vurige
ook aan die
vlekkeloosheid die haar niet
— was geweest
— nog, naarmate zij even meedogenloos bleek
blind voor mijn beetje goeds.
plicht was haar afgod, plichtsvervulling haar leven;
kon en mocht
clan zij zodoende die
ook eredienst een
ik nooit bij haar opkwam.
ik vóór mijn huwelijk me afgevraagd:
kan ik maken? 't me ingevallen te onderzoeken hoe zij zij
gelukkig kon maken.
ik, als uitzondering, in staat ben een exemplaar
van de regel te beoordelen geloof ik, dat Anna in
de volste betekenis van de uitdrukking een mens met
principes is geweest. 't Was, of haar moeder het kind, in
plaats van met melk, gevoed had met de voorschriften
't geen een fatsoenlijke vrouw doen moet of laten.
Bij Anna waren deze voorschriften zo deugdelijk in het
bloed opgenomen, dat zij nooit aarzelde omtrent haar
"benijdde vond haar tegelijkertijd
bekrompen. Vele bergen van moeilijkheden had
deze opvoeding voor haar geëffend; maar tevens was
Anna er verbazend eigengereid door geworden. maar afweek van die geijkte "plicht" voelde ze
zich op een hoog voetstuk van voortreffelijkheid staan en
beoordeelde ze de mensen van ander maaksel even eenzijdig
onrechtvaardig als trots kwalijknemend. Laag zag
zij neer op hen, die, streng en veeleisend tegenover anderen,
zacht en toegevend voor hun eigen fouten zijn; maar
naast de hoge eisen, die zij stelde aan zich zelf, stond de
strenge eis aan haar medemensen: haar verdienste te erkennen
en op prijs te stellen. wilde zich vlekkeloos
kunnen vinden, al moest zij de vervulling van vurige
wensen daaraan opofferen; maar zij wilde ook aan die
het recht ontlenen op hen, die haar niet
bewonderden, laatdunkend neer te zien.
En mijn bewondering - die nooit heel vurig was geweest
- verflauwde nog, naarmate zij even meedogenloos bleek
voor mijn zwakheden als blind voor mijn beetje goeds.
De plicht was haar afgod, plichtsvervulling haar leven;
maar waarin haar plicht bestond, dat kon en mocht
niemand beoordelen dan zij alleen. Of zodoende die
plichtsvervulling ook ontaarde in de eredienst van een
voortreffelijk ik was een vraag, die nooit bij haar opkwam.
109
't duidelijk, dat tussen een zelfoverschatting als de hare
een eigen geringschatting als de mijne onmogelijk de
kon het natuurlijk uitvloeisel
van een ware liefde. Zij deed voor mij
liaar plicht; verwaardigde
te klagen; niet te vragen en zo
tiestonden we elkander voort, zonder dat onze
ergens raakten.
zij zich anders kunnen ontwikkelen met een andere
ben wel geneigd aan te nemen; haast zou ik
het bewijs van geleverd; maar
onze verhouding een betere kunnen zijn, als
zo duidelijk en zo dikwijls had te kennen
machteloos iets goeds iets aangenaams
haar leven te betekenen.
— dat ik ook wel eens — zou alles heel
geweest als haar lichamelijk schoon mijn
geboeid. tegendeel en wie weet hoe zij 't heeft uitgelegd.
alle geval, wij waren getrouwd als twee — om verschillende
— elkander ontmoetten
een lange, eenzame weg. Bij wat ruimere
gans andere wijze gepaard.
gebeurde, Anna moeder moest worden.
in boeken en ik geloof 't ook wel,
er mannen zijn, die zo'n tijding met een jubelkreet
hun nog liever door te krijgen;
het kind een nieuwe, hechte dergelijke hen begrijpen
hen meevoelen . . . niet.
mij verwijdde nieuws de langzaam
Zij vooraf gevoeld. op mijn schoot
om mijn hals, niet met neergeslagen ogen
blozend heeft
oor gefluisterd.
110
't Is duidelijk, dat tussen een zelfoverschatting als de hare
en een eigen geringschatting als de mijne onmogelijk de
vertrouwelijkheid kon ontstaan, die het natuurlijk uitvloeisel
moet zijn van een ware liefde. mij
haar plicht; ik deed voor haar mijn best; zij zich niet te klagen; ik verstoutte me niet te vragen en zo
bestonden we naast elkander voort, zonder dat onze
zielelevens elkander ergens raakten.
Had zij zich anders kunnen ontwikkelen met een andere
man? Ik ben wel geneigd dit aan te nemen; haast ~ou ik
zeggen: ze heeft er me later het bewijs van geleverd; maar
zeker had onze verhouding een hetere kunnen zijn, als
Anna me niet zo duidelijk en zo dikwijls had te kennen
gegeven, dat ik machteloos was iets goeds of iets aangenaams
voor haar leven te betekenen.
Misschien - dat denk ik ook wel eens - zou alles heel
anders geweest zijn, als haar lichamelijk schoon mijn
zinnelijkheid wat meer had geboeid. Het tegendeel is haar
zeker niet ontgaan en wie weet hoe zij 't uitgelegd.
In alle geval, wij waren getrouwd als twee - om verschillende
redenen - trouwlustigen, die elkander ontmoetten
op een lange, eenzame weg. Bij wat ruimere
keuze hadden beiden op gans andere wijze gepaard.
Het gebeurde, dat Anna moeder moest worden.
Men zegt, het staat in boeken en ik geloof 't dat er mannen zijn, die zo'n tijding met een jubelkreet
begroeten.
Die schijnen hun vrouw er nog liever door te krijgen;
voor zulke paren wordt het kind een nieuwe, hechte band.
Ik benijd dergelijke mensen al weer; maar hen begrijpen
of liever: met hen meevoelen kan ik ... niet.
Tussen Anna en mij verwijdde het nieuws de langzaam
gapende klove.
Zij heeft dit zeker vooraf gevoeld. Niet op mijn schoot
zittend, een arm om mijn hals, niet met neergeslagen ogen
en een van aandoening trillende stem, niet blozend heeft
zij de tijding me in het oor gefluisterd.
110
neen; zei 't 't voorbijgaan, op gemaakt onverschillige
toon, als verlegen met de zaak, voorbereid op
een uitbarsting van boosheid.
Ik verbeeldde me, dat ze dacht: van dat kind zal nooit
ik zal er me eenmaal voor . . . schamen.
de dokter zei: „'t Is erg zwakjes", waagde ik
't zien.
avond, nadat ze me van haar zekerheid kennis had
ik mijn bed naar een ander vertrek verplaatst.
mij 't eerst in deze daad trof, was de zwijgende
haar handelen.
Zag in 't tegen me op?
ik weer niets zeggen, — me nog — maar gedaan,
in dergelijke omstandigheden gebruikelijk is. 't mij de voelhorens gepaste
iets te beseffen. —
Zij een dochter; het wurm leefde
jaar.
deze Anna z6 gelukkig
de stompste man begrepen zou hebben:
heeft vergoeding gevonden voor een grote teleurstelling.
heb kind geen ogenblik gevoeld; de
't mijn nemen nooit in mij
zullen velen een schandaal noemen en
moeten spreken, is 't
schandaal?
mijn egoïsme, vinden?
ongevoelige dieren. Is hun
een schandaal?
vreemd 't meer genegenheid
althans
me bediende ik tegelijkertijd
beest dan voor
Och, neen; ze zei 't in 't gemaakt onverschillige
verlegen de zaak, voorbereid boosheid.
jij houden en me eenmaal voor ... Later als de dokter zei: ,,'t zwakjes", waagde ik
't nooit haar aan te zien.
De avond, nadat ze me van haar zekerheid kennis had
gegeven, vond ik mijn bed naar een ander vertrek verplaatst.
Wat mij deze daad trof, was de zwijgende
eigenmachtigheid van haar handelen.
ze dan in 't geheel niet meer tegen me op?
Natuurlijk durfde ik weer niets niets vragen.
Misschien - vleide ik me nog - had ze maar gedaan,
wat in dergelijke omstandigheden gebruikelijk is. 't Is wel
mogelijk, dat mij de ontbreken om het gepaste
van zo iets te beseffen. -
beviel voorspoedig van een dochter; het wurm leefde
ruim anderhalf jaar.
Gedurende deze anderhalf jaar is Anna angstig gelukkig
geweest, dat de stompste man begrepen zou hebben:
ze heeft vergoeding gevonden voor een grote teleurstelling.
Liefde heb ik voor het kind geen ogenblik gevoeld; de
lust om 't eens in mijn armen te nemen is nooit in mij
opgekomen. Dat zullen velen een schandaal noemen en
ik begrijp, dat zij zo moeten spreken, maar van wie is 't
een schandaal?
Van dat me dwong iets te ontberen, waarin
anderen hun grootste geluk vinden?
Konijnen zijn bijzonder ongevoelige dieren. Is dat hun
schuld en dus ook een schandaal?
Hoe vreemd 't mag schijnen, ik voelde meer genegenheid
voor mijn poes dan voor mijn dochter. Voor die kat althans
getroostte ik me allerlei lasten en ik bediende het
zelfzuchtige dier op zijn wenken; maar toch was ik tegelijkertijd
ook weer onverschilliger voor dat beest dan voor
111
Het kind stemde me bang en was ik mijn vaderschap gevoeld hebben als een
foutje in zijn gestel
karakter, ja zelfs in zijn uiterlijk had ik me zeker
aangerekend ik 't heb gehaat! Ook was
of het schepseltje me plotseling maakte. In de
grijze haren op mijn
zelfverwijt
de dertig te zijn geworden zonder geleefd te hebben
weer met de dreigende knaging van een ongeneeslijke
ziekte mijn gemoed als een
uit een vulkaan. Dit
menige wanneer ik Anna
te voren
plannen hoorde maken voor de toekomst, de oude,
weer eens in me opborrelde.
't sensatie
geluk je toch maar aan mij..
— evenwel, wanneer ik schaap zag
op duizenderlei wijzen liefkozen,
meer jaloers al die zachte, tere,
aanrakingen.
aanhalig, mij zou moeten
Maar in de
ons engagement wel eens onverwachts
over het voorhoofd gestreeld en
hoe die liefkozingen schaarser waren
eindelijk geheel uitgebleven. 's Morgens en
s -avonds stak ze me nog haar toe; was
kind vatte een beetje kou, kreeg koorts en in een ommezien
levenslichtje was
niet huilen, niet slapen en
tot chloraal. Dagen
ze wezenloos staren en ik . . . ik
blij gevoel te verbergen.
112
het kind. Het kind stemde me bang en was 't blijven
leven, dan zou ik mijn vaderschap gevoeld hebben als een
drukkende verantwoordelijkheid. Elk foutje in zijn gestel
of karakter, ja zelfs in zijn uiterlijk had ik me zeker
zwaar aangerekend en wie weet, of ik daardoor niet
gehaat zou hebben, net als ik Anna heb gehaat! Ook was
't, of het schepseltje me plotseling oud maakte. In de
spiegel speurde ik angstvallig naar grijze haren op mijn
slapen, naar plooitjes onder mijn ogen en het zelfverwijt
van in de dertig te zijn geworden zonder geleefd te hebben
trilde weer met de dreigende knaging van een ongeneeslijke
ziekte uit de diepte van mijn gemoed op, als een
rookwolkje uit de krater-afgrond van een vulkaan. Dit
belette echter niet, dat menige avond, wanneer ik Anna
weer opgeruimder, gezonder, levendiger dan te voren
haar plannen hoorde maken voor de toekomst, de oude,
droevig heerlijke opofferingslust ook weer eens in me opborrelde.
Dan gaf me een smartelijk genotvolle sensatie
te kunnen denken: dat geluk dank je toch maar aan mij ..
- 's Morgens evenwel, wanneer ik haar het schaap zag
zoenen, pakken, aaien, op duizenderlei wijzen liefkozen,
was ik altijd min of meer jaloers van al die zachte, tere,
echt vrouwelijke aanrakingen.
Sensueel aanhalig, gelijk een vrouw voor mij zou moeten
zijn, is Anna nooit geweest. Maar toch had zij me in de
eerste dagen van ons engagement wel eens onverwachts
gezoend of met de hand over het voorhoofd gestreeld en
nu recapituleerde ik hoe die liefkozingen schaarser waren
geworden en eindelijk geheel uitgebleven. 's Morgens en
's"avonds stak ze me nog haar wang toc; maar dat was
dan ook alles.
Het kind vatte een beetje kou, kreeg koorts en in een ommezien
werd het armzalige levenslicht je uitgeblust. Anna was
verbijsterd van smart. Ze kon niet huilen, niet slapen en
nam toen voor 't eerst haar toevlucht tot chloraal. Dagen
lang zat ze wezenloos voor zich uit te staren en ik ... ik
had moeite mijn zonderling blij gevoel te verbergen.
heb gepoogd dit gevoel te ontleden. wat was de afgewentelde verantwoordelijkheid,
verlossing van nog meer te moeten
van verjeugdiging, gewroken jaloezie, ja,
medelijden ik voor veel ellende
in voor.
aan de begrafenis sprak Anna niet toe; 't was ook
toen haar moeder zich. De oude
me wel weer vreemd, misschien nu ook slecht
ik voelde, dat het veinzen me niet goed
in huis was. En
ik geen was?
van ik Anna een zoen
het voorhoofd; doch met een haastige handbeweging
„heb ik je misdaan?"
„. . . „'t . . ),
„ik niet; maar je bent er blij om. Me dunkt, dit
genoeg!"
't in haar blik die
die . . . kon ik ook deze keer niets antwoorden, . . . gezegd.
juist laatste — nooit meer over
te spreken — mijn zo
uit barsten. samengepakt hooi stijgt vlam ten hemel, die 't wat er
rook en as doet opgaan!
Mijn naar de grote siaapkamer teruggebracht;
er Anna eindelijk eens in opzocht,
niemand het recht hebben
beschuldigen zijn
die even koud volbracht, 113
Ik heb gepoogd dit gevoel te ontleden. 0, was 't
samengesteld! Verluchting van de afgewentelde verantwoordelijkheid,
van meer te moeten
huichelen, illusie van verjeugdiging, gewroken jaloezie, ja,
zelfs medelijden met het wicht, dat ik voor veel ellende
bewaard achtte, dat alles kwam er in voor.
Tot aan de begrafenis sprak ik Anna niet toe; 't onnodig: ze had toen haar moeder bij zich. De oude
vrouw zal me wel weer vreemd, misschien nu ook slecht
hebben gevonden; veinzen me niet goed
af zou gaan, zolang het kind, ons kind in huis was. En
wat kon ik zeggen, dat geen veinzerij Terugkomende van het kerkhof wilde ik Anna een zoen
geven op het voorhoofd; doch met een haastige handbeweging
weerde ze me af.
"Wat heb ik je misdaan?"
"Mij? ... Niets!"
"Is 't soms mijn schuld, dat ... "
"Dat zeg ik niet; maar je bent er blij om. Me dunkt, dit
is erg genoeg!"
Ze had 't dus toch opgemerkt en daar was in haar blik die
minachting weer; die minachting, waartoe misschien alle
mensen gerechtigd waren behalve ... zij!
En toch kon ik ook deze keer niets antwoorden, omdat
zij ... de waarheid had gezegd.
Juist dit laatste - dat me dwingen zou nooit meer over
het kind te spreken - voedde de wrok in mijn ziel zo
krachtig, dat ten lange leste de haat er wel uit los moest
barste~. Ook uit samengepakt vochtig hooi stijgt immers
ten slotte een vlam ten hemel, die 't zelf en al, wat er
om heen is, in rook en as doet opgaan!
Mijn bed werd niet naar de grote slaapkamer teruggebracht;
maar toen ik er Anna eindelijk eens in opzocht,
weerde ze me evenmin af.
0, zij kende haar plicht en niemand zou het recht hebben
haar te beschuldigen in plichtsbetrachting te kort te zijn
geschoten!
Dat ze die plicht even koud volbracht, als een vrouw, die
ik me natuurlijk
niet mocht beklagen.
Ziedaar voor mij de heerlijkheid de
de
het huwelijk, die ziel van het maatschappelijk
't zich in de onthouding en de
me doemde, gloed mijn
een uitweg zocht? Van mijn
bleef een week weemoedige stemming
op mijn wandelingen
naar mooie ogen, ik zou willen staren,
zou willen zoenen, schouders, waartegen
willen aanvlijen. oude Adam, die
en overvoerd met slechte spijs, een poos
weer en mijn opwellirigen van
verliefdheid, die me haast deden
ik verlangde, de stem, die alleen mijn
met zo'n innige melancholie, wisselden
mijn buien van leuke gemeenheid, naakte vrouwen duidelijk me zag, dat mijn
soms grepen. Tegelijkertijd dat
van mij afzetten. Het
uren maakte me soms zo vreselijk
dat staan om het onophoudelijke
tiktak vliedende niet meer te
was met de minuut mijn haren
rimpels in
in mijn spieren opdrogen!
die voorbij-razende had
afgrond
verleden! had ze wel vast willen houden en
schrok ik in uit mijn slaap
die onverdoofbare galm in mijn binnenste:
gauw, nog maar weinige jaren
. . . . . . uit . . . voor eeuwig uit!
er over, wat ik doen zou, als Anna eens
weer vrij liet, vrij als vroeger. Ze hinderde
zich betalen laat, was een zaak, waarover ik me natuurlijk
mocht beklagen.
dus, wat voor mij de heerlijkheid was van de
enige reine, geheiligde, gewettigde, fatsoenlijke liefde, de
liefde in het huwelijk, die ziel van het maatschappelijk
leven!
Was te verwonderen, dat zich in de onthouding en de
dorheid, waartoe Anna me doemde, een gloed in mijn
zenuwen ophoopte, die naar een uitweg zocht? Van mijn
erotische dromen bleef een week weemoedige stemming
me dikwijls dagen lang weer bij en op mijn wandelingen
keek ik uit naar mooie ogen, waarin ik zou willen staren,
monden, die ik zou willen zoenen, schouders, waartegen
ik mijn hoofd zou willen aanvlijen. De oude Adam, die
maar, uitgeput en overvoerd met slechte spijs, een poos
gesluimerd had, ontwaakte weer en mijn opwellingen van
sentimentele verliefdheid, die me de stem haast deden
horen, waarnaar ik verlangde, de stem, die alleen mijn
naam noemde, doch met zo'n innige melancholie, wisselden
weer af met mijn buien van leuke gemeenheid, waarin
ik naakte vrouwen zo duidelijk voor me zag, dat mijn
handen er soms naar grepen. Tegelijkertijd kon ik dat
gevoel van ouder worden niet van mij afzetten. Het
voortjagen van de uren maakte me soms zo vreselijk
zenuwachtig, dat ik de klokken stil liet staan om het onophoudelijke
tiktak van de vliedende tijd niet meer te
horen. Vaak was 't me, of ik met de minuut mijn haren
voelde vergrijzen, mijn ogen verflauwen, de rimpels in
mijn gezicht verdiepen, de kracht in mijn spieren opdrogen!
0, die voorbij-razende dagen, waarvan ik had
kunnen genieten en die nu leeg verdwenen in de afgrond
van het verleden! Ik had ze wel vast willen houden en
menigmaal schrok ik midden in de nacht uit mijn slaap
op, gewekt door die onverdoofbare galm in mijn binnenste:
geniet toch, geniet toch gauw, nog maar weinige jaren
en alles is uit ... uit ... uit ... voor eeuwig uit!
Dan dacht ik er over, wat ik doen zou, als Anna eens
stierf en me weer vrij liet, vrij als vroeger. Ze hinderde
114
zoals een lelijkheid, zoals geldgebrek, zoals een
iemand hindert. De zich zelf
dragen, doch als die hinderpaal eens alles was
't deze tijd, dat ik Anna soms eensklaps heftiger
voren het geval was geweest. Onder
ik me een mooie najaarsmorgen, goud
lucht, fris en toch nog warm. in lange
ik me flink op de benen, zo krachtig van
pret tig door de was me weer af gaan
één vrouw, hun vrouw,
die dikwijts zo weinig bekoorlijks heeft, alles
ze maar verlangen, terwijl maar zelfs een weerzin
die me misgunde, wat toch onbetwistbaar
de dagen
ons engagement plotseling de eerste en
die tijd herleven, zoals
aanraking van fluwelige meisjesvingers gestrengeld
mijne, kijken in een jong mij toelachend gelaat,
denken: die vrouw is nooit van een ander geweest
van een ander zijn.
ik op zo'n ogenblik van innerlijk opleven
haar hals geslagen, haar aan mijn
geklemd, toegefluisterd: ook vrijwillig
mij, nu dadelijk, hier, midden in de levende
de van alles?
genieten, eer geleerd was?
Ik voelde, ze nog altijd niet helemaal mijn vrouw
gewee-st en ik ze 't wanneer
onverwachts, van hevig verlangen,
haar afweer was ze me tot een
een me belette af plukken en
tegenstand met geweld te over-
me nu, zoals een lelijkheid, zoals geldgebrek, zoals een
begane dwaasheid iemand hindert. De zaak op zich zelf
is te dragen, doch als die hinderpaal eens niet bestond,
hoe goed zou alles dan nog kunnen worden! En toch was
't juist in deze tijd, dat ik Anna soms eensklaps heftiger
begeerde dan ooit te voren het geval was geweest. Onder
anderen herinner ik me een mooie najaarsmorgen, goud
van licht, stil van lucht, fris en toch nog warm. In lange
tijd had ik me niet zo flink op de benen, zo krachtig van
spierstrekking, zo prettig doorgloeid gevoeld.
Omdolend door de duinen was ik me weer af gaan
vragen, waarom toch anderen in één vrouw, hun vrouw,
een vrouw, die dikwijls zo weinig bekoorlijks heeft, alles
kunnen vinden, wat ze maar verlangen, terwijl ik niet
alleen geen bevrediging verkregen, maar zelfs een weerzin
verwekt had, die me misgunde, wat toch onbetwistbaar
het mijne was. Al herdenkend teruggekeerd naar de dagen
van ons engagement voelde ik plotseling de eerste en
weinige aangename sensatie's uit die tijd herleven, zoals
de aanraking van fluwelige meisjesvingers gestrengeld
door de mijne, het kijken in een jong mij toelachend gelaat,
het denken: die vrouw is nooit van een ander geweest
en zal ook nooit van een ander zijn.
Waarom had ik op zo'n ogenblik van innerlijk opleven
mijn armen niet om haar hals geslagen, haar aan mijn
borst geklemd, haar toegefluisterd: wees dan ook vrijwillig
van mij, nu dadelijk, hier, midden in de levende
natuur!
Was mijn schuwe onhandigheid niet de oorzaak van alles?
Kon zij mij doen genieten, eer ik haar had geleerd wat
genieten was?
Ik voelde, dat ze nog altijd niet helemaal mijn vrouw
was gewee·st en ik geloofde, dat ze 't moest worden, wanneer
ik haar onverwachts, in een aanval van hevig verlangen,
zou bezitten. Door haar afweer was ze me tot een
verboden vrucht geworden, maar tot een verboden vrucht,
die geen schroomvalligheid me belette af te plukken en
de lust bekroop me haar tegenstand met geweld te over-
115
winnen, haar bijkans te verkrachten op een onmogelijk
uur en een onmogelijke plaats.
Daar was iets in, dat me prikkelde; . . . in wedergekeerd verdoofde mijn begeerte terstond. 't of mijn kamers — de kamers, waarin — kille preutsheid uitstraalden, die elk zinnelijk verlangen
tot een liederlijkheid maakte en ik had Anna zelf maar
aan te zien met haar neergebogen mondlijn, opgetrokken
neus, haar gemarmerd vel en haar flets mij-altijd-voorbijkijkende weer gekrenkt voelen door haar trots, verbitterd door haar ondankbaarheid,
teruggestoten door haar kleur en versteend tegenover
haar stenen gezicht.
Nooit maakte ze meer een toespeling op mogelijke veranderingen
besefte wel, dat
mijn gemis aan vrienden
de samenleving gold.
Zij minachtte me in alle minachtte me z6
diep, dat ze 't die minachting
te doen blijken. In stille berusting verbeidde een of ander redmiddel, liefst het
mijn bijzijn. had einde toe een mooie
rol gespeeld, iets van haar begrepen, haar
vrouw toekomt. En — er
bij zeggen — nooit beklaagd, want alleen een
als hij zeker te worden Bovendien . . . niet zelf haar geleerd, dat zwijgen
is, in
het onvermijdelijke moet gehad van dominee de
Kantere.
tijd was deze ex-predikant onze buurman.
met de andere buren hadden wij kaartjes
daarbij was 't den beginne weerszijden
herinner 't 't ik,
116
verkrachten op een onmogelijk
me maar ach ... in huis
mijn begeerte terstond. 't Was,
mijn kamers - zij heerste - een
zinnelijk verlangen
liederlijkheid maakte en Anna zelf maar
zien met haar neergebogen haar opgetrokken
vel koude,
ogen, om me weer gekrenkt te
door haar ondankbaarheid,
door en versteend tegenover
maakte ze meer een toespeling op mogelijke veranderingen
in ons leven; maar ik besefte toch wel, dat
haar opgesloten ergernis niet alleen mijn gemis aan vrienden
en kennissen, mijn isolement in de samenleving gold.
opzichten; zij minachtte me 't zelfs beneden zich achtte van die minachting
doen blijken. In stille berusting ze
het ogenblik, dat het een of ander redmiddel, liefst het
meest afdoende, haar bevrijden zou van mijn bijzijn. Dan
zij haar plicht betracht en ten einde toe een mooie
gespeeld, ik had nooit iets van haar begrepen, haar
nooit gegeven wat een vrouw toekomt. En - zou zij er
- ik heb me nooit beklaagd, want alleen een
dwaas spreekt, als hij is niet te worden begrepen.
... had ik niet zelf haar geleerd, dat zwijgen
het verstandigst is, waar iemand ten slotte zich toch in
onvermijdelijke schikken?
Ondertussen had Anna een bezoek gehad van dominee de
Sinds korte tijd was deze ex-predikant onze buurman.
Met hem evenals met de andere buren hadden wij kaartjes
gewisseld; daarbij was 't in den van weerszijden
gebleven.
Ik herinner 't me, alsof 't gisteren gebeurd was, dat ik,
naar beneden komende om mijn dagelijkse wandeling te
ondernemen, in de gang een mannenstem hoorde, die me
stil deed houden op de trap. De meid ging naar binnen,
keerde terug, liet iemand in de achterkamer en toen ik
daarop behoedzaam de trap was afgedaald, vernam ik,
hoe die iemand zich had laten aandienen.
Een andere man zou nu zeker insgelijks naar binnen zijn
gegaan; ik liep zo haastig mogelijk de deur uit en maakte
een paar uur later Anna wijs, dat ik al buiten was geweest,
toen de Kantere kwam.
Zij geloofde me en vertelde, dat de dominee was komen
condoleren met de dood van het kind.
Was 't door haar toon, door haar blik . . . ik weet 't niet
stond het dat de
kon 't dat zij zijn grote vriendelijkheid, zijn aangename
stem, zijn oprechte belangstelling zo bijzonder
„Een echte dominee!" riep ik uit.
vuur.
„meen je misschien een hatelijkheid mee; maar
Ten eerste is hij geen dominee meer
't minste iets zijn!"
alsof de laatste toespelling me ontging.
„die man zich zeker van binnen even goed
buiten. Heb je niet opgemerkt, dat hij
mond alles wegscheert alleen een stijf ringbaardje
dominee toch
sterveling? is immers
maar comediespel!"
„vind 't er iemand verwijt te
hij zich schikt naar een algemene gewoonte.
als 't iets van belang betrof; maar de vorm
een baard . . . zo iets vreselijk onbetekenends! lk de mensen het kleine en alledaagse het
volgen in het grote uitblinken
. . . het omgekeerde."
gesprek alsof wij 't mijn dagelijkse te
gang een mannenstem hoorde, die me
de trap. De meid ging naar binnen,
de achterkamer toen ik
afgedaald, vernam ik,
iemand zich had laten aandienen.
nu zeker insgelijks naar binnen zijn
haastig mogelijk deur en maakte
al buiten was geweest,
de Kantere kwam.
vertelde, dat de dominee was komen
met het kind.
't ... weet 't meer, maar ogenblikkelijk stond het bij me vast, dat de
Kantere op Anna indruk had gemaakt en ik kon 't niet
goed velen, dat zij zijn grote vriendelijkheid, zijn aangename
zijn oprechte belangstelling zo bijzonder
roemde.
"Dadelijk vatte ze vuur.
"Daar meen je misschien een hatelijkheid mee; maar
ik begrijp niet welke. Ten eerste is hij geen dominee meer
en dan is 't geen schande ten minste geweest te zijn!"
Ik deed, alsof de laatste toespelling me ontging.
"Ik bedoel, dat die man zich zeker van binnen even goed
grimeert als van buiten. Heb je niet opgemerkt, dat hij
om zijn mond alles wegscheert en alleen een stijf ringbaardje
laat staan? Waarom moet een dominee er toch
anders uitzien dan een gewone sterveling? Dat is immers
maar aanstellerij, maar comediespel!"
"Ik vind 't meer dan laf er iemand een verwijt van te
maken, dat hij zich schikt naar een algemene gewoonte.
En als 't nu nog iets van belang betrof; maar de vorm
van een baard ... zo iets vreselijk onbetekenends! Ik zie
dan liever, dat de mensen in het kleine en alledaagse het
algemene voorbeeld volgen en in het grote uitblinken
dan ... het omgekeerde."
Ook dit gesprek herinner ik me nog, alsof wij 't gisteren
117
pas hadden gevoerd. Weinig belangrijk zou 't geweest zijn
voor een onverschillige; oren hoorden in Anna's
woorden evenveel verheerlijking van de ander als vernedering
van mij.
Het slot was, dat ik verklaarde het bezoek niet te willen
reciproceren. Ik gaf niemand het recht zijn gezelschap
me op te dringen, zoals de Kantere dit scheen te willen
doen.
Tot mijn verwondering berustte Anna hierin, ofschoon
zij 't een lompheid noemde.
„Ik weet al lang," zeide ze met haar laatdunkendste lach,
„dat jij toch niet meer verandert."
een maand later gooide de Kantere's dochtertje
eens onder het spelen een hoepeltje over de muur. De
kwam 't de tuindeur open ziende,
bellen, binnen.
toevallig het raam van de achterkamer
zien overzwieren buiten was
't juist naar onder
van enige rododendrons, toen de dorninee eensklaps
haar stond.
verhaal pas aan het déjeuner. Hoewel Anna
ik boven mijn lag te
had daar iets
„ Je wilt die man immers toch niet zien."
de Kantere zijn
Anna daartoe aangezocht,
déjeuner vertelde ze me kennis te
meisje jaar
als teer mooi. moeder was aan tuberculose
gestorven en daar zijn jeugd zelf
te veel
zijn voor het behoud van zijn Sofietje.
er dus over enige jaren in de versterkende lucht
Anna over
eigen lieveling het
gevoerd. belangrijk zou een onverschillige; mijn hoorden Anna's
van als vernederin~
mij.
slot was, dat ik verklaarde het bezoek niet te willen
Ik niemand het recht zijn gezelschap
dringen, zoals Kantere dit scheen te willen
mijn verwondering berustte Anna hierin, ofschoon
noemde.
"weet allang," zeide ze met haar laatdunkendste lach,
"toch meer Ongeveer een gooide de Kantere's dochtertje
muur. De
Kantere kwam zelf halen en de tuindeur open ziende,
ging hij, zonder aan te bellen, binnen.
Anna, die toevallig door het raam van de achterkamer
het hoepeltje had zien overzwieren en naar buiten was
gegaan om terug te werpen, zocht er juist naar onder
het groen van enige rododendrons, toen de dominee eensklaps
naast haar stond.
Ik hoorde dit verhaal pas aan het déjeuner. Hoewel Anna
wist, dat ik boven op mijn canapé met de kat lag te
spelen, had ze mij niet laten roepen. Toen ik daar iets
van zei, luidde het antwoord:
"Je immers niet zien."
De volgende morgen kwam déKantere terug, nu met zijn
dochtertje, dus kennelijk door Anna daartoe aangezocht,
en wederom aan het déjeuner vertelde ze me kennis te
hebben gemaakt met dit kind. Het meisje was twaalf jaar
en even teer lief, als teer mooi. De moeder was aan tuberculose
gestorven en daar de Kantere in zijn jeugd zelf
bloed had opgegeven, bestond er voor hem maar al te veel
reden om bang te zijn voor het behoud van zijn Sofietje.
Hij dacht er dus over enige jaren in de versterkende lucht
van Davos te gaan verblijven. Natuurlijk had Anna over
haar eigen gestorven lieveling breedvoerig uitgeweid en het
118
dat aanbod, om een
dankbaarheid
„Al de liefde van een vader" — had hij gezegd — „kan
vervangen."
deze omstandigheden elke andere
toch wel een kennismaking de Kantere hebben
de dag
als
groeiden door de
vermoeden, ze waren opgemerkt.
mijn uit zag ik de dominee bijna dagelijks
met Anna en Sofietje rondslenteren door
Ik bestudeerde zijn gemaakte gesticulatie, ving
zijn klankvolle stem en toch wisselden we
eenmaal een zwijgende groet, wanneer we elkander
straat ontmoetten.
begon dwaze van deze verhouding me te
en wij elkaar in de stad
onder de
ter sprake. Geen boos woord is me bij die
ontglipt. Ik zei eenvoudig:
„de hier in
„zal ik hem morgen zeggen, Sofietje hier
mag komen, hier alles van
mij! arme kind, dat geen moeder
in als dit
vader onbeleefd te behandelen,
bos gaan
Ik het ook nu
nadat aan had
hem ze mij nooit. Noemde ze
was met zijn
zij haar bewondering
einde was geweest, dat de Kantere haar aanbod, om een
beetje moedertje te spelen over zijn dochter, met dankbaarheid
had aanvaard!
"AI een - had hij gezegd - "kan
nooit geheel de vrouwelijke zorgen vervangen."
Waarschijnlijk zou in deze omstandigheden elke andere
man nu toch wel een kennismaking met de Kantere hebben
gezocht en verlangd. Mij werd zo iets met de dag
onmogelijker. Zowel mijn koppigheid tegenover Anna als
mijn schichtigheid tegenover de Kantere groeiden door de
zekerheid en het vermoeden, dat ze waren opgemerkt.
Van mijn kamer uit zag ik de dominee bijna dagelijks
hele uren lang met Anna en Sofietje rondslenteren door
mijn tuin. Ik bestudeerde zijn gemaakte gesticulatie, ving
galmen op van zijn klankvolle stem en toch wisselden we
samen niet eenmaal een zwijgende groet, wanneer we elkander
toevallig op straat ontmoetten.
Ten slotte begon het dwaze van deze verhouding me te
hinderen en op een avond, nadat wij elkaar in de stad
weer rakelings waren voorbij gegaan, bracht ik onder de
thee de zaak ter sprake. Geen boos woord is me bij die
gelegenheid ontglipt. Ik zei eenvoudig:
"Meneer de Kantere schijnt te geloven, dat ik hier in
huis op kamers woon."
Toch viel Anna dadelijk bits uit:
"Als je wilt, zal ik hem morgen zeggen, dat Sofietje hier
niet meer over de vloer mag komen, omdat hier alles van
jou is en niets van mij! Het arme kind, dat geen moeder
meer heeft, speelt graag met mij in de tuin; maar als dit
voor jou een reden is om haar vader onbeleefd te behandelen,
dan kunnen we even goed samen in het bos gaan
wandelen."
Ik zei geen woord meer; doch het trof me, dat ze ook nu
weer over Sofietje antwoordde, nadat ik haar aan had
gesproken over de Kantere.
Hoe zij over hem dacht vertelde ze mij nooit. Noemde ze
zijn naam, dan was 't uitsluitend in verband met zijn
grote vaderlijke liefde, waarvoor zij haar bewondering -
119
niet zonder beledigende bedoeling tegen mij — dikwijls
genoeg uitte. Ik had dus eigenlijk niet één deugdelijke
reden om ongunstig over hem te oordelen en toch deed ik
't, zo vaak het maar enigszins mogelijk was.
Er school ongetwijfeld jaloezie in die gebetenheid.
Ik benijdde hem zijn flinke lichaamsbouw, zijn regelmatige
haardos niet het minst het domineesachtig gepolijste in voorkomen
en manieren, waarvan ik voelde, dat het vrouwen moest
begoochelen en in hem takt kon vervangen. Ik herinner
me ook eens op een wandeling de frase als 't ware op mijn
lippen gevonden te hebben: de vrouw, die geheimen heeft
stelt altijd iemand anders, zij 't tegelijkertijd moest ik bekennen,
de bodem van mijn ziel het verlangen rondsloop:
vrouw eens een misstap begaan,
door deze er dus zeker van,
zich in hem vergiste en die zekerheid kon geen
dan mijn ongemotiveerde overtuiging,
de Kantere een huichelaar hij als
burgerman bang was zijn zullen verraden,
als leraar zijn gedragingen strijd wist
nog niet zeggen; maar het
me onmogelijk, dat zijn neergeslagen rondglurende
toebehoren,
die toont zijn
besef,
Slechts in twee
ik personen, mij indien
indien zij zich even goed
even doe. Van de
vermoedde ik, dat alleen in alle
tevens verblind
eigen comediespel voor
hem niet zo doorgrondde,
lager en lager op mij neerzag, naarmate zij
opkeek, nu ergerde haar verering
sterk, als ik hunkerde naar het ogenblik,
zonder beledigende mij - dikwijls
had dus eigenlijk niet één deugdelijke
ik
't, het maar enigszins mogelijk was.
jaloezie in die gebetenheid.
benijdde flinke lichaamsbouw, zijn regelmatige
trekken, gekroond met een zware, zwarte haardos en
het domineesachtig gepolijste in voorkomen
dat het vrouwen moest
en kon vervangen. Ik herinner
de frase als 't mijn
die geheimen voor haar man, stelt altijd iemand anders, zij 't zich zelf,
hoger dan hem. Evenwel, tegelijkertijd moest ik bekennen,
dat op de bodem van mijn ziel het verlangen rondsloop:
mocht die koele, plichtmatige vrouw eens een misstap begaan,
verleid door man. Ik was er dus zeker van,
dat zij zich in hem vergiste en die zekerheid kon geen
andere grond hebben dan mijn ongemotiveerde overtuiging,
dat er in de Kantere een huichelaar stak. Of hij als
klein-burgerman bang was zijn afkomst te zullen verraden,
dan wel als leraar zijn gedragingen in strijd wist
met zijn stellingen, durfde ik nog niet zeggen; maar het
leek me onmogelijk, dat zijn neergeslagen rondglurende
ogen en zijn geaffecteerde spreektoon iemand konden toebehoren,
die zich eenvoudig toont gelijk hij is. Nu zijn
huichelaars mij des te onuitstaanbaarder, naarmate ik besef,
dat zij hun rol beter vervullen dan ik. Slechts in twee
gevallen kan ik personen, die mij gelijken, dulden n.l.: indien
zij beneden me staan, of indien zij zich even goed
kennen, ergo even laag stellen als ik me zelf doe. Van de
Kantere vermoedde ik, dat hij zich niet alleen in alle
opzichten mijn meerdere waande; maar tevens verblind
genoeg was om zijn eigen comediespel aan te zien voor
veredelde natuur. En nu Anna hem niet zo doorgrondde,
bij gevolg lager en lager op mij neerzag, naarmate zij
hoger en hoger tegen hem opkeek, nu ergerde haar ve(ermg
me even sterk, als ik hunkerde naar het ogenblik,
120
dat de bedrogene zou blijken en ik de ziener. Met welk
dan ook eens minachtend neerkijken
de daden, waarvan ik reeds
voelde, dat ik ze in alle gevalle zou begaan!
Toch ik tegelijkertijd eenvoudig te bevelen
die man niet meer te ontvangen.
Onverwachts werd op een morgen de Kantere bij mij
De thuis was; ik
vond zo aanstonds geen reden van verontschuldiging; er
zat wel niet veel anders op dan hem te ontvangen.
Zoals gewoonlijk overblufte het onverhoedse me volkomen.
van nog ongekleed te zijn maakte me
loomheid van mijn hersenen, die ik
warme, regenachtige gewaar werd als een
nevel, waarin mijn gedachten verbleekten, drukte me,
me voorstel, dat voorboden van waanzin een
vragen:
die man; heeft Anna hem opgestookt; komt hij
hij van me; hoe moet ik
warreiden verbijsterend één antwoord doemde daarachter op en
altijd hij geheel in 't de lange glanzige
glimmende de
linkerhand.
hem viel geen spoor van schuchterheid waar te
Het voor, dat de glimlach op zijn
zijn gitzwarte ogen, die,
's de laagte scheen omhoog
schieten, even bestudeerd vriendelijk waren, als
zijn diepe stem bestudeerd klankvol, het
zijn blanke handen bestudeerd de aaneenrijging
van zijn woorden bestudeerd sierlijk. Wat
het spreken en gesticuleren
maken!
zich te verontschuldigen voor zijn onbeleef
dheid.
121
zij een blijdschap zou ik dan ook eens minachtend neerkijken
en me gerechtigd achten tot de daden, waarvan ik reeds
ze in alle gevalle zou begaan!
had ik tegelijkertijd lust Anna eenvoudig te bevelen
werd een morgen de Kantere bij mij
aangediend. De meid had gezegd, dat ik thuis was; ik
zo aanstonds geen reden van verontschuldiging; er
niet veel anders op dan hem te ontvangen.
onverhoedse volkomen.
Het gevoel van nog ongekleed te zijn maakte me
dubbel verlegen en de loomheid van mijn hersenen, die ik
vooral op warme, regenachtige dagen gewaar werd als een
waarin mijn gedachten verbleekten, drukte me,
gelijk ik me voorstel, dat voorboden van waanzin een
aanstaande krankzinnige moeten beklemmen. De vragen:
wat moet die man; heeft Anna hem opgestookt; komt hij
alleen om harentwil; wat weet hij van me; hoe moet ik
me houden, warrelden wel verbijsterend door mijn hoofd
rond; maar niet één antwoord doemde daarachter op en
de Kantere stond al in de kamer, eer de rol, die ik wilde
spelen, me helder voor de geest zweefde.
Als altijd was hij geheel in zwart, de lange glanzige
jas zorgvuldig gesloten, een glimmende cilinderhoed in de
donker gehandschoende linkerhand.
Aan hem viel geen spoor van schuchterheid waar te
nemen. Het kwam me voor, dat de glimlach op zijn
ivoorbleke wangen en de blik uit zijn gitzwarte ogen, die,
ondanks mans lengte, altoos uit de laagte scheen omhoog
te schieten, even bestudeerd vriendelijk waren, als
het geluid van zijn diepe stem bestudeerd klankvol, het
zwaaien met zijn blanke handen bestudeerd mooi, de aaneenrijging
van zijn woorden bestudeerd sierlijk. Wat
moest mijn onbeholpenheid in het spreken en gesticuleren
daartegenover een treurig figuur maken!
Hij begon met zich te verontschuldigen voor zijn onbeleefdheid.
Een samenloop van omstandigheden had hem in kennis
gebracht met Mevrouw; al lang zou hij mij zijn opwachting
hebben gemaakt, indien hij niet morgen aan morgen
verhinderd ware geweest, terwijl 't de middaguren wijdde aan lange wandelingen en
's eens naar concert of comedie ging.
giechelde me zelf even kinderachtig als
antwoordde niet veel
Van heb een afkeer gehad.
Het is me nooit mogelijk geweest in die uitleggers
het onkenbare, deze officiële waarheidsverkondigers
troostuitdelers anders te zien dan heerszuchtige
bedriegers. deze opvatting mii
superioriteit kunnen geven;
is niet het geval geweest. dit door mijn
bukken voor het zij uitoefenen
weer hetzelfde
doorzien, dat me
zo kinderachtig zwak maakt?
herinner me de Kantere een sigaar aangeboden en een
zeide nooit te roken.
één in mijn hoofd
hij
zou lezen.
alleen onderwerpen van
Lang weidde de over de
over Anna's bijzondere
kind, over Sofietje's plotseling
genegenheid voor mevrouw ik
meer op dan strikt noodzakelijk
me van dit bezoek bijbleef was, dat, terwij1 nagenoeg
inleidende opmerkingen
ja grinnikend uit Kantere
me ook niet hem
ooit te hebben zien lachen.
in die
En nu nam ons
wending. ik terloops
omstandigheden hem in kenllIs
lang zou hij mij zijn opwachting
morgen aan morgen
geweest, terwijl hem bekend was, dat
ik de middaguren wijdde aan lange wandelingen en
avonds nog al eens naar concert of comedie ging.
Ik giechelde zowat, vond me zelf even kinderachtig als
zijn beleefdheid overdreven; maar antwoordde niet veel
bijzonders. Van geestelijken heb ik altijd een afkeer gehad.
is me nooit mogelijk geweest in die uitleggers
van het onkenbare, deze officiële waarheidsverkondigers
en troostuitdelers iets anders te zien dan heerszuchtige
domoren of dito bedriegers. Nu had deze opvatting mij
ongetwijfeld een gevoel van superioriteit kunnen geven;
maar dit is niet het geval geweest. Komt dit door mijn
onwillekeurig bukken voor het overwicht, dat zij uitoefenen
op de massa, of schuilt hier achter weer hetzelfde
onaangename vermoeden van te worden doorzien, dat me
ook tegenover een dokter zo kinderachtig zwak maakt?
Ik herinner me de Kantere een sigaar aangeboden en een
kleur gekregen te hebben, toen hij zeide nooit te roken.
Jij hebt natuurlijk niet fout, klonk het in mijn hoofd
en onwillekeurig sloeg ik de ogen neer, bevreesd, dat hij
die gedachte er in zou lezen.
Die eerste keer behandelden we alleen onderwerpen van
weinig betekenis. Lang weidde de Kantere uit over de
zonnige ligging van onze huizen, over Anna's bijzondere
vriendelijkheid voor zijn kind, over Sofietje's plotseling
opgekomen genegenhei.d voor mevrouw Termeer en ik
antwoordde daar niet meer op dan strikt noodzakelijk
was. Wat me van dit bezoek bijbleef was, dat, terwijl nagenoeg
alle mensen gewoon zijn inleidende opmerkingen
glimlachend, ja soms grinnikend uit te spreken, de Kantere
volkomen ernstig bleef. Het heugt me ook niet hem
naderhand ooit te hebben zien lachen.
Twee dagen later kwam hij weer, zonder dat ik in die
tussentijd hem een visite had teruggebracht. En nu nam ons
onderhoud een heel andere wending. Zodra ik terloops
122
naar zijn dochtertjc had gevraagd, sprak hij over het
al gauw volgde de frase:
„om met een kind te kunnen omgaan moet men
kinderen om van kinderen te kunnen
er zelf hebben, of . . . gehad hebben."
spreekt van zelf, dat die laatste woorden doelden
ze hadden een gans andere
zich zeker van had voorgesteld.
ik werd uitgehoord
iets in me voelde toegaan, als sloot mijn ziel
niet te worden gezien, niet in staat
antwoorden.
ging hij betekenisvol gesticulerend, voort:
„natuurlijk even goed ik . . . Ik heb innig
verlies gedeeld, . . . Een mens spiegelt
aan zijn evenmens, nietwaar? Mijn eigen dochtertje
is nog wel gezond; zo teer, o, zo teer . . . Als
kind moest . ."
het
uitkeek, terwijl zijn steeds rondzwervende ogen
te nog altijd niets; ik
niets te hij me weer
vervolgde:
„blijft hoop op een kleine plaatsvervanger.
. . . en . . voor over de ouderliefde, die volgens
genegenheid menselijk stemde toe, ik nog
begeerde; doch het lag de
zeggen:
van zijn kinderen eer ze
dus geen verwekt
houdt ze om te voldoen aan een instinct. Zelfs
niet tegen kinderen in het leven te roepen,
zeker kan zullen
gepraedisponeerd bestemd
armoe te lijden. Wat nu
onbaatzuchtigs in?
na;1r zijn dochtertje had gevraagd, sprak hij over het
onderwerp kinderen door en al gauw volgde de frase:
"Och, ja, om met een kind te kunnen omgaan moet men
van kinderen houden en om van kinderen te kunnen
houden moet men er zelf hebben, of ... gehad hebben."
Het spreekt van zelf, dat die laatste woorden doelden
op mijn omstandigheden; maar ze hadden een gans andere
uitwerking dan de Kantere er zich zeker van had voorgesteld.
Ze gaven me de indruk, dat ik werd uitgehoord
en terwijl ik iets in me voelde toegaan, als sloot mijn ziel
zich op om niet te worden gezien, was ik niet in staat
een syllabe te antwoorden.
Toen ging hij betekenisvol gesticulerend, voort:
"U weet dit natuurlijk even goed als ik ... Ik heb innig
in uw verlies gedeeld, meneer Termeer ... Een mens spiegelt
zich aan zijn evenmens, nietwaar? Mijn eigen dochtertje
is nog wel gezond; maar zo teer, 0, zo teer ... Als
ik dat kind moest verliezen ... "
Volgde een lange, pijnlijke stilte, waarbij de Kantere het
raam uitkeek, terwijl zijn steeds rondzwervende ogen
vochtig begonnen te glanzen. Ik zei nog altijd niets; ik
wist ook niets te zeggen; maar eindelijk keek hij me weer
aan en vervolgde:
"U blijft nog de hoop op een kleine plaatsvervanger.
Ik ... zou alles verliezen en ... voor altijd."
Een poos redeneerde hij nu over de ouderliefde, die volgens
hem de mooiste en onbaatzuchtigste genegenheid was
van het menselijk hart. Ik stemde maar toe, omdat ik nog
geen woordenstrijd begeerde; doch het lag mij al op de
lippen te zeggen:
Waarom? Een mens houdt al van zijn kinderen eer ze
leven. Van een waardering is dus geen sprake. Hij verwekt
en houdt ze om te voldoen aan een instinct. Zelfs
ziet hij er niet tegen op kinderen in het leven te roepen,
als hij nagenoeg zeker kan wezen, dat zij ontaard zullen
zijn, of gepraedisponeerd voor ellendige ziekten, of bestemd
om levenslang armoe te lijden. Wat is daar nu
voor moois en on baatzuchtigs in?
123
de Kantere de tegenwerping in mijn ogen gelezen?
eens:
„ ja, heiligen. vraag
is bij mensen, met de
andere, zogenaamd de liefde
hun huwelijk?"
achterdocht ogenblik niet
dit gezegde slechts een toespeling inhield
de Kantere's eigen verleden. Ik verbeeldde me weer,
hij mij wilde doorgronden zijn woorden, in
ik, als iets
mijn voelde optintelen
mijn karakteristiek naar
te werpen. Daar wilde ik dan nog bijvoegen:
zelf me uit de verte voor niet veel bijzonders gehouden.
Anna gehoord, ik ook niet veel
ben me toegekomen.
Welnu, me helemaal! nu
van de God, die je aanbidt, de God, wiens
hen zelf
aan de kinderen, die niets misdeden!
vond echter mijn zinnen niet zo gauw en begon maar
te antwoorden:
„neen."
antwoord verbaasde hem zeer; hij was er kennelijk
en terwijl twee diepe plooien midden in zijn
elkander trokken, sloeg
mij op en neder. De
weer; een vreemde dwepende
lichten en zachtjes
heen en weer schuddend, sprak hij:
„'t niet bij me we van de erfelijkheidstheorie . . . is met
Vindt
dat wij voorshands beter zullen doen de krachtige
te volgen dan de zwakke uitspraak
een betwiste en zeer betwistbare leer?"
begon vermoeden, me in bedoeling
Had de Kantere de tegenwerping in mijn ogen gelezen?
Zonder enige overgang zei hij op eens:
"Ja, de liefde alleen kan onze daden heiligen. Toch vraag
ik me wel eens af: is bij mensen, die behept zijn met de
een of andere, zogenaamd overerfelijke kwaal de liefde
een voldoende rechtvaardiging van hun huwelijk?"
Met mijn gewone achterdocht kon ik op het ogenblik niet
aannemen, dat dit gezegde slechts een toespeling inhield
op de Kantere's eigen verleden. Ik verbeeldde me weer,
dat hij mij wilde doorgronden en vond zijn woorden, in
dit licht beschouwd, zo zeldzaam brutaal, dat ik, als iets
heets opdringend naar mijn keel, de lust voelde optintelen
met gelijke brutaliteit die man mijn karakteristiek naar
het hoofd te werpen. Daar wilde ik dan nog bijvoegen:
Je hebt zelf me uit de verte voor niet veel bijzonders gehouden.
Je hebt van Anna gehoord, dat ik ook niet veel
bijzonders was. Uit nieuwsgierigheid ben je naar me toegekomen.
Welnu, thans ken je me helemaal! Ziedaar nu
het werk van de God, die je aanbidt, de God, wiens
rechtvaardigheid de schuld der ouders niet aan hen zelf
bezoekt, maar aan de kinderen, die niets misdeden!
Ik vond echter mijn zinnen niet zo gauw en begon maar
met kortweg te antwoorden:
"Mij dunkt van neen."
Het antwoord verbaasde hem zeer; hij was er kennelijk
van onthutst en terwijl twee diepe plooien midden in zijn
voorhoofd zijn wenkbrauwen tot elkander trokken, sloeg
hij herhaalde malen zijn ogen naar mij op en neder. De
plooien verdwenen echter weer; een vreemde dwepende
gloed begon uit zijn donkere pupillen te lichten en zachtjes
het hoofd heen en weer schuddend, sprak hij:
,,'Wil er toch niet bij me in! Als we volkomen zeker
waren van de el'felijkheidstheorie ... ja; maar dat is met
deze theorie nog minder het geval dan met andere. Vindt
u niet, dat wij voorshands beter zullen doen de krachtige
inspraak van ons hart te volgen dan de zwakke uitspraak
van een betwiste en zeer betwistbare leer?"
Ik begon te vermoeden, dat ik me in 's mans bedoeling
124
op
zelf had gezinspeeld. De dominees-achtige toon,
waren geuit, prikkelde me tot
gesteund werd door de omhoog gewoelde
reden meer bij het eerste plan
te volharden.
sarcastisch ik hem toe:
„ Je . . . wij voor de inspraak van
is meestal heel iets anders."
„meent berekening."
„. . . soms berekening, aandriften allerlei
uit te staan hebben met dat
duurde 't Kantere weer voortging
nieuw keek hij me herhaaldelijk aan, soms met een
kijken maakte me weer
mijn voortreffelijke man eens te
hield aan. dat hij in een discussie
neus duwen: kijk; niet alleen bestaan er
slecht als
die mensen ellendig zijn is evenmin zogenaamd goed-uw verdienste. En als
al het moois in uw ziel mooie theorieën distilleert,
uit al het lelijks.
in
net even weinig
de „cerebraal te zijn."
„noemt u een cerebraal?"
„gevoelsmens."
„O, . . . de quaestie z6 stelt, ben ik een cerebraal.
gevoel is een blinde leidsman; ik hecht meer aan een
geloof anders, dat het woord cerebraal niet
het gevoel zetelt toch ook in je hersenen,
als het verstand."
had vergist, maar begreep toch niet terstond, dat hij op
zich zelf had gezinspeeld. De dominees-achtige toon,
waarop de laatste woorden waren geuit, prikkelde me tot
een verzet, dat gesteund werd door de omhoog gewoelde
brutaliteit, die geen reden meer had bij het eerste plan
van uitval te volharden.
Met een sarcastisch lachje duwde ik hem toe:
"Je hart ... ja, wel; maar, wat wij voor de inspraak van
ons hart houden, is meestal heel iets anders."
"U berekening."
"Nu ... soms berekening, ook wel aandriften van allerlei
aard en soort, die zelden wat uit te staan hebben met dat
hart."
Tamelijk lang duurde 't eer de Kantere weer voortging
en op nieuw keek hij me herhaaldelijk aan, soms met een
zeer achterdochtige oogopslag. Dit kijken maakte me weer
verlegener; doch de lust om mijn cynische levensopvatting
die schijnbaar voortreffelijke man eens in het gezicht te
slingeren, hield aan. Ik geloofde wel, dat hij in een discussie
mijn meerdere zou blijken; maar desondanks wilde
ik hem onder de neus duwen: kijk; niet alleen bestaan er
mensen zo onbeduidend, zo pervers, zo dor, zo slecht als
ik; maar dat die mensen zo ellendig zijn is evenmin hun
schuld als uw zogenaamd goed-zijn uw verdienste. En als
u uit al het moois in uw ziel mooie theorieën distilleert,
dan dampen er in hun zielen lelijke op uit al het lelijks.
Toch zijn zij even goed mensen als u; toch is er ook in
hun woorden waarheid, net even veel en net even weinig
als in de uwe. Eindelijk zei de Kantere:
"U lijkt me een cerebraal te zijn."
"Wat noemt u een cerebraal?"
" Wel . . . een verstandsmens in tegenstelling met een gevoelsmens."
,,0, ja ... als u de quaestie z6 stelt, ben ik een cerebraal.
Het gevoel is een blinde leidsman; ik hecht meer aan een
ziende. Ik geloof anders, dat het woord cerebraal niet
veel zegt; want het gevoel zetelt toch ook in je hersenen,
even goed als het verstand."
125
Kantere toonde zich niet geërgerd, gelijk ik verwacht
„zie, meneer Termeer, u over de moeilijke problemen
ons zieleleven heeft gelezen en nagedacht;
maar . . . eens openhartig S-preken . of liever
me dat niet kwalijk nemen? We kennen
en het zou me erg spijten, als door
van mijn kant . ."
de frase niet voltooide, schudde ik, flauwtjes
neen; maar voelde tegelijkertijd mijn moed
schuim van een uitgeschonken mousserende
\Vat zou die man voor verschrikkelijks
zeggen?
„u niet wat te veel uitsluitend met u zelf geredeneerd?"
viel mee, me zelfs weer lust op het thema
vermoedde, mijn antwoord Anna ter
zij nog niet zo heel veel
van mij gesproken had.
„wel" — zei ik — „. . . er
een mens waarheid is toch maar
geheel dit ogenblik verraste de Kantere mij met de langzaam,
toon van vaderlijk overwicht uitgesproken
„dacht er over deze frase kwalijk te nemen; ik dorst
't echter geschikt en weer
„Feuchtersleben zijn Gezondheidsleer der
de mens over zijn lichamelijke en zedelijke
gevoelt hij zich doorgaans ziek.
Hij lijdt aan 't — is juist, mits men voor:
inleiding een van
mijn meest geliefkoosde — — kunnen verkondigen,
was al te mooi om haar De Kantere toonde zich niet geërgerd, gelijk ik verwacht
had.
"Ik zie, meneer Termeer, dat u over de moeilijke problemen
van ons zieleleven heeft gelezen en nagedacht;
maar. .. mag ik eens openhartig spreken... of liever
iets vragen? Zal u me dat niet kwalijk nemen? We kennen
elkaar pas kort en het zou me erg spijten, als door
een onvoorzichtigheid van mijn kant ... "
Toen hij de frase niet voltooide, schudde ik, flauwtjes
lachend, van neen; maar voelde tegelijkertijd mijn moed
wegzinken als het schuim van een uitgeschonken mousserende
drank. Wat zou die man voor verschrikkelijks
gaan zeggen?
"Heeft u niet wat te veel uitsluitend met u zelf geredeneerd?"
De vraag viel mee, gaf me zelfs weer lus:: op het thema
door te gaan. Ik vermoedde, dat mijn antwoord Anna ter
ore zou komen en tevens, dat zij nog niet zo heel veel
kwaad van mij gesproken had.
"Misschien wel" - zei ik - "maar ... wat doet dat er
toe? Wat een mens voor waarheid houdt, is toch maar
alleen voor hem geheel waar."
Op dit ogenblik verraste de Kantere mij met de langzaam,
op een toon van vaderlijk overwicht uitgesproken
woorden:
"U is niet gelukkig, mijnheer Termeer."
Ik dacht er over deze frase kwalijk te nemen; ik dorst
't eehter niet. Een geschikt antwoord bleef uit en weer
ging de dominee voort:
"Von Feuchtersleben zegt in zijn Gezondheidsleer der
ziel: wanneer de mens over zijn lichamelijke en zedelijke
toestand nadenkt, dan gevoelt hij zich doorgaans ziek.
Hij lijdt aan 't leven. - Dit TI; juist, mits men voor:
nadenkt, leze: te veel nadenkt."
De gelegenheid om eens zonder lange inleiding een van
mijn meest geliefkoosde en - naar ik vermoedde - vopr
een dominee onaangenaamste stellingen te kunnen verkondigen,
was al te mooi om h;rar ongebruikt voorbij te
126
nu ook met een
iets me nog beletten zou 't
te spreken.
„het geluk
twee tegenstrijdige elementen: de tevredenheid
je mist de tevredenheid; wees tevreden
het genot. Daarom is het geluk alleen
die genieten te denken,
altoos meer voor
te denken, dat zij
genieten. nadenkt kan onmogelijk gelukkig
. . ."
omdat ik niet durfde uitspreken, me daar
lippen drong.
„. . ." Kantere en plotseling weer
een plezier de kennelijkniet-
man ik:
„. . . zijn
contr6le plaats van
kalm.
„zou ik me onder de dwepers moeten rangschikken;
. . . verloren . . . mag ik
een te
een idealist; dat is niet hetzelfde.
noemt genot en tevredenheid tegenstrijdige elementen;
onder genot per se verkeerd genot
anderen, ten nadele van
. ja, dan . . .; maar er bestaat toch ook ander
is zweeg. gekomen van mijn ziel
of koppig een
te willen noemen,
voor zijn slinks afluisteren zal uitkomen
wat of je liegt, aldus
de verleiding om het zieleleven biechten,
mijn mening steunde. ik
weg te ruimen om
laten gaan. Mijn antwoord volgde dan nu ook met een
spoed, alsof ik bang was, dat iets me nog beletten zou uit te spreken.
"Gelukkig kan alleen een domkop zijn; want het geluk
bestaat uit twee tegenstrijdige elementen: de tevredenheid
en het genot. Geniet en je mist de tevredenheid; wees tevreden
en je mist het genot. Daarom is het geluk alleen
denkbaar voor hen, die genieten zonder er aan te denken,
dat zij altoos meer willen en dus ontevreden zijn, of voor
hen, die tevreden zijn zonder er aan te denken, dat zij
niet genieten. Wie nadenkt kan onmogelijk gelukkig
wezen, tenzij ... "
Ik stuitte, omdat ik niet durfde uitspreken, wat me daar
eensklaps naar de lippen drong.
"Tenzij ... " herhaalde de Kantere en plotseling weer
driester wordend, met een boosaardig plezier de kennelijkniet-
ongelukkige man te kwetsen, stotterde ik:
"Tenzij hij een dweper is en dus verblind ... dus met zijn
gevoel controle uitoefent over zijn verstand in plaats van
omgekeerd."
De Kantere bleef volmaakt kalm.
"Dan zou ik me onder de dwepers moeten rangschikken;
want ... hoe veel ik ook verloren heb ... kan en mag ik
me niet ongelukkig noemen. Toch geloof ik niet er een te
zijn. Wel ben ik een idealist; maar dat is niet hetzelfde.
U noemt genot en tevredenheid tegenstrijdige elementen;
maar waarom? Als u onder genot per se verkeerd genot
verstaat, genot ten koste van anderen, of ten nadele van
u zelf .. .- ja, dan ... ; maar er bestaat toch ook ander
genot, is 't niet?"
Ik zweeg. Zover gekomen moest ik de kern van mijn ziel
blootleggen of zwijgen. Gelijk iemand, die, koppig een
bewering volhoudend zonder zijn bron te willen noemen,
liever ten slotte voor zijn slinks afluisteren zal uitkomen
dan zich laten zeggen: je praat maar wat of je liegt, aldus
voelde ik de verleiding om het zieleleven te biechten,
waarop mijn mening steunde. 't Was echter weer, of ik
in mijn gemoed nog een rotsblok had weg te ruimen om
127
mijn oprijzende woorden.
de Kantere:
„definieer het geluk aldus: het geluk is de vervulling
ik zeg: de vervulling en
geluk is een toestand van activiteit,
van rust. U misschien juiste opmerking,
een jager, wie men de haas aanbood waarvoor
hele dag heeft vermoeid, dat aanbod begeerten ik even
als de eisen het vast, dat
begeerten dan een dier
een hoog ontwikkelde persoon er wederom U misschien
moeilijker bevredigen; ik voor
verfijnde begeerte als een complicatie
vele eenvoudige. staan, hoe meer
we zullen geluk
worden, als weten te
de omstandigheden, de vervulling
is."
ik al dadelijk iets op aanmerken.
„niet weten te doen?"
weer een citaat bij de hand.
„Von toestand, waarin
„doet de voldoening
dan gelukkig? zijn er
gevaar voor onze vrijheid kunnen
„U en heb niet
Is 't van
van het koren te ziften? Even goed
aankweken, verfijnen, veredelen,
ze te onderdrukken, ja, te
doden. worden door de 128
de doorgang vrij te krijgen voor mijn oprijzende woorden.
Onderwijl hervatte de Kantere:
"Ik definieer het geluk aldus: het geluk is de vervulling
van onze begeerten. Let wel, dat ik zeg: de vervulling en
niet het vervuld-zijn. Het geluk is een toestand van activiteit,
niet van rust. V kent misschien de juiste opmerking,
dat een jager, wie men de haas aanbood waatvoor
hij zich een hele dag heeft vermoeid, dat aanbod zeker
zou weigeren. Onder het woord: begeerten versta ik even
goed geestelijke als lichamelijke, even goed de wensen van
het hart als de eisen van de maag. Nu staat het vast, dat
een mens een groter aantal begeerten kent dan een dier
en dat een hoog ontwikkelde persoon er meer
heeft dan een grof, stompzinnig wezen, V zal misschien
zeggen: niet meer, maar moeilijker te bevredigen; ik voor
mij beschouw de verfijnde begeerte als een complicatie
van vele eenvoudige. Hoe hoger we dus staan, hoe meer
geluk we deelachtig kunnen worden en we dit geluk
ook deelachtig worden, als we ons maar weten te
voegen in de omstandigheden, waarvan de vervulling
onzer begeerten afhankelijk is."
Daar kon ik al dadelijk iets op aanmerken.
"En als we dat niet weten te doen?"
De Kantere had weer een citaat bij de hand.
"Von Feuchtersleben zegt: schep je een toestand, waarin
je moet."
"En wat doet u met de begeerten, waarvan de voldoening
eer wrevelig en verdrietig maakt dan gelukkig? Er zijn er
zelfs, die we niet zonder gevaar voor onze vrijheid kunnen
bevredigen."
"V meent zeker de ziekelijke behoeften aan zingenot, de
aandriften van een dief en dergelijken; maar ik heb niet
gesproken van al onze begeerten. Is 't niet de taak van
ons verstand het kaf van het koren te ziften? Even goed
als wij onze begeerten kunnen aankweken, verfijnen, veredelen,
zijn wij ook in staat ze te onderdrukken, ja, te
doden. Daartoe dient immers onze wil, die bestuurd moet
worden door de intelligentie!"
Ik was me niet mogelijk langer te blijven
tintelde 't mijn zenuwen. Het bloed steeg
het hoofd, de denkbeelden dansten door mijn
rond, en hoe meer ik me
blijven, hoe minder me dit gelukte.
ik de schijnwaarheid de
was ik niet in
flink te ontzenuwen. ging me, als bij het
melodie; haar,
haar toch niet weergeven. Al lopend
wel uit tegen het dualisme, dat een onafhankelijk
politietoezicht uit te oefenen
ik wel op, hoe een
bloedsomloop, het
ja belemmering de luchttoevoer
willen allernoodlottigste
daarmee
nog altijd niet, wat ik eigenlijk zeggen wilde.
Kantere me allerlei nieuwe argumenten
stof, maar de
van of: wil zal krachtig zijn. Ik hoorde ze als
eindelijk al
aanvang van ons gesprek onbewust had
die clominee vroeg of laat het gezicht te
gooien.
„baat al dat geschermutsel met woorden! Ik heb
al uw subtielste redeneringen omversmijt,
waartegen niets valt dat
ben Met zekerheid kent een mens alleen
mooi voorschrijven: je moet
niet kunt, is er een eind aan alle moeten.
zuiplap: je moet het drinken laten; zie
wil je ook je verplaatsen in
waarin Hij
verkeerde inzien, hij zal wensen zich in die omstandigheden
doen zal hij 't herinner me bij deze woorden te zijn opgestaan en rond
gaan lopen. Het was me niet mogelijk langer te blijven
zitten, zo tintelde 't in al mijn zenuwen. Het bloed steeg
me naar het hoofd, de denkbeelden dansten door mijn
hersenen rond, alsof ik de koorts had en hoe meer ik me
inspande kalm te blijven, hoe minder me dit gelukte.
Duidelijk verbeeldde ik me de schijnwaarheid van de
Kantere's argumenten te doorzien en toch was ik niet in
staat ze flink te ontzenuwen. Het ging me, als bij het
zoeken naar een vergeten melodie; mijn oren hoorden haar,
maar mijn mond kon haar toch niet weergeven. Al lopend
voer ik wel uit tegen het dualisme, dat een onafhankelijk
verstand aanneemt, in staat politietoezicht uit te oefenen
over onze begeerten; ik wees er ook wel op, hoe een
stoornis in de bloedsomloop, een overprikkeling van het
zenuwstelsel, ja een belemmering van de luchttoevoer
door de neus zowel op ons denken als op ons willen allernoodlottigste
uitwerkingen kunnen hebben, maar daarmee
zei ik toch nog altijd niet, wat ik eigenlijk zeggen wilde.
Intussen wierp de Kantere me allerlei nieuwe argumenten
tegen als: de geest is afhankelijk van de stof, maar de
stof insgelijks van de geest, of: twijfel niet aan de kracht
van uw wil en uw wil zal krachtig zijn. Ik hoorde ze als
door een mist, tot eindelijk uit me losbarstte, wat ik al
in de aanvang van ons gesprek onbewust me voor had
genomen die dominee vroeg of laat in het gezicht te
gOOlen.
"Och, wat baat al dat geschermutsel met woorden! Ik heb
een bewijs, dat al uw subtielste redeneringen omversmijt,
een bewijs, waartegen niets valt in te brengen, want dat
bewijs ben ik zelf. Met zekerheid kent een mens alleen
zijn eigen gevoelens. U heeft mooi voorschrijven: je moet
zus of zo; als je niet kunt, is er een eind aan alle moeten.
Zeg vrij aan een zuiplap: je moet het drinken laten; zie
het verkeerde er van in, dan wil je ook je verplaatsen in
omstandigheden, waarin je onmogelijk drinken kunt. Hij
zal het verkeerde inzien, hij zal wensen zich in die omstandigheden
te verplaatsen; maar doen zal hij 't niet en
129
De onoverwinnelijke neiging zit hem
even goed in het bloed, als bij een ander de liefhebberij
van dat bloed om kalk af te zetten in zijn gewrichten of
wilskracht, zijn intelligentie
zal hij niets uitrichten. Zo'n neiging is in de
regel een erfdeel. Om de erfenis te kunnen veranderen of
kom laat. Niet de erfgenaam, maar de
erflater had hervormd moeten worden. Leer een hond
zijn jongen moeten schapen hoeden.
contr6le je verstand? dat ik zo'n leegloper,
mensenhater, wezen, als
gebleken tegenover
mijn neigingen en zwakheden? 't Is waar, ik ben
geen dominee, geen ingenieur, zelfs geen
één titel bewijst, dat ik aanspraak mag
ik beweren er een te
bij buien helderder het verstand van
zogenaamd zeer bruikbare mensen. ben
me bewust dat verstand gebruikt en ontwikkeld te
de nevelen
mijn hersenen in duisternis hulden.
nu dit verstand me gebaat? in heb
op een miserabele
allemaal verkeerde, perverse
de dingen, die een gewoon mens gelukkig
— hem een ander kwaad
— geen zier. Ik heb in mijn leven — met
— dingen gedaan, waarover ik,
Welnu,
ronduit, ik integendeel misschien over
uitzondering, nooit over mijn andere
dat
heeft me wel degelijk berouwc1,
dat ik mijn verkeerde neigingen nooit
nu maar die
wier ganse denkvermogen
hun verkeerde maar
geval niet. Ik verafschuw me zelf;
drinken zal hij wel. De onoverwinnelijke neiging zit hem
in het bloed, als bij een ander de liefhebberij
bloed kalk af te zetten in zijn gewrichten of
steentjes in zijn blaas. Met al zijn wilskracht, al zijn intelligentie
uitrichten. de
erfenis te kunnen veranderen vernietigen kom je te laat. Niet de erfgenaam, maar de
hervormd Leer een hond
schapen hoeden en zijn jongen hoeden.
De contr8le van je verstand? Denkt u, dat ik zo'n leegloper,
zo'n mensenhater, zo'n misgewas zou wezen, als
mijn verstand wat minder machteloos was gebleken tegenover
mijn neigingen en zwakheden? 't ben
geen advocaat, geen dominee, geen ingenieur, zelfs geen
artiest! Niet één titel bewijst, dat ik aanspraak mag
maken op een verstand. Toch durf ik beweren er een te
bezitten, dat bij buien helderder is dan het verstand van
een hoop zogenaamd zeer bruikbare mensen. Toch ben
ik me bewust dat verstand gebruikt en ontwikkeld te
hebben in elk ogenblik van mijn leven, als niet de nevelen
van mijn zenuwzwakte mijn hersenen in duisternis hulden.
En wat heeft nu dit verstand me gebaat? Dat ik in heb
gezien een beroerde uitzondering te zijn op een miserabele
regel. Mijn begeerten zijn zowat allemaal verkeerde, perverse
en om de dingen, die een gewoon mens gelukkig
kunnen maken - zonder dat ze hem of een ander kwaad
doen - geef ik geen zier. Ik heb in mijn leven - met
één uitzondering - altoos dingen gedaan, waarover ik,
volgens de gewone moraal, berouw moest voelen. Welnu,
ik beken ronduit, dat ik integendeel misschien wel over
die éne uitzondering. maar zeker nooit over mijn andere
daden werkelijk berouw heb gehad. Eigenlijk is zelfs dat
niet helemaal waar, want het heeft me wel degelijk berouwd,
dat ik uit lafheid mijn verkeerde neigingen nooit
eens goed heb bot gevierd. En als ik nu maar een van die
volkomen ontaarde naturen was, wier ganse denkvermogen
in dienst staat van hun verkeerde aandriften; maar
dat is ook al weer het geval niet. Ik verafschuw me zelf;
130
ik voel, dat anderen 't mij doen; ik haat daarom die
anderen en toch zou ik willen wezen als zij. Niet gelukkig
. . . neen, dat zal waar zijn; maar . ."
Een kleine hokking in mijn woorden was op eens voldoende
om doen schrikken al hetgeen ik daar
geloofde een allerzotst
figuur te hebben gemaakt tegenover een man, die ik een
kende en de reactie van mijn
kwam over me als een weg te
lopen en de dominee nooit meer onder de ogen te komen.
't verbaasd, bedaard geantwoord:
„U is de eerste niet, die ik zo hoor spreken. Aan ons,
al eens wat geopenbaard van hetgeen
de bodems der menselijke u,
me daarbij 't meest heeft getroffen? 't . . . liever zeggen: hun gevoel
van ongelukkig te zijn . . . dat is niet hetzelfde . . .
te tot voorbeeld te nemen . . . 't minste
. ."
weer bang; ik knikte dus maar zwijgend
ja.
„U zwart en u denkt veel te veel na.
mooi ding; maar het moet een
doel worden. Een mens moet
kunnen handelen, niet maar denken om
denken. zelf wat hoger aansloeg,
u zelf geschikter achten voor de taak des
gelukkiger heeft een heerlijke taak, meneer Termeer, maar . . .
. . . huis , gezin. Zeker is 't eerste kind te moeten
is 't groot geluk elkander te
troosten?"
altijd door een vleiend
wie ook in mijn eigen schatting voelen rijzen.
Kantere's en het zonderlinge
voel, dat anderen 't haat daarom die
en toch zou zij. Niet gelukkig
... ... "
voldoende
me te doen schrikken voor al hetgeen ik daar
zo onverwachts had uitgeflapt. Ik geloofde een allerzotst
hebben ik een
paar dagen geleden nog niet kende en de reactie van mijn
openhartigheid kwam over me als een lust om weg te
de dominee nooit meer onder de ogen te komen.
Intussen had hij, in 't geheel niet verbaasd, bedaard geantwoord:
"eerste ik zo hoor spreken. Aan ons,
dominees, wordt nog al eens wat geopenbaard van hetgeen
er omgaat op de bodems der menselijke zielen. Weet u,
wat me daarbij altoos 't meest heeft getroffen? 't Is dat
de mensen hun ongeluk ... laat ik liever zeggen: hun gevoel
van ongelukkig te zijn ... dat is niet hetzelfde ...
doorgaans hoofdzakelijk te wijten hebben aan zich zelf.
Om u tot voorbeeld te nemen ... als u 't me ten minste
veroorlooft ... "
Natuurlijk werd ik weer bang; ik knikte dus maar zwijgend
van ja.
"maakt u zelf veel te zwart en u denkt veel te veel na.
Denken is een goed en mooi ding; maar het moet een
middel blijven en mag geen doel worden. Een mens moet
denken om te kunnen handelen, niet maar denken om
der wille van het denken. Als u u zelf wat hoger aansloeg,
zou u u zelf geschikter achten voor de taak des
levens en dan zou die taak u ook gelukkiger maken, want
u heeft een heerlijke taak, meneer Termeer, maar ...
allereerst ... in uw huis, . in uw gezin. Zeker is 't voor u
beiden een grote ramp geweest uw eerste kind te moeten
verliezen; maar is 't nu geen groot geluk elkander te
kunnen troosten?"
Ondanks mijn zelfkennis heb ik me altijd door een vleiend
woord van wie ook in mijn eigen schatting voelen rijzen.
De Kantere's verklaring hief me op en het zonderlinge
131
mijn waarheidsliefde plotseling
mooi te maken
voelde goed het leugenachtig
mijn ik, haast fluisterend,
toevoegde:
„die aannemen en
ik
niet te het
geweest. deed, alsof hij ongemerkt
vergeten, me de hand toe en zei
afscheid:
„'t bijzonder
voor is geweest, een andere keer eens
vlei me . . . 't aanmatigend
. . . inzichten te kunnen
evenwel meer tijd nodig, dan
hield me aanbevolen, en werd toen eerst
wangen waren
van de congestie, mijn ogen brandden en alles
het lijf.
haastig wat gegeten te hebben, de nieuwsgierige
— die ik de vorige keer zo gemakkelijk
—steeds ontwijkend,
het bos in, om al wandelend het besprokene te
deed 't wel honderd maal; onophoudelijk
ik aan beginnen
mijn tegenwerpingen weer terug.
waren ogenblikken, me speet hem zoveel te
Dan in mijn eenzaamheid.
ik en onduidelijk te
sneller te kloppen
het volgende
onderhoud. doorstraalde me een heerlijke voldaanheicl,
alsof mooie emotie had genoten.
gevoel was, dat mijn waarheidsliefde daardoor plotseling
verdween en de oude lust om een mooi figuur te maken
weer in me opkwam. Ik voelde volmaakt goed het leugenachtig
theatrale van mijn antwoord, toen ik, haast fluisterend,
hem toevoegde:
"Wie geven wil, moet iemand vinden, die wil aannemen en
dat is minder gemakkelijk dan het zo oppervlakkig lijkt."
Bij deze woorden rees de Kantere zo schielijk op, dat ik
meende niet verstaan te zijn. Thans geloof ik, dat het
tegendeel het geval is geweest. Hij deed, alsof hij ongemerkt
zijn tijd had vergeten, stak me de hand toe en zei
tot afscheid:
"Als u 't mij vergunt zullen we een gesprek, dat bijzonder
interessant voor me is geweest, een andere keer eens
voortzetten. Ik vlei me ... 't is misschien wat aanmatigend
... maar ik vlei me u tot andere inzichten te kunnen
brengen. Daarvoor heb ik evenwel meer tijd nodig, dan
me nu nog rest."
Ik hield me aanbevolen, liet hem uit en werd toen eerst
mijn verbazende opwinding gewaar. Mijn wangen waren
dof rood van de congestie, mijn ogen brandden en alles
trilde me aan het lijf.
Onmogelijk had ik weer kunnen lezen of zelfs maar zitten
blijven. Na haastig wat gegeten te hebben, de nieuwsgierige
vragen van Anna - die ik de vorige keer zo gemakkelijk
droogweg had beantwoord - steeds ontwijkend,
liep ik het bos in, om al wandelend het besprokene te
recapituleren.
Ik deed 't niet ééns, maar wel honderd maal; onophoudelijk
hoorde ik de Kantere weer van voren af aan beginnen
en kwamen mijn tegenwerpingen ook weer terug.
Er waren ogenblikken, dat het me speet hem zoveel te
hebben gezegd. Dan kleurde ik in mijn eenzaamheid.
Soms ook meende ik me veel te kort en onduidelijk te
hebben uitgedrukt. Dan begon mijn hart sneller te kloppen
en voelde ik een gejaagd verlangen naar het volgende
onderhoud. Ten slotte doorstraalde me een heerlijke voldaanheid,
alsof ik een diepe en mooie emotie had genoten.
132
op gehouden gesprek
op en onder het eten was ik die dag ongewoon
spraakza'am, net als iemand, die een kleine fout heeft begaan
en het napleiten daarover wil voorkomen.
. . . aan de thee begon Anna nogmaals over de
Zij beweerde 't nu eindelijk
ik kon praten.
„Hoe weet je, dat ik met hem praten kan?"
„Wel, hij me van middag verteld, toen jij op
„Zo . . . is hij hier geweest. Nu . . . maar . . . hij kan toch
zich zelf spreken, niewaar?"
„O, heeft dan ook gezegd, dat hij een interessant
had gehad; maar daaruit heb ik opgemaakt,
van jouw kant . ."
„O, dominee hij lang niet dom."
woorclen me zeggen van de lippen en
voelde de aanmatiging, waaruit
ontspruiten.
er kalm bij; klaarblijkelijk was over de
haar voortwerken
doorpraten
droom.
„je goed. En wat een klankvolle
stem, hé? Wanneer hij spreekt, gaat 't wanneer
ik alles mooier worden . . .
. . . kleuriger."
't Anna sinds haar bevalling
piano had gezet, en zonder
haar aangenaam te zijn,
„gesproken . . . waarom speel je nooit meer?"
me aan, glimlachte . . . naar ik meende
. . . door en zei:
„ik spelen?"
antwoord verbitterde ze wist immers, dat
muziek ze dan met alle geweld onze
zoveel mogelijk accentueren?
Weergekeerd op mijn kamer schreef ik het gehouden gesprek
onder eten was ik die dag ongewoon
spraakzáam, net als iemand, die een begaan
napleiten daarover wil voorkomen.
Evenwel ... thee begon Anna nogmaals de
Kantere. Zij beweerde 't prettig te vinden, dat ik nu eindelijk
eens iemand ontmoet had met wie ik kon praten.
"weet je, dat ik met hem praten kan?"
"dat heeft hij me van middag verteld, toen jij op
je wandeling was."
"... ... maar ... hij toch
alleen voor zich zelf spreken, niewaar?"
,,0, ja. Hij heeft dan ook gezegd, dat hij een interessant
discours met je had gehad; maar daaruit heb opgemaakt,
dat jij van jouw kant ... "
,,0, zeker, voor een dominee is hij lang niet dom."
De woorden rolden me zo te zeggen van de lippen en
tegelijkertijd voelde ik niets van de aanmatiging, waaruit
zij schenen te ontspruiten.
Anna bleef er kalm bij; klaarblijkelijk was ze over de
loop der dingen zeer tevreden. Ik zie haar nog stil voortwerken
aan haar tapisserie en, turend op haar wol, doorpraten
als in een droom.
"Hij begrijpt je zo gauw en zo goed. En wat een klankvolle
stem, hè? Wanneer hij spreekt, gaat 't me, als wanneer
ik muziek hoor; dan zie ik alles mooier worden ...
lichter ... kleuriger."
Daar viel 't me plotseling in, dat Anna sinds haar bevalling
geen hand meer op de piano had gezet, en zonder
enige hatelijke bedoeling, ja om haar aangenaam te zijn,
in een opflikkering van goedigheid vroeg ik:
"Van muziek gesproken ... waarom speel je nooit meer?"
Eventjes keek ze me aan, glimlachte ... naar ik meende
... minachtend, werkte weer door en zei:
"Waarom zou ik spelen?"
Het antwoord verbitterde me erg; ze wist immers, dat
ik van muziek hield. Wilde ze dan met alle geweld onze
stille vijandigheid zoveel mogelijk accentueren?
133
't uit mijn antwoord alle goedheid spoorloos
was?
„Wel . . . om en kleuriger zien
't altijd gemakkelijker je zo'n onschuldig
te moeten .wachten, een
't even op; maar daarna ging zij zwijgend
werken. meid de courant binnen en
-werd meer gewisseld.
gebeurde 't gau-w, ik de Kantere eens dicht bij
en neer liep;
deden we samen lange wandeling, die door
-werd wandelingen ik allengs mijn hele levensloop
aan mijn huwelijk terwijl de Kantere me geduldig
voelde interessant worden dominee zijn 't hij zich even gaarne verdiepte
tijd, .wanneer zijn vele
raadgevingen illustreren, gunde hij me een
verleden. gelegenheid
een gesprek over mijn gemis aan volharding,
het voorbeeld een „self-made" man op.
een kleine winkelier geweest had
lessen geven het geld voor
cent moeten verdienen.
„mijn carriére met
om me geheel
wilde. 't Ik in de
binnen Minister zijn. Ik
't 't wel 't . . . 't Is 't vreemd, dat uit mijn antwoord alle goedheid spoorloos
verdwenen was?
" ... om alles mooier en lichter en te zien
worden. 't Is toch altijd gemakkelijker je zo'n onschuldig
genoegen zelf te bezorgen dan te moeten wachten, dat een
ander 't je geeft!"
Weer keek ze even op; maar daarna ging zij zwijgend
voort met werken. De meid bracht de courant binnen en
die avond werd er tussen ons geen woord meer Nu gebeurde 't al gauw, dat ik de Kantere eens dicht bij
huis tegenkwam en een poosje met hem op en neer liep;
iets later deden we samen een lange wandeling, die door
vele anderen werd gevolgd.
Op deze wandelingen biechtte ik allengs mijn hele levensloop
tot aan mijn huwelijk en terwijl de Kantere me geduldig
aanhoorde, voelde ik me interessant in
mijn eigen ogen.
Daarentegen vertelde de dominee me van lotgevallen
nagenoeg niets. 't Was, of hij zich even gaarne verdiepte
in mijn bestaan als ongaarne in het zijne. Slechts van tijd
tot tijd, wanneer hij behoefte gevoelde een van zijn vele
wenken of raadgevingen te illustreren, gunde hij me een
vluchtige blik in zijn verleden. Zo stelde hij, bij gelegenheid
van een gesprek over mijn gemis aan volharding,
zich zelf als het voorbeeld van een "self-made" man op.
Zijn vader was een kleine winkelier geweest en hij had
eerst als bediende, later door lessen te geven het geld voor
zijn studies cent voor cent moeten verdienen.
"En had ik mijn carrière niet afgebroken, eerst om met
mijn vrouw naar het Zuiden te gaan, daarna om me geheel
aan Sofietje te wijden, dan zou ik geworden zijn, wat
ik maar wilde. 't Is alles een quaestie van aandurven en
volhouden. Ik maak me sterk binnen twee jaar in de
Kamer te zitten en binnen vijf jaar Minister te zijn. Ik
verlang 't niet, ziet u; maar als ik 't verlangde, zou
ik 't ook bereiken. En ... wie weet, of ik 't op een goede
dag niet verlangen zal?"
134
dit verklaarde, er iets uitdagends in zijn
geloven deed in zijn strijdlust en zijn vertrouwen
eigen kracht; maar tegelijkertijd in
in zijn behoefte die woorden
de teleurstelling van een eerzuchtige, die zijn
heeft bereikt. Had hij nu maar eenvoudig gebluft,
bestond er naast het vele, clat hem bereikbaar
zijn ondervinding hem als onbereikbaar had
voelde hij die onbereikbaarheid als een
zijn levensstrijd, hij de betekenis
zelf poogde te verkleinen?
meer hem te weten te komen, vroeg
hij al ciadelijk aanvang van zijn studies
dominee te worden?
„O, ben zelfs begonnen in de rechten te
maar al gauw zag dat ik als dominee
verder en daar . . . veel gemakkelijker komen zou."
ik de opmerking:
„volstrekt niet begrijp dat iemand met uw
is."
woorden ik
hij, al naast me voortwandelend, me van ter
Was welke
had zijn huwelijk iets geheimzinnigs
gehad vraag: wat weet
me af?
een korte aarzeling gaf hij ten antwoord:
„'t waar, dat cle huwelijksband een eerzuchtige man
hinderen; maar daar staat
dat een al te grote vrijheid voor niemand
nogmaals geaarzeld hebben, er op
bij:
„een te hebben met zich
vrouw en
kan wijclen. Is u
niet met me eens, meneer Termeer?"
klonk me zo dreigend, clat ik 't waagcle
Toen hij dit verklaarde, was er iets uitdagends in zijn
stem, iets dat geloven deed in zijn strijdlust en zijn vertrouwen
op eigen kracht; maar tegelijkertijd hoorde ik in
zijn woorden, of liever nog in zijn behoefte om die woorden
te uiten, de teleurstelling van een eerzuchtige, die zijn
doel niet heeft bereikt. Had hij nu maar eenvoudig gebluft,
of bestond er naast het vele, dat hem bereikbaar
leek, iets, dat zijn ondervinding hem als onbereikbaar had
doen kennen en voelde hij die onbereikbaarheid als een
nederlaag in zijn levensstrijd, waarvan hij de betekenis
voor zich zelf poogde te verkleinen?
Ten einde iets meer van hem te weten te komen, vroeg
ik eens, of hij al dadelijk bij de aanvang van zijn studies
de roeping had gevoeld dominee te worden?
,,0, neen! Ik ben zelfs begonnen met in de rechten te
studeren; maar al gauw zag ik in, dat ik als dominee
veel verder en daar ... veel gemakkelijker komen zou."
Toen waagde ik de opmerking:
"Wat ik volstrekt niet begrijp is, dat iemand met uw
ambitie getrouwd is."
De woorden waren me nauwelijks van de lippen, of ik
voelde, dat hij, al naast me voortwandelend, me van ter
zijde begluurde. Was 't, omdat hij wilde weten met welke
bedoeling ik gesproken had, of had zijn huwelijk iets geheimzinnigs
gehad en stelde hij zich de vraag: wat weet
die man van me af?
Na een korte aarzeling gaf hij ten antwoord:
,,'t Is waar, dat de huwelijksband een eerzuchtige man
dikwijls in zijn bewegingen zal hinderen; maar daar staat
tegenover, dat al te grote vrijheid voor niemand
deugt."
En na nogmaals geaarzeld te hebben, voegde hij er op
haast plechtige toon bij:
"Wie machtige behoefte om lief te hebben met zich
omdraagt, mag van geluk spreken, als hij een vrouwen
kinderen bezit, waaraan hij zijn affectie kan wijden. Is u
dit niet met me eens, meneer Termeer?"
De laatste zin klonk me zo dreigend, dat ik 't niet waagde
135
te vragen. Eerst veel
achter, dat 's de
maatschappelijke wel de
vererende affectie van mooie, beschaafde, hooggeplaatste
willen genieten hij was er niet in geslaagd. Bezweken zowel
van de eerste de
zich door zijn huwelijk evenzeer zijn
veel onaangenaams beveiligd
Zich zelf hij nu maken, hij
dankbaar was; in waarheid was hij ontevreden
eerste. hij Sofietje niet bezeten of
weet waartoe hij nog gekomen
zijn vaderlijke genegenheid kind
als in een
aan banden
werd tussen genoemd. op haar zijdelingse prikkelende toespelingen.
„u ook welk een groot geluk
te bezitten, die niets voor zich zelf begeert;
„het
altijd de slechtste huwelijken, man en
zich weinig met elkander schijnen te bemoeien."
ontvallen: „'t de heerlijkste
indenken: een vrouw
zodanig te fascineren, dat zij overwonnen en
zei hij met opzet. Meestal althans verwachtte
hij klaarblijkelijk een tegenspraak; maar na mijn
ik me
meer Of dan niet
mij beklaagd had, was me onbekend; maar
te kunnen doen dan
een hooghartig stilzwijgen te bewaren.
de morgenuren hij zijn bezoeken Sofietje geregeld daar evenwel bij
Met kinderen heb weten om te
van de vorige een nadere verklaring te vragen. Eerst veel
later kwam ik er achter, dat mans ambitie niet in de
eerste plaats een maatschappelijke positie, maar wel de
van mooie, beschaafde, hooggeplaatste
vrouwen had gegolden. Ook hij had willen genieten net
als ik en ook hij was er niet in geslaagd. Bezweken zowel
voor de aanbidding als voor het fortuin van de eers'te de
beste, had hij zich door zijn huwelijk evenzeer in zijn
streven belemmerd als voor veel onaangenaams beveiligd
gezien. Zich zelf poogde hij nu diets te maken, dat hij
voor het laatste dankbaar was; in waarheid was hij ontevreden
over het eerste. Had hij Sofietje niet bezeten of
minder lief gehad, wie weet waartoe hij nog gekomen
ware; maar zijn vaderlijke genegenheid voor dit kind
hield zijn behoefte aan passie in toom, net als in een
gierigaard de geldzucht alle andere hartstochten aan band€
m legt.
Anna's naam werd tussen ons nooit genoemd. Wel maakte
de Kantere op haar zijdelingse prikkelende toespelingen.
Zo zei hij bijvoorbeeld: "U weet ook welk een groot geluk
het is een vrouw te bezitten, die niets voor zich zelf begeert;
maar opgaat in de man, die zij lief heeft" of "het
zijn niet altijd de slechtste huwelijken, waar man en
vrouw zich weinig met elkander schijnen te bemoeien."
Eens liet hij zich ontvallen: ,,'is wel een van de heerlijkste
dingen, die een man zich kan indenken: een vrouw
van karakter zodanig te fascineren, dat zij overwonnen en
om zo te zeggen getemd, willoos in adoratie opgaat."
Misschien zei hij dit met opzet. Meestal althans verwachtte
hij klaarblijkelijk een tegenspraak; maar na mijn
onvoorzichtige uiting in ons tweede onderhoud liet ik me
daar niet meer toe verleiden. Of Anna zich al dan niet
aan hem over mij beklaagd had, was me onbekend; maar
in beide gevallen begreep ik niet beter te kunnen doen dan
zelf een hooghartig stilzwijgen te bewaren.
In de morgenuren zette hij zijn bezoeken met Sofietje aan
Anna geregeld voort; zelden was ik daar evenwel bij
tegenwoordig. Met kinderen heb ik nooit weten om te
136
nog verlegener volwassen
eens, trof 't hen
Zodra ze mij zagen, staak ten zij
ik de Kantere had begroet, zetten
nooit samen het afgebroken onderhoud weer voort.
't nemen, ze bij mijn aankomst
afgehandeld.
in mijn verhouding tot Anna geen
Dikwijls genoeg nam ik me verplaatsing
sprake te brengen; maar telkens
behandeling van die quaestie weer uit.
ik eerlijk en oprecht mijn
best gedaan Anna gelukkig te maken, werd 't moede, wel enig recht had me geringschattend
Ik recht
horen uitspreken en motiveren.
me de vorige keer in onze vroegere
— haar — deel was gevallen,
duidelijkheid had
ook voorgenomen plicht
haar te vergen en de enkele sentimentele
waarvan daargelaten, viel 't den beginne gemakkelijk voornemen te
recht gaf naar een andere plaatsing
zien. mij met de
voor haar de Kantere
groter zekerheid ik
duizenderlei kleinigheden zij met
des te
ook mijn verlangen mijn rechten van echtgenoot
doen gelden. Daar lag ongetwijfeld iets
wel bewees hoe morsdood mijn affectie
maar werd niet niet
mijn niet bevredigen kon,
gedwarsboomd de mensen,
door Anna, die me miskende? —
gaan; meisjes vooral maken me nog verlegener dan volwassen
vrouwen.
Vertoonde ik me echter eens, dan trof 't me, dat ik hen
altijd scheen te storen. Zodra ze mij zagen, staakten zij
hun gesprek en, nadat ik de Kantere had begroet, zetten
ze nooit samen het afgebroken onderhoud weer voort.
Was moeilijk aan te nemen, dat ze bij mijn aankomst
steeds een onderwerp geheel hadden afgehandeld.
Ondertussen kwam er in mijn verhouding tot Anna geen
verbetering. Dikwijls genoeg nam ik me voor de verplaatsing
van mijn bed ter sprake te brengen; maar telkens
stelde ik de behandeling van die quaestie weer uit.
Ondanks mijn overtuiging, dat ik eerlijk en oprecht mijn
hest had gedaan Anna gelukkig te maken, werd 't me
te moede, alsof zij toch wel enig recht had me geringschattend
te bejegenen. Ik was alleen bang haar dit recht
te horen uitspreken en motiveren.
De ontvangst, die me de vorige keer in onze vroegere
slaapkamer - nu kamer - ten deel was gevallen,
had aan duidelijkheid niets te wensen overgelaten. Ik had
me dan ook voorgenomen de vervulling van die plicht
niet meer van haar te vergen en de enkele sentimentele
opwellingen, waarvan ik sprak, daargelaten, viel 't me
in den beginne gemakkelijk aan een voornemen vast te
houden, dat me het recht gaf naar een andere plaatsing
van mijn begeerte uit te zien. Zelfs voelde ik mij met de
dag onverschilliger voor haar worden, totdat de Kantere
tussen ons verschenen was. Hoe groter zekerheid ik
toen uit duizenderlei kleinigheden distilleerde, dat zij met
elke ontmoeting meer onder zijn invloed kwam, des te
groter werd ook mijn verlangen mijn rechten van echtgenoot
weer te doen gelden. Daar lag ongetwijfeld iets
treiterigs in, dat wel bewees hoe morsdood mijn affectie
al was; maar werd ik dan niet getreiterd? Werd ik niet
getreiterd door mijn begeerten, die ik niet bevredigen kon,
door mijn streven, dat gedwarsboomd was, door de mensen,
die mij minachtten, door Anna, die me miskende? -
137
ging in deze tijd idikwijls opera en bijna altijd
Anna regelmatig uitnodigde mee te
om door de muziek mijn fantasieën
laten prikkelen en kleuren, anderdeels om het
weten een avontuurlijke ontmoeting.
onvoldaan thuis het was dit gevoel
onvoldaanheid, opflikkering van
avond het besluit deed
recht toch doen ik haar kamerdeur op Ik klopte
open, gaf zelfs eerst geen antwoord.
klopte harder en hoorde eindelijk haar stem.
„asjeblieft heb hoofdpijn en tegenwoordig
slecht."
droop ik vroeg volgende morgen, die manier doen beduidde.
verbaasd me aan.
„manier?"
„je kamerdeur."
„heb je immers gezegd, dat ik tegenwoordig slecht
„. . . . . . Iemand gaat niet zo
zonder reden slecht slapen."
zien, haalde zij haar schouders nog zeggende:
„. . . clan 't met reden wezen . . . Zeker
mijn heugt me een mooie ochtend, het, na een lange,
melancholie; 't
het zonlicht heen moest breken die melancholic
weer de zwart verweekte grond, doorsijpelde
de onverschillig grauwe bast.
terstond ontbijt 138
Ik ging in deze tijd dikwijls naar de opera en bijna altijd
alleen, ofschoon ik Anna regelmatig uitnodigde mee te
gaan. Eensdeels ging ik om door de muziek mijn fantasieën
te laten prikkelen en kleuren, anderdeels om het
je-kunt-nooit-weten van een avontuurlijke ontmoeting.
Meestal kwam ik onvoldaan thuis en het was dit gevoel
van onvoldaanheid, gepaard aan een opflikkering van
zinnelijk verlangen, dat me op een avond het besluit deed
nemen mijn recht maar te gelden.
Deze keer vond ik haar kamerdeur op slot. Ik klopte
aan; maar zij deed niet open, gaf zelfs eerst geen antwoord.
Ik klopte harder en hoorde eindelijk haar stem.
"Laat me asjeblieft slapen. Ik heb hoofdpijn en tegenwoordig
slaap ik toch al zo Geërgerd droop ik af en vroeg de volgende morgen, wat
of die manier van doen beduidde.
Koud en verbaasd keek ze me aan.
"Welke manier?"
"Wel, dat afsluiten van je kamerdeur."
"Ik heb je immers gezegd, dat ik tegenwoordig slecht
slaap."
"Slecht slapen ... slecht slapen ... op eens, zonder reden slecht slapen."
Zonder me weer aan te zien, haalde zij haar schouders op
en ging de kamer uit, alleen nog zeggende:
"Nu ... dan zal 't een reden ... Zeker
zenuwen."
En de Kantere, klonk het in mijn hoofd.
Nu heugt me een mooie ochtend, dat het, na een lange,
rulle Noordewindstijd, weer lauw voorjaarsweer was. De
stille, melkig blauwe atmosfeer trilde van melancholie; 't
was, of het zonlicht heen moest door tranen en
vochtig neersidderde naar de aarde. En die melancholie
dampte weer op uit de zwart verweekte grond, doorsijpelde
de planten, waarvan het teer groen zieleleven zich
angstig ontplooide uit de onverschillig grauwe bast.
Loom opgestaan was ik terstond na het ontbijt weer op
138
mijn canapé neergezonken en daar lag ik nog te soezen,
verte de kerkklokken begonnen te luiden.
Weinig dingen zijn in staat mij met even veel kracht naar
het verleden terug te voeren, als het verre luiden van een
kerkklok. Al de sensaties van mijn jeugd leefden zo duidelijk
weer op, ik me had kunnen verbeelden nog
eenmaal te ondergaan. Ik zag die lang verdwenen gezichten
vertrekken meubels hoorde weer
die lang verstomde stemmen en geluiden; ik voelde weer
woeling van
half vergane, verkropte, pijnlijke impressies.
Wat had ik van te
wat waren er afschuwelijke leegten in mijn
was de dicht stromende mensheid
voortgegolfd en ik had opzij toegekeken, ter nauwernood
er omging in die wildrumoerige
door. deze mooie dag, deze
leven, deze dag, die aan duizenden emoties en
hij weer leeg heen
stil zich
van mijn bestaan. zou
't 't 't een jaar gaan en ondertussen vergrijsden
aderen, verhardden verweekten
mijn hersenen.
meer zo aanhoudend naar sensaties;
ze minder intens dan vroeger; reeds
in mijn zenuwen op; reeds verdorde
geheel.
veertig jaar ik zijn als een normaal mens van
kon uit; ik
onzichtbare muren mijn gevangenis doorbreken.
toch eenmaal echte emoties hebben, eenmaal
anders in mijn verbeelding voelen leven,
begeren, liefhebben, genieten en lijden! En
gebeuren, en nog te soezen,
toen in de verte de kerkklokken begonnen te luiden.
mij veel kracht naar
het verre luiden van een
de sensaties mijn duidelijk
dat ik me had kunnen verbeelden ze nog
zag die lang verdwenen gezichten
en vertrekken en meubels terug; ik hoorde weer
verstomde gehûden; voelde weer
de strelingen van handen en blikken en de woeling van
duizenderlei half vergane, stil verkropte, pijnlijke impressies.
Wat had ik weinig genoten van al, wat er te
genieten valt; wat waren er afschuwelijke leegten in mijn
bestaan! Machtig en snel was de dicht stromende mensheid
voort gegolfd en ik had opzij toegekeken, ter nauwernood
vermoedende, wat er omging in die wildrumoerige
wieling.
En nog altijd ging het zo door. Ook deze mooie dag, deze
dag vol leven, deze dag, die aan duizenden emoties en
genot moest schenken, voor mij zou hij weer leeg heen
spoeden, zonder één spoor achter te laten op de stil zich
afrollende, effen grijze vlakte van mijn bestaan. Zo zou
't vandaag gaan, zo zou 't morgen gaan, zo zou 't over
een maand, over een jaar gaan en ondertussen vergrijsden
mijn haren, verkalkten mijn aderen, verhardden of verweekten
mijn hersenen.
Reeds hunkerde ik niet meer zo aanhoudend naar sensaties;
reeds waren ze minder intens dan vroeger; reeds
droogde het leven in mijn zenuwen op; reeds verdorde
mijn beetje ziel geheel.
Op veertig jaar zou ik zijn als een normaal mens van
zeventig!
Neen, neen, zo kon 't niet langer! Ik wilde er uit; ik
moest de onzichtbare muren van mijn gevangenis doorbreken.
Ik moest toch eenmaal echte emoties hebben, eenmaal
me anders dan in mijn verbeelding voelen leven,
eenmaal volop begeren, liefhebben, genieten en lijden! En
dat moest gauw gebeuren, heel gauw, heel gauw, of 't
139
te zijn! er wat aan, wie
dankte braafheid van een
de saaiheid?
er mij zelfs nog een schijn van
Had in waarheid ooit een liefde bestaan?
0, mooie vrouwe-te jonge lippen, de
mogen een zachte, warme hand, mijn
mogen heerlijk zich
dan eens, ware 't ééns, die zaligheid te mogen fluisteren:
lief! 0, eer 't is!
galmend klokgelui de herinneringen verdoofden;
tintelende verlangen in mijn zenuwen
dwaalde af.
had me een boek gegeven, een boek door hem
een drukken had beleefd
Het leger der mensen.
werk vergeleek hij de mensheid ten
vragen soldaten, of ficieren,
en voor allen verschillend.
alleen de hoogste leider, die het geheel
einddoel, die onder hem
de beperkte
hun toevertrouwd. Zo de eenvoudige
— de eenvoudige zijn verreweg in
— en het blijft hem
onbekend, vervulling die
medewerkt het behalen van de grote overwinning.
hij dit generaal en
van deze waarheid doordrongen is, zal hij die
blijmoedig dit volbrengen
deze vergelijking schrijver nog de formule
„ons leven besta in toewijding" en om de lezer
doen gevoelen, hij met deze toewijding bedoelde,
zeide „naar de plant, die mooie bloemen voort-
140
zou voor immer te laat zijn! Wie had er wat aan, wie
er me voor, als ik met de idiote braafheid van een
asceet hier verstompte in de Bestond er tussen Anna en mij zelfs nog een schijn van
liefde? Had daar in waarheid ooit een liefde bestaan?
nog eens in mooie vrouwe-ogen mogen staren, met
echte begeerte te mogen zoenen op weke jonge lippen, de
druk te mogen voelen van een zachte, warme hand, mijn
armen te mogen klemmen om een heerlijk blanke, zich
met verlangen gevende gestalte! En dan eens, ware 't ook
maar midden in die zaligheid te mogen fluisteren:
ik heb je lief! gauw toch, gauw toch, eer 't te laat is!
Het galmend stierf weg; de herinneringen verdoofden;
maar het tintelende verlangen in mijn zenuwen
hield aan.
Ik probeerde te lezen; doch mijn aandacht dwaalde af.
De Kantere had me een boek gegeven, een boek door hem
zelf geschreven, een boek, dat drie drukken had beleefd
en getiteld was: Het leger der mensen.
In dit werk vergeleek hij de mensheid bij een heir, dat ten
strijde is uitgetrokken. Waarvoor, vragen soldaten, officieren,
generaals en het antwoord luidt voor allen verschillend.
Want alleen de hoogste leider, die het geheel
overziet, kent het einddoel, terwijl zij, die onder hem
dienen, zich slechts rekenschap kunnen geven van de beperkte
taak hun ziet de eenvoudige
soldaat - en de eenvoudige soldaten zijn verreweg in
de meerderheid - bloot zijn naaste plicht en het blijft hem
volkomen hoe hij door de vervulling van die
plicht medewerkt tot het behalen van de grote overwinning.
Toch doet hij even goed als een generaal en
zodra hij van deze waarheid doordrongen is, zal hij die
plicht blijmoedig volbrengen en omgekeerd uit dit volbrengen
nieuwe blijmoedigheid putten.
Uit deze vergelijking leidde de schrijver ook nog de formule
af: "ons leven besta in toewijding" en om de lezer
te doen gevoelen, wat hij met deze toewijding bedoelde,
hij: "kijk naar de plant, die mooie bloemen voort-
geuren uitwasemt; zij Ik de Kantere; maar met zijn
weinig vond al dit moois „words".
Wat 's haatte, . . . daardoor
immers juist, niet bewijzen wilde!
is 't planten zijn, die stinken, ja, die
zulke giftige verspreiden, wandelaar,
slaap valt, nooit weer ontwaakt?
vroeg me af, wie door de Kantere misleid werden:
hij zelf? Maar . . . kunnen spreken. Jammer,
bij mij goed iets Vrouwen ze
zag ze duidelijker en duidelijker
lijnen, het me eindelijk weer te
mijn jonge gemeen en slecht.
mijn en het bos de regel bleef ik op mijn wandelingen van
als mijn hele leven ver was
de grote stroom der mensheid. ken nog te veel
— 't aanzien — onbehaaglijk te voelen in een menigte.
me echter midden in het gewoel en
een vrouw, die me in het voorbijgaan
adres zou willen toefluisteren.
Zo dus weer dezelfde van vroeger:
tevreden moet stellen
afvallende de grote voor gezichten, die me volkomen onbekend
in een zenuwachtige spanning
tent rond, om even als voorheen te
een . . . huis!
de van den weer
brengt en heerlijke geuren uitwasemt; geeft zich en zij
geeft zich, zoals zij is, zonder te weten waarvoor."
sprak toen nog graag met de Kantere; maar met zijn
boek had ik weinig op. Ik vond al dit moois "words".
W at was nu in hemelsnaam mijn plicht en hoe kon het
werken voor een mensheid, die ik haatte, mij blijmoedig
stemmen? En dan die vergelijking met een plant ... daardoor
bewees hij immers wat hij niet bewijzen wilde!
Of is onwaar, dat er planten zijn, die stinken, ja, die
uitwasemingen verspreiden, dat de wandelaar,
die onder hun lover in slaap valt, nooit weer ontwaakt?
Ik vroeg me af, wie door de Kantere misleid werden:
alleen zijn lezers of ook hij zelf? Maar ... toch wilde ik
het boek goed lezen om er over te kunnen spreken. Jammer,
dat er bij mij van goed lezen zo zelden iets inkwam.
zweefden voor mijn ogen en allengs verloren ze
hun poëtische bekoring. Ik zag ze duidelijker en duidelijker
in kleuren en lijnen, tot het me eindelijk weer te
moede werd, als in mijn jonge morgenuren, wanneer ik
me zelf gemeen vond en slecht.
Tegen twee uur liep ik mijn huis uit en het bos in.
In de regel bleef ik op mijn wandelingen even ver van
de stromingen der individuen, als mijn hele leven ver was
van de grote stroom der mensheid. Ik ken nog te veel
personen - zij merendeels alleen van aanzien - om
me niet eenzaam en onbehaaglijk te voelen in een menigte.
Deze keer begaf ik me echter midden in het gewoel en
keek schuw uit naar een vrouw, die me in het voorbijgaan
haar adres zou willen toefluisteren.
voelde ik me dus weer dezelfde van vroeger:
de schichtige hongerlijder, die zich tevreden moet stellen
met afvallende kruimkens van de grote genotsdis. En
verlegener dan ooit voor gezichten, die me volkomen onbekend
waren, slenterde ik ineen zenuwachtige spanning
twee uren lang de tent rond, om even als voorheen te
eindigen in een ... publiek huis!
In de van den Boschstraat teruggekeerd walgde ik weer
141
van me zelf. Om die walging van me af te zetten dronk
ik drie glazen Cognac uit en het eind was een groeiende
verbittering tegen Anna, aan wier koel hooghartig, kwetsend
minachtend afweren ik de schuld gaf van al mijn
ellende.
heeft zij me aangezien, dat ze mij die avond bij het
't toestak om
nachtzoen te ontvangen?
trof me en deed me nog zeer; maar vragen stellen
durfde ik minder dan ooit.
Enige avonden later werd in de schcuwburg Carmen
gegeven.
muziek om de tekst is Carmen mijn
ik het
zien.
deze keer, in de gang achter de loges, mijn jas
juist de Seviljanen zingen:
„Et nous vous suivrons, brunes cigariéres,
murmurant d'amour."
het
sleping het refrein me toe:
„d'amour, d'amour."
verrukkelijke mijn zenuwen
warme Bourgogne. het in
me voor, dat alleen zenuwzwakte
te voelen, alleen lafheid me belette
vinden.
ogenblik ik veel gedurfd hebben, had ik diep
me altijd zo'n
anderen haar in
zelf hoeven
de grauwe matheid
het alledaagse? —
Carmen. Van zij niets;
het gitzwarte haar, met
die walging van me af te zetten dronk
Cognac uit en het eind was een groeiende
hooghartig, kwetsend
afweren ik van al mijn
Wat aangezien, mij die avond bij het
naar-bed-gaan voor 't eerst haar wang niet toestak om
de plichtmatige nachtzoen te ontvangen?
Het trof me en deed me nog zeer; maar vragen stellen
werd In de scheuwburg Carmen
Zowel om de muziek als om de tekst is Carmen mijn
lievelingsstuk; minstens eenmaal per seizoen moet ik het
ZIen.
Toen ik deze keer, in de gang achter de loges, mijn jas
uittrok, hoorde ik juist de Seviljanen zingen:
"nous vous suivrons, brunes cigarières,
En vous murmurant des propos d'amour."
en op het moment, dat de Baignoire open ging, galmde het
koor met wellustige sleping het refrein me toe:
"Des propos d'amour, des propos d'amour."
De verrukkelijke akkoorden doortintelden mijn zenuwen
als een warme Bourgogne. Liefde, liefde klonk het in
mijn ziel en het kwam me voor, dat alleen zenuwzwakte
me belette die liefde te voelen, alleen lafheid me belette
ze te vinden.
Op dit ogenblik zou ik veel gedurfd hebben, had ik diep
kunnen gevoelen; waarom omruiste me niet altijd zo'n
kleurende, opwindende muziek? Zouden anderen haar in
hun zielen omdragen en dus maar naar zich zelf hoeven
te luisteren om opgeheven te worden uit de grauwe matheid
van het alledaagse? -
Daar verscheen Carmen. Van een gitana had zij niets;
maar met de vurige Camelia in het gitzwarte haar, met
142
de gloeiende ogen in het blanke toneelteint, zag ze er
armen om mijn hals te mogen
die ogen te mogen kussen, welk een onbereikbare
't ik haar lippen proefde, volkomen
de mensen, zo werd
door geprikkeld.
„ne m'aimes je t'aime; si je t'aime, prends garde
was 'dat was 't! Zij zou zich aan me vastklemmen,
haar omarming en ik
't dood te gaan, mijn leven
wegschroeien geweldige van
vrouw? de moed
te sporen, haar toe te spreken?
— . . . dit alles, dan was ze immers nog geen
. . . mij?
gordijn en 't als keerde ik eensklaix;
hel verlichte, leeg rumoerende menigte terug uit een
tête tête in een schemerend boudoir.
verlangen naar een Carmen vervulde heel mijn
kon niets anders meer denken; zag haar nog
duidelijk de ganse zaal bij vlagen voor
verdween.
haar opwachten bij het uitgaan . . . haar schrijven
. . . haar bezoeken? Alle mogelijkheden passeerden de
wist dat ik, vreesachtig
onhandig altijd, niets zou doen dan wachten,
. . . . . . van
nooit kwam.
door mijn kijker het publiek eens
te nemen. Op de eerste rang waren tamelijk veel
achterover naar gerokte
de kroon.
was dus de hoogste, de onbeschaamdste openbaring
wereld, waar ik vroeger van gedroomd de
me voorstelde, dat de nieuwe passie
gloeiende het blanke toneelteint, Ze er
verleidelijk genoeg uit. Die armen om mijn hals te mogen
voelen, die ogen te mogen kussen, welk een onbereikbare
zaligheid! 't Was me, of ik haar lippen proefde, zo volkomen
isoleerde de muziek mij van de mensen, zo werd
mijn verbeeldingskracht er door geprikkeld.
"Si tu ne m'aimes pas, je t'aime; si je t'aime, prends garde
à toi!"
Ja, dat was 't, dat was 'tl Zij zou zich aan me vastklemmen,
me haast verstikken in haar omarming en ik
zou 't een zaligheid vinden z6 dood te gaan, mijn leven
te voelen wegschroeien in een geweldige opvlamming van
hartstocht!
Maar waar vond ik zo'n vrouw? Waar haalde ik de moed
vandaan haar op te sporen, haar toe te spreken?
- En ... al lukte dit alles, dan was ze immers nog geen
Carmen ... voor Het gordijn zakte en 't was me, als keerde ik eensklap~
in de hel verlichte, leeg rumoerende menigte terug uit een
vol tête à tête in een schemerend boudoir.
Het verlangen naar een Carmen vervulde heel mijn
wezen; ik kon niets anders meer denken; ik zag haar nog
z6 duidelijk voor me, dat de ganse zaal bij vlagen voor
mijn ogen verduisterde en verdween.
Zou ik haar opwachten bij het uitgaan ... haar schrijven
... haar bezoeken? Alle mogelijkheden passeerden de
revue; maar tegelijkertijd wist ik wel, dat ik, vreesachtig
en onhandig als altijd, niets zou doen dan wachten,
wachten ... wachten ... altijd wachten op iets, dat van
zelf toch nooit kwam.
Onwillekeurig begon ik door mijn kijker het publiek eens
op te nemen. Op de eerste rang waren tamelijk veel
blanke schouders, die achterover bogen naar gerokte
heren, veel blote armen, die spelend met waaiers als ivoor
glansden onder het schijnsel van de kroon.
Dit was dus de hoogste, de onbeschaamdste openbaring
van de wereld, waar ik vroeger van gedroomd had, de
wereld, waarin ik me voorstelde, dat de nieuwe paSSle
143
ontplooit naast de uitgebloeide, die wegkwijnt. Ik
wist toch wel,
deze kringen nooit voor me open hadden gestaan.
veel maar iets lager had mijn genotwereld
vertakkingen. dan ook nooit
aan welk
de leden van deze vrijmetselarij elkander herkennen?
plotseling verscheen er een bekoorlijk
in, eveneens achterover leunend,
druk gesprek was met een iets oudere, zwaar geblankette
vrouw. 't een Carmencita het blond:
ogen, dezelfde uitdagende mond, hetzelfde
teint.
ze niet was, 't zocht, begreep terstond;
. . . misschien haar mijn bereik.
het hoofd.
duizelde geloofde, al de mensen mij dat
dat moesten, in me
en meer zien, niet door
tweede maar ik zag alles door een
was me onmogelijk
het toneel bepalen. De
voelde ik
zekerheid me opgroeien, ik aanstonds naar
die vrouw toespreken. was geen
dat mijn verstand nam; 't me
diep me en mijn wil gehoorzaamde
't gegaan. Misschien ging 't 't voor 't scherm gevallen verliet ik mijn
grote haastige zonder iemand
zien, naar de tweede rang. Ik voelde me bleek
de keel, in het
de loges aankwam.
144
zich al ontplooit naast de uitgebloeide, die wegkwijnt. Ik
kende de mensen niet eens bij naam; maar wist toch wel,
dat deze kringen nooit voor me open hadden gestaan.
Doch lager, niet veel maar iets lager had mijn genotwereld
insgelijks vertakkingen. Zou ik daar dan ook nooit
in doordringen, niet eenmaal kunnen ontdekken aan welk
teken de leden van deze vrijmetselarij elkander herkennen?
Mijn kijker rees en plotseling verscheen er een bekoorlijk
lachend, blond kopje in, dat, eveneens achterover leunend,
in druk gesprek was met een iets oudere, zwaar geblankette
vrouw. 't Was net een Carmencita in het blond:
dezelfde brutale ogen, dezelfde uitdagende mond, hetzelfde
glanzende teint.
Dat ze niet was, 't geen ik zocht, begreep ik terstond;
maar ... misschien lag bezit in mijn bereik.
Die gedachte joeg mij het bloed naar het hoofd.
Het duizelde me; ik geloofde, dat al de mensen mij dat
duizelen aanzagen, dat ze raden moesten, wat er in me
omging en ik durfde niet meer op zien, vooral niet door
mijn kijker.
Het tweede bedrijf ving aan; maar ik zag alles door een
nevel en hoorde alles door een floers. Het was me onmogelijk
mijn aandacht langer bij het toneel bepalen. De
muziek boeide me niet meer en langzamerhand voelde Ik
de zekerheid in me opgroeien, dat ik aanstonds naar
boven zou gaan en die vrouw toespreken. Het was geen
besluit, dat ik, dat mijn verstand nam; 't werd voor me
besloten, ergens diep in me en mijn wil gehoorzaamde
maar.
Zo is 't sedert altoos gegaan. Misschien ging 't voorheen
niet anders en heb ik 't toen maar voor 't eerst helder
beseft.
Zodra het scherm weer gevallen was, verliet ik mijn
plaats en ging met grote haastige stappen, zonder iemand
aan te zien, naar de tweede rang. Ik voelde me bleek
worden en het hart klopte me in de keel, toen ik in het
benauwde gangetje achter de loges aankwam.
Een paar ouvreuses en een slenterende knecht keken me
eens aan, maar zeiden niets; loges gingen open en luid
pratende mannen kwamen er uit te voorschijn. Ik keek
nog altijd niemand aan, omdat ik me verbeeldde, dat de
mensen dan pas, maar dan ook zeker mij De krankzinnigheid van deze opvatting vatte ik heel
goed; maar toch beheerste mij die onzinnige mening.
Waar zij precies zat wist ik niet. Daarom slenterde ook
ik enige ogenblikken heen en weer, kampend met de
deuren laten openen. Als
om mijn toeleg te verbergen liep ik eerst naar de overzijde
en keek daar door een opening heen.
Het mooie kind had haar plaats verlaten.
keerde ik langzaam, met slecht geveinsde onverschilligheid,
ombuigende de overzij terug.
bonzen, terwijl mijn lippen
droog werden, als gloeide de koorts in mijn bloed.
tegen de muur geleund; lichtende blond haar een dofrode
flauw een
mager jong ventje in een rok.
een kleine afstand bleef ik wachten, verlegen met
geven, weer door
loge-deur turend naar de derde rang.
gesprek het jonge ventje scheen goed te vlotten;
hoorde haar ten minste herhaaldelijk uitbarsten in
allerliefste schaterlachjes. ik bang dat
kon
gerokte kereltje met
handdruk schreed me heen
Toen trad ik dadelijk nader en stamelde een
aan ik gezegd
ik niet meer; 't zij iets uitstraalde, dat
verblindde en verbijsterde. haar lachen was 't
rug niet toe. Geaffecteerd
me, wat ik eigenlijk
zeide.
dit moment naderden enige heren, die terugkeerden
luid
kwamen er voorschijn. keek
zouden aanzien.
krankzinnigheid van ik heel
mening.
zat ik niet. Daarom slenterde ook
enige ogenblikken weer, kampend de
schuwe lust mij een van de deuren te laten openen. Als
verbergen eerst naar de overzijde
daar door een opening heen.
mooie had haar plaats verlaten.
Nu keerde ik langzaam, met slecht geveinsde onverschilligheid,
door de ombuigende gang naar de overzij terug.
Weer begon mijn hart heftig te bonzen, terwijl mijn lippen
zo droog werden, als gloeide de koorts in mijn bloed.
Daar stond ze tegen de muur geleund; een lichtende vlek
van blauwe zij, blanke huid en blond haar op een dofrode
achtergrond; tegenover haar onderscheidde ik flauw een
een rok.
Op een kleine afstand bleef ik wachten, verlegen met
mijn figuur en, om mij een houding te geven, weer door
een open loge-deur turend naar de derde rang.
Het gesprek met het jonge ventje scheen goed te vlotten;
ik hoorde haar ten minste herhaaldelijk uitbarsten in
kleine allerliefste schaterlachjes. Reeds werd ik bang dat
het derde bedrijf zou beginnen, eer ik haar een woord kon
toevoegen; maar eindelijk nam het gerokte kereltje met
een handdruk afscheid, schreed neuriënd langs me heen
en verdween. Toen trad ik dadelijk nader en stamelde een
paar woorden zonder haar aan te zien. Wat ik gezegd
heb weet ik niet meer; 't was, of zij iets uitstraalde, dat
me verblindde en verbijsterde. Met haar lachen was 't
gedaan; maar zij draaide me toch de rug niet toe. Geaffecteerd
beleefd deftig vroeg ze me, wat ik eigenlijk
Op dit moment naderden enige heren, die terugkeerden
145
naar hun plaatsen. Een dwaze angst, dat iemand me zou
herkennen, zweepte me voort; gejaagd vroeg ik alleen
nog: „je adres, gauw je adres."
Half afgewend, als gaf ik me daardoor de schijn niet met
haar te spreken, hoorde ik haar antwoord aan, riep:
„Goed, na afloop, tot straks."
en rende de trappen weer af.
Op mijn plaats teruggekeerd zag ik haar kijker de zaal
doorzoeken.
Na een poosje ze me, en toen liet ze de maskerende
me toe.
't zich een wijd gelukzaligheid
Straks, straks juichte 't naast dit inwendig schallen klonk de muziek van
zwak en schraal, dat ik er de melodieën ter
het laatste akkoord van het opkleppende
ruisende zaal,
schoof ongeduldig met de stroom
derde-bezoekers de hoofd;
de vochtige atmosfeer die
ik de zwoelheid
de lentedag nog onverminderd rondzweven
de vijver. Met een vale alluminium-
doorsidderde de dampige ruimte;
bruin-van het
tegen de blauw-grijze hemel en rustig sliep
de donkere weerspiegeling.
leek dit alles me mooi!
vol warm ontkiemend leven
natu'ur 't ik tonen hoorde
lauwe lucht en die tonen waren ook geuren
die geuren vlijden zich een heerlijk loomheid dat iemand me zou
zweepte me alleen
"adres, gauw je adres."
afgewend, als gaf ik me daardoor de schijn niet met
haar antwoord aan, riep:
"tot straks."
trappen af.
mijn teruggekeerd haar kijker de zaal
N a een poosje vond ze me, en toen liet ze de maskerende
glazen zinken, toen lachte ze me toe.
't Was, of zich een wijd uitstralende hemel van gelukzaligheid
voor me opende. Straks, straks juichte 't in mijn
ziel en naast dit inwendig schallen klonk de muziek van
Bizet me zo zwak en schraal, dat ik er de melodieën ter
nauwernood van herkende.
Zodra het orkest wegstierf in het
rumoer van klappende handen, schuifelende voeten, opkleppende
zetels en ruisende stemmen verliet ik de zaal,
schoot mijn jas aan en schoof ongeduldig met de stroom
van derde-rang-bezoekers door de toegangsdeur naar
buiten.
Fris omkoelde de nachtlucht eventjes mijn warm hoofd;
maar na een tiental stappen had de vochtige atmosfeer die
koelheid weer voor me verloren en voelde ik de zwoelheid
van de lentedag nog onverminderd rondzweven
onder het ijle lover aan de vijver. Met een vale alluminium-
glans doorsidderde het maanlicht de dampige ruimte;
scherp tekenden zich de bruin-grijze gebouwen van het
binnenhof af tegen de blauw-grijze hemel en rustig sliep
in het rimpelloze watervlak de donkere weerspiegeling.
0, wat leek dit alles me mooi!
Een mystieke stilte, een stilte vol warm ontkiemend leven
lag over de natuur uitgespreid. 't Was, of ik tonen hoorde
klagen in de lauwe lucht en die tonen waren ook geuren
en die geuren omwademden me, vlijden zich bronstig
tegen me aan, drongen in me als een heerlijk ontzenuwend
vergift. Een wellustige loomheid doorsijpelde mijn spieren,
146
felle gedachten ineen tot parelgrijze visioenen
van liefde en genot. liep wakend te dromen en
diep
gevoel, dat me een groots-melancholische
muziek.
Op een bank zat een vrijend en fluisterend paar, de
de vingers ineengestrengeld,
de schouders tegen elkander gedrukt. Ik keek op hen
neer en voelde me minder vijandig dan vroeger tegenover
het geschuwde mensdom. Ik zou nu met hen medeleven;
eindelijk kreeg ik ook mijn deel. 't had een
ander, minder bezoedeld genot gewenst; maar is de geur
van een roos minder strelend, omdat zij gevoed wordt met
vandaag
minuten lang begeerde, gelijk ik haar
maar lopen aanbelde, van
een van die kleine ontnuchterende bijzonderheden,
ik dikwijls te kampen had gehad,
bederven.
neen! — dichtbij tegen; had niets, dat me hinderde; ze
deed, alsof er
was en een uur lang genoot ik ongeveer,
zo vaak, op zoveel plaatsen vruchteloos gezocht
een lenig blank geliefkoosd wil worden, die bedwelming stralend
een helder zacht-niet minacht, niet
smeekt! dan die
warme wie het
onbeschrijflijke van
kunnen vinden van de hoogste
't haar . . . die me
graag bedriegen.
doezelde mijn felle gedachten ineen tot parelgrijze VIsioenen
en genot. Ik te dromen en
in die droom-illusie werd ik tot een ander wezen, vol diep
me doorruiste als groots-een bank zat een vrijend en fluisterend paar, de
hoofden schuin voorovergebogen, de vingers ineengestrengeld,
op hen
me minder vijandig dan vroeger tegenover
nu met hen medeleven;
mijn deel. 't Is waar, ik had een
maar is de geur
wordt met
drek? Wat kon haar verleden me schelen, indien ze vandaag
me maar vijf minuten lang begeerde, gelijk ik haar
begeren zou? Ver moest ik lopen; maar het lopen verstoorde
mijn stemming niet.
Toen ik aanbelde, klopte het hart me weer in de keel van
angst, dat een van die kleine ontnuchterende bijzonderheden,
waarmee ik zo dikwijls te kampen had gehad,
alles weer zou bederven.
Maar neen! - Carolien was keurig ingericht; haar mooi
viel dichtbij niet tegen; ze had niets, dat me hinderde; ze
gedroeg zich noch ruw, noch verveeld; ze deed, alsof er
geen geld in het spel was en een uur lang genoot ik ongeveer,
wat ik zo vaak, op zoveel plaatsen vruchteloos gezocht
had.
0, die liefkozingen van een lenig blank vrouwelichaam,
dat zelf geliefkoosd wil worden, die bedwelming stralend
uit een helder zacht-blauw oog, dat niet minacht, niet
afweert; maar aanlokt, vraagt, ja smeekt! En dan die
zoenen van een paar fris warme lippen, voor wie het
kussen een heerlijkheid is, die onbeschrijflijke weelde van
genot te kunnen schenken in het vinden van de hoogste
verrukking!
't Zal alles van haar wel comedie zijn geweest ... maar
ze speelde die comedie zo bedriegelijk goed en ik liet me
zo graag bedriegen.
147
Is alles niet illusie en is de illusie niet alles?
Wel beschouwd is zelfs het woord illusie hier te mooi.
Ook illusies verkwijnen en verschrompelen in een be.-
planten in een serre, waar gas
brandt; maar ach, dan zet een mens als ik er imitaties
de plaats: nagemaakte planten in zijn serre, nagemaakte
zijn ziel.
me nog nooit overkomen was, overkwam me die
van Carolien wegging, was verlangende
Een genotvol tevreden, soezerige loomheid bleef me de
de vorige
zo'n lange tijd van al drukker en drukker
machteloze exasperatie, waaruit
ten slotte een blijvende verbittering iets loodzwaars
miin was 't een ware verademing
eens te mogen
geniet ik weer. Zeker was Carolien
— — ideale vrouw,
zowel de nuchtere sensualist 's morgens de
huid, de gevuldheid
boezem, ronding hals, armen en schouders,
één woord de weelderigheid bezat, welke mijn
liefkoosde zij verrukkelijk.
wat heerijk ogenblik, toen ze mijn hoofd tussen
genomen, lippen langzaam, al
de mijne neergedrukt haar de ogen had
een zwijmeling genot. Alleen de
een warme wijn, die
meer voelde ik
naar haar als een begeerte,
van 's 's dat ze ook helemaal de mijne
zijn.
dit alles hebben opgedrongen?
illusie en is de illusie niet alles?
beschouwd het woord illusie hier te mooi.
illusies verkwijnen en verschrompelen een be··
dorven atmosfeer, net als planten in een serre, waar gas
een mens als ik er imitaties
voor in de plaats: nagemaakte planten in zijn serre, nagemaakte
illusies in zijn ziel.
Wat me nog nooit overkomen was, overkwam me die
nacht: toen ik van Carolien wegging, was 't niet met
walging; maar mijn ganse ziel doorjubeld van verlangende
verliefdheid.
tevreden, soezerige loomheid bleef me de
volgende morgen bij. Ik leefde nog altijd door in de vorige
avond. Na zo'n lange tijd van al drukker en drukker
terugkerende buien van machteloze exasperatie, waaruit
zich ten slotte een blijvende verbittering als iets loodzwaars
in mijn gemoed had afgezet, was 't verademing
eindelijk eens genoten te hebben en te mogen
denken: zodra ik wil, geniet ik weer. Zeker was Carolien
- reeds omdat ik haar betaalde - niet de ideale vrouw,
die zowel de nuchtere sensualist van 's morgens als de
overspannen dweper van 's avonds in me bevredigen kon;
maar behalve, dat zij de blankheid van huid, de gevuldheid
van boezem, de ronding van hals, armen en schouders,
in één woord de weelderigheid bezat, welke mijn
ogen streelde en mijn lust opwekte, liefkoosde zij verrukkelijk.
0, wat heerijk ogenblik, toen ze mijn hoofd tussen
haar handen had genomen, haar lippen langzaam, al
vaster op de mijne neergedrukt en ik haar de ogen had
zien sluiten, als in een zwijmeling van genot. Alleen de
herinnering er van doorgloeide me als een warme wijn, die
edelmoedig en vrolijk maakt, en meer en meer voelde ik
mijn verlangen naar haar als iets nieuws in me, een begeerte,
waarin toch werkelijk de man van 's morgens en
die van 's avonds beiden aandeel hadden, een heel willen
van die vrouw, een willen, dat ze ook helemaal de mijne
zou zijn.
Zou ik me dit alles hebben opgedrongen?
148
werd ik veel goediger voor Anna gestemd. De
dat ons samenleven minstens
maar elders vond, wat ik
moest ontberen. 't zou 't bekennen;
had ik geen recht aan een ander te schenken
zij versmaadde? zij me niets kwam vragen,
verwondering kennen gaf over mijn
laat-thuis-komen, als ik, zeldzaam
zingend huis doorliep,
was 't niet duidelijk, dat ook zij nogmaals een
— was haar als het
ideaal; maar, mijn hemel,
geluk is iets meer in de serie van begoochelingen
mens zijn levensloop
leek me zelfs wel pikant ieder een geheim
hebben, dat de ander volgens een stilzwijgende
zou eerbiedigen.
er al aan het tweede ontbijt een wolkschaduw
lichtglans in mijn binnenste heen.
Anna wel uit de verte gehoord,
haar zingen verwonderde 't
gezicht
te nemen. Terwijl de meid haar van een bedelaar
opgehangen,
duidelijk haar oude geluidloze lach, die
zonder minachting, terug, waarbij 't blauwe ogen meelachten. Haar bewegingen, die
dood van ons kind iets lusteloos hadden gekregen,
weer levendiger geworden en — doch misschien
ik — de plooi tussen haar
minder diep.
ik me onwillekeurig de vraag gesteld: zou de
hier zijn geweest, ze me vertelde
was gekomen elf
de lippen:
„uit was?"
149
Daarbij werd ik veel goediger voor Anna gestemd. De
gedachte beheerste me, dat ons samenleven minstens
dragelijk kon worden, als ik maar elders vond, wat ik
thuis moest ontberen. 't Is waar, ik zou 't Anna niet bekennen;
maar had ik geen recht aan een ander te schenken
wat zij versmaadde? En, nu zij me niets kwam vragen,
niet eenmaal haar verwondering te kennen gaf over mijn
buitengewoon-Iaat-thuis-komen, nu ze, even als ik, zeldzaam
opgeruimd leek, zelfs zacht zingend het huis doorliep,
was 't nu niet duidelijk, dat ook zij nogmaals een
compensatie had gevonden voor de teleurstelling van haar
huwelijk? - Vermoedelijk was haar geluk, net als het
mijne, een transactie met haar ideaal; maar, mijn hemel,
welk geluk is iets meer in de serie van begoochelingen
gevolgd door ontgoochelingen, die een mens zijn levensloop
noemt? Het leek me zelfs wel pikant ieder een geheim
te hebben, dat de ander volgens een stilzwijgende
overeenkomst zou eerbiedigen.
Toch trok er al aan het tweede ontbijt een wolk schaduw
over de lichtglans in mijn binnenste heen.
Laat opgestaan had ik Anna wel uit de verte gehoord,
maar nog niet gesproken. Na haar zingen verwonderde 't
me niet een ongewoon blijde uitdrukking op haar gezicht
waar te nemen. Terwijl de meid haar van een bedelaar
vertelde, die allerlei wonderbaarlijke verhalen had opgehangen,
zag ik duidelijk haar oude geluidloze lach, die
lach zonder minachting, terug, waarbij 't was, of haar
licht blauwe ogen meelachten. Haar bewegingen, die
sedert de dood van ons kind iets lusteloos hadden gekregen,
waren weer levendiger geworden en - doch misschien
verbeeldde ik me dit maar - de plooi tussen haar
wenkbrauwen was minder diep.
Juist had ik me onwillekeurig de vraag gesteld: zou de
Kantere gisteren avond hier zijn geweest, toen ze me vertelde
dat hij tegen acht uur was gekomen en tot half elf
gebleven.
De woorden glipten me van de lippen:
"Omdat hij wist, dat ik uit was?"
Anna de schouders doch met een vrij onverschillige
gelaat.
„Hoe zou hij dat geweten hebben? Als je me had laten
voor jou
„. . . ik die eer te danken?"
„. . . denk aan . . . aan een gevoel van vriendschappelijkheid."
„ Ja, uit vriendschappelijkheid tot
. . . jou."
toch weer hatelijk geworden. Waardoor?
laatste sprankje jaloezie?
wel; was 't geen jaloezie
genegenheid, die ik zelf in 't Begrijp ik goed, dan jaloers van
der genegenheid, en de Kantere
vermoedde. deze twee mensen gevoelens voor
koesterden, geen geld, geen inbeelding
zij zo iets moois en heerlijks gevonden
zonder 't zoeken, zij 't te wat me
zeker een op de borst van een
medespeelster, tooien moet met strass.
verhouding, althans de verhouding, die ik tussen hen
Carolien, gelijk een
gekleurde, waargevoelde schilderij
er naast hangt.
alles zo mooi zou?
dan durfde ik zeggen:
doch lang was dit heel-kort naast mijn
nimmer-te-krijgen!
„wou hij eigenlijk van me?" vroeg ik een ogenblik
mijn hatelijkheid onbeantwoord had gelaten,
„ Je je in de laatste dagen niet
je misschien anders
Even trok Anna de schouders op; doch met een vrij onverschillige
uitdrukking van gelaat.
"hij dat geweten hebben? laten
uitspreken zou je gehoord hebben, dat hij juist voor jou
is gekomen."
"Zo ... en waaraan heb ik die eer te danken?"
"Wel ... ik denk aan ... aan een gevoel van vriendschappelijkheid."
"Ja, ja; uit vriendschappelijkheid voor mij blijft hij tot
half elf ... bij jou."
Mijn toon was toch weer hatelijk geworden. Waardoor?
Door een laatste sprankje jaloezie?
Waarschijnlijk wel; maar dan was 't toch geen jaloezie
van genegenheid, die ik voor me zelf in 't geheel niet
meer begeerde. Begrijp ik goed, dan was ik jaloers van
de aard der genegenheid, die ik tussen Anna en de Kantere
vermoedde. Dat deze twee mensen gevoelens voor
elkaar koesterden, waarin geen geld, geen inbeelding
rollen speelden, dat zij zo iets moois en heerlijks gevonden
hadden zonder 't te zoeken, dat zij 't genoten zonder
gedwongen te zijn zich te verschuilen, dat was 't, wat me
hinderde. Zo hindert zeker een diamant op de borst van een
actrice haar medespeelster, die zich tooien moet met strass.
Hun verhouding, althans de verhouding, die ik tussen hen
onderstelde, bedierf die van mij tot Carolien, gelijk op een
tentoonstelling een pittig gekleurde, waargevoelde schilderij
het fletse onreële stuk, dat er naast hangt.
Of alles zo mooi blijven zou?
Bedroog ik me niet in de Kantere, dan durfde ik zeggen:
heel kort; doch hoe lang was dit heel-kort naast mijn
nooit-gehad en nimmer-te-krijgen!
"Wat wou hij eigenlijk van me?" vroeg ik een ogenblik
later.
Anna, die mijn hatelijkheid onbeantwoord had gelaten,
zei nu volmaakt kalm:
"Je vragen wat de reden is, dat je in de laatste dagen niet
met hem gewandeld hebt, en of je misschien vandaag, anders
morgen weer eens wandelen wilt?"
150
Ofschoon ik er een voorwendsel in zag, deed de verklaring
me genoegen; ongelukkig voegde zij er zonder te
lachen, maar toch op een flauw spotachtige toon bij:
„Hij schijnt je te willen hervormen en hij gelooft zelfs, dat
weg is!"
de Kantere, ondanks zijn bekwaamheden en zijn ervaring,
de drijvers hoorde, graag alle mensen op
Procrustus-bed leggen, wist ik;
maar het ergerde me, dat hij zijn hervormingsplannen met
zouden die twee elkander wel
af en mijn antwoord
luidde:
„Wie weet! . . . Hij schijnt althans op sommige personen
te kunnen uitoefenen."
frase ergerde haar weer.
„ieder, die er zijn best voor
doet en . . . die 't . . . tenzij . . .
. . . ik 't . . . als iemand van mijn kennis."
„weet jij daarvan? er
voor me
het je gelukt
. . . . . . het omgekeerde
waar."
zie ik het onverdraaglijke lachje, waarmee me
keek, om daarna met een hooghartig
„'t moeilijk er bij jou omgaat."
't mogelijk, reeds iets van mijn verhouding
zekerheid toch ontbrak me de
't ogenblik een min of meer duidelijk schuldbekennen
ik:
„Mensenkennis is doorgaans
driekwart verbeelding!"
„mensen, denken, ze anderen alleen met
zeker waar."
een voorwendsel zag, deed de verklaring
genoegen; zonder te
flauw spotachtige toon bij:
"dat
hij al een goed eind op weg is!"
Dat de Kantere, ondanks zijn bekwaamheden en zijn ervaring,
tot de drijvers hoorde, die graag alle mensen op
het Procrustus~van hun opinie zouden leggen, wist ik;
hij hervormingsplannen met
Anna besproken had. Wat zouden die twee elkander wel
van mij verteld hebben, vroeg ik me weer af en mijn antwoord
aan Anna luidde:
"... Hij schijnt althans op sommige personen
veel invloed te kunnen uitoefenen."
Deze frase ergerde haar weer.
"Och, invloed-uitoefenen kan ieder, die er zijn best voor
... die 't met een ander goed meent ... tenzij ...
tenzij die ander even ... hoe zal ik 't noemen ... even
stug, even ontoegankelijk is als iemand van mijn kennis."
"Wat weet jij daarvan? Ik beweer niet te weten wat er
bij jou omgaat. Jij hebt altijd je best gedaan dit voor me
verborgen te houden en ik erken graag, dat het je gelukt
is; maar ... vertrouwen wekt vertrouwen en ... het omgekeerde
is ook waar."
Nog zie ik het onverdraaglijke lachje, waarmee ze me
even recht in de ogen keek, om daarna met een hooghartig
neusoptrekken te antwoorden:
"Alsof 't zo moeilijk was te weten, wat er bij jou omgaat."
't Was niet mogelijk, dat ze reeds iets van mijn verhouding
tot Carolien met zekerheid wist; toch ontbrak me de
moed haar te vragen: zeg 't me dan. Beseffend echter, dat
zwijgen op dit ogenblik een min of meer duidelijk schuldbekennen
zou wezen, zei ik:
"Verbeeld je gerust, dat je me kent. Mensenkennis is doorgaans
toch voor driekwart verbeelding!"
"Voor de mensen, die denken, dat ze anderen alleen met
hun verstand kunnen doorgronden, is dit zeker waar."
151
Anna . . . de koude Anna, het gevoel aanbevelend als een
te dringen in het gemoedsleven van
andere mensen! . . . Er viel niet aan te twijfelen, dat ze
hiermee eenvoudig iemand, dus de Kantere, napraatte.
En wederom bracht dit me op de gedachte, dat zij 't samen
mij gehad.
Wat hadden ze — vooral wat had hij — dan wel van me
gezegd?
zou 't hebben; maar durfde 't beproefde ik er achter
„Zo . . . is de Kantere zo lang gebleven . . . Dat kan een
. . . Waarover hebben
't gehad?"
„. . . weet 't zijn boek . . . het boek, dat
kent 't . . . een prachtige dingen staan daar in en zo waar! Jij vindt
wil je gaan zeggen; maar 't . . . over Sofietje gepraat
zijn vrouw."
een discussie over wijsgerige onderwerpen
alleen:
„al lang dood?"
„anderhalf met haar naar het
kunnen gaan heeft hij zijn hele carriére opgeofferd
hij weer in zorgen voor zijn kind."
verwachtende, dat er wel een vergelijking zou
mij. Daarin vergiste ik me
voort:
„. . . wil hij
horen . . . ik geloof
die twee samen gelukkig zijn geweest."
„dat wel?"
mijn niet hoorde.
„die
reden zijn
... het gevoel aanbevelend als een
werktuig om door te dringen in het gemoedsleven van
... Er viel twijfelen, dat ze
Kantere, napraatte.
de gedachte, dat zij 't samen
over mij hadden gehad.
- had hij - dan wel van me
Ik zou 't graag vernomen hebben; maar durfde 't weer
niet rechtstreeks vragen. Daarom beproefde ik er achter
te komen langs een omweg.
"... Kantere lang gebleven ... kan een
interessante avond voor je geweest zijn ... Waarover hebben
jelui 't al zo gehad?"
"Ach .. , over allerlei dingen. Ik weet 't zo precies niet
meer. Hij heeft me van zijn boek verteld ... het boek, dat
jij nu leest. Hij kent 't bijna helemaal van buiten ... Wat
waar! Jij vindt
ze natuurlijk niet waar. Dat wil je gaan zeggen; maar 't is
heus onnodig. Dan ... dan hebben we over Sofietje gepraat
en ook over zijn vrouw."
Ze had gelijk: een discussie over wijsgerige onderwerpen
met Anna kwam ook mij volmaakt onnodig voor. Ik liet
de Kantere's boek dus rusten en vroeg alleen:
"Is die allang dood?"
"Wel neen, pas anderhalf jaar. Om met haar naar het
Zuiden te kunnen gaan heeft hij zijn hele carrière opgeofferd
en nu zit hij weer in zorgen voor zijn kind."
Ik zweeg, verwachtende, dat er wel een vergelijking zou
volgen tussen de Kantere en mij. Daarin vergiste ik me
echter; al gauw ging ze voort:
"Hij heeft me veel van zijn leven verteld en ... al wil hij
van zijn vrouw geen kwaad zeggen of horen ... ik geloof
niet, dat die twee samen gelukkig zijn geweest."
"Wie zijn dat wel?"
Ze deed alsof ze mijn uitval niet hoorde.
"Toch schijnt hij voorbeeldig te hebben opgepast. Ja, die
man staat heel hoog en dat is zeker juist de reden van zijn
152
ongeluk geweest. Hij stond voor zijn vrouw wel te Over mij geen woord en toch twijfelde ik er niet meer
aan, dat Anna aan de Kantere eens duidelijk had doen inzien,
hoe laag ik voor mijn vrouw stond.
dat vervloekte gevoel je altijd — en nooit geheel ten
onrechte — vernederd te weten of te wanen!
Om maar te merkte ik op, dat de Kantere niet
verkoos zich voor ongelukkig te horen uitmaken. Een uitwerking
van die mededeling kon ik niet bespeuren en een
antwoord kreeg ik er niet op; maar plotseling zei ze:
„Hij is bijzonder vriendelijk voor je geweest. Ik vind, dat
wij hem zijn vertrek wel eens ten eten mochten
vragen."
van mijn avontuur en weinig geneigd mijn
tijd in beslag te laten nemen door die uitmuntende dominee,
af hebben geslagen,
Kantere
eens samen te kunnen gadeslaan.
voor lang heen ging, verbond
dit tot gaf dus dadelijk
merkte voldoening dat die verwonderde.
Aileen mijn kamer fantaseerde als gewoonlijk ons
nam me uitkomen welk een zonderling hysterisch
clankbare Kantere, niets voor haar
maakte naast haar minachtende koelheid
mij, aan wie ze toch minstens haar onafhankelijke
uitnodiging aan.
zijn vraag om weer eens samen te wandelen was ik
antwoord schuldig gebleven. op Anna's hand, om nog openhartig met hem te
en bovendien mijn beschikbare
alle uren van de dag Carolien
bezoeken.
samenkomst dat
wel hoog."
toch twijfelde ik er niet meer
Kantere inzien,
0, je altijd - ten
- te te wanen!
iets zeggen ongelukkig te horen uitmaken. Een uitwerking
niet bespeuren een
ze:
"voor dat
hem v66r eens ten eten mochten
Mijn hoofd vol van mijn avontuur en weinig geneigd mijn
laten nemen door die uitmuntende dominee,
zou ik zeker het verzoek botweg af hebben geslagen,
als ik minder nieuwsgierig ware geweest Anna en de Kantere
gadeslaan.
Bovendien, nu hij toch gauw en voor lang heen ging, verbond
éne diner me immers tot niets. Ik gaf dus dadelijk
toe en merkte met voldoening op, dat die grifheid
Anna zeer verwonderde.
Alleen in mijn kamer fantaseerde ik als gewoonlijk ons
onderhoud aan tafel en nam me daarbij voor eens te doen
een zonderling figuur Anna's hysterisch
dankbare verering van de Kantere, die niets voor haar
gedaan had, maakte naast haar minachtende koelheid
voor mij, aan wie ze toch minstens haar onafhankelijke
positie verschuldigd was.
De Kantere nam de uitnodiging aan.
Op zijn vraag om weer eens samen te wandelen was ik
het antwoord schuldig gebleven. Ik voelde hem al veel te
veel op Anna's hand, om nog openhartig met hem te
kunnen praten en bovendien hield ik mijn beschikbare
tijd liever vrij, ten einde op alle uren van de dag Carolien
te kunnen bezoeken.
Reeds bij onze tweede samenkomst vertelde deze me, dat
153
een bejaard heer, die vier weken geleden gestorven was,
haar onderhouden had. Gedurende zijn leven zou ze mij
niet ontvangen hebben, want ze was noch ontrouw, noch
ondankbaar. Nu echter had ze een nieuwe nodig en, daar haar stuitte telkens met een ander aan te
leggen — want ze was niet gemeen — vroeg ze, of ik die
beschermer wilde zijn.
Liefst had ik haar nog in het bezit van een ander geweten
en die ander dan gefopt. zou me een soort
zekerheid hebben gegeven van een „amant de coeur" of
iets dergelijks voor haar te wezen. Nu dit even onmogelijk
was, als me onmogelijk leek én dat ik haar zo gauw al
zou opgeven, én dat ik haar met een ander op gelijke voet
anders dan te overwegen, of
aanvaarden. Ik noemde dus een
lachend, of ik haar
voor zo'n luitenant aanzag, die een geschilderde op tafel afschuwelijke
taxeren van haar liefkozingen deed voor een ogenblik
mijn ze mij die woorden
tot haar weergekeerd.
mijn ogen haar echter bleven genieten, was mijn verstand
Ik verzwolg de pijnlijke
gelijk een verzwelgt, die verborgen
is in het aas.
had het hoogste cijfer geboden, dat ik geven
zag geen kans me zelfs tijdelijk meer te verschaffen.
nog altijd de administratie
mijn en er ééri beheer ontnemen. ja, hij brandkast met kluis en een noch het ander
zelfs het tegendeel het geval. Wat dus te doen?
de zaak nog eens te zullen
haar de belofte, dat
stellen met hetgeen ik haar
In die belofte geloofde ik, omdat ik niet twijfelen
wilde. stuurde me zo
ze weken geleden gestorven was,
ze mij
noch ontrouw, noch
Nu een nieuwe beschermer
't ander te
- was niet gemeen - zijn.
't in het bezit van een ander geweten
ander dan gefopt. Dit een soort
gegeven van "voor dit even onmogelijk
't èn èn zou delen, zat er niet veel anders op dan te overwegen, of
ik haar voorstel niet kon aanvaarden. Ik noemde dus een
som; maar tot enig antwoord vroeg ze lachend, of ik haar
zo'n luitenant aanzag, die een geschilderde osserib
zet en spek op zijn bord neemt. Dit afschuwelijke
liefkozingen voor een ogenblik
illusie haast geheel verbleken. Had ze mij die woorden
maar geschreven, nooit ware ik tot haar weergekeerd.
Nu mijn ogen haar echter bleven genieten, was mijn verstand
onmachtig zich af te wenden. Ik verzwolg de pijnlijke
impressie gelijk een vis de hoek verzwelgt, die verborgen
aas.
Evenwel, ik had het hoogste cijfer geboden, dat ik geven
kon en zag geen kans me zelfs tijdelijk meer geld te verschaffen.
Anna's vader had nog altijd de administratie
van mijn fortuin en er bestond niet één reden, waarom ik
hem eensklaps dat beheer zou ontnemen. Ja, daar een
en ik noch het een noch het ander
bezat, was zelfs het tegendeel het geval. Wat dus te doen?
Om tijd te winnen beloofde ik de zaak nog eens te zullen
overwegen en verkreeg daarvoor van haar de belofte, dat
zij intussen zich tevreden zou stellen met hetgeen ik haar
gaf. In die belofte geloofde ik, omdat ik niet twijfelen
Edoch, reeds de volgende avond stuurde ze me zo
gauw mogelijk weg, voorgevende, dat ze bij een vriendin
154
thee ging drinken. Ik vroeg, of die vriendin soms het gerokte
ventje uit de opera was en met een tergend grinniklachje
antwoordde ze: „Precies."
plaagt ze me maar?
was me niet ontsnapt, dat Anna veel meer drukte
zij voor haar
zuster en zwager had gedaan. Allerlei kleine verfijningen,
in den vreemde opgemerkt,
de soep, reukwater in de handwas-
kommetjes enz. werden deze keer in toepassing gebracht
en zij zorgde voor een bijzonder uitgewerkt dessert,
dat de Kantere na het
gaan. 's Morgens redderde zij zelf
al:1e slingerende couranten en boeken op, ornamenten
en de toebereidselen.
met ongewone zorgvuldigheid
lange menu, gaf me enige wenken omtrent de
die haar zeer en toch stemmig kleedde.
nog niet geweken; herhaaidelijk
haar weer horen zingen en behalve de geluidloze
vroeger, ik weer bij ogenblikken om haar
in haar ogen een dromerige
die getoond. Als
mijn wel evenveel verwondering
hebben opeens aan
enige maten van
't spelen, dat ik de verandering in haar
onnadenkende dat alleen
't iemand haar zich van het huwelijk geen mooier voorstelling
te mogen leven gelijk andere vrouwen
schenen dat volmaakt tevreden had kunnen zijn
expansie van haar bescheiden krachten in het
van zorgen voor een
die vriendin soms het gerokte
de opera was en met een tergend grinniklachje
"Liegt ze, dacht ik, of plaagt ze me maar?
Het was me niet ontsnapt, dat Anna veel meer drukte
maakte om de dominee te ontvangen, dan zij voor haar
gedaan. Allerlei kleine verfijningen,
vroeger wel eens bij anderen of in den vreemde opgemerkt,
zoals hors d'oeuvres v66r de soep, reukwater in de handwas-
enz. in toepassing gebracht
zorgde voor een bijzonder uitgewerkt dessert,
vermoedend of liever vrezend, dat de Kantere na het
eten spoedig heen zou gaan. alle slingerende couranten en boeken op, schikte de ornamenten
op de schoorsteen en hield het oog op de toebereidselen.
Daarna schreef ze met ongewone zorgvuldigheid
het lange menu, gaf me enige wenken omtrent de
wijn en verscheen eindelijk in een nieuwe japon van zwart
fluweel, die haar zeer goed en toch stemmig kleedde.
Haar opgeruimdheid was nog niet geweken; herhaaldelijk
had ik haar weer horen zingen en behalve de geluidloze
lach van vroeger, die ik weer bij ogenblikken om haar
lippen terug vond, ontwaarde ik in haar ogen een dromerige
teerhartigheid, die ze aan mij nooit had getoond. Als
om te ontkomen aan mijn blik, die wel evenveel verwondering
als spot zal hebben uitgedrukt, ging ze opeens aan
de piano zitten en speelde uit haar hoofd enige maten van
de Mondschein Sonate.
't Was onder dit spelen, dat ik de verandering in haar
wezen het best besefte. Het onnadenkende kind, dat alleen
getrouwd was, wijl zo hoorde en iemand haar gevraagd
had, dat zich van het huwelijk geen mooier voorstelling
had gevormd dan te mogen leven gelijk andere vrouwen
te leven, dat volmaakt tevreden had kunnen zijn
met een expansie van haar bescheiden krachten in het
alledaags liefhebben van een man, het zorgen voor een
155
een kind, het belangstellen
een overweldigende van de omstandigheden
een vrouw geworden, wier bestaan ongewoon
overal teruggestoten, schuw in
haar ziel hadden verschanst nu daar
van een ik, zo zelfverloochenend
dat ideaal
't een
haar vererend liefhebben.
uitnemend begreep, hij moest spelen in deze comedie.
kunnen en willen volhouden?
— — de Kantere iets
om
— geval onverschillig — kunnen houden,
zijn komst enige borrels naar binnen geslagen.
was dus tamelijk prikkelbaar, ver te
welke richting ik me ook zou bewegen.
ik de dominee vriendelijk, haast neerbuigend
kwalijk verborgen
een nedergeslagen vol geveinsde
lispelen een overhartelijk: „gaat
goed" zijn blanke hand Anna zag toesteken, kreeg
te roepen: als jelui nu je mooie rollen voor je
speelt, best; maar je er mij
houdt!
haar zenuwachtige opgewondenheid Anna haar
dadelijk Een paar minuten lang
en als
in de spiegel.
schraal en vaal naast die grote man met
schouders zijn gitzwart omlijst, aristocratisch
gelaat. Hij gesticuleerde weer mooi; mijn
geboeid, vast bleven ze ineen geklemd
te praten; aan mij
iets, dat zenuwachtig bewoog.
zag, dat Anna's ogen geen seconde van zijn gelaat
huishouden, het koesteren van een kind, het belangstellen
in een kleine kring van vrienden en vriendinnen, dit kind
was door een overweldigende druk van de omstandigheden
tot een vrouw geworden, wier bestaan ongewoon
was, wier krachten, overal teruggestoten, zich schuw in
het diepst van haar ziel hadden verschanst en nu daar
gewijd waren aan de dienst van een ik, zo zelfverloochenend
mooi, dat alleen hij, die naast haar voor dat ideaal
wilde knielen en 't ascetisch aanbidden, kans had op een
afstraling van haar vererend liefhebben.
En ik vermoedde, dat de Kantere uitnemend begreep, wat
voor rol hij moest spelen in deze comedie.
Zou hij die rol echter kunnen en willen volhouden?
Beducht - zonder reden natuurlijk - dat de Kantere iets
weten kon van mijn verhouding tot Carolien, had ik om
me goed - in dit geval onverschillig - te kunnen houden,
v66r zijn komst enige borrels naar binnen geslagen.
Ik was dus tamelijk prikkelbaar, gereed om te ver te
gaan in welke richting ik me ook zou bewegen.
Toen ik de dominee vriendelijk, haast neerbuigend
lachend, met een langzame hoofdknik vol kwalijk verborgen
eigenwaan en een nedergeslagen blik vol geveinsde
ootmoed, onder het lispelen van een overhartelijk: "gaat
het u goed" zijn blanke hand Anna zag toesteken, kreeg
ik lust uit te roepen: als jelui nu je mooie rollen voor je
eigen plezier speelt, hest; maar denkt niet, dat je er mij
mee voor de gek houdt!
In haar zenuwachtige opgewondenheid bood Anna haar
gast niet dadelijk een stoel aan. Een paar minuten lang
bleven wij dus midden in de kamer staan praten en als
gewoonlijk wierp ik een blik in de spiegel.
Ach, wat was ik schraal en vaal naast die grote man met
zijn vierkante schouders en zijn gitzwart omlijst, aristocratisch
bleek gelaat. Hij gesticuleerde weer mooi; mijn
handen leken wel geboeid, zo vast bleven ze ineen geklemd
op mijn rug; hij stond kalm te praten; aan mij
was altijd iets, dat zenuwachtig bewoog.
Ik zag, dat Anna's ogen geen seconde van zijn gelaat
156
afdwaalden en ik nam me zelf waar als „une quantité
négligeable", die toch te veel was. Gelijk gebochelden,
die, bespot wegens misvormingen, waaraan zij onschuldig
zijn en miskend in hetgeen zij verworven hebben ten koste
van allerlei bittere ervaringen, er toe komen een sarcastische
toon aan te slaan, als om zich daardoor nog boven
degenen te stellen, die op hen nederzien, zo voelde ook ik
de lust om sarcastisch te worden, die in de regel aan mijn
onverschilligheid en mijn traagheid van denken vreemd
was, zich wederom van me meester maken.
Evenwel, in den beginne zei ik nagenoeg niets.
Kantere's we nooit meer samen wandelden,
ik uitvlucht, dat ik boodschappen
het gesprek voerde de dominee lang bijna maar dromerig de ogen
zacht, als om onopgemerkt te blijven, de dominee
zelf bedienend. 't ik de invloed kon voelen, die
magnetische van als een
zijn kind, vertelde, dat men hem had aangeraden
naar Davos vertrekken dan te
verraderlijke de borst had
verkiezen boven genezen;
de hoge berglucht zouden de jonge longen zich
ze binnen kort
bond hem; dus mocht hij niet
aarzelen.
— meer om iets te zeggen dan wel uit overtuiging
— daarop moeilijk wezen
in Davos een goede opvoeding te geven, riep
met lichtende ogen schokschouderend uit:
„of de dominee dat zelf niet af zou kunnen!"
wanneer was heen te gaan
zag haar wenkbrauwen en neer gaan, haar
van haar wangen nog
hij antwoordde:
en zelf waar als "une quantité
die toch veel was. Gelijk gebochelden,
ervaringen, toe komen een sarcastische
om zich daardoor nog boven
te ook ik
die in de regel aan mijn
en denken vreemd
wederom van me meester maken.
den beginne ik nagenoeg niets.
De Kantere's vraag, of we nooit meer samen wandelden,
beantwoordde ik met de uitvlucht, dat ik boodschappen
te doen had gehad en aanstonds leidde Anna het gesprek af.
Aan tafel voerde de dominee lang bijna alleen het woord,
terwijl Anna hem maar dromerig lachend in de ogen
staarde, nu en dan haastig de meid een wenk gevend, of
vlug en zacht, als om onopgemerkt te blijven, de dominee
bedienend. 't Was, of ik de invloed kon voelen, die
als een magnetische stroom van hem uitging en als een
opwindende Champagne haar bedwelmde. Al gauw kwam
hij op zijn kind, vertelde, dat men hem had aangeraden
liever terstond naar Davos te vertrekken dan af te
wachten, dat de verraderlijke ziekte zich in de borst had
genesteld. Voorkomen was altijd te verkiezen boven genezen;
in de hoge berglucht zouden de jonge longen zich
misschien zo krachtig ontwikkelen, dat ze binnen kort
onaantastbaar waren. Niets bond hem; dus mocht hij niet
Toen ik - meer om iets te zeggen dan wel uit overtuiging
- daarop aanmerkte, dat het moeilijk zou wezen
het kind in Davos een goede opvoeding te geven, riep
Anna met lichtende ogen schokschouderend uit:
"Net, of de dominee dat zelf niet af zou kunnen!"
Daarna vroeg ze, wanneer hij van plan was heen te gaan
en ik zag haar wenkbrauwen even op en neer gaan, haar
mondlijn verstarren, het fletse rood van haar wangen nog
verschieten, toen hij antwoordde:
157
„v66r de zomer.”
voorbij hem heen kijkend, zei ze:
„wel gelijk. Niets binclt u en . . . een wezen, waaraan
je hele hangt, te moeten verliezen . . . dat is verschrikkelijk!
. . . en
zijn behoud!"
had Anna een zin van zoveel betekenis tot mij
me in de Kantere's plaats
antwoorden:
„is dan toch een strijden tegen de Voorzienigheid,
en iedereen geeft wat goed
hem is!"
me een blik toe;
zulk een taal tegenover een
dit ogenblik mijn
kwajongensachtige
mijn schermen ik niets
maar dat ik
en de dominee in moeilijkheden bracht.
Kantere scheen in mijn bedoeling te vergissen:
op een bijna schertsende
„u de theoloog eens met zijn eigen wapenen in het
meneer Termeer; 't waarvan men de scherpte onderschat."
voort:
„geloof, het u verwondert een ex-dominee zo
over is de eerste niet, die
maar toch vlei ik me een goede reden
dat huis overdoen.
om 't is, zou u de soliditeit, de inrichting,
't leiden hoe hoog de bouwmeester werk
Schiller al gezegd."
„heus, het werk de meester „'t en zonder vooroordeel willen
"Denkelijk al vóór de zomer."
En voorbij hem heen kijkend, zei ze:
"U heeft wel gelijk. Niets bindt u en ... een wezen, waaraan
je hele hart hangt, te moeten verliezen ... dat is verschrikkelijk!
... Hoe gelukkig, als je nog strijden kunt en
strijden moogt voor zijn behoud!"
Nooit had Anna een zin van zoveel betekenis tot mij
gezegd; dit prikkelde me om gauw in de Kantere's plaats
te antwoorden:
"Dat is dan toch een strijden tegen de Voorzienigheid,
die immers berusting verlangt en iedereen geeft wat goed
voor hem is!"
Anna kleurde en wierp me een verontwaardigde blik toe;
zij schaamde zich zeker over zulk een taal tegenover een
gewezen predikant, die bovendien op dit ogenblik mijn
gast was. Ik besefte volkomen goed het kwajongensachtige
van mijn schermen met een argument, waarvan ik niets
meende; maar het deed me toch plezier te zien, dat ik
haar ergerde en de dominee in moeilijkheden bracht.
De Kantere scheen zich niet in mijn bedoeling te vergissen:
hij antwoordde althans op een bijna schertsende
toon:
"Wilt u de theoloog eens met zijn eigen wapenen in het
nauw brengen? Pas op, meneer Termeer; 't is gevaarlijk
een wapen te hanteren, waarvan men de scherpte onderschat."
En zijwaarts afbuigend voer hij voort:
"Ik geloof, dat het u verwondert een ex-dominee zo
weinig over God te horen praten. U is de eerste niet, die
dit vreemd vindt; maar toch vlei ik me een goede reden
te kunnen geven. Stel eens, dat u me dit huis wilde overdoen.
Zou u dan, om 't aan te bevelen, me vertellen, dat
de architect zo knap is. of zou u de soliditeit, de inrichting,
de afwerking prijzen en 't aan mij overlaten daaruit
af te leiden hoe hoog de bouwmeester staat? Het werk
moet immers de meester loven, heeft Schiller al gezegd."
"En vindt u heus, dat het werk de meester looft?"
"Als wij 't maar aandachtig en zonder vooroordeel willen
158
wel, ogen onrechtvaardigs
leven is, omdat het verkeerde wel
alle goede
de voet gevolgd worden door de beloning.
een voorbeeld, het kwaad gelukkig
u het goede ons
het ons immers
het hoogste geluk. Is eenmaal de prijs verkrijgen wie hebben wij 't betalen?"
Terwiji ik Anna's ogen weer helderder
riep ze in vervoering
„O, hoe waar is dat!"
me bijzonder kregelig
lachje zei ik ongeveer:
„had van een almacht iets verwacht Nu niet doorgronden, niewaar?
al weer, of het werk ooit
werk bestaat uit de dwang
een cloel verbod ooit dit doel
„doel voel je" schetterde Anna triomfantelijk. „ Je
't dan voel je
daarin je enig waar geluk is gelegen!"
Ik al de
een leermeester, die zich eindelijk begrepen ziet,
„ Juist, in:
„ Ja, je naïef aan je neigingen
houden."
weer een tegenspraak bij de „je juist alle
zij gezet. Feuchtersleben niet?"
beschouwen, ja. Ik weet wel, dat er in uw ogen veel onrechtvaardigs
in het leven is, omdat het verkeerde wel
eens een kortstondige voldoening schenkt en alle goede
daden niet op de voet gevolgd worden door de beloning.
Nietwaar? Maar een voorbeeld, dat het kwaad gelukkig
maakt, kan me toch niet noemen en waar het goede ons
dikwijls aanvankelijk smart baart, maakt het ons immers
juist ontvankelijk voor het hoogste geluk. Is 't niet zo,
mevrouw? Lijden is nu eenmaal de prijs. waarvoor dit
geluk te verkrijgen is. Aan wie hebben wij te wijten,
als wij te gierig zijn die prijs te betalen?"
Terwijl hij zo sprak, had ik Anna's ogen weer helderder
en dwepender op zien glanzen; nu riep ze in vervoering
uit:
,,0, dominee, hoe waar is dat! Hoe waar is dat!"
Deze hysterische instemming maakte me bijzonder kregelig
en met een onaangenaam lachje zei ik ongeveer:
"Een fijne waarheid! Ik had van een almacht iets beters
dan zo duur te koop aan te bieden, wat hij gratis
zou kunnen geven. Nu weet ik wel, wat u daartegen zal
inbrengen. We kunnen hem niet doorgronden, niewaar?
Mij wel; maar dan vraag ik al weer, of het werk ooit
de meester kan loven, als dat werk bestaat uit de dwang
om naar een ·doel te streven met het verbod ooit dit doel
te leren kennen?"
"Dat doel voel je" schetterde Anna triomfantelijk. "Je
voelt elk ogenblik, als je je plicht doet en dan voel je
ook, dat daarin je enig waar geluk is gelegen!"
werd steeds korzeliger en toen de Kantere met al de
klem van een leermeester, die zich eindelijk begrepen ziet,
gezegd had:
"Juist, mevrouw!" viel ik in:
"Ja, als je genoeg bent het toegeven aan je neigingen
voor plichtsvervulling te houden."
Anna had weer een tegenspraak bij de hand.
"Wanneer je geen kind meer bent, dan heb je juist alle
andere neigingen op zij gezet. Zegt Feuchtersleben dat
ook niet?"
159
Voor 't deze naam uit Anna's mond.
Daar zij vroeger bijna nooit een boek las, zelfs geen lichte
roman, moest ze de kennismaking met die oppervlakkige
wel danken hebben. verdiepte
ze zich nu om zijnentwil in min of meer diepzinnige
bespiegelingen! Het schermen met de wijsheid van
ik 't onuitstaanbaar.
Kantere vraag beantwoordde, schonk ik
bedaard wijn in; zodra hij uitgesproken had, vroeg ik met
een plagend lachje:
„Sinds wanneer lees jij philosophische boeken of liever:
in 't algemeen?"
het glas
zij op een kalme, maar afbijtende
toevoegde:
„te leggen wat
niet begrijp."
Kantere kwam dadelijk tussenbeide.
„O, van uitlegger een sinecure.
uw man al lang ingezien."
zwegen beiden stil; ik zenuwachtig lachend, bang
verliezen, zij zich gemakkelijker
maar in toch opgewonden
een lange tijd sprak de Kantere door over von
luisterde niet
konden die praatjes me ten slotte schelen?
van
de draad van het gesprek. Onwillekeurig
was mijn
me naast haar mijn tegen
en haar ronde arm om
hand streelde over het voorhoofd,
zag haar
fluisterde: me lief,
dat ik al de ergernis, al de vernederingen,
dorheid van mijn dagelijks kan vergeten.
't eerst hoorde ik deze naam uit Anna's mond.
geen lichte
kennismaking die oppervlakkige
wijsgeer wel aan de Kantere te danken hebben. Dus verdiepte
nu om zijnentwil min of meer diepzinnige
hespiegelingen! wijsheid anderen heeft me altijd geërgerd; in Anna vond ik 't onuitstaanbaar.
Terwijl de Kantere haar vraag beantwoordde, schonk ik
ik met
lachje:
"jij philosophische liever:
sinds wanneer lees jij in 't Een dof rood overtoog Anna's wangen en ik zag het glas
in haar hand beven, toen zij op een kalme, maar afbijtende
toon me toevoegde:
"Sinds ik iemand ken, die in staat is me uit te leggen wat
ik niet begrijp."
De Kantere kwam dadelijk tussenbeide.
,,0, mevrouw, bij u is het ambt van uitlegger een sinecure.
Dat heeft uw man allang ingezien."
Wij zwegen beiden stil; ik zenuwachtig lachend, bang
mijn zelfbedwang geheel te verliezen, zij zich gemakkelijker
beheersend, maar in haar ziel tooh opgewonden
verontwaardigd.
Nog een lange tijd sprak de Kantere door over von
Feuchtersleben en andere denkers; maar ik luisterde niet
meer. Wat konden die praatjes me ten slotte schelen?
Ik schonk nu een fijnere wijn, dronk daar zelf veel van
mee en verloor de draad van het gesprek. Onwillekeurig
dwaalden mijn gedachten naar Carolien. Daar was mijn
vergoeding. Ik zag me naast haar zitten, mijn hoofd tegen
haar schouder geleund en ik voelde haar ronde arm om
mijn hals. Haar zachte hand streelde me over het voorhoofd,
haar kopje boog zich over me heen. Ik zag haar
mond, haar ogen nader komen en fluisterde: heb me lief,
geef me genot, dat ik al de ergernis, al de vernederingen,
al de dorheid van mijn dagelijks leven kan vergeten.
160
Ik voelde, dat niemand anders me geven kon, wat zij me
gaf. Ik kon haar onmogelijk meer missen; een toekomst
doodzijn. Ik moest . . . en
geen laagheid zou me te laag, geen bedrog zou me te
gemeen zijn om het gevraagde jaargeld bijeen te brengen.
Een geluk, als zij me gaf, had ik nooit gekend, zou ik
viel niet te aarzelen; morgen al
ik naar Utrecht gaan om Bloemendael mijn effecten
af te nemen. Wat drommel, ik hoefde er hem toch geen
waarom ik mijn vermogen zelf
verkoos te beheren en wat ik er mee verkoos te doen!
Pas bij de Cognac keerde ik tot de werkelijkheid terug,
hoorde ik weer, wat er naast me gesproken werd. Ik herinner
indruk te hebben gekregen, dat ze mijn
eenmaal hadden opgelet. Anna was geheel
aanblik van haar dominee, die haar extatische
— aan zo'n verering
— reeg zijn mooie zinnen zo keurig aan
stond als sprak de
riep Anna geestdriftig uit:
„Dat zo dikwijls gedacht; maar
juist te kunnen uitdrukken,
in je omgaat!"
Kantere glimlachte met gemaakte bescheidenheid en
pauze maakte ik gebruik om te zeggen:
„mijn moest overdoen dominee! Het
de vrouwen
je lippen opvangen, als
de „dat jou wat zou kunnen schelen!" zei Anna met
't „dat er iets aan is van dat prestige; maar
gevaar, niet de voldoening aan
de duur het aantrekkelijke
vertrouwen te bezitten en dientengevolge
kunnen troosten en steunen."
dat niemand zij me
Ik kon haar onmogelijk meer missen; een toekomst
zonder haar leek me een levend doodzijn. Ik . .. zou laag, geen bedrog te
het gevraagde jaargeld bijeen te brengen.
had ik nooit gekend, ik
nooit weer vinden. Er viel niet te aarzelen; morgen al
wilde ik naar Utrecht gaan om Bloemendael mijn effecten
te nemen. drommel, hoefde er hem toch geen
rekenschap van te geven, waarom ik mijn vermogen zelf
ik er mee verkoos te doen!
de Cognac keerde ik tot de werkelijkheid terug,
er naast me gesproken werd. Ik herinner
me toen de indruk te hebben gekregen, dat ze mijn
afdwalen niet eenmaal hadden opgelet. Anna was geheel
verdiept in de aanblik van haar dominee, die haar extatische
blik geen seconde losliet en hij - aan zo'n verering
zeker gewend - reeg zijn mooie zinnen zo keurig aan
elkaar als sto:1d hij op een kansel en als sprak hij tot de
menigte.
Op eens riep Anna geestdriftig uit:
"Precies, precies! Dat heb ik zo dikwijls gedacht; maar
hoe heerlijk moet het zijn zo juist te kunnen uitdrukken,
wat er in je omgaat!"
De Kantere glimlachte met gemaakte bescheidenheid en
van die pauze maakte ik gebruik om te zeggen:
"Als ik mijn leven moest overdoen werd ik dominee! Het
moet aardig zijn z6'n prestige in de ogen van de vrouwen
te hebben, dat zij elk woord van je lippen opvangen, als
waarheid!"
"Net, of dat jou wat zou kunnen schelen!" zei Anna met
een smadelijk lachje.
De Kantere wierp 't over een andere boeg:
"Ik ontken niet, dat er iets aan is van dat prestige; maar
daarin schuilt wel het gevaar, niet de voldoening aan
ons ambt verbonden. Wat er op de duur het aantrekkelijke
van uitmaakt, is het vertrouwen te bezitten en dientengevolge
te kunnen troosten en steunen."
161
„Vindt u du niet gevaarlijk?'
Een lange uitweiding over de plichten van een dominee
en de tact die hij moet bezitten, waarmee de Kantere mijn
vraag beantwoordde, besloot deze bijeenkomst. Ik plaatste
alleen nog de opmerking:
„Het verdriet, waarvoor een troost of liever een trooster
is te vinden, heeft niet veel te beduiden,”
en het ergerde me, dat Anna, ondanks mijn uitdagende
ze me
niet eenmaal verstaan had.
daarna opstond, verklaarde Kantere niet op
de thee te kunnen blijven. Hij wilde Sofietje nog zien,
zijn vaste gewoonte.
hem wit suikergoed mee en maakte een afspraak
kleine te gaan wandelen.
Van een wandeling met mij repte niemand meer.
van kennen ook
anderen de zonderlinge gewaarwording, dat de tegenwoordigheid
— — iemand zowel de
de moed geven tot te ogen
kunnen als willen uitbrengen?
geen trek meer
te wisselen, laat staan haar onaangenaamheden
zeggen.
de courant en een
onze lippen.
opgeruimdheid,
avond waren begonnen. Meer
clan wrokten we, voelden we elkanders bijzijn als
de bevrediging van
voortdurend het
zoveel mooier . laat ik
minder dan de mijne. En,
nog 't de gedachte, dat zij mij
ik haar. De publieke opinie,
ruiterlijk trotsen,
"Vindt dat niet de plichten van een dominee
die hij moet bezitten, waarmee de Kantere mijn
plaatste
de opmerking:
"verdriet, liever een trooster
heeft niet veel te beduiden,"
het ergerde me, dat Anna, ondanks mijn uitdagende
blik, hier volkomen kalm bij bleef. Zij deed, alsof ze me
verstaan had.
Toen ze daarna opstond, verklaarde de Kantere niet op
te kunnen blijven. wilde Sofietje nog zien,
eer het kind naar bed ging; dat was zijn vaste gewoonte.
Anna gaf hem wat suikergoed mee en maakte een afspraak
om morgen met de kleine te gaan wandelen.
met mij repte niemand meer.
Is 't een eigenaardigheid van mij alleen of kennen ook
zonderlinge dat tegenwoordigheid
van een derde - stel A - iemand zowel de
lust als de moed kan geven om tot B sarcastische en
hatelijke opmerkingen te richten, die hij onder vier ogen
evenmin zou kunnen als willen uitbrengen?
Zodra de Kantere verdwenen was, had ik geen trek meer
een woord met Anna te wisselen, laat staan haar onaangenaamheden
te zeggen.
We namen dus ieder weer een vel van de courant en een
groot half uur lang kwam er geen geluid over onze lippen.
Toch was er geen spoor meer te vinden van de stille opgeruimdheid,
waarmee we de avond waren begonnen. Meer
dan ooit wrokten we, voelden we elkanders bijzijn als
de onoverkomelijke hinderpaal voor de bevrediging van
onze begeerten. Bovendien hinderde me voortdurend het
besef, dat haar genegenheid zoveel mooier ... laat ik
liever zeggen zoveel minder lelijk was dan de mijne. En,
wat me nog 't meest kwelde was de gedachte, dat zij mij
zoveel meer plagen kon dan ik haar. De publieke opinie,
mijn gebrek aan moed om die opinie ruiterlijk te trotsen,
162
de omstandigheid, dat haar vader mijn geld nog in zijn
ten slotte, als zij 't verlangen zou, politie
rechterlijke macht . . . alles zou haar helpen, mij tegenwerken.
ik vermocht niets, zolang zij maar het voorgeschreven
de verboden
genot getrokken heeft, niet overschreed.
er niet altoos aan de feitelijkheid, die echtbreuk
clie zelfs maar een onvoorzichtigheid
twee zinnelijkheden
voorafgaat, waarin de ganse scheiding al ligt
dat voor de bevrediging
daad, terwijl het
vermeide met het geruststellend bewustzijn van een
mensdom verlangt feiten,
alleen feiten, oordeelt alleen over feiten!
't clus niet alleen Anna, die
maar achter haar de hele
maatschappelijke samenleving met star
van goed zijn
vrijspreekt vonnist.
was Anna, die nog altijd rood van opwinding en
het gesprek „de Kantere al zo gauw heengaat, zal hij denkelijk
meer komen eten. Trouwens . . . ook
na de ondervinding van
Maar . . . zullen hem nog wel eens samen
vriendelijk me . . . . . . beleefider spreken je
avond hebt gedaan."
zie ik haar zitten. Voorbij waren de zij waren
zij weer
geleden, koude, ondoorgrondelijke
de opgetrokken neus
neergebogen de likeur ik weinig lust me
wijzen.
mijn nog in zijn
bezit had, ja, ten slotte, als zij 't politie
en rechterlijke macht ... tegenwerken.
En zij maar het voorgeschreven
grenslijntje, dat de conventionele moraal tussen verboden
en geoorloofd genot getrokken heeft, niet overschreed.
Alsof er niet altoos aan de feitelijkheid, die echtbreuk
heet en die maar een gevolg, soms zelfs maar een onvoorzichtigheid
is, een breuk van twee zielen of twee zinnelijkheden
ganse scheiding ligt
opgesloten! Ons hele verschil was, dat voor mij bevrediging
pas begon met de daad, terwijl zij zich in het
willen vermeide met het geruststellend bewustzijn van een
tijdige zelfbeheersing. Maar het mensdom verlangt feiten,
ziet alleen feiten, oordeelt alleen over feiten!
Daardoor was 't dus ook nu weer niet alleen Anna, die
vijandig tegenover me stond; maar achter haar de hele
menselijk-maatschappelijke samenleving met zijn star
willekeurige onderscheiding van goed en kwaad en zijn
onzinnige regelen, waarnaar zij vrijspreekt of vonnist.
Het was Anna, die nog altijd rood van opwinding en
boosheid, enigszins hakkelend het gesprek begon:
"Nu de Kantere al zo gauw heengaat, zal hij denkelijk
hier niet meer komen eten. Trouwens ... dat kan ook
geen genoegen voor hem zijn na de ondervinding van
vandaag. Maar... we zullen hem nog wel eens samen
ontmoeten. Ik verzoek je vriendelijk me dan ... in zijn
tegenwoordigheid ... wat beleefder toe te spreken dan je
van avond hebt gedaan."
Nog zie ik haar zitten. Voorbij waren de ogenblikken van
genot, waarop zij zich had verheugd en die vergald waren
geworden door mijn scherpe uitvallen. Thans was zij weer
de Anna van een paar weken geleden, het koude, ondoorgrondelijke
beeld met de stalen blik, de opgetrokken neus
en de neergebogen mondlijn.
Verhit door de wijn en de likeur had ik welmg lust me
zo ijzig bedaard terecht te laten wijzen.
163
„En ik verzoek je vriendelijk voortaan in het bijzijn van
trek 't niet aan; maar als je 't anderen mee te delen, doe 't minste mijn afwezigheid. Wat de Kantere van me denkt is me
maar dat nu juist
me is een belachelijke te moeten
spelen.”
„Ik begrijp niet, waarop je doelt."
„. . . 't dan maar aan de Kantere. Die begrijpt
't zij op en ging heen.
ogenblik af heeft ze me zelfs geen hand meer
—
haalde Cognac, schonk me een
nam de kat op mijn schoot en verdiepte me in
van mijn onsamenhangende denkbeelden.
ik vroeger, bij het toetrekken van mijn huisdeur, me
de vijandigheid der mensen,
huis voor me samengekrompen een kamer
het vijandige doorgedrongen alle gangen en alle
nam 't als een onzichtbare, benauwende al
smoren in de
atmosfeer deze kleine ruimte.
en ik wist maar niet hoe!
en toch moest
erkennen, me had
wie de schuld, aan wie de oorspronkelijke
't dat mijn vrouw de liefkozingen
zelfs een aanhalige kat me
't had ze me die gegeven, zou er op de
tevreden Maar er toch
recht op! —
of een stem in mijn binnenste uitriep: recht
"verzoek je vriendelijk in het bijzijn van
derden je minachtende toon wat te matigen. Ik trek 't me
maar als je 't noodzakelijk vindt je opinie over
mij aan anderen mee te delen, doe 't dan ten minste in
Wat me denkt is me
onverschillig; maar je moest begrijpen, dat het nu juist
geen pretje voor me is een belachelijke rol te moeten
spelen."
"begrijp je doelt."
"Zo ... vraag 't aan de Kantere. Die begrijpt
't des te beter."
Zonder meer een syllabe te uiten stond zij op en ging heen.
Van dat ogenblik af heeft ze me zelfs geen hand meer
toegestoken. -
Alleen gebleven haalde ik de Cognac, schonk me een
toddy in, nam de kat op mijn schoot en verdiepte me in
de warreling van mijn onsamenhangende denkbeelden.
Had ik vroeger, bij het toetrekken van mijn huisdeur, me
veilig gevoeld, afgesloten van de vijandigheid der mensen,
nu was het huis voor me samengekrompen tot een kamer
en het vijandige doorgedrongen in alle gangen en alle
andere vertrekken daaromheen. Ik nam 't overal om me
waar als een onzichtbare, benauwende overmacht, die al
mijn verlangens veroordeelde en poogde te smoren in de
duffe atmosfeer van deze kleine ruimte.
Ik wilde er uit, er uit en ik wist maar niet hoe!
Diep voelde ik me verongelijkt en gekrenkt en toch moest
ik erkennen, dat feitelijk niet Anna, maar ik me had
misdragen.
Doch aan wie de schuld, aan wie de oorspronkelijke
schuld?
Was 't te veel gevergd, dat ik van mijn vrouw de liefkozingen
had verwacht, die zelfs een aanhalige kat me
gaf?
't Is waar, al had ze me die gegeven, ik zou er op de
duur niet tevreden mee geweest zijn. Maar ik had er toch
behoefte aan en recht op! -
Daar was 't, of een stem in mijn binnenste uitriep: recht
164
niet één aan een man
de schijn, noodzaak zulke liefkozingen
geven!
wil Carolien te
't of dat me
een illusie, waarin
even nog mijn hoogste geluk had gezien?
dronk meer en meer en allengs keerden allerlei
gevoeld.
betekende meest thans naast
ingebeelde waarom had die inbeelding
toen zij me nog z6veel gaf?
volgende gelijk ik in Amsterdam
mijn was: met
de lange reeks van
moesten als voorheen me af: waarom de ogen geopend?
beter dan mijn
verbittering en wangunst afgewisseld
en onverschilligheid?
't mijn ogen omhoog geen nadenken in
Ik voelde me te moe om een voet te verzetten, en te
te blijven zitten of liggen.
ik zou moeten
draaide ik en toch snakte
een afleiding, naar iets nieuws, iets onverwachts.
alleen met Anna leek me ondoorkomelijk, een
't niets toch iets willen. Zodra het tweede
— waarbij we elkander geen syllabe
— ging ik de lucht knappen;
mijn afkoelde, niet uit mijn gemoed ver-
of geen recht, niet vrouw ter wereld zal aan een man
als jij anders dan voor de schijn, uit noodzaak zulke liefkozingen
geven!
De gedachte was me waarlijk niet nieuw en toch verlamde
zij eensklaps mijn wil om nog die avond naar Carolien te
gaan.
Was 't de opwinding van de wijn, of wat was 't, dat me
op eens belette genoegen te nemen met een illusie, waarin
ik zo even nog mijn hoogste geluk had gezien?
Ik dronk meer en meer en allengs keerden allerlei
visioenen uit mijn jeugd terug, gevoelde ik weer, zoals ik
toen had gevoeld.
Wat betekende mijn meest intense genot van thans naast
dat ingebeelde van vroeger en waarom had die inbeelding
me niet voldaan, toen zij me nog z6veel gaf?
De volgende morgen ontwaakte ik, gelijk ik in Amsterdam
v66r mijn huwelijk zo dikwijls ontwaakt was: met
een schrik voor de nieuwe dag, voor de lange reeks van
ellendige uren, die weer doorworsteld moesten worden.
En als voorheen vroeg ik me af: waarom de ogen geopend?
Was mijn naarste droom niet beter dan mijn
werkelijkheid van verbittering en wangunst af~ewisseld
door teleurstelling en onverschilligheid?
Mijn wangen gloeiden weer als in koortshitte; 't was, of
aanhoudend rookwolkjes voor mijn ogen omhoog trokken
en mijn loodzware hersenen waren tot geen nadenken in
staat. Ik voelde me te moe om een voet te verzetten en te
gejaagd om een kwartier lang te blijven zitten of liggen.
Opziende tegen elk tweetal woorden dat ik zou moeten
wisselen, draaide ik mijn kamerdeur af en toch snakte
ik naar een afleiding, naar iets nieuws, iets onverwachts.
Een avond alleen met Anna leek me ondoorkomelijk, een
samenzijn met Carolien in 't geheel niet meer verleidelijk.
Ik wilde niets en wilde toch iets willen. Zodra het tweede
ontbijt voorbij was - waarbij we elkander geen syllabe
toevoegden - ging ik de lucht in om wat op te knappen;
maar de Noordewind, die mijn heet hoofd afkoelde, kon
de wrevel tegen alles en allen niet uit mijn gemoed ver-
165
kwamen die middag de dingen me zeldzaam
kil en onaangenaam voor! Het zonlicht scheen
pijniijk een koude luchtstroom de optrillende warmte gedurig
uit joeg en de zware, overtrekkende schaduwen
van een uiteengewaaide winter.
vaste voornemen de eenzame te gaan
uitgetogen; ik aan bij
had haar straat toen een leeg en armoedig en doods
ik me angstig tegen haar deur
rondglurend niemand me bespiedde! Die angst
clwaas en juist daardoor werd mijn
het leven, dat me
dwong genot te stelen, net als
en opgezweept.
zelfs en terwijl haar
terwij1 warme zoenen
opwekten, voelde ik me langzamerhand moediger
en helderder. Ze overlaadde me met
ik er het leugenachtige ook
me de handen
Op eens kwam een scheiding van
wilde een zuivere toestand
die mocht Anna me niet weigeren, ze ten
waarheid een fatsoenlijke vrouw verlangde
eenmaal zouden mijn daden zoal
te rechtvaardigen, ten minste te verontschuldigen
recht meer hebben er me rekenschap
vragen.
dankte er voor tot repoussoir te dienen voor Anna's
laten belemmeren door
aan mijn been.
Terwij1 en me al kussend
weer over de geldquaestie.
't verrukkelijke een voortdurende gol-
jagen. Wat kwamen die middag de dingen me zeldzaam
stug en kil en onaangenaam voor! Het zonlicht scheen
me pijnlijk schel, alle kleuren waren stuitend hard; 't was,
of een koude luchtstroom de optrillende warmte gedurig
voor me uit joeg en de zware, overtrekkende schaduwen
leken flarden van een uiteengewaaide winter.
Met het vaste voornemen de eenzame duinen in te gaan
was ik uitgetogen; toch belde ik om drie uur aan bij
Carolien.
Wat had haar straat toen een leeg en armoedig en doods
aanzien! En toch drukte ik me angstig tegen haar deur
aan, rondglurend of niemand me bespiedde! Die angst
was ergerlijk dwaas en laf; maar juist daardoor werd mijn
woede tegen de onrechtvaardigheid van het leven, dat me
alles onthield en dus dwong mijn genot te stelen, net als
een werkloze zijn broodje, weer geprikkeld en opgezweept.
Carolien schonk me Port, veel Port zelfs en terwijl haar
blanke hals me weer verlokte, terwijl haar warme zoenen
me opwekten, voelde ik me langzamerhand moediger
worden en krachtiger en helderder. Ze overlaadde me met
lieve woordjes en al proefde ik er het leugenachtige ook
van, ze streelden me de ziel gelijk lauw-warm water de handen
streelt in de winter. Op eens kwam een scheiding van
Anna me onvermijdelijk voor. Ik wilde een zuivere toestand
en die mocht Anna me niet weigeren, als ze ten
minste naar waarheid een fatsoenlijke vrouw verlangde
te heten.
Was ik eenmaal weer vrij, dan zouden mijn daden zoal
niet te rechtvaardigen, ten minste te verontschuldigen
zijn en niemand het recht meer hebben er me rekenschap
van te vragen.
Ik dankte er voor tot repoussoir te dienen voor Anna's
schijn-voortreffelijkheid en me te laten belemmeren door
een dood blok aan mijn been.
Terwijl Carolien op mijn schoot zat en me al kussend
naampjes gaf, begon ze weer over de geldquaestie.
0, ik voel 't nog, hoe ik de ogen niet af kon houden van
haar verrukkelijke lippen, die in een voortdurende gol-
166
ving, als zoenden ze elkander, over het zachte karmijnrood
een vochtige glans onderhielden en hoe 't me bij
haar vraag eensklaps te moede werd, of er uit mijn maag
een gulp gal opsteeg naar mijn keel.
„Stil," riep ik uit. „zwijg over dat geld . . . of ik loop de
deur uit en kom nooit meer terug!"
Zij zoende me weer en suste:
„Nu . . . nu . . . nu; word maar niet boos, je bent lief";
poos, glimlachend me altijd door
toch weer
aan en nu was 't, of er allengs harmonie
haar en mijn veriangen. maakte me diets
onrechtvaardig te zijn geweest. Indien ik vergde, dat
Carolien helemaal voor mij zou wezen, dan moest ook ik
helemaal voor zij niet enige
ik haar langer zou verzorgen dan in.
de eerste vrouw stand houdt,
gelijk geen middel onbeproefd te
mogelijk geld te slaan uit onze verhouding
zich daardoor te vrijwaren voor armoede op haar
niet een beetje van me hield, althans genot bij me
me al lang een plaatsvervanger
haar gunsten met anderen doen
kind als zij moest zeker meer aanbidders
ze aannemen ik, ondanks het
wel een „amant de coeur", minstens iemand,
boven anderen voortrok.
kwajongensachtige zelfverlakking;
spreek 't het enige middel
dragelijk Verloor ik Carolien,
— 't ondervinding — staat een vrouw te vinden, wier liefkozingen de
vervangen.
beeld van haar heerlijke mond in mijn ogen, met
mijn ik naar
elke prijs van Anna te scheiden en
vatte niet meer, dat ik nog gisteren avond Carolien
zoenden ze elkander, over het zachte karmijnrood
vochtige glans onderhielden hoe 't bij
er uit mijn maag
opsteeg naar mijn keel.
""... of de
nooit meer terug!"
schrok van mijn heftigheid, zoende me weer en suste:
"... ... word maar boos, je bent lief";
maar nadat ze een poos, glimlachend en me altijd <ioor
strelend en kussend, gezwegen had, begon ze toch weer
van voren af aan en nu was 't, of er allengs harmonie
kwam in haar eis en mijn verlangen. Ik maakte me diets
te vergde, dat
wezen .. moest ik
immers helemaal voor haar zijn. Zolang zij niet enige
zekerheid bezat, dat ik haar langer zou verzorgen dan in
de regel <ie eerste bekoring van een vrouw stand houdt,
zolang had zij volkomen gelijk geen middel onbeproefd te
laten om zoveel mogelijk geld te slaan uit onze verhouding
en zich daardoor te vrijwaren voor armoede op haar
oude dag.
Als ze niet een beetje van me hield, althans genot bij me
vond, gelijk ik bij haar, dan had ze me allang een plaatsvervanger
gegeven of haar gunsten met anderen doen
delen. Een mooi kind als zij moest zeker meer aanbidders
afwijzen dan Ze aannemen kon; ergo was ik, ondanks het
geld, toch wel een "amant de coeur", minstens iemand,
die zij boven anderen voortrok.
Bespottelijke redenering en kwajongensachtige zelfverlakking;
ik spreek 't niet tegen; maar ook het enige middel
om mij het leven dragelijk te maken. Verloor ik Carolien,
dan - ik wist 't immers bij on<iervin<iing - was ik
niet in staat een vrouw te vinden, wier liefkozingen de
hare konden vervangen.
Met het beeld van haar heerlijke mond in mijn ogen, met
de smaak van haar zoenen op mijn lippen ging ik naar
huis, vast besloten tot elke prijs van Anna te scheiden en
ik vatte niet meer, dat ik nog gisteren avond Carolien
167
en af
wil, om met de Kantere te kunnen trouwen, dan zal ze
nog eens voelen, wie ze geminacht heeft!
in die tijd soms drie, viermaal per dag telkens
een heel ander mens.
ik de quaestie te berde.
maar veranderde uitdrukking
bewees, in 't
hinderde. 't niet alleen haar ogen,
gehele glansde van een stil, opgesloten,
geluk. Ongetwijfeld had zij de
gedachten nog altijd
dominee.
langs, over me heen.
kostte me enige moeite de onaangename te verbreken;
lukte me toch.
„Hoor je hoe langer hoe minder om me
eens ze nu eindelijk
mogen vernemen?"
deze vooraf beraamde woorden
in een
Mijn stem beefde,
vervolgde:
„ Je of hebt gedacht: zal maar
niets; maar . . . dat . . . dat is nog
toe; doch ze hield
eten en antwoordde haast lachend, met
iemand, die door kalmte een nutteloos
kunnen ontwijken.
„bedoel je met . . . mijn grieven?"
„. . . aanmerkingen . . . redenen van verontwaardiging
. . . . . . toch niet beweren, dat . . .
je nog dezelfde me hebt, als toen we geengageerd
„O, geloof, ik je nu beter ken en dan . . . we
168
had versmaad en van Anna gedacht: als zij van me af
om ze
heeft!
Ik werd in die tijd soms drie, viermaal per dag telkens
mens.
Aan tafel bracht ik de quaestie te berde.
Wij hadden als gewoonlijk gedurende het eerste kwartier
geen woord gewisseld; maar de veranderde uitdrukking
van Anna's trekken bewees, dat mijn zwijgen haar in 't
geheel niet hinderde. 't Was, of niet alleen haar ogen,
maar haar gehele gelaat glansde van een stil, opgesloten,
onmededeelzaam geluk. Ongetwijfeld had zij met de
Kantere gewandeld en vertoefde zij in gedachten nog altijd
bij haar dominee.
Zij keek nu niet langs, maar over me heen.
Het kostte me enige moeite de onaangename stilte te verbreken;
maar het lukte me toch.
"eens, Anna, dat je hoe langer hoe minder om me
geeft, weet ik. Een enkele keer heb je ook al eens een paar
van je grieven tegen me geopenbaard. Zou ik ze nu eindelijk
allemaal mogen vernemen?"
Alleen het uitspreken van deze vooraf beraamde woorden
was al voldoende om mijn stille wrok om te zetten in een
kwalijk bedwongen, opbruisende drift. Mijn stem beefde,
toen ik vervolgde:
"denkt natuurlijk, of je hebt gedacht: ik zal maar
zwijgen; het baat toch niets; maar ... dat ... dat is nog
zo zeker niet."
Snel wierp zij me een uitvorsende blik toe; doch ze hield
zelfs niet op met eten en antwoordde haast lachend, met
de leukheid van iemand, die door kalmte een nutteloos
gevecht meent te kunnen ontwijken.
"Wat bedoel je met ... mijn grieven?"
"Wel . .. je aanmerkingen... je redenen van verontwaardiging
... je ... Je zult toch niet beweren, dat ...
dat je nog dezelfde opinie van me hebt, als toen we geengageerd
waren!"
,,0, neen. Ik geloof, dat ik je nu beter ken en dan ... we
zijn allebei veranderd. Mensen veranderen altijd door. De
een gaat vooruit, de ander achteruit . . . ouder worden we
allemaal; maar . . . ik klaag immers niet."
„Dat is 't juist!"
De gewone minachtende schouderophaling bleef niet uit.
„Ik begrijp je niet."
was overtuigd, dat ze zich verbeeldde me heel
't evenwel beter maar te doen,
alsof het tegendeel het geval was en juist dit nu, dit zichzelf-
toekennen van een verstandelijk inzicht, waardoor zij
werd gesteld beoordelen, al dan nie t
maakte me razend. Maar als
ik in mijn zenuwachtigheid geen woorden
vinden voor al de gedachten, die rondspookten door
niet duidelijker een
gelijk een voortgaande
twee hekken, welke
ik geen kans
de Kantere pakken. Meer al
enig recht nog
verwijt stelde ik me even belachelijk
meer tussen hen bestond als
verhouding zich daartoe
onsamenhangende zinnen
nu wel uit over mooie dweperijen, waarin ze
zoeken en over een bespottelijk
zich zelf in haar verbeelding
ze bleef maar met opgetrokken
schudden midden onder mijn
herhalen:
„begrijp niet!"
lukte me dus niet haar eens pijnlijk treffen en ze
onverstoorbaar kalm haar neerzien, met
zij mij misleiden mocht, misleiden kon en
moest.
kalme aanmatiging maakte me razend.
van ge-
de ander achteruit ... ouder worden we
... klaag immers niet."
"is 't gewone minachtende schouderophaling niet uit.
"begrijp niet."
Ze loog. Ik was overtuigd, dat ze zich verbeeldde me heel
goed te begrijpen. Ze vond 't juist dit nu, dit zichzelf-
een verstandelijk inzicht, waardoor zij
in staat werd gesteld te beoordelen, wat ik al dan niet
mocht vernemen, juist dit maakte me razend. Maar als
gewoonlijk wist ik in mijn zenuwachtigheid geen woorden
te vinden voor al de gedachten, die rondspookten door
mijn brein. Ik nam ze niet duidelijker waar dan als een
doorgaande trilling, ongeveer gelijk een voortgaande
wandelaar de spijlen aanschouwt van twee hekken, welke
loodrecht op elkander staan. Bovendien zag ik geen kans
de zaak de Kantere goed aan te pakken. Meer dan een al
te grote vertrouwelijkheid kon ik haar met enig recht nog
niet verwijten en met dit verwijt stelde ik me even belachelijk
dom aan, indien er meer tussen hen bestond als
belachelijk jaloers, indien hun verhouding zich daartoe
beperkte. In onsamenhangende brokstukken van zinnen
weidde ik nu wel uit over mooie dweperijen, waarin ze
troost en afleiding scheen te zoeken en over een bespottelijk
voetstuk, waarop ze zich zelf in haar verbeelding
scheen te stellen; doch ze bleef maar met opgetrokken
wenkbrauwen het hoofd schudden en midden onder mijn
woordengehaspel herhalen:
"Ik begrijp je heus niet!"
Het lukte me dus niet haar eens pijnlijk te treffen en ze
volhardde onverstooI1baar kalm in haar neerzien, met
andere woorden in haar opvatting, dat zij hoog stond en
ik laag, dat zij mij misleiden mocht, misleiden kon en
misleiden moest.
Die kalme aanmatiging maakte me razend.
Gestoord door het binnenkomen van de meid was ik ge-
169
noodzaakt een tijd lang te zwijgen en in die pauze slaagde
er in wat te bedaren. Ik vond een paar frasen, die me
staat zouden stellen langzaam mijn doel te naderen en
dus, zodra wij weer alleen waren.
„ je klaagt niet; dat is waar; maar . . . we dienen elkaar
hatelijkheden toe, hé? Is dat het bewijs van een goede
„dan . . . ook zonder te klagen . . door zijn houding,
door zijn stilzwiigen kan iemand duidelijk genoeg
hij niet gelukkig is. Is 't „zijn hangt van geluk woont in
antwoord sloeg vrouwelijk naast de
tegelijkertijd was 't „al weer veel „maar
meer afhangt, dan hangt
mijne meer af en . . . als dit zo is,
wordt ons huwelijk tot een onzinnige vertoning . . .
daar weer een belachelijke en daar
. . . „zie niet in, dat jij in enig opzicht een belachelijke
je daartoe
lust haar een klap om de oren te geven, zo ijzig
uitdagend tevens keek ze me bij deze
Een vloek siste mijn tanden heen.
„Godverd .! ik getrouwd ben?"
bleef en ik moest mijn vraag
zei:
„denk met de beste bedoelingen. je
.. . 't is
schuld. Ik meer doen dan mijn
deze woorden schuimde mijn drift tot paroxysme
omhoog, vork en een kurketrekker ver-
170
een tijd lang te zwijgen en in die pauze slaagde
ik er in wat te bedaren. Ik vond een paar frasen, die me
in staat zouden stellen langzaam mijn doel te naderen en
hervatte dus, zodra wij weer alleen waren.
"Je niet; dat is waar; maar ... we dienen elkaar
toch hatelijkheden toe, hè? Is dat het bewijs van een goede
verstandhouding?"
Geen antwoord.
"En dan ... ook zonder te klagen. . . door zijn houding,
zelfs door zijn stilzwijgen kan iemand duidelijk genoeg
tonen, dat hij niet gelukkig is. Is 't niet waar?"
"Gelukkig-zijn hangt van je zelf af. Het geluk woont in
je binnenste."
Het antwoord sloeg echt vrouwelijk op iets, dat naast de
quaestie lag; tegelijkertijd was 't weer een uiting van haar
zelfgenoegzaamheid.
"Goed," riep ik, al weer veel minder bedaard uit; "maar
als jouw geluk dus niet meer van mij het mijne ook niet meer van jou ... zo is,
dan wordt ons huwelijk tot een onzinnige vertoning ...
dan speel ik ook daar weer een belachelijke rol en daar
heb ik nu genoeg van ... daar bedank ik voor!"
"Ik zie niet in, dat jij in enig opzicht een belachelijke
rol speelt en ik zou ook niet weten, wie of wat je daartoe
dwingt."
Ik had lust haar een klap om de oren te geven, zo ijzig
koud en hoovaardig uitdagend tevens keek ze me bij deze
verklaring aan. Eeri vloek siste door mijn tanden heen.
"Godverd ... ! Waarvoor denk je, dat ik getrouwd ben?"
Het antwoord bleef een poos uit en ik moest mijn vraag
snauwend herhalen, eer zij zei:
"Ik denk met de beste bedoelingen. Het schijnt, dat je
niet vindt wat je gezocht hebt. Dat spijt me; maar ... 't buiten mijn schuld. Ik kan niet meer doen dan mijn
plicht."
Bij deze woorden schuimde mijn drift tot zulk een paroxysme
omhoog, dat mijn grijpende vingers onwillekeurig een
zilveren vork omklemden en tot een kurketrekker ver-
170
wrongen. Mijn stem kon mijn nijpende keel haast niet
de woorden bibberden op mijn lippen, toen
uitkrijste:
„ plicht! . . . Aha! . . . Dus . . . jij houdt het voor je
mijn te 't niet . . . in geen
te zijn!"
haar kalmte niet. Klaarblijkelijk had zij op
onderhoud al lang voorbereid.
„begrijp, maar je vergist je. Je weet
bij zal me daar nu
is me onaangenaam zulke
bespreken . . . haast nog onaangenamer dan . . .
. . . geeft toch niets."
raadselachtige op mijn boosheid
op de golven. 't er een slot aan mijn
gehecht een dorre kou doorzeeg mijn
ze 't — — bedoelt dat ik als man
terugstotend ben?
was te zeer verbijsterd om terstond in dit alternatief
maar ene mogelijkheid andere duurde eer ik mijn hersenen
houden met de vraag:
nu?
vrij goed geveinsde onverschilligheid:
„opvattingen
te hebben."
„ ja, zo!"
„O, je daar niet over wilde spreken."
„één ben volstrekt niet van plan een
jou been evenmin een blok
mijn ogen
. . . in het huwelijk, een plicht zijn. Mij
dunkt . . . 't hoofdquaestie het
oneens zijn, als wij,
. . . langer aan elkander verbonden blijven."
mijn nijpende keel haast niet
meer door en de woorden bibberden op mijn lippen, toen
ik uitkrijste:
"Je ... ... Dus ... voor je
plicht wel mijn vrouw te schijnen; maar 't ... geen
enkel opzicht te Anna verloor haar kalmte niet. Klaarblijkelijk had zij op
dit onderhoud zich al lang voorbereid.
"Ik begrijp, waarop je doelt; maar je vergist je. Je weet
zelf bij ondervinding, dat je je vergist. Ik zal me daar nu
niet verder over uitlaten. Het is me onaangenaam zulke
dingen te bespreken ... haast nog onaangenamer dan ...
en ... het geeft toch niets."
Deze raadselachtige verklaring werkte op mijn boosheid
als olie op de golven. 't Was, of er een slot aan mijn
lippen werd gehecht en een dorre kou doorzeeg mijn
ganse lichaam.
Weet ze 't - dacht ik - of bedoelt ze, dat ik als man
z6 terugstotend ben?
Ik was te zeer verbijsterd om terstond in dit alternatief
te kunnen kiezen; maar de ene mogelijkheid leek me even
erg als de andere en het duurde vrij lang eer ik mijn hersenen
dwingen kon zich bezig te houden met de vraag:
wat nu?
Eindelijk hernam ik met vrij goed geveinsde onverschilligheid:
"Wij schijnen van het huwelijk zeer uiteenlopende opvattingen
te hebben."
"Ja, dat schijnt wel zo!"
,,0, ik dacht, dat je daar niet over wilde spreken."
Geen antwoord.
"Bedenk ding wel. Ik ben volstrekt niet van plan een
blok aan jou been te zijn; maar ik wil evenmin een blok
aan mijn been hebben! Elkander plagen kan in mijn ogen
nooit ... zelfs niet in het huwelijk, een plicht zijn. Mij
dunkt. .. mensen, die 't over de hoofdquaestie in het
huwelijk, zo geheel en al oneens blijken te zijn, als wij,
moesten ... niet langer aan elkander verbonden blijven."
171
het ogenblik een einde te maken aan
nog bij:
„ Je hoeft me daar nu niet dadelijk op te antwoorden;
raad je wel aan de zaak eens ernstig te overwegen.
spreken we toen haar antwoord me
„je goedvindt. ben me bewust in de vervulling
mijn nooit te kort te zijn geschoten en
zal ik ook in de toekomst niet!"
bonsde me dicht.
't zou mij dienen, van klagen, anders
me zelf, zou ze me ontnemen en ondanks mijn
een blok aan mijn been wezen, in
haar smakte ik een deur zo hevig het slot, dat het
er ik met krampachtig
en vroeg me
af, beter zijn: z6 te
mishandelen ze wel moest buigen,
me voor haar zogenaamde plichtsbetrachting te
gaan, alsof ze niet meer bestond
. . . nemen bij Carolien?
laatste . . . maar . . . tot zulk een
overgaan?
kwam naar Utrecht
dag tot dag stelde
't een deugdelijk argument
schoonvader tegenover Anna.
mijn eenzame wandelingen viel 't gemakkelijk
een onderhoud ik eenvoudig
vermogen ik verlang 't
te administreren; wees dus zo goed en
't Toch cleinsde voor de onverwachte
nemen. genomen
geen woord meer te zeggen. Bloemen-
Opstaande om voor het ogenblik een einde te maken aan
het onverkwikkelijke gesprek, voegde ik er nog bij:
"Je nu niet dadelijk op te antwoorden;
maar ik raad je wel aan de zaak eens ernstig te overwegen.
Bij gelegenheid spreken we dan nader."
Ik was de kamer nog niet uit, toen haar antwoord me
naklonk:
"Doe wat je goedvindt. Ik ben me bewust in de vervulling
van mijn plicht nooit te kort te zijn geschoten en
dat zal ik ook in de toekomst niet!"
De deur bonsde achter me dicht.
0, ik wist 't toen al; ze zou mij met plicht dienen, waar
ik liefkozingen verlangde. Alle recht van klagen, anders
dan tot me zelf, zou ze me ontnemen en ondanks mijn
dreigen zou zij toch een blok aan mijn been wezen, in
schijn voor mijn welzijn, inderdaad voor voldoening.
Nog eens smakte ik een deur zo hevig in het slot, dat het
ganse huis er van dreunde. Toen zonk ik met krampachtig
gebalde vuisten op mijn canapé neer en vroeg me
in mijn crispatie af, wat zou nu beter zijn: haar z6 te
sarren, te mishandelen desnoods, dat ze wel moest buigen,
of me voor haar zogenaamde plichtsbetrachting blind te
houden, mijn gang te gaan, alsof ze niet meer bestond
en ... desnoods mijn intrek te nemen bij Carolien?
Zeker het laatste. .. maar... zou ik ooit tot zulk een
krasse maatregel durven overgaan?
Ondertussen kwam er niets van mijn tocht naar Utrecht
om mijn effecten terug te halen. Van dag tot dag stelde
ik 't uit, aldoor zoekend naar een deugdelijk argument
zowel tegenover mijn schoonvader als tegenover Anna.
Op mijn eenzame wandelingen viel 't me gemakkelijk
genoeg een onderhoud te fantaseren, waarin ik eenvoudig
verklaarde: mijn vermogen behoort mij; ik verlang 't
voortaan zelf te administreren; wees dus zo goed en
geef 't af. Toch deinsde ik terug voor de onverwachte
wendingen, die het gesprek zou kunnen nemen. Strikt genomen
hoefde ik geen woord meer te zeggen. Bloemen-
172
dael kon enige tegenwerpingen in 't midden brengen;
weigeren hij per slot van rekening niet.
Maar al deze overwegingen beletten niet, dat er ook nu
weer voor mij een afgrond lag tussen het voornemen en
de daad, en zat ik tegenover Anna, dan zag ik die afgrond
gapen, dan leek hij me onoverkomelijk. Gesteld al
eens, dat haar vader mijn plan van eigen beheer ernstig
't immers voor de hand, dat hij mij voor
de veiligheid aan zou raden de couponbladen mee te
nemen en de stukken achter te laten in zijn kluis en
brandkast.
Een brandkast te kopen zou nog verdedigbaar zijn; maar
doen metselen in een huurhuis al dwazer
het toch 't veiligst stukken en couponbladen
verdelen.
kon ik dus zeggen, dat me niet dwingen zou hem
tegen te werpen: het gaat je niet aan;
Aileen mijn inkomen kon ik Carolien onmogelijk
ze verlangde; één á twee duizend gulden zou
me dit geld,
niet in staat was een paar papieren te verkopen?
bij, dat mijn handelwijze Anna onvermijdelijk
— dat bij haar argwaan veronderstelde — moest
ze reeds had. Waarschijnlijk ze dus bij
aankloppen. Swamelen
alles te weten komen;
. . .
zonderlinge Wel beschouwd
moeten dus
begeerde; deze manier wenste
ja durfde ik haar niet helemaal aan.
elkander gaan, haar desnoods binnen de
manieren daartoe dwingen . . . best;
ontbrak om een schandaaltje te
was 't alleen door mijn zwijgen, aan
tonen, dat ik me om niemands oordeel be-
enige tegenwerpingen in 't brengen;
recht tot weigeren had hij per slot van rekening niet.
nu
mij afgrond lag tussen het voornemen en
ik tegenover die afgrond
hij me onoverkomelijk. al
haar vader mijn plan van eigen beheer ernstig
opvatte, dan lag 't hij veiligheid zou raden de couponbladen mee te
stukken in zijn kluis en
zou nog verdedigbaar zijn; maar
een kluis te doen metselen in een huurhuis was al dwazer
en ten slotte bleef het toch 't couponbladen
te verdelen.
Wat kon ik dus zeggen, dat me niet dwingen zou hem
ten slotte botweg tegen te werpen: het gaat je niet aan;
ik doe wat ik wil?
Alleen van mijn inkomen kon ik Carolien onmogelijk
geven wat ze verlangde; één à twee duizend gulden zou
ik jaarlijks moeten interen. Hoe verschafte ik me dit geld,
als ik niet in staat was een paar papieren te verkopen?
Daar kwam bij, dat mijn handelwijze Anna onvermijdelijk
nog meer achterdocht - het spreekt van zelf, dat mijn
argwaan ook bij haar argwaan veronderstelde - moest
geven, dan ze reeds had. Waarschijnlijk zou ze dus bij
van Swamelen om raad en hulp aankloppen. Van Swamelen
zou me laten volgen, zou alles te weten komen;
dan ...
Ziedaar nu juist het zonderlinge van de zaak. Wel beschouwd
zou Anna dan wel scheiden en ik dus
bereiken wat ik begeerde; maar op deze manier wenste
ik de scheiding niet, ja durfde ik haar niet helemaal aan.
Onopgelet van elkander gaan, haar desnoods binnen de
vier muren op allerlei manieren daartoe dwingen ... best;
maar de moed ontbrak me om een schandaaltje uit te
lokken en, al was 't ook alleen door mijn zwijgen, aan
de wereld te tonen, dat ik me om niemands oordeel be-
173
kommerde en deed wat me aanstond, omdat het me aanstond.
Ondanks — of misschien door — mijn mensenhaat
was en ben ik bang voor . . . de mensen. Ik voelde
me dus als een vlieg in een spinneweb; ragfijn, haast onzichtbaar
draadjes, me gevangen hielden;
ik machteloos los te scheuren door een
brutale, krachtige ruk.
dag tot dag dringender,
terwijl eveneens van dag tot dag haar liefkozingen me
te kussen, zonder
haar hals om te strelen, zonder haar blankheid om me
vlijen, kon ik onmogelijk meer indenken en
ik niet bij haar doorbracht, dorheid in mijn bestaan, als een waanzinnige
het verlies van een brok leven.
niet vroeger dacht ik
waarom ben ik haar de wereld
om tot plek, steeds de
steeds mijn genot vernieuwend in steeds
décors? En in dit verlokkend
Anna met haar koude preutsheid, haar
sarrende zelfgenoegzaamheid een
maatschappij mijn vrijheid te belemmeren.
gauw, dat zij zich voor had genomen net te doen,
niemendal had gezegd.
Zij wat het huishouden betrof, zo zorgvuldig
te behartigen, dat het mij onmogelijk zou geweest
gegronde berde te brengen en in
overhield, wandelde zij met Sofietje en de
zat ze in haar kamer
dan ook
minachtend zwijgende,
gelaat gebaar, elke blik,
me nooit iets te
liever elk menselijk gevoel in
iemand het recht geven
me aanstond, het me aanstond.
- of misschien door - mijn mensenhaat
bang voor ... de mensen. voelde
in een spinneweh; ragfijn, haast onzichtbaar
waren de draadjes, die me gevangen hielden;
toch was ik machteloos me los te scheuren door een
ruk.
En onderwijl werd Carolien van dag tot dag dringender,
van dag haar liefkozingen me
dierbaarder werden.
Een toekomst zonder haar lippen om te kussen, zonder
te strelen, zonder haar blankheid me
tegen aan te vlijen, kon ik onmogelijk meer indenken en
elk ogenblik, dat ik niet bij haar doorbracht, voelde ik
als een vale dorheid in mijn bestaan, als een waanzinnige
opoffering van geluk, als het verlies van een brok leven.
Waarom heb ik haar niet vroeger gekend, zo dacht ik
voortdurend; waarom ben ik niet met haar de wereld
ingetrokken om te zwerven van plek tot plek, steeds de
zomer volgend, steeds mijn genot vernieuwend in steeds
veranderende décors? En in het licht van dit verlokkend
visioen leek me Anna met haar koude preutsheid, haar
burgerlijk fatsoen, haar sarrende zelfgenoegzaamheid een
gevangenbewaarster, aangesteld door de maatschappij om
mij in mijn vrijheid te belemmeren.
Ik zag gauw, dat zij zich voor had genomen net te doen,
alsof ik niemendal had gezegd.
ging voort al, wat het huishouden betrof, zo zorgvuldig
te behartigen, dat het mij onmogelijk zou geweest
zijn één gegronde aanmerking te berde te brengen en in
de tijd, die zij overhield, wandelde zij met Sofietje en de
Kantere, lei ze enige bezoeken af of zat ze in haar kamer
te lezen. En waar ik haar ook ontmoette, wat ze dan ook
deed, altoos keerde ze mij hetzelfde minachtend zwijgende,
hooghartig berustende gelaat toe. Elk gebaar, elke blik,
elke buiging van haar hoofd zei: je zult me nooit iets te
verwijten hebben; liever zou ik elk menselijk gevoel in
mijn gemoed verstikken dan iemand het recht geven
174
te twijfelen aan mijn vlekkeloosheid. En terwijl zij, in
het trotse bewustzijn van die vlekkeloosheid, zich niet
ontzag ten aanschouwe van de buren met de Kantere
gearmd in de tuin heen en weer te lopen, maakten de
verwaande eigengerechtigheid van deze de
machteloosheid, waartoe zij me doemde, me soms half
jaloezie en woede.
mijn drift eens te kunnen koelen. Wanneer ik haar aanzag,
ik, dat mijn ogen haat uitstraalden en mijn
iets vermorzelen
door hun beet. En wat viel er te doen tegen iemand,
een dood lichaam
artikel van
dat een levende scheidingswil eist om zijn bindende
kunnen verliezen?
dag, dat ik haar van mijn kamer uit weer met
tot mijn verwondering
eenskiaps in mijn hoofd
nu wel zijn in hun wederzijdse
daar een antwoord krijgen 't dat misschien een verscheurd zou kunnen verschaffen.
Met Anna's correspondentie had me nooit bemoeid.
was me bekend, dat de Kantere haar dikwijls
begeleiding .van wijziging
Wie zij daar niet wat
omsprong!
in Anna's
openstaande laden, de prullemand;
natuurlijk ik weer
stemmen de trap hoorde naderen.
eensklaps, het regende, viel nagenoeg het salon binnen. De
en onbewegelijk ik
door al plotselinge de laatste
twijfelen aan mijn vlekkeloosheid. terwijl ZIJ, 10
trotse bewustzijn die vlekkeloosheid, zich niet
aanschouwe de buren met de Kantere
in heen weer te lopen, maakten de
van deze houding en de
waartoe zij soms half
krankzinnig van jaloezie en woede.
Op mijn kamer brak ik een paar vazen en vouwbenen om
kunnen haar aanzag,
voelde ik, dat mijn ogen haat uitstraalden en mijn
tanden op elkander klemden, als wilden ze iets vermorzelen
viel er te doen tegen iemand,
die geen ander verlangen had dan als een dood lichaam
aan me te blijven hangen, verbonden door een artikel van
de wet, dat een levende scheidingswil eist om zijn bindende
kracht te kunnen verliezen?
Op een dag, dat ik haar van mijn kamer uit weer met
de Kantere zag wandelen, deze keer tot mijn verwondering
zonder Sofietje, hoorde ik eensklaps in mijn hoofd
de vraag: hoe ver zouden ze nu wel zijn in hun wederzijdse
ophemeling?
En zoekend naar een middel om daar een antwoord op
te krijgen viel 't me in, dat misschien een verscheurd of
weggeworpen briefje me zekerheid zou kunnen verschaffen.
Met Anna's correspondentie had ik me nooit bemoeid.
Het was me bekend, dat de Kantere haar dikwijls
brieven schreef tot begeleiding .van een boek, tot wijziging
van een afspraak. Wie weet, of zij daar niet wat
achteloos mee omsprong!
Dadelijk naar beneden gelopen, doorzocht ik in Anna's
boudoir alle openstaande kasten, laden, de prulIemand;
maar vond natuurlijk niemendal. Juist wilde ik weer
heengaan, toen ik hun stemmen op de trap hoorde naderen.
Ik schrok, zag eensklaps, dat het regende, sprong op
een zijdeur toe en viel nagenoeg het salon binnen. De
deur glipte achter me in het slot en onbewegelijk bleef ik
staan, verbijsterd door al het plotselinge in de laatste
seconden.
175
niet gehoord.
Al pratend over de onverwachts opgekomen bui binnen.
Gedempt, maar duidelijk genoeg drongen de klanken door
dunne van de deur.
„Ga nog even zitten" zei Anna, „de regen zal niet lang
nog . ."
ratelen van een paar voorbijrollende rijtuigen belette
volgen liet. Toen ik weer verstaan
sprak de Kantere:
„Daarom zal ik niet beweren, dat ik hem in alle opzichten
begrijp. neen, hij is me heel dikwijls een volmaakt
in 't waarom hij
de laatste tijd weer vermijdt. Wij waren zo goed
hij had vertrouwen in me gekregen; ik vleide me
enige invloed ten goede op hem te kunnen uitoefenen
. . . . . . hij weer."
„hem? is een hersenschim, hoor. Op hem
niemand zou 't ook anders
Weet zich warm
. . . ééri niet,
de wereld bestaat dan
hij!"
niet voor de eerste maal is — dacht — met „je" toespreekt, hebben in mijn
me voor de gek gehouden!
stem de Kantere weer:
„er bij mij niet in! Mensen die om
niet. onverschilligheid
wezen
maar aan die tere
doen vibreren. man .. ."
hem niet uitspreken.
„heb zijn tere snaar niet weten
't . .?"
geweest; Snel viel hij althans in de rede:
Ze hadden me niet gehoord.
pratend over de onverwachts opgekomen bui kwamen
ze binnen.
maar drongen de klanken door
het dunne hout van de deur.
"Anna, "regen niet lang
aanhouden. Wat ik nog zeggen wilde ... " .
Het ratelen van een paar voorbij rollende me te horen, wat zij er op volgen liet. Toen ik weer verstaan
kon, sprak de Kantere:
"niet beweren, ik hem in alle opzichten
begrijp. 0, raadsel. Bijvoorbeeld vat ik in 't geheel niet, waarom hij
me in de laatste tijd weer vermijdt. Wij waren zo goed
op weg; hij had vertrouwen in me gekregen; ik vleide me
goede op hem te kunnen uitoefenen
en ... op eens ... ontglipt hij me weer."
"Invloed op hem? Dat is een hersenschim, hoor. Op hem
heeft niets en niemand invloed. Hoe zou 't anders
kunnen zijn? Weet je iets, waarvoor Willem zich warm
maakt ... één mens, om wie hij wat geeft? Ik geloof niet,
dat er een onverschilliger wezen op de wereld bestaat dan
hij !"
Als dit niet voor de eerste maal is - dacht ik - dat
Anna hem met "je" toespreekt, dan hebben ze in mijn
tegenwoordigheid me eendrachtiglijk gek gehouden!
En nu klonk de stern van de Kantere weer:
"Neen, neen; dat wil er bij mij niet in! Mensen die om
niets en niemand geven, bestaan er niet. Zo'n grote onverschilligheid
is altijd maar schijn. Ieder levend wezen
heeft een tere snaar en het komt er maar op aan die tere
snaar te vinden en te doen vibreren. Je man ... "
Anna liet hem niet uitspreken.
"Met andere woorden: ik heb zijn tere snaar niet weten
te vinden en 't is dus mijn schuld ... ?"
Er was ergernis in haar toon geweest; zeker meer ergernis
dan de Kantere lief was. Snel viel hij althans in de rede:
176
„neen, 't goed,
tere en dus . . . Ik
Willem, maar . . . in 't algemeen
. . . neem graag dat je die snaar wel degelijk
maar . . . opzet . . . om goede redenen, niet
zeggen wilde, is dat . . .
't algemeen . . . van een
een misverstand ligt. De mensen
genoeg. Leerden ze elkander beter
dan zou . .”
nooit had ik hem zo horen hakkelen; nu viel Anna
rede:
„maar te goed! Toen wij trouwden
. . . ja . .. als iemand me toen eens had gezegd, dat
anders dan hij zich voordeed!
. . . mama doorzagen hem volstrekt niet.
is zo; maar papa riep maar:
vreemde . . . ik weet niet waarom;
ik juist aardig en interessant. Onze bruidsdagen
.. . o, erg in die tijd heb ik wel
dat nu bij iedereen zo wezen; maar
ik van anderen en vooral van mannen Ik
ik hem niet goed begreep, dat alles wel beter
als we maar eenmaal ingericht waren . . . als
. . . was thuis
vrolijk . . . dacht, dat ik hem op de duur
en . . . nu . . . dan ook gebeurd.
huwelijksreis zijn me open
ik zeker, dat hij nergens . . . neen maar
plezier of Niets kan hem
Op ik wil .. .
Wat is hij is
voor zich zelf ongelukkig en diep te beklagen;
. . . zeker, dat hij nooit van iets geniet;
. ."
Wat er volgde ging weer voor me verloren. Een zwaar
voorbij en 't
tijd, nu tegen de deur
"Neen, neen, neen; zo bedoel ik 't niet! Ik weet heel goed,
dat zo'n tere snaar niet altijd iets moois is en dus ... Ik
spreek niet van Willem, maar... in 't algemeen.:.
Enfin ... ik neem graag aan, dat je die snaar wel degelijk
kent, maar. . . met opzet. .. en om goede redenen, niet
verkiest te doen vibreren. Wat ik zeggen wilde, is dat ...
weer in 't algemeen... heel dikwijls, de fout van een
ongelukkig huwelijk in een misverstand ligt. De mensen
kennen elkander niet genoeg. Leerden ze elkander beter
kennen dan zou ... "
Nog nooit had ik hem zo horen hakkelen; nu viel Anna
hem in de rede:
"Ach, ik ken Willem maar al te goed! Toen wij trouwden
... ja. .. als iemand me toen eens had gezegd, dat
hij eigenlijk heel anders was dan hij zich voordeed!
Maar ... papa en mama doorzagen hem volstrekt niet.
Mama wantrouwde hem; dat is zo; maar papa riep maar:
hij is zo vreemd, en dit vreemde ... ik weet niet waarom;
maar dit vond ik juist aardig en interessant. Onze bruidsdagen
waren saai ... 0, erg saai en in die tijd heb ik wel
dikwijls gedacht; zou dat nu bij iedereen zo wezen; maar
wat wist ik van anderen en vooral van mannen af? Ik
geloofde, dat ik hem niet goed begreep, dat alles wel beter
zou gaan, als we maar eenmaal ingericht waren. .. als
hij een bezigheid had net als papa ... Het leven was thuis
ook zo vrolijk niet ... Ik dacht, dat ik hem op de duur
beter zou begrijpen en ... nu ja ... dat is dan ook gebeurd.
Op onze huwelijksreis zijn me de ogen al open
gegaan en nu weet ik zeker, dat hij nergens ... neen maar
nergens plezier of lust of ambitie in heeft. Niets kan hem
schelen! Op alles zegt hij: ik wil niet of ik kan niet of ...
iets dergelijks! Wat je straks opmerkte is wel zo: hij is
ook voor zich zelf ongelukkig en diep te beklagen;
want ... ik ben zeker, dat hij nooit van iets geniet;
maar ... "
W at er volgde ging weer voor me verloren. Een zwaar
dreunende verhuiswagen rommelde langzaam voorbij en 't
duurde geruime tijd, eer mijn oor, dat nu tegen de deur
177
aangedrukt, het knarsen en brommen heen,
kon onderscheiden. dit juist, terwijl
haar afkeer van mij onder woorden te
brengen! Het luisteren zonder te kunnen verstaan maakte
me half gek van inspanning. Ik voelde mijn hart bonzen
en 't met elke slag het bloed alleen naar mijn
rest van mijn lichaam gevoelloos
krampachtig durfde mijn oor
de deur verwijderen toch bang door mijn
mijn tegenwoordigheid de Kantere weer verstaan.
„ . dan is 't zeker maar . . . toch
. . . heb zo'n diep medelijden je. Het
genot voor me geweest zijn, als ik daar ginder
ze ten minste iets aan me verschuldigd
. . . ik .. . zij 't heel weinig
haar kunnen doen."
zou komen, wat ik bovenal wenste te vernemen. Ik
zenuwachtige spanning en rode vlammetjes
gauw en bijzonder
„je voor die bedoeling . . . 't je, heel
. . . iemand mij doen kan . . . dat . . .
je al gedaan . . . Meer .. . meer kan niemand . . .
moet dragen, op is gelegd en mijn troost
. . . woorden in mijn hoofd; ze
en te voorschijn
anders te roepen dan:
„'dan, je troost; maar laat mij de mijne zoeken!"
ze gelijk; want al waren mijn voornemens een
geweest, feitelijk iets voor
zelfs maar toe in staat geweest?
haar meer
woorden, lege woorden?
het begin van de
verstaan. Ik onderscheidde het
178
was aangedrukt, door het knarsen en brommen heen,
weer een syllabe kon onderscheiden. En dit juist, terwijl
Anna bezig was haar afkeer van mij onder woorden te
kunnen verstaan maakte
inspanning. voelde mijn hart bonzen
't was, of met elke slag het bloed alleen naar mijn
hoofd opsteeg, terwijl de rest van mijn lichaam gevoelloos
werd en krampachtig verstijfde. Ik durfde mijn oor
niet van de deur verwijderen en was toch bang door mijn
op en neer hijgen mijn tegenwoordigheid te zullen verraden.
Eindelijk kon ik de Kantere weer verstaan.
" ... 't een hopeloze taak; maar ... toch
spijt het me ... Ik heb zo'n diep medelijden met je. Het
zou een genot voor me geweest zijn, als ik daar ginder
had mogen denken: ze is ten minste iets aan me verschuldigd
. .. ik heb iets ... zij 't dan ook heel weinig
voor haar kunnen doen."
Nu zou komen, wat ik bovenal wenste te vernemen. Ik
geeuwde van zenuwachtige spanning en rode vlammetjes
dansten voor mijn ogen. Zij antwoordde niet gauw en bijzonder
zacht.
"Ik dank je voor die bedoeling ... 't Is lief van je, heel
lief; maar ... wat iemand voor mij doen kan ... dat .. .
dat heb je al gedaan ... Meer ... meer kan niemand .. .
Ik moet dragen, wat me op is gelegd en mijn troost
vinden in ... me zelf."
De woorden weergalmden in mijn hoofd; ik vond ze
even ondankbaar als aanstellerig en ik had lust te voorschijn
te komen om niets anders uit te roepen dan:
"Vind 'm dan, je troost; maar laat mij de mijne zoeken!"
Toch had ze gelijk; want al waren mijn voornemens een
tijdlang nog zo mooi geweest, had ik feitelijk iets voor
haar gedaan? Was ik er zelfs maar toe in staat geweest?
Konden mijn zelfopofferende plannen voor haar meer
zijn dan woorden, lege woorden?
Geluiden in de keuken beletten me weer het begin van de
Kantere's repliek te verstaan. Ik onderscheidde pas het
volgende:
„Zo'n vind ik wel mooi, verheven zelfs;
maar geeft zij je werkelijk de die je er van verwacht?”
Het antwoord kwam er weifelend uit.
„Meer en meer. Er zijn . . . 't is zo; maar . . .
ik . . . ja, ik ben overtuigd, dat ik 't allerongelukkigst
zou wezen, als ik ontevreden werd over me zelf."
Een lange en diepe stilte volgde.
Wat doen ze, vroeg ik me af; hoe zitten ze nu? Staren grond kijken ze elkander aan? 't ik
de emotie voelde, die hun
zielen en of zij die emotie stalen . . . stalen
van mij.
Kantere:
„je . . . . . . . .. . . . je beteken."
deed die uiting me een plezier! wenste ik
zich zou misdragen jegens mij; maar dit
tegelijkertijd hebben geprikkeld.
koelheid en hoogmoed haar bewaarden die
er voor mij een genot in, dat ook de Kantere niet
altijd te vergeefs had begeerd. In plaats
vlam te zijn, waaraan zij haar vleugels zou zengen,
hij slechts de nieuwe schaduw-, waartegen haar
noch
haar minnaar aankleedt,
geen ander verlangen in een
verlustigen de aanblik van haar . . . toch een onmiskenbare toen zij haast fluisterend antwoordde:
„ Je weet wel beter."
hij of natuurlijk gevoel in het spel?
„weet? . . . . sterk . . . . . . reden toe?"
"plichtsopvatting mooi, verheven zelfs;
je werkelijk de troost, verwacht?"
antwoord kwam er weifelend uit.
"Er zijn ogenblikken ... 't maar ...
geloof ... ben overtuigd, ik 't allerongelukkigst
ik ontevreden werd over me zelf."
volgde.
vroeg ik me af; hoe zitten ze nu? Staren _e
naar de grond of kijken ze elkander aan? 't Was, of Ik
door de deur heen iets van de emotie voelde, die hun
doortrilde zij die emotie stalen... miJ.
Eindelijk hernam de Kantere:
"Ik bewonder je ... en toch ... toch doen je woorden me
leed. Ze zeggen me, dat ik ... dat ik ... zo helemaal niets
voor je beteken."
Wat deed die uiting me een plezier! Zekerlijk soms, dat Anna zich zou misdragen jegens mij; maar dit
misdragen zou tegelijkertijd mijn jaloezie hebben geprikkeld.
Nu koelheid en hoogmoed haar bewaarden voor die
fout, lag er voor mij een genot in, dat ook de Kantere niet
bereikte, wat ik altijd te vergeefs had begeerd. In plaats
van de vlam te zijn, waaraan zij haar vleugels zou zengen,
was hij slechts de nieuwe schaduw, waartegen haar
eigen licht uitkwam. Ze was als een vrouw, die zich noch
voor haar man, noch voor haar minnaar mooi aankleedt,
omdat ze geen ander verlangen kent dan zich in een
spiegel te verlustigen aan de aanblik van haar eigen
beeltenis.
Evenwel ... er trilde toch een onmiskenbare aandoening
in haar stem, toen zij haast fluisterend antwoordde:
"Je wel beter."
Thans werd ook zijn stem onzeker en begon ook hij zacht
te spreken.
Was hier affectatie of natuurlijk gevoel in het spel?
"Ik weet? : .. Weten is ... te sterk ... Hopen? ... Heb
ik daar reden toe?"
179
Op nieuw trad een lange stilte in. Doodsbang, dat een of
ander geluid me beletten zou de volgende woorden op te
vangen, hield ik me zo strak mogelijk tegen de deur aan
geperst, ofschoon mijn knieën onder me knikten, alle nekspieren
me pijn deden en mijn hoofd gloeide, als waren
mijn hersenen aan het zweren.
Het eerst sprak de Kantere weer:
„Anna . . . je bent streng voor je zelf en streng voor
anderen . . . Ben je niet Nivel eens te streng? . . . je
hoge eisen aan je zelf . . . en aan anderen?
Op de duur is 't dat opoffering
al het menselijke een mens bevredigt. Ons
gemoedsleven heeft rechten, heilige rechten . . . en als die
miskend worden . . . dan . . . ja, dan eindigen ze met zich
. . . weet heel goed, dat ik nu gevaarlijke
. . . zeker niet met
vrouwen zou durven bespreken. Maar . . . jij onderscheiden, de regel en
uitzondering moet worden toegepast . . . en jij
. . . die stellingen; want anders . . . anders
zal 't mij . . . je eenmaal berouwen,
. . . wat toch je edelste zelfverloochening is geweest."
Even zweeg hij en terwijl ook zij niet sprak, hoorde ik
geritsel . . . als het kraken van zij,
door een hand.
hij voort:
„je een voorbeeld geven . . . een bekentenis doen.
ben in mijn huwelijk zou
zijn, als anders sprak. Emma was een
wier nagedachtenis altijd in ere zal houden
. . . toch . . . toch heeft me iets ontbroken. Zodra
een gemis gevoeld . . . gevoeld
en van
mijn dochtertje die leegte niet
. . . . . . zeker lief . . . en
.. . en vol toewijding; maar . . . ze zag te veel tegen
. . . ze beschouwde als een vader en voor mij
. . . een kind . . . Menige harde strijd heb ik moeten
te
zo strak mogelijk de deur aan
nekspieren
gloeide, als waren
eerst sprak de Kantere weer:
"Anna. .. je zelf en streng voor
anderen. .. je niet wel eens te streng?.. Stel je
soms niet al te hoge eisen aan je zelf ... en aan anderen?
duur 't onmogelijk, dat zulk een volkomen opoffering
van al het menselijke een mens bevredigt. Ons
... die
... ... met zich
te wreken ... Ik weet heel goed, dat ik nu gevaarlijke
stellingen verkondig ... stellingen, die ik zeker niet met
alle vrouwen zou durven bespreken. Maar jij kunt ze
begrijpen ... jij weet te onderscheiden, waar de regel en
waar de uitzondering moet worden toegepast... en jij
moet ze kennen ... die stellingen; want anders ... anders
't je gaan als mij ... anders zal je eenmaal berouwen,
wat ... wat toch je edelste zelfverloochening is geweest."
terwijl ook zij niet sprak, hoorde ik
een flauw geritsel ... een geluid als het kraken van ZIJ,
die gedeukt wordt door een hand.
Toen ging hij voort:
"Laat ik je een voorbeeld geven ... een bekentenis doen.
Ik ben in mijn huwelijk heel gelukkig geweest. Het zou
schandelijk zijn, als ik anders sprak. Emma was een
edele vrouw, wier nagedachtenis ik altijd in ere zal houden
... en toch ... toch heeft me iets ontbroken. Zodra
we getrouwd waren, heb ik een gemis gevoeld ... gevoeld
als een benauwende onvoldaanheid en al de affectie van
mijn vrouw, van mijn dochtertje heeft die leegte niet
kunnen vullen ... Kijk ... Emma was zeker lief ... en
zacht ... en vol toewijding; maar ... ze zag te veel tegen
me op ... ze beschouwde me als een vader en voor mij
was ze ... een kind ... Menige harde strijd heb ik moeten
180
strijden. Geloof me, ik weet wat verleiding is en ik weet
ook, wat het zeggen wil niet te bezwijken. Lang heeft dit
besef me met trots vervuld; maar nu de rijpere leeftijd
voor me is aangebroken, nu de ouderdom opdaagt in het
. . . beken 't je eerlijk . . . nu verwens ik
mijn zegepraal."
onhoorbaar, bijzonder klonk
„ Je meent 't niet . . . Dat kan je niet menen."
En luider, met iets dreigends in zijn toon hervatte de
„twijfel niet aan mijn oprechtheid, waar ik je zulk
gun in mijn ziel."
„. . . versta je Ik volstrekt
huwelijk voldoen dat het mij en . . . ook anderen . . .
voldaan heeft. beweer ook, dat ieder mens
leven recht op een quantum geluk . . . denk
hij dit niet aan een ander . . . aan de
't delen moet . . . ontnemen door 't
niet te gunnen?"
en nadat de Kantere nog gevraagd
„je 't . . . slecht, wat ik beweer?" trad
stilte in. Waarschijnlijk heeft Anna toen
geschud. De dominee
althans:
„wist 't . . . . kijk . . . niet alleen mijn
kort, maar ook mijn geest. De
behoefte strijd, tegenspraak. rust verzwakt hem en eindigt
te doven. onderwerping, gehoorzaamheid;
hatelijkheden, miskenning; maar geen
beiden de kamp gevonden, die staalt en
„is waar."
„je 't . . . . . . . . . ik
Geloof me, ik weet
het zeggen wil niet te bezwijken. Lang heeft dit
met trots vervuld; maar nu de rijpere leeftijd
is aangebroken, de ouderdom in het
verschiet, nu ... ik beken 't ... Haast onhoorbaar, maar toch bijzonder vast klonk
daarop Anna's stem:
"Je 't ... kan je niet menen."
iets dreigends zijn toon hervatte de
Kantere:
"Och, aan mijn oprechtheid, ik je zulk
een diepe blik gun in mijn zie!."
Zachter voer hij weer voort:
"Maar ... misschien versta je me verkeerd. Ik wil volstrekt
niet zeggen, dat het huwelijk niet voldoen kan. 0,
neen; ik beweer alleen, dat het mij en ... ook anderen ...
niet voldaan Nu beweer ik ook, dat ieder mens
in dit leven recht heeft op een quantum geluk en ... denk
eens goed na: zou hij dit niet aan een ander ... aan de
ander, die 't met hem delen moet ... ontnemen door 't
zich zelf niet te gunnen?"
Geen antwoord volgde en nadat de Kantere nog gevraagd
had:
"Vind je 't onwaar of ... slecht, wat ik beweer?" trad
opnieuw een stilte in. Waarschijnlijk heeft Anna toen
zwijgend en ontkennend het hoofd geschud. De dominee
vervolgde althans:
"Ik wist 't wel ... en dan ... kijk ... niet alleen mijn
gemoed komt er bij te kort, maar ook mijn geest. De
geest heeft behoefte aan strijd, aan tegenspraak. Hij wil
kampen en overwinnen; de rust verzwakt hem en eindigt
met hem uit te doven. Ik vond onderwerping, gehoorzaamheid;
jij vindt hatelijkheden, miskenning; maar geen
van beiden hebben we de kamp gevonden, die staalt en
verheft."
"Neen, dat is waar."
"Ah, zie je 't in! ... En nu ... nu dat ... Je weet, dat ik
181
heb gedaan om tussen jou en
een betere verstandhouding teweeg te brengen . . .
dat weet je? Daar ben je van overtuigd?"
„ Ja, dat weet ik."
„nu een onmogelijkheid zijn?"
Anna gaf
geen.
hoog op om eensklaps te
te gezicht te gooien. Maar
— was 't niet in
wezen, immers ben —
om alles
zou lopen, won 't mijn
haat. begreep zo
een triomf genoot, gelijk zij er nooit een
de Kantere werd meegesleept door
om zijn wil drijven en te
over wilde ik ook weten,
beiden ten slotte zou kunnen zeggen: gebleven.
herhaald had:
„heb je toch zelf gezegd: het is een onmogelijkheid,"
„'t ik niet veel voor Willems geluk vermag."
„„. . . geluk; maar . . . ik
toch voor hem zorgen, niewaar? Mijn bijzijn houdt
. . . . . . in toom. wat
wist toen wij trouwden. Suze heeft me verteld . . .
Swamelen achter gekomen . . . hoe hij geleefd
zijn huwelijk . . . begrijp ik
. . . o, mee . zal hem
. . . zelfs niets van horen;
.. . toch begrijp ik wel, dat zijn verkeerde neigingen
kant heen drijven . ."
„dan . ."
„. . . bestaat nu eenmaal een band tussen
ernstig en oprecht mijn best heb gedaan om tussen jou en
je man een betere verstandhouding teweeg te brengen ...
Niet waar, dat weet je? Daar ben je van overtuigd?"
"Ja, "Maar als dit nu een onmogelijkheid blijkt te zijn?"
Hij zweeg, als wachtte hij een antwoord; maar Anna gaf
hem er geen.
Nogmaals vlamde mijn lust hoog op om eensklaps te
voorschijn te komen en hun nu mijn minachting eens te
tonen, mijn oordeel eens in het gezicht te gooien. Maar
vreemd genoeg - of was 't misschien niet zo vreemd in
een cerebraal en harteloos wezen, zoals ik immers ben -
mijn leuke nieuwsgierigheid om eens te zien, hoe dit alles
wel af zou lopen, won 't nog van mijn verbittering, mijn
verontwaardiging en mijn groeiende haat. Ik begreep zo
goed, dat Anna een triomf genoot, gelijk zij er nooit een
genoten had, terwijl de Kantere werd meegesleept door
zijn heftige begeerte om zijn wil door te drijven en te
zegevieren over elke hinderpaal. Nu wilde ik ook weten,
wie van beiden ten slotte zou kunnen zeggen: mij is de
overwinning gebleven.
Pas toen de Kantere herhaald had:
"Dat heb je toch zelf gezegd: het is een onmogelijkheid,"
begon Anna aarzelend:
,,'t Is waar, dat ik niet veel voor Willems geluk vermag."
"Niets!"
"Goed; zeg niets ... niets voor zijn geluk; maar ... ik
kan toch voor hem zorgen, niewaar? Mijn bijzijn houdt
hem ten minste ... enigszins ... in toom. Ik weet nu, wat
ik niet wist toen wij trouwden. Suze heeft me verteld ...
van Swamelen is daar achter gekomen ... hoe hij geleefd
heeft v66r zijn huwelijk ... allertreurigst. Nu begrijp ik
heel goed ... 0, ik bemoei me er niet mee. . . ik zal hem
nooit iets verwijten ... ik wil er zelfs niets van horen;
maar ... toch begrijp ik wel, dat zijn verkeerde neigingen
hem weer dezelfde kant heen drijven ... "
"Welnu, dan ... "
"Neen, neen ... er bestaat nu eenmaal een band tussen
182
mij heilig is. Hij kan die band verscheuren . . .
zeker. lk 'm . . . Willem heeft op mijn
zorgen, op mijn plichtsbetrachting recht; ik mag hem niet
aan zijn lot overlaten. Neen, heus niet! Daar zou iedereen
met recht om veroordelen. Ik voor hem doen
wat ik kan. Gloeiende kolen wil ik stapelen op zijn hoofd
me zelf niets . . . niets . . . niets te verwijten
hebben."
dus nog altijd mijn geheim. Ze wilde
iets verwijten. De ontdekking
jubelde me door het hoofd; maar ik had geen tijd er over
denken. Kantere in, nu
een zonderling opdringende waarin niets meer
overgebleven gewone zalvende vriendelijkheid.
„ Je hebt gelijk, groot gelijk; maar . . . omdat je een plicht
vervullen hebt en vervullen wi/t, daarom je gemoedsieven, niet op prijs stelt,
geen aandeel heeft, laten verdorren? De
alleen ons
Je hem niets verwijten . . . wel het recht jou verwijten te doen?
zou
op prijs stelt,
waardeloos houdt? Anna . . . . . . toe. Dat kan je niet ontkennen;
je niet ontkennen. kan je man niets aan
. ."
slot verstond ik niet; het klonk gedempt, als fluisterde
't oren.
iemand z6 vrouw als de mijne spreken kon,
raadselachtig; bekennen, — jaloezie, verandering smaak —
mijn Anna's bekoorlijkheid tijd
veranderd was. Maar .. . benijdde woorden die ze ten
minste zijn leven met volkomen begeerte geuit
ons, die mij heilig is. band ...
Ik zal niet ontwijden ... mijn
heus niet! Daar zou iedereen
me met recht om veroordelen. wil voor hem doen
Gloeiende ik stapelen op zijn hoofd
en ik wil me zelf niets... niets... verwijten
Mijn geheim was dus nog altijd mijn geheim. niets horen en zou me nooit iets verwijten. De ontdekking
maar ik had geen tijd er over
na te denken. Onmiddellijk viel de Kantere weer in, nu
op een zonderling opdringende toon, waarin niets meer
was van zijn gewone zalvende vriendelijkheid.
"gelijk; maar ... tegenover hem te vervullen hebt en vervullen wilt, zal
je daarom gemoedsleven, dat hij niet op prijs stelt,
waarin hij zelfs geen aandeel heeft, laten verdorren? De
mensen hoeven immers niet te vernemen, wat alleen ons
beiden aangaat! Je wilt hem niets verwijten... goed;
maar heeft hij dan wel het recht jou verwijten te doen?
Mag je mij niet geven, wat hij, die er een recht op zou
kunnen doen gelden, maar dat recht niet op prijs stelt,
voor waardeloos houdt? Anna ... Anna ... naar hart en
geest behoor je mij al toe. Dat kan je niet ontkennen;
dat mag je niet ontkennen. Daar kan je man niets aan
veranderen. Wees nu ook ... "
Het slot verstond ik niet; het klonk gedempt, als fluisterde
hij 't haar in de oren.
Dat iemand tot een vrouw als de mijne spreken kon,
was me raadselachtig; al moet ik bekennen, dat - hetzij
door hetzij door een verandering van smaak -
oordeel over Anna's in de laatste tijd
bij vlagen wel veranderd was. Maar ... wat benijdde ik
een man, die zulke woorden durfde uiten en die ze ten
mmste eens in zijn leven met volkomen begeerte geuit
had!
183
wat gebeurt er nu, klonk 't in mijn hoofd. De zaak
werd me hoe langer hoe meer tot een interessante vertoning.
Niet dadelijk volgde Anna's antwoord. Eerst hoorde ik
een uitroep galmen door de kamer. Toen
was 't, of beiden tegelijk spraken en beletten allerlei geluiden
ze 't was, klonken haar woorden hoewel ik dacht: houdt hij
zijn armen aan en dan . . . dan heeft
gezoend.
„ . . . meer . . . neen . . . nooit meer! Ik
kunnen zou je . . . God, neen,
zou verschrikkelijk zijn! . . . je dat . . neen; 't meer! . . . dat! . . 't . . . hoog. me niet . . te gaan denken. niet . .. 't . . . die een vrouw zelf
heeft, heel gauw een doorn in het oog
vermoeden, dat deze
dat de Kantere zelf haar
bijna zachter en kalmer voort:
„dat je altijd aan me zult kunnen denken als aan
Rein . . . rein wil ik je herinnering
. . . niet alleen voor
. . . . . . je
een van je pijnlijkste souvenirs zijn".
innigere toon:
„dikwijls denken? zal 't 't de regels herlees,
Femme, qui coeur."
Anna's mijn of de Kantere nu niet oogstte,
gezaaid had: frases?
. .. in beiden; meenden
184
Doch wat gebeurt er nu, klonk 't zaak
dadelijk volgde Anna's antwoord. Eerst hoorde ik
haar naam als een uitroep galmen door de kamer. Toen
'of beiden tegelijk spraken en beletten allerlei geluiden
in huis me te verstaan wat ze zeiden.
Als 't eindelijk weer stil was, klonken haar woorden z6
gesmoord, hoewel heftig, dat ik dacht: zeker hij
haar in zijn armen tegen zich aan en dan ... hij haar ook gezoend.
" ... Nooit meer ... hoor! Neen, neen ... zou je kunnen gaan haten! Ik zou je ... 0, neen,
dat zou verschrikkelijk zijn! ... Wil je riskeren? .. .
Neen, neen; probeer 't nooit meer! ... Beloof me dat! .. .
zweer 't me! ... Ik stelde je zo hoog. Dwing me niet .. .
min van je te gaan denken. Vergeet ook niet ... je weet
't immers nog wel ... De fout, die een vrouw zich zelf
te verwijten h~eft, wordt heel gauw een doorn in het oog
van de man voor wie zij faalde." Het vermoeden, dat deze
zin aan een boek ontleend was, dat de Kantere zelf haar
gegeven had, deed me bijna in lachen uitbarsten.
Onderwijl voer ze veel zachter en kalmer voort:
"Ik wil, dat je altijd aan me zult kunnen denken als aan
iets moois. Rein ... onbesproken rein wil ik in je herinnering
blijven leven ... En ik wens dit niet alleen voor
mij; maar ook ... voor jou. Toe ... laat me een van je
lieflijkste, niet een van je pijnlijkste souvenirs zijn".
En op nog innigere toon:
"Zal je dikwijls aan me denken? Ik zal 't zeker aan jou
doen. Ik zal 't elke dag doen, wanneer ik de regels herlees,
waarbij ik eens een vouw heb gevonden in een van
de boeken, die je me geleend hebt. Femme, qui vous garde
rigueur, vous aime mieux au fonds du coeur."
Zulke woorden uit Anna's mond; ik kon mijn oren nauw
geloven, en ik vroeg me af, of de Kantere nu niet oogstte,
wat hij gezaaid had: frases?
Of ... vergiste ik me? Vergiste ik me in beiden; meenden
en voelden zij heus, wat ze zeiden?
184
Had Anna wellicht nooit zo lief tot mij gesproken, omdat
ik als een Medusa-kop haar gevoel deed verstenen?
Was hij misschien toch te goeder trouw en werd hij
werkelijk meegesleept door een warme affectie?
Wie weet, flitste 't door mijn brein, of mensen, zo gemoedloos
als ik, niet altoos cle gewaarwording hebben,
een
misschien acht iedereen zijn evenmens,
die hij niet begrijpt en dus niet natuurlijk kan vinden,
meer acteur. —
Nu hoorde ik de Kantere zijn neus snuiten, als iemand,
en dank heeft moeten schreien. Anna een flauw geritsel meende
te maken, dat veranderde. dichter bij zitten; had ze misschien zijn
hem over gebogen, had ze
hem verwijderd, toch al
in haar zijn voetstuk?
een poos sprak hij weer, nagenoeg fluisterend:
„Het zij zoals je wilt. van je
de hoogheid van je je . . . . . . . . . . . . 't — . . . 't . . . altijd . .? . . . niet verdragen. Ik moet . . . wil niet 't maar . . . mens . . . ik
gegriefd heb . . . . niet . . . en . . . Ach . . . 't moet gebeuren
. . . ik . . .? 0, wat een afschuwelijk
't je . .. 't
. . . . . . mogen wel schrijven,
waar?"
was haar antwoord.
„in je brieven je leven
vertellen . . . alles . . . alles uitzondering . . .
Beloof je me clat?"
verried ze daarop tot Medusa-kop haar gevoel deed verstenen?
toch te trouwen werd hij
warme affectie?
weet, flitste 't mensen, zo gemoedloos
niet altoos de hebben,
dat elke gevoelsuiting van anderen een aanstellerij of een
overdrijving is. Ja, misschien acht iedereen zijn evenmens,
niet begrijpt dus niet natuurlijk kan vinden,
min of meer een acteur. -
hoorde ik de Kantere zijn neus snuiten, als iemand,
die tegen wil en dank heeft moeten schreien. Anna troostte
hem niet met woorden; maar uit een flauw geritsel meende
ik op te maken, dat zij van houding veranderde. Was
ze nog dichter bij hem gaan zitten; had ze misschien zijn
hand gevat, haar hoofd tot hem over gebogen, of had ze
zich integendeel van hem verwijderd, omdat hij toch al
achting was gedaald, afgevallen van zijn voetstuk?
Na een poos sprak hij weer, nagenoeg fluisterend:
"zoals je wilt. Ik buig me voor de adel van je
hart, voor de hoogheid van je plichtbesef. Je hebt misschien
gelijk ... maar ... Ach neen ... niets ... 't is beter
z6! - Dus ... is 't nu uit ... Voor altijd .. ? Neen,
neen ... die gedachte kan ik niet verdragen. Ik moet hopen
... Ik wil niet zeggen waarop, ik wil 't niet uitspreken;
... Een mens ... Vergeef me toch, als ik
je onwillens gegriefd heb ... Ik dacht ... ik wilde in alle
geval niet... en... Ach... als 't dan toch moet gebeuren
... wat zal ik ... ? 0, je weet niet wat een afschuwelijk
gevoel 't voor me is je zo ... hoe zal ik 't
noemen ... zo eenzaam, zo onbeschermd achter te moeten
laten! Maar ... we mogen elkander toch wel schrijven,
niet waar?"
Een snik was haar antwoord.
"Beloof me dan, dat je in je brieven me alles van je leven
zult vertellen... alles... alles zonder uitzondering ...
goed en kwaad. Beloof je me dat?"
Niets verried me, wat ze daarop zeide.
185
't de kamer leeg.
hij nog, weer zalvend:
„dagen zal meneer de Kantere afscheid
Termeer; . .. moeten
zeggen. Zal 't verbeeldde me een kus de woorden op
stommelde overeind en
eenskiaps van de deur staan, om langzamerhand mijn
nog eer ik weer
recapituleren vraag me door 't
nu de normale mensen, in wier gevoel geen inbeelding,
wier woorden geen huichelarij,
is?
kans zag onbemerkt te ontsnappen, snelde ik
en het bos in.
wandelen begon ik te herdenken.
was 't gewone de
verw arde opleving alle gevoelens, alle gedachten,
gehoorde me verwekt.
verrees wat zal ik er mee doen?
't die me in de weg
treffen en me zelf bevrijden.
. . . een ogenblik geloofde ik 't wat zal ik er mee doen? —
zou weten is, of er onder de mensen, die
ik, onder die grote menigte, waardoor ik
al deze geachte, geëerde, fatsoenlijke,
enz. maatschappelijke
één en jaloezie
Anna meer te gevoelen, thans uit
zijn hart vergeven, zich van het voorge-
186
Een poos bleef 't zo stil, als ware de kamer leeg.
Toen sprak hij nog, weer zalvend:
"Over een paar dagen zal meneer de Kantere afscheid
komen nemen van mevrouw Termeer; maar nu ... moeten
onze zielen elkander vaarwel zeggen. Zal 't een vaarwel
voor immer zijn?"
Ik verbeeldde me te horen, dat een kus de woorden op
zijn lippen smoorde. Daarna stommelde hij overeind en
verliet eensklaps haastig het vertrek.
Bevend en gloeiend van zenuwachtigheid bleef ik nog een
poos stil achter de deur staan, om langzamerhand mijn
zelfbedwang terug te kunnen vinden. En nog eer ik weer
kalm recapituleren kon, schalde de vraag me door 't
hoofd:
Zijn dat nu de normale mensen, in wier gevoel geen inbeelding,
geen zelfbedrog, in wier woorden geen huichelarij,
geen onwaarheid is?
Zodra ik kans zag onbemerkt te ontsnappen, snelde ik
de kamer, het huis uit en het bos in.
Onder het wandelen begon ik te herdenken.
Natuurlijk was 't eerst de gewone recapitulatie met de
verwarde weer-opleving van alle gevoelens, alle gedachten,
die het gehoorde in me had verwekt.
Daarna verrees de vraag: wat zal ik er mee doen?
Voor 't eerst in mijn leven vond ik me met een wapen in
de hand, een wapen, waarmee ik haar, die me in de weg
stond, kon treffen en me zelf bevrijden.
Althans ... voor een ogenblik geloofde ik 't en daarom
vroeg ik me af: wat zal ik er mee doen? -
Wat ik graag zou weten is, of er onder de mensen, die
beter zijn dan ik, onder die grote menigte, waal"'door ik
verafschuwd word, onder al deze geachte, geëerde, fatsoenlijke,
edeldenkende, beroemde enz. maatschappelijke
mannen te vinden is, die in mijn omstandigheden, met
mijn wetenschap, zonder iets anders dan haat en jaloezie
ten opzichte van Anna meer te gevoelen, haar thans uit
de grond van zijn hart vergeven, zich van het voorge-
vallene onkundig gehouden en berust had in het kille,
volmaakt lege leven, het leven van toetsteen
haar voortreffelijkheid, waartoe zij me wilde
dwingen.
Die vraag zal nooit beantwoord worden: want ieder zal
zeggen: de toestand, die hij verdient;
jouw
me dus zulk een ellendig lot ten
gevallen alleen, omdat ik nu eenmaal ben zoals
me zelf te gaan staan
me te laten vernieuwen, gelijk een huiseigenaar met
woning me clan ook
dat die toestand was wat zij moest zijn:
mijn minder, dat, eenmaal
mijn gedrag geweest is, gelijk het
immers ben.
geëerde, fatsoenlijke, edeldenkende lezer, als je
vrije wil zo uitmuntend meent geworden te zijn,
je dan niet nog beter?
je 't omdat je 't hebt?
heeft de ander wel eens van je gezegd
geschreven, je altoos je zo bijzonder goedhartig,
al meer, hebt
hij er zeker pluimpje
zou niet anders willen.
ook bij mij het geval; maar nu vraag ik,
inhoudt, voor
smaadrede —
Ik willen doen.
ik 't beproefd; ernstigste
ik eenvoudig mijn
die kreeg me volmaakt onverschillig.
eenzame al
dingen toch . . . er andere reden dan omdat 't
en had ascetische, van voor haar me wilde
vraag ieder zal
een mens komt in de toestand, die hij verdient;
de mannen, waarvan je spreekt, zullen dus nooit in jouw
omstandigheden geraken.
Toegegeven; maar als me dus ten
deel is gevallen alleen, omdat ik nu eenmaal ben zoals
ik ben en geen kans zie even buiten me zelf te gaan staan
en me te laten vernieuwen, gelijk een huiseigenaar met
een onbruikbare woning kan doen, maak er me dan ook
geen verwijt van, dat die toestand was wat zij moest zijn:
mijn werk en schuld, en nog veel minder, dat, eenmaal
er in geraakt, ook mijn gedrag geweest is, gelijk het
moest wezen, omdat ik ben zoals ik ben.
Geachte, geëerde, fatsoenlijke, je
uit vrije wil zo uitmuntend meent geworden te zijn,
waarom ben je dan niet nog beter?
Omdat je 't niet gewild of omdat je 't niet gekund hebt?
Misschien heeft de een of ander wel eens van je gezegd
of geschreven, dat je altoos je zo bijzonder goedhartig,
menslievend, gul, hulpvaardig, weet ik wat al meer, hebt
betoond en dan heeft hij er als een laatste pluimpje
bijgevoegd: de man zou niet anders kunnen handelen, al
zou hij ook willen.
Welnu, dat is ook bij mij het geval; maar nu vraag ik,
waarom de frase, die voor jou een loftuiting inhoudt, voor
mij tot een wordt? -
dacht er niet meer aan eens iets moois te willen doen.
Eenmaal in mijn leven had ik 't het ernstigste
voornemen had niets gebaat; nu wilde ik eenvoudig mijn
zin hebben en hoe ik die kreeg was me volmaakt onverschillig.
Och, galmde ik in de eenzame stilte van het bos uit: al
die mooie dingen zijn toch ... lak!
Is er één mens om een andere reden kuis, dan omdat 't
187
hem voor de onkuisheid aan moed of aanvechting ontbreekt?
Bestaat er een altruïsme behalve daar, waar het een instinkt,
een ambitie of een bedilzucht bevredigt?
De hedendaagse mensen zijn priesters van afgoden, waarin
ze zelf niet meer geloven, verkondigers van leerstellingen,
waarnaar niemand meer handelt. Ze knielen en
positie dit zo meebrengt; doch
niet één is er, die de devotie van zijn buurman door en
je begeerten, dat geluk,
de Kantere hij had gelijk; maar ongelijk
die begeerten te schiften in slechte en goede, want
ze heeft, bestaan er alleen . . . dwingende.
allen dit weten, verlakken we elkander
dat we
er zelf in geloven, net als feestgenoten, die veel gedronken
hebben, in het geloftuit van hun toasten.
me allengs met de gedachte vertrouwd,
dat ik niet alleen dingen ging doen, welke veroordeeld
er achter zouden komen,
daarop een recht net even goed als
het recht aanmatigt tuin omver te halen
bevuilen, waarin zijn meester haar heeft toegelaten.
Wat echter kon ik niet indenken. Evenals
altijd was 't gedragslijn, wilde
ver te vervolgen.
alleen dit: Carolien aan, al moest ze me
ruineren; genot en daarna niets
nog dertig jaren van onvoldaan vegeteren.
ik Carolien al, wat Bloemendael me
is de Kantere eenmaal vertrokken, wordt het
rekeningen, vervallen belastingtermijnen
te ik naar Utrecht, eis mijn
en . . . maak desnoods schandaal.
Tegenover me in 't meer; mogelijk op de scheiding terug en dan ben
ten minste in staat haar vernederingen met gelijke
te betalen.
onkuisheid aanvechting ontbreekt?
instinkt,
of een bedilzucht bevredigt?
waarin
zelf niet meer geloven, verkondigers van leerstellingen,
knielen en
bidden nog, omdat hun positie dit zo meebrengt; doch
één de devotie van zijn buurman door en
door vertrouwt. Bevrediging van je begeerten, is geluk,
zei de Kantere en hij had gelijk; maar hij had ongelijk
begeerten slechte goede, want
voor hem, die ze heeft, bestaan er alleen ... dwingende.
En ofschoon we allen dit weten, verlakken we elkander
met mooie woorden, waarvan wel het dwaaste is, dat we
in geloven, net als feestgenoten, die veel gedronken
van hun toasten.
Aldus maakte ik me allengs met de gedachte vertrouwd,
niet alleen dingen ging doen, welke veroordeeld
moesten worden door hen, die er achter zouden komen,
maar ook, dat ik daarop een recht had, net even goed als
een kat zich het recht aanmatigt de tuin omver te halen
en te bevuilen, waarin zijn meester haar heeft toegelaten.
ik echter doen zou kon ik niet indenken. Evenals
't me onmogelijk de gedragslijn, die ik wilde
aannemen, enigermate ver v66r me uit te vervolgen.
Ik zag alleen dit: Carolien houd ik aan, al moest ze me
ook ruïneren; liever een jaar van genot en daarna niets
meer, dan nog dertig jaren van onvoldaan vegeteren.
Voorlopig geef ik Carolien al, wat Bloemendael me
zendt; is de Kantere eenmaal vertrokken, wordt het
noodzakelijk onbetaalde rekeningen, vervallen belastingtermijnen
te voldoen, dan ga ik naar Utrecht, eis mijn
papieren op en ... maak desnoods schandaal.
Anna ontzie ik me in 't geheel niet meer; zo
gauw mogelijk kom ik op de scheiding terug en dan ben
ik ten minste in staat haar vernederingen met gelijke
munt te betalen.
188
't minder gedacht
had, dit me-niet-meer-ontzien in toepassing te
Carolien bezighouden en me enigszins
tegen mededingers beveiligen, dan moest ik dagelijks en
op verschillende uren bij haar aanlopen. Ik deed 't; maar
nog altoos naar uitvluchten tegenover Anna
tot zeer korte bezoeken bij de andere.
en bleef laf, laf tegenover spiedende mensen, Het baatte me geen zier, dat ik dacht: ze heeft toch zelf
gezegd: ik wil niets weten, ik zal hem niets verwijten.
maakte ik diets, dat mijn toestand veel
aannemen, lang
buiten vernomen dus bewezen te
berusten.
afscheid van de Kantere leverde niets bijzonders op.
ik zijn gesprek met Anna niet beluisterd, zeker zou
weinig aan beiden hebben bespeurd. Hij speelde zijn
Wie — dacht ik — hoe dikwijls
dergelijke vervuld!
namen en ik eigenlijk
reis te
had, dat zij haar nieuwe
liefste vriendin moest verlaten. Ook tegenover haar
gaven hem de hand en
schrijf eens hoe 't —
van zijn vertrek voor 't door Anna ondervraagd te
volgende dag hadden wij ons laatste onderhoud.
spreekt zelf, dat dit weer in het etensuur plaats
andere wij nagenoeg geen woord.
luidde:
„. . . heb je er over nagedacht?"
bedoelde; maar vroeg toch,
„Waarover?"
Intussen viel 't me veel minder gemakkelijk, dan ik gedacht
had, dit me-niet-meer-toepassIng te
brengen. Wilde ik Carolien bezighouden en me enigszins
beveiligen, dagelijks en
deed 't; maar
toch zocht ik nog altoos naar uitvluchten tegenover Anna
en beperkte ik me tot zeer korte bezoeken bij de andere.
Ik was en bleef laf, laf tegenover Spiedende mensen, laf
tegenover Anna.
baatte dacht: ze heeft toch zelf
niets weten, ik zal hem niets verwijten.
Integendeel maakte ik me diets, dat mijn toestand veel
vrijer zou zijn, als ik maar kon aannemen, dat zij al lang
alles van buiten af vernomen en dus bewezen had te
willen berusten.
Het afscheid van de Kantere leverde niets bijzonders op.
Had ik zijn gesprek met Anna niet beluisterd, zeker zou
ik weinig aan beiden hebben bespeurd. Hij speelde zijn
rol uitmuntend. Wie weet - dacht ik - hoe dikwijls
hij er een dergelijke heeft vervuld!
Alsof 't zo afgesproken ware, namen Anna en ik eigenlijk
alleen afscheid van Sofietje, die zeer blij was op reis te
gaan en er dus niet veel weet van had, dat zij haar nieuwe
en liefste vriendin moest verlaten. Ook tegenover haar
vader hielden we ons best. We gaven hem de hand en
zeiden heel leuk: goede reis, tot weerziens, waaraan Anna
nog toevoegde: schrijf eens hoe 't u daar bevalt. -
De avond van zijn vertrek ging ik voor 't eerst uit zonder
te zeggen waarheen en zonder door Anna ondervraagd te
worden. De volgende dag hadden wij ons laatste onderhoud.
Het spreekt van zelf, dat dit weer in het etensuur plaats
had; op andere tijden wisselden wij nagenoeg geen woord.
Mijn eerste vraag luidde:
"Nu ... heb je er over nagedacht?"
Zij begreep heel goed, wat ik bedoelde; maar vroeg toch,
schijnbaar verwonderd:
"189
„. .. 't je verleden voorstelde . . . over
scheiding.”
„die vraag heb ik je immers mijn antwoord gegeven."
voelde mijn boosheid weer opborrelen, als gasbellen in
dat begint te koken, en ik besefte, dat die boosheid
—ondanks — nog altijd machteloos was, indien
niet tot een scheiding wilde meewerken. —
„ ja; juist daarom . . . omdat je zo dadelijk met dat
was . . . je verzocht eens na te
. .. vraag ik: heb je nagedacht?"
„was niet meer nodig."
me genoegzoom
cleze vragen:
„„Wel . bij 't je toen heb gezegd:
mijn doen."
was 't gewone een even domme als onmachtige
door en
die borden en glazen deed
toe:
„betekent dat getreiter? Heb je 't op gezet
maken? plicht! Is 't als
aan het lijf te blijven hangen, terwijl je nog
verbleekt was bij de losbarsting
drift, bleef Anna's toon onverstoorbaar kalm.
„in de kerk getrouwd, we hebben elkaar
vrouw elkander
. . . een ogenblik . .. „voor elkander
althans heb 't belofte
en me daaraan
„je anders . . . als je gedwongen werd . . . graag genoeg
hé?"
„eigen niet te
Ik weet . ."
in de rede.
"Wel ... over 't geen ik je verleden voorstelde ... over
een scheiding."
"Op die vraag heb ik je immers mijn antwoord gegeven."
Ik voelde mijn boosheid weer opborrelen, als gasbellen in
water, dat begint te koken, en ik besefte, dat die boosheid
-ondanks mijn wapen - nog altijd machteloos was, indien
Anna niet tot een scheiding wilde meewerken. -
"Ja; maar juist daarom ... omdat je zo dadelijk met dat
antwoord klaar was... heb ik je verzocht eens na te
denken en ..• nu vraag ik: heb je nagedacht?"
"Dat was niet meer nodig."
Met bovenmenselijke inspanning bedwong ik me genoegzaam
om deze keer nog alleen te vragen:
"Dus?"
"Wel ... dus blijf ik bij 't geen ik je toen heb gezegd:
ik weet wat mijn plicht is en mijn plicht zal ik doen."
Uit was 't met mijn zelfbeheersing. De gewone Hollandse
vloek, die onzinnige uiting van een even domme als onmachtige
exasperatie, reutelde tussen mijn tanden door en
met een vuistslag op de tafel, die borden en glazen deed
rinkinken, galmde ik haar toe:
"Wat betekent dat getreiter? Heb je 't er dan op gezet
me dol te maken? Plicht, plicht! Is 't jouw plicht me als
een klit aan het lijf te blijven hangen, terwijl je nog
minder om me geeft dan die kat?"
Ofschoon ze een beetje verbleekt was bij de losbarsting
van mijn ,drift, bleef Anna's toon onverstoorbaar kalm.
"Al zijn we niet in de kerk getrouwd, we hebben elkaar
toch plechtig beloofd, dat we als man en vrouw elkander
zouden" ... hier haperde ze een ogenblik ... "voor elkander
zouden zorgen. Ik althans heb 't met die belofte
ernstig gemeend en niets geeft me het recht me daaraan
vrijwillig te onttrekken."
"Wat je anders ... als je gedwongen werd ... graag genoeg
zoudt doen, hè?"
"Ach, wees zo goed je eÎf:,en wensen niet aan mij toe te
schrijven. Ik weet ... "
Bulderend viel ik haar in de rede.
190
„ Je weet . . . je weet! Ja, biecht eens op, wat je al zo weet!
Maar praat dan asjeblieft niet over dingen, waarvan je
niemandal afweet! Van mij weet je niets, helemaal niets!
Wat je wel weet . .. wat je heel goed weet, al wil je 't
. . . ik ook weet, ,a1 denk je 't tegendeel,
. .”
Het binnenkomen van de meid belette me weer door te
't ik een rem, die werd aangeschroefd
samenperste.
ogen; ik wilde miin glas
mijn bevende vingers smeten 't om en
toen de meid de gemorste wijn poogde op te nemen, was
staat mijn bedaard zij te buigen
haar arm.
we eindelijk
ik iets bedaarder vervolgen:
„jij 't af
wil . . . dat wil, omdat hij een zuivere toestan.d
. . . verhouding . . . omdat
dan afkeer? Of . . .
zo niet?"
uit. Ik keek haar
in dat ze evenmin de waarheid
leugen zeggen. op het
branden, een toon, die
onverdraaglijk zeide:
„heb medelijden Willem."
me zelden overkwam gebeurde schoot in een
„met Nu, jou dan niet.
en je aanstaat, dan
ik de mijne hebben doen wat medelijden
verlang is: zuivere
belachelijk is 't
mijn ogen en belachelijk ben ik . . .
ben ik . . . in
Kantere . . . zit te vrijen! Erger je
191
"Je ... biecht je al zo weet!
dingen, waarvan je
Van mij weet je niets, helemaal niets!
weet ... wat je heel goed weet, al wil je 't
niet zeggen en ... wat ik ook weet, ,al denk je 't tegendeel,
dat is ... "
binnenkomen belette me weer door te
razen en 't was me, als voelde ik een rem, die werd aangeschroefd
en mijn hersenen eensklaps met geweld samenperste.
Alles tolde me voor de ogen; ik wilde mijn glas
aanvatten; maar mijn bevende vingers smeten 't de gemorste te nemen, was
ik haast niet in staat mijn hoofd bedaard op zij te buigen
en ruimte te maken voor haar arm.
Onderwijl sprak Anna geen woord. Toen we eindelijk
weer samen alleen waren, kon ik iets bedaarder vervolgen:
"Vind jij 't netjes bij een man te blijven, die van je af
wil. .. die dat wil, omdat hij een zuivere toestand
wenst ... omdat onze verhouding onzuiver is ... omdat
je immers niets meer voor me voelt dan afkeer? Of ...
is dat zo niet?"
Een paar seconden bleef haar antwoord uit. Ik keek haar
scherp in de ogen en las er in, dat ze evenmin de waarheid
als een leugen wilde zeggen. Reeds was ik op het
punt nogmaals los te branden, toen ze op een toon, die
me weer onverdraaglijk theatraal klonk, zeide:
"Ik heb medelijden met je, Wiliem."
Wat me zelden overkwam gebeurde nu: ik schoot in een
lach.
"Zo, heb je medelijden met me! Nu, ik met jou dan niet.
Maar als jij je vrijheid neemt en doet wat je aanstaat, dan
wil ik de mijne hebben en doen wat mij lust! Je medelijden
mag je houden; maar wat ik verlang is: een zuivere
toestand. Ik bedank er voor belachelijk te zijn, al is 't
dan ook maar in mijn eigen ogen en belachelijk ben ik .. .
belachelijk ben ik elk ogenblik, dat jij in de tuin of ... in
huis met de Kantere loopt of ... zit te vrijen! Erger je
is volmaakt juist! Jouw plichtsbesef
de ontrouw van een vrouw pas
zij met een andere man wegloopt
of . . . enfin, je begrijpt me. Er zijn mensen, die
deze mensen behoor ik.
't van die andere man
mij 't . . . wanneer je bovendien
. zoenen!"
asgrauwe zich haar gelaat;
haar lippen. Roerloos als een
zij tegenover me: de trillende oogleden neergeslagen,
elkander wrijvende handen weggestoken
in haar schoot. Ik meende, zij voor
de rol speelde van martelares en de gedachte,
zij ook thans nog zelfverheerlijking kon vinden in
mijn razernij weer op.
„willen zeggen, ik soms lieg door te
Kantere en jij elkander gezoend hebben?"
die woorden uitgebruld; suisden in een
„een antwoord . . . versta je me?"
Nu woede . . .
in de hoogte, smeet mijn servet neer en sprong
ballend en sissend tussen opeengeklemde
„Antwoord!"
zij was dadelijk opgesprongen en weer geheel
geworden. Met haar hoge, mooie gestalte, haar
lichtende ogen, haar minachtend opgetrokken
neus, haar trots gesloten mond imponeerde ze me
ik onwillekeurig een pas terugweek.
dorst haar niet aanraken; 't juist
al het gelijk aan
me half
Ik greep en ware de meid
wie weet er zou gebeurd
Deze onverwachte tussenkomst bracht ons
niet aan dat woord. Het is volmaakt juist! Jouw plichtsbesef
mag vinden, dat de ontrouw van een vrouw pas
begint op het ogenblik dat zij met een andere man wegloopt
of... enfin, je begrijpt me. Er zijn mensen, die
daar anders over denken en tot deze mensen behoor ik.
Ik vind 't voldoende, dat je in je ziel van die andere man
houdt en voor mij is 't ... te veel, wanneer je bovendien
je laat ... zoenen!"
Een asgrauwe kleur verbreidde zioh over haar gelaat;
maar geen klank verliet haar lippen. Roerloos als een
beeld zat zij tegenover me: de trillende oogleden neergeslagen,
de over elkander wrijvende handen weggestoken
onder de tafel in haar schoot. Ik meende, dat zij voor
zich zelf de rol speelde van martelares en de gedachte,
dat zij ook thans nog zelfverheerlijking kon vinden in
haar gedrag, zweepte mijn razernij weer op.
"Zou je me ook willen zeggen, of ik soms lieg door te
beweren, dat de Kantere en jij elkander gezoend hebben?"
Ik had die woorden uitgebruld; ze suisden weg in een
doodse stilte.
"Ik eis een antwoord ... versta je me?"
Geen geluid.
schuimde mijn woede over. Met een nieuw Godver ...
schoot ik in de hoogte, smeet mijn servet neer en sprong
op haar toe, de vuisten ballend en sissend tussen de opeengeklemde
tanden.
"Antwoord !"
Maar ook zij was dadelijk opgesprongen en weer geheel
de oude geworden. Met haar hoge, mooie gestalte, haar
koude, strak lichtende ogen, haar minachtend opgetrokken
neus, haar trots gesloten mond imponeerde ze me
zodanig, dat ik onwillekeurig een pas terugweek.
Ik dorst haar niet aanraken; 't was duidelijk. Doch juist
dit niet-durven op een ogenblik, dat ik al het gelijk aan
mijn zijde waande, maakte me driftiger dan ooit, half
waanzinnig van woede. Ik greep een fles en ware de meid
niet wederom binnengekomen, wie weet wat er zou gebeurd
zijn. Deze onverwachte tussenkomst bracht ons
192
tot afspraak wij nog
eenmaal zwijgend tegenover elkander neer. —
Onderwijl was 't begonnen spoken,
dat ik me in verzinnen, wat ik nog dan ooit te haar dwingen een
scheiding.
mijn de
haar, die ik zag, was Carolien.
alleen waren, „Zal je me nu eindelijk antwoorden?"
„Ik heb je niets meer „Moet dat lieg? 't en de Kantere?"
„Ik zal me niet verdedigen."
woorden teugelloos uit mijn mond
„Neen, je zult je niet wat je aanstaat, hé? . . . verliefde
de verliefde aanrakingen van een
. . . je tegenover de wereld
nog de mooie rol spelen op cie hé? ik . . .
ik zal me aan banden laten leggen . . . mogen toekijken
bij je . . . me laten vernederen verwoest,
hé? God in de hemel, een idioot aan?
Ik gun 't waarvan je wilt! 't niet beletten; maar k
ook genieten en dat . . . jij me niet beletten."
ze ijzig
antwoordde:
„je goed vindt en als je me dwingen kunt met
. . . ik me „de wet! Wat kan ik doen met die wet, als jij
meewerken? 't ik in je macht
daarom juist treiter je me!"
zei alleen: „Zo".
mijn paal noch perk beiden tot bezinning en als bij afspraak zegen Wij nog
tegenover elkander neer. -
't in mijn brein zo wild begonnen te spoken,
't geheel niet meer bij machte voelde te
kon zeggen. En toch wilde ik meer
voren van Anna af, haar dwingen tot een
Naar haar, naar haar, klonk het in mijn hoofd en de
was Carolien.
Zodra we weer alleen waren, begon ik opnieuw:
"je me nu eindelijk antwoorden?"
"je niets meer te zeggen."
"beduiden, dat ik lieg? Is 't onwaar, wat ik
beweer van jou en de Kantere?"
"me niet verdedigen."
Nogmaals barstten de woorden teugelloos uit mijn mond
los.
"je niet verdedigen; maar je zult wel doen,
je aanstaat, hè? ... Je zult wel genieten van de verliefde
woorden en de verliefde aanrakingen van een
gluiperige dominee ... en dan zal je tegenover de wereld
mooie rol spelen op de koop toe, hè? En ik ...
me aan banden laten leggen ... ik zal mogen toekijken
je plezier ... ik zal me laten vernederen en ik
zal nog de ellendeling heten, die jouw levensgeluk verwoest,
hè? de hemel, zie je me dan voor een idioot aan?
Genieten mag je, hoor! Ik gun 't je! Geniet zoveel je wilt
en waarvan je wilt! Ik zal 't je niet beletten; maar k
wil ook genieten en dat ... dat zal jij me niet beletten."
Mijn tieren had geen andere uitwerking dan dat ze ijzig
koud antwoordde:
"Doe wat je goed vindt en als je me dwingen kunt met
de wet ... ga je gang. Verzetten zal ik me zeker niet."
"De wet, de wet! Wat kan ik doen met die wet, als jij
niet wilt meewerken? 0, je weet 't wel, dat ik in je macht
ben en daarom juist treiter je me!"
Ze alleen: "Zo".
En nu kende mijn woede paal noch perk meer. Een vloed
193
woorden, wartaal en schimp, uitbrakend
ik stoel aan in
ik precies met die stoel voorhad, wist
ogenblik zelf niet. Zeker had ik geen bedoeling
treffen. Ik wilde alleen wat vastgrijpen
vernielen; maar toen Anna eveneens opgesprongen
doch zich volkomen meester, vlug als
uitschoot, ding haar
doen dan de deur
beschadigen.
ik, nog kokend maar toch verlamd, weer
de tafel neer, leegde de wijnfles geheel, haalde
en verdiepte me op eens in de zonderlingste
onttrekken aan die afschuwelijke,
ik me vroeger omgeven gevoeld
door een even onzichtbare als ondoordringbare
nu 't, of ik
en of hoog boven de rand
die Anna en de Kantere me stonden te bespotten
te dagen.
mijn overspannen
één kon ik een ogenblik vasthouden en
kalmer Wat man
heen dat alles zich voortbeweegt en toch
zag ik in mijn hoofd.
Nu eens met haar vader en moeder of haar
weer wilde ik haar
dat en moest aanklagen. Ik
ook over haar te vergiftigen, haar met een
laten spelen, haar een ongeluk te doen krijgen!
terwijl 't ik me tot
zou ontslaan, voelde ik 't ik, ontnuchterd en bedaard, niets
aanvangen.
ik aldus door met drinken en me
me verbijten. Toen bemerkte ik plotseling,
de meid al die tijd niet had durven binnenkomen om
te nemen. Dit bracht me enigermate tot bezinning en
194
van woorden, louter wartaal en schimp, uitbrakend
sprong ik weer op, greep mijn stoel aan en hief die in
de hoogte. Wat ik precies met die stoel voorhad, wist
ik op dat ogenblik zelf niet. Zeker had ik geen bedoeling
er Anna mee te treffen. Ik wilde alleen wat vastgrijpen
en wat vernielen; maar toen Anna eveneens opgesprongen
en wel verschrikt, doch zich volkomen meester, vlug als
een hinde de kamer uitschoot, wierp ik het ding haar
achterna, zonder evenwel iets anders te doen dan de deur
wat beschadigen.
Daarna zonk ik, nog kokend maar toch verlamd, weer
aan de tafel neer, leegde de wijnfles geheel, haalde
Cognac uit de kast en verdiepte me op eens in de zonderlingste
plannen om me te onttrekken aan die afschuwelijke,
sarrende tirannie. Had ik me vroeger omgeven gevoeld
door een even onzichtbare als ondoordringbare
wal, die me scheidde van het mensdom, nu was of ik
in een diepe put zat en of hoog boven me, aan de rand
van die put, Anna en de Kantere me stonden te bespotten
en uit te dagen.
Allerlei bevrijdingsplannen doorflitsten mijn overspannen
brein; maar niet één kon ik een ogenblik vasthouden en
enigszins kalmer beschouwen. Wat iedere dronken man
om zich heen ziet: dat alles zich voortbeweegt en toch
niet verder komt, dat zag ik in mijn hoofd.
N u eens wilde ik met haar vader en moeder of haar
zuster en zwager gaan spreken, dan weer wilde ik haar
z6 mishandelen, dat zij me kon en moest aanklagen. Ik
dacht er ook over haar te vergiftigen, haar met een
revolver te laten spelen, haar een ongeluk te doen krijgen!
Maar terwijl 't in me vast scheen te staan, dat ik me tot
elke prijs van haar zou ontslaan, voelde ik 't als een even
grote zekerheid, dat ik, ontnuchterd en bedaard, niets
zou durven aanvangen.
Een groot uur bracht ik aldus door met drinken en me
opwinden en me verbijten. Toen bemerkte ik plotseling,
dat de meid al die tijd niet had durven binnenkomen om
af te nemen. Dit bracht me enigermate tot bezinning en
nu ging ik naar mijn kamer, liet me daar weer Cognac
brengen en viel eindelijk — hoe laat weet ik niet meer —
nagenoeg stomdronken in mijn bed.
De volgende morgen trof het me, dat op de plaats, waar
gewoonlijk de boodschappen lagen voor de meid, naast
paar kapotte schoenen, een
papiertje lag, beschreven met de woorden: een fles
chloraal als . . . volgde een datum, die ik me niet herinner.
Ik las 't; maar dacht er niet over na. —
Toen 't, het geëiste maandgeld
ontving, voor wie ik zelfs de vorige termijnen had
aangevuld, op een avond me vertelde ook met deze som
op de cluur niet toe te kunnen.
Ze vertelde 't ik sofa
het hoofd op haar schoot, haar rechterhand in
naar de me
heen boog.
naieviteit, — die me toch bekoorde
— als een kind doorbabbelend, vervolgde ze:
„mannetje, heus niet. Als er geen Scheveningen bestond
geen opera en als er geen rijtuigjes te krijgen
ja, dan zou 't die dingen profiteren wil . . ."
„En als je nu eens niet van dingen profiteerde?"
„die dingen er alleen
andere mens en
hebben ."
„Me dunkt, dat je pret genoeg kunt . ."
„O, neen, schat, neen! Zeg 't genoeg! Over
jaren niemand meer naar Carolientje om. Dan
misschien uit bedelen gaan en daarom wil
v66r die tijd 't nemen. moet
of . ."
„Of . . . wat?"
vergaloppeerd, te veel
haar intiemste gedachten trachtte ze
het spoor weer bijster te maken door lachend te
vervolgen:
naar mijn kamer, me daar weer Cognac
en viel eindelijk - niet meer -
op de plaats, waar
meid, naast
een beduimeld boekje en een paar kapotte schoenen, een
lag, met woorden: fles
... datum, ik me niet herinner.
maar na. -
gebeurde 't, dat Carolien, die nu het geëiste maandgeld
ik zelfs de vorige termijnen had
met deze som
duur te kunnen.
't haast als een grapje, terwijl ik op de sofa
lag met het hoofd op haar schoot, haar rechterhand in
de mijne, opstarend naar de blanke kin, die zich over me
En met een gemaakte naïeviteit, - die me toch bekoorde
- een kind doorbabbelend, ze:
"Neen, mannetje, heus niet. Als er geen Scheveningen bestond
en geen opera en als er geen rijtuigjes te krijgen
waren en geen mooie kleertjes, ja, dan zou 't nog wel gaan;
maar als Carolientje van al die dingen profiteren wil ... "
"nu eens niet van al die dingen profiteerde?"
"Waarom niet, schatje? Denk je, dat die dingen er alleen
voor andere mensen zijn? Carolientje is ook een mens en
ze wil ook pret hebben ... "
"kunt ... "
,,0, neen! Zeg 't niet! Nooit genoeg! Over
tien jaren kijkt niemand meer naar Carolientje om. Dan
moet ik misschien wel uit bedelen gaan en daarom wil
ik v66r die tijd 't er nog eens goed van nemen. Ik moet
vijftig guldentjes meer in de maand hebben of ... "
"... wat?"
Kennelijk had ze zich vergaloppeerd, althans wat te veel
van haar intiemste gedachten ontsluierd. Nu trachtte ze
me wel het spoor weer bijster te maken door lachend te
195
„Of . . . je krijgt maandelijks vijftig zoenen minder,”
maar ik vermoedde toch, dat zich een mededinger, misschien
ventje de opera, aan had gemeld, die
mijn stellen naast me aan
begreep er op die vijftig gulden meer niets
te dingen; doch de handel vervulde me voor 't
een weerzin, dat de toestemmende frase
komen. Ik beloofde er over
gauw het huis uit, even boos
dit beetje geluk me telkens vergald
de volgende dag onverwachts terugkeerde om
geven en haar te verblijden met die
deed een dat de
kon.
„Waarom niet?"
„boven,"
't het schepsel de oren gaf. Alles
ogen en ik moet haar een minuut
vragen kon:
„Wie?"
„ik niet."
ik niets anders te doen dan maar zwijgend
gaan.
ging ik niet ver . de straat uit en weer terug.
minstens een kwartier lang het gesloten
dat de gordijnen
zien, wat
Maar de strakke lichtstrepen in de
zich hel verlichte
en ik eindigde met
straat zonder te
mijn benen me voerden.
lopend begon hem te zien: die onbekende, die
ingenomen. Neen, 't
ventje van de opera.
zag hem als een grote, breedgeschouderde kerel met
"Of. .. je krijgt maandelijks vijftig zoenen minder,"
vermoedde dat zich een mededinger, misschien
wel het ventje uit de opera, aan had gemeld, die
ze bereid was in mijn plaats te stellen of naast me aan
te nemen.
Ik begreep ook, dat er op die vijftig gulden meer niets
viel af te dingen; doch de handel vervulde me voor 't
ogenblik met zulk een weerzin, dat de toestemmende frase
niet over mijn lippen wilde komen. Ik beloofde er over
te zullen denken en liep al gauw het huis uit, even boos
als verdrietig, dat ook dit beetje geluk me telkens vergald
werd.
En toen ik de volgende dag onverwachts terugkeerde om
maar weer toe te geven en haar te verblijden met die
tijding, deed een nieuwe meid open, die zei, dat de
juffrouw me niet ontvangen kon.
"niet?"
"Meneer is boven."
't Was, of het schepsel me een slag om de oren gaf. Alles
wiebelde me voor de ogen en ik moet haar een minuut
lang verwilderd hebben aangekeken, eer ik vragen kon:
""Dat weet ik niet."
En toen vond ik niets anders te doen dan maar zwijgend
weer heen te gaan.
Eerst ging ik niet ver... de straat uit en weer terug.
Daarna bleef ik minstens een kwartier lang het gesloten
huis verbijsterd aanstaren, als hoopte ik, dat de gordijnen
vaneen zouden schuiven en mijn ogen zouden zien, wat
daar achter voorviel. Maar de strakke lichtstrepen in de
doodse grauwe muur verbreedden zich niet; de hel verlichte
traptreden bleven ledig oplopen en ik eindigde met
wanhopend weg te dwalen straat in straat uit, zonder te
beseffen, waarheen mijn benen me voerden.
Al lopend begon ik hem te zien: die onbekende, die
meneer, waardoor mijn plaats was ingenomen. Neen, 't
was niet het ventje van de opera.
Ik zag hem als een grote, breedgeschouderde kerel met
196
rood gelaat
en zwaar donker haar.
illusies . . . dit mannetjes-was dat
Hij begeerde maar een meid om aan zijn
te . . . vond er niets
daarvoor te worden gebruikt en hoog betaald.
ogen stelde, hoe dat grove lichaa n
zijn armen nam, zoende . . . behandelde, was 't
of hij me uitlachte, beledigde, mijn laatste beetje
opflikkerende affectie, verering, menswaardig gevoelen
bezoedelde, bevuilde.
me 't zich dit alles kalm
dat ze me leukweg voor een ogenblik op
gezet. En ik hoorde haar zich verontschuldigen:
„'t van!"
ze dan niet begrepen, dat ik meer verlangde dan
. . . je lief.
dat een vrouw als zij aan de liefde
een „heer" niet geloven maar één
haar afdalen,
worden, alle meerderheid afschudden, met
man en vrouw.
de volgende morgen afgemat ontwaakte en terstond
mijn die kerel,
ik uur wakker gelegen en daarna
hebben van een nauwe, donkere, smerige
heen moest kruipen. verder ik
niet
daglicht, die ik bereiken wilde, werd in
al kleiner en kleiner.
aan bij Carolien.
ontstemd zo vroeg te zien verschijnen.
„clat heb mijn haar nog niet
nog gegeten. Denk je, als
pronk kan
brede polsen, ruige armen, een bruine nek, een rood gelaat
en zwaar donker haar.
Emoties, illusies... voor dit mannetjes-dier was dat
allemaal onzin. Hij begeerde maar een meid om aan zijn
dierlijke behoefte te voldoen en zij ... zij vond er niets
in daarvoor te worden gebruikt en hoog betaald.
En terwijl ik me voor ogen stelde, hoe dat grove lichaa n
haar in zijn armen nam, zoende... behandelde, was 't
me, of hij me uitlachte, beledigde, mijn laatste beetje
flauw opflikkerende affectie, verering, menswaardig gevoelen
bezoedelde, bevuilde.
Wat me 't meest stuitte, was, dat zij zich dit alles kalm
liet welgevallen, dat ze me leukweg voor een ogenblik op
zij had gezet. En ik hoorde haar zich verontschuldigen:
"Wat kan 't je schelen; jij hebt er immers geen last van!"
Had ze dan niet begrepen, dat ik meer verlangde dan
enkel ... genot.
Zo dikwijls had ik haar gezegd: ik heb je lief.
En opeens zag ik in, dat een vrouw als zij aan de liefde
van een "heer" niet geloven kan. Er bestond maar één
middel om haar te overtuigen; dat was: tot haar afdalen,
haar gelijke worden, alle meerderheid afschudden, met
haar gaan leven als man en vrouw.
Toen ik de volgende morgen afgemat ontwaakte en terstond
in mijn hersenen de vraag hoorde: wie is die kerel,
herinnerde ik me tot vijf uur wakker gelegen en daarna
gedroomd te hebben van een nauwe, donkere, smerige
koker, waardoor ik heen moest kruipen. Hoe verder ik
voortkroop, hoe langer de koker werd. Terug kon ik niet
en de cirkel wit daglicht, die ik bereiken wilde, werd in
de verte al kleiner en kleiner.
Een paar uur later belde ik aan bij Carolien.
Ze was erg ontstemd me zo vroeg te zien verschijnen.
"Is dat een manier van doen! Ik heb mijn haar nog niet
opgemaakt, nog niemendal gegeten. Denk je, dat ik als
een dame v66r drieën rustig op mijn stoel te pronk kan
gaan zitten?"
197
„Neen; maar . . . wie was die man?”
„Ach, die stomme meid! Het gaat je niet aan! . . . Ik
geen Vraag maar niets;
't nu heen?"
„Als je van mijn geld leeft, zal ik toch wel mogen weten
wie je ontvangt?"
„Is 't . . . Die man was de vriend
. . . kwam hij
praten . . . anders niemendal. je wel
ik heb een hekel aan
bedankt me te geven wat
ik vraag, dan heb ik maar één . ."
„Spreek 't haar toe en voor een ogenblik
van me af te slingeren, alsof ze
was, die zich met haar nagels aan me
had geklemd. Maar terwijl ze kalm antwoordde:
„werd het me al weer onbegrijpelijk,
een had laten
immers terug zou nemen.
er aan, dat me voor had
maar wat bleef me dan over . .
er ooit voor in de plaats kunnen krijgen?
voelde de noodzakelijkheid ten minste zo
te dat ik
vriend te blijven en
misschien we' toe zou stemmen haar nieuwe
willigen; maar . . . bedriegen mocht ze me nooit,
wilde ik meer horen en ze moest
me lief te krijgen.
dit beloofde ze dadelijk plechtig.
„die ander, die meneer dan niet meer ontvangen?"
„zweer 't 't haar niet morgen weer
bezoeken; een bedenktijd te nemen van enige
op welke dag, welk uur ik mijn
komen ik nam mij
juist die te komen; maar minstens vier en
"... die man?"
"Ach, meid! Het je niet aan! ... Ik
noem geen namen; ik ben geen slet. Vraag maar mets;
't is toch vergeefse moeite. Ga je nu heen?"
"ik toch wel mogen weten
"'t zo laat? Nu ... hoor dan. Die man was de vriend
van mijn vorige ... mijn oudje. Gisteren avond kwam hij
eens praten... anders niemendal. Dat wil ik je wel
zeggen: ik ken jou nu eenmaal en ik heb een hekel aan
veranderen; maar als jij er voor bedankt me te geven wat
één woord te spreken ... "
"'t dan!" donderde ik haar toe en voor een ogenblik
voelde ik lust haar van me af te slingeren, alsof ze
een vuile straatkat was, die zich met haar nagels aan me
vast had geklemd. Maar terwijl ze kalm antwoordde:
"Zoals je verkiest" werd het me al weer onbegrijpelijk,
hoe ik me zo dwaas onvoorzichtig tot een uiting had laten
verleiden, die ik immers toch terug zou nemen.
Ik twijfelde er geen seconde aan, dat ze me voor had
gelogen; maar als ik haar opgaf, wat bleef me dan over ..
wat zou ik er ooit voor in de plaats kunnen krijgen?
Toch voelde ik de noodzakelijkheid me ten minste zo
groot mogelijk te houden. Ik betoogde haar dus, dat ik
niets liever wenste dan altijd haar vriend te blijven en
er misschien ook wel in toe zou stemmen haar nieuwe
eis in te willigen; maar ... bedriegen mocht ze me nooit,
bedreigingen wilde ik ook niet meer horen en ze moest
althans proberen me lief te krijgen.
Nu, dit beloofde ze dadelijk plechtig.
"Zal je die ander, die meneer dan niet meer ontvangen?"
"Ik zweer 't je."
Toen kwam 't me nog flink voor haar niet morgen weer
te bezoeken; maar een bedenktijd te nemen van enige
dagen.
We spraken dus af op welke dag, welk uur ik mijn
definitief antwoord zou komen brengen en ik nam mij
voor juist die dag niet te komen; maar minstens vier en
198
twintig uur vroeger haar onverhoeds op het lijf te vallen.
deze tussentijd we een groot diner bij
van Swamelen. Zo'n diner was me altoos tot een marteling
geweest, waarvan ik me verbeeldde, dat ik haar alleen
om Anna's wil verduurde. Deze keer zag ik die avond
die zich dreigend in het midden van de week verhief.
met Anna over mijn verleden gesproken; ik
dus ongeveer de van Swamelens me beoordeelden.
— dacht — wat ze aan hun vrienden
en kennissen hebben verteld!
deze enkele keer eens te bedanken was
reden ik opgeven? Mijn zwager
wisten, doen had en Anna,
zeker om mijnentwil
gevolg moest dus zijn, dat men mij ging
Swamelen zou 't verdenking te speuren en
. . . wat voor hinderpalen die mensen,
de weg konden
als angst in
't begin van de avond was eenvoudig ondraaglijk. In
aanklacht; wending van een
woord klonk
duistere hatelijkheid.
durfde niemand aanspreken, als een dove
te staren en propte me daarna
met eten, dat haast in mijn keel bleef steken. En
onderwiji wild door mijn hersenen
het me onmogelijk was mijn aandacht bij de
te bepalen.
afdwaling zou zien, nam
mijn tot de wijn. Ik leegde mijn eigen
aan werd gevuld; ik sloeg geen enkele fijne
dronk mijn Champagne telkens onmiddellijk
te vallen.
In deze tussentijd moesten we op een groot diner bij
altoos tot een marteling
me ik haar alleen
verduurde. die avond
voor me als een ondoorkomelijke, verstikkende zwartheid,
dreigend het midden van de week verhief.
Suze had met Anna over mijn verleden gesproken; ik
wist dus ongeveer hoe de van Swamelens me beoordeelden.
En wie weet - dacht ik - wat ze aan hun vrienden
verteld!
Mijn lust om voor deze enkele keer eens te bedanken was
groot; maar welke reden kon ik opgeven? Mijn zwager
en schoonzuster wisten, dat ik niets te doen had en Anna,
die graag onder mensen kwam, zou zeker om mijnentwil
niet liegen. Het gevolg moest dus zijn, dat men mij ging
verdenken; aan van Swamelen zou 't niet moeilijk vallen
de gegrondheid van deze verdenking na te speuren en
dan ... ja, de hemel weet wat voor hinderpalen die mensen,
in vereniging met Anna, me dan in de weg konden
stellen! Ik ging dus; maar met evenveel woede als angst in
't hart.
Het begin van de avond was eenvoudig ondraaglijk. In
elk ogenpaar las ik een aanklacht; elke wending van een
hoofd leek me een teken van verachting; elk woord klonk
me als een duistere hatelijkheid.
Ik durfde niemand aanspreken, stond eerst als een dove
maar schuw voor me uit te staren en propte me daarna
vol met eten, dat haast in mijn keel bleef steken. En
onderwijl spookte Carolien zo wild door mijn hersenen
rond, dat het me onmogelijk was mijn aandacht bij de
praatjes aan tafel te bepalen.
Bang, dat iemand me die afdwaling aan zou zien, nam
ik weer mijn toevlucht tot de wijn. Ik leegde mijn eigen
karaf, die aan werd gevuld; ik sloeg geen enkele fijne
wijn over en dronk mijn Champagne telkens onmiddellijk
uit.
199
Het middel hielp; allengs werd ik spraakzamer, verbeeldde
ik me zelfs, dat de gesprekken me gingen interesseren.
Toen ik echter na tafel ook nog een paar
Cognacjes had genoten, werd de uitwerking me weer te
kras. Mijn opwinding nam toe; ik sloeg een hoge toon
aan, wist al gauw niet meer wat ik zeggen wilde, verstand
anderen minder en minder duidelijk, en merkte
plotseling, dat ik de mensen niet goed meer kon fixeren.
Verder herinner ik me niet, wat er die avond voor is
gevallen. Alleen een vaag besef van zinneloos luidruchtig
hebben in mijn
hersenen blijven hangen als een onooglijke, gloeierige
blanke een voos lichaam.
later verteld, wat er eigenlijk is gebeurd;
niet gehad er naar te vragen.
is ergste slechts een droom geweest;
maar in alle geval durf ik thans de weinige mij bekende
mensen niet meer onder de ogen komen.
geen woord over gewisseld; trouwcns
we 't Aileen
tweede ontbijt, aan het middagmaal en aan de
elkaar en dan deed ieder zwijgend, of er
in die
doffe kletteren
vorken, lepels en messen, het kleppen van de jaloezieën,
zeuren het theewater, de galmende slagen
pendule, die geluiden een dik
—
avond kwam er een brief uit Davos aan Anna's
dat de Kantere
in
„Zo . zal je gelegenheid ik niet
je genieten en in je antwoord al
vertellen, dat me weet of verzinnen
de kamer, het huis uit en naar
middel hielp; allengs werd ik spraakzamer, verbeeldde
ik dat de gesprekken me gingen interesseren.
Toen ik echter na nog een paar
had weer te
nam toe; hoge toon
gauw niet meer wat ik zeggen wilde, verstond
de anderen minder en minder duidelijk, en merkte
plotseEng, de mensen niet goed meer kon fixeren.
herinner ik me niet, avond voor is
besef van zinneloos luidruchtig
te zijn geworden, geraasd en getierd te hebben is in mijn
een onooglijke, gloeierige
wondeplek op de nog blanke huid van een voos lichaam.
Niemand heeft me later verteld, wat er eigenlijk is gebeurd;
ik heb ook de moed niet gehad er naar te vragen.
Misschien is dus het ergste slechts een droom geweest;
durf ik thans de weinige mij bekende
komen.
Met Anna heb ik er geen woord over gewisseld; trouwens
thuis spraken we zo goed als in 't geheel niet meer. Alleen
aan het tweede ontbijt, aan het middagmaal en aan de
thee zagen we elkaar en dan deed ieder zwijgend, of er
niemand anders in de kamer ware. Wanneer ik aan die
laatste dagen denk, dan hoor ik weer het doffe kletteren
van vorken, lepels en messen, het kleppen van de jaloezieën,
het zeuren van het theewater, de galmende slagen
van de pendule, en om die geluiden heen als een dik
foedraal de doodse stilte. -
Op een avond kwam er een brief uit Davos aan Anna's
adres. Ze keek hem vluchtig door, zei even, dat de Kantere
en Sofietje goed overgekomen waren en borg het epistel in
haar zak.
"Zo . .. Ik zal je gelegenheid geven de rest, die ik niet
horen mag, op je gemak te genieten en in je antwoord al
het kwaad te vertellen, dat je van me weet of verzinnen
zult."
Met deze woorden ging ik de kamer, het huis uit en naar
Carolien.
200
„De juffrouw is niet thuis.”
„Dat lieg je! Er is licht in haar slaapkamer! Ik zie 't door
de kieren van de gordijnen heen!"
„Nu ja; maar ."
„Maar wat?"
„Meneer is boven."
Meer dan eens heb ik in mijn leven de afschuwelijke sensatie
ondervonden van even woedend als machteloos te
zijn; maar nooit heeft zij mijn hele wezen zodanig in oproer
gebracht als op dit ogenblik. 't Was, of alle gedachten
in mijn hoofd eensklaps in lichtelaaie stonden en wegbrandden
uit mijn hersenen. En 't waren niet alleen mijn
gedachten, die verteerden; maar al mijn gevoelens, mijn
dijde uit een opzwalpende chaotische
eng werd, een
barsten en weggolven, een vernielende
lavastroom gelijk, die opkookt in de zwarte diepte van
een berg. Ik voelde me stapel gek worden en voor een
ook zeker krankzinnig geweest.
moest iets verbrijzelen, eerste het beste en eensklaps
van de voordeur
toch niet besefte, dat het ik op de
van een hel verlichte, opstijgende
trap voor me en gevoel, dat ik
de donkere en er door
om die
voor mijn ontplof
fende begon ik bezetene me
slaan. Rinkelend vielen de glasscherven op de
borst smeet me achteruit in de
in de ruit bomde
dicht en daar stond ik alleen in de
de doodse gevel, opkijkend
stille, lichtende strepen tussen de onbeweeglijke
.
aan het lijf en net als in mijn jongenstijd,
tot wanhoop getergd, eindelijk eens blind
"niet thuis."
"je! licht in haar slaapkamer! zie 't de gordijnen heen!"
"maar ... "
""in mijn leven de afschuwelijke sensatie
machteloos te
dit ogenblik. 't alle gedachten
mijn hoof.d eensklaps lichtelaaie stonden en wegbrandden
mijn hersenen. 't mijn
mijn gevoelens, mijn
ganse innerlijkheid dijde uit tot een opzwalpende chaotische
massa, waarvoor het omhulsel te eng werd, een
vuurzee, die wilde barsten en weggolven, een vernielende
die zwarte diepte van
voelde me stapel gek worden en voor een
paar minuten ben ik ook zeker krankzinnig geweest.
Ik moest iets ve~brijzelen, het eerste het beste en eensklaps
zag ik mijn stok rondzwaaien, een ruit van de voordeur
stuk slaan, terwijl ik tooh niet besefte, dat het mijn
hand was, die hem er doorheen joeg. Ik wist, dat ik op de
drempel van een huis stond met een hel verlichte, opstijgende
trap voor me en had toch het gevoel, dat ik
weer op mijn buik in de donkere koker lag en er door
moest kruipen naar het wijkende daglicht. En als om die
koker te verbrijzelen, om ruimte te maken voor mijn ontploffende
razernij begon ik gelijk een bezetene om me
heen te slaan. Rinkelend vielen de glasscherven op de
stenen; een stomp in de borst smeet me achteruit in de
duisternis; de deur met het hoekige gat in de ruit bomde
rammelend dicht en daar stond ik weer alleen in de
grauwe, verlaten straat, voor de doodse gevel, opkijkend
naar de stille, lichtende strepen tussen de onbeweeglijke
gordijnen ...
Alles trilde me aan het lijf en net als in mijn jongenstijd,
wanneer ik, tot wanhoop getergd, eindelijk eens blind
201
mijn vijanden des te pletter
lopen tegen hun koppen en knuisten, zo welde voor
lust in me omhoog met voorovergebogen
op die deur in te rennen, haar door te rammeien en
te het
zee plotseling een cliepte omhoog stond, zo verving een
eensklaps mijn waanzinnige razernij!
meneer, die kerel zou naar beneden komen!
en liep . . . ik het andere
de stad bereikt had.
kroegje binnen.
ik er zocht? Vrouwen om uit te schelden en te mishandelen;
veel geld desnoods,
knijpen, krabben, ranselen, trappen!
ik ze maar gevonden! Ik vergiste me echter in de
het huis.
ik ettelijke glazen slechte jenever naar binnen,
doolde een tijd lang rond,
weten waarom, zonder meer te beseffen
clacht tussen vlagen in
afgronden van volslagen wezenloosheid.
van helderheid in 't naar
dan met al alles bereid zijn en had ik haar maar eerst onder
ik als een Cerberus dan moest zoenen en liefhebben!
't snakte naar liefde, naar
liefkozerij
ik haar maar voor mij alleen had,
met haar, zover mogelijk weg!
schande over me roepen. op mijn vijanden insloeg, om des noods me zelf te pletter
te lopen tegen hun koppen en knuisten, zo welde voor
een seconde de lust in me omhoog met voorovergebogen
hoofd op die deur in te rennen, haar door te rammeien en
met verbrijzelde schedel neer te vallen in de gang van het
huis. Maar gelijk in de zee plotseling een diepte gaapt,
waar zoëven nog een golf omhoog stond, zo verving een
grondeloze angst eensklaps mijn waanzinnige razernij!
Die meneer, die kerel zou naar beneden komen!
Ik holde de straat uit en liep ... en liep, tot ik het andere
uiteinde van de stad bereikt had.
Daar ging ik een smerig kroegje binnen.
Wat ik er zocht? Vrouwen om uit te schelden en te mishandelen;
gemene sletten, die ik voor geld, veel geld desnoods,
zou mogen knijpen, krabben, ranselen, trappen!
Had ik ze maar gevonden! Ik vergiste me echter in de
aard van het huis.
Toen sloeg ik ettelijke glazen slechte jenever naar binnen,
liep wederom de straten in en doolde een tijd lang rond,
zonder meer te weten waarom, zonder meer te beseffen
waarheen.
Ik dacht alleen nog bij vlagen en tussen die vlagen in
lagen zwarte afgronden van volslagen wezenloosheid.
In zo'n vlaag van helderheid nam ik me voor in 't geheel
niet meer naar Anna terug te keren. Morgen zou ik naar
Utrecht gaan, mijn papieren halen en dan met Carolien
het land verlaten. Voor geld, voor mijn geld zou ze wel
tot alles bereid zijn en had ik haar maar eerst onder
mensen, die ze niet verstond, kon ik als een Cerberus haar
maar elk ogenblik bewaken, dan ze me immers wel
gehoorzamen en toelachen en zoenen en liefhebben!
Scherper dan ooit voelde ik 't dat wellust alleen me niet
meer voldoen kon. Mijn ziel snakte naar liefde, naar
tederheid; mijn lichaam hunkerde naar aanhalige liefkozerij
en omdat Carolien me dat alles geven kon, als ze
maar wilde en als ik haar maar voor mij alleen had,
daarom moest ik weg, weg met haar, zover mogelijk weg!
De wereld zou schande over me roepen. 0, ja; maar wat
202
kon die wereld me nog schelen? Was ik niet gedoemd
altijd het onooglijke ventje, het te blijven, waarop
en afkeer neer mocht zien?
kon ik me toch eens wreken op de gelukkige, fatsoenlijke
mensen!
een flinke daad, tot schandaal?
Plotseling stond ik voor mijn huis.
besloten gaan; maar waarom zou
ik op straat de morgen afwachten?
achter voordeur ik een blaker en lucifers
onder het laag neergedraaide ganglicht.
me gezorgd dat zorgen zou verder
gaan.
degelijke, glimmende, oud-Hollandse blaker —
Anna's moeder — spion
te zien hoe laat en in welk een toestand ik
terugkeerde.
't die
die glanzende deuren
blinkende knoppen en koperen
hatelijk tegen als gematerialiseerde
Anna's zelfgenoegzame preutsheid en
omgeving moest haar waardig
gepaste achtergrond haar
me vreemd en onbehaaglijk in mijn eigen huis;
't heerste en geduld werd.
de trap door het
„een — waarom — plaats van naar rechts,
gesuggereerde van haar kamerdeur
. . . openging.
aan.
de wiikende ik luisterend staan; die wereld me nog schelen? Was ik niet gedoemd
het mispunt waarop
iedereen met verachting zien?
0, me toch eens wreken de gelukkige, fatsoenlijke
Zou ik niet in staat zijn tot een flinke daad, tot één enkel
geruchtmakend schandaal?
voor mijn huis.
Ik was besloten naar Utrecht te gaan; maar waarom zou
straat de morgen afwachten?
Vlak achter de voordeur vond ik een blaker en lucifers
klaar staan onder het laag neergedraaide ganglicht.
Men had dus voor me gezorgd en dat zorgen zou verder
Die degelijke, mooi glimmende, oud-Hollandse blaker -
een geschenk van Anna's moeder - stond als een spion
op post om te zien hoe laat en in welk een toestand ik
naar huis terugkeerde.
't Was netjes in mijn woning, keurig netjes; maar al die
reine ruiten en marmeren platen, al die glanzende deuren
en traptreden, al die blinkende glazen knoppen en koperen
roeden glommen me hatelijk tegen als gematerialiseerde
uitingen van Anna's zelfgenoegzame preutsheid en
dorre huishoudlust. De omgeving moest haar waardig
omlijsten en een gepaste achtergrond leveren voor haar
onberispelijkheid.
Ik voelde me vreemd en onbehaaglijk in mijn eigen huis;
't was, of zij er in heerste en ik er maar geduld werd.
Op de trap schoten Zola's woorden me even door het
hoofd: "quels gredins que les honnêtes gens!"
Boven aarzelde ik een ogenblik, ging toen - zonder te
weten waarom - naar links in plaats van naar rechts,
greep als een gesuggereerde de kruk van haar kamerdeur
aan, draaide en ... merkte tot mijn verbazing, dat zij openging.
Binnen was het gas laag aan.
Naast de wijkende deur bleef ik luisterend staan; niets
verroerde zich!
203
Ze sliep dus vast.
Wat wilde ik eigenlijk doen?
Ik wist 't zij de sleutel van avond bij vergissing niet had omgedraaid,
keer zou
dit haar wel niet overkomen. Bovendien — dacht ik —
laat zij zeker elke nacht het licht branden, om niet in het
duister door mij te worden overvallen.
Twee stappen brachten me bij de hanglamp, waarvan ik
de vlam hoog opdraaide.
Achter de groene gordijnen van het bed kwam geen beweging.
Weer luisterde ik en nu hoorde ik de zeldzame stilte.
gas suisde; in mijn oren ruiste het verhitte bloed;
. . . in de kamer, stilte
als het oor kon reiken.
vreemd, ze niet ontwaakte; ik had toch gedruis
gemaakt.
Een rilling liep me over 't lijf.
eens dacht altijd niet wat te doen.
overmande me. 't afrolde over de
me heen, hun geluiden dempend, hun ogen
verdovend, alles, alles langzamerhand
slaap wiegend, smorend, verstikkend.
had het nachttafeltje, zijde van het
apothekersflesje een
met een bijna kleurloos vocht gevuld.
er naast.
de middeltafel onder het gas een fles
die nog niet geopend was geweest;
inhield.
ongelijkheid de flessen vermoedde ik,
nu begreep wat haar
deed slapen.
gedachte ze nog wat meer had
ze clan nog vaster zou hebben ge-
ik eigenlijk doen?
't niet.
Dat zij de sleutel van avond bij vergissing niet had omgedraaid,
leek me onbetwijfelbaar. Een tweede keer zou
overkomen. - -
branden, in het
hanglamp, waarvan ik
hoog opdraaide.
van geen bewegmg.
ik nu hoorde ik de zeldzame stilte.
Het gas suisde; in mijn oren ruiste het verhitte bloed;
verder was er niets dan stilte ... stilte in de kamer, stilte
in huis, stilte buiten, zover als het oor kon reiken.
Hoe vreemd, dat ze niet ontwaakte; ik had toch gedruis
en licht gemaakt.
over 't Als ze eens dood was, dacht ik.
Nog altijd wist ik niet wat te doen.
Een zonderling gevoel overmande me. 't Was, of de stilte
mijn zwarte, koude rilling was, die zich afrolde over de
dingen om me heen, hun geluiden dempend, hun ogen
bedekkend, hun oren verdovend, alles, alles langzamerhand
in slaap wiegend, smorend, verstikkend.
Intussen had ik op het nachttafeltje, ter zijde van het
bed, een apothekersflesje zien staan, nog maar voor een
kwart met een bijna kleurloos vocht gevuld.
Een porseleinen lepel lag er naast.
Thans merkte ik op de middeltafel onder het gas een fles
van ander model op, die nog niet geopend was geweest;
maar insgelijks een kleurloos vocht inhield.
Ondanks de ongelijkheid van de flessen vermoedde ik,
dat beiden chloraal bevatten en nu begreep ik wat haar
zo vast deed slapen.
De gedachte glansde in me op, dat ze nog wat meer had
kunnen nemen en dat ze dan nog vaster zou hebben ge-
204
slapen, misschien wel z6 vast, dat ze . .. nooit weer ware
Nooit weer ontwaakt! . . .
Het denkbeeld deed me ijzen en toch kon ik 't niet van
me afzetten. Integendeel scheen 't zich over mijn henenen
uit te breiden en overal werd 't koud, nuchter, helder!
Een stem in mijn hoofd begon te herhalen:
„Wat meer en nooit weer ontwaakt!"
Nog altijd bewoog er niets achter de stille, groene gordijnen.
Het gas suisde; in mijn oren ruiste het bloed.
En op eens, als bij iemand, die, in de duisternis
voor een plas staat en springen moet om er
niet in te trappen; op eens stond me vast, wat ik doen
zou.
Wat meer en nooit weer ontwaakt!
Dan was 't voor altijd
weg! Dan was ik vrij; dan kon ik doen wat ik wilde!
Vrij zijn, weer vrij!
ongeopende en las het gedrukte
etiket:
Sirop de
ik met een ruk het gordijn open en keek.
ze, bleek, roerloos, met paarsachtige oogleden,
half geopende vale lippen . . . net . . . maar na een ogenblik keerde ze half om.
haar aan.
doodsbang, ontwaken die spanning
— herinner 't met akelige duidelijkheid —
me herhaaldelijk afgevraagd: is 't ik niets . .. voel? ja, heb dringen. heb me gezegd: ze is
Anna van vroeger, Anna, je iets
Anna, die je gelukkig
hebt maken!
't allemaal niets gebaat!
205
zó ... ontwaakt!
weer ontwaakt! ...
denkbeeld kon ik 't Integendeel scheen 't hersenen
werd 't mijn begon te herhalen:
"altijd bewoog er niets achter de stille, groene gordijnen.
gas suisde; mijn oren ruiste bloed.
eens, als bij iemand, die, haastig duisternis
aangelopen, en springen om er
trappen; op eens stond bij doen
weer 't uit; dan was ze weg, helemaal weg, voor altijd
vrij; doen ik wilde!
helemaal Eerst nam ik de ongeopende fles op en las het gedrukte
Insommies, Douleurs, Névralgies, Sirop de Chloral de
Follet.
Toen sloeg ik met een ruk het gordijn open en keek.
Daar lag ze, bleek, roerloos, met paarsachtige oogleden,
geopende lippen ... ... een lijk.
Ze werd niet wakker, maar na een ogenblik keerde ze zich
Een poos staarde ik haar aan.
Ik was doodsbang, dat ze zou ontwaken en in die spanning
- ik herinner 't me met akelige duidelijkheid -
heb ik me herhaaldelijk afgevraagd: is 't mogelijk, dat
niets ... geen medelijden voel? Ja, ik heb geprobeerd
me dat medelijden op te dringen. Ik heb me gezegd: ze is
toch de Anna van vroeger, de Anna, voor wie je iets
sentimenteel liefs hebt gevoeld, de Anna, die je gelukkig
hobt willen maken!
't Heeft allemaal niets gebaat!
't Was, of ze zelfs in haar slaap me nog tergde, uitlachte
in de weg stond,
dat ik haar haatte, dat ze weg moest en in mijn oren
ruiste het verhitte bloed:
Wat meer en nooit weer ontwaken.
over mijn ganse toen mijn de half lege chloraal-fles omvatten.
bleef mee de hand staan, als een
dief, die een verdacht geluid hoort en zich op betrapt nam ik haar hand tussen Anna's
flauw geopende lippen. Op hetzelfde ogenblik kneep ik
haar neus toe om haar tot slikken te dwingen.
me aan; doch
tegelijkertijd slikte ze ook. Daarna hoestte zij eens, murmelde
veel gedronken heeft,
in.
zei niets, week niet van mijn plaats, zenuwachtigheid, staan en goot dezelfde wijze in de keel.
Was . . . nog sterven, .. . er gebeuren?
overweldigde me een ontzettende angst.
langer brak me uit; en wolken ik
net iemand, die zijn bewustzijn gaat verliezen.
neergezegen het oog.
uur moet ik zo gezeten er geen
het hoofd op het
van het kussen.
gas suisde en in mijn oren ruiste het bloed.
't besef fen al die tijd
vastheid terugkeren in mijn armen en benen.
't ze zelfs in haar slaap me nog tergde, uitlachte
en beledigde! Ik voelde alleen, dat ze me in de weg stond,
haar ze weg moest en in mijn oren
bloed:
weer ontwaken.
Toch beefde ik over mijn ganse lichaam, toen mijn vingers
lege chloraal-omvatten.
Een tijdlang bleef ik er mee in de hand staan, als een
verdacht zich op heterdaad
gelooft.
Maar eindelijk nam ik ook de porseleinen lepel op, goot
vol en bracht haar met onvaste hand tussen Anna's
hetzelfde ogenblik kneep ik
te dwingen.
Even weken de oogleden terug en zag ze me aan; doch
slikte ze hoestte zij eens, murmelde
met moeite, als iemand, die te veel gedronken heeft,
enige onverstaanbare klanken en sliep weer in.
Ik zei niets, week niet van mijn plaats, bleef weer een
poos, sidderend van zenuwachtigheid, staan en goot toen
de rest van het flesje op dezelfde wijze in de keel.
ze ... dood, of moest ze nog sterven, of ... wat zou
gebeuren?
Nu overweldigde me een ontzettende angst.
Mijn handen beefden hoe langer hoe heviger; mijn knieën
begonnen te knikken; klam zweet brak me uit; wolkjes
trokken over mijn ogen heen en in die wolken zag ik
sterretjes, net als iemand, die zijn bewustzijn gaat verliezen.
Op een stoel neergezegen hield ik haar in het oog.
Wel een uur lang moet ik zo gezeten hebben, volmaakt
gedachteloos, aldoor maar starend en starend, of er geen
beweging kwam in het was-bleek van het hoofd op het
geel-wit van het kussen.
Het gas suisde en in mijn oren ruiste het bloed.
En als ik 't eindelijk weer beseffen kon, dat ze al die tijd
roerloos was blijven liggen, voelde ik me geruster worden
en vastheid terugkeren in mijn armen en benen.
206
Geen half werk, prevelde ik voor me been en ik stond
op, ging naar de tafel, maakte de fles Sirop Follet open,
vulde de lepel en bracht haar in haar mond.
Nog driemaal deed ik ditzelfde met lange tussenpozen . .
de derde keer liep het vocht terug.
Was ze dus . . . dood, of moest ze nog sterven, of . . . wat
zou er gebeuren?
Om een antwoord te krijgen, boog ik me over haar henen
en eindelijk . . . eindelijk gaf ze 't.
Langzaam, akelig langzaam trokken haar oogleden op en
uit de donker gapende spleet, als uit een peilloze diepte,
schoot een ijzig starre blik recht naar me op.
't Was een afgrijselijk gezicht!
Ontzet schrok ik terug, vond nog juist genoeg stuur over
mijn ledematen om de gasvlam weer laag neer te draaien,
de deur achter me toe te trekken, het portaal over te gaan,
me op te sluiten in mijn eigen kamer.
Daar bleef ik sidderend tegen de muur geleund staan,
volkomen bij mijn bewustzijn, maar toch buiten staat mij
te verroeren of na te denken. Mijn hersenen waren als
verlamd; ik weet zelfs niet, of ik heel kort dan wel heel
lang in die houding heb volhard.
was dood; daar viel niet aan te twijfelen en toch,
toen het leven terug keerde in mijn denken hoorde ik weer
de vraag:
Is ze heus . . . dood, of moet ze nog sterven, of wat zal
dood was, had ik dan wel al mijn voorzorgen
o-enomen?
verdachts kunnen vinden?
nog eens gaan kijken; maar dorst al niet meer.
mijn wat zou er gebeuren?
rand van mijn bed gezeten luisterde en luisterde ik,
weten waarnaar.
Voorshands gebeurde er niets.
't alsof ik niet alleen Anna, maar alle 'even
daarbuiten met één beweging van mijn hand
voor altijd had vernietigd.
me heen en ik stond
maakte fles Sirop Follet open,
lepel en bracht haar in haar mond.
driemaal ditzelfde met lange tussenpozen ...
vocht terug.
... moest nog sterven, ... wat
er gebeuren?
te krijgen, me over haar henen
... 't.
en
donker uit een peilloze diepte,
recht naar me op.
een afgrijselijk gezicht!
terug, vond nog juist genoeg stuur over
laag neer te draaien,
te gaan,
sluiten in mijn eigen kamer.
ik sidderend tegen de muur geleund staan,
buiten staat mij
verroeren na te denken. Mijn hersenen waren als
ik heel kort dan wel heel
houding heb volhard.
Zij aan te twijfelen en toch,
terug keerde in mijn denken hoorde ik weer
... zal
er gebeuren?
En als ze dood was, had ik dan wel al mijn voorzorgen
genomen?
Zou niemand iets verdachts kunnen vinden?
Ik wilde nog eens gaan kijken; maar dorst al niet meer.
Mijn God, mijn God, wat zou er gebeuren?
Op de rand van mijn bed gezeten luisterde en luisterde ik,
zonder te weten waarnaar.
niets.
Bleef zo stil, alsof ik niet alleen Anna, maar alle leven
in de stad en daarbuiten met één beweging van mijn hand
altijd had vernietigd.
207
Nogmaals bekroop me de lust te gaan kijken. Ik zeide
me, dat het moest; maar 't was me niet mogelijk op te
staan.
Als een geparalyseerde zat ik gekluisterd; een hand, een
voet, zelfs mijn hoofd kon ik niet meer bewegen. En
altijd door luisterde ik, luisterde ik, zonder te weten
waarnaar.
Nu geraakte ik in een zonderlinge toestand tussen waken
en slapen in. Ik hoorde 't beneden op wel drie klokken
twee uur slaan en bij het galmen van die klanken door
de doodse stilte heen was 't, of de leegheid om me zich
spookachtig begon te vullen. Ik kreeg afschuwelijke
visioenen. Het ene ogenblik zag ik Anna binnen komen,
dan weer een van de meiden, eens zelfs de Kantere; bij
elke verschijning brak het koude zweet me uit en kropen
rillingen van mijn maag omhoog tot binnen in mijn ogen.
Dan straalden ze als een bleek licht in de ruimte weg en
terwijl 't om me weer effen zwart werd, hoorde ik opnieuw
de vraag:
Is ze . . . dood, of moet nog sterven, of . . . wat zal er
gebeuren?
Meer dan eens dacht ik: ik heb 't maar gedroomd; 't is
alles verbeelding. Maar dan getuigde de angst, de herlevende,
loodzware, neerdrukkende, vastketenende angst
voor de realiteit van het gedane, het voor eeuwig onveranderlijk
volbrachte. —
Eindelijk had ik toch weer kracht genoeg om op te staan
en me uit te kleden; maar nu was 't me telkens, of er
iemand achter me stond.
Een krankzinnige gelijk draaide ik door de kamer rond en
kwam pas enigszins tot bedaren, toen ik rillend onder de
dekens in miin bed lag.
Aan slapen viel in den beginne niet te denken. Mijn hart
bonsde al te vreselijk.
Beneden sloeg 't drie en ik was klaarder wakker dan ooit.
En altijd door luisterde ik, luisterde ik, zonder enig ander
geluid te horen dan het ruisen van mijn bloed in mijn
oren, de slagen van mijn hart in mijn borst.
208
me gaan kijken. zeide
moest; 't mogelijk geparalyseerde ik gekluisterd; een hand, een
mijn hoofd kon ik niet meer bewegen. zonder te weten
waa,rnaar.
geraakte in een zonderlinge toestand tussen waken
Ik hoorde 't drie klokken
bij het galmen van die klanken door
de leegheid om me zich
begon vullen. Ik kreeg afschuwelijke
ik Anna binnen komen,
de meiden, eens zelfs de Kantere; bij
uit en kropen
binnen in mijn ogen.
in de ruimte weg en
't werd, hoorde opnieuw
vraag:
... moet ze nog sterven, ... zal er
ik heb 't 't angst, de herlevende,
loodzware, neerdrukkende, vastketenende angst
het gedane, het voor eeuwig onveranderlijk
-
weer kracht genoeg te staan
me uit te kleden; maar nu was 't er
stond.
door de kamer rond en
bedaren, rillend onder de
mijn lag.
in den beginne niet te denken. Mijn hart
te vreselijk.
't luisterde ik, luisterde ik, zonder enig ander
horen dan het ruisen van mijn bloed in mijn
van mijn hart in mijn borst.
er over eens te gaan kijken; weer ontzonk
in 't Als ze nu eens niet dood was . . . sterven
. . . wakker werd en begon te begrijpen?
't angstzweet niet meer
mijn uitputting die slaap niet kunnen duren.
afgrijselijke droom van langzaam
worden tussen twee reusachtige stenen, joeg
een hartklopping zo ondraaglijk heftig
dacht aanstonds zullen stikken van benauwdheid.
—
begon eindelijk de nieuwe dag koud blauw-grijs
schemeren vuil rossige gasglans zou hij brengen, die nieuwe dag?
geluiden rommelden verte; een de mensen lezen, dat er een vreselijke misdaad
't 't bij buien de dat aanstonds alles bedorven kon
één 66n dwong me mijn hele denken
één was duidelijk, ik werk
't alleen een
spelen, maar die rol zeldzaam goed te vervullen,
tot in de kleinste bijzonderheden van buiten te
te beginnen ik alles net doen gelijk andere
gewone uur opstaan, me even langzaam
bedaard naar beneden gaan .. .
Weer dacht ik er over eens te gaan kijken; weer ontzonk
me de moed.
Ik besefte, dat ik er in 't geheel niet toe zou komen.
nu eens niet dood was ... misschien lag te sterven
... of wakker werd en begon te begrijpen?
't Was onmogelijk en toch week het angstzweet niet meer
van mijn hoofd.
Omstreeks vier uur moet ik van uitputting ingedommeld
zijn; maar heel lang heeft die slaap niet kunnen duren.
Een afgrijselijke nachtmerrie, de droom van langzaam
verpletterd te worden tussen twee reusachtige stenen, joeg
me overeind met een hartklopping zo ondraaglijk heftig
dat ik dacht aanstonds te zullen stikken van benauwdheid.
-
En toen begon eindelijk de nieuwe dag koud blauw-grijs
heen te schemeren door de vuil rossige gas glans in het
duister vertrek.
Wat zou hij brengen, die nieuwe dag?
Doffe geluiden rommelden om in de verte; een spoorfluit
trilde aan over de weiden; de mensen ontwaakten.
Zouden ze vanavond lezen, dat er een vreselijke misdaad
was gepleegd?
Had ik 't maar niet gedaan! 0, God had ik 't maar niet
gedaan!
Gloeiend heet steeg bij buien de vrees me nog naar het
hoofd; maar een besef, dat aanstonds alles bedorven kon
worden door één ondoordacht woord, onvoorzichtig
gebaar, één schuwe blik, dwong me mijn hele denken
samen te trekken op punt: op de vraag: wat moet ik
straks doen?
Het was duidelijk, dat ik zeldzaam voorzichtig te werk
moest gaan. Zo ooit, kwam 't er nu op aan niet alleen een
rol te spelen, maar die rol zeldzaam goed te vervullen,
die rol tot in de kleinste bijzonderheden van buiten te
leren.
Om te beginnen moest ik alles net doen gelijk andere
dagen: op het gewone uur opstaan, me even langzaam
aankleden, even bedaard naar beneden gaan ...
209
Maar dan? Anna was altoos de eerste; nu zou zij er . . .
niet zijn.
ja, dan was 't raadzaam de meid te bellen, haar naar
mevrouw te vragen, mijn verwondering te betuigen over
Anna's laat opstaan.
Niet dadelijk; doch iets later moest ik de meid naar boven
zenden en dan . . .
Ja, wat dan weer?
In mijn hoofd was 't zo me haast niets voor
kon stellen.
Een dokter . . . juist; natuurlijk moest ik onmiddellijk om
zij al dood
was, veinzen te hopen, dat ze maar een flauwte had, dat
er nog iets aan te doen vi iel.
clan — hij me allerlei vragen doen.
die vragen kon ik me tamelijk goed voorbereiden;
de regel mensenkenners. Als hij eens
spreken, van kijken, van gesticuleren
iets vermoedde?
En daar kon ik me niet op voorbereiden!
beste me zo
prenten, zelf aan de waarheid er van
kunstje had ik immers al meer bij de hand
gehad.
Terwiji 't allengs een beetje kalmer in
ik 't mijn gewoon
bed uithouden. Al om half acht richtte
en begon ik me te kleden.
dag leek me ondoorkomelijk.
't . . . of . . .?
niet, dat zou niet!
immers één ik zeldzaam moe en tegelijkertijd koortsachtig
koude rillingen sidderden voortdurend over mijn
keek in de spiegel: mijn ogen waren rood dooraderd,
vaal ge-
210
eerste; nu zou ZlJ er ...
Ja, 't de bellen, haar naar
vragen, mijn verwondering betuigen over
dadelijk; later de meid naar boven
...
dan weer?
was 't ijl, dat ik me haast niets voor
... onmiddellijk een dokter zenden, niet willen geloven, dat zij al dood
maar flauwte had, dat
iets aan te doen viel.
Maar dan weer? - Dan zou hij me allerlei vragen doen.
Op die vragen kon ik me tamelijk goed voorbereiden;
maar dokters zijn in de regel mensenkenners. Als hij eens
aan mijn manier van spreken, van kijken, van gesticuleren
vermoedde?
me niet op voorbereiden!
Het beste was een verhaal klaar te maken en dit me zo
goed in te prenten, dat ik zelf aan de waarheid er van
geloofde. Dat kunstje had ik immers al meer bij de hand
Terwijl ik 't deed, werd het allengs een beetje kalmer in
mijn gemoed; maar toch kon ik 't niet tot mijn gewoon
uur van acht in bed uithouden. Alom half acht richtte
ik me op en begon ik me te kleden.
De dag leek me ondoorkomelijk.
Wat zou 't heerlijk zijn drie dagen verder ... of ... ?
Neen, neen, dat kon niet, dat zou niet!
Er was immers niet bewijs.
Intussen was ik zeldzaam moe en tegelijkertijd koortsachtig
opgewonden.
Hete en koude rillingen sidderden voortdurend over mijn
rug.
Ik keek in de spiegel: mijn ogen waren rood dooraderd,
mijn wangen groezelig vaal met roze vlekken. Dat ge-
verraden! Ik waste me herhaaldelijk
verbeeldde het koude water mijn
— ik voelde 't
— in de ogen kunnen kijken.
— nog veel te vroeg — het portaal stond,
Anna's kamer aanstaren.
achter lag ze nu met haar akelige, half geopende
. .. dood.
eens schijndood alles hoorde, alles wist,
. . . afdalend keerde ik me op haast elke trede om,
haar te horen gaan.
de eerste ik de werkmeid tegen, die
„zei.
Ik en bleef versteend staan luisteren.
de zolder liep, wist ik zeker; toch dacht ik:
eens bij Anna binnen ging. ik haar
zolderdeur hoorde verdoven, was ik in
weer verder te gaan, thans naar de ontbijtkamer
beneden.
denken. Ik dronk wat thee en
schrapte over mijn bord, am te
als gewoonlijk ontbeten.
wilde ik de meid bellen ze mevrouw
gezien; maar 't vroeg.
ik niet lang wachten; eensklaps drukte mijn
knopje neer; in de keuken rinkelde 't Ik waagde 't te zien.
„nog niet beneden?"
„is veel vroeger dan anders."
achterdocht had?
Ik kon op eens niet begrijpen, niet wist wat ik
zij het lijk niet boven zag liggen, zoals ik 't zag.
verbazende ik mijn onver-
zicht alleen kon me verraden! Ik waste me herhaaldelijk
en verbeeldde me ten slotte, dat het koude water mijn
voorkomen een beetje had opgefrist. Toch - ik voelde 't
- zou ik niemand recht in de ogen kunnen kijken.
Toen ik - nog veel te vroeg - op het portaal stond,
bleef ik een lange poos de deur van Anna's kamer aanstaren.
Daar achter lag ze nu met haar akelige, half geopende
ogen ... dood.
Als ze eens schijndood was en alles hoorde, alles wist,
misschien ... alles zou vertellen.
Zou ik gaan kijken?
Onmogelijk!
De trap afdalend keerde ik me op haast elke trede om,
menende haar deur open te horen gaan.
Op de eerste verdieping kwam ik de werkmeid tegen, die
"goeie morgen" zei.
Ik bromde iets terug en bleef als versteend staan luisteren.
Dat zij naar de zolder liep, wist ik zeker; toch dacht ik:
als ze eens bij Anna binnen ging. Eerst toen ik haar
stappen achter de zolderdeur hoorde verdoven, was ik in
staat weer verder te gaan, thans naar de ontbijtkamer
helemaal beneden.
Aan eten viel niet te denken. Ik dronk wat thee en
sohrapte enige broodkruimels over mijn bord, 001 te
doen geloven, dat ik als gewoonlijk had ontbeten.
Daarna wilde ik de meid bellen en vragen of ze mevrouw
nog niet had gezien; maar 't was nog te vroeg.
Toch kon ik niet lang wachten; eemklaps drukte mijn
hand het knopje neer; in de keuken rinkelde 't en de meid
verscheen. Ik waagde 't niet haar aan te zien.
"Is mevrouw nog niet beneden?"
"Neen, meneer, maar u is veel vroeger dan anders."
Beduidde die opmerking, dat ze achterdocht had?
Ik kon op eens niet begrijpen, dat zij niet wist wat ik
wist, dat zij het lijk niet boven zag liggen, zoals ik 't nu
van hier af zag.
Met een verbazende inspanning trachtte ik mijn onver-
211
schilligheid vol te houden; maar ik was er lang niet zeker
van, of 't „ Ja, dat heb ik ook gemerkt. Ik schijn zeven uur voor
acht te hebben aangezien." —
Een nog eens.
„Ik begrijp niet, waar mevrouw blijft. Ga toch eens
Ze ging; nu moest de ontdekking komen.
Ik en het portaal overgaan.
Toen volgde het kloppen op de deur . . . eens . . .
nog eens . . . Ze deed de deur open . . . ze trad binnen .. .
stilte . . . ze 't . . . keerde terug . . .
schreden . . . ze weer
af . . . stormde de kamer in . . .
„Meneer . . . mevrouw . . . o, God, wat ben ik geschrokken,
ben ik geschrokken!"
bleef de ene hand
aan met de andere over
zij zo het afschuwelijk
verdrijven.
„Wat is er dan toch?"
schepsel was eerst niet bij machte te antwoorden.
harder en harder schreeuwde „Wat is er dan; wat is er dan toch?"
hysterisch Ik belde de andere
de kamer riep: „is iets
trap op, de slaapkamer
binnen en . . . daar was t . . . het toneel van
's . . . nu — open — overstraald
dag. De gasvlam brandde nog, maar
flessen. Het
was om de bedspijl geslagen. Daar
het bleke kussen: vaal, wassig geel, met
wijkende lippen . . . en
geopende ogen.
was 't zou me niet verraden, nooit,
juichte mijn ziel; maar dadelijk
212
houden; er lang niet zeker
't me lukte.
"Ja, ook gemerkt. Ik schijn zeven uur voor
hebben -
kwartier later belde ik nog eens.
"begrijp mevrouw toch eens
kijken."
komen.
hoorde haar stappen de trap op- en het portaal overgaan.
het kloppen op de deur ... eens .. .
... ... trad binnen .
een lange stilte. .. nu zag ze ... ze keerde terug .. .
haastige, dreunende schreden... ze rende de trap weer
... kamer in ...
"... mevrouw ... 0, ben ik geschrokken,
wat ben ik geschrokken!"
Doodsbleek en hijgend bleef ze staan, met de ene hand
zich vastklemmend aan een stoel, met de andere over
haar ogen wrijvend, als wilde zij zo het afschuwelijk
beeld er uit verdrijven.
"is er; wat is er dan toch?"
Het schepsel was eerst niet bij machte te antwoorden.
En al harder en harder schreeuwde ik:
"is er dan toch?"
Toen begon ze hysterisch te gillen. Ik belde de andere
meid, liep, eer zij er was, de kamer uit, riep: "er is iets
met mevrouw, kom mee," holde de trap op, de slaapkamer
binnen en... daar was 't... het toneel van
nachts ... nu - een blind stond half open - overstraald
door de witte dag. De gasvlam brandde nog, maar
wierp geen schijnsel meer. Hier stonden de flessen. Het
groene gordijn was nog om de bedspijl geslagen. Daar
achter lag ze op het bleke kussen: vaal, wassig geel, met
paarsige oogleden, strak vaneen wijkende lippen... en
akelig starende, half geopende ogen.
Dus was gelukt en ze zou me niet verraden, nooit,
nooit!
Een seconde-lang juichte 't in mijn ziel; maar dadelijk
dempte de angst dit geluid. Er moest gehandeld worden.
„Loop terstond naar de dokter. Je weet: Herengracht.
Zeg, dat hij ogenblikkelijk moet komen . . . ogenblikkelijk,
hoor!"
De ene meid ging; maar nu daagde de andere weer op.
Ik begreep, dat het gevaarlijk kon zijn werkeloos te
blijven.
„Haal me melk."
Ik bleef alleen met het lijk; maar dit kon ik niet uithouden.
De ene huivering voor, de andere na rilde me
over het lijf. Ik probeerde die starende blik te trotsen;
maar op eens was 't me, of ze bewoog. Toen liep ik de
kamer uit, wachtte op het portaal de meid af en keerde
met haar naar het bed terug.
Het spreekt van zelf, dat het niet mogelijk was de verlamde
keel te doen slikken. De melk liep terstond terug,
gelijk vannacht het laatste beetje chloraal. Als om me
te rechtvaardigen weidde ik uit over mijn vermoeden, dat
Anna te veel medicijn genomen en zich dus vergiftigd
had.
De meid jammerde verschrikkelijk; wat ze gezegd heeft
weet ik niet meer; klagend en prevelend bleven we beiden
ronddrentelen, tot de dokter in de deuropening verscheen.
Zo gejaagd mogelijk riep ik: „daar, daar," wees hem naar
het bed en ging toen bij het venster staan wachten.
Kijken dorst ik niet. Om me een houding te geven drukte
ik het gelaat in mijn zakdoek en die zakdoek tegen de
ruit aan.
toe.
Eerst hoorde ik maar heel flauwe, onbegrijpelijke geluiden,
het kraken van laarzen, zuchten en keelschrapend
kuchen, daarna het opnemen en weer neerzetten van
eindelijk, na een eindeloze spanning, naderende,
stappen.
klopte hij mij op de schouder.
„Termeer, wat is Hoe zo
meer inquisitoriaal dan ontsteld.
213
angst dit geluid. Er moest gehandeld worden.
"dokter. Je weet: Herengracht.
... ogenblikkelijk,
ene meid ging; maar nu daagde de andere weer op.
begreep, het gevaarlijk kon zijn werkeloos te
"me melk."
alleen lijk; ik niet Ulthouden.
huivering de andere na rilde me
lijf. Ik probeerde die starende blik te trotsen;
eens was 't bewoog. ik de
portaal de meid af en keerde
bed terug.
dat het niet mogelijk was de verlamde
slikken. melk liep terstond terug,
me
uit over mijn vermoeden, dat
veel medicijn genomen zich dus vergiftigd
meid jammerde wat heeft
niet meer; en prevelend bleven we beiden
dokter in de deuropening verscheen.
ik: "daar, daar," wees hem naar
toen bij het venster staan wachten.
me een houding te geven drukte
het gelaat in mijn zakdoek en die zakdoek tegen de
In doodsangst luisterde ik toe.
maar heel flauwe, onbegrijpelijke geluiden,
toen het kraken van laarzen, zuchten en keelschrapend
weer neerzetten van
de flesjes, en eindelijk, na een eindeloze spanning, naderende,
doffe stappen.
Nu klopte hij mij op de schouder.
"Meneer Termeer, wat is hier gebeurd? Hoe is dat zo
gekomen?"
Zijn zware stem klonk meer inquisitoriaal dan ontsteld.
ik in twee doordringende bruine ogen,
veinsde half te
„gekomen? ze dan . . . dood . . . heus dood?"
„al een tijdje ook."
te geagiteerd als kalm te schijnen perste ik
weer tegen mijn gezicht aan.
„Is 't Ik kan 't niet besef
fen . . . Ik . . . Ja . . . Wat er gebeurd? Wie zal 't
„niewaar, waaraan mevrouw gestorven
is."
„Begrijpen . . . neen . . . dat is te zeggen . . . ik begrijp wel,
. . . twee flessen . . . er chloraal
. ..; maar chloraal is toch een bekend slaapmiddel. Hoe
't . .?"
„dat mevrouw chloraal nam?"
„wist, dat . . .? . .. ik wist, dat zij in de laatste
dikwijls . . . ze daartegen iets
. . . Hoe zou weten? dat ze mij
U kent haar van om . ."
„u dan vanmorgen voor 't aangetroffen?"
„. . . dit verwondert; maar . .
. . . . . . deze verklaring keek de dokter me weer scherp en
deelnemend, zwijgend in de
zeeg ik op maar de vrees
Anna's
ik weer oprees
wij
spreken volgde hij me na.
me inderdaad meer op
hem een plaats aan, schoof voor me
vertellen.
Omkijkend blikte ik in twee doordringende bruine ogen,
welke me scherp opnamen. Ik veinsde hem maar half te
begrijpen.
"Wat gekomen? Is ze dan ... dood ... heus dood?"
"Zeker is ze dood en al een tijdje ook."
Even bang te geagiteerd als kalm te schijnen perste ik
mijn zakdoek maar weer tegen mijn gezicht aan.
"Mijn God, mijn God! Is 't mogelijk! 't beseffen
. .. Ik... Ja... Wat is er gebeurd? Wie zal 't
zeggen, dokter?"
"U begrijpt toch, niewaar, waaraan mevrouw gestorven
. " IS.
"... ... is zeggen ... ik begrijp wel,
dat ... die twee flessen ... ik heb gezien, dat er chloraal
... ; maar chloraal is toch een bekend slaapmiddel. Hoe
komt 't dan, dat ... ?"
"Wist u, dat mevrouw chloraal nam?"
"Of ik wist, dat ... ? Wel ... ik wist, dat zij in de laatste
tijd dikwijls slecht sliep ... maar, dat ze daartegen iets
innam ... Hoe zou ik dat weten? Denkt u, dat ze mij
raadpleegde? U kent haar van vroeger toch genoeg om ... "
"Heeft u dan vanmorgen voor 't eerst zo'n fles hier aangetroffen?"
"Natuurlijk ... Ik begrijp, dat u dit verwondert; maar ...
ik kwam ... hier ... nooit."
Na deze verklaring keek de dokter me weer scherp en
lang, meer onderzoekend dan deelnemend, zwijgend in de
ogen. Toen schoof hij me een stoel aan en ging zelf zitten.
Onwillekeurig zeeg ik op de stoel neer; maar de vrees
voor een nadere ondervraging in dit vertrek, naast Anna's
lijk benauwde me eensklaps zo hevig, dat ik weer oprees
en hem verzocht naar mijn eigen kamer te gaan, waar wij
beter konden praten.
Zonder een woord te spreken volgde hij me na.
Op mijn eigen terrein voelde ik me inderdaad meer op
mijn gemak.
Ik wees hem een plaats op de sofa aan, schoof voor me
zelf een leuningstoel bij en begon te vertellen.
214
„Dokter . . . ik wil . . . ik mag in deze omstandigheden
niets voor u verheimelijken; maar . . . aan de andere kant
hoeft u me geen overbodige vragen te doen, niewaar? . . .
U heeft gezien, dat we twee slaapkamers hadden . . . Na
de dood van ons kind heeft mijn vrouw mijn bed uit haar
kamer laten verwijderen. Ik heb haar nooit willen vragen,
wat daar de reden van was. Misschien is dat verkeerd
geweest. 't Is mogelijk; maar ik dacht en . . . ik denk nog,
dat het geluk van een kind te bezitten in haar ogen niet
opwoog tegen de vreselijkheid van er een te moeten verliezen.
U weet niet, hoe ze zich Et heeft aangetrokken.
Voor een tweede keer zou ze zich daar tot geen prijs aan
blootgesteld hebben . . . maar . . . u begrijpt . . . daar was
't gevolg van, dat ik haar in de laatste maanden alleen
heb gezien tussen 's morgens acht en 's elf.”
„Leefde u dan samen . . . op .. . zo'n kwade voet?"
Ik deed mijn best een verbitterde toon aan te slaan.
„Ach, dokter . . . er zijn verhoudingen, die niet vallen
onder zo'n algemene naam. Ik geloof niet, dat Anna 't
kwaad met me meende . . . Ik meende 't evenmin kwaad
met haar . . . al heb ik sedert lang ingezien, dat het me
toch onmogelijk was iets voor haar te doen; maar . . ."
Plotseling bevreesd, dat hij al wat van de meiden had
gehoord omtrent heftige woordenwisselingen, gooien met
niet gaan en nu vroeg hij:
„Dus . . . u gelooft, dat het verdriet over de dood van het
tijd aan tobben heeft gebracht,
dientengevolge aan slapeloosheid is gaan lijden en
tegen die slapeloosheid chloraal heeft ingenomen."
„moet ik immers wel geloven; maar u moet niet
iets zekerheid een
zijn zachtst uitgedrukt, heel grievend
was."
„'t vreemd, dat niemand haar eens geraden heeft
proberen. bestaan toch
weet wie
chloraal heeft voorgeschreven?"
ontkennend.
"... wil ... ik mag in deze omstandigheden
verheimelijken; ... andere me geen ove~bodige vragen te doen, niewaar? ...
heeft gezien, dat we twee slaapkamers hadden ... Na
kind heeft mijn vrouw mijn bed uit haar
willen vragen,
daar de reden van was. Misschien is dat verkeerd
... denk nog,
te bezitten in haar ogen niet
vreselijkheid een te moeten verliezen.
weet niet, hoe ze zich dát heeft aangetrokken.
ze zich daar tot geen prijs aan
... ... begrijpt ... was
dat ik haar in de laatste maanden alleen
tussen avonds half elf."
"... ... zo'n kwade voet?"
deed mijn verbitterde aan te slaan.
"... zijn verhoudingen, niet vallen
Ik dat Anna 't
me meende ... Ik meende ... sedert ingezien, het me
voor haar te doen; maar ... "
dat van de meiden had
woordenwisselingen, gooien met
een stoel enz. durfde ik niet verder te gaan en nu vroeg hij:
"... dat het verdriet over de dood van het
kind haar in de laatste tijd aan het tobben heeft gebracht,
dat zij dientengevolge aan slapeloosheid is gaan lijden en
dat ze tegen die slapeloosheid chloraal heeft ingenomen."
"Dat immers geloven; moet niet
denken, dat ik van iets zekerheid heb! Anna was van een
geslotenheid, die op zijn zachtst uitgedrukt, heel grievend
voor me was."
,,'Is wel vreemd, dat niemand haar eens geraden heeft
een minder gevaarlijk middel te proberen. Er bestaan toch
onschuldiger slaapmiddelen. U dus ook niet, wie
haar de chloraal heeft voorgeschreven?"
Ik knikte ontkennend.
215
„Werd de chloraal door een van de meiden gehaald?”
Op mijn zwijgende schouderophaling verzocht hij de
meiden te mogen ondervragen en nu volgde een lang verhoor,
waaruit het volgende bleek:
Maar eenmaal had de werkmeid chloraal moeten halen en
toen had de apotheker geweigerd dit af te geven zonder
een schriftelijke en ondertekende aanvraag van mevrouw,
waarin Anna genoodzaakt was geweest te vermelden,
waartoe ze het middel gebruikte en dat de werking er
van haar bij ondervinding bekend was. Vermoedelijk had
zij het goed dus de eerste keer zelf gehaald en na die bezwaren
van onze gewone apotheker zich door een andere
doen thuis sturen.
zover liep alles uitstekend; dat ik
met haar innemen van chloraal bekend was geweest. De
werd evenwel weer bedenkelijker, de meiden
heen waren gezonden.
Nu liet de dokter mij eerst nauwkeurig vertellen, wat er
gebeurd was sedert Anna ik elkander gisteren avond
voor 't laatst hadden gezien. Ik diste mijn klaargemaakt
hij de waarheid ervan in twijfel trok
niet bespeuren. poos
vroeg eensklaps:
„betaalde de apothekers-of u?"
vraag bracht haast geheel de wijs. Allerlei
apothekersrekeningen geweest, heb ik
gezien te hebben,
terwijl begreep
ik niet
ik zonder gevaar zeggen kon.
de goede woorden:
„rekeningen betaalde zonder iets
controleren."
de dokter weer voort voer:
„mevrouw te veel chloraal heeft genomen staat vast;
. . . nu met opzet dan wel bij ongeluk
blijft de vraag. Zou u me daaromtrent nog
inlichten?"
"de meiden gehaald?"
mijn zwijgende schouderophaling de
een lang verhoor,
volgende bleek:
apotheker af te geven zonder
mevrouw,
genoodzaakt geweest te vermelden,
middel gebruikte dat de werking er
bij bekend was. Vermoedelijk had
de eerste gehaald en na die bezwaren
onze gewone apotheker zich door een andere
leverancier de Sirop Follet doen thuis sturen.
Tot zover liep alles uitstekend; niets wees er op, dat ik
zaak werd evenwel weer bedenkelijker, toen de meiden
gezonden.
liet de dokter mij eerst nauwkeurig vertellen, wat er
en ik elkander gisteren avond
't Ik diste mijn klaargemaakt
verhaal op en dat hij de waarheid ervan in twijfel trdk
kon ik niet bespeuren. Daarop keek hij me weer een poos
strak aan en vroeg eensklaps:
"Wie betaalde de apothekers-rekening, mevrouw of u?"
Deze vraag bracht me haast geheel van de wijs. Allerlei
quaesties als: zijn er apothekersrekeningen geweest, heb er betaald, wanneer herinner ik me er een gezien te hebben,
dwarrelden weer door mijn hoofd en terwijl ik begreep
zonder aarzeling te moeten antwoorden, wist ik niet
wat ik zonder gevaar zeggen kon.
Gelukkig ontglipten me juist de goede woorden:
"Anna keek alle rekeningen na. Ik betaalde zonder iets
te controleren."
Een lange pauze volgde. Tot de dokter weer voort voer:
"Dat mevrouw te veel chloraal heeft genomen staat vast;
maar ... heeft ze dit nu met opzet dan wel bij ongeluk
gedaan. Dat blijft de vraag. Zou u me daaromtrent nog
kunnen inlichten?"
216
„Onmogelijk!”
„Uw kind is al vrij lang dood . . . 't is wel vreemd, dat
ze nu pas . .. Had ze wel eens last van kortademigheid,
benauwdheden?"
„Voor zover ik weet, niet."
„Zo . . . Heeft u ook nooit iets abnormaals, iets wonderlijks
bij haar opgemerkt?"
De vraag was weer kritiek; maar ik bleef gelukkig bedaard.
„Luister eens dokter. De grens tussen het normale en het
abnormale lijkt me moeilijk te trekken; maar nu Anna
toch dood is, wil ik u iets mededelen, dat u misschien licht
kan geven. Anna had een affectie opgevat . . .
iemand, die seclert tien dagen het land heeft verlaten."
Van medelijden met mij was op het gelaat van cle dokter
bij deze niets te merken. Integendeel verbeeldde
ik me, dat hij me streng verwijtend, bestraffend
aankeek. En toen zei hij:
„Dat is wel heel ongelukkig . . . zowel voor als voor
haar; maar .. . in die . . . dat er niet
eens aan gedacht heeft haar wat beter te controleren . . .
ondervragen . . . desnoods de meiden waarschuwen . . . ik moet dat is kras . . . heel kras!"
Ik had dus toch een fout begaan. Hoe moeilijk is 't zo te
liegen of te draaien, dat iets niet alleen waar schijnt;
maar oak de teweegbrengt, clie Het kwam me geraden voor nu zo brutaal mogelijk op
te treden.
„Sakkerloot, dokter, ik vind het ogenblik wel geschikt
te .. . Alsof ik nog niet genoeg in de
narigheid zit! . . . ik dan reden mijn verdenken
van plannen om de hand aan zich zelf te slaan?
toch heb gezegd
u 't . . . bijzonder
en Denkt zich
had laten lezen? Denkt heus, dat het
geholpen zou hebben, als 217
"Onmogelijk!"
"al vrij lang dood ... 't pas. ze wel eens last van kortademigheid,
"weet, niet."
"... iets abnormaals, wonderlijks
vraag was weer kritiek; maar ik bleef gelukkig bedaard.
"grens het
a.bnormale trekken; maar nu Anna
geven. Anna had een affectie opgevat voor ...
sedert verlaten."
de confidentie merken. verbeeldde
me, dat hij me streng verwijtend, haast zei hij:
"wel heel ongelukkig... voor u maar ... die omstandigheden ... u haar wat beter te controleren ...
te ondervragen... meiden bedektelijk te
waarschuwen. .. moet zeggen, kras... dat is
een fout begaan. Hoe moeilijk is 't te draaien, dat iets niet alleen waar schijnt;
ook indruk die men maken wil.
kwam me geraden nu zo brutaal mogelijk op
treden.
"het ogenblik wel geschikt
me dit te verwijten! ... nog niet genoeg de
... Had ik dan reden mijn vrouw te verdenken
zelf te slaan?
Ze was toch geen kind meer en ik heb u immers al gezegd
... u weet 't daarenboven zelf ... dat ze bijzonder
gesloten en achterhoudend was. Denkt u, dat zij zich
door iemand de les u me wat geholpen zou hebben, als ik de meiden gewaar-
is 't zo zeggen, me
hoofd te gooien!"
nauwelijks uit, het
zijn met wat dag te
verwijt, dat onmenselink
was te verscherpen door dergelijke
aanmerkingen.
stond hij op en antwoordde op een koud hooghartige
„Meneer Termeer, hoe onaangenaam is, mijn
ik de justitie waarschuw. We hebben
van vergiftiging te
dat de grond onder me wegzonk en het daglicht
nog niet opgerezen;
dit ogenblik zou ik zeker neergevallen zijn. De
malen met me in
en ettelijke seconden ik de sensatie
aanstonds zullen vallen, om als een
me
mijn stoel voelde zitten, was mijn slapen
metalen tang die langzaam
dichter en dichter werd toegeknepen. kon
kon niet meer denken en besefte toch,
alleen een volmaakte zelfbeheersing me redden kon.
Zal besef het gevaar zijn geweest, dat me
grijpen en met een
gebruiken.
„. . . iets zeker in voorbereid.
het uw plicht is . . . ja . . . mijn
dan . .. ik er niets tegen in brengen. Ik
dat . . . nu niet
u begrijpt hoe . . . die afschuwelijke gedachte
. . . natuurlijk geen sprake van
Daarvoor me ook te goed . . . Hemelse
. . . Maar wat het verschrikkelijke
. .. mensen! de justitie hier komt
. . .als de meiden ondervraagd worden . . . mijn
schuwd had? Hoe is mogelijk zo iets te zeggen, me
zulke verwijten naar het hoofd te gooien!"
De tirade was er nauwelijks uit, of ik voelde al, dat het
beter zou geweest zijn met wat tranen voor de dag te
komen en me te beperken tot het verwijt, dat 't onmenselijk
was mijn verdriet nog te verscherpen door dergelijke
hardvochtige aanmerkingen.
Nu stond hij op en antwoordde op een koud hooghartige
toon:
"hoe onaangenaam 't me ook is, mijn
plicht brengt mee, dat ik de justitie waarschuw. We hebben
hier zonder twijfel met een geval van vergiftiging te
doen."
Ik dacht, dat de grond onder me wegzonk en het daglicht
om me verduisterde. Gelukkig was ik nog niet opgerezen;
want op dit ogenblik zou ik zeker neergevallen zijn. De
hele kamer draaide ten minste een paar malen met me in
de rondte en ettelijke seconden lang had ik de sensatie
van aanstonds voorover te zullen vallen, om als een
duikelaar op mijn hoofd te blijven staan. En toen ik me
weer op mijn stoel voelde zitten, was 't of mijn slapen
tussen een ijskoude metalen tang waren gevat, die langzaam
al dichter en dichter werd toegeknepen. Ik kon
niet meer zien, ik kon niet meer denken en besefte toch,
dat alleen een volmaakte zelfbeheersing me redden kon.
't Zal wel dit besef van het gevaar zijn geweest, dat me
het redmiddel eensklaps deed vinden, grijpen en met een
ongewone bedaardheid gebruiken.
"Dokter ... op zo iets was ik zeker in 't geheel niet voorbereid.
Als u zegt, dat het uw plicht is ... ja ... mijn
hemel, dan ... dan kan ik er niets tegen in brengen. Ik
dacht een ogenblik, dat u de schuld op mij ... 0, nu niet
meer; maar u begrijpt hoe ... die afschuwelijke gedachte
me deed schrikken ... Er is natuurlijk geen sprake van
geweest. Daarvoor kent u me ook te goed... Hemelse
gerechtigheid! ... Maar weet u, wat het verschrikkelijke
is? ... De mensen! Als de politie of de justitie hier komt
kijken ... als de meiden ondervraagd worden... mijn
218
God, dan begrijpt u toch wel, dat ik mijn hele verdere
leven gebukt moet gaan onder de onbewezen . . . ja, onuitgesproken
verdenking van mijn vrouw . . . rpiin eigen
vrouw te hebben vergiftigd. Heeft u daar al het ontzettende
wel van ingedacht? U weet toch, hoe praatjes in de
wereld komen! . . . En dan de oude lui! . . . Gerechte
hemel, als die straks hier komen en niet alleen het lijk van
hun kind moeten zien; maar nog moeten horen, dat er
bestaat . . . God, God, dat
eens . . . U begrijpt toch,
die oude mensen 't is resoluut
. . . u kent haar; maar de oude heer . . . met zijn
zwakke zenuwen . . . o, mijn God, mijn God, die man
't . . . durf hem al
zeggen, dat Anna naar alle waarschijnlijkheid
opzet te veel heeft gebruikt . . . Ik was voornemens
hartgebrek politie
. . . denk . . . dat
immers geen van beiden!"
er iets ernstigs, nieuws in de dokter was omgegaan,
ik duidelijk aan de veranderde, meer peinzende,
zijn ogen.
een korte stilte zei hij dan ook:
„ ja . . . 't is zo .. . Wat u daar zegt . . . kan ik niet tegenspreken.
't kleinigheid . . . oude mensen
. . . zenuwen . . . het zou gevaarlijk
. . . . . . nooit
. . . hier maar niet een klein plichtsverzuim
. . . dat ik de verantwoordelijkheid
op Dat niet doen en
ook niet."
„begrijp . . . moet er dan toch gedaan
pauze. Toen keek hij me nogmaals
vervolgde:
„Dit doen: . . . niet zelf naar de
afgeven:
veroorzaakt door chloraal-hydraat."
219
begrijpt tooh wel, dat ik mijn hele verdere
... ja, onuitgesproken
van mijn vrouw... lJlijn eigen
daar al het ontzettende
ingedacht? weet toch, hoe praatjes in de
... de oude lui! ... Gerechte
moeten maar nog moeten horen, dat er
een vermoeden bestaat ... God, God, dat kan niet, dat
mag immers niet! Zeg nu eens zelf! ... U begrijpt toch,
dat die oude mensen 't zullen besterven. Mama is resoluut
... haar; maar de oude heer ... met zijn
zenuwen... 0, mijn mijn God, die man
besterft 't zonder enige quaestie! ... Kijk, ik durf hem al
niet eens zeggen, dat Anna naar alle waarsohijnlijkheid
met opz'et te veel heeft gebruikt ... Ik was voornemens
van een hartgebrek te spreken; maar de justitie, de politie
... neen, neen, neen, hoe meer ik er over denk ... dat
overleven ze immers geen van beiden!"
Dat er iets ernstigs, iets nieuws in de dokter was omgegaan,
zag ik duidelijk aan de veranderde, meer peinzende,
minder afstotende uitdrukking van zijn ogen.
Na een korte stilte zei hij dan ook:
"Ja ... 't ... Wat u daar zegt ... kan ik niet tegenspreken.
't Is waarachtig geen kleinigheid ... oude mensen
... iemand met zwakke zenuwen ... het zou gevaarlijk
kunnen zijn ... Aan de andere kant ... je kunt nooit
weten ... het geldt hier maar niet een klein plichtsverzuim
... u begrijpt wel, dat ik de verantwoordelijkheid
onmogelijk op me kan nemen. Dat mag ik niet doen en
dat doe ik ook niet."
"Ik begrijp 't; maar ... wat moet er dan toch gedaan
worden?"
Weer volgde een pauze. Toen keek hij me nogmaals
scherp in de ogen en vervolgde:
"kan ik voor u doen: ... Ik zal niet zelf naar de
justitie gaan; maar enkel op het stadhuis de verklaring afgeven:
zelfmoord, veroorzaakt door chloraal-hydraat."
't Was me, of ik in één teug een fles Champagne had geleegd,
zo verbijsterend doortintelde me de vreugde-dronkenschap
bij deze woorden. Ik had de lust de man om
zijn hals te vallen en zeker heeft hij wel iets van die
waanzinnige opwelling in mijn ogen gelezen, terwijl ik
met veel inspanning me tot kalmte dwong en maar helemaal
stilzweeg, maar helemaal op zij keek, ten einde me
niet te verraden. Toen hij echter evenmin doorsprak,
vroeg ik eindelijk, weer lets angstiger geworden door het
denken over de mogelijke gevolgen:
„En dan?"
Hij haalde zijn schouders op.
„ Ja, dan . . . dan weet ik niet, wat er gebeuren zal. Zonder
enige twijfel zullen ze van het stadhuis de politic met
verklaring in kennis stellen. Dan . . . dan denk ik . . .
ik ben er niet zeker van; maar ik denk .. . dat ze bij mij
zullen komen informeren. Legt de julstitie zich neer bij
mijn verklaring, dan zullen ze misschien u nog horen;
maar daarmee is 't dan waarschijnlijk . . . ik zeg: waarschijnlijk
. . . uit. Doen ze dit niet . . . dan .. . ja, dan
krijgt u het onderzoek toch."
Mijn blijdschap werd dus juist genoeg getemperd om 't
me gemakkela te maken heel ernstig te dokter te bedanken.
Ik zei nog, dat ik het moeilijke van zijn positie
volkomen begreep, dat ik zijn wijze van handelen volkomen
billijkte en meende ten slotte geen slechte indruk
de man me geen hand toe, als hij, na een stijve
buiging te hebben gemaakt, heenging met de belofte om
's avonds nog eens te zullen aankomen.
Heeft hij me verdacht? —
Mijn eerste daad was nu twee telegrammen op te stellen
aan de oude lui: een voorbereidend, gevolgd door een
meid, die ze wegbracht, kreeg tevens een
Swamelen en Suze.
volgden de beslommeringen de begrafenis, de
die aandacht afhielden
de snel voorbijjagende angstvisioenen, welke
't één Ghampagne geleegd,
veI"bijsterend doortintelde me de vreugde-dronkenschap
bij deze woorden. Ik man om
vallen en zeker heeft hij wel iets van die
mijn ogen gelezen, terwijl ik
inspanning kalmte dwong en maar helemaal
zij keek, ten einde me
te verraden. Toen hij echter evenmin doorsprak,
eindelijk, weer lets angstiger geworden door het
de mogelijke gevolgen:
"zijn schouders "Ja, ... niet, wat er gebeuren zal. Zonder
het stadhuis de politie met
die ... denk ik ...
... dat ze bij mij
informeren. de jJstitie neer bij
missohien u nog horen;
... waarschijnlijk
... uit. Doen ze ... dan ... ja, dan
onderzoek toch."
genoeg getemperd om gemakkelijk te maken heel ernstig te dokter te bedanken.
ik het moeilijke van zijn positie
dat wijze van handelen volkomen
meende slotte geen slechte indruk
achter te laten.
Toch stak de man me geen hand toe, als hij, na een stijve
hebben belofte om
zullen aankomen.
me verdacht? -
twee telegrammen op te stellen
oude lui: een voorbereidend, gevolgd door een
definitief. De meid, die ze wegbracht, kreeg tevens een
mondelinge boodschap mede voor van Swamelen en Suze.
Toen volgden de beslommeringen van de begrafenis, de
advertentie, de communicaties, die mijn aandacht afhielden
van de snel voorbijjagende angstvisioenen, welke
220
gestadig mijn duister brein als vuurpijlen doorflitsten.
De van Swamelens kwamen natuurlijk nog v66r de oude
lui: aan hen moest ik dus mijn verhaal doen.
Zij stelden een reeks van vragen; maar toonden toch meer
verbazing en nieuwsgierigheid dan verdriet en deelneming.
Voor mij stond het dadelijk vast, dat zij opgelucht
waren en dit verwonderde me in 't minst niet. De twee
zusters konden 't samen vrij wel vinden, ofschoon zij
nooit erg intiem waren geweest. Ik echter de man van
Anna, de bobbekop, die rare kerel, met wie je niet wist
hoe je 't had, met wie niemand overweg kon . . . ik het struikelblok. Wees gerust, dacht ik, we zullen elkaar
gauw genoeg uit het oog verliezen! Maar toen kwamen
Anna's ouders! Mijn zwager had ze van de trein gehaald
en dus al ingelicht. Ik hoefde niets te vertellen.
Och, wat moet het lijden van een mens intens zijn, als
niet meer ontziet zulke belachelijke grimassen te
had ik zo iets afzichtelijks en bespottelijks
gezien. Beiden waren dermate buitenwesten van
niet begrijp, nog in staat zijn geweest
reis te
De nagenoeg van het
eerste half uur brachten zijn bevende lippen
verstaanbaar voorschijn. Mama gedroeg
helendal weggezonken in haar smart,
tot haar gezegd werd. Ze begonnen
de hals te vallen en onder die dubbele
tranen, onsamenhangende woorden
kreten wist te doen, noch hoe
vooral die natte aanrakingen van
deed me zo raar, zo
half zelfopgedrongen
al verdoofde. Gelukkig
mensen er niets van. Ze jammerden
werden niet anders gewaar dan
wegzijn hun dochter. Mama huilde stil; vader
bij spreken:
vuurpijlen doorflitsten.
Swamelens dus mijn verhaal doen.
toch meer
nieuwsgierigheid deelneming.
dadelijk dat zij opgelucht
verwonderde 't twee
't vinden, ofschoon zij
echter man van
met wist
't niemand overweg kon. . was
zullen elkaar
oog verliezen! Maar toen kwamen
zwager de trein gehaald
hoefde niets te vertellen.
moet het lijden van een mens intens zijn, als
hij zich niet meer ontziet zulke belachelijke grimassen te
maken! Nog nooit had ik zo iets afzichtelijks en bespottelijks
Beiden waren dermate buitenwesten van
smart, dat ik niet begrijp, hoe ze nog in staat zijn geweest
hun huis te verlaten en de reis naar den Haag te
volbrengen. De oude heer was nagenoeg blind van het
huilen; in het eerste half uur brachten zijn bevende lippen
geen enkel verstaanbaar geluid te voorschijn. Mama gedroeg
zich kalmer; maar was toch ook zodanig overstelpt
door tranen en zo helendal weggezonken in haar smart,
dat zij niet hoorde, wat tot haar gezegd werd. Ze begonnen
met mij om de hals te vallen en onder die dubbele
uitbarsting van snikken, tranen, onsamenhangende woorden
en pijnlijke kreten wist ik niet wat te doen, noch hoe
me aan te stellen. Alles, vooral die natte aanrakingen van
behuilde wangen en vochtige lippen, deed me zo raar, zo
terugstotend aan, dat mijn beetje half waar, half me-zelfopgedrongen
medelijden al gauw verdoofde. Gelukkig
merkten de oude mensen er niets van. Ze jammerden
maar door, maar door en werden niet anders gewaar dan
het wegzijn van hun dochter. Mama huilde stil; vader
moest er bij spreken:
221
„O, God, o, God, is 't mijn meisje,
Wie gedacht? is 't alles.
hart, ja, hé? Zeker het verdriet over d'r kind, hé?
dat heeft ze nooit kunnen verzetten! Maar
daar niet eens over gesproken? Dan had
afleiding kunnen bezorgen een
wel altijd erg gesloten
eens recht vertrouwelijk, hè? Maar ik vat
't 't een apotheker zo iets
Dat moest toch verboden zijn.
't vreselijk; 't afschuwelijk! mijn kind, mijn
ze geleden hebben, mijn Annaatje.
zou je denken . ..? Ach, ja, jij weet 't 'zal dit ooit vertellen?”
op al die uitingen, al die vragen geen syllabe werd
ontging hun eindelijk wat
bedaren vroeg ik, of Anna nog
ik hen met de meid naar boven,
aanblik mij te veel aangreep.
de eenzaamheid, begon mijn angst zich terstond
scherper te widen. Bij elk belgelui schrok ik
spanden zich mijn zenuwen strakker in een
verbeiden van het zeggen zou:
Verbijsterd door de van verdwaasde
als een diepbedroefde aangestelid. verloor
helendal het besef van mijn toestand. 't angst mijn cataleptisch maakte. Ik voelde mijn
aandacht samenkrimpen, zij
door een nauwe kijker blikkend
clan een eng grijswit cirkeltje, waarin
verschijnen. in dit pijnlijk
van was 't, mijn
als een logge massa al zwaarder en
mijn angstig starend brein.
tot me gezegd werd; ik besefte
,,0, 0, is 't mogelijk! Mijn kind, mijn meisje,
mijn Annaatje! Wie had dat ooit gedacht? Hoe is 't toch
gekomen? Wat een onvoorzichtigheid! Zeg me toch alles.
D'r hart, ja, hè? Zeker het verdriet over d'r kind, hè?
Och, ja; dat heeft ze nooit kunnen verzetten! Maar
waarom heeft ze daar niet eens over gesproken? Dan had
je haar ten minste wat afleiding kunnen bezorgen en een
dokter raadplegen. Niewaar? Ze is wel altijd erg gesloten
geweest. Nooit eens recht vertrouwelijk, hè? Maar ik vat
't toch niet! Ik vat 't niet! En dat een apotheker zo iets
gevaarlijks af mag geven. Dat moest toch veliboJen zijn.
't Is vreselijk; 't is afschuwelijk! Ach, mijn kind, mijn
dochter, wat moet ze geleden hebben, mijn lief Annaatje.
Of zou je denken ... ? Ach, ja, jij weet 't natuurlijk ook
niet! Wie weet 't? Wie zal dit ooit vertellen?"
Dat op al die uitingen, al die vragen geen syllabe werd
geantwoord ontging hun geheel. Toen ze eindelijk wat
tot bedaren waren gekomen, vroeg ik, of ze Anna nog
eens wilden zien en zond ik hen met de meid naar boven,
zeggende, dat de aanblik mij te veel aangreep.
En nu, in de eenzaamheid, begon mijn angst zich terstond
weer soherper te doen gelden. Bij elk belgelui schrok ik
heviger op, spanden zich mijn zenuwen strakker in een
sidderend verbeiden van het geluid, dat me zeggen zou:
daar zijn ze.
Ve1'lbijsterd door de aankondiging van de dokter had ik
me zeker reeds die ganse morgen meer als een half verdwaasde
dan als een diepbedroefde aangesteld. Nu verloor
ik helendal het besef van mijn toestand. 't Was, of
de angst mijn ziel cataleptisch maakte. Ik voelde mijn
denken verstijven, mijn aandacht samenkrimpen, tot zij
gelijk werd aan een oog, dat door een nauwe kijker blikkend
niets meer ziet dan een eng grijswit cirkeltje, waarin
aanstonds het vreselijke zal verschijnen. En in dit pijnlijk
ineenschrompelen van mijn zenuwleven was 't, of mijn
lichaam afstierf en als een logge massa al zwaarder en
zwaarder neerhing aan mijn angstig starend brein.
Ik verstond niet meer wat tot me gezegd werd; ik besefte
222
niet meer waar ik was; ik zag in mijn hoofd alleen maar
het stukje straat voor mijn deur en keek, of 't daar nog
altijd leeg was, leeg van onbekende mannen.
Behalve het afschuwelijke souvenir van dit innerlijke
angstleven is me van die middag zo goed als niets bijgebleven.
Ik zie de oude lui als schimmen ronddwalen; ik
onverstaanbare zeggen . . . verder heugt
niets meer.
Aan tafel kwam ik een beetje bij. Toen merkte ik weer
te huilen in geluidloze verslagenheid
en dat mama met haar koude, strakke blik me gestadig
opnam.
zou me niet verwonderen, als zij de zaak nooit recht
vertrouwd. het ogenblik was haar
achterdocht me een zweepslag
goed mogelijk te
Aan het dessert kwam de dokter.
Verbeeldde ik 't 't de oude
een veel gemoedelijkere toon aansloeg, dan hij tegen
hij deelnemend putte
van Anna!
— lang — bleef hij praten en het kwam
dat hij ook pogingen aanwendde van de
iets te vernemen aangaande mijn verhouding Zocht hij misschien naar een tegenspraak
en de Dat het
geweest; maar Bloemendael mij met opzet
beter kunnen helpen, clan hij thans onwillekeurig
maar te herhalen:
„dat er aan haar hart iets niet in orde
zo zijn, want anders . . . Het
. . . dat heeft het hart aangedaan,
had toch haar man nog. Ze hielden van
elkaar . .. waren Nooit zich
beklaagd!"
de dokter eindelijk om naar boven te gaan,
voet na. Hij begreep met welk doel
223
ik zag in mijn hoofd alleen maar
't leeg van onbekende mannen.
afschuwelijke souvenir van dit innerlijke
die middag zo goed als niets bijgebleven.
zie de oude lui als schimmen ronddwalen; ik
hoor hen onverstaanbare dingen zeggen ... verder heugt
me niets, helemaal niets meer.
kwam ik een beetje bij. Toen merkte ik weer
op, dat Bloemendael zat te huilen in geluidloze verslagenheid
mama met haar koude, strakke me gestadig
Het zou me niet verwonderen, als zij de zaak nooit recht
heeft vertrouwd. Evenwel, voor het ogenblik was haar
onmiskenbare achterdocht me welkom, als een zweepslag
om mijn rol weer op te vatten en zo goed mogelijk vol te
houden.
dessert de dokter.
Vel"'beeldde 't me, of was 't waar, dat hij tegen de oude
lui een veel gemoedelijkere toon aansloeg, dan hij tegen
mij had gedaan? Wat was hij deelnemend en wat putte
hij zich uit in lofuitingen van Anna!
Lang - mij veel te lang - bleef hij praten en het kwam
me voor, dat hij ook pogingen aanwendde om van de
oude lui iets te vernemen aangaande mijn verhouding tot
mijn vrouw. Zocht hij misschien naar een tegenspraak
tussen mijn verklaringen en de hunne? Dat zal wel het
geval zijn geweest; maar Bloemendael had mij met opzet
niet beter kunnen helpen, ·dan hij thans onwillekeurig
deed, door maar te herhalen:
"Dus u denkt ook, dat er aan haar hart iets niet in orde
is geweest. Ja, dat moet wel zo zijn, want anders ... Het
verlies van dat kind ... nu ja, dat heeft het hart aangedaan,
want ze had toch haar man nog. Ze hielden van
eLkaar .. , ze waren gelukkig samen. Nooit heeft ze zich
ergens over beklaagd!"
Toen de dokter eindelijk opstond om naar boven te gaan,
volgde ik hem op de voet na. Hij begreep met welk doel
en in de gang gekomen draaide hij zich dan ook terstond
om.
„U zou graag weten, hoe 't afgelopen is, hè?"
„Dat spreekt toch van zelf. De oude heer is al z6 van
streek."
„Nu . . . 't is gegaan, zoals ik dacht. Ik ben bij de officier
van justitie ontboden. Die heeft me omstandig laten vertellen,
wat ik hier heb gevonden. Hij vroeg, of ik geen
andere vermoedens had gekregen, naar de toedracht van
de zaak, naar de namen van de apothekers en meer dergelijke
dingen. Of hij zich nu neerlegt bij mijn aangifte . . .
durf ik niet met zekerheid zeggen; maar . . . ik geloof 't
wel."
galmde 't door mijn hoofd en weer kostte 't
verbazende inspanning aan mijn schallende blijdschap
geen lucht te geven in luide kreten.
Zou ik heus van alles af zijn? Zou dan niemand ooit iets
weten komen? het vermoeden — als 't bestaan
— begraven brein van deze
dok ter?
mijn . . . weg; mijn vrijheid . . . terug!
maar een kort benauwd gangetje ik zou
de vrije ruimte!
eenmaal toe. Ik was ouder
o, niet te vergoedt,
z6veel. Na ik
meer had ik tact en ondervinding!
wat een heerlijk ogenblik van zegepralende er zo vol van, dat ik hoofdpijn
moest naar bed gaan om mijn zenuwachtige
te kunnen verbergen.
volgende minder regelen te
me even alleen lieten,
afwisselend ten prooi aan even onzinnige depressies
angst als opvlammingen van vreugde. Al mijn
noodzakelijkheid
beheersen alleen
224
de gang gekomen draaide dan ook terstond
"'t hè?"
"toch van van
"... 't ben bij officier
heeft me omstandig laten vertellen,
hier heb gevonden. ik geen
naar de namen van de apothekers en meer dergelijke
hij nu neerlegt bij ...
niet met zekerheid zeggen; maar ... ik geloof 't
we!."
Goddank, galmde 't weer kostte 't
me een verbazende inspanning aan mijn schallende blijdschap
geven in luide kreten.
af zijn? dan niemand iets
te weten komen? Zou zelfs het vermoeden - als 't bestaan
had - begraven blijven in het brein van deze
dokter?
En dan mijn kogel ... weg; mijn vrijheid ... terug!
Nog maar een kort benauwd gangetje door en ik zou
weer vrij staan in de vrije ruimte!
Nog eenmaal lachte het leven me toe. Ik was ouder
geworden, 0, ja; maar ik was nog niet oud! Geld vergoedt,
verfraait immers z6vee!. Na zulk een daad zou ik
stellig niet laf meer zijn! Nu had ik tact en ondervinding!
0, wat een heerlijk ogenblik van zegepralende vreugde!
De hele avond was ik er zo vol van, dat ik hoofdpijn
voor moest wenden en naar bed gaan om mijn zenuwachtige
opwinding te kunnen verbergen.
De volgende morgen had ik veel minder te regelen en te
bezorgen en zo dikwijls de oude lui me even alleen lieten,
was ik afwisselend ten prooi aan even onzinnige depressies
van angst als opvlammingen van vreugde. Al mijn
redeneringen over het ontbreken van bewijzen en de noodzakelijkheid
om me te beheersen vermochten niets; alleen
de tegenwoordigheid van een derde hield me genoegzaam
in toom, dwong me aan andere dingen te denken, over
andere dingen te praten. Ik ijsde dan ook voor de eenzaamheid
als voor iets, dat me onvermijdelijk krankzinnig
moest maken en klampte me aan de oude heer
vast, gelijk een vreesachtig kind in de duisternis aan een
sterkere vriend, die hij niet mag lijden.
Want tegelijkertijd werd Bloemendael's seniel gejammer
me met de minuut onverdragelijker. Wat kon ik antwoorden
op zijn eindeloos herhalen van dezelfde vragen?
„Zou je nu heus denken, dat d'r hart . .. Heb je waarlijk
nooit gemerkt, dat ze over 't een of ander aan het tobben
was geraakt . .?"
hinderde genoeg, de oude man, die
altijd zo goed en vriendelijk voor me geweest was, bedriegen
driftig uit:
„Ik heb nu al honderd maal gezegd van neen!"
„ Ja, maar waarom nam ze dan chloraal?"
„Omdat ze niet slapen kon!"
Toen vroeg mama opeens met ijzingwekkende kalmte:
„. . . 't is toch wel waar, hé, dat jelui 't samen
vinden?"
gevoel had, of mijn hoofd plotseling
was door
lezen konden als in een opengeslagen
ik gelukkig nog de kracht te antwoorden:
„Wel zeker."
„toevallig dat ze in de laatste
je heeft geschreven. Ik vroeg altijd
je 't je naam
d'r brieven voor."
't voor 't verschrikkelijke
. . . Het
uit! De gewaarwording was zo ongewoon
duizelingwekkend dat zij mijn gehele aandacht
gemurmel uit ik
als door een dikke, grauwe damp en van binnen
225
een deI"de hield me genoegzaam
dwong me aan andere dingen te denken, over
te de eenzaamheid
voor iets, dat me onvermijdelijk krankzinnig
aan de oude heer
vreesachtig in de duisternis aan een
mag lijden.
tegelijkertijd werd Bloemendael's seniel gejammer
de minuut onverdragelijker. Wat antwoorden
zijn eindeloos herhalen van dezelfde vragen?
"... Heb je waarlijk
't tobben
... ?"
Het hinderde me al genoeg, dat ik de oude man, die
en vriendelijk me geweest bedriegen
moest en eindelijk viel ik driftig uit:
"al honderd maal gezegd van neen!"
"Ja, dan chloraal?"
"niet slapen kon!"
vroeg mama opeens met ijzingwekkende kalmte:
"Willem ... 't waar, hè, dat jelui 't goed konden vinden?"
Ofschoon ik een gevoel had, of mijn hoofd plotseling
doorschijnend was geworden en haar heldere ogen door
de mijne heen er in lezen konden als in een opengeslagen
boek, vond ik gelukkig nog de kracht te antwoorden:
"zeker."
"Het komt me nu zo toevallig voor, dat ze in de laatste
tijd nooit meer over je heeft geschreven. Ik vroeg altijd
hoe je 't maakte; maar sinds maanden kwam je naam
niet meer in d'r brieven voor."
't Was op dit ogenblik, dat ik voor 't eerst die verschrikkelijke
aandrang voelde om alles ... alles te vertellen. Het
wilde er uit, er uit! De gewaarwording was zo ongewoon
en zo duizelingwekkend ellendig, dat zij mijn gehele aandacht
in beslag nam. Het praten van de oude lui werd tot
een zacht gemurmel aandeinend uit de verre verte; ik
zag ze als door een dikke, grauwe damp en van binnen
staarde ik in doodsangst op de bekentenis, die mijn ganse
als gloeiend schrift verhitte en met schallende
doorschetterde. 't Was, of ik aanstonds mijn bewustzijn
helendal zou verliezen en dan — zonder te weten
ik deed — zou uitgillen: ik heb haar vermoord! De
van een pijnloos kankergezwel kan niet aangrijpender,
niet weerzinwekkender, niet verbijsterender
blik in mijn gemoed!
ik op dit moment gesproken, dan zou 't geweest zijn
uit verbittering, uit een behoefte om die koude, plichtmatige
moeder een verwijt te maken van de kou en de
plichtmatigheid van haar kind; maar ik voelde, o, ik
voelde bij elke aandoening, bij de geringste
sentimentele vertedering even goed als bij de flauwste
mensenhaat, de ontzettende woorden
zouden opstijgen. nu verdronk
mijn vrees voor de justitie in die veel diepere, mijn
doorsidderende angst voor me zelf. De eerste
maar gedachtetje van mijn brein geweest;
een ontbinding van mijn ganse persoonlijkheid.
moest ik zelf apotheek een slaapmiddel
nacht niet in durfde gaan
mijn bekentenis de
—
hield De oude heer
dat de vertoning
bedwingen die
me aan andere dingen te denken. Keerde
mijn aandacht terug naar 't geen
ik er de gevaarlijke
op hoorde ik me uitroepen:
is? lk . . ik heb
Al de straten hinderde 't 't meeschommelend
dwars stil-uitwijkend
straatpubliek me
in doodsangst op de bekentenis, die mijn ziel als met wit en met schallende
woorden 't ik aanstonds mijn bewustzijn
en dan - wat ik deed - heb haar vermoord! ontdekking van een niet aangrijpender,
weerzinwekkender, niet vel"bijsterender
zijn dan deze blik in mijn gemoed!
Had ik op dit moment gesproken, dan zou 't zijn
verbittering, een behoefte om die koude, plichtmatige
een te de
haar kind; maar ik voelde, 0, terstond, dat bij geringste
even bij de flauwste
opflikkering van ontzettende woorden
telkens naar mijn lippen zouden opstijgen. En nu verdronk
die veel diepere, mijn
hele wezen De eerste
was maar één enkel mijn brein geweest;
deze was een ziekte, een persoonlijkheid.
Die avond moest ik in de apotheek een slaapmiddel
laten halen, omdat ik de stille nacht niet in durfde gaan
met mijn schoonouders in huis en mijn bekentenis op de
lippen. -
Gedurende de begrafenis hield ik me goed. De oude heer
maakte zulke grimassen, dat het stuitende van de vertoning
mijn lachlust opwekte, en het bedwingen van die
lust belette me aan andere dingen te denken. Keerde
echter voor een ogenblik mijn aandacht terug naar 't in mijn eigen gemoed omging, dan zag ik er de gevaarlijke
neiging weer op de loer liggen en hoorde ik me uitroepen:
wil ik u nu eens zeggen hoe ze gestorven is? Ik . .. haar vermoord!
Al rijdend door de straten hinderde 't me niet. Toen was
't me al heel wonderlijk te moede. Langzaam meeschommelend
in die plechtige lijkstoet, dwars door het uitwijkend
en opkijkend heen, voelde ik me
226
eindelijk eens iemand, die meedoet, die op zijn tijd zijn
deftigheidsvertoning ten beste geeft. Maar tegelijk was 't
me, of ik met het geheim in mijn ziel al die mensen bedroog,
of mijn daad, waarmee ik straffeloos de maatschappelijke
wetten getrotst had, me boven de alledaagsheid
ik de
illusie me gewroken te hebben op het normale mensdom,
mijn triomferen samenleving, die
me
Zo ging 't stad en zo ging 't het stille kerkhof, terwijl ik deftig aanstapte achter bespottelijk
en de saaie
rond open graf. Gemakkelijk
daar onverschillig, poseerde als bezadigd man
zelfbeheersing. gedachte, clat het mensdom voor
gaf me een ongekende kracht. Maar daarna,
thuiskomst af de oude lui weer wegreden
en de van Swamelens naar hun
die hele tijd brandden de vreselijke woorden
tong. En 't niet
vroeger glas sherry of jenever naar
slaan om me Ik weet
juist drank me mededeelzaam
openhartig en gemoedelijk maakt.
was een ware opluchting me eindelijk weer met de
en om me helemaal veilig
sloot ik me toen nog in mijn slaapkamer op.
niemand aanzien, niemand toespreken.
ik als in een middeleeuwse vesting door
gangen van de mensheid gescheiden. verbood
te laten en zo dikwijls de meid
deur achter dicht trok, draaide de sleutel
in Dan hoorde ik haar de trap
was en riep uit:
„heb haar vermoord . . . vermoord . . . vermoord!"
die frase voelde ik een zenuwachtige
me doorgriezelen; hetzelfde, wat als
227
zijn tijd zijn
beste Maar tegelijk was 't
ik met het geheim in mijn ziel al die mensen bedroog,
mijn daad, waarmee straffeloos de maatschappelijke
wetten de alledaagsheid
stelde, die me omringde. Voor één keer genoot ik de
hebben op het normale mensdom,
op mijn beurt eens te triomferen over de samenleving, die
me altijd aan banden gelegd en onthouden had wat me
toekwam.
ging 't me in de volle stad en zo ging 't me ook op
kerkhof, terwijl ik deftig aanstapte achter bespottelijk
uitgedoste bidders en figureerde in de saaie
theaterplechtigheid rond het open graf. Gemakkelijk
bleef ik daar onverschillig, poseerde ik als bezadigd man
vol zelfbeheersing. De gedachte, dat ik het mensdom voor
de gek hield, gaf me een ongekende kracht. Maar daarna,
van onze thuiskomst af totdat de oude lui weer wegreden
naar het station en de van Swamelens naar hun
woning, in die hek tijd brandden de vreselijke woorden
me voortdurend op de tong. En 't ergste was, dat ik niet
eens meer als vroeger een glas sherry of jenever naar
binnen durfde slaan om me zelf moed te geven. Ik weet
immers bij ondervinding, dat juist drank me mededeelzaam
en openhartig en gemoedelijk maakt.
Het was een ware opluchting me eindelijk weer met de
meiden alleen in huis te weten en om me helemaal veilig
te voelen, sloot ik me toen nog in mijn slaapkamer op.
Goddank, nu kon niemand me aanzien, niemand me toespreken.
Hier was ik als in een middeleeuwse vesting door
wallen en gangen van de mensheid gescheiden. Ik verbood
wie ook bij me toe te laten en zo dikwijls de meid
de deur achter zich dicht trok, draaide ik de sleutel
tweemaal in het slot om. Dan hoorde ik haar de trap
afdalen, luisterde tot alles weer stil was en riep uit:
"Ik heb haar vermoord ... vermoord ... vermoord!"
Bij het zeggen van die frase voelde ik een zenuwachtige
kou me doorgriezelen; ongeveer hetzelfde, wat ik als
jongen had ondervonden bij het uitspreken van gemene
woorden.
Drie hele dagen ben ik op die kamer gebleven en al die
tijd heb ik zelfs tegen de meiden, die me zwijgend bedienden,
geen syllabe geuit.
Eergisteren middag ben ik er voor 't afgekomen.
Niet dadelijk dorst ik Anna's slaapkamer binnengaan en
beneden in het vertrek, waar wij gewoonlijk huisden,
kreeg ik toen die andere ellendige sensatie, dat de meubels
ogen hadden en me zwijgend aanstaarden. iets wilde opnemen, dat haar had toebehoord, keek ik
angstig rond, of niets zich toekwam.
Voortdurend was 't werd ik begluurcl
en als zou aanstonds een hand, een onzichtbare hand me
aanraken. Dan zou uitschreeuwen: 't heb 't gedaan!
0, wat was ik bang, dat iemand dit zou horen!
Langzamerhand is die onzinnige angst wel wat gesleten
lijk heeft
gelegen.
Toen heb ik de kast geopend, waarin ze allerhande
snuisterijen bewaarde en ben ik eindelijk aan het snuffelen
gegaan.
bijzonders aangetroffen; maar toch heeft
één is het
mogelijk, dat gehuild bij haar lijk of bii
in snikken ben uitgebarsten van
Anna's portret uit een tijd, waarin ik haar nog in 't niet kende?
doordien op dit verbleekte prentje de lach al
vertoonde, waarmee ze me later had bekoord, voelde ik
tengere, het leven nog toelachte,
medelijden, de krachtigere vrouw van
ondervinding me niet meer had ingeboezemd?
jij hebt ook eens gehoopt, dat je
het leven zoudt genieten en wat heeft het je gegeven?
Een lange heb ik over die dode 228
uitspreken gemene
die kamer gebleven die
de meiden, die me zwijgend bedienden,
middag ben ik voor 't eerst weer afgekomen.
dadelijk dorst ik Anna's slaapkamer binnengaan en
vertrek, waar wij gewoonlijk huisden,
andere sensatie, dat de meubels
me zwijgend aanstaarden. Zo vaak ik
opnemen, haar had toebehoord, ik
rond. verroerde en op me toekwam.
't me te moede, als werd ik begluurd
aanstonds een hand, een onzichtbare hand me
ik uitsohreeuwen: ja, ja, 't is waar, ik
't ik bang, dat iemand dit zou horen!
is wat gesleten
en gisteren ben ik in de kamer geweest, waar het lijk heeft
ik àe kast geopend, waarin ze allerhande
bewaarde en Veel bijzonders heb ik niet aangetroffen; maar toch heeft
vondst me zeldzaam weekhartig gemaakt. Hoe is het
ik, die niet gehuild heb bij haar lijk of bij
haar graf, in snikken ben uitgebarsten bij het zien van
ik haar nog in 't geheel
kende?
Was 't, doordien ze op dit verbleekte prentje de lach al
had bekoord, voelde ik
voor het tengere, onnozele kind, wie het leven nog toelachte,
een medelijden, dat de krachtigere vrouw van
me niet meer had ingeboezemd?
Arm ding, prevelde ik, jij hebt ook eens gehoopt, dat je
van het leven zoudt genieten en wat heeft het je gegeven?
lange tijd over die dode photografie zitten
verdriet me deed verademen gelijk
doorblinkend zwarte stormnacht
vatte ik 't geheel
me gebracht had tot mijn ontzettende
waarom toch?
me, dat Anna nog mijn enige band was geweest
het mensdom, het enige schepsel, dat nu echt echt de
huichelarij tegenwoordig
voor de gek houden moet? 't is van mijn angst voor
dag.
hoelang leven heb! tijd
vijandige mensen eenzaam blijven ronddwalen
melaatse?
't een krankzinnigheid te
mijn vrijiheid; vrijheid
ik er mee aanvangen!
ik haar weer zal durven opzoeken is de vraag.
ogenblik ik er zeker moed toe.
bij denken aan Anna
gerieigd gedaan heb. tén . . . ik:
heb vermoord, vermoord jou . . .
jou . . . te bezitten.
ze doen, als ze dat hoort? —
't weer ingegaan.
dat weer-onder-zijn, nu
iemand iets in elk paar ogen, dat me maar enigszins bekend
pas gehoorde of pas uitgesproken verdenking.
't de ganse onverschillig 229
schreien en terwijl dat verdriet me deed gelijk
een maanlicht in een zwarte stormnacht
het een eenzame wandelaar doet, vatte in 't geheel
niet meer, wat me gebracht had tot mijn ontzettende
daad.
Waarom toch, waarom toch?
Ik zei me, dat Anna nog mijn enige band was geweest
met het mensdom, het enige schepsel, enigermate
belang had gesteld in mijn lot.
Is dat nu medelijden, echt berouw geweest of zit de
me zodanig in het bloed, dat ik ook me zelf voor de gek houden moet?, Ik weet 't niet
meer. Misschien is alles het gevolg van mijn angst voor
de toekomst: de oude dag.
Wie weet hoelang ik nog te leven Moet ik al die tijd
onder de vijandige mensen eenzaam blijven als een geschuwde Ja, 't was een juist haar uit de weg te
ruimen!
Ze belemmerde me in mijn vrijheid; maar wat is die vrijheid
waard, wat zal ik er mee Carolien?
Of ik haar ooit weer zal durven opzoeken is de vraag.
Op dit ogenblik heb ik er de nog niet toe.
Meer dan ergens zal ik bij haar moeten denken aan Anna
en meer dan aan iemand zal ik geneigd zijn aan haar te
biechten, wat ik gedaan heb. Één seconde van extase in
haar armen ... en met tranen in de ogen zeg ik:
Ik heb mijn vrouw vermoord, vermoord voor jou ...
alleen om jou ... om jou geheel en alleen te bezitten.
Wat zal ze doen, als ze dat hoort? -
Vanmorgen ben ik voor 't eerst de stad weer ingegaan.
Afgrijselijke sensatie: dat weer-onder-mensen-zijn, nu
zonder vertoon, zonder de scheidende omlijsting van een
rijtuig. Ik geloof niet, dat iemand iets vermoedt en toch
lees ik in elk paar ogen, dat me maar enigszins bekend
voorkomt, de pas gehoorde of pas uitgesproken verdenking.
Daarbij is 't me, of de ganse onverschillig rond-
dwarrelende bende bereid zou zijn zich op me te werpen,
zodra 't maar één van die halve kennissen in 't hoofd
kwam uit te roepen: hier is de sohurftige hond . . . in 't
water met 'm!
Neen, dat trotseer ik niet meer!
Liever mijn huishouden opgebroken en heengegaan naar
een land, waar niemand me zelfs van aanzien kent en
waar niets meer aan het verleden herinnert!
Dit wordt toch onvermijdelijk, als de oude lui me eens te
logeren vragen en ik geen voorwenclsel vind om te bedanken.
Wat maakt het ook uit, waar ik woon? Het leven is immers
toch overal hetzelfde.
Evenwel . . . een uur lang heb ik om Caroliens woning
gedraaid zonder te durven aanbellen en zonder te weten
wat ik zocht.
En nu, terwijl ik schrijf, voel ik diep onder mijn angst,
heel diep in mijn grijze onverschilligheid de vraag ontkiemen:
Als ik haar nu eens alles bekende en tegelijkertijd de beschikking
aanbood over mijn hele fortuin; zou ze me dan
om die daad . . . om die misdaad . . . niet willen . . . niet
kunnen . . . liefhebben?
230
me te werpen,
't die halve kennissen in 't te roepen: hier is de schurftige hond ... in 't
met 'mI
dat trotseer ik niet meer!
mijn huishouden opgebroken en heengegaan naar
niemand van aanzien kent en
meer aan het verleden herinnert!
wordt toch onvermijdelijk, oude lui me eens te
geen voorwendsel vind bedanken.
waar ik woon? Het leven is immers
hetzelfde.
... heb ik om Caroliens woning
weten
ik zocht.
terwijl schrijf, ik diep onder mijn angst,
in mijn grijze onverschilligheid vraag ontkiemen:
ik haar nu eens alles bekende en tegelijkertijd de beschikking
me dan
daad. die misdaad. .. niet willen. .. niet
... liefhebben?



Marcellus Elllants
Een Nagelaten Bekentenis
'Een Nagelaten Bekentenis is het
werk van een eminent romancier,
die tevens een eersterangs psycholoog
was. Emants is een literaire god,
een verborgen god, die men
behoort aan te roepen, oC'k als men
geen letter van hem gelezen heeft.
Dit is boud gesproken, en ik haast
mij dan ook er aan toe te voegen
dat niemand hem ongelezen mag
laten.' (5. Vestdijk)
Eveneens verkrijgbaar van Marce llus Emants:
201787_012
eman001 nage01
Liefdeleven
Waan
Monaco
Afgestorven
Een nagelaten bekentenis