.()ï8()l1lEl)lî$l8 I)EIt SEI)lîltlaàsll8fl1h! IkEIIEItIIJJIE.
GESCHIEDENIS
DER
N~D~R1AND~LH~ l~TT~RKUNDE
IN DE MIDDELEEUWEN
DOOR
DR. W. J. A. JONCKBLOET.
T WEE D E DEE L.
VIERDE DRUK, HERZIEN EN TOT DEN TEGENWOORDIGEN TIJD B1JGEWERKT
DOOR C. HONIGH.
TE GRONINGEN BIJ J. B. 'VOLTERS, 1889.
GESCH'lEDENIS
DEB
N~D~R1AND~LH~ l~TT~RKUND~
DOOR
DR. W. J. A. JONCKBLOET.
TWEEDE DEEL.
VIERDE DRUK, HERZIEN EN TOT DEN TEtiENWOORDIGEN TIJD BIJ GEWERKT
DOOR .C. HONIGH.
TE GRONINGEN BIJ J. B. \VOLTERS, 1889.
Stoomdrukkerij van B. Avolters.
IN H O U D .
D E R D E B O E K.
DE BURGERLIJKE SCHOOL.
Bladz.
1
7
SPREUKEN EN FABELEN .
DE BURGERLIJKE SCHOOL
111. Jwcos vAx MAERLAXT . . . . . . . . . . . . . . 17
1V. DE ROMANTIEK IN HANDEN DER KLERKEN. MAKRLAIT . . . . 44
V. DE ROMAATIEK IN HANDEN DER KLERKEN. LODEWIJK VAN VELTHEM. 89
V1. MAERLANT'S LEERDICHTEN . . . . . . . . . 121
V1l. MAERLAXT'S scHoolu. xaoxlsxocuullvus . . . . . . . 146
Vl11. MAERLANT'S SCHOOL. JAx PRAET. - JAN DE CLERK . . . . 161
1X. BOENDALE'S scHOOL. MoRvlsl'sx . . 183
E R D E B O E K.
POETISCHE TERUGW ERKING.
1. ROMANS EN SPROKEN . . . . 197
l1. HEIA YAN AKEN. . . . . . 212
111. AUGUSTIJXKEN vAN DORD'I'. B'ILLEM vatx HILDEGAERSBERCH . 241
1V. oMwERxlxG vAx llEx RyZIXAERI' . . . 248
V DIRK POTTER. . . 254
V IJ 1, D E B O E K.
1. KARAKTER DER LYRIEK .' . .
11. HET KrXSTLIED . . . . . .
111. HET wERELDLIJKE VOLKSLIED. .
l V HET GEESTELIJKE VOLKSLIED .
. . 259
. . 265
. . 285
. 308
Z E S DEB 0 E K.
RET DRAMA.
Bladz.
1. 'VELKE IS DE OORSPROXG VAX HET KEDERLANDSCHE DRAMA ~ 3~ t)
II. HET l\IYSTERIESPEL 330
III. OYERGANG TOT RET WERELDLIJKE DRAMA • 347
Iv . DOOR WIE WERDEN DEZE SPELEN YERTOOND? • 351
V. l\fYSTERIE·SPELEK • • 359
YI. ABELE SPELEN EN SOTTERNIEN 373
VI1. HET TOO~EEL 382
A A N HAN G S E L.
1.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
HEf PROZA .
TERUGBLIK •
Z EVE N DE' B 0 E K.
DE REDERIJKERS.
DE HERLEVING DER LETTEREX.
DE KAl\fERS VAN RHETORICA • •
LANDJU'VEELEN EN HAGESPELEN. •
ZI~NESPELEN EN KLUCHTEN. •
KUNSTVORM DER REDERIJKERS
ANNA BIJNS •
GEUZEN·POEZIE. •
J. B. HOtJWAERT
BESLUIT
REGISTER.
389
407
415
• • 426
438
456
484
• 494
534
543
549
553
l)ï JEIIiIItL/tJIISIIIIE IaFTTEIIItJSI)E IJ I)ï à1ll)l)ïLEEtJh'EJ.
D ER D E B O EK.
D E B U R G E R L IJ K E S C 11 0 0 1. .

SPREUKEN EN FABELEN.
keerpunt in de geschiedenis
krachtige der Europeesche beschaving. Eene jonge ? zaacht doet
zieh gelden t die eene geheele omkeering zal teweegbrengen in de
maatschappj en dus eok in de letterkunde.
W as de invloed groot, dien eerst de volksverhuizing , later de invoering
van het Christendom , vervolgens de versmelting der Germanen
in de Gallo-Romaanscke bevolking van het W esten , en eindeljk
de kruistochten op den maatschappeljken toestand en de richting
der letterkunde uitoefenden , niet minder gewichtig was hetgeen
in dit opzicht bewerkt werd door het bewust optreden der Burgerj
in de wereldgeschiedenis. Van dat oogenblik waggelde de feodale
maatschappj op hare grondvesten , en al spoedig werd de aristocratische
, idealiseerende pezie , waarin ridders en jonkvrouwen
werden verheerljkt , vervangen door de nuchtere Didactiek van
den positieven poorter.
Had de ridderwereld bjkans eene eeuw noodig gehad om zich
uit de nog ruwe Frankische-helden-windselen te ontwikkelen , zj
z0u nauweljks een vjftigtal jaren in dien hoogsten luister prjken ;
en de
zekere
poëzie , die haar in idealen vorm weerspiegelde , en in de
verwachting van eeuwigdurenden bloei en onafgebroken
toejuiching zoo :er durfdejubelen , werd op eens door de nog
onlangs z0o geminachte dorpers achter de bank gesmeten. Hoe
weinig hadden edelen en dichters zich zoo iets voorgesteld , toen
Chrestien de Troies in zjn Erec uitriep :
W ij zijn genaderd tet een nieuw
11Dès or commencerai Pestoire ,
Qui tos jours mbs ert en mlmoire
Tant com durra Chrestientës 1.99
Joxclksl-oE'r , Ned. Letterk. Jfïtueleeuzcen , 11 , 4e druk.
2 wAAROM DE ROAIANTISCHE PozzlE VERDKIZNT.
of Raoul de Houdenc in zijn Mlraugis :
Raoul de Houdenc . . . . veult . . . .
Un novel conte comencier,
Qui sera bons * anouncier
Touz jours ne jamès ne morra ,
M ès tant com cis siècles durra,
Durra cis contes en grant pris-' l).
En toch , hun tjd was onherroepeljk voorbj. Wj hebben dus
wel reden om ons rekenschap te geven van de oorzaken , die deze
groote omwenteling te voorschjn riepen. Maar alvorens daartoe
over te gaan , is het noodzakeljk op te merken , dat de burgerlj' ke
Didactiek den akker al voorbereid vond.
Practische geest was het geheele Nederlandsche volk , zoowel
in Zuid als in Noord , altjd eigen , en wel in die mate , dat de
idealistische ridderpoëzie hier we1 een oogenblik het o0g van den
poorter kon verblinden , maar toch nooit diep bj ons heeft kunnen
wortelen. Oorspronkeljke riddergedichten , uit eigen behoefte in
eigen brein ontkiemd , ontstonden op Vlaamschen bodem eigenljk
niet. Eene enkele navonkeling telt niet mede , en nog minder wat
aan het Fransch sprekende grafeljke Hof gebeurde. Toen de
Romantiek nog in haar schitterendsten glans prjkte , zagen wtj
Eene enkele edelvrouwe , zooals de gravin Blanca, gemalin van Thibaut
III van Champagne (t 1201) mocht al geen smaak hebben in de ryromans de
vanitc', dat was stellig op het eind van de twaalfde eeuw eene uitzondering.
evenals de haar toegesproken woorden :
1)
Les autres 11 dames de cest mont,
(lui plus pensent aval qu'anaont,
Si font 1esmençongesr*lmer
Et 1es paroles alinier
Por 1es cuers raiauzcuroillier
Et por honestd avillier.
Dame , de ce nfavez.vos cure.
De mençonge , qtzi cuers oscure
Et corrunpent la clartë d'ame ,
Nfen aiez cure , douce dame ;
Laissiez Cliges et Perceval ,
Qui 1es cuers perce et trait aval ,.
Et 1es roman de vanité-''
Zie Dr. 5V. L. Holland , Crestien von Troies, S. 55.,
DIE DIETSCHE CATOEN.
onzen realistischen aanleg reeds enkele malen doorschemeren. Hj
ligt op den bodem van den Relnaert en /overweldigt bljkbaar den
dichter van Mol-iaen; dat hj in de romantische eerstelingen der
burgerljke schrjvers niet z0u ontbreken , lag voor de hand. En
dat die geest den boventoon zou krjgen t zoodra de derde stand
zich in vol bewustzjn als onloochenbaar bestanddeel der maatschappj
deed gelden , spreekt vanzelf. Maar hj is o0k reeds vroeger
waar te nemen in een paar werken , die als de voorloopers der
eigenljke burgerljke
Ik heb daarbj in de eerste plaats het o0g op eene vertaling
van Cato's Disticha de moribus , welke onder den titel van Die
Dgfdc/l: Catoen 1) het licht zag , en waarvan Maerlant in zjn
Spieghel Historiael (1284) reeds gewaagt. Is het waar , zooals niet
onmogeljk is , dat in den Floris een paar regels uit dat werk
zjn nagevolgd 2) , opklimmen.
Dit wjst ons naar het eind der regeering valz Johanna
van Constantinopel (1211- 1244) , die , zooals bekend is , veel deed
voor de bevordering van het onderwjs in Vlaanderen ; en het is
niet vreemd , dat de vertaling van een boek , dat op de scholen
gebruikt werd 3) , omstreeks dien tjd ontstond.
dan zou het wellicht tot even v//r 1250
school kunnen worden beschouwd.
1) Door mj uitgegeven onder den titel: Die Dietsche Catoen , een xVf#deJnederlandsh
leerdicht , Leiden 1843 en voor de Maatsch. der Vlaemsche
Bibliophilen door Dr. D. J. Van der M eersch : De boec rcn Catone, Gent 1846.
Naar andere handschrit-ten of drukken werden ze ook uitgegeven door J. H .
Halbertsma en C. P. Serrure. Naar alle bekende handschriften gaf dr. A. Beets
ze het laatst uit : ttDe TrDlflc/àc Catonis'' in het Nederlandscb.'' Groningen , 1885.
Verg. over den Latijnschen schrijver: Der Deutsche Cato , u. s. w. von Dr.
Fr. Zarncke , Leipzig, 1852 , en over de bibliografie Bijlage 11 achter de uitgave
2) Floris , vs. 2827 :
van Beets.
1,Gi hebt ghedaen a1s die voghelare,
Die scone pipet ende blaset,
Daer hi die voghelkine mede verdwaset.''
Catoen , vs. l47 (Dist. I , 27) :
s7achti jeghen die ghebaren
M inlike ; want die voghelaren
Scone pipen ende blasen ,
Daer si die voghelkine met verdwasen.M
Dr. A. Beets toont (Inleiding, bl. 4 vlg.) aan , dat deDlstlcha reeds
1*
4 DIE DIETSCHE CATOEN. - oeSOPISCHE FABELEN.
De Dhticha zjn tweeregelige verzen , welke lessen van levenswjsheid
bevatten. De vertaler heeft ieder distichon in eene vierregelige
strophe overgezet , maar niet altjd met de gewenschte
getrouwheid. Nu eens geeft hj alleen eene verre navolging , dan
weder bepaalt hj zich tot het overbrengen van eene enkele spreuk
van een distichon , meestal de eerste helft; zelden geeft hj het
Latjn gelukkig of in zjn geheel weder.
W e1 wordt in Der .t:ll:?l Spieghel , de Dietsche Dpcfrfzlcl: en
de #p,s6 aan deze vertaling een en ander ontleend , en putte nog
in 1488 Lambertus Goetman er uit voor zjn Spiegel der Jbzw:r,s j
doch de geringe letterkundige waarde noopte Jan van Boendale
het werk van den onbekenden berjmer te vervangen door eene
betere vertaling.
Behalve in zuiver didactischenvorm , vinden wj het zedekundig
soms verbonden aan den epischen verhaaltrant betoog : dit is het
geval met de Fabel. Zj schildert ons gewoonljk tafereelen , 'aan
de dierenwereld ontleend , waarbj evenwel de hoofdbedoeling is j
door die voorstelling eene zedeljke waarheid in het licht te stellen.
Dit onderscheidt haar juist van het dieren-epos 1).
Ook hier was reeds eene verzameling vertaalde , vroeger aan
Esopus toegeschreven , fabelen aan Maerlant bekend , die er den
hoogsten lof aan toezwaaide.
Even na 1280 schreef hj in zjn Spieghel (13, 3 , vs.
In Cyrus tiden was Esopus
Die favelare, wi lesent dus ,
Die de favele conde maken,
Hoe beesten ende vogle spraken.
Hier ute es gemaeet Aviaen
Ende andere bouke , sonder waen,
Diemen Esopus heet bi namen.
W are oec iemen dien si bequamen ,
Die hevet Calfstaf ende Noydekijn
in *t eind der twaalfde eeuw in de scholen - in 't begin der dertiende , ook
in Vlaamsche scholen - gebruikt werden en wijst op vs. 24 en 25 van den
proloog onzer mnl. vertaling :
Een bouc es dattie clercken lesen ,
Alsi eerst ter scolen gaen.
5 Verg. De Aederl. Letterk. in de middeleeuwen , I D. , b1. 362.
ESOPET. 5
Ghedicht in rime scone ende fjn.
Souke haer gedichte , hi vinter inne
Spellecheit ende wijsheit van sinne-'f
Dit schjnt te wjzen op twee samenwerkende vertalers van denzelfden
bundel. Toch schjnt mj twjfel veroorloofd , of die opvatting
de juiste is 1). Vooreerst is het niet zeer gewoon schrjvers bj hun
familienaam , zoo ze er een hadden , te noemen ;
het enkelvoud heret mj de twee namen verdacht. Heeft er misschien
gestaan :
ten andere maakt
11Die hevet Calfstafs sone Noydekijn
Ghedicht?'f
Haer in het voorlaatste vers zou dan een gevolg zjn van de
voorafgaande schrjfout. Bleek dit het geval , dan mochten wj als
waarschjnljk aannemen , dat de middelnederlandsche fabelverzameling
, die onder den naam van Esopet e) bekend is , en stellig uit
de dertiende eeuw dagteekent , van dien schrjver afkomstig is. In
den proloog spreekt de dichter altjd van zichzelf in 't enkelvoud
(fc , vs. 1 , 17 , 31 , 32) ; maar daar een epiloog ontbreekt , waarin
misschien zjn naam genoemd werd , kannen wj niets naders van
hem zeggen 3). Is de plaats uit den Spieghel niet bedorven , dan
wordt het meer dan twjfelachtig , of wj de verzameling voor ons
hebben , die Maerlant zoo hoog
proloog leest (vs. 21) :
stelde. Alaar a1s men b.v. in den
Ontdoet elc wort , ghi vinter in
Redene ende goeden sin ,'n
Ook dr. Franck betwijfelt het in zijne beoordeeling van dr. Te Winkels
Esopet (Zeitschrift f. d. Alterthum und d. Litteratur XXVI) of de verzameling
van twee vertalers is. De ongelijkheid der bewerking schrijft hij toe aan
latere invoegsels van andere hand.
2) In l 8l9 uitgegeven door Mr. J. A. Clignett in zijne Bûdragen tot de
oude Nederlandsche Letterkunde; op nieuw door Dr. Jan Te W inkel : Esopet.
1)
(Bibl. van Mnl.
') In twee
Letterk.) , Groningen , 1881.
handschriften der Koninklijke Bibliotheek in den Haag
zes gedichtjes voor van zekeren Noyden of Noydekijn. Ze zijn eerst in verschillende
werken gedrukt en ten slotte heeft Dr. Te W inkel ze alle opgenomen
in zijne inleiding b1. 7 vlgg. Vroeger was ik van meening, dat wij hier met
komen
het werk van den dichter van den Esopet te doen hadden LGesch. der Mnl. Dlchtk.
11 , 279) ; ik ben daarvan teruggekomen , en zeg met Dr. Te W inkel (Inleiding ,
bl. 14) : :,ZiJ- dragen m. i. zgeheel en al het kenmerk der veertiende eeuw-O
6
wordt men geneigd een weerklank van deze regels in Maerlant's
slotwoorden te vinden , hetgeen onze gissing in die mate z0u versterken
, dat ik zelfs z0u durven voorslaan in vs. 7 Esopet te lezen
in plaats van Esopus. Deze titel is niets anders dan de naam van
den vermeenden vader der fabel, maar in Franschen vorm. Esopet
is het Fransche Ysopet , in den eersten naamval Ysopes , en dit
wederom de geromaniseerde naam X sopus. Die uitheemsche vorm
is denkeljk daaraan toe te schrjven , dat de bewerker met een
der Fransche btmdels , onder dien titel uitgegeven : bekend was.
De verzameling bestaat uit 67 naar het Latjn vertaalde fabelen ,
voorafgegaan door een proloog. Het eenige handschrift , waarin zj
voorkomen , is naar allen schjn niet voltooid ; althans er komt ,
zooals gezegd is , geen epiloog in voor ) en zelfs is het laatste stuk
niet geheel voleindigd.
Deze fabels zjn van verschillenden aard : nu eens echte dierfabels ,
dan weer kleine apologieën , in den vorm van sproken. Veelal munten
zj uit door kortheid en eene heldere , zuivere taal ; en wj kunnen
nog het oordeel van Maerlant onderschrjven , dat zj zjn
ESOPET.
Ghedicht in rime scone ende fjn :
. . . . . . (men) vinter inne
Spellecheit ende wijsheit van sinne-f'
W j kennen thans de bron , waarnaar deze vertaling bewerkt
werd : het is de zoogenoemde Romttl'tts , eene proza-bewerking
waarschjnljk van de fabelen van Phaedrus t die men aan den
Romeinschen Keizer Romulus Augustulus heeft toegeschreven 1).
Die verzameling bevat in haar geheel 83 fabels , zoodat het waarschjnljk
is , dat er zestien van de vertaling met den epiloog zjn
verloren gegaan 2).
1) Zie Dr. Te Winkel , Inleiding , b1. 22 en Nederl. Letterk. in de middeleeu-
en , d1. 1, b1. 365.
5 Wij bezitten nog twee nederduitsche fabelbundels in rijm ; de eene in
1370 vervaardigd , is uitgegeven door 5V. Seelmann , Gerhard von M lnden
(Norden und Leipzig, l 882). Ten onrechte gold Gerhard von Minden a1s de
maker. Van de tweede verzameling, die l25 fabels bevat , kent men den
dicllter niet. HoTmann deelde (Niederdeutscher Aesopus , Berlin , 1870) uit
het in Wotfenbûttel berustende handschrift er een twintigtal meê.
DE BURRERLIJKE SCHOOL.
W j komen tot het eigenljke burgerljke tjdperk : dat het
was der vrjwording van den derden stand. Deze opent een
nieuw tjdvak van maatschappeljke ontwikkeling , en in
gevolg
geheel
het rjk
der gedachte wordt eene volkomen omwenteling t0t stand gebracht.
Die vrjwording was niet een feit j dat plotseling uit de lucht
kwam vallen. Zj was gedurende anderhalve eeuw voorbereid ; dat
aan de ljfeigenen der grafeljkheid de vrjheid werd geschonken ,
geschiedde vooral, omdat die vrjheid niet meer tegen te houden was.
Reeds bj de Germanen schjnt de ljfeigenschap niet zeer drukkend
geweest te zjn ; maar toch , de zschalk'', de hoorige , die
mocht worden verkocht , verruild of weggeschonken , werkte geheel
en al voor zjn meester , wien de vruchten van zjn arbeid bj uitsluiting
ten goede kwamen , terwjl aan den arbeider alleen zooveel
verbleef , a1s hj voor zjne nooddruft behoefde. Dat daarbj landbouw
of njverheid niet zeer vooruitging , behoeft geen betoog.
Aan dien toestand werd een einde gemaakt door de landheeren
zelf , die , om dr inkomsten hunner bezittingen te verbeteren , de
cjnsplichtigheid invoerden , waarbj de dorper de vruchten van
zjn arbeid behield , maar daarvan een zeker gedeelte aan den
heer uitkeerde.
De van den cjnsplichtige , gedurende zjn leven , hing
nu van eigen werkzaamheid en beleid af. Maar hj bezat geen
eigendom : bj zjn dood verviel al wat hj had aan den heer , en
zjne kinderen konden dus weer van meet af aan beginnen. De
grootste prikkel tot kapitaalvorming door arbeid en spaarzaamheid ,
de zorg voor de toekomst van het gezin , ontbrak nog.
Maar ook hierin kwam verbetering , toen het stelsel der zoogenoemde
keltrmede algemeen werd. De heer had recht op de
geheele nalatenschap van den cjnsbare : hj maakte echter geen
welvaart
8 ONTWIKKELING DER VRIJHEID.
gebruik van dat recht , hj bewees het alleen door uit die nalaten'-
schap het beste katteel , het beste stuk vee , te nemen , terwjl de
rest aan de nabestaanden bleef , die nu eerst erfgenamen werden.
Van dit oogenblik had de dorper zjn
en dat der zjnen geheel in zjne hand. En
voor hen , die zich binnen steeds in omvang winnende middelpunten
eigen stoFeljk welvaren
dit gold niet het minst
van verkeer , dorpen , vlekken en weldra steden , op handwerk en
njverheid hadden toegelegd. Daar ontwikkelde zich de nieuwe
orde der dingen het snelst. En geen wonder ; want reeds de toenemende
weelde onder den adel na den eersten kruistocht werkte'
de verdeeling van den arbeid in de hand : deze had verlevendiging
van den handel ten gevolge , die wederom op de ontwikkeling der
scheepvaart terugwerkte. Aan nieuwe behoeften , steeds vermenigvuldigd
door het toenemend gezellig verkeer , moest worden voldaan
: dit scherpte het verstand en wekte den ondernemingsgeest.
En dat baarde ook onder die dorpers , die weldra poorters zouden
zjn , welvaart en spoedig rjkdom , in welks nasleep de beschaving
zich niet wachten laat.
Die
6n
welvaart , welke de nieuw oprjzende maatschappeljke klasse
onder door stoFeljke beslommeringen had verworven , schonk
haar, vooral bj het toenemend geldgebrek der Yorsten , waarb%
van haar hulp verzocht werd , invloed en aanzien. Dien invloed
kon de burgerj verwerven , behouden en vermeerderen , omdat met
de stofeljke ontwikkeling ook de zedeljke en verstandeljke zich
uitbreidde. Zoo werd het oogenblik geboren , dat de Vorsten den
band der
schappeljke
vanzelf dreigde 1os te springen , vrjwillig
ljfeigenschap , welks druk door de yeranderde maatbetrekkingen
onljdeljk geworden was , en die daardoor
ontknoopten.
W j hebben er reeds op gewezen 1) , hoe de ontkiemende burgerjy
welke behoefte aan voedsel des geestes had , zich eerst met gretigheid
op de letterkunde van den Adel wierp ; maar wj stipten
tevens aan ,
tot zelfbewustzjn kwam , hj zich genoopt moest voelen om zjn
eigen wezen ook in het rjk der gedachten in eene eigenaardige
Letterkunde af te spiegelen , geljk hj het feiteljk in alle vormen
van het dageljksche leven afdrukte.
dat naar mate .de kern des Nederlandschen volks meer
1) De Nederl. Letterkunde in de middeleeuwen , I D., bl. l l8.
KARAKTER DER BURGERLIJKE LETTERKUNDE.
En wat de richting dier letterkunde onvermjdeljk zjn moest,
zou men met zekerheid vooraf kunnen bepalen , wanneer wj hier
al van het licht der historische ervaring verstoken waren.
0ns volk is nuchter en realistisch van natuur. Het heeft , wat
men ook zeggen moge , nooit hoog geloopen met ideale voorstellingen.
De Poëzie is hier altjd eene kastplant geweest , al hadden
wj ook tal van rjmelaars. De realistische schilderschool van Zui:
en Noord bewjst evenzeer die stelling.
Zoo de adel zich vermeid had in phantastische riddergedichten ,
die idealen huldigden , welke meer en meer in strjd bleken met
den vreedzamen aard van een bezadigd volk , ja , in tegenspraak
met de menscheljke natuur zelf , dan kon dit alleen geschieden ,
doordien men zich liet meèslepen met een vreemden stroom. En di:
was van de burgerj in het meest ontwikkelde der Nederlandsche
gewesten op den duur niet te wachten. Bj den dood van Boudewjn
YI (1070) was de veete tusschen het Vlaamsche en Walsche bloe:
reeds tot eene uitbarsting gekomen , en sedert was de ingenomenheid
der Ylaamsche graven met W alsche levensvormen en zeden z
met Fransche aristocratische begrippen , gevoedsterd door Fransche
dichters , niet geschikt om den Vlaamschen vrjheidlievenden poorter
smaak in te boezemen voor iets , dat uit Frankrjk kwam. Hj
oog op eigen bodem , op eigen vestigde het landaard , op eigen
behoefte.
burgerljke letterkunde moest
een bj uitstek practisch karakter dragen. Door vljt in landbouw y
handel en njverheid had de burgerj zich verheven tot een zelfstandig
, invloedrjk lid der maatschappj: haar ging het meest ter
harte , het standpunt te behouden en te versterkenj dat zj had
ingenomen. Twee zaken waren het bovenal , die de njvere burger
daartoe behoefte : van den eenen kant , gezond verstand en kennis ,
om zjne ondernemingen op vestigen ;,
van de andere zj , versterking van dat zedeljk gevoel , waaraan
de losbandige ridder- en priesterwereld ontwend was , en hetwelk
nu juist noodig bleek om de zekerheid van alle schikkingen en
den eerbied voor alle maatschappeljke betrekkingen en verhoudingen
te waarborgen. Kennis en zedeljkheid waren de hefboomen
van het nieuw ingetreden tjdperk. De poorters voelden , dat zj
beter en breeder schaal te
En dan kon het niet anders , of de
daardoor de overwinning op de aristocratie behaald hadden. Daarin
9
KENNIS EN ZEDELIJKHEID.
1ag hunne kracht, en zj zouien er naar
en te volmaken.
streven die te ontwikkelen
Zj, die voor de poorters de pen voerden , waren daarom uit
den aard der zaak veeleer geroepen den dorst naar kennis te
lesschen en de zedeleer te prediken , dan het o0r en de verbeelding
te streelen met zoete klanken of idealistische voorstellingen. De
burgerljke letterkunde k0n niet anders dan didactisch zjn.
Slechts bj uitzondering intusschen hebben de schrjvers uit deze
school de Didactiek z00 eng opgevat , dat zj ze bloot t0t vakonderwjs
deden dienen. Slechts enkele verhandelingen hebben
die strekking ; en dan is het toch nog hoofdzakeljk de leer der
die daarin Natuur , wordt ontvouwd.
Gewoonljk beschouwde men die kennis , welke macht geeft, uit
,een verhevener oogpunt. De meeste schrjvers , die zich in deze
sfeer bewegen , houden zich bezig met beschouwingen over de
hoofdvragen van den dag , welke belangrjk genoeg zjn om ten
allen tjde als hoofdvragen voor het menschdom te gelden.
W at ons reeds bj den eersten oogopslag treft , is de breede
plaats , die de geschiedenis daarbj inneemt. Ta1 van bjzondere
.of algemeene kronieken zien het licht , waarvan de beste niet bloot
feiten vermelden j maar ook uit de gebeurtenissen practische leering
trachten af te leiden. A1s voorbeeld wjs ik hier op Maerlant's
Spieghel ffïdfprfcdl. Die ingenomenheid met geschiedenis kan ons
niet verwonderen : want nu de burgerj eene toekomst had , moest
.zj zich we1 over het verledene beginnen te bekommeren. Zj begreep
t dat het Heden het best wordt verklaard uit het Gisteren ,
waaruit het zich had ontwikkeld. W at de beschouwingen der
scholastieke kerkeljke schrjvers daaromtrent leerden , kreeg voor
Yaar belang , en werd daarom den volke voorgehouden in hun
verstaanbare taal.
Maar buitendien moest de eerste erkenning van een deel des
'menschengeslachts als menschen vooral het o0g doen vestigen op
'het gemoedsleven , op zedeljkheid en deugd ; op datgene , wat meer
dan uiterljke levensomstandigheden de eigenljke waarde t den adel
van den mensch uitmaakt. En uit dien kring van denkbeelden
putte men hoofdzakeljk de wapenen , waarmede men de omwen-
'teling , die had plaats gegrepen , tegen vooroordeel en laatdankendheid
verdedigde.
10
EET MAATSCEAPPELIJK VRAAGSTUK.
W at had , dus vroeg men , wat had die afgesleten orde van
zaken gedaan om de menschen beter en gelukkiger te maken , om
rust , vrede en welvaart te bevorderen ?
En het antwoord was : niets.Integendeel, wat met Gods gebod
en de natuurwetten streed was onder en ) door haar in eere
komen , en we1 in die mate , dat het jongste gericht nabj
zjn. W ant alles herinnerde aan het woord des Apostels : rln het
laatste der dagen za1 een iegeljk slechts zichzelf zoeken.'' Immers
gemoest
zoover was het gekomen , dat wereldljken en geesteljken , mannen
en vrouwen , voor aardsche schatten hunne ziel op 't spel zetten.
Arleiers, die hun waren alleen in
aanzien , terwjl hj , uitkomen ,
bespot en vervolgd werd. Goede trouw was een jdele klank geworden
; ja , 't perkament , met der Heeren zegel bekrachtigd , had
niet meer waarde dan het jdele woord van den eersten den besten
landlooper. Zoo sprak en schreef men.
W ie dat opmerkte en daarbj zag , hoe de booze alles verkreeg ,
wat zjn hart begeerde , zou t0t het wanhopige besluit moeten
komen , dat een blind noodlot de wereld regeert , z0o hj niet
wist , dat geluk in zonden de naaste weg ter helle is.
En als men dan naar de oorzaak vorschte van al
daarin naar den mond spraken,
die voor recht en waarheid durfde
dat onrecht , dat geweld , waaronder de maatschappj
gebukt had
dat kwaad ,
zoo lang
gegaan ; van de tyrannie t die de machtige over den
zwakkere oefende , dan kwam in die dagen natuurljk het vraagstuk
van de ljfeigenschap boven alle andere op den voorgrond.
Eigenbelang en scholastieke geleerdheid hadden die instelling
verdedigd ; maar was zj wel te verdedigen ?
W anneer toch alle menschen van éénen Adam
was het dan mogeljk , dat de een vrj en edel ,
was ? Waarom werd de edele gevierd en moest de onadelljke
steeds hooren :
afstamden , h0e
de ander slaaf
11
Fi ,
Ganc wech , God onnere di !
Du best der werelt scame.''
Men beriep zich , om dit te vergoèljken , op den Bjbel! De ljfeigenen
zouden afstammen van Kaïn, den broedermoorder , die door
God vervloekt werd ! Maar leerde de Bjbel niet juist , dat diens
OORSPRONG DER EIGENHOORIGHEID.
geheele geslacht in den zondvloed was omgekomen ? Anderen
beweerden , dat de eigenhoorigen de nakomelingen waren van
Noach's boozen zoon Cham , die door 's vaders vloek getroFen
werd. Dwaling !
Neen , het Duitsche , alom gevierde wetboek , de Saksenspiegel ,
gaf juister bescheid : op die onwraakbare populaire autoriteit beriep
men zich tegenover de scholastieke drogredenen. En daar las men :
Uit misbruik van macht is de ljfeigenschap voortgesproten 1). Na
een gevecht verkocht de overwinnaar de gevangenen : dat waren
zj, op wie men nu zoo laag neerzag. Maar God doet de geslachten
der menschen rjzen en dalen. Die Zjne wet versmaadt, wordt ten
val gedoemd ; die Hem dient , zal zjn geslacht zien verheFen. Dit
verklaart , dit wettigt de nieuwe orde van zaken.
W as adel , volgens de leer van Alanus , den Parjschen leeraar ,
den pdoctor universalis'' , het gevolg van aangeërfd goed , zulk
een adeldom kon ieder oogenblik worden
men arm , dan was 't gedaan. Neen , riepen
uit één mond , neen , de adel steekt in iets anders. Die eerljk en
braaf is , dat is de echte edelman , al ware hj zelfs een weggeweggevaagd
; want werd
de burgerljke schrjvers
loopen slaaf. A1 verkocht men o0k zulk een man , daardoor werd
hem zjne innerljke waarde niet ontnomen. Daarom , al wie tot
adeldom wil opklimmen , houde drie zaken in het oog : arbeidzaamheid
, eerljkheid en oprechtheid. Deugd was eenmaal het
begin van adeldom : zoo is het ook nog heden.
Dat waren de belangrjke onderwerpen , die door nagenoeg al
onze didactische dichters van de dertiende en veertiende eeuw
met meer of minder
want het waren de
uitgebreidheid werden behandeld. Natuurljk y
strjdvragen van den dag.
zich echter niet t0t deze democratische Men bepaalde waarheden :
men liet zich , vooral in den eersten zwjmel , misschien ook wel
onder den drang der Christeljke mystiek , verleiden tot communistische
droombeelden. Men kwam toch tot de slotsom , dat elke
ongerechtigheid , die de kinderen van denzelfden Adam verdeelt j
dat hoovaardj en afgunst, die hen tegen elkander in het harnas
1) jNNach rechter warheit so hat eigenschaft begin von getwange und von
gevenknisse und von unrechter gewalt, die man von aldere in unrechte
gewonheyt gezogen hat und nu vor recht habn wi1.*'
COMMUNISME GEPREDIKT.
jaagt , voortkomen uit twee woordekens : mqn en dqn. Kon men
die doen verdwjnen , er z0a vrede en eendracht heerschen en
nergens slavernj zjn t terwjl moord en doodslag zouden ophouden.
God heeft immers alle goederen der aarde aan het geheele menschdom
geschonken , en er is genoeg voor allen.
lang , of het practisch inzicht
deed de burgerj van dergeljke onverstandige denkbeelden terugkomen.
De democratie bljft , hoewel zich al spoedig kenteekenen
voordoen , dieop het ontkiemen eener nieuwe stedeljke aristocratie
wjzen 1) ; maar het communisme was als eene dreigende wolk
voorbjgedreven. Men bleef nog met ingenomenheid vraagstukken
van staatkundigen en maatschappeljken aard behandelen : men
ontleedde het recht en den Oorsprong van elk gezag , van Koningen
en Prinsen en ontwikkelde zjne inzichten omtrent het wezen van
goede vorsten en bruikbare stedeljke regenten. Maar gaandeweg
Avordt
vroegere toestanden en instellingen gaat over in den toon van
verdediging van het bestaande.
de strjd minder hevig , en de vjandeljke geest tegen
op meer stelligen toon , dat de wereld beter is dan
eertjds , en dat het vooral de burgers en boeren zjn , die boven
wereldljke en kerkeljke grooten uitmunten door deugd , eerljkheid
en goede trouw.
Het heet nu
Intusschen is men niet blind voor de gebreken , die zich bj de
burgerj, in de steden vooral , ontwikkelden uit de te snel toegenomen
welvaart. Ook haar overdaad en tentoon-
Het duurde evenwel niet zeer
jdelheid worden
gesteld van hetoogenblik af , dat zj vervalt tot de verkeerdheden ,
die vroeger in de hoogere standen werden gelaakt.
Op die wjze veroorlooft ons de burgerljke Didactiek een diepen
blik te slaan in de
welke , bjna van zjn eerste optreden
zou uitoefenen op den gang der wereldgebeurtenissen.
ontwikkeling van dienmaatschappeljken stand ,
af een overwegenden ) invloed
Wat ons bj de schrjvers uit die school vooral treft , het is
hun eerbied voor wetenschap en geleerdheid , een gevolg van hun
s/even naar waarheid. De letterkunde was dan oOk , zooals zich
13
1) Zie over het verdwijnen der vroegere stedelijke aristocratie , of de staatsrechtelijke
gelijkstelling der standen , Dr. J. Te W inkel, Maerlants Yerken
beschouwd als efeJe! rcn d6 dertiende eeuw , b1. 256- 263. Leiden, 1877.
EERBIED V0OR W ETENSCHAP EN W AARHEID.
lichteljk laat begrjpen , uit de handen der dichters in die der
klerken of geleerden Overgegaan. Deze bepaalden zich natuurljk
niet bloot t0t de behandeling der staatkundige vragen van den
dag , maar streefden ook naar het verspreiden van nuttige algemeene
kennis.
Dit had plaats in eene dubbele richting. Het geschiedde deels
opbouwend door leering en prediking en we1 met den meesten
jver , zooals bljkt uit het tal van didactische geschriften , die
voornameljk bestaan uit vertalingen en navolgingen van nuttige
werken , tot op dat oogenblik alleen voor hen toegankeljk, die de
taal der Kerk machtig waren. Maar het geschiedde ook afbrekend
door vooral te waarschuwen de werken van hettjdvak ,
waaraan men den rug toekeerde ; tegen de leugentaal dier nvalsche ,
W alsche poëten , die meer rjmen dan zj weten'' , en in wier
phantastische scheppingen het nuchter verstand geen zin had. Hier
kwam het niet zoozeer aan op studie of naarstigheid , hier werd
warmte van overtuiging gevorderd. En daaraan ontbrak het nergens :
zelfs niet aan hartstochteljkheid. Men verwierp niet slechts de
poëzie , die ons uit Frankrjk was toegewaaid ; maar 0ok de wetenschappeljke
werken , uit het Fransch overgezet , werden , om die
reden alleen reeds , veroordeeld. En de gretigheid waarmeè de toehoorders
naar zulke taal luisterden , prikkelde den lust der leeraren.
Die afkeer voor de hoofsche dichters had niet slechts t0t oorzaak
tegen
de zucht naar waarheid, maar o0k het gevoel der miskende nationaliteit
, althans in Vlaanderen , waar Yorst en Adel bj uitsluiting
Fransche Letteren voorstonden en Fransche begrippen huldigden.
In het algemeen kan men dus zeggen , dat de burgerljke letterkunde
bezield is met den geest van critiek. Maar men zou zich
vergissen , wanneer men meende , dat zj in de toepassing daarvan
altjd gelukkig is of de juiste maat houdt. Men verwarde maar al
te dikwerf de beoefenaars der wetenschap met de wetenschap zelve ;
en door het autoriteitsgeloof , dat daarvan het gevolg was , ontaardde
de critiek niet zelden in een jdel vertoon van schjngeleerdheid.
Zin voor waarheid , ook geschiedkundige waarheid , had een
weerzin gewekt tegen de handtasteljke anachronismen , die de
volksoverlevering toelaat ; tegen de vreemde bestanddeelen , waarmeê
de verbeelding de geschiedenis van volkshelden , als Karel den
Grooten ) had opgesmukt. Maar bj het verwerpen van de roman-
14
GEBREK AA~ POEZIE. 15
tische overlevering der ridderpoezie zocht men steun in de meer
droge, en daardoor ernstiger schijnende, monnikskronieken, die,
in de taal der Kerk gcsehreven , zich op deftige bronnen beriepen,
vaak op de getuigenis van Heiligen en Kerkvaders steunden, en
daardoor een schijn van geloofwaardigheid verkregen, waarvoor
men het hoofd boog. Zoo kwam men intusschen tot de zonderlinge
tegenstrijdigheid , dat b.v, Turpijn's kroniek als eene zeer geloofwaardige
bron mocht gelden, maar niet de volksgedichten, waaruit
die kroniek geput was; of dat men Godfried van Monmouth stelde
boven de gedichten, die hem tot voorbeeld hadden, Maar bovendien
nam men met onvergelijkelijke naleveteit ieder schijnbaar wetensohappeljjk
droombeeld over, zoowel als iedere, ook de beuzelachtigste,
legende. Daarbij kwam dan nog de eenzijdigheid, die
iedere nieuwe richting onverdraagzaam maakt jegens de haar
voorafgaande, en waardoor zij zich j uist tracht te verheffen op de
puinhoopen van wat zij heeft omvergehaald; eindelijk de ijdelheid,
waarmede de klerken het nieuwe , dat zij verkondigden, en de
bronnen, waaruit dit geput werd, hemelhoog verhieven.
Dit alles moge ons, die door eene vollediger ontwikkeling verwend
zijn, soms dwingen de schouders op te halen over de bekrompenheid,
die der nieuwe school aankleeft; wij moeten daarbij
niet vergeten, dat de schrijvers eene eerste schrede zetten op eene
nieuwe baan, en dat zij niet altijd over de noodige middelen
konden beschikken om het spoor niet bijster te worden. Hunne
oprechtheid vooral mag niet in twijfel getrokken worden en juist
daardoor heeft hun werk vrucht gedragen.
Bij de richting, die der burgerlijke Letterkunde uit den aard
der zaak was afgebakend, kon er dus bli die school nauwelijks
sprake ztln van poezie. Slechts btl zeldzame uitzondering zullen
wij daar spranken van dichterlijk vuur ontmoeten 1). Zoo hare
voortbrengselen onder de poetisehe gerangschikt worden, is het
aIleen om den rhythmischen vorm , waarvan zij zich nog niet
heb ben losgemaakt. Eerst bij later, vollediger ontwikkeling zou
zich ook vormelijk Poezie van Proza volkomen scheiden.
Dat gemis van dichterlijken inhoud mag ons evenwel voor de
1) Om de tegenspraak , die deze zienswijs heeft uitgelokt;_koro~ik er bij
Maerlant op terug.
16 WAAROM VERDIENT DE DIDACTIEK BELANGSTELLING ?
letterkundige beweging , die in de laatste helft van de dertiende
eeuw aanvangt , niet onverschillig maken of haar minder plaats
in onze beschouwingen doen inruimen. Zj heeft hare eigenaardige
aantrekkeljkheid. Niet bloot omdat zj voor de geschiedenis der
maatschappeljke ontwikkeling van dat in zoovele opzichten merkwaardige
tjdvak hoogst belangrjk is ; maar vooral omdat zj juist
door haar nationaal karakter van overwegenden invloed is gebleven
op de richting der Nederlandsche Letterkunde , tot in onze dagen
toe. Zj heeft er voor goed den stempel op gedrukt.
De ridderpoëzie , die van vreemden oorsprong was , heeft weinig
sporen bj ons achtergelaten : zj heeft nooit diepen , in 't geheel
geen bljvenden indruk gemaakt op onzen geest. De burgerljke
Didactiek destemeer. Aan haar had het verstand vrj wat grooter
aandeel dan de verbeelding , en daardoor was zj de getrouwe afspiegeling
van het zich bewust wordende Nederlandsche volk. De
nationale geest had in haar het kleed gevonden , dat hem paste.
En nu mogen in later tjd de snede of de belegsels eenige wjziging
hebben ondergaan , de grondstof van dat kleed is nooit afgelegd.
De burgerljke Letterkunde uit dit tjdperk wordt gekenmerkt
door die eenzjdigheid , die alleen eene groote omwenteling mogeljk
maakt. Zj miskent ontegenzeggeljk de eischen van gevoel en verbeelding
, ten koste van het nuttige en practische. Die eenzjdigheid
kon niet bljven bestaan. Ten gevolge van 's menschen ingeschapen
streven naar volkomen en harmonische ontwikkeling van den geest ,
hernam de verbeelding allengs hare rechten. Maar de dichterljke
opwelling zou in hare uiting gewjzigd zjn. De Poëzie kon zich
niet meer aan den invloed van den verstandeljken burgerljken
factor onttrekken. Had reeds de Vroegere romantiek de naïeveteit
van het volksdicht
bespiegelend ;
gedachte. Zj schildert minder en redeneert meer.
letterkundige beweging , welke zoo grooten , zoo bljvenden
invloed op de Letterkunde van later dagen en de ontwikverloren
, de latere is nog minder naïef , meer
meer te veel wellicht - beheerscht door de
Maar die
keling van onzen
-onze belangstelling.
geest gehad heeft , eischt juist in de volste mate
111.
JACOB YAN M AERLANT.
Wij wij den
al was hij de
onze aandacht in de eerste plaats aan den man , die ,
eerste , met volkomen bewustzjn , de nieuwe baan
heeft bewandeld ; den man , die meer dan eenig ander zjn tjd
vertegenwoordigt ; die , a1s stichter der didactische school , den
naam van zder dietscher dichter vader'' op dit gebied volkomen
verdient. Die man was Jacob van Maerlant.
Tot voor weinige jaren stond ons het beeld Van dezen merkwaardigen
vaderlander nog maar schemerachtig voor oogen. Bjna
alle levensbjzonderheden van dien hervormer onzer letterkunde
schuilden in hei duister , en zelfs over een groot deel van zjn
letterkundigen arbeid hing een nevel.
Gaandeweg is daarin verbetering gekomen ; ja , men kan zeggen ,
dat in den laatsten tjd a1s het ware reen gelukkig gesternte over
den dichter is opgegaan'' (De Vries). Sommige zjner verloren
gewaande werken werden teruggevonden , andere meer in bjzonderheden
bekend ; en door dit alles zjn wj ook wat beter in de
verborgenheden van zjn leven ingewjd. W ant hetgeen wj van hem
weten of gissen ,
van buiten af niets
moet uit zjne werken worden opgediept , daar
aangaande zjn levensloop bekend is dan hetgeen
eene Eauwe , zeer weinig betrouwbare , overlevering daarvan
Zelfs zjn naam staat nog
zegt.
niet volkomen vast. W ellicht luidde
die in zjn geheel : Jacob De Cpdf6r van Mael-lant ; maar omtrent
dat praedicaat ontbreekt het aan volkomen zekerheid 1). Meestal
1) Hij wordt dus in den Merlljn genoemd ; maar wij zullen later zien ,
dat hijzelf onmogelijk dit zoo geschreven heeft. Wij zullen dan tevens overwegen
, of er r,voldoende reden'' is, om dat s,bericht in twijfel te trekken*y
hetgeen Te W inkel ontkent , Maerlants lFer/cen bescbouwd als splegel nan de
.dertiende eeukr; Leiden , 1877. b1. 39 , noot 6.
Joxcxsx-oxT , Ned. Letterk. M iddeleeuwen , 11 , 4e druk.
18
vindt men van dat toevoegsel De Cpdf:r geen spoor. Over het jaar
zjner geboorte heeft men in 't geheel geene aanduiding. De overlevering
doet hem in 1235 het levenslicht zien , en als men in
aanmerking neemt , dat de eenige datum van een werk zjner
jeugd , dien men heeft kunnen berekenen , tusschen 1257 en 1260
valt , kan die overlevering wel geljk hebben. Ook aangaande zjn
sterfjaar ontbreekt stellig bericht ; doch het schjnt veilig in of
even na 1291 gesteld te mogen worden. Slechts dit is aan geen
twjfel onderhevig , dat hj een Vlaming was. Hj getuigt dit zelf
in zjnen Franciscus (vs. 125) , en het bljkt evenzeer uit menige
plaats van Der Naturen Bloeme 1). Hj werd waarschjnljk in het:
Vrje van Brugge , in het Brug's-ambacht , wellicht te Damme ,
geboren , in welke plaats hj later gewoond heeft , gestorven en
begraven is.
OP
geschriften. In den Aleoeander nameljk , waarvan wj slechts één
volledig , maar slecht handschrift bezitten , leest men deze merkwaardige
woorden over de vaderlandsliefde (1 , vs. 1081 vlg.) :
Dit vermoeden omtrent zjn geboortegrond berust
eene niet volkomen duideljke plaats uit een zjner oudste
MAERLANT !S GEBOORTEGROND.
Owi , Here God , hoe macht sijn ,
Dat elken minsce int herte sijn
So soete dunct sijns selves lant ?
Die Brabantsoen prijst Brabant
Ende die Fransois Vrankerike ,
Die Duutsce qprijstq dat keyserrike ,
Die Baertoene prisen Baertanien ,
Die Tsampanoise Tsampanien.
Also mint die voghel dwout ,
Daer hi in hevet grote ghewout.
Al dademene in een waerme mute ,
Mach hi , hi vlieghet ute.
Dus priset elkezlijc sijn lant.
Jfcer seide dat hi noit en vant
Also goet lant , alse Bruxambocht.
Ic waens hem daerbi heeft ghedocht.
Om dat hiere in was gheboren ,
Bedi prijst hijt te voren-''
1) Zie mijn betoog in de Handelingen van het zevende. Nederl. Taal- en
Letterk. Congres, b1. 60- 61 , of Dr. J. Te W inkel, i%aerlants m eràen, bl.
38, :86 vlg.
MAERLANT, S GEBOORTEggoxp.
In dezen tekst schuilt zeker eene fout 1) , hetzj' dan , zooals ik
zoo goed a1s zeker acht , dat er achter het dertiende vers een
paar regels zjn uitgevallen , hetzj dat de misslag in het volgende
vers steekt. Men leest gewoonljk dien regel aldus :
11M aerlant seide dat hi noit en vanti''
maar ik houd die verandering voor al te gewaagd. Zoo de dichter
zichzelf had willen noemen , dan z0u hj hier denkeljk wel in den
eersten persoon
overeenkomst met een
gesproken hebben. Alaar aangenomen, dat men uit
paar andere plaatsen in het handschrift mag
vermoeden , dat de afschrjver hier den derden persoon in de plaats
van den eersten gesteld heeft , dan betwjfel ik sterk , of hj eenvoudig
Maerlant voor Jacob of Jaeob ran Maerlant kon schrjven :
ik acht dit in strjd met het gebruik dier dagen ; en bovendien
heeft men op dat tjdstip den dichter niet , en hj allerminst zichzelf
, met dien naam kunnen zooals later zal
Evenwel is het
noemen ) bljken.
hoogstwaarschjnljk , dat er hier sprake moet zjn
van den schrjver van den middelnederlandschen tekst 5 , al kan
men niet juist uitmaken , hoe deze plaats oorspronkeljk gelezen
werd. Zoo ik er voor het oogenblik niet langer bj stilsta , ik moet
er op terugkomen , a1s wj zullen overwegen , waar de Alexander
geschreven werd.
Waaraan ontleende de dichter zjn naam ? In een der oudste ,
hoogstwaarschjnljk het oudste , van zjne bekende gedichten , den
Alezander , noemt hj zich alleen Jacob , en zoo later nog dikwerf :
1) Ja, meer dan eene. In vs. 1090 b.v. is stellig ook geknoeid. Dit grote
ghewout heeft geen zin. Ik beaam geheel de gissing van Dr. Franck , die , op
grond van eene plaats uit een jonger gedicht, welke misschien eene navolging
van deze regels bedoelt , wil lezen :
,:Daer hi hevet sijns selfs ghewout-'f
Zie de aanteekening op 1, 1089 zijner uitgave van Alexanders Geesten, b1. 403.
2) Zoo oordeelden ook de jongste uitgevers van den Spieghel in hunne
inleiding, b1. L1V , noot 4 : s?l7och al moge de uitdrukking duister en de
tekst wel denkelijk verminkt zijn , de geheele zamenhang maakt het toch
meer dan waarschijnlijk , dat door den plaatsnaam in vs. 1094 inderdaad het
geboorteland van den dichter wordt aangeduid.''
2*
20
slechts eene enkele maal , in zjn tweede of derde werk , den Merl'jn ,
vindt men hem aangeduid als Jacob die Co,sfdr ran M aerlant. In
de meest bekende zjner geschriften leest men Jaeob sczl Maerlant ;
en onder dien naam wordt hj door zjne navolgers en vereerders
aangehaald.
W j weten ltellig , dat hj dien naam ontleende aan de plaats
zjner tjdeljke inwoning , waar hj bekend en beroemd was geworden.
Het toevoegsel Die Cp,sf:r , z0o het al echt is , was zeker
geen familienaam : deze woorden zien denkeljk alleen op de betrekking
, die de dichter te Maerlant bekleedde. Weldra gaf hj
die toevoeging op , denkeljk omdat hj het kostersambt , uit welken
hoofde dan ook , had laten varen.
Men heeft over de ligging getwist. Vooralsnog
schjnt die meening het aannemeljkst t welke die parochie plaatst
op het eiland Voorne , in de onmiddelljke nabjheid van Den Briel,
met welke gemeente ze later samensmolt 1). 's Dichters verbljf
aldaar verklaart zjne betrekking tot Nicolaas van Cats en tot
van Maerlant
Graaf Floris van Holland , die zjne jeugd op het eiland Voorne
doorbracht ; en z0o is ook de aanleiding duideljk , welke hem zjn
lferlqn aan Albrecht van qioorne deed opdragen ').
HET PRAEDICAAT ,VAN MAERLANT.11
3) Dit Maerlant ,dat door de haringvisscherij bloeide en in 1309 in 't
belang dier visscherij een zijner inwoners naar Engeland
1331 nog op zijn eigen zegel (met drie merels) den naam van gemeente. Sedert
samensmeltende met Den Briel , schreef bet gerecht dier beide plaatsen zich :
schepenen van den Briel en Maertant. In de XVI eeuw werd de laatste naam
weggelaten. Van Wijn , Hist. en Letterk. Avondstonden , Amst. 1800 , b1. 290.
2) Ik weet wel, dat Karel Versnaeyen een charter van 1262 heeft opgedolven
, waarin sprake is van zekere gemeten lands, s,die ligghen in Suenkerca
in Maerlant'' (zie C. A. Serrure ,
bl. 215). Er bestond dus een Maerlant in 't ambacht van Brugge , en daaraan
ontleende de dichter zijn naam met meer waarschijnlijkheid , zegt men. -
De naam M aerlant is zeer algemeen en duidt de gesteldheid van den gronë
aan : nog srbestaat de zuidwestelijke kant van Zuwenkerke uit een lagen
moerassigen grond'' (aldaar , b1. 216) ; doch waaruit blijkt het, dat hier in de
dertiende eeuw ook maar een gehucht stond , waar de dichter kon Mronen en
wellicht eene kerkelijke betrekking bekleeden ?
Let wel ,zegtmen voorts : Maerlant schreef zijn oudste gedicht ter eere
Letterk. Geschiedenis rcn Vlaanderen , I D.,
eener edele vrouw, die wel Gheile (Godilde) geheeten heeft ; en juist j,in
zond , voerde in
MAERLANT 1S JEUGD.
Om welke reden hj zich daarheen begeven , althans zjn geboortegrond
verlaten had , en wanneer dit geschiëdde , zullen wj
straks onderzoeken. Wj moeten eerst bj een paar andere vragen
stilstaan. W aar had hj zjne eerste levensja,ren doorgebracht ?
W aar en waartoe was hj opgevoed ? De geschiedenis geeft daarop
in 't geheel geen antwoord. Toch is er alle schjn voor het vermoeden
, dat hj zjne opleiding in de eene of andere kloosterschool
had erlangd. Daar leerde hj Latjn
sieken bekend a1s met latere
en werd zoowel met de klaswereldljke
en geesteljke schrjvers
in die taal , waarmede hj reeds bj zjn eerste optreden
bljkt. Dat hj er ook Fransch leerde , is niet onaannemeljk ,
hoewel het de vraag bljft , of hj te dier plaatse we1 die kennis
der romantische letterkunde kan hebben opgedaan , welke hj in
vertrouwd
niet mindere mate bezat.
Zooveel is zeker , dat hj geen edelman was , en eene geletterde ,
dus eene kerkeljke opvoeding had genoten , ofschoon hj daarom
nog geen geesteljke werd.
Toen men Maerlant's invloed op zjn tjd en op de Letterkunde
Z iJ-n er eeuw leerde waardeeren , kon het niet anders , of men
moest zick ook de vraag stellen , of deze didactische dichter bj
uitnemendheid van den beginne af aan zich slechts met leer- en
zededichten had bezig gehouden. Hj zelf geeft in den Rqjmbgbel ,
dien hj in 't begin van 1271 voltooide , antwoord op die vraag.
Hj bidt daarin God om vergifenis wegens de logenachtige werken ,
waarmede hj zich eertjds had bezondigd , en die hj uit lichtzinnigeen
charter van 1243, betrekkelijk Zuwenkerke , wordt er gesproken van het
land , j:terram , quam tenent flii Dominae Godildls.'' (aldaar , b1. 21 7). Pleit
dit niet voor het Zuwenkerksche M aerlant ? - Men zou kunnen antwoorden
met een paar Mredervragen : Is de middelnedel-landsche Alexander zoo oud ?
Maar dit al daargelaten , was de naam van Godilde zoo zeldzaam ? En is
het waarschijnlijk , dat de jonge dichter verliefd was op eene vrouw , die
volwassen zonen had ?
A1s toevoegsel op de gronden , die voor het Brielsche M aerlant worden
aangevoerd , herinner ik , dat onze dichter in den Roman ran Torec, te
midden van allerlei
Brlel6 laat optreden (vs. 23858).
Personen met Franschenamen ,een ridder Claes rcn den
Het stelsel Versnaeyen-serrure schijnt mij toe vrij wat meer steun te zoeken
in de vaderlandsliefde dier heeren , dan in logische bewijskracht.
22
heid en rwereltlike minne'' had geschreven 1). In een ander gedicht ,
van veel vroegar dagteekening , laat hj zich aldus toespreken :
MAERLANT VROEGER MENESTREEL?
Jakob , dit was oyt (d. i. altnd) dijn doen :
Van vrouwen moeste dijn sermoen
Altoes beginnen of enden.''
Men bracht dit in verband met hetgeen hj elders zegt , dat die
verliefd is , nauweljks in staat wordt bevonden
Om iet te pensene dan om sanc ,''
en men leidde daaruit af , dat de gedichten , waarover hj later
berouw gevoelde , wellicht lyrische minnezangen waren ; waaruit
wederom kon voortvloeien , dat Maerlant in zjne jongelingsjaren
een Menestreel , een rondreizende Minnezanger geweest was.
W j kunnen thans gerust 'deze onderstelling laten varen , want
wj kennen de gedichten , waarop die aanhalingen toepasseljk zjn.
Het waren vertaalde ridderromans.
Uit het betrekkeljk laat ontdekte volledige handschrift zjner
Hhtorie ran Troyen weet men , welke zjne oudste geschriften zjn.
In den proloog van dat werk heet het van den dichter :
Hier toe voren dichten hy M erlyn ,
Ende Alexander uytten Latyn ,
Toerecke ende dien Sompniarys
Ende den cortten Lapçdarys.n'
In de voorrede van den Merljn wordt hj genoemd als de schrjver ,
Dien ghi te 11 voren hebt bekant
In des Conincs Alexanders jeesten (gestat-''
Mag men daaruit aEeiden , dat hj met den Alezander zjne
letterkundige loopbaan intrad ? W j zullen later zien , dat die vraag
niet zoo gaaf toestemmend mag worden beantwoord , en dat het
1) In den proloog heet het :
M aer nu suldi . .
Gode met mi bidden mede
Dat hi mi
Vergheve dat ic mi besmet
Hebbe in logentliken saken ,
Die mi die lichtheit dede maken
Vander herten ende vanden sinne,
Entie wereltlike minne-''
MAERLANT S OUDSTE GEDICHTEN. 23
veeleer denkeljk
Xlogentlike saken''
gezien : Torec , Aleoeanders Gee8ten , M erline , Die Nf,:-
torie ran Troyen.
Op al die gedichten zjn de afkeurende uitspralten van Maerlant's
is , dat de gedichten , die de later veroordeelde
bevatten , in deze volgorde het licht hebben
llboec ran
jongere werken van toepassing : niet het minst op Tpr6c en Merlqn.
De rlogentlike saken'' van het laatste gedicht heeft hj in den
Spieghel Sftsfprfcdl herhaaldeljk veroordeeld ; en dat hj daaronder
ook den roman van Toree rekende , waarin zde zonderlingste en
de meest phantastische avonturen'' zjn opeengestapeld , en waarin
de ridderljke galanterie eene groote r0l speelt , zal niemand verwonderen.
0ok weten wj , dat de Alezander uit wereldsche gemegenheid
werd vervaardigd ; terwjl in het echt middeleeuwsche
gedicht , dat hj de Historie ran Troyen doopte , niet weinig over
vrouwen en minne gehandeld werd.
gedichten geschreven ? Van den Toreo
weten wj den Alezander hebben wj vrj bepaalde
aanwjzigingen : hj zag stellig tusschen 1257 en 1260 het licht 1).
De bewjzen voor die stelling worden in het werk zelf gevonden ,
op meer dan eene plaats. lk wjs op eene uit het vjfde en eene
uit het zevende boek , en begin met de laatste.
Naar aanleiding van den dood van Darius vlecht Maerlant eene
zedeles in , ten betooge , dat men beter zou leven , a1s men steeds
gedaehtig was aan de pjnen der he1 of de zaligheden des hemels.
zijn die oudste
niets. Omtrent
Daarbj denkt hj aan Keizer Frederik 11 (V1I B. , vs. 657) :
W anneer
1,Vrederic en hadde , alse ic wane ,
Den Paues niet verdreven dane (rcn dccr) ,
Die gheten was Innocent ,
Hadde hi vorsien den torment,
Dien hi doghet al te hant Lthansjw''
't Is bekend , dat Paus Innocentius IV , uit vrees voor 's Keizers
leger den 30en Juni 1244 uit Rome week ; dat Frederik daarop
in den ban gedaan en van het Rjk vervallen verklaard werd , en
h' oe hj, na veel worstelens , den 13en December 1250 stierf. Hj
wordt in de aangehaalde regels bljkbaar als dood voorgesteld ;
1) Men za1 ontwaren , dat ik teruggekomen ben van het beweerde ia
mijne Geschiedenis der Mnl. Dichtkunst , 11 D., b1. 438.
TIJDSBEPALIXG VAN DEN ALEXANDER.
want dat met het torment , hetwelk hj ondergingj de helsche straf wordt
bedoeld , ljdt geen twjfel. De samenhang met de geheele plaats
leert het. Daarin wordt eerst in 't algemeen gesproken van het
torment'' , waarin de zonde den mensch stort , X en dit wordt nader
verklaard a1s pdie rouwe vander helscer pine.'' Voorts wordt na
de aangetogen verzen evenzoo gewaagd van
24
11die ketel, daer hi in wallet,
Die quade , die in die helle vallet.''
Dit brengt ons dus reeds in 1251 of 52,
hier bekend kon zjn. Maar ook van den Paus
leden tjd
stelt dit
gesproken , en daar deze den 7en December 1254 ontsliep ,
de vertaling van d8n Aleoeander in 1255 of 1256. Maar
waarschjnljk valt zj ook niet veel later , daar 's Pausen dood
nog versch in het geheugen moest liggen als aanleiding om hier
van zjn strjd met den Hohenstaufer te gewagen.
die tjdsbepaling leidt evenzeer eene plaats uit het yjfde boek.
Het heet daar , met het oog op den held des gedichts , vs. 1205:
Tot
toen 's Keizers dood
wordt in den ver-
11Al de prijs die Julius wan
Ende Augustus , die edele man ,
Ende alle die Keisere van Rome ,
Dat es ghelijc enen drome
Daer men nomet desen here.
Bedi Ldaaromt hebben sijs cranke ere ,
Die bouke makeden van Arture ,
Van Partonopeuse , van Sornagure ,
Sine hadden des mans daet ghescreven
Ende hem groten prijs ghegheven.
(vs. 1223).
I-li soude
* * @ @ @ @ @
Ware sulc een Coninc teParij s
bejagllen groten prijs ;
A1 heidenesse soude hi dwinghen ;
Men soude van siere (Wner) doget singhen
A1 van daer die sonne up staet ,
Tote daer soe weder neder gaet.
W are ooc die Hertoghe van Brabant
Sulc een riddere becant,
Dien roveren te Rippelmonde
Soude dunken grote sonde
To1 te nemene met ghewelt
Dengenen die varen up die Scelt.f'
TIJDSBEPALING VAN DEN ALEXANDER.
aanvang dezer plaats medegedeeld , opdat uit de
vergeljking met het oorspronkeljke moge bljken 1) , hOe Maerlant
daarvan afwjkt , en ook hier toespeling maakt op zjn eigen tjd.
De rconinc te Parjs'' geeft we1 het pFrancorum regem'' terug ;
doch er is hier geen sprake van Filips Augustus , maar van den
Koning , die des navolgers tjdgenoot was.
W as onze verklaring van de vroeger
dan kan Maerlant , die hier met den rconinc te Parjs'' natuurljk
Lodewjk IX bedoelt , onmogeljk het oog hebben gehad op het
tjdvak tusschen 1244 en 48 , toen die vorst dralend aanstalten
maakte voor zjn eersten Kruistocht , daar de dichter zelf getuigt ,
aangehaalde regels juist ,
dat hj niet
Na zjne
de koning
langer dan een half jaar .met bezig was.
bevrjding uit de handen der Moslemen , in 1250 , bleef
nog geruimen tjd in het Oosten : eerst in 1254 keerde
hj naar Frankrjk terug , op den 7en September van welk jaar hj
zjn intocht in Parjs deed.
Eerst na dat tjdstip kan dus Maerlant's aanmaning tot een
nieuwen kruistocht geplaatst worden ; en het is bekend , dat de
vorst zelf sedert zjne terugkomst aan bjna niets anders dacht.
Dat de dichter , die een zoo vurig voorstander der kruistochten
het werk
lk heb o0k den
25
Het slot van het vijfde boek luidt in het oorspronkelijke aldus :
Tota ducum series , ve1 $, quos Hispana poësis
Grandiloquo modulatu stylo , ve1 Claudius altis
Versibus insignit , respectu principis hujus
Plebs erit , ut pigeat tanto splendore Lucanum
Caesarium cecinisse melos , Romaeque ruinam ,
Et M acedûm clarus succumbit Honorius armis.
Si gemitu commota pio , votisque piorum
Flebilibus , divina daret clementia talem
Francorum regem , toto radiaret in orbe.
Haud mora , vera fdes , et nostris fracta sub armis
Parthia baptismo renovari posceret ultro ,
Quodque diu tacuit ; eFusis moenibus alta
Ad nomen Christi Carthago refugeret , et quas
Sub Carolo meruit Hispania solvere poenas ,
Exigerent vexilla crucis, gens omnis Jesum ,
Et sermo caneret, ac non invita subiret
Sacrum sub sacro Rhemorum presule fontem.
26 TIJDSBEPALING 5rAN DEN ALEXANDER.
was , met den aandrang , velerzjds op den koning uitgeoefend ,
instemde , is niet vreemd.
O0k deze plaats brengt het gedicht niet verder terug dan hoogstens
t0t 1255. De slotregels der aanhaling bakenen de tjdsbepaling
echter nog nader af.
Zj zien bljkbaar op hertog Hendrik III , die in 1260 stierf. De
Alezander moet das tusschen 1255 en 1260 vallen. Dit kan nog
nader bepaald worden.
Er is hier sprake van een tol , die door zekere rroveren'' te
Rupelmonde met geweld geheven werd ; maar hoe komt daarbj
de hertog van Brabant in 't spel ? Hoe kon die voor de politiezgrg
op Vlaamsch gebied aansprakeljk gesteld worden ? Zien wj,
of de staatkundige gebeurtenissen geen opheldering geven.
In September 1256 was te Peronne , onder bemiddeling des
konings van Frankrjk , een vrede beraamd tusschen Vlaanderen
en Holland. Er werd van weerszjden een wapenstilstand aangenomen
van 24 September tot 13 October , en op dezen datum
vinden wj een charter 1) , waarbj het geschil over de tollen , de
que8tion brûlante tusschen de twee landen , beslecht werd.
Van ouds bestonden er van weerszjden vele grieven met betrekking
tot die tolheëng. Het schjnt , dat men in Vlaanderen
geen genoegen nam met de tollen ) die de Hollandsche graven op
eigen gebied hieven , en dat men zich daarvoor op gewelddadige
wjze schadeloos stelde door den Hollandschen koophandel te bemoeiljken.
Dat dit de toedracht der zaak was , bljkt uit het
later aan te halen diotum van den hertog van Brabant. Niet slechts
werden goederen in Vlaanderen aangehaald , maar personen werden
gevangen genomen , gekwetst en gedood. De Vlamingen handelden
werkeljk a1s roorers '). Bj het verdrag van 13 October 1256
!) Bij Kluit , m storia Crûfcc Comitatus Hollandiae, Tom. 11 , p. 68l seqq.
S) 'In de pièces J'udfclîcctfre.s achter het eerste deel van Warnkönig-Gheldolrs
Hlstolre de la Flandre komt onder no. XXI een bundel stukken voor, waarin
ook het volgende , pag. 865 :
Ardcull datl a Florentlo ,1 apud Rupelmondum-''
11Isti sunt articuli violati infra treugas ,
111. De Catche unus interfectus . alter vulneratus ad mortem , qui adhue
captivus tenetur et alii septem sunt adhuc capti in lapide Brugis : duas naves
habuerunt oneratas avena , valentes centum et octoginta lib. Holland.
TIJDSBEPALING YAN DEN ALEXANDER.
werd vastgesteld , dat de oude bepalingen (consuetudiîkesj van 1168
omtrent de tolrechten zouden worden nageleefd ; en er wordt uitdrukkeljk
bjgevoegd , dat wanneer een Hollander of Zeeuw in
Vlaanderen mocht worden beroofd , de Landsheer van den roover
moestzorgen , dat de schade vergoed werd 1). Yan weerszjden beloofde
men zich te gedragen naar de uitspraak van den hertog
van Brabant ') , die reeds denzelfden dag verklaarde , dat de Vl.amingen
gehouden waren de gewone tolrechten op de oude plaatsen
te voldoen , en dat de Vlaamsche graven niet zouden toelaten ,
2.
bona valentia
Item sabbato ante Laetare .Terus. perdiderunt illi de Reymarswall
viginti octo lib. Lovan.
Item eodem die perdiderunt homines dni Godefridi 3. de Crunigge bona
valentia XV lib. Eand. et quaedam mulier fuit vulnerata cum telo in capite ;
quicquid dicto sabbato contigit imponitur famulis dni W lfardi et dni St. dicti
Frisonis ; et exiverunt de portu , ubi M artinus manet ab obpositis Lillo.
4. Item tenentur tres homines captivi de Reymarswall apud Rupelmonde ,
qui fuerunt capti feria quarta qua
:,5. Item tenentur duo captivi de Harlem , nescimus utrum fuit intra
treugas ve1 extra.f'
post Dominicam , cantatur Invocavit me.
Dit kan niet zien op den wapenstilstand van September- october 1256 ,
omdat de vermelde kerkgezangen in dat jaar op 4 en 25 Maart gezongen
werden ; maar er blijkt toch uit , hoe het , onder voorwendsel van verhaal
wegens tolheëng , toeging.
1) ,,Si quis mercatorum in Flandria de Hollandia sive Zelandia fuerit
spoliatus, Dominus terrae illius , in qua depraedado hujusmodi facta est , habitatores
terrae illius, unde spoliator extiterit, ad solvendam praedam compellat,
alioquin ipse solvet-''
5 In het vredestraktaat zegt
teloneis , statutis locis , in Hollandia
cum suis mercedibus et quibuscumque rebus venalibus . dicta telonea transeuntibus
,persolvendis , tam ex parte matris nostrae , quam ex parte dicti
Domini Florentii fuerit in illustrem virum , Dominum H enricum , Ducem
Lotharingiae et Brabantiae , compromissum , ut ex utraque parte tam pro se ,
quam
dictum
suis heredibus in omnibus etPeromnia Super hOc Servare Prorliserint
Ducis , nos tam pro nobis quam pro nostris heredibus , comitibus
Flandriae , dictum ipsius Ducis , quod super
literis , proprio sigillo munitis , vel utroque modo publicaverit , ratum habentes
et gratum servare promittimus in omnibus et per omnia bona fide, quantum
ad nos et heredes
Kluit * , p. 687.
hoc ve1 viva voce , ve1 suis
nostros , Comites Flandriae , spectaverit idem dictum.''
Guy van Dampierre : s,cum autem super
sive Zelandia a mercatoribus Flandrensibus
28 TIJDSBEPALING VAN DEN ALEXANDER.
dat de Hollanders deswege werden gemolesteerd in persoon of
goederen 1).
Zoowel de Vlaamsche a1s Hollandsche gravenbeloofden zich naar
die uitspraak te gedragen :). W ellicht is er evenwel al spoedig
tegen dat dictum gezondigd. Bedenkt men t in dat geval, dat de
hertog zich had verbonden om met woord en daad tusschen beide
te komen ten gevalle van Vlaanderen , a1s de Hollanders zich niet
aan de vredesartikelen hielden 3) , dan mag verondersteld worden ,
dat hj ook geljke belofte aan Holland gedaan had. In allen
gevalle is het niet vreemd , dat men hem verantwoordeljk stelde
voor de niet nakoming zjner uitspraak.
Alisschien wilde ook Maerlant alleen den hertog opwekken om de
hand aan die uitspraak te houden , en de proveren'' waarschuwen t
dat zj op hun tellen te passen hadden. W are dat zoo , dan kon
dit reeds kort na het dkt'ttm , misschien nog we1 in het laatst
van 1256 geschreven zjn. Maar hoe men het o0k neme , uit de
historische feiten bljkt , dat de aangehaalde verzen niet vöör het
eind van 1256 konden te boek gesteld worden ; en mag men dus
veilig als zeker aannemen , dat de Alezander tusschen de jaren
1257 en 1260 werd vertaald.
In de doorwrochte inleiding op zjne uitgave van den Alezander
is Dr. J. Franck het eens met mjne bewjsvoering omtrent de
1) :,Si predictus Dominus Florentius , tutor Hollandiae , et Florentius nepos
ejus et eorum heredes in Hollandia et Zelandia in locis illis ubi hactenus
thelonea recipi consueverunt a mercatoribus et hominibus Flandriae , thelonea
receperint et recipi fecerint et permiserint prout ab eis hactenus sunt recepta,
dicta domina Comitissa et ejus heredes Comites Flandriae
mercatoribus Flandrensibus hujusmodi recipiuntur
nec moveri facient nec permittent guerram dictis Domino Florentio et Florentio
nepoti suo seu eorum heredibus aut hominibus , et dictos Dominum
pro eo quod a
thelonea , non movebunt
Plorentium et Florentium nepotem ejus aut eorum heredes ve1 homines
eorumdem in eorum personis aut bonis non arrestabunt nec arrestari facient
nec permittent , nec pignora ab eis nec eorum hominibus capient nec capi
facient nec permittent, nec super hoc trahent eos in caussam sive judicium
in suam curiam nec in aliam nec coram Judice ecclesiastico nec etiam seculari-'f
Bij Kltlit , pag. 696 697.
2) Zie de brieven bil- Kluit, 1. c. p. 697 en 703, en Mieris , Cbarterb. I ,
bl. 297 en 299.
1) Zie den brief bij Kluit , 1. c. p. 706.
TIJDSBEPALING YAN DEN ALEXANDER.
beide eerste punten : aangaande het laatste twjfelt hj. Hj zegt
(bl. IX) , dat er ongetwjfeld in de aangehaalde stukken sprake is
van zeene berooving , die te Rupelmonde schjnt te hebben plaats
gehad. Maar er wordt nergens gewaagd van een tol, dien de
Vlamzngen met geweld hebben afgeperst. Het zjn veeleer beroovingen
in optima forma , die klaarbljkeljk alleen eene weerwraak
waren voor de tollen , die de Vlamingen tegen hunnen wil moesten
betalen.'' - Bj mj staat niets anders te lezen , en daartegen
strjdt ook Maerlant's tekst niet , ondanks het fpJ nemen. - Maar
toegegeven , z0o vervolgt hj, dat de gemaakte gevolgtrekkingen
juist waren , dan moet het toch vreemd voorkomen , dat Maerlant ,
een Vlaming , zoo beslist tegen zjne landslieden partj trekt. Doch
ook dit buiten rekening latende , dan is het toch niet waarschjn-
1jk , dat hj sden Hertog van Brabant z0u hebben aansprakeljk
gesteld , die alleen in zjne hoedanigheid van scheidsrechter de
V aamsche W aarom rzijne
grieven niet aan het adres van de Vlaamsche regeering gericht?''
Hj neemt daarom , dat rde meest natuurljke opvatting van Maerlant's
woorden is ) dat met de roreren Brabantsche onderdanen
zjn bedoeld , die dezen tol wederrechteljk en vermoedeljk tot
schade van sqaanderen hieven.'' Tolheëng te Rupelmonde kwam
alleen den Ylamingen toe , en nu is het szeer goed denkbaar , dat
de Brabanders van hunne zjde daar een tolstation hadden ingesteld-''
mFeiten van dezen aard zouden den Vlaming Maerlant zeer
we1 kunnen hebben
ewagen.'' Hj erkent
bewogen van hen op zulk eene plaats te
echter t dat er geene historische feiten , die
zjn vermoeden bevestigen , zjn op te sporen.
Maar in de stukken is geen spraak van wederrechteljke t0lheëng
, wel van roof en moord. Had Brabant te Rupelmonde een
tolstation gevestigd , dan had dit toch wel niet zonder medeweten
van den hertog kunnen geschieden , en de roreren worden voorgesteld
als van hem onafhankeljk handelend. Dat de hertog aansprakeljk
gesteld wordt , vindt zjn grond daarin , dat deze zich
verbonden had tussehen beide te komen , als men zieh niet aan de
vredesvoorwaarden hield. lk meen dus mjne zienswjze te mogen
roovers had kunnen bestrafen-''
handhaven.
Er is nog een andere grond , waarom ik meen dit te mogen doen.
Dr. Franck zegt verder ) dat zjne zienswjze geen groot verschil
29
30
in de dagteekening van het gedicht maakt , daar de twee andere
gronden van waarde bljven. W j zouden hoogstens rmisschien
twee of drie jaren moeten teruggaan , dus tot 1256 of 1255.''
Maar er z0u bj zjne opvatting licht vallen op de vraag ,
Maerlant den Alexander
of
nOg in Ylaanderen dan welOP Hollandsch
grondgebied heeft geschreven. ln zjn stelsel is het pwaarschjnljker
dat hj toen zjn geboorteland nog niet had verlaten.'' W ellicht
zouden wj daaromtrent iets meer bepaalds weten , meent hj, als
de willekeur van den schrjver van het handschrift niet eene belangrjke
plaats had verknoeid. Vs. 861 van het V Boek leest men :
WAAR IS DE ALEXANDER GESCHREVEN ?
Die coninc 11 quam van Babilone
Ghevaren utermaten scone
Also verre alst es vander see
Tote ïvestphalen ofte mee.'f
oog , dat de laatste regel onzin bevat. Dr.
Franck veronderstelt , dat er een naam heeft gestaan , die op
Westphalen geljkt. Hj denkt aan Westcapelle , een plaatsje noordeljk
van Damme , of we1 aan de plaats van dien naam op W alcheren.
Maar dit zjn gissingen , die de zaak niet verder brengen.
Het verwondertmj , dat de scherpzinnige schrjver niet nauwkeuriger
eene andere plaats heeft onderzocht , die toch niet aan zjne
aandacht was ontsnapt. Hj schrjft (bl. XI) : pMen zou zich
geneigd kunnen gevoelen in de schoone woorden over de liefde
t0t het vaderland (1 , 1081 v1g.) de ontboezeming van eenen man
te herkennen , die van zjn vaderland verwjderd is. Maar deze
opvatting is niet noodig , en ik denk zelfs , dat in dit geval de
dichter niet zou verzuimd hebben duideljker op zjn eigene verwjdering
te zinspelen. De woorden van Maerlant zjn weliswaar
juist weer op deze plaats door de afschrjvers veranderd , maar toch
niet zoo sterk , dat wj mogen aannemen , dat er oorspronkeljk iets
dergeljks heeft gestaan-''
Is deze redeneering we1 juist ? Mj dunkt , dat eene aandachtige
beschouwing van de bedoelde plaats
afgedrukt) , ons op de gedachte moet
eenige
laat het
verzuimd heeft
regels
zich
1(boven , b1. 18 , door mj
brengen , dat er vö/r vs. 1094
zjn uitgevallen. Is dit inderdaad het geval , dan
aanzien , dat werkeljk Maerlant in die regels rniet
duideljker op zjn eigene verwjdering te zinspelen.''
Het springt in 't
WAAR IS DE ALEXANDER GESCHREVEN?
W at kan er in die overgeslagen regels gestaan hebben ? Mj dunkt ,
het gezegde omtrent den vogel , die zjn vaderland , het open
woud , verkiest boven de pwarme mute ,'' moet een corollarium
gehad hebben. De dichter kan , ja , moet zich bj dien vogel vergeleken
hebben ; en dan kon er volgen : al leeft de schrjver buiten
zjn vaderland in gunstige omstandigheden (in de pwarme mute'') ,
toch heeft hj het oord zjner ballingschap nooit bjzonder geloofd ,
maar integendeel het Brugsche ambacht , waarin hj geboren was ,
boven alle landen geprezen. Is dit niet de meest logische volgorde
van gedachten , en moet men op die wjze de fout niet herstellen ?
Ik weet wel , ook dit is slechts eene gissing , maar ik waag het
te gelooven , dat zj op beter gronden steunt dan die van Dr. Franck ,
en dat zj de slotsom zjner redeneering omverwerpt , die luidde :
De grootere waarschjnljkheid bljft dus m. i. D voor Vlaanderen.''
Later zullen wj nog het een en ander bjbrengen , dat onze meening
ondersteunt.
Niet lang na dit gedicht bewerkte Maerlant den Graal-Merljjnromqït
, ten minste als dit roraantische
het buiten twjfel is , dat hj
gedicht vertaalde. W j merkten reeds op , dat dit werk was
opgedragen aan Albrecht van Voorne. Deze volgde zjn vader in
de heerljkheid op tusschen 1258 en 1 Mei 1261 , en de opdracht
geschiedde , toen hj eerst onlangs zjns vaders plaats had ingenomen
, daar anders de dichter in zjn proloog onmogeljk ha4
kunnen wenschen :
(Dat) God den genen moete onnen ,
In des ere hi dit began ,
Dat hi moete werden al selken man ,
Dat des a1t volc ende onse Here
M oete hebben 1of ende ere.'f
Nemen wj aan , dat de Alezander in 1258 geschreven is , dan
kan de Merlqn in 1260 of 61 zjn vertaald.
Omtrent den Toreo en de Histolge 'pczl Troyen hebben wj geene
aanwijzing.
Ik zal
vöôr den
werk
aannemeljk te maken , dat de Toreo
Aleoeander geschreven , en mitsdien Maerlant's oudste
was , van welks dagteekening wj niets afweten , maar dat
bj gissing hoogstens een paar jaar vroeger , dus in 1255 of
mogen stellen. De Ilistorie 'ptfzl Troien heeft stellig niet lang
wj
1256
straks trachten
32 DAGTEEKENING VAN ZIJNE OUDSTE WERKEN.
na de z00 even genoemde gedichten het licht gezien.
alle uit dezelfde gemoedsstemming van den dichter
zullen zien , dat hj zich in een later werk nog jong noemt 1).
Bj menigen lezer rjst waarschjnljk de vraag , die wj reeds
van Dr. Franck's lippen hoorden : hoe kon een geboren Vlaming
Zij vloeiden
voort en wij
in den Aleoeander zoo voor Holland en tegen zjne landslieden
partj trekken ? Snellaert heeft de gissing geopperd , dat Maerlant
een aanhanger der Avennen was , die om die X reden destjds zich
buiten Vlaanderen bevond.'' 't Is niet onmogeljk , dat staatkundige
redenen hem het verbljf in Vlaanderen vergalden. Dat hj tot het
Hollandsche grafeljke hof in zekere betrekking stond , is even
aannemeljk. Maar in welke ? Een priester was hj niet , dat bljkt
duideljk uit al zjne schriften. Een edelman was die koene woordvoerder
der Burgerj o0k niet , ofschoon er een adelljk geslacht
van Maerlant bestond. Hj was een dier half geesteljke , half
wereldljke personen , die men Klerken noemde. Een tjd lang is
hj Koster te Maerlant geweest. Mjne vroegere onderstelling : dat
hj later op de kanselarj van den Pronotarius Arnold werkzaam
zou geweest zjn , en dus als schrjver of griëer, eerst aan Koning
W illem en later aan Floris den Voogd verbonden was , laat ik
voor hetgeen zj is. W j hebben haar niet noodig om zjn partjtrekken
voor Paus Innocentius , W illem's patroon , tegen Frederik 11
te verklaren. De jongste uitgevers van den Spieghel hebben gegist ,
1) Dr. Te Winkel stelt den Torec omstreeks l 263 LMaerlantns Weràen , b1.
43) , en de Historle rcn Troyen een of twee jaar later LRoman van Torec,
Inleiding, bl. XXXII) ; maar die jaartallen hangen in de lucht, daar zij
steunden op
zeer langen adem (45,000 verzen) , en Maerlant er dus zeker ::geruimen tijd
aan besteed heeft.'' Ook nadat het gebleken is , dat :lslechts een vierde gedeelte
van hetgeen het HS. van den Merlljn bevat, Maerlantfs werk is ,'*
zegt dr. Te W inkel , LGeschiedenis der Nederl. Letterkunde 1, 814) :,stellig heeft
de valscheveronderstelling , dat de Merbjn een gedicht was van
(Maerlantq geruimen tijd aan de Ristorie van Troyen besteed , en op gron;
daarvan geloof ik de voltooiing van dit werk niet vroeger dan 1264 of uiterlijk
1263 te mogen stellenl' Het eenige wat wij met zekerheid weten , is , dat de
Historie ran Troyen nog tijdens zijn verblijf te Maerlant werd geschreven ,
blijkens 's dichters eigen verklaring in den Spieghel Histoviael , I Part-, 11 B.,
C. l 6 , vs. 25 , waarhij belangstellenden verwijst
11Ten Dietsche, dat wide es becant,
Ende wl maecten te M erlant.''
LEYENSBIJZONDERHEDEX.
dat hj eens te Egmond geweest is 1). Daar intusschen het vermoeden
, waarop deze gissing steunde , ongegrond is , moet zj uit
Maerlants levensgeschiedenis wegvallen. Dat hj Utrecht bezocht
heeft , is waarschjnljk 2). Maar h0e verklaart men dan zjne betrekking
t0t den Heer van Cats en tot Graaf Floris V, aan welke
beiden hj later een boek opdroeg? Is het niet zeer waarschjnljk ,
dat hj met hen te Maerlant bekend werd , daar zj natuurljk met
de Ileeren van Voornegemeenschap hadden , en werkeljk gedurende
Floris' minderjarigheid doorgaans op het eiland Voorne verbljf
hielden ? En zoo begrjpt men o0k , h0e hj er t0e komen k0n om
in den vierden zang van den Aleoeander het Hollandsche wapen ,
den keelen liebaard op het gouden veld , in het schild van zjnen
held te doen prjken , hetgeen echter o0k een bloot toeval kan zjn.
Zoo vele vroegere gissingen moeten laten Varen , WJj*zullen
veoralsnog weer t0t andere onze toevlucht moeten nemen , en we1 reeds
terstond bj de vraag , wanneer onze dichter naar zjn vaderlan;
terugkeerde. Dat dit even na 1261 heeft plaats gehad , komt mj
zeer waarschjnljk voor 5. Kort na den vrede was Jan Yan Avennes
in 1257 gestorven. Dat hief misschien bj den uitwjkeling een der
beletselen voor zjn verbljf in Vlaanderen op , waarheen hj zeker
werd getrokken door de verlichte denkbeelden en de burger-politiek
van gravin Margaretha , die handel en njverheid voorstond , en
wi* J
lnlelding , bl. XXVII : ::Brengt men de omstandigheid , dat M aerlant
het Egmondsche Chronlcon en de beide - destijds zeker nog niet openbaar
gemaakte - giftbrieven kende gin rekeningq , dan schijnt het niet gewaagd
te besluiten, dat Maerlant in persoon de abdij van Egmond bezocht en daar
vermoedelijk de bouwstoFen voor zijne Hollandsche gravenkronijk verzameld
had.'' Deze redeneering steunt op de veronderstelling, dat Maerlant Stoke's
kIjmkroniek niet gebruikt heeft; maar wij zullen het onhoudbare daarvan
aantoonen , a1s wij over dien Hollandschen Schrijver handelen.
:)
3) Dr. Verwijs
(Geschiedenis der
In Utrecht kwam hij denkelijk eerst laat , in of na 1271. Zie hier, b1. 4l,
LNaturen Bloeme, Inl. XXXIX en vlg.) en dr. Te Winkel
Nederl. Letterkunde I , 316) stellen M aerlantfs vertrek later,
lusschen 1264 en 1269. De eerste
sing , dat M aerlant zich omstreeks 1265 of 1 266 in Vlaanderen vestigde ; eene
gissing, dat hij kolx na zijn vertrek uit Holland zijn natuurkundig werk
zegt (In1. XLVII) o. a. : Het is eene gisschreef
; doch gissingen, die eene niet geringe mate van waarschijnlijkheid
bezitten en met welke wij ons biJ gebrek aan stellige gegevens moeten ver-
1)
genoegen *9.
JoxcKsboaTa Ned. Zeffgr/c. M t'ddelcuumn. 11 , 4e druk. 3
34 LEVENSBIJZONDERHEDEN.
reeds in 1252 aan al hare hoorigen de vrjheid geschonken had.
Daarbj kwam , dat graaf W illem , misschien zjn beschermer in
Holland , in datzelfde jaar 1257 overleed , en kort daarop , in 1258 z
ook Floris de Voogd. Dit verslapte wellicht de banden , die hem
in Zeeland hielden. Toen nu door de eindbeslissing van Paus
Alexander IV, bj eene bul van 28 Aug.
gemaakt aan de vjandeljkheden tusschen Margaretha's kinderen ,
en de Gravin ten slotte in 1260 haar wensch aangaande de
1259 een einde werd
erfopvolging in Vlaanderen verkreeg , waardoor de familiestrj:
uitgedoofd werd ; toen die toestand n0g meer werd verzekerd
door eene laatste bu1 van Paus Urbanus IV van - toen
was voor Maerlant de geschikte gelegenheid
te verlaten landsche gebied en zich te Damme te gaan vestigen ,
te eer , wanneer daarbj misschien huiseljke omstandigheden het
verbljf op Yoorne weer minder aangenaam maakten. Te Damme
zou hj, volgens de overlevering , stadsklerkof griëer zijn geworden.
Deze gissingen worden versterkt door hetgeen wj uit een paar
zjner werken leeren. Toen hj den Alelander schreef , was hij
nog jong , en nam , ondanks zjn deftigen stand , deel aan de genoegens
der wereld , die hem , geljk hjzelf verklaart , psoete'' was.
Hj was verliefd , en schreef dat gedicht ter eere van eene sedele
en aanminnige'' vrouw of jonkvrouw , die zjn hart veroverfl
(rgevaen'') had. 't Is te betreuren , dat haar geslachtsnaam niet
tot ons gekomen is , daar hj waarschjnljk wel eenig licht over
's dichters levensgeschiedenis z0u hebben verspreid. W j weten
thans alleen , dat haar doopnaam Gheile was 1).
Omstreeks geljktjdig met den Alezander en de genoemde riddergedichten
, volgens sommigen evenwel eerst na de Hhtorie ran
Troyen :) , ofschoon ik dit nièt geloof , schreef hj den strophischen
dialoog t die onder den naam van Wapene-Martjjn bekend is. Men
heeft het betwjfeld , of dit zelfs wel een werk uit 's dichters jeugd
zou zjn , maar op weinig afdoende gronden ; want het bljkt zoo
duideljk mogeljk uit de warmte, waarmeô hj over de liefde spreekt ,
1261 ,
daar , om het H01-
1) Zie Dr. J. Franck , Alexanders Geesten , Inleiding , bl. XII.
2) Daar, zooals Dr. Verdam herinnert in zijne inleiding op zijne Episodes
uff Maerlant's Nlfork'e van Troyen, bl. 4 , noot 2 , van den Wapene-MartIjn
in dat gedicht geen melding wordt gemaakt.
TIJDSBEPALING VAN DE AIARTIJNS.
het sedelste deljt ,'' geljk hj zegt (Couplet 33) , welken hartstocht
hj bljkbaar niet bloot theoretisch kende l). Dat dit gedicht vol is
van wjsgeerige denkbeelden , maakt geen bezwaar : zj komen
evenzeer in den Alezander en den Torec voor 5.
0p dit gedicht schreef Maerlant een vervolg , gewoonljk Dander
(dat is de tweede) Acrféjol geheeten. Tusschen beide stukken ligt
zeker geen al te groot tjdsverloop , want ook hier komt Jacob
nog voor a1s jong j zooals hjzelf het noemt , nog pwilt-'' W ederom
begint hj te spreken van wat hem pupt herte leet (ligt) ,'' en dat
is : pminne van wiven.'' Daarop antwoordt dan Martjn : r't is
weer a1s altjd , uwe redeneeringen moeten immer over vrouwen
beginnen of eindigen.'' En zoo was het. Jacob verhaalt nu , dat
hj eene vrouw lief heeft 3) , die in 't geheel niets van hem wil
1) 52 , waarin hij Martijn , die de Men zie b.v. couplet liefde een slevel'*
genoemd had ,toevoegt :
1,Martijn , du best cen vreemt druut ,
Du spreecs recht alse een Vriese ruut,
D1e noch noyt en minde.
Alrehande edel fruut
Comt van minnen , uut ende uut ,
Die noyt dorper en kinde.
Die stille mint ofte overluut ,
Hem can gehelpen el geen crllut ,
Dan die hem tevel toesinde.'f
2) Zie boven , I D., bl. 406 , en beneden , bl. 49 vlgg.
3) Ik schrijf het vijfde couplet uit om het verband met wat wij van zijne
levensomstandigheden gissen. Dat couplet luidt aldus :
Alartijn , du salt mi verstaen :
Ene vrouwe wel gedaen
Hevet mi gevaen met minne.
Al dat Gode es onderdaen
Lietic al om hare gaen ,
M ochticse gewinnen ;
Nochtan wetic sonder waen ,
Dat si mijns niet en acht een spaen :
Mijn herte doet mi bekinnen ,
Al souder omme die werelt vergaen ,
Dat soe (z?J) mi niet en soude ontfaen
In hare herte binnen :
Hiertoe nes geen verwinneno**
In den Alexander zegt hij ook , dat eene jonkvrouwe hem :,heeft gevaen.'*
- a:
35
GEAIOEDSSTEMMING.
weten : eene andere beminthem , maar hj is voor haar geheel
de schoonsie aller vrouwen onverschillig , hoewel zj is. Aan welke
moet hj zich hechten ? Ondanks een pleidooi van Maarten ten
voordeele van haar , die Jacob's hart gewonnen had , verklaart
deze zich voor de vrouwe , die he> bemint , ten nadeele dergene ,
36
die ierleke haren sin
Te miwaert draecht, ende hare gespin
Van minnen elre draecht.''
't Is , of een geval uit zjne eigene bittere levenservaring aanleiding
tot dit gedicht is geweest. lmmers in het voorgaande komt
nevens zjne verheerljking der liefde o0k eene klacht voor over
de ontrouw der minnenden , die zeer merkwaardig is. (C0upl. 34 ,
35). Ware liefde , zegt hj , vindt men niet bj hen of haar ,
11Die wankel sijn alse die wint-''
Trouwe minnaars zjn z0o zeldzaam als zwarte zwanen. Menigeen
zegt : zIk sterf van liefde voor u'', en achter uw rug lacht hj u uit 1) !
In den Torec komt eene plaats voor , die nog duideljker schjnt
te spreken , zooals later zal bljken.
Ook daar heet het :
Joncfrouwen troest es al gile ,n'
en daarin is dezelfde bittere stemming te herkennen , die de zoo
even aangehaalde plaatsen kenmerkt.
En nu is het zeer opmerkeljk , dat in den Aleoeander , niettegenstaande
dit gedicht stellig ter eere eener geliefde vrouw was
+
geschreven , aan welke de dichter herhaaldeljk de verzekering
zjner genegenheid geeft , toch eene verzuchting wordt aangetroFen ,
waarin de wuftheid en de
Zegispt ,
hoog wordt
kilhartigheid der vrouwen sterk worden
en daarentegen , als tegenhanger , de vriendentrouw hemelgeprezen
, voor welke ontboezeming te dier plaatse wj
later eene gepaste verklaring zullen vinden.
mag uit dit alles wel het besluit trekken , dat Maerlant
eene vrouw of jonkvrouw beminde , die hem waarschjnljk hoop
op wederliefde had voorgespiegeld , maar die ten slotte uit de
hoogte op hem neergezien en een ander had voorgetrokken.
Men
1) Dr. Te Winkel vat deze plaats op LNoord en Zuid IX , b1. 125) a1s f gedcht tegen de mannen en niet tegen de vrouwen.
LEVENSBIJZONDERHEDEN• 37
Wellicht was dit de oorzaak, die hem noopte Zeeland te verlaten
en zich weer in Vlaanderen te vestigen.
Waarschijnlijk heeft hij den lfTapene:Martijn nog te Maerlant
geschreven; maar zeer zeker had htl die plaats al verlaten, toen
het vervolg bet licht zag. Immers Maarten zegt daarin tot hem:
"Jacob, du woens in den Dam";
en dat daarmede de Vlaamsche stad Damme bedoeld is, lijdt geen
twyfel, daar in het vorige couplet van het Zwin wordt gewaagd.
Men vindt het misschien vreemd , dat Maerlant zich zoo heeft
ingelaten met zaken, zoo geheel in strijd met hetgeen men van
een eerzamen, ernstigen, deftigen geleerde scheen te mogen verwachten.
Dit moet ons echter niet al te zeer verwonderen; want
vooreerst was hy zich niet zoo terstond van zijne ernstige roeping
bewust, die eerst van lieverlede onder den drang der omstandigheden
hem levendig voor oogen ging staan; bovendien, hoe geleerd
hy ook was, hij had een hart en was jong, en dit dreef hem
voort op zijne eerste baan. Trouwens, hij was niet de eenige, die
zoo dacht. De wereldsche, hoffelijke , galante klerken waren in
zijn tijd evenmin eene zeldzaamheid als in later dagen de petits
abbes in Frankrijk, Hijzelf heeft ons, toen hy deftiger geworden
was 1), eene vermakelijke , en voor de karakteristiek zijner eeuw
merkwaardige schildering gegeven van die soort van half geestelijke,
half wereldlijke petits-maitres , wier verkeerdheden hij nu op
deze wijze veroordeelt:
,;'Viven scuwen , dats clerken doen ....
Clerken sullen hem versamen
An gheselscap van goeder namen,
Noch croke winden , no toppen maken.
Heileghe minne en wille Diet smaken
Gingebras no zeduware ,
Musscaten noch gyngebare,
No wederscnden no ontfaen
Clenode, noch laten gaen
Salute, subtijleke ghedicht
Ende met seonen rimen verlicht."
1) Zie Spieg. iu«, III Part. 1 B., C. 39, vs. 33 vlg, en C. 42, vs. 1 vlg,
38 IuEvExsBllzoxoERlfEoEx.
En daarom zegt hij iets verder :
Scuwe , maget 1, , sulke clerke ,
Die bidi soeken de kerke,
Om datsi kennen willen ende scouwen
Beide vrouwen ende jonkvrouwen ,
Ende priesterschap bidi ontfaen ,
Datsi te bet moghen gaen
Daer vrouwen sijn ende magede mede ,
Om te sprekene heimelichede.
Dese setten al haer doen
An haer surcoet ende haer caproen ,
Hoe haer gescoyte ten besten staet,
Om specie ende mossceliaet,
Datsi wel rieken vanden cmlde ;
Nuwe scoen met behagelen hude,
Thaer gelu enten crooc ;
Met vingerlinen verciert ooc :
Si gaen rechts of si pleyen souden.
Hier af , maget, saltu di houden ,
Ende peinsen dicke ende vele :
Dit en sijn niet clerke , maer menestrele.''
Tot dezulken had Maerlant in
behoord , en eerst van lieverlede
geworden. Sedert evenwel is er dan
zjne jeugd zeker min of meer
was hj stemmiger en ernstiger
ook van liefde ter nauwernood
sprake meer : hj legt zich geheel en al , met hart en ziel , op de
Didactiek toe. Hj was daar al vroeg meê begonnen ; want reeds
in de Historie ran Troyen herdenkt hj
dien Sompniarys
Ende den corten Lapidarys.''
Deze werken zjn niet tot ons
gissen , wat hun inhoud geweest
droomuitlegger : wellicht handelde
van droomen uit te leggen. De Lapidarys tlc.pï#crfzf,sl was waarschjnljk
een kort vertoog over de krachten , die men aan verscheiden
steenen toekende : m isschien wel eene vertaling of omwerking
van den Lqpidarius van Marbodus 1) , van 1096 tot 1123
gekomen , en wj kunnen alleen
zj. Ducange kent somnçarrius als
Maerlant's boek over de kunst
1) Verg. Prof. Grosshans in De Taal- en Letterbode van Verwijs en Cosijn
III , 319 , en Herrigfs Archiv , 1881 I , S. 358.
TIJDSBEPALING VAN DER NATUREN BLOEME.
bisschop van Rennes. In allen gevalle was het een voorlooper vaa
het twaalfde boek van het werk : dat thans in de eerste plaats in
aanmerking komt. Het voert den titel van Der Naturen Bloeme ,
en is naar het Latjnsche boek De scftfrï.q rerum van Thomas Van
Cantimpré bewerkt. Het oorspronkeljke is vtlpr 1256 , waarschjnljk
reeds vppr 1250 voltooid , en men mag aannemen , dat de vertaling
niet lang na de straks vermelde werken is t0t stand gekomen , toen
Alaerlant eerst kort weder Op Ylaamschen bodem gevestigd was.
De opdracht aan Heer Klaas van Cats verspreidt over den tj;
der vervaardiging niet veel licht 1) ; maar toch is het niet waarschjnljk
, dat de dichter betrekkingen met dien Zeeuwschen edelxnan
za1 hebben aangeknoopt, nadat hj
Ook in dit werk spreekt hj nog van liefde , wier ketenen hj
zelfs een paradjs noemt 2). En terwjl in het werk , dat bljkbaar
op Vlaamsch grondgebied geschreven is - hj zegt zelf : shier in
Vlaenderlant'' - doorgaans het gemeene Dietsche taaleigen gebezigd
wordt , vindt men dikwjls naast de algemeen gebruikeljke
Zeeland verlaten had.
uitdrukking de gewesteljke Vlaamsche opgegeven. Is het niet , a1s
of de schrjver er zich op toelegt om ook voor zjne landgenooten ,
wier tongval hj zich had afgewend , goed verstaanbaar te zjn ?
Dit alles schjnt er voor te pleiten om dit werk terstond na de
vroeger vermelde te plaatsen.
Daarop volgde denkeljk de Heimelqkheid der Helmeljkheden.
Het is opgedragen aan een neef des dichters , van wien men niets
naders weet. W ellicht stond hj in betrekking tot het Hollandsche
Hof. Onmogeljk niet t dat dit gedicht , hetwelk een
cursus over regeerkunde behelst . geschreven zj met het doel , om
onder de oogen te worden gebracht van een of ander aankomenë
Vorst ; en dan denkt men natuurljk het eerst aan Floris V , t0t
is het immers
1) Hij komt nog in diploma's van l 270 , 22 en 74 voor. In het begin van
1283 is hij overleden , blijkens de uitgave van het Oorkondenboek. Vgl. Verwijsf
Naturen Bloeme XLI vlg. ; verwarring met zijn zoon , evenals hij Klaas geheeten,
is dus niet meer mogelijk.
Dat met den jongellng , dien de dichter ergens toespreekt , niet de Heer
van Cats is bedoeld , maar elke jongeling , die het boek in handen mocht
Qrijgen , springt in het oog.
2) Bij Bormans I , b1. 280. Dit denkbeeld kan echter uit het oorspronkelijke
ZiJ'n overgenomen.
39
40 RIJMBIJBEL.
wiens vader en voogd Maerlant , naar onze meening , in betrekking
had gestaan. Ware die gissing juist , dan gaf zj eene vingerduiding
aangaande den tjd der vervaardiging, daar de jeugdige Graaf
van Holland in 1266 de regeering aanvaardde 1).
Dan komt de It'jmbjjbel , die den eersten dag van het jaar 1271
voltooid , maar zeker wel een paar jaren vroeger begonnen werd.
Uit den proloog van dit werk bltjkt , dat 's dichters geschriften
herhaaldeljk tegenspraak hadden ondervonden. Dit geschiedde
natuurljk vooral van den kant der geesteljkheid , die , geljk wj
zullen zien , maar al te dikwerf aan Maerlant's kastjding blooi
stond. Men schjnt van de gelegenheid , die zich nu opdeed , gebruik
te hebben gemaakt , om hem sterker te vervolgen. Hj getuigt dit
zelf in zjn Spieghel ffï.sfprfcdl. l-loever die vervolging zich uitstrekte ,
zegt hj niet ; en oOk uit de woorden van een zjner scholieren ,
die er aan herinnert 2) , is het niet met volkomen zekerheid op te
maken. Maar het bljkt toch , dat hj zjnen verbolgen tegenstanders
het App/'d had moeten bieden J. en waarschjnljk is de overlevering
juist , die zegt , dat hj zjn boek aan een onderzoek moest onderwerpen.
De zaak schjnt nog al gerucht gemaakt te hebben, daar
ook de schrjver van een proza-Bjbel uit dien tjd er toespeling
op maakt.
Yeertien jaren later begon hj zjn hoofdwerk , den Spieghel
H istoriael.
Heeft hj in dien tusschentjd niets geschreven ? lk weet alleen
twee gedichten van langer adem aan te wjzen , die waarschjnljk
in dat tjdvak vallen. 't Zjn de levens van Ste. Clara en van St.
Francisclls , waarvan het eerste schjnt verloren gegaan. Daarbj
komen dan waarschjnljk nog de Maria-3nirakelen , waarvan wj
vroeger 3) spraken , en enkele strophische gedichten.
W ellicht had Maerlant zich voor den Bisschop van Utrecht
1) Van Wijn , Nalezlng op m cpcnccr , bl. l 38.
5 Jan de Weert , van Yperen , schreef even vöör 1350 in zijne Disputacie
rcn Rogier ende ql'an , couplet 6 , over Maerlant :
svant die Bibele hi in 1, Dietsche ontsloot ,
Ende voor sijn dicht thooft hi boot
Voor dies hadde toren-''
5 Geschiedenls der Ned. Zef/er/c. in de x'Uïcuelccuttleg? , 1 D. , b1. 450 vlg.
RIJAIBIJBEL. - FRANCISCUS. - DRIEVOUDICHEDE.
moeten verdedigen ; hj schjnt althans zich in de Bisschopssta;
te hebben opgehouden 1). Diâr toch werd hem verzocht , waarschjnljk
door de Minderbroeders , het leven van den H. Franciscus
naar het Latjn van den H. Bonaventura (1261) te vertalen. Hj
voldeed misschien te gereeder aan dien wensch , omdat hj door de
uitgave van dit werk goed kon maken , wat hj met den Rjjmbqbet
verbruid had. Daartoe diende bljkbaar o0k het strophische gedicht
Vander Drievoudicheden , dat als eene orthodoxe geloofsbeljdenis
is aan te merken , die hj besloot met de verklaring, dat wie met
dit Credo niet instemde , den vuurdood , als voorsmaak van de
helsche foltering , waard was.
Dat dit stuk na den Rjjmbjjbel werd opgesteld , schjnt voldoende
te bljken uit toespelingen Op en weerklanken van den proloog en
den epiloog van dat werk. W aarschjnljk
ook nOg een paar andere strophische gedichten van geesteljken
inhoud.
behooren t0t dezen tjd
Eindeljk in 1284 2) begon hj den Spieghel Hhtoriael.Aan elke
der twee partien , die hj geheel afwerkte , besteedde hj ongeveer
een jaar. De eerste , die 33,000 verzen telt , is van 1284 tot 1285
geschreven ; de derde , 40,000 verzen groot , van 1285 tot 1286.
Sedert sehjnt het werk niet zoo vlug meer gegaan te zjn. Van
de vierde partie schreef hj niet veel meer dan 18,000 verzen , en
hj moet daaraan toch wel drie of vier jaren zjn bezig geweest ,
daar het laatste
De schrjver werd
gedeelte eerst in 1290 te boek gesteld schjnt 3).
oud en zwak en was misschien ziekeljk ; immers
hj bad reeds bj den aanvang vaa het werk om sgesonde daghe.''
Aan het eind der eerste partie gekomen , schjnt hj zich vermoeid
gevoeld te hebben. Hj verklaarde daar eenigen tjd te willen
41
borgstelling van :ldettalfbondert pont'' en onder
de ,jborghe van Jacob van den Damme'' o.a. Heynric van Merlant ; hij opperde
(Gids , 1881 , 111, b1. 333) het vermoeden , of deze borgstelling betrekking kon
hebben tot eene , M aerlant opgelegde geldboete.
') Dr. J. Te Winkel meent (llaerlallt's Worlzn , bl. 58 , noot 2) , dat hij
reeds een of twee jaar vroeger aan den Spkeqhel begon ; maar de tijd , dien
M aerlant dan aan de samenstelling der eerste partie zou besteed hebben ,
ware in geen verhouding tot dien , welken hij voor de derde gebruikte.
3) Zie de lnleiding op de uitgave van den Spieghel Historiael door De
Vries en Verwijs , b1. LXII-III.
1) Prof. Gallfe vond eene
42 SPIEGHEL HISTORIAEL.
rusten. Hij hoopte het werk van Vincent van Beauvais, dat hy
navolgde, ten einde toe af te werken, als by bet zoover kon
brengen ("connen wyt geleesten"). Misschien vreesde hy, dat hy
den Spieghel niet geheel zou kunnen voltooien: hy sloeg daarom
de tweede partie over, die hoofdzakeljjk over legenden en martelaren
zou loopen, om te spoediger aan de nieuwe geschiedenis te
kunnen beginnen. Hy voleindigde de derde partie, maar bleef in
de vierde steken. liy had weer rust noodig ; doch hy scheen te
voorzien , dat het nu niet "ene stonde" zou zijn , maar wellicht
geruimen tyd, voordat God hem zou vergunnen er weer aan toe
te komen,
En dat gebeurde niet eens, de dood kwam tussehenbeide en
andere handen moesten zyn werk voltooien.
Gelijk het oorspronkelijke op last van een Vorst werd ondernomen,
zag ook de vertaling onder vorstelijke bescherming het
licht, en weI van den Hollandschen Graaf Floris V, die zoo vele
bljjken heeft gegeven van genegenheid voor de burgeri]. Aan hem
werd de Spieghel Historiael opgedragen.
Des dichters zwanezang was eene warme aansporing tot een
nieuwen kruistocht, die hy betitelde TTan den lande van Oiereee.
Daar er in gewaagd wordt van de verovering van Akers door de
Sarracenen (12 Mei 1291), is ook de tyd van vervaardiging van
het gedicht aangegeven.
Daarmee is de lyst van Maerlant's werken ten einde, en tevens
het weinigje medegedeeld, dat zich van zyne uiterlijke Ievensomstandigheden
Iaat gissen. Hi] sehjjnt , zooals reeds gezegd is, omtrent
het jaar 1291 gestorven, en in de stad Damme begraven te zijn,
Daar is ruim anderhalve eeuw later ~ene grafzerk voor hem opgericht,
met een Latijnseh opschrift, dat zyn lof verkondigt 1).
Men beweert, dat Maerlant op een balk in het stadhuis te
Damme staat afgebeeld; en dat zou een hulde zijn, hem gebracht
als Griffier der stad, De overlevering heeft hem met die betrekkiug
bekleed; maar men weet niet, waarop zy steunt, Is het op laatstgenoemde
afbeelding, dan is die steun zeer zwak. Het stadhuis
J) Ret is zeer te bejammeren, dat bet in 1584, toen de zerk reeds zeer
afgesleten 'was, genomen afschrift niet betrouwbaar is. Anders stond ten
minste als zijn sterfjaar het jaar 1300 vast.
LEVENSBIJZOXDERIIEDEN. 43
zelf toch dagteekent eerst van 1466 1). En als men in aanmerking
neemt , dat bedoeld beeldje een man voorstelt in de kleedj van
een geleerde , in een boek schrjvende , dat op een lessenaar ligt;
voorts , dat er een pendant is , dat Koning David op de harp
spelende verbeeldt , dan kon het we1 wezen , dat men slechts in
het algemeen de W etenschap en de Kunst of de Poëzie heeft
willen voorstellen. En dit komt mj het waarschjnljkst voor.
Voor weinige jaren (18ç0) is door het Belgisch Staatsbestuur
den verdiensteljken man te Damme een standbeeld opgericht.
Mr. C. A. Serrure , .L ran Ilaerlant en zijne werken , 2e uitg. , bl. 1 1.
DE ROM ANTIEK IN HANDEN DER KLERKEN.
MAERLANT.
W j zagen reeds , dat Maerlant , alvorens zich geheel te wjden
aan leering en verbetering zjner tjdgenooten , alvorens de belangen
van den kleinen man te bepleiten , zich gedurende zekeren tjd
bewogen heeftOp het gebied der romantiek. Het is niet meer dan
billjk , dat wj hem op dit aristocratisch terrein volgen om te zien ,
hoe zjne taak als romandichter heeft
Daarna zullen wj , voordat wj zjne leerdichten en die
aan een nader onderzoek onderwerpen , nog kennis maken met de
pogingen van een zjner jverige volgelingen om de romantische @
gedichten uit den sagenkring van Koning Artur , die hj had leeren
kennen , voor den hun dreigenden ondergang te redden.
h ij zich van gekweten.
zjner school
W at Maçrlant betreft, moge men zich bj den eersten oogopslag
verwonderen , dat hj , de ernstige man , die , toen men hem
voor het eerst leerde kennen , niet slechts het toonbeeld was van
den nuchteren didacticus , maar die tevens optrad als de meest
besliste tegenstander van de romandichters : zich aan diezelfde
romantiek bezondigd heeft ; maar hem daarover hard vallen , zullen
wj zeker niet. Te minder , als men mag vermoeden , dat de levensomstandigheden
waarin hj verkeerde , hem aanleiding gaven tot
het kiezen zjner wereldsche stof ; want het ljdt geen twjfel , of
hj heeft in
die dagen
ook
zjne jeugd in adelljke kringen verkeerd , en was in
luchthartiger dan later , toen zjne levenservaring hem
op den ernst van het leven gewezen had. Trouwens de kiem ,
die zich in 't vervolg z0o rjk zou ontwikkelen , was in dat tjdperk
van swereltlike minne'' al bj hem aanwezig : reeds zjne romans
ademen min of meer den geest ) waarvan zjne latere werken z0o
IS DE ALEXANDER ZIJN EERSTE WERK?
geheel doordrongen zjn. Dit bljkt alspoedig uit de keuze zjner
onderwerpen , maar vooral uit de eigenaardige behandeling. Zoowel
het een als het ander Openbaart zich echter pas van lieverlede.
Zjne eerste schreden in de letterkundige wereld zette hj, wanneer
wj ons niet bedriegen ,
en zoo daarin toch de
op zuiver aristocratisch-rolnantischen bodem ,
didactische geest zich , a1s zjns ondanks ,
openbaart, dan is het bljkbaar met schroom , en als in het voorbjgaan.
Deze stelling za1 waarschjnljk vreemd klinken voor al wie
meent, dat de Alezander zjn eerste werk was , geljk algemeen
wordt aangenomen 1).
Maar is dit wel zoo ? Ik heb tegen het heerschende gevoelen
de volgende bedenkingen:
Vooreerst doet zich de
dat Afaerlant, toen
had ingeruimd gedichten , zooals wj weten , dat
het geval was in Alezanders Geesten , de Hhtorie van Trpgezl en
evenzeer in het eerste gedeelte van den Graal-Merljjn-s-oman , of
vraag op , Of het we1 waarschjnljk is ,
eenmaal aan de didactiek h ij z0o groote plaats
in twee of drie
hj daarna geheel en al zou zjn teruggekeerd tot de ridderljke
romantiek, om die na eene proefneming weez op te geven ? Men
zou kunnen antwoorden , dat die terugkeer tot de oude richting
zich wellicht laat verklaren uit natuurljke oorzaken , b.v. als hj
Xmet de nieuwe richting , die hj beslist insloeg , niet zooveel geluk
h:d , als hj er zich van voorstelde.'' Dr. Franck , wiens woorden
ik hier gebruik 2) , zegt , dat dit werkeljk het geval sschjnt''
geweest te zjn. Maar waar ter wereld is er een spoor van dien
schjjn te ontdekken ? De gissing schjnt haar ontstaan alleen te
danken te hebben juist aan het Terrassende van het feit , dat
anders niet te verklaren z0u
Maar de opsomming D .oyen dan , en Net feit,
dat in den Merlqn alleen van den Aleoeander gewaagd wordt?
ziJ- n.
in de Hhtorie 'pcp
1) Ik wijs slechts op deze uitspraak van een zoo kundig man als Dr. J.
Franck in de inleiding op zijn Alexanders Gee.sfen , b1. VI : s,lnzonderheid uit
de Historie rcn Troyen blijkt , dat Alexanders Geesten het eerst bekende werk
van den dichter was . . . . Dus za1 het dan ook we1 de algemeene overtuiging
wezen , dat M . met het hier uitgegeven werk het eerst a1s dichter voor het
groote publiek is opgetreden.''
5 Alexanders Geesten , Inleiding , b1. XIV.
46
W at het eerste betreft , weten wj stellig , dat het eerstgenoemde
werk niet het oudste is. Er staat immers , vs. 57 ) nadat de dichter
zjn naam genoemd heeft :
Is DE ToREc ogoER ?
Hier toe voren 11 dichten hi Merlljn
Ende Alexander uytten Latijn ,
Toerecke ende dien Sompniarys
Ende den corten Lapldarys.''
Nu weten wj , dat het tweede gedicht in het eerste wordt aangehaald
1) , en dus , dat de volgorde hier niet chronologisch is.
W aarom zouden wj dan genoodzaakt zjn den Toreo voor Maerlant's
derde werk te houden ? A1s de schrjver dier regels hier
eens , zjne herinnering raadplegende , van het laatste (derde) was
uitgegaan om tot het eerste op te klimmen ?
En wat de andere tegenwerping betreft, door Te W inkel aldus
geformuleerd :) : slladde Maerlant , toen hj den Merlqn dichtte ,
reeds iets anders geschreven dan den Alerander , hj zou dit wel
niet onvermeld hebben gelaten : de Tprdc is dus geschreven na
den Aleoeander en den Merl'jn ;'' - men kan daarop antwoorden ,
dat voor deze aanhaling , met uitsluiting van een eventueel vroeger
werk , allicht eene natuurljke aanleiding bestond. Zou dit niet het
geval zjn , als b.v. Maerlant met zjn eerste werk niet veel op
had , deels omdat hj van de zuivere romantiek was teruggekomezl ,
deels omdat het niet goed was opgenomen door zjne omgeving ?
Dit laatste
De Alezander begint met een proloog , die onmogeljk de inleiding
tot een eersteling kan zjn. De dichter moet reeds vroeger a1s
schjnt werkeljk het geval te zjn geweest.
àoodanig zjn opgetreden met een werk , waarover hj door zjne
benjders was doorgehaald. Men oordeele :
1,Het es costume ende sede ,
Alse men iet nietzwes in ene stede ,
Eerstwerf vertellen hoort ,
Some sijn si also verdoort ,
Dat sijt lacllteren , al eest goet.
Ic wane we1 dat nidechede doet ,
Ofte dat sijt niet en verstaen.
1) Ilerlljn , vs. 36.
') Roman rcn Torec, Inleiding, bl. XXXII.
DE PROLOOG VAN DEN ALEXANDER.
Some die liede , sonder waen ,
Die hovesch sijn ende wel gheraect ,
Segghen dat es wel ghemaect
Ende gheven hem prijs ende lof.
Groot wonder hebbic daer of,
Hoe die werelt es so verk-eert.
MTant ons die scrifture leert ,
Dat God alle dinc maecte goet.
W at eest dan , dat den mcnschc doet
So sere vergheten alle doghet,
Dat ghijt alle merken moget ,
Als men hem enighe doghet leert,
Dat hijt emmer ten archsten keert ,
Alse hijt niet te rechte en verstaet ?
Sere ontsie ic dusdaen baraet.
N' ochtan so willics bestaen
Dore hare , di mi heeft ghevaen ,
Te scrivene Alexanders geesten.
Ans mi God , ic saelt volleesten ,
Al lachterent, diet niet en verstaen.
Dat willic al te winde slaen.
A1 hebben sijs nijt , mine rouc.''
47
lk weet wel , dat de 22 eerste verzen pniet van Maerlant's eigene
vinding zjn , maar eene vertaling van het begin van pGualtheri
Prologus in Alexandreïba'' 1) q doch ik vraag , waarom zou hj dit
gedeelte van den proloog hebben nagevolgd , wanneer het niet op
zjn eigen toestand paste ? En h0e kon hj vermoeden (vs. 27) dat
men hem om zjn nauweljks aangevangen gedicht zou plachteren'',
wanneer hj zoo iets niet bj eene vorige gelegenheid ondervonden
had ? Hj moet dus wel vöör den Alerander een ander werk hebben
in het licht gegeven , waarin hj senighe doghet'' had geleerd.
W elk was dit werk ? Ik zou wel willen zeggen : de Wapene Xhrff/zl ,
hetgeen veel zwarigheden uit den weg zou ruimen. Maar ik waag
het niet , omdat de toon van dit gedicht voor een eersteling mj
te kras toeschjnt. En dan bljft alleen de Tol-ec over.
Ik waag het niet uit taal of rjmsysteem eenig gevolg te trekken
aangaande den ouderdom van dit gedicht :) , dat door de hand
1) Dr. Franck, Alexanders geesten. Aanteekeningen, bl. 397.
2) Dr. Franck is van oordeel LAlex--ueesten , Inleiding , bl. LXIII) , dat
deze roman tot zoodanig onderzoek niet bruikbaar is ; want jyer is geen twijfel
48 TIJDSBEPALING YAN DEN TOREC.
van een omwerker , denkeljk dengeen , die het in den Lancelot
inlaschte , groote veranderingen heeft ondergaan. Bj nauwkeurig
onderzoek vindende , dat het hoofdstuk van didactischen aard in
rjm- en spraakgebruik van de rest Onderscheiden is , z0u men
daaruit wellicht besluiten , dat dit gedeelte niet oorspronkeljk t0t
Maerlant's werk behoorde , maar Varin gevoegd is. Men zou zich
bedriegen , daar dit hoofdstuk in vorm bjna geheel overeenstemt
met andere deelen van het gedicht , welke minder door den 0mwerker
zjn verminkt , nameljk het begin en het eind 1). Eindeljk
is het opmerkeljk , dat Maerlant later dit gedicht zelfs niet meer
aan , of dit werk is , zooals wij het hebben , niet uit de pen van M. gevloeid.
Ik ben zelfs overtuigd , dat het zulke veranderingen heeft ondergaan , dat
deze het voor ggenoemde doeleindenq geheel onblmikbaar maken.''
Dr. J. Te Winkel zegt van de stoplappen , dat zij Tgzooral in den roman
van Torec, die ook in andere opzichten Maerlantfs zwakste werk is , in te
groot aantal voorkomen.f' M aerlant's Y cr/cen , bl. 392. In de inleiding op
zijne uitgave van het gedicht zegt hij , b1. XX : lrHet geheel is mat , zelfs de
stijl, die rijk is aan stopwoorden . en overrijk aan het telkens voorkomend
zijm #cer op daernaer-''
W erkelijk komt het laatste rijmpaar daarin 62 maal voor. De gewone stoplappen
zijn niet zoo dicht gezaaid : Godweet , 13 maal ; secglc tt , 36 maal ;
sonder waen , 24 maal ; rorwaer , 29 maal ; voorts eene enkele maal (5) twaren
en sonder sage. Op bijna 4000 verzen is dat niet veel.
1) Merkwaardig is het , dat noch het rijm daer : daernaer, noch eenige stoplap
wordt aangetroFen in de omstreeks 400 verzen
den burg srvan aventure'' verhaald wordt.
aanvangsregels voor; secgic u tweemaal in de eerste l 50 verzen , en dan niet
weer ; orer waer en sonder sage eenmaal in 't begin , en sonder waen eenmaal
op het eind. Bij nader onderzoek vinden wij , dat er op dit punt overeenkomst
is tusschen vs. 1-600 (A) , 2245-2639 (B) , en 3080-3840 (O) y die van de
rest merkelijk afwijken. Ik wijs op de volgende woorden in 't rijm : Godweet
(13 maal) , in A. 0 , B. 0 , C. 0 , (ook niet vs. 897-1446). Secgbic u (36 m.) ,
in A. 0 , B. 2 (in 't begin , vs. 2304 , 2329) , C. 4. dpnder waen (24 m.) > in
(2345-2639) waarin het bezoek in
Daer : daernaer komt alleen in de
A. 2 , B. l (bijna op 't eind , vs. 2628) , C. 5, (niet vs. 997-1409 y noch
3557- 3803). Vorwaer of over waer (23 m.) , in A. 4 , B. 3, C. 6 , (niet vs.
777- 1037 , noch 1372-1608). Daer : daernaer (62 m.) , in A. 2 , B. l , 0. 9.
Nu : u (25 m.) , in A. 4 (maar niet vs. 1-398) , B. 0 , C. 6. Doe : toe (4 m.) ,
in 1k.
C. 2. srier
0 , B. 0 , C. 1. Rime riche (l4 m.) , in A. 5 , B. l (op 't eind , vs. 2605) ,
gelijke rijmen (alle op aen) (6 m.) , in A. l , B. 0 , C. 0. Sle : ml ,
in A. (vs. 266) ; Amie : di, in A. (vs. 328) ; Drie hi, in B. (op 't eind , vs.
2613) ; niet in C.
WAT WERD IN DEN TOREC GELAAKT ? 49
uoemt. Den Merlù'n
naam te verraden
vermeldt hj
en met schampere
wenk? samengenomen ,
redenen v00r het vroeger ontstaan
het oorspronkeljk begin en slot van
eompilator weggesneden , wj zouden
vonden hebben.
Over inhoud en
Alles
althans, zj het o0k zonder zjn
afkeuring. Is o0k dit geen
meen ik1 dat er gewichtige
van den Torec pleiten. W are
het gedicht niet door dien
misschien daarin licht gedichterljke
waarde , of liever onwaarde , hebben
wj reeds gesproken 1). Wj kunnen ons hier t0t het behandelen
van enkele bjzonderheden bepalen.
De eerste vraag , die zich dan opdcet , is deze : zoo het werk
door Maerlant's omgeving werkeljk is afgekeurd , wat kan daarvan
de reden Zeker niet de stof van het verhaal , waartegen
gehoor niets kon hebben in te brengen 5
en de gebreken ) die er in 0ns oog den stempel van 't verval der
ïeweest zijn ?
een aristocratisch
ridderljke kunst op drukken , werden toen zeker niet opgemerkt.
D. e critiek kan dus alleen het hoofdstuk hebben gegolden , waarin
ju'ist de hoogere stand werd gegeeseld. Dat was iets nieuws ,
zooals het gedicht zelf zegt , vs. 2243 :
Nu labic bliven vander joncfrouwen , YE
nde sa1 van Torecke scriven vort
Dies gi noch niet en hebt gehort'' 2).
Of was het misschien , omdat de jonge dichter daarin toespelingen
maakte op zjn eigen toestand ? Zelfs met het weinigje , dat wj
van Maerlant weten , is er we1 aanleiding om te vermoeden , dat
er o0k van dien kant actualiteit was in hetgeen men in de pcamere
van wjsheden'' verhandelde.
In den aanvang wordt er in het
schap'' brengt voordeel aan ; maar
.daarvan niet veel te hooren. Dan
algem% n gesproken : svroetder
liede dulle moet'' geeft
gaat men t0t bjzonderheden
Boven , I D. , bl. 404 vlgg.
En daarop slaat dan de proloog van den Alexander :
Hets costume ende sede ,
Alse men Qt nk'euztw in ene stede
Eerstwerf vertellen hoort ,
Some sljn si also verdoort ,
Dat silt lachteren , al eest goet-'f
JoxcKsl-oE'r , zved. Letterk. Jfude/eeuttlen , 11 , 4e druk.
HET gXIEUWE ,1 IN DEN TOREC.
over. Eerst komen , zooals het past , de ,,H0ghe Heeren'' aan de
beurt. Zj moesten het algemeen ten voorbeeid dienen , maar ach!
hun ontbreekt elke goede eigenschap , en dat werpt zjne schaduw
over het geheele volk , want
Als lantsheeren sijn van ikllen doene
Scamens hem te min die baroene'';
doch niet alleen deze , ook het sgemene diet'' vervalt daardoor
t0t alle kwaad. Alle deugd teert weg. En dan volgt op eens deze
onverwachte wending :
1,Ens gene doget sine comt van minnen.''
Dan gaat men er toe over den voorrang te bespreken , aan sommige
goede eigenschappen t0e te kennen. Hovescheid is den wjzen
spreker het hoogste 5 want (alweer !)
Die dorpere es , . . . . .
Hine sverd nemmer wel gemint.''
Daarop wordt de moed geprezen , en verder - na eene bljkbare
gaping in den tekst (achter vs. 2457) -- is de mildheid aan de.
beurt , die de juiste maat niet overschrjdt 1). Dwaze giften zjn'
verkeerd , en te veel geven is domheid. Sommigen , en
11Dat sijn daer ic ane nu taste ,0
leggen dat z0o uit , dat men
hun liever is dan hunne eer en
zjn goe; niet moet vasthouden , dat
het heil hunner ziel ; en dat noemen
zij verstandig zijn en maat houden. Maar de ware middelmaat
kenteekent een volmaakt man , wat sommigen ook mogen zeggen.
Ach , herneemt een ander , de boozen hebben de overhand :
11Conste was wilen groet gewelt:
Nu neest anders niet dan gelt.''
Daarbij wordt deze opmerking gemaakt , vs. 2464 :
11M ate es goet in allen spele ,
Daerne es te luttel no te vele ;
Met rechte prijst mense in aventuren ,
W ant si mach lange geduren.*
Dit schijnt mij een inlapsel van den afschrijver of compilator , dat den
samenhang verbreekt. Is met Jn aventure'l bedoeld : in ridderromavs' Dan is
dit in overeenstemming met den l'Voriaen ; maar stellig niet uit de pen van,
den dichter van Torec.
Den rijke leent men
is dwaasheid :
HET ,XIEUw E 11IN DEN TOREC.
gewillig het 00r; maar wat de arme zegt,
11Armoede es grote scame ,''
zj stelt alle goede eigenschappen in de schaduw : mildheid ,
schoonheid en jeugd. Mildheid ? Zj bestaat niet meer ; vrekheid
is over de geheele aarde verspreid , want
11Quaet cruut es gewassen Saen.55
Daarop wordt zonder overgang een ander hoofdstuk aangeroerd.
Eene jonkvrouw staat nameljk op om den l0f der reine minne
van maagden te verkondigen :
11W ant die maget es scone ende rene
Recht alse die rose es scoenst allene
In den bogaert. Oec sijn van allen
Vrouwen die rosen afgevallen'' l).
,1. . . . Settet ieman sinen moet
Daer een ander sinen wille doet ?'*
W aarom , vraagt ze,
Toen stoof eene getrouwde vrouw op , en riep : pwat is dat voor
taal?'' 't Is alles onwaar. Eene jonkvrouw geeft woorden , maar
toont hare liefde niet door daden ; blzitendien houdt zj er we1
zeven aan haar snoer , en
11Dien si meest mint int covent ,
Dien doetsi den meesten torment ;
Als hi waent sijn ongeval
In corten tiden verwinnen al,
So eest al verloren op ene wile.
Joncfrouwen troest es al gile.''
Vrouwenminne daarentegen is het ware. Zj toont hare liefde.
En de getrouwde vrouw weet het z0o aan te leggen ,
s:lqlatse niemanne sijn pene Eprijs ?q onthout ;
Ende dats te prisene utermaten.''
1) Men ziet, dat ik mij niet vereenig met de door Te W' inkel voorgeslagen
verbetering van den b. edorven tekst.
52 TOESPELING OP EIGEN TOESTAXD.
Z0o ging
de dichter laat het bj deze voorbeelden.
het nog lang voort over allerlei onderwerpen ; maar
W aarom juist deze gekozen , en waarom z0o van den hak op
den tak gesprongen ? Ik waag het te gissen - maar het bljft eene
bloote Onderstelling en niets meer dat Maerlant alleen datgene
opnam ,
toestand
Hier wordt bljkbaar de zedeljke
wat in zijne omgeving viel op te merken , en wat op zijn
paste.
atmospheer geschilderd , waarin
men in de hoogste kringen , misschien wel aan het Grafeljke Hof
leefde. Aan den eenen kant werd er veel geld verkwist , maar aan
de andere zjde speelde de gierigheid eene groote rol. Dit schjnt
den dichter persoonljk geraakt te hebben : hj behoorde zeker tot
die door de fortuin slecht bedeelden , die men met den nek aanzag ,
en hj schjnt over de welwillendheid zjner edele patroons niet
bjzonder tevreden. Dat alles maakte zjn toestand daar ter plaatse
weinig behageljk ; en kwam er nu nog iets bjzonders bj, dan k0n
hj allicht reden vinden om zich uit die omgeving te verwjderen.
Het zedeljk gehalte der vrouwen , die hj daar had leeren
kennen t was niet zeer zuiver. Reeds in den aanvang van den
roman vertellende , dat twee jonkvrouwen samise'' hadden , voegt
hij er bij vs . 7 8 :
Maer dat was 1, in goeder wise :
Dat doe amise hieten sonderlinge ,
Dat waren getrouwe vrilinge.''
toen; maar in 's dichters tjd had het woord eene
andere beteekenis. En h0e weinig gemoedsbezwaren men in dit
opzicht had , leert het pleidooi der gehuwde vrouw. W at kon aanleiding
geven , dat hier kuische en overspelige zinneljke liefde
tegenover elkander gesteld worden ? Is er niet iets , dat ons toe.,
Quistert : Maerlant , die jeugd en schoonheid bezat , werd door
Potiphar's vrouw om liefde aangezocht , maar hj wendde zich van
haar af, want hj had zjne liefde geschonken aan eene jonkvrouw ,
die hem misschien niet ongenegen was , maar hem toch ten slotte
Xden meesten torment'' aandeed. Zeer merkwaardig is in dit verband
het vjfdecouplei uit den Tweeden X'crffjzl , dat duideljk op
toestand schjnt te zinspelen , ofschoon de gevolgtrekking : waartoe
de dichter daar komt : bevreemdt. (Zie boven ) b1. 36). Dat hj ,
dezen
Zoo was het
TOESPELING OP EIGEN TOESTAND.
toen hj den Tol-ec schreef , in de strikken der min verward was ,
kan nauweljks betwjfeld worden 1). Zjne gemoedsstemming komt ,
dunkt mj , aan den dag in de woorden , die hj zjnen held in
den mond legt (vs. 1228) ; en hj dacht misschien aan hetgeen
hem zelf wedervaren was , toen hj de slechte behandeling van
Mabilie's minnaar herdenkende , dezen liet uitroepen :
53
Ay minne . . . . es dit u raet -
Gi , daer die werelt al bi staet ,
Gi , die alle hovescheit wiset ,
Gi , die alle werelt priset ,
Dat gi joncfrouwen dit brinct ane ,
Die altoes dragen uwe vane ,
Te doene aldus gedane daet ?
Ay minne , gi sout reinen raet
Altoes uwen lieden geven ,
Die u dienen al haer leven !
Es dit u raet , scone M abilie ,
Dat gi mi doet sulke mertelie ?''
Ik durf niet zoover gaan van te vermoeden , dat Alaerlant's
schoone Mabilie z0u geheeten hebben ; maar dat er verband is
tusschen deze regels en hetgeen wj in de pcamere van wjsheden''
vernamen , komt mj hoogstwaarschjnljk voor.
De pleidooien , door de twee edelvrouwen gehouden , schjnen
mj een naklank te zjn van hetgeen eene eeuw vroeger aan de
hoven van Champagne en Vlaanderen vaak geschiedde , waar allerlei
spitsvondige vraagstukken over de liefde aan de beslissing der
hooge vrouwen werden onderworpen 2). Het is niet waarschjnljk ,
1) Vergelijk ook den welgeslaagden minnebrief , vs. 3231 vlgg.
2) In de Romanla XIl , pag. 529 zegt Gaston Paris , na Alienor van roitou ,
Marie van Champagne en M argareta van Vlaanderen , de zuster van Filips
van den Elzas , met den Graaf van Henegouwen gehtlwd , en die in l 190
Gravin van Vlaanderen werd , vermeld te hebben : :,Nul doute qufun des
amusements favoris des rlunions que prfsidaient ces belles et peu ,s/père.s
princesses n*ait Jtil la solution de questions galantes
code et deune jurisprudence dfamour . 11 faut y reconnaître , chez 1es
grandes dames de ce temps oh apparaît ce qu'on appelle :,le monde'', un
efort
et lfdtablissement d'un
pour créer et faire accepter aux hommes un amour idlal et raënf,
nullement platonique toutefois , et fondd sur la pleine possession , mais ne
laissant aux sens qufune part secondaire'f etc.
54 GEMOEDSSTEMAIING VERKLAARD.
dat zulke cours #'Jvlpzfr in Maerlant's tjd nog gehouden werden ;
maar de losse zeden , die aan de genoemde hoven in practjk en
theorie werden gehuldigd , zjn bljkbaar bljven voortwoekeren 1).
Is het nu niet aannemeljk , dat Maerlant in zoodanige omgeving
dat gedicht schreef?
Maar waar ? Nog in Vlaanderen of na zjne overkomst naar
Yoorne ? Ik acht het laatste het meest waarschjnljk , daar men
anders z0u moeten aannemen , dat dezelfde omstandigheden zich
in zjn leven tweemaal hadden voorgedaan. En geeft het vermelden
van een ridder pYanden Briele Claes'' (vs. 732) niet den doorslag ?
Wellicht heeft hem zjne scheeve verhouding tot de gehuwde en
ongehuwde vrouw uit die omgeving verdreven. Zooveel is zeker ,
dat, ofschoon hj zjn hart voelde kloppen voor jonkvrouw Gheile ,
hj in het gedicht , dat hj voor haar schreef, toch zjne gevoeligheid
over de ondervonden dubbelhartigheid niet k0n verkroppen ; en
daarom schreef hj in het zesde Boek van Alezanders G6d.sf6zl, vs. 527 :
Die te verre sinen vrient betrout ,
Ic waent dicke hem berout.
Si en weten niet dat die minne
Entie vrienschap es wel dinne.''
En vs. 561 : $
En kendi niet der wive nature ,
Hoe fe1 soe es ende hoe sure ?
Si sijn wandelre dan die wint,
Ende nieloper dan een kint,
Ende wreder dan enich tirant ,
Ende haerder dan een adamant.''
1) In het eerste kwart der dertiende eeuw schreef Andrë le Chapelain in
het noorden van Frankrijk zijn boek Flos amorls dfre de arte honeste amandi.
Daarin , zegt Gaston Paris (l. 1.
d'amour une dame , laquelle lui
aimëe de lui, elle ne peut donner son amour N un autre ; le chevalier essaie
de 1ui ddmontrer que le sentiment qui existe entre un mari et sa femme ne
pag. 524) komt een rsdder voor, ,,qui prie
objecte que , marile * un Jpoux excellent et
peut être l'amour , et que , tout en Jtant une Jpouse parfaite , elle reste
libre de donner N un autre cet amour que son mari ne peut recevoir . . . . .
La dame conteste ces propositions , et ils conviennent de sfen rapporter N
l'arbitrage de la Comtesse de Champagne , dont personne ne pourra rJcuser
le jugement . . . . La comtesse Marie dl.cide sans hdsitation . . . . dans le sens
du chevalier, ceest-h-dire qu'elle dlclare que l'amour est impossible entre
fpoux , et qu'entre amants il est insdparable de la jalousie.''
GEMOEDSSTEAIAIIXG VERKLAXRD.
In den geglsten samenhang laat zîch deze uiting van wrevel
verklaren , die anders zeer vreemd z0u klinken 1). Toen hj deze
regels schreef , was hj reeds te Afaerlant , zooals wj hebben gelracht
aan te toonen.
En hoe verbitterd hj op de vrouwen was en bleef , leeren ons
de merkwaardige regels uit de Historie z'co' Troyen , waarin hj
op deze wjze zjn geschokt gemoed lucht geeft ') :
Vrouwen vint men selden ghestade :
sveten sij enege nuwe saken,
Si sullen corten rouwe maken.
Aen vrouwen leghet cleine macht ,
svant toghe weent ent herte lacht.
Onghestadich es vrouwen moet ,
Ende sot ghenoech , die meest es vroet.
A1 dat sij seven jaren mint ,
Es binden derden daghe cen twint gwint ?j.
Nie en droech vrouwe
Ghestadighen rouwe qtrouwe ?q
Noch nemmer en doet ;
Haer ketsen , haer jaghen ,
Haer minne draghen
Es saen te voet.
Nemmermeer en mocht men sien
Aen vrouwen saken so onsien ,
Haer en dochte ende si en woude ,
Dat men haer lachteren niet en soude
Si en wanen niet mesdoen altoes :
Boven alle ontrouheit sijn si loos.
Die vele met hem omloept ,
Ic waen , dat hijt int inde becoept.
Dat es al waer dat ic u toghe.''
De slotregel is merkwaardig , en de geheele uitval bewjst , hoe
gaarne hj elke gelegenheid aangreep om zjn wrevel bot te vieren.
waar , deze regels zijn eene navolging van het Latijnsche gedicht ;
maar de vertaler zou ze zeker achterwege gelaten hebben , wanneer zij zijne
overtuiging niet uitdrukten. Men mag dit te eer aannemen , daar hij juist hier
eene belangrijke wijziging in het oorspronkelijke bracht. Deze opmerking geldt
in haar geheel voor de weldra aan te halen plaats uit de Historie rcn Troyen.
2) Vs. 4061 , bij Verdam , Epksodes lfîf M aerlantns Historie rcn Tl.oyen , b1.
159. Verg. de vorige noot.
lh Het is
OXTW IKKELING VAN ZIJN ETHISCH BEW USTZIJN.
En a1s werkeljk de uitweiding in den Torec Maerlant in de pen
werd gegeven door hetgeen hj in den laatsten tjd zelf ondervonden
had , dan geeft ons dit den sleutel tot zjne latere richting.
Hj was om het geschrevene uit pnidechede'' beschimpt misschien
en bespot , en dat z0u er wellicht t0e bjdragen om hem uit zjne
omgeving te verwjderen ; maar
56
A1 lachterent, diet !! niet en verstaen ,
Dat willic al te winde slaen ;
A1 hebben sijs nijt, mine rouco,
roept hj uit : hj ging niet slechts op het nauweljks ingeslagen
pad voort , maar hetgeen eerst uit persoonljke verbolgenheid geschiedde
, z0u weldra uit edeler aandrang worden voortgezet- Persoonljke
grieven wjken op den achtergrond , het heil zjner medemenschen
wordt hoofddoel. Z0o ontwikltelde zich de kiem , die
van den beginne af aan in Maerlant's boezem aanwezig was door
natuurljke oorzaken tot zjn vollen wasdom , en in stede van een
hoofsch menestreel , waartoe hem zjne omgeving gemaakt had ,
werd hj de vrje en vrjmoedige leeraar zjns volks.
W j komen thans tot Maerlant's tweede werk , dat van grooter
omvang was , maar vooral een geheel ander karakter droeg. Zoo
het al de inkleeding , de schors van een roman had ) het pit was
degeljker ; en ofschoon hj er niet rechtstreeks voor uitkwam ,
stapte hj hier reeds op het gebied der historie en der didactiek
over. Juist door die tweeslachtigheid is het gedicht , dat den titel
draagt van Alezaniers Geesteît 1) ) de natuurljke sehakel tusschen
adelljke en burgerljke poëzie.
Onder de overleveringen uit de oude wereld zjn er twee , welke
nooit geheel zjn uitgestorven : die, welke betrekking heeft op den
Trojaanschen oorlog , en die , welke in verband staat met de avon-
1) Voor het eerst uitgegeven in twee deelen , door Dr. F. A. Snellaert :
Alezanders Geesten van .Tacob van iklaerlant , znef inlelding , rcrfczlfe'; van hss.,
aanteekeningen en glossariam , op gezag rc7, ltet Staatsbestuur voor de ecrafc maal
ulfr/
e-çetzn. Brtlssel , l 860- 186 l .
Men zie over dit dilettanten-werk het oordeel van Dr. Joh. Franck in de
inleiding (b1. 1V-V) tot zijne in l 882 , in de Bibliotheek van llnl. Letterkunde
verschenen uitgaaf : Alexanders Cce,s/en van .Facob valt J'fcerlcz?f , op
zllcuztl uitgegeven.
ANTIEKE STOFFEN.
tuurljke tochten van Alexander den Grooten. Deze
eerst in de taal der geleerden opgeteekend , om
des volks over te gaan ; en geen tjd was meer
o0k aan het Nederlandsche publiek bekend te
waarin de zucht naar kennis en waarheid zich
sagen
eindelijk in die
geschikt onz ze
werden
maken , dan die y
paarde aan het
verzet tegen de ridderwereld. Tegen den fabelachtigen Artur en
den door de W alsche dichters zoo vaak in een leugenachtig licht
geschilderden Charlemagne stelde men den historischen Hector en
Alexander , of wat men daarvoor hield. De gedichten uit den
antieken sagenkring maken dan o0k door hun half historischen ,
half romantischen inhoud als het ware de brug uit van het romantische
onzer Letterkundc tjdvak tot het zuiver didactische. En
dit bljkt nog duideljker t wanneer men ziet , in welken geest die
stof uit de oudheid behandeld werd.
Grooten hadden al spoedig sterken
indruk gemaakt : van Egypte t0t Ilsland , van Perzië tot Spanje
namen de volkeren deze sage over ) die al spoedig door het prisma
der verbeelding bezien , en steeds avontuurljker gekleurd werd.
De oudste opteekening der sage ) dien held betrefende , is de
Grieksche roman , gewoonljk ) naar den gewaanden vervaardiger ,
de Pseudo-callisthenes genoemd. Hj werd , waarschjnljk in de
eeuw van Trajanus en Hadrianus, te Alexandrië door zekeren
Favorinus vervaardigd , en , naar 't scùjnt , reeds in 't begin der
vierde eeuw in het Latjn vertaald : naar het heet , door Julius
Yalerius. Deze vertaling raakte in de schaduw en eindeljk geheel
in vergetelheid , toen de Archipresbyter Leo , omstreeks de helft der
tiende eeuw , eene nieuwe , meer vrje vertaling gaf , de zoogenaamde
Historia de Praeliis , die eigenlijk- eene omwerking was naar de
behoeften van zjnen tjd 1). Zj werd , vooral door het daaruit
getrokken Epitome , in geheel westeljk Europa beroemd t en de
De tochten van Alexander den
57
1) Van deze Vita Alexandri avcgnl of Liber Z leoeandri depraeliis verschenen
in 1885 twee uitgaven naar verschillende handschriften ; die van Zingerle
(Breslau) is nauwkeuriger dan die van Landgraf (Erlangen) , welke laatste
evenwel de voorkeur verdient, omdat deze betere handschriften gebruikte.
Over de Alexanders-sage raadplege men vooral het belangrijke werk van P.
Meyer , Alexandre le Grand, Sparis , l 886) uitmakende dl. IV en V van de
Bibliotbèque franLaise t'?u moyen-âge, door G. Paris en P. Meyer uitgegeve'n.
58 DE ALEXANDER-SAGE.
moeder van nagenoeg alle bewerkingen der Alexander-sage in de
verschillende volkstalen. Z0o was zj o. a. de bron van een Fransch
gedicht , dat op den naam gaat van Lambert li Tors en Alexandre
de Bernay , hoewel daarin 0ok allerlei wonderverhalen voorkomen ,
die van elders j b.v. uit de verbeelding der dichters , zjn ontleend.
Van lieverlede sloten zich aan dit hoofdwerk andere vertakkingen
der sage
omgewerkt door dien Pierre de Saint-cloud , die
o0k de verhalen over Renart een jongeren vorm gaf 1). Hoe dit
zj , die gedichten waren weldra zo0 bekend , dat het twaaloettergrepige
vers , waarin zj geschreven zjn , spoedig algemeen gebezigd
werd en den naam van Alezandrjn ontving.
0ok hier te lande schjnt deze roman in al zjne vertakkingen
vertaald te zjn. Daarvan zjn slechts twee gedeelten tot ons
gekomen , die tot eene zelfstandige bewerking van den Franschen
tekst behooren ').
Onder de zoogenaamde branches van dezen roman was die ,
welke Le8 Foezfz d,tt Paon of Roman de Cc,s,sczzlv,g getiteld is , eene
der meest gezochte. Ook van dat gedeelte werd in Nederland eene
zeer verkorte vertaling vervaardigd , waarvan wj een fragment
van 1890 verzen bezitten 5 , dat Dr. Verwjs heeft uitgegeven 4).
Over den tjd , waarin die bewerking ontstond , is niets met zekerheid
te zeggen ; maar ik geloof ,dat men haar we1 in de tweede helft
van de dertiende eeuw maï stellen. Maerlant kende den Romaanschen
Aleoeander , en het is althans niet uitgemaakt ,
vermelding daarvan niet het o0g had op de Vlaamsche vertaling 5).
Het is overbodig hier bj den inhoud van deze branche of van
dat hj bj de
en alles te zamen is wellicht aan ; in het begin van de
dertiende eeuw
:)
Zie mijne Renatt ,
Het eene - van l 77 verzen - werd
pag. 330- 337.
door Verwijs afgedrukt in zijne
Inleiding op den straks te noemen Cassamus ; het andere - 1 50 verzen groot -
dat door Verwijs a1s verloren werd beschouwd , is kort daarop teruggevonden
en door Alphons W illems uitgegeven in den Taal- en Letterbode 11 , bl. l 58 vlg.
3) Deze 1890 verzen beslaan er in het oorspronkelijke niet minder dan 2951.
.) In de tweede aEevering der Blbllotheek van Jfnl. Letterkunde (1869).
Aan de inleiding tot die uitgave is het bovenstaande lloofdzakelijk ontleend.
') Omdat Maerlant in zijn Spiegbel Histort'ael van het Walsch of het Romans
spreekt, meent Verwijs , lnleiding , bl. XX, dat hij het oog niet op eene
vertaling heeft; maar zie hierboven , I D., bl. 310.
1) ktude sur le Aoracn de
CASSAMUS. - - ALEXANDREIS.
het geheele omvangrjke werk stil te staan. Den geest van het
stuk kenschetst men het best met de woorden van Verwjs : zl-let
gevoel van overdreven riddereer gaat er in gepaard met een aan
vermetelheid grenzenden heldenmoed. Met den brandenden dorst
naar schitterende wapenfeiten is vereenigd een hoofsche vrouwendienst
, die zich vermeidt in het bespiegelen van spitsvondige
vraagstukken der min. Om den strijdlustigen zin , die eene :ere
ridderschap streelde en kon aanvuren t0t stoute Ondernemingen ,
als ook om de hoofsche vrouwenvereering , welke dit gedicht
ademde , behoorde deze bl.anche voorzeker tOt eene der meest gezochte
der Alexandersage'' 1).
Maar niet alleen in de volkstaal werd de sage van Alexander
in Frankrjk behandeld , ook in de taal der geleerden werd zj op
nieuw bezongen. Immers in het jaar 1180 zag eene Aleoeandreis
van Gauthier de Chàtillon in Latjnsche hexameters het licht :) ,
waarbj hj hoofdzakeljk Q. Curtius volgde. En dit werk werd
weldra z0o beroemd , dat men het zelfs boven de klassieken stelde.
Zoowel met de Aleoeandreis , als met de Caroleis , die , in navolging
van Gauthier , door Gilles de Corbeil geschreven werd , bedoelde
men een kruistocht tegen de chansons de geste. Het zal
ons daarom niet verwonderen t dat de man , die hier te lande
allengs de sterkste kampvechter
de Alelandreis ter vertaling koos.
De beteekenis van Maerlant's
tegen riddergedichten is geworden ,
gedicht V00r ODZOletterkunde ligt
dan ook niet zoozeer in het onderwerp als in de wjze van behandeling.
Omtrent den inhoud moet slechts worden aangestipt , dat
niet slechts Alexander's bekende oorlogen worden beschreven ,
maar ook zjne wonderdadige geboorte en zjne avontuurljke tochten
naar het eind der aarde t waar hj allerlei vreemde menschen en
dieren , monsters en wonderen van verschillenden aard aanschouwde.
W at de bewerking betreft , valt op te merken , dat Maerlant
ook in dit werk reeds toont , welke geest hem bezielde. Het is
hem immers niet bloot te doen om te verhalen : hj stelt zich
vooral leering ten doel. Bljkt dit uit den toon van het geheele
59
1) lnlet-ding , bl. XI.
2) Zij was in l l 76- 78 of wellicht rceds l l 70 75 geschreven , maar eerst
in het in den tekst genoemde jaar uitgegeven.
60 WIJZE VAN BEH.A.NDELIKG VAN DEN ALEXANDER.
werk, vooral springt het in 't oog by de vele uitweidingen, zedelessen
en didactische toevoegsels, die hij aan het gedicht van
Gauthier vastknoopt. Ik stip er maar de voornaamste van aan,
omdat het hier de plaats niet is tot eene doorloopende vergeljjking
van voorbeeld en vertaling.
Zoo bestrijdt hij b. v. zijn zegsman over de afkomst van
Alexander, dien hij niet voor een zoon van Neptanabus houdt ;
en als Gauthier verhaalt, hoe de god van den slaap door zijne
tegenwoordigheid de sterren zelfs deed stilstaan aan den hemel,
geeft .de vertaler onverholen zijn twijfel te kennen. Zoo vlecht
Maerlant herhaaldeljjk historische opmerkingen of zelfs verhalen
in het werk , als b. v. een groot deel del" J oodsche geschiedenis,
of die van Caesar en Augustus. Dan weder ontleent hij eerie
bijdrage aan andere diehters , als het pleit over de wapenen van
Achilles uit de Metamorphosen van Ovidius; of eene sproke over
de vriendentrouw, die in verschillende middeleeuwsche werken
gevonden wordt; of wel hij voegt eene ruim 1000 verzen lange
schets del" aardrjjkskundo in 1). Daarbij ontbreken ook geen staaten
zedekundige opmerkingen ~ waarbjj vooral in 't oog valt de les ,
die hij den koning door .Aristoteles laat geven: eert de braven en
vroeden, want
"Elken man,
A1 en hadde hi gheen groat goet,
Es hi hovesch ende vroet,
Van wat lande dat hi si,
Al en ware sijn geslachte niet vri,
Ware hi geheten van goeden seden ,
Men sonden eren tallen steden;
Want die gene es edel allene,
Die hovesch van seden es ende rene."
Ja, zelfs treffen wij hier eene verklaring aan van de zons- en
maansverduistering, en eenige trekken uit de dierkunde, die sterk
aan de latere behandeling in de N aturen Bloeme doen denken.
Dit alles toont weI, dat het Maerlant zelfs hier bovenal om
leering te doen is, gelijk htl het geheele verhaal , ondanks zUne
1) Zij komt ook in de Historic van Troyen vaal', waarin hij haar bijna
woordelijk overnam.
GEEST VAN DEN ALEXANDER.
vreemde bestanddeelen , wier geloofwaardigheid hj dan ook wel
eens betwjfelt , a1s trouwe geschiedenis aan zjne hoorders Opdischt.
Uit zjne bestrjding en zijne toevoegselen bljkt ons zjne gemoedeljkheid
, die niet naar kunstschoon vroeg t maar zich elke moeite
getroostte om waarheid te leveren en degeljke kennis te verspreiden.
Hj had intusschen omtrent geschiedkundige waarheid toen nog
vrj rekbare begrippen.
Ten einde ons zo0 duideljk mogeljk rekenschap te geven van
het standpunt , waarop de schrjver zich plaatste , zal het dienstig
zjn ons bekend te maken met de bronnen , die hj voor zjne toevoegsels
bezigde. Dr. Franck heeft daaromtrent een grondig onderzoek
ingesteld 1) , waarvan wj de uitkomsten zullen overnemen.
Over het algemeen heeft Maerlant het Latjnsche gedicht van
Gauthier bjna van woord t0t woord getrouw vertaald , vooral in
den aanvang : later veroorlooft hj zich meer vrjheid. Hier en
daar heeft hj feilen begaan , die Franck daaraan toeschrjft , dat
hj rniet altjd de moeite genomen heeft om den zin der woorden
te doorgronden , maar zich tevreden stelde , als hj slechts de
hoofdgedachte van eene eenigszins langere zinsnede begreep.''
Daardoor vindt men zvele plaatsen , welke onjuist zjn vertaald , en
waar wij Maerlant niettegen het verwjt kunnen vrjwaren , zjne
bron slechts met één oog te hebben beschouwd , en niet genoeg
tegen verkeerde opvattingen te hebben gewaakt'' ; hj ging zelfs
menigmaal gedachteloos te werk'' â). Dat was stellig het gevolg
van de jeugdige overjling , waarmede hj dit werk schreef , hetwelk
in zes maanden voltooid werd. pover het geheel'', erkent Franck ,
zien
want
wj , dat Maerlant met de vreemde taal vrj goed terecht kon'' ;
hj pbezat eene goede grammatische en lexicalische kennis.''
Het ontbrak hem alleen nog maar aan pvoldoende Oefening in de
taal'' een gebrek , waarvan hj gaandeweg genezen is.
Afaar , zooals wj reeds opmerkten , Maerlant bepaalde zich niet
61
1) In de inleiding tot zijne uitgave , bl. XIX-LXII.
:) Zie over de slordigheid , waarmeê het werk schijnt vertaald , buiten de
inleiding, bl. LIX , ook de aanteekening op 11 , 1253 (b1. 419) , waar Franck
tot de slotsom komt, dat Maerlant misschien s,zijne vertaling, voor een deel
althans , zoo vluchtig gemaakt en opgeschreven heeft, dat hij niet de moeite
deed , om het latijn we1 te begrijpen.''
W IJZE VAN BEHANDELING.
eenvoudig t0t het weergeven van Gauthier's tekst : hj bracht
daarin toevoegsels aan vau allerlei aard. Soms wordt het geschiedverhaal
aangevuld met nieuwe bestanddeelen , soms alleen uitgebreid
, bljkbaar met het doel om duideljkheid te brengen in de al
te groote beknoptheid van het oorspronkeljke. Deze aanvullingen 1)
schjnen doorgaans uit de verbeelding van den vertaler te zjn
voortgekomen , maar toch ook rzich aan te slaiten aan de kennis ,
die hj zich vroeger van Alexander's geschiedenis had verworven-''
Die kennis had hj meestal geput deels uit Ourtius , deels uit
de schrjvers , die den Pseudo-oallisthenes populariseerden. Voorts
bezigde hj , betreft ,
voerig geschilderd worden , het werkje getiteld : Alezandrz .Vc#p,ï
epistola de .sff?I Indiae et 'Jfï/lc/-cf/zl in ea rastitate ad x4rïtgfpfdldpl
vooral wat de wonderen van Indip die breedprGecepto'rem
f$''lfk.f#l TeîvorilllG el
liever het geschrift , waaruit de
Andere grootere
deels
înterpretatione Cprzl. Nepotis , of
samensteller van dit werk heeft
ïeput' uitweidingen zijn deels uit zijn geheugen
opgeschreven, heeft hj daarvoor boeken geraadpleegd. De
omvangrjkste is wel de aardrjkskundige schets (V1I , 837- 1776) ,
die een paar algemeene trekken bj Gauthier (vs. 397-402) vervangt.
Franck heeft uitgemaakt , dat deze uitweiding geput is uit
het in noord-oosteljk Frankrjk , misschien wel in Vlaanderen ,
opgestelde werk , hetwelk a1s hoofdbron heeft gediend voor het
ons behouden boek van Honorius Augustodunensis De ïzzltvïn:
Ml4ndi, en dat Maerlant daarbj eene hiermede in verband staande
kaart onder de oogen had. Het verhaal omtrent de vriendentrouw
(VI , 613-781) schjnt aan het derde hoofdstuk van Petri Alfonsi
Disclplina Clericalh ontleend te zjn.
Heeft nu Maerlant deze werken van verschillenden aard al
gebruikt , en zelf eerst uit hen gecompileerd, of vond hj zjne
stof , of deelen er van reeds in eene compilatie ?'' Neemt men in
aanmerking dat slechts om een half jaer over dien bouc ghedicht
w as''
, hetwelk omstreeks 14000 verzen bevat , dan z0u men geneigd
zjn het laatste aan te nemen. Men zou zich echter bedriegen.
O0k ter beantwoording van deze vraag heeft Franck een grondig
onderzoek ingesteld , en hj komt tot het besluit , dat al wat uit
62
1) Dr. Franck heeft twee-en-dertig zoodanige uitbreidingen aangewezen in
zijne inleiding, bl. XIX XXIV.
W IJZE VAN BEHANDELING.
Julius Valerias , of liever het Epitome , ontleend is , door Alaerlant
zelf werd ingevoegd , maar dat hj daarbj puit het geheugen
vertaalde'' : die vertaling is soms zo0 getrouw , dat men wel moet
aannemen , dat hj menige plaats uit zjne vroegere lektuur woordeljk
had onthouden.'' En hetzelfde geldt 00k van de meeste
andere door hem gebruikte geschriften.
De toevoegsels bepalen zich intusschen niet tot de aan andere
schrjvers ontleende plaatsen. Soms lascht de vertaler o0k iets van
eigen vinding in. Daarvoor schjnt men te mogen
voerige schildering van de Scytische Koningin en hare vergeljking
met de vermaardste schoonheden uit oude en nieuwe romans (VIII ,
houden de uitvs.
77 vlgg.) t) ; voorts de nauwkeurige beschrjving van Alexander's
tweede ontvangst te Babylon (X : 1104-35) , waaraan bj Gauthier
slechts vjf verzen beantwoorden. Dienen deze uitbreidingen tot
versiering van het werk en strekken zj den schrjver t0t lof , er
zijn andere , die door Franck ten sterkste worden afgekeurd.
Ofschoon M aerlant verklaarde de waarheid te willen zeggen ,
heeft hj zich in dit opzicht enkele kleine vergrjpen veroorloofd ,
terwjl hj bjvoorbeeld een naam zelf uitdacht , of een bepaald n
getal opgaf , waar zjne bron hem itl den steek liet.'' rHet
de vraag , of hj ook niet verder is gegaan.'' En dat is hj : dit
bljkt uit zjne interpolatie aangaande de wonderen van Tndië , die
wel bewjst , dat hem sniets te wonderbaar of ongerjmd toescheen y
om het zjnen lezers als historie op te disschen.'' Dit bljkt verder j
a1s hj van den Scyten-oorlog allerlei bjzonderheden verhaalt , die
zeker meer op het gebied der verbeelding dan van de nuchtere
geschiedenis t'huis behooren. pMisschien ,'' zegt Franck , pscheen
het hem geen vergrjp tegen de waarheid het verhaal van een
strjd , die feiteljk plaats had , maar waarover zjne bronnen niets
uitvoerigs bevatten , naar zjne eigen verbeelding in bjzonderheden
uit te werken.'' Eindeljk wjst hj n0g op de gwillekeurige opsiering''
in de beschrjving van het tweegevecht met Porus , en besluit
met deze woorden : pl-letgeen hj zich veroorlooft , zjn naar ons
gevoelen vervalschingen van de gesehiedenis.''
Dat bj deze didactische strekking het dichterljk gehalte van
het werk niet bjzonder groot kan zjn , is vrj natuurljk. De
is echter
1) Zie de plaats gedeeltelijk aangchaald in ons eerste deel, b1. 305.
64 KUNSTWAARDE.
schrjver heeft oOk niets gedaan om de kunstwaarde van zjn gedicht
te verhoogen , althans met geen zjner toevoegsels Of uitweidingell
stelt hj zich dat doel voor oogen. Zelfs de vriendschapssage,
die hj in het zesde boek heeft ingelascht , is volgens de juiste
opmerking van Franck (bl. XI1I) phoofdzakeljk slechts eene illustratie
voor de ethische stelling , aan welke zj vastgeknoopt is.''
Ook voor de compositie heeft hj weinig zorg gedragen. Dat door
die vele en vreemdsoortige uitweidingen en toevoegsels de eenheid
van het stuk niet bevorderd wordt , valt in 't o0g ; maar hj heeft
zich zelfs niet veel moeite gegeven om die verschillende stuklten
in het kader te ongedwongen doen is daarin soms
met groote
passen ; ja , hj
onbeholpenheid of slordigheid te werk gegaan 1). O0k
dit is wederom een gevolg van de overhaasting , waarmeê het
gedicht vervaardigd werd 5 maar overigens belette de strekking
Maerlant hier de dichterljke wiek te ontplooien , ofschoon hj niet
van poëtischen aanleg ontbloot was. Immers vindt men in dit
werk een aantal plaatsen , die niet van dichterljk gevoel of talent
voor dichterljke beschrjving ontbloot zjn 5 maar elke opwelling
van dien aard , elke poging t0t hooger vlueht wordt terstond door
het koude , nuchtere verstand onderdrukt.
Zoo de Alelander dientengevolge a1s kunstgewrocht niet hoog
is aan te slaan , geen gedicht is voor de geschiedenis onzer letterkunde
merkwaardiger , omdat het 0ns duideljk doet zien , hoe
de eene richting in de andere overgaat; omdat het Ons , beter nog
dan de Torec , den burgerdichter in zjne kiem te aanschouwen
geeft. Maar het is ook kenmerkend voor Maerlant's eigenaardigheid
als schrjver. mllj was geen geniaal dichter ; het doel van zijne
werken was vooral leering , maar hj is er in geslaagd deze te geven
,met een niet alledaagsch talent 0ok voor de dacltcortinglte'' 2).
In hoeverre de nieuwe richting , door hem met dit werk voor
goed ingeslagen , gewaardeerd werd door zijne tijdgenooten , is
Doeieljk aan te toonen. H0e gunstig jonkvrouw Gheile er o0k
voor gestemd was , over het algemeen schjnt men in die goede
meening niet gedeeld te hebben ; ja , hj schjnt om zjne poging
veeleer te zjn bespot. O0k bj de letterkundigen moet hj niet veel
1) Zie Dr. Franck , Inleiding , b1. XLV.
2) Dr. J. Franck , Inleiding , b1. LV1II.
GERINGE WAARDEERING DOOR TIJDYENOOTEN. - MERLIJN.
weerklank gevonden hebben , daar bj geen hunner eenig zeker
spoor van bekendheid met , of waardeering van dit werk wordt
aangetrofen. Dit verklaart ons dan ook misschien , dat onze dichter
zich nooit met ferheld op dit werk zjner jeagd beroept , het in
den R'jmbqbel slechts even noemt 1) , en in den Spieghel ffgfprïcdl
zelfs met afkeurîng daarvan gewaagt. Heeft dit gebrek aan waardeering
den schrjver in zjne overtuiging doen wankelen ? Zoo ja ,
dan toch niet sterk , want in zjne eerstvolgende werken bljft hj
zich op romantisch-didactisch gebied bewegen , om weldra , naar
de inspraak zjner eigenljke natuur , de nieuwe richting beslist te
volgen en haar te doen zegepralen.
Op den Alezander volgde de Merlù'n , waarmede hj zich we1
weer in den maalstroom der romantiek stort , maar zonder daarom in
't minst zjn deftigen didactischen geest te verloochenen. Evenwel ,
om redenen , die men billjken zal , spreken wj over dit gedicht
eerst dan , wanneer wj over De ffïdfprï: ran Troyen gehandel;
hebben. Yooreerst omdatwj zoodoende de stofen, aan de oude wereld
ontleend , bjeenhouden ; maar ten anderen en vooral , omdat wj den
Merlù'n moeten beschouwen in verband met verscheidene andere
edichten , die er door een bewonderaar en navolger van Maerlant
aan werden vastgeknoopt. Dat vergrjp tegen de chronologiewordt
opgewogen door hetgeen wj aan geleideljke voorstelling winnen.
In zjne latere werken spreekt onze Jacob herhaaldeljk van een
gedicht Fcp, Troyen e) , dat hj te Maerlant vertaald had uit het
Op het eind van het boek Judith (11, 259) heet het :
Alexander
wart * * @ @ in Grieken coninc.
Die weten wille hoet hem verghinc ,
Die historie uten Latine
Vint hi ghedicht met miere pine ,
Hoe hi Darius verwan.f'
2) Daarvan werden vroeger verschillende fragmenten gedrukt door Ackersdijk
en Blommaert. In 1873 gaf Dr. J. Verdam een groot deel van het gedicht
uit onder den titel : Episodes u2'f 3laerlant's S'ldfork'e rcn Troyen (.sfô/z'ofieek
der Mnl. Letterk.t. Sedert werd nog een fragment van Segerfs Prieel ontdekt
en afgedrukt door dr. J. H. Gallée in het Tljdscbrè/t roor Aed. Fccl- en Letterk.
11 , bl. 1l8 (Leiden , 1882).
JoxcxsLoE'r , Akd. Letterk. lliddeleeuwen , 11 , 4e druk.
HISTORIE VAN TROYEN.
Fransch van Benolt de Sainte Alore. Aan den dichter worden
verschillende werken , die de klassieke Oudheid ten onderwerp
hebben , toegeschreven : de romans van Eneas en van Troje. Hj
schreef ook nog eene Chronique des Ducs de Normandie , die.
waarschjnljk in 1175 het licht zag 1). Het vroegst had hj den
Roman tf'fzl6c.: uitgegeven , althans het is hoogst waarschjnljk ,
dat ook dit gedicht door hem werd vervaardigd 5. Eindeljk schreef
hj den Roman de Troie , die denkeljk in 1184 werd opgesteld.
Dit laatste , zeer uitvoerige gedicht , dat met de geboorte van
Achilles en den Argonautentocht begint , en voortloopt tot den
dood van Ulysses , was bewerkt naar bronnen , die voor zeer
authentiek golden : de werken nameljk van Dares den Frygiër en
Dictys van Creta , die zelve het tienjarig beleg , dat zj beschreven y
heetten te hebben bjgewoond. Die Grieksche voorbeelden waren z
naar men meende , verloren ; maar Latjnsche vertalingen waren
daarvan al vroeg in omloop ; en daaruit putte Benolt. Dat alles
intusschen van middeleeuwsche vinding was , bewjst de eigenaardige
schildering. Alle helden , hun costuum , hunne denkbeelden ,
zeden en gebruiken , het geheele decoratief , alles is aan de twaalfde
eeuw , 's Franschen dichters leeftjd , ontleend 3).
Dit gedicht, dat al vroeg in het Hoogduitsch is overgebracht ,
werd ook door onzen Afaerlant bewerkt 4). Intusschen was het
66
1) Zie A. Joly in zijne inleiding op de Roman de Troie , pag. 26. Paris , 1870.
2) Aldaar, pag. 91. Van dezen Roman dfEnfas is eene uitgave in bewerking.
Joly heeft t. a. p. pag. 61 aangetoond , dat het niet onwaarschijnlijk is , dat
deze Benoît en de Abt Benedictus van Peterborough , die in l 193 stierf, J;n
en dezelfde
wijst vooral ook op grces peintures d'amour , cette
galanterie chevaleresque ,qui sera lfun des anachronismes les plus frappants
du rfcit de Benoît , mais qui Jtait en mêame temps une de ses grandes slductions
, sans doute , pour 1es contemporains, et sa grande originalitd . . . . .
Naturellement jamais Darès ni Dictys n'avaient songl N rien de semblable-'*
k) Ald. pag. 13 : ::11 a dtJ traduit dans presque toutes 1es langues de
l'Europe. 11 est devenu une source , le point de ddpart des dlveloppements de
Boccace et de Chaucer. Enfin , eeest N travers les inventions de Benoît que le
moyen-lge a vu les ictions homdriques. 11 a ;tJ le crlatxlur de tout un cycle ,
l'initiateur et le père de la Renaissance classique en pofsie. On peut lui appliquer
Pimage magniqque qufHorace appliquait N Pindare ; Benoît a JtJ le fleuve oh
toute la polsie classique du moyen-i' ge en languc vulgaire est venue puiserl*'
persoon zijn.
:) Joly , 1. 1. p. 30 ,
ROMAN DE TROIE. - SEGHER DIENGODGAF.
Nederlandsche publiek reeds lang te voren met een gedeelte van
Benott's werk bekend gemaakt. Zekere Segher Diengodgaf , waarschjnljk
een Gentsch dichter , misschien een geesteljke 1) , had er
het trefendste tooneel uitgenomen , dat een zeker geheel vormde.
Zjne vertaling omvat den laatsten strjd onder de muren der
belegerde stad , het zevende tjdperk van den veldtocht , dat dertig
dagen duurde ') , den daarop gevolgden tweekamp tusschen Hector
en Achilles en den dood des eersten. Hj voegde er eene inleiding
aan toe , die niet bjzonder voor zjne dichterljke gave pleit , doch
geheel den toon der ridderljke galanterie aanslaat : en hj noemde
het geheele werk Dat Prieel van Troyen 3).
Het fraaiste is , dat Segher zjn uittreksel voor eigen werk wilde
doen doorgaan, als hj van zjn onderwerp zegt:
Een deel van 1, dat daer gesciede
Hebben ghehoort vele liede ;
Maer die tromans maecte ende bescreef ,
Hi vergat , in weet hoet bleef,
Een deel der bester aventuren.''
Deze dichter had met veel tact eene keuze gedaan uit het al te
uitgebreide gedicht , welks tallooze gevechten tot te veelvuldige
herhalingen aanleiding gaven. Het ware wenscheljk geweest het
daarbj te laten ; maar Maerlant , of wie hem tot de vertaling van
Verg. Dr. J. Verdam , Inleiding op de Episodes enz. , bl. l 6.
Verg. Dr. J. Verdam , Inleiding , b1. 20.
Maerlant zegt daaromtrent in de inleiding tot zijn gedicht , vs. 12 :
Segher Den-Got-gaf
Ileft daer afghedicht een deel :
Dat is van Troyen dat Proyeel
(Dit is ghedicht oee langhen
Ende aent Proyeel die V1I
tij t)
S t 1*iJ* t O*
Aangaande den tijd van het ontstaan van dit werk zegt Dr. Verdam in zijne
Inleiding, bl. l 75 : lrW anneer wij mogen aannemen , dat de Historie van
Troyen gedicht is in 1260 , en dat de Fransche tekst van Benoît van het jaar
l l84 dagteekent , dan zal het niet te stout zijn , te beweren , dat voor dien
langhen ff/f een tijdruimte van 30 N 40 jaren r?) moet worden berekend , en
dat dus het werk van Segher in de eerste jaren der 13e eeuw gesteld moet
worden. Er blijven dan toch altijd nog 40 Jaren over , waarin het werk van
Benoît in ons land bekend had kunnen worden.''
5*
W IJZE VAN BEHANDELING.
het Fransche dichtwerk opwekte , begreep het anders. Met overneming
en inlassching van Segher's werk 1) , bracht hj niet alleen
het geheele gedicht in onze taal over , beginnende met den Argonautentocht
, maar zette het verhaal zelfs voort tot aan de stichting
van Rome , en voegde er hier en daar nog het een en ander aan
t0e , waardoor het gedicht van Benolt ,
telde , in de vertaling tot 40000 verzen uitgedjd is. De meesten
dat reeds 30000 verzen
dier toevoegsels toonenons , evenals die in zjne
dat Maerlant in het romantische tjdperk zjner
wereldschgezindheid steeds met een
vroegere werken ,
verliefdheid en
ernstiger geest bezield bleef.
Hoogst zonderling is het intusschen , dat hj romanschrjvers en
dichters navolgt om geschiedenis te schrjven ; en uit dit oogpunt
maakt het een zeer comischen indruk a1s wj zien , hoe hj den
oorspronkeljken schrjver bestrjdt , waar hj rekent , dat deze van
den goeden weg af is 2). Even naïef vult hj het naar zjne meening
gebrekkige aan , of licht het onwaarschjnljke toe door een beroep
op deftige vertrouwbare zegsmannen. Geen werk kan dan ook
meer dan dit het bewjs leveren van het volslagen gebrek aan
critisch doorzicht , waarbj ons de daarbj ten toon gespreide deftigheid
een glimlach afperst.
'Wat de bronnen betreft , waaruit de toevoegsels zjn geput ,
lezen wj in het gedicht zelf (vs. 8962 der uitg. van Verdam) :
68
Maer uten W alscen ende !, van Dictise , 3)
Van Darese ende van Virgilise ,
Ende uut andren boecken mede
Sullen wij nemen die waerhede ,
Ende in dietscher tale ontbinden.''
duidelijke plaats uit den Spiegbel Historiael
nam men vroeger aan , dat Maerlant's vertaling ouder was dan de uittreksels
van Segher. De ontdekking van het bijna volledige handschrift van Maerlantfs
bewerking, in het bezit van den Graaf van Loë , heeft het tegendeel buiten
kkf gesteld. Zie de Inleiding van Dr. J. Verdam , bl. 14-21 , waar al de
plaatsen zijn medegedeeld , waarin Maerlant over zijn voorganger spreekt.
2) B.v. over de wijze , waarop het ralladium in handen van Ulysses was
gekomen , en hij beroept zich daarbij op ssboecken , die men leest in scolen'';
zie Verdam-s Inleiding, bl. 24- 26. Zoo ook over het inhalen van het Tro-
1) Tengevolge van eene minder
jaansche paard.
3) Het groote hs. heeft : ran Yslde ; dat , hetwelk Blommaert drukte : van
Ancise. Dat beide lezingen verbroddeld zijn , valt in bet oog.
XAERLANT VERAIELDT DIT GEDICHT GAARNE.
lWmbgbel en den Spieghel fflfprftzpl spreekt Maerlant
dikwerf met zekeren ophef over dit werk zjner jongelingsjaren ,
waaraan hj denkeljk het eerst zjne vermaardheid te danken had.
Het is merkwaardig , dat hj in zjn hoofdwerk van den Tprcc in
't geheel geen gewag maakt ; van zjne vertaling van den G1'aalx6rlfjzl
spreekt hj eigenljk o0k niet , alleen op den inhoud van
het Fransche gedicht smaalt hj 1) ; zjn Aleoeander vermeldt hj
wel, maar mede om hem te veroordeelen 2). Van de Hhtorie 'pcs
Troyen heet het in den R'jmbjjbel , vs. 7916 :
In den
60
Parys nam Helenen :
Die wille weten hoet verghinc ,
Van mi vint hi ghedicht die dinc.'f
So was
Troyen verloren , als ic las ,
Dat ic hier voren in Dietsche dichte ,
Hoement verloos ende hoement stichte-''
En verder:
Evenzoo verwjst hj naar zjn vroeger gedicht in den Spieghel ,
I2, 16. Aangaande de oorlogen , om het bezit der stad gevoerd :
Die dat langhe !, wille lesen ,
Hoe die favelen van desen
Dat W alsch spreect entie poëten ,
Ghae daer wi hem sullen heten ,
Ten Dietsche , dat wide es becant ,
Ende wi maecten te Merlant.''
1) Zie boven , I D., bl. 308-309.
2) In den Rjmbtjbet leest men , vs. 18440 , omtrent Alexander:
Die weten wille hoet hem verghinc ,
Die historie uten Latine
Vint hi ghedicht met mire pine-''
In den Spieghel Sgforfceî, 13 , 56 , zegt hij , dat hij de geschiedenis van
Alexander za1 verhalen ,
Die ic dichte hier te voren ,
Also alse mense vint in auctoren ;
Maer daer sijn favelen toe geslegen ,
Die ic hier niet en wille plegen ,
Noch der redenen van hem int W alsch
Ne volgic niet , want soe es valsch.'f
70 BRONXEN A'AN AIAERLANT'S WERK.
In het 14e hoofdstuk hatl hj zich daaromtrent al in dezer voege
uitgelaten :
'Iu gaet hier dorloge an
Van Troyen , daer menech man
Wilen in liet sijn leven :
Dat hevet in W alsch bescreven
Een , hiet Bonoît de Sainte More.
Die poëten hebbent , alsict hore ,
Ontreint met favelen (valscelike
Ende van mi oec des ghelike
Eist ghedicht alj openbare ,
Dat was gheraept harentare ,
Van Bonoîte ende Virgiliuse ,
Van Statiuse ende Ovidiuse
Ende Omeruse den groten clerc ,
Ende maecter af ooc een werc ,
Daer vele nu es bescreven af.
Seghere Diere-Got-gaf
M aectere sint toe dat proyeel
Ende als eene bataelge gheel.''
Ofschoon de jongste uitgevers van den Spieghel door invoeging
van de tusschen haakjes geplaatste woorden den tekst trachtten
verstaanbaar te maken 1) , en Dr. Yerdam de zaak in orde rekende :) t
aeht ik deze plaats nog niet geheel verklaard en verklaarbaar ;
maar zooveel is duideljk , dat Maerlant hier van zjn vroeger werk
moet gesproken hebben , met opgave van de bronnen , waaruit het
was samengesteld , of psamengeraapt'' , zooals hj zich uitdrukt.
Werkeljk heeft hj al de genoemde dichters gebruikt , behalve
Homerus , wiens naam mj hier 0ok zeer verdacht voorkomt. Benott
was zjne hoofdbron; maar te midden van diens werk heeft hj de
geheele Achilleî's van Papinius Statius ingelascht 3).
hj ponophoudeljk Oviditts en Virgilius bj de hand , om Benott
aan te vullen of te verbeteren'' 4). De laatste is nvoor Maerlant ,
Voorts heeft
evenals voor de geheele Middeleeuwen , een orakel'' t dien hj
onvoorwaardeljk vertrouwt
1) Inleiding tot den Spieghel Historiael , b1. LVI.
2) Inleiding tot de Episodes enz. b1. 18.
a) Aldaar, bl. 22-23.
.) Aldaar , b1. 24.
BRO~SEX VAX l\IAERLAXr'S "rERK.
"Omdat hy was so ,,~ysen clerck.'
71
Hy vlecht dan ook den hoofdzakelijken inhoud der geheele
Aeneis in zijn werk. Hi] had in Benolts gedicht reeds het geheele
tweede boek gelascht, en toen hy zyne taak als vertaler had
volbraeht , yond hy het noodig ook nog de verdere lotgevallen
van Aeneas te verhalen en voegde aan het werk eene overzetting
van de Aeneis toe van het derde boek tot het einde 1), met eenige
bekortingen.
Wat Ovidius betreft, ook hem vertaalt hy dikwerf 2): de langste
aanhaling is die, behelzende den strijd om Achilles' wapenen uit
het dertiende boek der Metamorphosen, waar de 400 verzen van
Ovidius tot niet minder dan 1600 verzen zijn uitgedjjd, Dat hy er
bijzonder mee ingenomen was, bljjkt uit het feit, dat hij hetzelfde
verhaal ook in zijn Alexander vertaald had. Zoo geeft hy ook
hier het aardrijkskundig overzicht uit dat gedicht bijna letterljjk
terug 3).
Ook in dit werk heeft Maerlant, evenals in zyn Alexander een
wonderlijk mengelmoes geleverd. Zijn doel was hier eveneens,
zoo volledig mogelijke berichten te geven en zoo na mogelijk aan
de waarheid. Maar de critiek, die hij daarbij bezigt, is zoo kinderlijk
mogelijk, Bij verschil van meening onderzoekt hij niet,
maar sluit zich eenvoudig aan bij de autoriteit, wiens naam den
besten klank heeft: den wijzen Klerk Virgilius of den Kerkvader
St. Hieronimus, aan wien hij b.v, "een onoordeelkundig bewi]s
voor het bestaan van Centauren" ontleent: die zou immers geene
onwaarheid schrijven! }VIet geschiedkundige waarheid springt hy
ook hier even zonderling om als in zijn eerste werk. Immers als
hij in zijne bron deze verzen vindt:
1) Dr. Verdam heeft in zijne Inleiding, bI. 27-28, cen overzicht gegeven
van den gang van Maerlant's vertaling. Wij zien daaruit , dat zij zeer kort is
over Dido, het bon wen van hare stad.
"Ende hoese die minne braeht te dwase
Vanden seonen Enease.
Oee ist ghedieht in Dietsche woert,
Dat Iaet ie staen."
Verge over deze Eneide boven, I D., bI. 146.
') Zie Verdam, t. a. pI., bi. 28-30.
3) AIdaar, u, 33.
72 WIJZE VAN BEHANDELING.
Vers lui s'irest 11 most Eneas ,
Et , sachiez bien , ne sfen test pas ;
Grosses paroles et eniées
I ot retraites et parlées''>
dan werkt hj die pgrosses paroles'' uit in eene redevoering van
29 regels , die hj besluit met de woorden :
11Dus waen fc dat Eneas sprac.f'
Dit laatste gezegde laat wel geen twjfel over , of dit een toevoegsel
van Maerlant is ; en zeker mogen wj hem niet verontschuldigen
met de gissing van Verdam : rHet is evenwel ook mogeljk , dat
hj eene redactie van Benolt voor zich had, waarin de redevoering
van Aeneas we1 voorkwam.''
Ten slotte zj nog opgemerkt , dat Maerlant zoowel het Fransch
van Benott als het Latjn zjner spoëten'' doorgaans goed heeft
weergegeven , hetgeen hem evenwel niet belet om meer dan eens
in de zondcrlingste vergissingen te vervallen , die V erdam heeft.
aangewezen 1).
Ik vind daarvoor geene andere verklaring dan dat hj ook hier
zjne taak soms wat luchtig opvatte en ook ditmaal vaak zjn
voorbeeld maar met één oog bekeek.
W j kunnen thans overgaan t0t het gedicht ,
den Merljjn pleegt te noemen t maar dat
Merlfn-roman behoorde te heeten , zooals de
wj in ons eerste deel , bl. 208- 223, hebben
schrjver zelf gebruikt in den . l00p van het
dat men gemeenljk
eigenljk de Graakinhoud
leert , dien
medegedeeld 5. De
werk vervhillende
1) Aldaar , b1. 33-36.
2) Het gedicht is in eeneenig handschrift bewaard gebleven , berustende
in de boekerij van den Vorst van Bentheim-steinfurt, waar het
de openbaarheid onttrokken was. Eindelijk werd het in het licht
lang aan
gegeven
door Dr. J. Van Vloten , onder den titel: .Tacob rcn Maerlants xlferf#n , nccr
het eenïg bekende Stein/orter handschrot uitgegeven. Leiden , 1880- 1882.
Op de achterste schutblad van het handschrift vindt men eene opgave van
de boeken, die aan gloncherEverwijn van Guterswick , Greve to Benthemf*
(142 1- 1445) toebehoorden. Daaronder ,,ten ersten dit boeck Merlijn , twe
nye boke van Lantslotte unde eyn o1t boek van Lantslotte . . . . . . van Alexander,
de Mazkgreve (Markyse ?) Jvillem , Percevale.''
DE GRAAL-AIERLIJN-ROAIAN.
titels , in verband met den inhoud.
spreekt hj tot
In 't begin van den proloog
Alle degene 11 , die dese tale
Horen willen vanden Grcle'' ,-
en vs. 14 noemt hij dit gedeelte van zijn boek dan oOk :
1:Dese Historie nanden Grale';
en wederom vs. 1117 :
1,Ende hierombe so heet altemale
Dit boeck D ie Historie nanden Grale.''
Alaar vs. 4446:
11Daerombe so hetet Merltjns boeck-''
De Graal-historie loopt reeds met vs. 1926 ten einde : hetgeen
dan volgt , heeft als opschrift : Hier begint dat 5p6cà van M erline ,
en dit eindigt met vs. 5715. De volgende afdeeling heeft alleen
ten opschrift : Hier begittt dat derde ùpec/c , zonder nadere aanwjzing.
Op het eind leest men , vs. 10405 :
11Hier indet kronement ter ure
Vanden coninc Arture''
waaruit men z0u kunnen a:eiden , dat in die woorden de titel van
het derde boek vervat was 5 maar ik meen , dat deze regels veeleer
betrekking hebben op het laatste hoofdstuk alleen , dat handelt
Vanden stene daer dat swaert ïzls: stac , en A0: Artur te cpsfzw:
wart gecoren.
Bj herhaling zegt de schrjver ons , dat het werk uit het W alsclt
of Romans is vertaald 1) niet slechts , maar hj noemt ons ook
meermalen den dichter van het oorspronkeljke 2) : hj spelt zjn
naam Robrecht
Daar er twee
van Borroen.
teksten bekend zjn , waarin het verhaal van
1) Vs. 4, 155, 188, 230, 245, 396, 421, 1620, 1880, 1921, 26539 194,
218, 239, 254, 341, 364, 409, 415, 612, 7060, 10325.
2) Vs. 1619, 1878, 5602, 9348.
wELK VOORBEELD Is GEvoLgo ?
Robert de Borron voorkomt , een in verzen en een in proza , rjst
de vraag , welke van deze twee onze vertaler heeft nagevolgd ?
Yan Vloten zegt zeer beslist t dat het phet onrjm'' was 1) , en
Dr. J. Te W inkel stemt daarin met hem overeen 2). Toch twjfel
ik daaraan. Vooreerst leert eene oplettende vergeljking , dat het
middelnederlandsche gedicht bewerkt is naar een voorbeeld , dat
dikwerf veel meer met de berjmde bewerking overeenkomt dan
met het proza ; ik zou vermoeden , dat de vertaler een zuiverder
tekst van die berjming voor zich had dan die door Francisque
Michel is uitgegeven. Het pleit schjnt voldongen te worden , doordat
te midden van de middelnederlandsche vertaling (vs. 3615) een
Fransch rers is blijven staan :
Faise de moi ,1 Deus son plaisir !
Sprac die joncfrou , hij vindt mij hier-''
betreuren , dat het door Michel
wat vroeger - ter hoogte van vs. 3185 der
zoodat wj de overeenkomst niet kunnen nagaan.
Maar hoe is dat mogeljk , zal men vragen , daar immers de
uitgegeven fraguaent
vertaling -- afbreekt,
vertaler zelf schjnt te erkennen , dat hj het proza voor oogen
had , als hj (vs. 1879) zegt :
Het is te
1:Mijn Heer Robrecht van Borroen ,
Die in dat Mralsch screef al dat doen ;
Ende sonder rf??,c algader dichte ,
Die seghet enz.''
0f hj zpp geschreven heeft ,
acht de uitdrukking sonder rime
hier veeleer het
schjnt mj niet uitgemaakt. Ik
dichten bedenkeljk. Men z0u
rrayen
wachten ; onverantwoordeljk te gissen , dat er zoo
iets gestaan heeft , maar dat de vervolg-dichter , die zelf naar een 4
proza-voorbeeld werkte , meende zjn voorganger aldus te moeten
verbeteren. Dat hj zich zulke vrjheden veroorloofde , zullen wj
later aantoonen. Men bedenke tevens , dat Maerlant , ofschoon hj
zjn voorbeeld doorgaans vermeldt als rdie historie'' sdie jeeste'' ,
geWone rimen veren
het is niet
met 'scpp6zl of met
1) Inleiding, b1. IX.
:) Tbdschrt/t rpor Ned. Taal- en Letterkunde , I , 309.
JACOB DIE COSTER YAN MAERLANT ?
of sdie
Xseghet
bj den
tusschen ,
aventure'' , oOk tweemaal (vs. 6035 en 7472) schreef :
dat pA6#'Jchf'' , en dat hj in den Spieghel fff,qfprfccl , a1s
Merl'jn aanhaalt 1) dien ook noemt pDwalsch dicht.'' Indaar
de beide Fransche redactiën doorgaans vrj letterljk
met elkander overeenstemmen , heeft het voor Ons weinig belang
bj die vraag nog langer stil te staan.
W j moeten thans kennis maken met de regels van den proloog ,
waarin de naam van den dichter wordt aangetroFen. Zj luiden
aldus , vs. 36 :
:lEnde nu biddic (biddet ?j iu , dat es waer,
Jacob , die Coster van M erlant ,
Dien gi te voren hebbet becant
In des coninx Alexanders jeesten ,
Dat gi gGodq biddet , dat hi volleesten
Moete dat hi hevet begonnen ;
Ende Hi den ghenen moete onnen,
In des eren hi dit began ,
Dat hi moete werden alsulken man ,
Dat des al dat volc ende Onse Heer
M oete hebben lof ende eer.''
naam , met het toevoegsel die Coster , komt aldus nergens
anders voor. Heeft onze Jacob dit zelf geschreven ? Het gebruik
van den derden persoon maakt geen bezwaar , daar dit herhaaldeljk
voorkomt. Maar ik heb enkele andere opmerkingen. Vooreerst de
vraag : Als Jacob hier zjn naam zoo voluit geschreven had , zou
hj dan vjf-en-twintig jaar later , in den Spieghel Historiael , dit
werk zoo volkomen hebben kunnen verloochenen , als hj deed ? 2).
Daarbj komt , dat hj in den loop zjner eerste werken zich alleen
Jacob noemt. Zoo hier vs. 1920 :
Die
Ende .Tacob , die gdith te dichtene nam ,
Seghet-''
Zoo in het slot van den Alezandel. ..
1,Ic bidde ooc al diengenen raede,
Waer so si sijn in elke stede ,
1) Zie boven , I D., b1. 308. Stoke noemt echter zijne bron ook eens tgedicbt.
2) Verg. boven , I D., bl. 308- 309.
76 JACOB DIE COSTER VAN MAERLANT ?
Die in desen bouke lesen ,
Sien siere in iet bescreven wesen
Daer iet an te beterne es ,
qlacob bid hem allen des ,
Dat sijt beteren.f'
En in den aanvang noemt hj zich in
Historie 'pczl Troyen , vs. 1084 :
't geheel niet. In de
Benoit en hevets 11 nemmeer ghedicht
Dan hi vant in Daris scricht,
Noch .lacob en dicht niet daer naer.
@ @ @ * * * @ . . @ . * *
Die wille , hore hier nu een liet . . . .
Alse Jacob in den svalschen las.''
Nu is het waar , dat men in den proloog van dit gedicht , vs.
53 , leest :
1:In Dietsche dichtet qlacob
Fcn M aerlant ; door nyemans scop
So en wilt hijs niet begheven ,
Eer dit es al volscreven-'f
In de Naturen Bloeme en den Franciscun is het evenzoo gesteld :
in de inleiding voluit : Jacob ran Maerlant , later alleen : Jaeob.
In den Spîkghel ffzgfprïc:l wordt dat anders. Daar leest men op
het eind van het derde Boek der vierde Pertie , voluit :
Ende verstaet, dat Jacob moet
Fcn lfqerlant rusten terre stede
Vander vierden pertien mede.''
vraag : is het waarschjnljk , dat de dichter zich tjdens zjn
verbljf te Maerlant reeds naar die plaats genoemd zou hebben ?
W elke reden kon daarvoor bestaan ? Geene enkele. Hj zou zich
toen veeleer Jaeob ran Damme of Uten Dam hebben geschreven.
De bekende toenaam kan eerst later
meening niet alleen
zjn ontstaan. Ik sta in deze
)maar heb sterke bondgenooten in de jongste
uitgevers van den Spieghel Historiael , die zeggen 1) : nln later
jaren naar Vlaanderen teruggekomen en te Damme gevestigd,
Ik
1) Inleiding, bl. LV.
JACOB DIE COSTER VAN MAERLANT?
ontving hj naar zfjs rroeger rerbl'jf den toenaam , dien hj beroemd
had weten te maken : Jacob ran Jfccrlcsf.'' Die naam za1
hem ook wel het eerst door anderen zjn gegeven , zooals Velthem
en Boendale dan o0k doen.
w aar ,
handschriften van den
Maar is dat
Merl'jn en
van den dichter zelf af komstig is ,
waarom de schrjver steeds in den
ofschoon zoowel in het Fransch
dan volgtdaaruit ook , dat die naam in de
de Historie 'tlczl Troyen niet
en dit verklaart ons misschien t
derden persoon genoemd wordt ,
als Middelnederlandsch van dit
gebruik voorbeelden te over gevonden worden. In het eerstgenoemde
gedicht werd hj misschien door den vervolger van het werk in
den tekst gebracht , die ook bj den aanvang van zjn eigen
gedicht God bidt , dat het hem gegeven worde
Te volmakene !! dese saken,
Daer Jacob van Maerlant ierst dat maken
Af began.''
Maar hj laat daar de bjvoeging die Coster weg. Toch meen ik,
dat hj, en niet eenvoudig een afschrjver , die aanduiding heeft
ingelascht. Schreef hj z0o uit zekere wetenschap , of naar hooren
zeggen , of misschien maar volgens gissing ? W j hebben geen
enkel bewjs , dat Velthem op het eiland Yoorne bekend was : hj
onderhandelde wel over eene betrekking met den Heer van Voorne ,
maar door bemiddeling van een tusschenpersoon , Jan Visier. Toen
hj deze verandering in den tekst bracht , was Maerlant stellig al
overleden , hetgeen ook eene reden kan geweest zjn om diens
identiteit hier zoo duideljk mogeljk te staven. W j weten ook
niet , of Velthem den ouderen dichter persoonljk gekend heeft;
maar neemt men het jaar 1270 a1s Lodewjk's geboortejaar aan j
dan wordt dit niet waarschjnljk. Dat hj , die zich zooveel met
Maerlant heeftbezig gehouden , intusschen ook nadere bjzonderheden
omtrent hem geweten kan hebben , zal niemand betwisten ;
maar of uit de toevoeging van den titel die Cpyf:r historisch zeker
volgt , dat onze Jacob werkeljk het kostersambt te Maerlant
bekleed heeft , durf ik niet toegeven. Waarschjnljk is het wel ;
maar meer niet. ln allen gevalle was die naam niet zeer gangbaar ,
daar noch Maerlant zelf , noch Velthem later ) noeh Boendale t
noch Jan de W eert hem ooit gebruikt.
DE PROLOOG VAN DE HISTORIE VAN TROYEN.
Eer wj van dit onderwerp afstappen , moeten wj nog opmerken ,
dat de dichter in 't begin van den proloog van zichzelf altjd in
den eersten persoon spreekt : vs. 4 : palsfc in den W alsce vernam ;''
vs. 5 : rso sal ict dichten ;'' vs. 6 : ,,io en salt niet laten ; vs. 10 :
so willïc ;'' vs. 15 : rdichte ic ;'' vs. 20 : ni0 wille X ;'' vs. 21 : nic
hebbe ghevonden ;'' vs. 30 : nie wane ;'' vs. 34 : sdat sal ïc ilz
Proeven.'' En dan op eens vs. 36 :
78
11Nu biddet iu
Jacob die Coster van M aerlant-''
Hetzelfde kan men waarnemen in de Hhtorie ran Tl-oyen. Vs.
1 : nMijn hert ;'' vs. 3 : nic moet ghelden ;'' vs. 8 , 17 : nïc wil ;''
vs. 21 : rNu bid 'Jc ;'' vs. 26 : vmijn ghedichte ;'' vs. 46 : rso sa1
ïc ;'' vs. 49 : nic hore''. En dan in eens , vs. 53 :
In den Dietsche dichtet Jacob
Van Mel-lant-''
Ik acht daarom de plaats in den Merl'jn , vs. 36-50 , deels
ingelascht , deels gewjzigd ; die uit de Ilistorie 'dlczl Troyen geheel
en al een inlapsel , zooals de verbroken samenhang leert. Vs. 50
heet het :
11Een , hiet Benoot van Sente M ore ,
Dichtet van Latijn in Romans ,
M et rimen , Scone ende gans . . .
Hoert hier in worde , die sijn licht,
svaer af dit (sijn ?j boec al is ghedicht ,
Ende al dystorie , die daer is inne-''
Dit loopt goed rond en slaat volmaakt op elkander ; maar daartusschen
in zjn nu deze regels geschoven :
11In den Dietsche dichtet Jacob
Aran Alerlant; doornyemans scop
So en wilt hijs niet begheven
Eer dit boec is (was ?j al volscreven.
Hier voren dichte hi Merlijn
Ende Alexander uten Latijn ,
Toerecke ende dien Sompniarys ,
Ende den corten Lapidarys.f'
Zou Maerlant zelf dien (in zjne pen) dwazen vierden regel
IS DE GRAAL-MERLIJN VAN AIAERLANT ?
geschreven hebben ? Geloove dit , wie 't vermag. En kan hj de
volgorde zjner gedichten z0o slecht hebben aangeduid ?
Men z0u haast geneigd zjn die geheele opsomming voor een
verzinsel te houden , dat niet het minste geloof verdient , ware
het niet , dat Maerlant's auteurschap van den Aleoeander door
den Rjjmbjjbel en den Spieghel vaststond. Maar het is toch zeer
opmerkeljk , dat , terwjl de beide gedichten uit den klassieken
sagenkring later niet door hem verloochend worden , nergens in
zjne latere geschriften eenig spoor van den Merl'jn a1s zjn werk
gevonden wordt , terwjl hj daarentegen soms op de heftigste wjze
tegen een gedicht van dien naam uitvaart. De logische gevolgtrekking
, hierdoor gewettigd , zou moeten zjn : de Graal-Merlù'n
is niet van Maerlant ; hj werd hem door Velthem toegekend y
hetzj deze hem voor den vertaler hield , of hem , om welke
reden dan ook , daarvoor wilde doen doorgaan. En daarna heeft
een afschrjver , die den ingelaschten tekst kende , diensvolgens
den catalogus ingericht , welken hj op zjne beurt in de Historie
ran Troyen inschoof. 0p die wjze kwam er dan meer natuurljke
eenheid in den ontwikkelingsgang van Maerlant. Eerst een ridderroman
met eene didactische of liever persoonljke uitweiding :
historie : Alemander Torec 5 dan romantische , Troyen , eindeljk
zuivere didactiek.
Maar ik durf zoo doctrinair niet zijn : vooreerst omdat ik niet
stellig bewjzen kan , dat de inlassching in den Merlfn en de
verzekering van Velthem in den. aanvang van zjn vervolg bezjden
de waarheid zjn ; ten anderen omdat in het laatste gedeelte van
het werk de naam Jacob toch voorkomt ; eindeljk omdat de wjze
van behandeling van het eerste gedeelte van den Merl'jn , de
bestrjding van het werk , dat vertaald wordt , toch volmaakt met
den trant van Maerlant strookt , zooals wj dien in den Alelander
hebben leeren kennen l).
Eene opzettelijke nauwkeurige studie van de taal en het rijmstelsel
moge deze vraag der oplossing naderbijbrengen ; maar daarvoor is het hier
de plaats niet. Ik geef tot het laatste slechts eene bescheiden bijdrage in
de tabel hieronder, die de uitkomsten bevat van een onderzoek naar de
verhouding van eenige kenmerkende rijmen in die werken , welke , als zijne
oudste lettervruchten, aan M aerlant worden toegeschreven.
1)
80 ONDERZOEK NAAR SOMMIGE RIJ:MEN.
Maar het wordt tijd die wijze van behandeling te bespreken.
Over de aesthetische waarde van het oorspronkelijke gedicht, de
stof, die de vertaler in een middelnederlandschen vorm had over
00
II
~ 00 I
0 > z > J 0 ~ z ~
~ -< 0 -< 0 ~ 0 ~ 0 ~ 0
R IJ MEN. ~ ~ 0 ~ 0 ~ 0 ~ 0
0 ~ 0 tn "'14
0 0 ~ C'l ~ 0 Ul ~ 0 ex> 0 C'l
~ ex>
II
~ "'14 0 I"""'f ~ ~ ~
~ -< - =s ~ Ul
Godweet 13 I 0 I 3 2 5 1
secgic u , 36 4
I
1 1 1 0
sonder waen . 24 81 53 5 16 3
vorwaer ,
} 29 10 III 18 7 7 3
over ,vaer •
sonder saghe , 1 3 I 7 0 0 0
U : nu , 28 4 I 31 9 10 8
-doe : toe 4 4
I
10 0 6 2
rime riche 25 33 25 1 18 3
4 gelijke rijmen. 6 32 12 3 16 8
ie : i 4 6 14 8 9 0
bem: hem 0 0 1 0 5 5
: bedi . . 0 4 0 0 0 1
·oe : 0 6 9 - - 9 2
driesilbige rijmen 1 9 6 0 6 8
Hierbij behooren de volgende opmerkingen:
In den Alexander komt daarenboven nog tweemaal de stoplap sonder wane
voor; en eenmaal volgen er zes gelijke rijmen op elkander.
Wat de onzuivere rijmen betreft, hoop ik, dat het onderzoek '. door Dr.
Franck begonnen in de Inleiding tot A lexanders Geesten, in Nederland zal
worden voortgezet,
Noemem : eomen, "dat M. deze heeft gebezigd, behoeft niet door voorbeelden
~e worden bevestigd" (Franck, bI. LXXII). Ook in den Graal komt dit rijm
'herhaaldelijk voor. Daarenboven 2367, 2519, verdoemen : comen, passim so
(also) : doe (toe); 35253, doene : tqone, 35907, baroene : den gonen; 9747,
zelfs soech : doch.
'Vat ie : i betreft, kan Franck niet ontkennen, dat M. die toelaat, schoon
"zij niet aan het dialect van M. schijnen te behooren: hij heeft dit denkelijk
nit vreemde gewesten overgenomen." Uit den Graal geeft hij twee voorbeelden
op: 5067, gescien : sijn; 9077, tiden: ontbieden, waarvan hij het eerste bedorven
acht. Ik vind buitendien nog: 497, fijn : mettien; 1548, mi : besie;
2189, sie : hierbi , 2543, di : sie , 3281, drie : di , 5452, drie: hi; 5916,
wijs : dies; 6223, iet : tijt; 6351, mi : nie j 7369, geseieden : tiden; 7449,
' rER HET MAERLANT S VERTALINR TEGENOS OORSPRONKELIJKE.
ie gieten , hebben wj hier niet te handelen 1) , we1 over de wjze ,
waarop hj zich van zjne taak heeft gekweten.
mag het zeker bevreemden , dat de vertaler bj voorkeur
een werk ter navolging heeft uitgezocht zonder samenhang , welks
beide scherp tegen elkander afstekende deelen eigenljk niet bj
elkander pasten , terwjl het derde deel , 'twelk er in zekere mate
de eenheid aan teruggaf , reeds niet meer voorkwam in het handschrift
, dat hj gebruikte 2).
En dan
nèie
ànz-en
1,Riihrende'' rijmen schijnt M. s,gaarne gebezigd'' te hebben : de Graal levert
ml,. 8839 , wijs dies. Voorts l 194 ,
dtkn ,. l 0043 , drt-en . rtlryfen a- 10345 , knlen .. mettien.
daarvan voorbeelderi te over. s,elAweemalen hetzelfde woord in bepaald denzelfden
vorm en dezelfde beteekenis te rijmen , schijnt M. streng te hebben
vermeden-f' Toch leest men , Graal, 6405 , es es; 9399 , beer beer.
Dactylische verzen'' vond ik in den Grccl: 48 19 , .qevene : qseèlenda' 7279 ,
''ertogede gedogedc; 7983 , klagede wanhagede ,. 832 l , vragede : jagede; 9 7 7 1 y
9867 , anderen
Van andere onzuivere rijmen vindt men de volgende :
Graal : 1563, gesellen . willen; 3006 , wlste .. reste; 3890 , genaecte
wanderen; 99 l 7 , mz-racule tabernacule.
achte;
7514, vruehte nlochte; 9962 , swaert roert a' 575 , sach ongemac; 3526 , du
v?lccl,s r macht ; 6552 , glnder .. klnde. l 926 , verdroet : boec ; l 930 , doet :
oeca. 5343 , coninc .. àfzlf ,. 9476 , leren .. pleghen; 9 798 , bekint : conlnc. Franck
oppert twijfel , of M. wel assonancen heeft geduld.
Torec : 613, nemt .. gehent a. 11 03, omtrent Jnder?cinf ,. 1439 , seget (fqgef @)
doget a. 2 6 6 , sie mi J . 328 :amie dl . 2 6 1 3 , drk-e .' lti ,. 32 52 , lij/ brie/; 94 1 ,
lcljsdom . roem ,. l 983 , coene sone; 2 l85 , coene scone; 2747 , moete rote;
31 02 , vernomen bloemen ,. 925 . gqf lach ,. 2515 , bederft (k) menechwerf;
di ,. 2573 , 3ni zl?> 3. 84 79 , drle
l 98 l , nemen .. e??en.
Alexander : I1, 1236 , Thamaris
daet
des ,. IV , l 64 , was Acbilles. 11 , 986 ,
vaert ; VII , 28 7 , Lombdrdien Romdnien ; IX , 948 , sach . onznccif ,- X ,
1410 , ghesant.* lanc.
M askaroen :
,lmare 8)
2470 , meer ongehlkr; 2496 , seer gebaern. 2804 , prophete meer
sondaer; 2894 , haer kz'cerg 2398 y storven ontborghen.
Troyen : 6253 , bttuc stuc; 6849 , edeldom roem ; 738 l , ore .. aventure; 7601 ,
r'jc ?-c g 7 74 l , segghcn S,g,g/ten ,. 8 53 1 , rtf.g k-c ; 8 7 l 5 , scorde gbeduerde g
10268 , som . bloem ,. l 0514 , ande maende; 10786 , winde senden; negen maal ,
beroemen t'?pe7aenl comen. 2532 , Sagyttaer vervaet t ,. 9 184 , klnts zzlfnl.
Seger : 2787 , brochten acbten ; 4845 , ghebuer onl/ber. 4521 , dorriden
z curien.
1) Zie daarover boven , D. I , bl. 242.
2) Verg. boven , I Deel , bl. 243.
,goxclksz-oz'r , Ned. Letterk. M lddeleeuwen , 11 , 4e drllk.
82 MAERLANT'S VERTALING TEGENOVER HET OORSPRONKELIJKK.
zeggen , wat zjne keuze bepaalde 5 maar
zeker waren het geene overwegingen van aesthetischen aard. lloe
weinig kunstzin den schrjver bezielde , toont de wjze , waarop hj
met zjn voorbeeld omsprong.
Den Aleoeander en de H istorie van Troyen beschouwde Maerlant
a1s leerzame en onderhoudende geschiedwerken , ruim zooveel op
dachcortinghe''
de didactische
aangelegd als op onderrichting ; maar waarbj toch
bedoeling nooit uit het oog werd verloren. Dat
Het is moeieljk te
daarbj de stof van elders
waarheid , dat de
werd aangevuld ter wille van de historische
oorspronkeljke schrjver nu en dan werd verbeterd
en bestreden , k0n de bewerker , met het o0g op zjn doel y
verdedigen. Maar waar het gold een roman over te brengen , -
en daarvoor zal immers de Graal-Mel.ljn wel gegolden hebben
daar mocht ondanks zjn mystieken oorsprong - toch van de toepassing
derzelfde methode geen sprake zjn. En z0o den vertaler
de historische feiten , die hj in 't rRomans'' geboekt vond , niet
geloofwaardig genoeg voorkwamen , dan had hj ze stilzwjgend
kunnen verbeteren , zo0 hj er althans prjs op stelde den gang
van het verhaal niet te verstoren. Maar hj doet het tegendeel. Hj
wjzigt niet alleen , maar brengt nieuwe voorstellingen in het verhaal
, en werpt nog meer van het oorspronkeljke weg , in die mate r
dat het vertaalde , voor zoover dit met het oorspronkeljke gedicht,
kan vergeleken worden , het laatste omtrent tot op de helft bekort 1) ;
hj vaart zelfs ieder oogenblik tegen zjn voorganger uit. Reeds
onmiddelljk bj den aanvang staat de bestrjding op den voorgrond.
En daarbj stuiten wj al van meet af aan op de zonderlingste
tegenspraak. Eerst heet het , vs. 1 :
11Alle degene , die dese tale
H oren willen van den Grale ,
W anen dat hi eerst quam ,
Als ict in den W alsche vernam
Sal ict dichten in Dietsche vort ;
In saelt niet laten door haer wort ,
Die beniden mijn ghedichte.ff
1) Van het Fransche gedicht zijn omstreeks 4000 verzen over, die in bijna
3200 regels zijn overgebracht ; maar men moet daarvan aftrekken een invoegsel
van onge&eer 900 verzen , die 30 Fransche vervangen , en dan vindt men , dat
het Middelnederlandsche tot het Fransche staat als 23 : 40.
' rER HET MAERLANT S VERTALING TEGENOS OORSPRONKELIJKE.
Maar terstond daarop heet het , dat hij deze stale'' eigenlijk nief
zal dichten , zooals hj ze in 't s'Walsche'' hoorde ; want (vs. 20)
Ic wille dat ghi des seker sijt ,
Dat ic die historie vele valsch
Ghevonden hebbe in dat W alsch-'f
Daarom wjst hj doorgaans aan , wat hj voor onwaar houdt en
stelt daarvoor de juister voorstelling in de plaats , die hj aan meer
betrouwbare geschriften ontleende , als de Evangeliën , de Gestq
Pilati , Ephtola f'flcfï , Mors Pilati , het Chronicon Sï6rpzlïzzlï ,
of het Bellum 'Tzf#ci'c'lfz?l van Flavius Josephus. Hj doet dat niet
zonder den Franschen dichter aan de kaak te stellen. Zelden geschiedt
het op dien beleefden toon , waarmedç hj opkomt tegen
het beweren , dat Joseph van Arimathea een ridder zou zjn geweest
in dienst van Pilatus (vs. 160) :
Maer dat hi sijn ridder iet was
En secge ic niet : ict nie en 1as
In ander historien dan in dese.''
Doorgaans geschiedt
heet het (vs. 243) :
het op niet zeer malsche wjze. Dan eens
!,Maer dat es loghene 'ende ghedwasf';
en evenzoo zegt hij elders (vs. 412) :
1,Maer dat es altemale loghene mede.''
Zoo gaat het nu en dan ; maar pmet
bestrjding van het origineel , het Walsch , die tot vs. 641 bjna
onafgebroken voortgaat'' 1).
De geleerde , aan wien wj de laatste opmerking ontleenden ,
vindt Maerlant's manier van handelen zeer verdiensteljk '). De
wjze , waarop hj het Fransche gedicht ptot zjn eigen werk heeft
gemaakt'' doet hem zelfs denken aan pdat waas van oorspronkevs.
155 begint de geregelde
1) zijn opstel over den Graal-i%erljin-roman in het
Djdschrkft roor Nederl. Fccl- en Letterkunde , I D., b1. 334. Deze geleerde
lleeft die afwijkingen van den Franschen tekst aldaar zorgvuldig opgeteekend
in zijne verhandeling over De fprrolp.s .lbseph dnArimathle en i'Verlin in
uvccrlcnf.s rertaling , bl. 333- 342.
G) Aldaar , bl. 332.
6*
Dr. J. Te Ivinkel in
84 MAERLANT'S VERTALING TEGEXOVER uET ooRspRoxuELllxE.
lljkheid'': dat Wolfram v0n Eschenbach over zjne navolging van
den Franschen Percheval heeft weten te verspreiden ! Gelukkig ,
dat hj ten minste toegeeft , dat de vertaler van den Graal rminder
kunstenaar dan W olfram'' geweest is. Z0u het niet juister en Einker
zjn er rond voor uit te komen , dat de wjze van behandeling ,
waarvan wj getuige waren , alle kunst in 't aangezicht slaat ?
Alvorens van deze bestrjding af te stappen moeten wij n0g bij
een punt stilstaan. In den loop van zjn gedicht heeft de Borron
de verwoesting van Jeruzalem voorgesteld a1s eene boete , eene
wraakoefening voor het ter dood brengen van Christus 1). Dit
geeft den bewerker van de navolging aanleiding Om terstond bj
den aanvang van zjn geschrift den volgenden uitval ten beste te
geven (vs. 20):
Ic wille datghi des seker sijt,
Dat ic die historie vele valsch
Gevonden hebbe in dat W alsch ,
Daer si van Gode , onsen Here , sprac ,
Datten dat volc van Rome wrac.
Daerombe merket dese sake :
Een dichte van Ons Heren wrake
Leest men, dat es wide becant,
Ende makede een pape in Vlaenderlant :
Dat seghet dat boec in sijn beghinne ;
M aer ic wane in minen sinne ,
Dat een pape dat niet en dichte ,
svant men ne mochte ghescriven lichte
Hoe sere dat ghelogen si ;
Ende dat sa1 ic proeven waer bi
In der historie die comt hier naer.
Ende nu biddet iu , dat es waer'' enz.
Er was zeker geen ongeschikter gelegenheid om dit gedicht
Van ozl,s Heren Wrake te bespreken , dan hier bj het begin van
een ander werk ; maar deze overweging heeft den schfjver niet
weerhouden. En nu het er staat , dienen wj te onderzoeken , welk
gedicht hier bedoeld is.
Nog tweemaal wordt hetzelfde werk aangehaald. Er is , vs. 195,
sprake van de sdertich penninge'' , waarvoor Judas den Heer verraden
had , en dan volgt er , vs. 224 :
1) Yerg, ons eerste deel , bl. 2 l0.
VAN 0NS HEREN WRAKE. 85
1,Daerombe seghet dat Walscbe vallder lFrcàe
Ene logentlike sake ;
Dat die penninge sonderlingen
W aren van goudinen ringen.
Die redene si es al gheloghen ,
Ende dies ghelovet hi es bedroghen.'f
En wat later , vs. 589 , iaar over de genezing van den Romeinschen
Keizer door middel van den zweetdoek van Veronica gesproken
wordt, leest men :
Nu lieghet vele van deser vaert
Dat Dietsch van Ons Heren wrake :
svant dat seghet , in ware sake ,
Dat Titus diegone was ,
Die bi den beelde daer ghenas , . . . .
M aer dat gheloghen es al dat
Avil ic proeven hier vorwaer enz-''
Dr. Te W inkel meent , dat hier sprake is van reen gedicht , dat
uit het W alsch in het Vlaamsch was vertaald'' 1). Daartegen is
Dr. Franck opgekomen S). Hj zegt , dat Maerlant zin het begin
van zjn gedicht herhaalde malen polemiseert tegen een romans
werk 'va3t pzl,s Heren '!?Jz'c/J:'', en dat in de laatstaangehaalde plaats
hetzelfde fransche werk nog is bedoeld.'' Hj beroept zich daarbj
op vs. 612 vlg. , en meent daarom , dat dietsch hier eene bedorven
lezing is.
Alvorens de meening van Dr. Franck te toetsen , zj opgemerkt ,
dat zjn beroep op vs. 612 niet opgaat , want z0o daar dat Wpzzltzzl,s
wordt bestreden , dan bedoelt de vertaler daarmeê niet meer het
boek Van ()0î,: Heren W rake , maar het gedicht van Robert de
Borron , zooals op zoovele plaatsen. En nu , wat de zaak zelve
aangaat : Dr. Franck is van meening , dat de tekst aanleiding geeft
om aan twee gedichten te denken t en hj acht het zonmogeljk ,
dat AI. geheel zonder onderscheid nu eens van een fransch , dan
van een dietsch werk zou spreken op eene manier , zooals het
daar het geval zou zjn. In elk geval had hj moeten zeggen , dat
het werk èn in 't fransch èn in 't dietsch was gedichf. Door de
1) T. a. pl. , bl. 343.
2) Alexanders Ceesten , aanteekening op Boek VI.I , vs. l 6 10 , bl. 478.
86 YAN ONS HEREN WRAKE.
woorden eyn unde makede eyn
26- 28) is echter volstrekt niet gezegd ,
Letterljk opgevat heeft hj met de laatste bewering geljk ; maar
ik vraag , waarom zou de schrjver tegen een werk van een
Vlaamschen priester te velde trekken in een gedicht voor dietsche
in Vlanderlant (vs.
dietsch was.''
pql)e
dat het
ooren bestemd ,
steld ? Daarom noemt
als dat werk ook niet in de volkstaal ware 0Pïedat
hj het 0ok , vs. 590 , Dietsch. Omdat
ditzelfde werk nu vs. 224 dat W alsche genoemd wordt , behoeft
men nog niet aan twee teksten , een Dietschen en een W alschen ,
te denken. Dat W alsch beteekent hier eenvoudig : uit het W alsch
d'iehte . . .
afkomstig , zooals Maerlant vaker dit woord gebruikt 1).
W j mogen dus met zekerheid aannemen , dat in den
sprake is van een Vlaamsch , schoon uit het Fransch
gedicht Tos ons Se'rdzl wrake , dat , a1s zoovele anderen , verloren
is en waarvan alleen in een volksboek eene bewerking
Merl'jn
vertaald ,
gegaan ,
in proza is overgebleven.
Die voortdurende
alle kunstwaarde. W elbestrjding ontneemt aan Maerlant's vertaling
houdt zj van lieverlede op , als de geschiedenis
zich niet meer op gewjden bodem beweegt , maar reeds is
op het geheel de stempel van een vreemdsoortig , half dichterljk ,
half beoordeelend werk gedrukt.
Ten slotte hebben wj nog de aandacht te vestigen op een
invoegsel , dat in het gedicht voorkomt : het zoogenoemde proces
van Satan. In het Fransch beklagen zich de duivelen , dat zj te
veel geleden hebben t doordien Christus de zielen uit de hel verloste
, en zj besluiten het daarheen te leiden , dat een man van
hun geslacht geboren worde , van wien zj hulp verwachten , en
dan bereiden zj de geboorte van Merljn voor :). Tusschen de
klacht en het laatst vermelde feit wordt nu in de vertaling een
tusschenverhaal geschoven , dat in de plaats van het dertigtal
Fransche verzen er ongeveer negenhonderd bevat , en eigenljk
den samenhang van het verhaal verbreekt. De duivelen kiezen een
procureur , die van God het menschdom voor hen zal terugeischen.
Eerst redetwist Maskaroen , zooals de taalman der he1 heet , met
de Maagd Maria , die zich a1s advocaat der mensehen stelt ; en
Zie het bewijs daarvoor boven , I D. , b1. 310.
Zie boven , I D., b1. 21 7.
MASKAROEN.
wanneer deze alle tegenwerpingen, welke partjbepleitheeft,heeft doen
verwerpen , wordt de beslissing Overgelaten aan Gods Gerechtigheid
en W aarheid ter eener , en Zjn Erbarmen en Vrede ter andere
zjde. Het proces eindigt met een vredekus , zonder dat er uitspraak
gedaan wordt , en dan neemt de vertaling den draad van het
Fransche gedicht weer op.
Zoodanig pleit behoorde tot de lievelingsstofen der middeleeuwen
, en wj zullen haar later in een mysteriespel nogmaals
behandeld zien 1).
Deze episode in den Merljn is uit het Latjn vertaald , en er
bestaat van hetzelfde gedicht nog eene tweede , waarschjnljk wat
jongere vertaling , door Dr. Snellaert in het licht gegpven ').
Merl'jn deze inlassching zelve bewerk- ''
. stelligd , of komt zij voor rekening van een afschrjver ? Dr. Te
W inkel beslist in den eersten zin : hj ziet in dit invoegsel pMaerlant's
eigenaardigheid'' om stukken van anderen te voegen in het
werk , dat hj vertaalde 3). Dr. Joh. Franck daarentegen zegt ten
stelligste , dat de Maskaroen pniet door Maerlant is gedicht'' 4).
Ik meen mj aan de zjde van den laatsten geleerde te moeten
seharen. Het is soms zeer moeiljk uit te maken , of twee werken
van denzelfden schrjver zjn , inzonderheid als het waarschjnljk
is , dat ze door een omwerker of samensteller nog al zjn gewjzigd ,
geljk hier we1 het geval is. Ik verwjs daarom naar de tabel , op
bl. 80 afgedrukt. Daaruit bljkt , mjns inziens , dat er een te groot
verschil is in de eigenaardigheden van Merljjn en Maskas.oen om
beide aan één schrjver toe te kennen 5).
Heeft de vertaler van den
87
1) Zie over de litteratuur Dr. Te W inkel in het Tljdschr. roor Ned. Fcclen
Letterk-, I D., bl. 348 vlgg.
2) Nederlandsche Gedichten ulf de veertlende eeuw enz. , Brussel , 1869 , b1. 493
vlgg. Verg. zijne Inleiding , b1. LXII vlgg. Snellaert hield dit gedicht voor
eene omwerking van een mysteriespel; doch het eenige bewijs voor die stelling
bestaat in deze woorden (LXXIV) : s,Het verhaal is Eink en loopt zonder
hapering af ; het is , gelijk men zegt , uit Jen stuk gesneden. Edoclt het Wcc/'t
het uffzfc/tf ran ee), overtreksel soren tooneeltoestanden en samenspraken.''
') T. a. pl. , bl. 347.
.) Alexanders Geesten , Inleiding , bl. LXXVI , noot.
5) Men houde in 't oog, dat de episode elfmaal korter is dan het hoofdgedicht,
en dat dus de cijfers van het invoegsel met elf moeten vermenigvuldigë
88
De Tpr6c wjkt in vele opzichten zpr sterk af van den Alezander ,
dat men geneigd zou zjn die twee gedichten aan verschillende
makers t0e te kennen 1) ; maar men bedenke , dat deze roman door
den samensteller van den Lancelot waarschjnljk sterk is gewjzigd.
Ook de Merl'jn wjkt nog al aanmerkeljk af van den Alezander ,
maar o0k hier moet de overweging, dat de vervolgschrjver denkeljk
0ok hier zjn invloed heeft doen gelden , 0ns bedachtzaam
maken in ons oordeel 2). Daarbj komt o0k nog eenigermate de
invloed van den bovenlandschen afschrjver van het handschrift ,
aan wien wj denkeljk wel het rjm wal al verschuldigd zjn.
Eindeljk leert de tabel n0g , dat in het werk van Segher door
Maerlant nog al veranderingen gemaakt schjnen , om de geljkheid
te bevorderen 5.
DE AIASKAROEN YAN AIAERLANT ?
worden om het verschil in hetoog te doen springen. De 31 rijmen u .. nu
in den Graal zouden in den lvaskaroen , had hij dezelfde uitgebreidheid , tot
99 klimmen; de 9 onzuivere rijmen tot 33; het driemaal voorkomend stoD
woord Godweet , tot 22 ; e'/z.
1) A1s voorbeeld diene , dat, bij gelijke uitgebreidheicl, drie kenmerken
van den compilator in Alexallder en Torec aldus tot elkander staan : Godweet ,
0 : 2 5 ; Secyic
gelijke rijmen gaan
7) Dr. Franck
aan , dnt van den
4 lltt ,
in den Iorec alle
1449 u l l2. De zesmaal voorkomende vier
op acwtt uit.
neemt in de Inleiding tot zijn Alexander , bl. LXVI , ook
3Ierlîj1l Trde oorspronkelijke tekst is omgewerkt , zij het ook
niet bijzonder sterk-'' In hoeverre de laatste beperkende opmerking juist is .
kan hier niet nader wofden onderzocht.
3) Verg. de aanteekening van Dr. Verdam op b1. l 55 zijner uitgave van
de Eplsodes enz.
DE ROMANTIEK IN HANDEN DER KLERKEN.
LODEW IJK YAN VELTHEAI.
Graal-Merl'jn bljkbaar naar een handschrift
, dat niets anders bevatte dan dit weinig samenhangend
gedicht , hetwelk eindigde met de kroning van Artu: en besloten
wer; met de woorden : rEnsi fa Artus esleu et fait rois d0u
roiaume de Logres , et tint la terre et le roiaume longuement
en pès'' 1).
In andere handschriften wordt aan dit werk
vervolg vastgeknoopt ,
draagt , maar volgens
heeten '). 0ok dit vervolg werd in het Nederlandsch overgebracht
en de vertaler heeft het noodig geacht in het slot van Maerlant's
werk eenige verandering te brengen. W aarschjnljk had deze zjne
vertaling , behoudens een epiloog misschien , evenals zjn voorbeeld
, besloten met deze woorden :
onmiddelljk een
dat gewoonljk ook den titel van Merl'jn
Paulin Paris Le .f,ft)9-: d'ArtIts behoorde te
Maerlant vertaalde den
DIIS WaS Artur 11 Coninc gecoren ,
Die dlant van Logres entie stedell
Lange hilt met groten vrede.''
De laatste regel werd aldus veranderd :
11Lange hilt met groten onvrede ,
en daarop volgde dan:
Alse ghi horen sult hiernaer ,
W ant nu eerst ginc an aldaer
1) Zie Paulin Paris , Les romcn.s de la
tom. I , pag. 356.
:) L. l., tom. II, pag. 103.
Table rtlêkt?e , mls en nouveau langage ,
90 ' -ERVOLG VELTHEM s A op DEx MERLIJX.
Die hate ende dat striden
Dat lange duerde op hem in nide
Vanden baroenen wide ende side ,
Die hi al verwan met stride.
Hier indet tcronement ter ure
Vanden coninc Arture ;
Nu suldi vort horen die stride
Die hem gescieden in sinen tide.''
Of hj zich nog andere wjzigingen in het werk van zjn voorganger
heeft veroorloofd buiten de episode van Maskaroen , zullen
wj later onderzoeken. Het vervolg begint met deze inleiding :
11God , die alle dinc vermach ,
Ende sine moeder, daer Hi inne lach ,
Si moeten mi in dit begin
Geven wijsheit ende sin ,
Te volmakene dese saken ,
Daer Jacob van M aerlant ierst dat maken
Af began , ende liet sijn dinc
Daer Artur coninx crone ontinc,
A1st in M erllne bescregen es.
Nu wil Heer Lodewijc , sijt seker des ,
Van Velthem dit voert uutgeven
Na dat int W alsc es bescreven;
W ant nu ierst gaet an die dinc
Van M erline ende vanden coninc,
Hoe dat Artur began regneren
Altemale bi Merlijns leren.''
Terwjl het werk van Maerlant 10408 verzen bevat , telt dat van
Velthem er 25810 , die echter in de uitgave eene doorloopende
nummering hebben , zoodat het geheel 36218 verzen telt 1). De
vertaling eindigt met vs. 36191 ') , waarop dan nog dit slot volgt :
Van Merline en vindic meer bescreven
In dat W alsc, ende om die saken
En willics meer in Dietsce maken ;
W ant hem hevet een wijf gevaen ,
Daer hi nemmer en mach ontgaen ,
1) Een fragment van een ander handschrift, even 300 verzen tellende , werd
door Stallaert uitgegeven in Nederlandsch Afuseum , Gent 1880.
2) Verg. Paulin Paris , Les rpzzlcgk.s de la Table ronde, tom. II, pag. 387.
EPILOOG YAN VELTHEM S AIERLIJN.
No nemmer vernemet van hem man.
W' at mach mer meer af secgen dan ?
Negeen dinc , so help mi God ,
Dan dat hi was een ë'n sot.
A1 heet hi vroet ende conde vele ,
Nochtan heeften een wijf bi horen spele ,
Datsi hem toende menechfoude ,
Bracht int nette daer si woude.
Daer Tle WaS nie 60 5'roet man y
Opdaiter wives llerte alteen leide an ,
Si en hoendene wel int leste 1).
Nu moete God ons geven tbeste
Altoes te doene van allen saken.
In Hem so indet mede mijn maken
(Van) desen boeke van Merline ,
Dat ic dichte met miere pine.
Int jaer ons Heren , wiens wondert ,
Doe men screef dertien hondert
Ende .XXV1., opten witten donredach ,
Die in der weken voor Paescen gelach ,
Doe was dit boec geint ,
Daer men scone jeesten in vint.''
91
De uitgever meende eerst , dat de zes laatste regels van den
afschrjver van het handschriftafkomstig waren 2) 9 maar weldra
veranderde hj van inzicht , en schreef ze aan den vertaler toe 3) ,
zoodat het jaar 1326 dat der voltooiing van de vertaling zou zjn.
Van die veranderdezienswjs wordt geen rekenschap gegeven. Ik
houd ze voor niet gerechtvaardigd , als men het jaartal 1326 wil
vasthouden , waarin , zooals ik later hoop aan te toonen , eene fout
verzen , waarvan het middelste nog niet in orde
is , luidt het eerste in Van Vlotenfs uitgave :
Daerby en was met niet so vroet man.''
:) Inleiding , bl. VIII : ssHet afscllrèft van den i'Verlqn , gelijk het bewaard
bleef, werd , blljkens de slotregelen van den c/ ,'scbrqver , in 1326 genomen-''
'/ Reeds op den omslag van de tweede aqevering , en op alle volgende,
las men :11De slotregelen , bl. 57111 der Inleiding aangehaald , gelden blljkbaar
(?q niet dit afschrift , maar de voleinding van et rijmwerk door Velthem zelf ,
1) Van de drie laatste
en gelieve men ze dus in dien zin te verstaan. Omtrent zich zelf meldt de
afschrijver niets , noch ook , wanneer hij zijne taak volbracht.'' Verg. ook het
Naschrl/t , b1. 408.
92 SLAA~ DE SLOT'VOORDEN OP DE VERTALIXG ZELVE?
moet schuilen; maar overigens geloof ik ook, dat hier de datum
van de voltooiing der vertaling bedoeld is.
Velthem heeft zijn voorbeeld hier en daar bekort, dit is misschien
zijne grootste verdienste: hi] heeft het vrij nauwkeurig vertaaId,
maar hy toont door zijn matten stijl en de vele stoplappen , die
hy moet gebruiken, dat hij als vertaler niet op eene lyn met zyn
voorganger is te stellen 1). Ook hier heeft htl zjjne zucht naar
moraliseeren eene enkele maal bot gevierd 2).
De Graal-Merlijn is reeds in het Fransch B) niet alleen met het
vervolg verbonden, maar ook met den Lancelot. En hier te lande
heeft men waarschijnlijk diezelfde gedichten in de vertaling mede
tot een groot geheel willen vereenigen en daaraan nog verschillende
andere bestanddeelen toegevoegd. Wij zullen trachten dit
te bewijzen,
Op de Koninkljjke Bibliotheek in den Haag wordt een lyvig
folio-handschrift bewaard, da t het tweede, derde en vierde boek
van. den Lancelot bevat, benevens een aantal uitvoerige invoegsels.
I) In de 25800 verzen komen voor .
z
I
~
~ 0 ~ -< ~
~ ~ ~ C/1 ~ ~ z 0 ~
~ ~ Iil r.l ~ ~ ::5 H ~ 0
I
~ ~ ~ r.l A .~
~ 8 ~ ~ ~ p:: ~ ~ z ..
0 A ~ u Z Z ~ 8 ~ ~ r.l ~ .. ril
0 ~ 0 0 0 ~ ~ ~ ~ 0
0 C/1 io C/1 ~ A H c .. ~ P A
94 14381180 1 5 147411331140 I
73
1 0 I 5 1
219 \ 120
Ik voeg er terstond, om later te verrnelden reden , de vergelijking met de
25800 eerste verzen van bet tweede bock van den Lancelot bij.
5 I 69 I 224 I 25 I 8 I 0 I 52 I 28 I 85 I 30 I 2691350
In den Merlijn komt het rijmwoord aldaar ontelbare malen voor.
~) B.v. vs, 27450, de moralisatie over het huwelijk. Die, vs. 26952, is nit
bet Fransch nagevolgd, maar met wijzigiugen. Verg, Paulin Paris, Les romans
de la Table ronde, tom. II, page 227.
3) Zie Van Vloten, Naschrift , bI. 406-407, en verg. P. Paris, Les romans
de la Table ronde, tom. II, page 389.
HET HANDSCHRIFT YAN DEN LANCELOT.
Het eerste boek ontbreekt. Dit
schrift , dat het eerste deel
moet gestaan hebben in een handuitmaakte
van een geheel , waarvan
codex het de Haagsche tweede deel vormde.
Vulde het eerste boek dat eerste deel? Zeker
aannemen , hetgeen toch meer dan waarschjnljk is ,
boekdeelen zekere geljkheid van omvang hadden ; want wj kunnen
de uitgebreidheid van het eerste boek der vertaling met tameljke
zekerheid schatten.
niet , als wij
dat beide
Het Haagsche handschrift bestaat uit 241 bladen of 482 bladzjden
, elk met drie kolommen van 60 verzen beschreven , hetgeen ,
voor elk blad , recto en verso , geeft 3C0 verzen. Het vertaalde
tweede boek bevat , na aftrek van de toevoegsels , omstreeks
37000 verzen.
Dat tweede boek beslaat in het Fransche voorbeeld, in een der
handschriften , omstreeks 100 bladen 5 het eerste boek , 130 bladen ,
hetgeen , in dezelfde evenredigheid : 48000 verzen voor de vertaling
zou opleveren. En aangenomen , dat daarin geen invoegsels voorkwamen
, dan ' zouden die 48000 verzen in een handschrift van
geljke inrichting als het Haagsche ongeveer 133 bladen beslaan.
0m dat deel tot geljke uitgebreidheid als zjn tweelingbroeder
aan te vullen , zouden er nog ruim 100 bladen aan moeten worden
toegevoegd. W elnu , de Graal-Merlfn met het vervolg van Velthem
telt 36200 verzen , hetgeen door 360 gedeeld , juist + 100 bladen
zou geven 1).
Mag uit deze
middelnederlandsch
cjfers al worden gegist , dat werkeljk in het
geljke samenvoeging als in het Fransch heeft
plaats gehad , dit wordt tot volkomen zekerheid gebracht door de
vele toespelingen op en verwjzingen naar den Lancelot ,
den Merlqn worden aangetrolen. Het is waar , enkele daarvan
zjn uit het Fransch overgenomen ; maar andere doen zien, dat de
Nederlandsche samensteller naar eigen inzicht te werk ging , daar
deze verwjzingen soms ôf auders luiden èf geheel zelfstandig zjn
welke in
aangebracht. W j zullen dit door enkele voorbeelden trachten te
bewjzen. Yooreerst eene vingerduiding naar Maerlant's Graalroman.
Vs. 19108 heet het van den Rijken Visscher :
93
1) Behoorden de handschriften van MerlLn en Lancelot in de boekerij van
Jonker Everwijn , Graaf tot Bentheim , ook bij elkander?
94 GRAAL-AIERLIJN-LANCELOT.
Ende in siner kintheit , secht men mi ,
Dat hi Broen was geheten ,
Maer hi hiet die Rike Visscer , a1s wijt weten ,
Ombedat hi enen visch vinc ,
Dien hi sette na die dinc
Optie tafle van den Grale
Alsmen hier vore seide wale 1).
Dese hadde den Grael in hoede
Alse iu dhistorie vore bevroede.'f
Eene toespeling op de Graalqueste , die in het derde boek van
Lancelot voorkomt , treft men een weinig verder aan en we1 vs.
19125 , waar van Koning Pelles' dochter gezegd wordt :
Si hadde in hoede den Grael:
Si was scone ende herde S) noyael ,
Ende wonede metten ouder vader ,
Ende hielt den Grael altenengader
Tote dat Galaat quam , die dat wan ,
Alse iu dit boec hier namaels dan
Verclaren sal , hoe die Grael nam ende.f' ')
W il men eene verwjzing naar het vierde boek van den Laneelot ,
men vindt die vs. 25598. Daar heet het van Artar en Mordret :
Daer hi oem 1, af was ende vader ,
W ant hine wan an siere suster met ,
Die coninx Lots wijf was , dat wet.
Hierna suldi wel verstaen die dinc ,
Hoe die strijt tusschen hem verginc.f'
0p hetzelfde boek heeft betrekking , wat men van Morgeine leest ,
wier haat aan de Koningin Ginevra bleek , vs. 29900 ,
De uitgave heeft :
11A1s men hierna sal seggen wale'' ;
maar er is sprake van hetgeen verhaald is in den Crcc! (Boven , I D., b1.
213). Ik heb in den vorigen regel ook nog het adj. lteligen uitgeworpen, en
den volgenden meer rhythmisch gemaakt door van de woorden s:Dese rike
visscer'' alleen het eerste te behouden.
2) Uitgave : utermaten.
3) Wij weten niet, of de uitdrukkelijke
voorkomt, daar de inhoudsopgave van P.
dan tot ons vs. 19091. Zie Les romans de la
verwijzing ook in het Fransch
Paris op dit punt niet verder gaat
Fcùle ronde, tom. 11 , pag. 159.
GRAAL-AIERLIJN-LAXCELOT. 95
11Die si minnen soude met allen sinnen
Met rechte , want si haers broeder wijf was ,
Ende si dade haer grote scande nadas ,
Dat men daeraf sprac al haer leven ,
Alse iu dit boec wel sal uutgeven.'' 1)
Eindeljk , vs.13499 wordt van de stad , die Logres genoemd
was , gezegd :
Ende dese name duerde haer al bloet
Tote na des coninx Arturs doet,
Ende na der heren van der Tafelronde.
En na alder heren doet ter stonde ,
Die bi M ordrette doet bleven ,
Alse iu hierna wael wert bescreven.
Tot hiertoe hadden wj te doen met toespelingen , die waarschjnljk
alle mede in het oorspronkeljke voorkwamen ; maar ten
bewjze , dat de vertaler ook zelfstandig te werk ging , diene het
volgende. Vs. 24287 wordt verhaald , hoe Gwinebant â) in het
Sorghelike Foreest (la forêt périlleuse) ,
vrouw , door tooverkunsten bewerkte , dat
moest dansen en altjd doordansen , totdat zeker ridder die betoovering
kwam ophefen. Ook maakte hj een schaakspel , dat vanzelf
ter liefde van eene jonkal
wie daar zou komen ,
tegenspeelde als iemand een stuk op het bord verzette , en waarop
alleen diezelfde ridder overwinnaar kon bljven. De onttoovering
heeft in den Lancelot plaats 3) ; daarop wordt hier reedsgeWezen ,
vs. 24293:
11Alse iu dit boec sal secgen hiernaer-'''
Het slot van deze plaats luidt in den middelnederlandschen
Merlgn aldus , vs. 24391 :
1)
2)
Dit beroep
Het Fransch heeft Guinebaut : de
is uit het Fransch vertaald. Zie P. Pal-is , 1. l., pag. 270.
uitgave overal Gwinebant , dat door
het rijm vaststaat. Ik maak van deze gelegenheid gebruik om te dezer plaatse
een paar ergerlijke fouten te verbeteren. Vs. 24292 staat : NNDat wout souden
keren'f lees : sonder àeren (:,la forêt sans retourf'l ; in vs. 24303 is een woord
vergeten , lees :
1,Den scoensten dakès , dien si ie sagen-''
Verg. Paulin Paris , t. a. pl. , pag. l 96.
:) 11 B. vs. 16008-16257 begin van 't avontuur, dat vs. 18360-18501
wordt ten einde gebracht. zie boven , I o., bl. 275.
96 TOESPELINGEN YAN DEN VERTALER.
Aldus makede !, daer Gwinebant
Dat scaecspel enten dans tehant.
Daerna dede hi menech scone spel,
Ende leerde der joncfrouwen so wel ,
Datsi menige dinc dede nadas ,
Sint dat Gwinebant doet was ;
Ende si dede sint kel'en ten casteel,
Entie danse te M enrangueel
M aken in der Stat .spn#cr name.''
De laatste regels leveren geen zin op : gelukkig , dat wj hier
den inhoud van het oorspronkeljke van P. Paris te baat kunnen
nemen , waar het, pag. 199 , heet : sGuinebaut ne borne pas ses
enchantements à, la carole et à, l'échiquier; il apprit
secret à la dame , qui sut bien en ouvrer après l.a mort de celui
qui l'avait enseignée. C'est ainsi qu'elle éleva le Château tournoyant
et d'autres caroles que Méraugis n0m ,
en achevant sa quète de messire Gauvain.'' Er schjnt dus gelezen
te moeten worden :
trouvera dans la Citê ycs,:
raaint axtre
rEndi si maecte tkerende casteel,
Entie danse , die M erangueel
Vant in die Stat sonder name.nn
Bljkbaar kende onze vertaler het avontuur van Méraugis niet ,
waarheen de Franschman verwees : vandaar de verhaspeling dezer
plaats en de verknoeiing van den naam 1). Hj verwjst daarentegen
naar den Lancelot , welke toespeling in het Fransch niet schjnt
gevonden te worden. De tooverj was z0o ingericht , vs. 24417 ,
1,Dat alle die ridders , die daerna quamen ,
Alle bleven dansene te samen ,
Tote dat Lancelot quam van Lac
Die daerna den dans tebrac ,
Ende tscaecspel wan , ende sende dat
Der coninginnen Jenovren ter stat.''
1) Mlraugis de Portlesgulz , - Lesguez is de naam van de haven Saint-
Brieuc - de held van het gedicht van Robert de Houdenc , wordt nog eens
in den llerlljll genoemd , bij r. Paris 1. 1. , pag. 276 , en in de vertaling vs.
30394 , waar de naam ook verkeerd gespeld is :
11Miranges van Porlegues-''
In den Raglsel wordt die naam (zie het Fransch , vs. 1270) verknoeid tot
N,Margilans van den Bogaerde'' LLancelot III , l 1662).
EEXHEID VAX GRAAL , AIERLIJN , LANCELOT.
Daar al deze toespelingen gemaakt worden
die gezegd worden voor te komen in het
bljkt wel , dat Graal , Merlkjtt en Lancelot
eenheid beschouwd worden. Maar men
op gebeurtenissen y
vervolg van dit lpec,
o0k hier als eene
ging verder : iemand , die
bljkbaar al wat tot dezen sagenkring behoorde t voor zoover hj
het kende , bj elkander wilde brengen , heeft in den Lancelot
verschillende gedichten tot dit onderwerp
nameljk , in het tweede boek een gedeelto
Pel'clteval , vs. 36948- 42546 , en den ffpk/kcàl ran Xbrfcdoz , vs.
42547- 47250 ; in het derde Die wrake pppr Itagisel , vs. 11161-
14136 ; twee hoofdstukken . waarvan Lancelot de hoofdpersoon is ,
vs. 14137- 14580 ; Die Ridde'r metter zzlpêzvldzl , vs. 14581- 18602 ;
een nieuwen W alewein-roman , vs. 18603- 22270 ; drie hoofdstukken
naar een Fabliak vertaald , vs. 22271-23127 ; den Roman ran
Tprcc, vs. 23127--269809 dus samen acht stukken, niet minder
dan 10300 en
behoorende, gevoegd,
van den Rotnan ran
15800 , dus in 't geheel
Dit geeft aanleiding tot verschillende vragen :
10. W ie was de samensteller der eerste trilogie ?
20. W ie waj de samensteller , die al de andere gedichten in
den Lancelot laschte ?
26100 verzen omvattende 1).
3'. Heeft hjzelf den Laneelot en de andere gedichten vertaald ,
of bestonden die reeds in 't middelnederlandsch ?
40. Heeft hj in hetgeen hj bjeenvoegde, veranderingen gemaakt?
50. W anneer is de Merljn bewerkt ?
Het Haagsche handschrift van den Lancelot eindigt met dit
onderschrift in roode letters : mllier in'det (dlboec van Lancelote ,
dat lleren Lodewjcs es van Velthem.'' Beteekenen die woorden ,
dat Velthem de bezitter of de samensteller van het werk was ?
HoFmann von Fallersleben , die het eerst de aandacht hierop
97
1)
Arturs
is , hier btziten beschouwing, omdat het onmogelijk van den vertaler van den
Lancelot kan zijn , wegens de redenen , opgegeven in de Inleiding tot het
tweede deel mijner uitgave , bl. CLXXVI vlgg. Het werd blijkbaar door een
Ik laat llet negentiende hoofdstuk van het vierde boek , getiteld : jrconincs
wijch optie Romeineff, dat aan Maerlantfs Splegbel Hlstoriael ontleend
afschrijver in de plaats van den korteren oorspronkelijken tekst
men mocht aannemen , dat Velthem deze verandering op
heeft , hetgeen ik niet zeer waarschijnlijk acht.
gesteld ; tenzij
zijne rekening
JOXCKBLOET , Ned. Letterlc. Illddeleeuwen. 11 , 4e druk.
98
vestigde , durfde niet beslissen 1) ; en eigenljk verkeeren wj nog
in dezelfde onzekerheid. W ilde de afschrjver zeggen , dat hj
Velthem voor den auteur , den vertaler van den Lancelot hield y
dan is hj, zooals wj zullen zien , niet te vertrouwen ; en aan
zjne woorden eene uitbreiding te geven , alsof er stond : nhet boek ,
dat Lodewjk van Velthem heeft bjeenverzameld'' gaat niet aan.
Trouwens , het woord boec schjnt veeleer op den codex te slaan
dan op zjn inhoud. lk geloof daarom : dat wj dichter bj de waarheid
bljven , a1s wj hem eenvoudig voor den eigenaar van het.
handschrift houden. Maar dit bewjst dan toch , dat hj met den
Lantelot bekend was en in dergeljke gedichten belang stelde ; en
vermeerdert dit de waarschjnljkheid
Merlù'n vertaalde , waarin zoovele
gevonden worden , dat deze als het
gedicht is te
niet, dat de man , die den
toespelingen op den Lancelot
noodwendige vervolg op dat
beschouwen ; die dezen Merl'jn aan Maerlant's Graal-
'r/zzlcs vastknoopte ? o0k de samensmelting van alle drie de gedichten
heeft beoogd ? Dit wordt dabbel waarschjnljk , ja nagenoeg
zeker , als wj zien , dat de vertaler van den Merlb'n in dat gedicht
reeds toespelingen op sommige der invoegsels in den Lancelot
maakt , waaruit dan tevens voortvloeit , dat deze ook door hem in
dat werk
wj ons met den Lancelot bezig te houden.
Als deze roman door Yelthem 'met den Graal-Merl'jn is verbonden r
dan rjst in de eerste plaats de vraag , of hj dien zelf vertaalde ,
dan of hj eene reeds voorhanden vertaling eenvoudig overnam.
zijn ingelascht.
Alaar vooreerst hebben
Ik heb mij vroeger , in de inleiding tot mijne uitgavevan het
gedicht tegen het auteurschap van Velthem verklaard ,
datnog, schoon op andere gronden , doen. Dr. Van Vloten is daar
uit de hoogte tegen opgekomen , maar zonder eenig bewjs voor
zjn beweren bj te brengen. Hj zegt alleen ') : ,,De Lqncelot
maakt slechts de laatste
hj door Velthem j met inlassching van den Moriaen'' - de Pereheval
wordt maar over het hoofd gezien ! - ren toegift van de
zoogenoemde Q'ueste (!j , den Toreo , Ridder metter vlpz/x?zlezl enz. in
afdeeling van gden Merltjnjuit. Dat ook
en blj f
HEEFT VELTHEAI DEN LANCELOT VERTAALD ?
1) Ilorae Belgicae, P. I , pag. 54 : j:ouae verba , quid indicent , utrum
possessorem an auctorem , equidem nescio-'@
2) iNascltrl/t , b1. 407.
HEEFT YELTHEAI DEN TEKST GEWIJZIGD ?
rijm werd verdietscht . . . . is bekend'' 1). Had hj wat nauwkeurig
vergeleken , hj z0u niet z0o boud hebben gesproken. Vooreerst
heeft niemand aangetoond , dat Velthem de vertaler van den Lancelot
zou zjn ; en dat zou ook moeielijk gaan. Zoo de stjl van
twee werken uit elkander loopt , dan is het hier , zooals de vergeljking
, op bl. 92 geleverd , leert. Daarbj komen dan nog enkele
eigenaardige verschillen. Zoo treft men in den Lancelot zeer dikwerf
bed'i of niet bedi of maar in het rjm aan , hetgeen in den Merljjn
nimmer plaats heeft. 0ok is de woordenschat van beide dichters
n0g al verschillend Q).
Heeft Velthem dentekst , dien hj overnam , strikt geëerbiedigd ?
Dit is moeieljk te zeggen , en voor een omstandig onderzoek is
het hier de plaats niet. Ik wjs er alleen op , dat in den Merlù, 's
en het geheele beloop vall het Zcsc6lpf-handschrift eene merkwaardige
geljkvormigheid wordt aangetroFen in den aanhef der
verschillende hoofdstukken , die allebeginnen met een : pDe aventure
segt'' , of iets dergeljks q en dit geschiedt o0k in een deel van
Maerlant's Merljjn. Dit doet reeds wjziging proen
epilogen , benevens enkele zedelessen acht ik vau Velthem's
hand , b.v. de 16 eerste verzen van het tweede boek , die niet aan
het Fransch zjn ontleend , maar herinneren aan den aanhef van den
MerlùTn. Dan het slot van het tweede boek (vs. 47251-62) ; verder
den proloog van het vierde boek (vs. 1-296) , eene uitvoerige godsdienstige
overpeinzing bevattende , die zoo weinig te maken heeft
vermoeden. Ook
1) In eene noot voegde hij hierbij : ryrrenzij men nog altijd met Jonckbloet
(Roman rcn Lancelot 1, bl. XLV11) mocht wanen , dat de Velthemsche
kerspelpaap den Lancelot s,niet gedicht kan hebben-'' Zijn gansche, van meer
geleerden omhaal dan gezond verstand getuigend betoog mag echter, in allen
opzichte , wel verouderd heeten-''
S
.I Ik druk niet op het verschil in de schrijfwijze van den naam van een
der voornaamste helden , in den l'Verlq'n steeds Gawein , in den Lazlcelot altijd
'öralewein genoemd. Dat de afschrijvers van hss. ook met eigennamen vrij
willekeurig omsprongen , leert de i'VerlJjn zelf. Het slot is , van vs. 36035 af,
door eene andere hand geschreven , die nu den vorm W alewein in de plaats
van Gawein gebruikt.
Het zou te bezien staan , df de vertaler van den Lancelot niet Gaweln
geschreven had : het rhythmus schijnt daarvoor bijna overal te pleiten. Met
Gawet-'k laat zich het vers doorgaans lezen : met 'fFdlelvet-n bijna nooit. Men
kan toch niet W alwet-ll accentueeren.
DE AIORIAEN EERST LATER INGEVOEGD.
met hetgeen volgt , dat men geneigd zou zjn ze aan een afschrjver
toe te kennen , ware het niet , dat 0ok in de vjfde Partie van den
Spkeghel ffl.sfprfcdl soortgeljke onsamenhangende uitweidingen voorkomen
(b.v. lI1 B. , cap. 1). Merkwaardig is : op het eind , de bede :
100
Ende ic moete !! dor Uwe genade
Alle dese wereltlike daden ,
Beide die ic doe ende die ie scrive ,
Gebeteren in desen armen live-ff
Eindeljk het slot van het vierde boek , dat ik afschrjf om de
merkwaardige overeenkomst met den epiloog van den Mel'ljtt.
,!Ende aldus nemt inde al die sake ,
Daer ic af hebbe gehouden sprake.
Ende meester svoutere M appe , Godweet,
Maect hier een inde op dat beheet,
Dat hi ne vant te desen male
Van Lancelote meer negene tale :
Dies makics een inde van al ,
Soe dat hier nieman af spreken sal
Vovtmeer in genen dingen ,
Hine salre logene toe mingen.
Endb haddicker af vonden ander saken
In hadde dus niet laten min maken.
Gode ende M arien, der maget soete ,
Biddie dat sijt mi vergeven moeten ,
Oftic logene hebbe doen verstaen ,
Daer ic iet aen hebbe mesdaen !**
Zien wj thans , welke
'Lancelot er reeds in den
toespelingen op de toevoegsels aan den
Merl'jn voorkomen.
Met betrekking tot den Moriaen vinden wj er geene enkele.
W el komt in vs. 31706 een ridder Morian voor , maar dit zegt
natuurljk niets. Hei is zelfs zeer de vraag , of dit gedicht door
dezelfde hand is ingevoegd , van welke de andere ingelaschte
stukken afkomstig zjn. Deze worden steeds zoo ingevoegd , alsof
zj wezenljke tot den Lancelot behoorende deelen uitmaakten ; de
Moriaen daarentegen staat er buiten. Hetgeen er onmiddelljk aan
voorafgaat , vormt een geschikt slot voor het tweede boek : de vss.
42539-46 zjn een aanlapsel , dat t0t overgang moet dienen. Dan
begint de nieuwe roman met eenen uitval tegen den oorspronkeljken
dichter , waarin het heet :
TOESPELINGEN OP PERCHEVAL EN RAGISEL. 101
Ic wane diegene die Lancelot maecte ,
Dat herh in sijn dichten vaecte ,
Dat hi vergat ende achterliet
Van Moriane dat scone bedlet.
M i wondert , wies si hen onderwinden
Die dichten wilt ende rime vinden ,
Sine volbrachten daeraf die tale-''
Mag dit meervoud niet doen vermoeden , dat hier de oorspronkeljke
dichter niet alleen bedoeld wordt , maar ook de vertaler ?
Straks nog eene enkele opmerking over dezen roman.
W at den Percheval betreft , daarop leest men , vs. 21655, deze
toespeling :
!,Ende dit was dieselve Giromelant ,
Daermen in Gaweine af bescreven vant ,
Ende Ginganbrisiel oec mede ,
Daer hi den camp sint tegen dede-''
H et verhaal , waarop deze regels doelen , leest m en in den geinterpoleerden
Percheval 1). In het Fransch komen wel de namen
der beide ridders voor , maar van eene toespeling op den Percheval
vindt men daar geen spoor 2).
Aangaande de toevoegsels achter het derde boek van den Lancelot
heb ik slechts twee toespelingen op de W rake 'pczl Raghel in den M erlfj,
n opgemerkt. Vs. 22716 wordt gesproken van Ydiers van Noyors :
!,Dien hier namaels gesciede dan ,
In des Conincs Arturs hof ter stede ,
Dat hi vijf vingerline uuttrac gerede
1) Giromelant
met W alewein
11te campe
vs. 41961
In den
komt het eerst voor Lancelot 11 , 40060 ; zijn
wordt beschreven vs. 40575 vlgg. Ginganbl-isiel had
beropenff, vs. 38481 , en ook dit tweegevecht wordt
kampstrijd
svalewein
geschilderd
vlgg.
Ilerlljn heet het , dat dit gevecht vermeld wordt in Gczcclpe. Misschien
moet men daarvoor lezen in Perchevale; maar het is ook mogelijk , dat
wij de ware lezing voor ons hebben , want het schijnt, dat elk afzonderlijk
avontuur , waarvan Mralewein de hoofdpersoon was , naar hem genoemd werd ,
ook dan , wanneer zoodanig avontuur een deel van een grooter geheel uitmaakte.
Men zie de plaatsen uit den Franschen Lancelot da Lac aangehaald
in de inleiding op het tweede deel mijner uitgave van het Mnl. gedicht,
b1. XLIX en LXI.
Q) Zie Paulin Paris , Les ro???cp?,s de la Ihble ronde , tom.11 , pag. 200.
102 TOESPELING OP RAGISEL.
Enen ridder, daer iu af al bloet
Dit boec sal wonder seggen groet-f'
Omtrent deze woorden kan geen twjfel bestaan 1). Maar nog
eene tweede plaats van den Merl'jn schjnt te zinspelen op dit
invoegsel. Vs. 19498 leest men :
Dese Gandijn was goet ten stonden
Ten wapene ; oec was hi mede
Daer men menege vromecheit dede
Vor den casteel van Brulant nadas ,
Die miner vrouwen Lorien was ,
Die hi met crachte woude winnen
Ende hebben tere vriendinnen ;
Ende vor die stat te Gandestroet met,
Die heer Gawein bescudde , dat wet ,
M et siere vromecheit , als ic versta ,
A1s iu dit boec sal seggen hierna-''
Het eerste gedeelte dezer plaats weet ik niet t'huis te brengen :
de laatste regels schjnen wel op Ragisel te slaan , daar in 't
Fransche gedicht het kasteel , dat in de vertaling Gandestroet heet ,
Gautdestroçt genoemd is '). 't Is jammer , dat deze regels niet
duideljker spreken , want thans durven wj uit de
den naam van 't kasteel niet aQeiden , dat de
Merl'jn het hier bedoelde gedicht nog alleen maar in het oorspronkeljke
kende en van plan was het te vertalen om het in
schrjfwjze van
vertaler van den
zjnen cyclischen roman te lasschen.
1) Verg. boven , 1 Deel , b1. 395 , in verband met bl. 399.
2) Er is in den Merljjn nog eene toespeling , waarmede
Van Keye wordt , vs. 28251 , het volgende gezegd :
Hi was een getrouwe !! ridder mede
Ende en dade nie ongetrouwiclzede
Noch verraetnesse dan ene bloet ;
ik geen weg weet.
Dat was , dat hi Leoncen sloech doet ,
Des conincs Artllrs sone , van nide met ,
In den foreest Perrilleuse , dat wet ;
Ende bi den Avaloes Persevalen
svas hi gewroeget te dien male
Te hove , gelije hem dade verstaen
Deremite , diene hem doet sach slaen.''
De inhoudsopgave van Paulin Paris , Les romans de la Table ronde , II,
Q45 , is hier zoo bekort , dat zij geen licht geeft.
ZIJN ALLE TOEVOEGSELS VAN EENEN SAMENSTELLER? 103
Maar wij zien uit het aangevoerde, dat de Nederlandsche samensteller
van meet af aan plan had veel verder te gaan dan ztine
Fransche voorgangers, en alles in zijn verhaal op te nemen, wat
te zijner kennis was gekomen. Hi] zegt dan ook zelf in het
hoofdstuk, dat als overgang van het derde boek van den Lancelot
tot de TfTrake van Ragisel dient (vs, 11221):
,,'Vant hierin seldi vinden al
Die aventuren groet ende smal
Also alsi gescieden gereet.'
In den Merlijn wordt dus gBwaagd van den Lancelot, den Percheval
en de Wrake van Iiaqisel : van geen der andere ingevoegde
stukken is daar sprake. Moet men daaruit opmaken, dat de overige
ingelaschte gedichten niet binnen de lust van den eersten samensteller
vielen en eerst door een lateren afschrjjver aan het reeds
zoo uitgebreide gedicht zijn toegevoegd? Wellicht geeft eene vergelijking
van den stijl hieromtrent eenig licht, Zien wij daarom,
hoe deze inlasschingen, met betrekking tot enkele kenmerkende
rijmen, zich tot elkander verhouden. Ik geef daartoe een vergeIijkend
overzicht in de noot 1).
1) R IJ M E K. PERCHEVAL. I MORIAEF.j RAGISEL. I :;\IRo.r'VME. N.
5600 vs. 4700 VB. 2900 VB. 4000 vs.
Godweet 15 6 13 13
secgic u. 4l 5 29 20
son del' waen 06 8 9 20
vorwaer ) 32 5 14 20
overwaer I
sonder saghe 1 0 1 0
u : nu 35 5 32 25
doe: toe 10 4 4 3
rime riche . I 29 12 14 7
4 gelijke rijmen 1 5 9 2 8 i
ie : i , 2 1 1 1
bern: hem. I 3 0 0
drielettergrepig rijm I 3 2
onzuivel' rijm . 13 8 6
: bedi 2 I 2 I
twarcn 7 0 10 5
sonder scamp. 2 1 4 2
104
o0g vallend , h0e sterk de Moriaelt van de overigen
en van Merlfn en Lancelot afwjkt. 1lj staat , zoo wat het rjmstelsel
als andere eigenaardigheden betreft , zpô dicht bj den
Alezander en de Historie wc'pl Troyen , dat men in verzoeking
komt , dit gedicht mede aan Maerlant toe te kennen. De tekst is
niet omgewerkt 1) zooals die van den Torec , als wj werkeljk dit
gedicht aan Maerlant moeten toekennen. Deze laatste roman staat, wat
stjl betreft , nagenoeg op ééne ljn met den Percheval. Zj komen
niet nauwkeurig met Velthem's eigenaardigheden overeen , maar
zjn toch bljkbaar sterk door dezen omgewerkt. Ook de Wrake 'pc'l
Itagisel draagt vrj duideljke sporen van omwerking , die bewjzen z
dat Velthem er de hand in heeft gehad. Het z0u zelfs niet onmogeljk
zjn , dat dit stuk door hem wa's bewerkt. Op dezen roman
volgen twee hoofdstukken , die bljkbaar van de hand des samenstellers
zjn ; daarin speelt Lancelot eene rol , die in verband is
gebracht met eene episode uit het gedicht , en dienen moet om
dit ingevoegde gedeelte aan het hoofdwerk vast te knoopen. Evenzoo
gaat er een hoofdstuk van dezelfde hand aan vooraf ) dat
dergelijke bedoeling heeft.
De Ridder yz/dff:r qnouwen staat meer
Het is in het
OP
en hare behandeling wjzen op een anderen schrjver. Terwjl de
inhoud van al de andere invoegsels t wat bjzonderheden betreft y
niet in tegenspraak is met de gegevens van Merl'jn en Lancelot ,
wordt hier afwjking waargenomen. lk wjs er alleen op , dat hier ,
en hier alleen)Keye Genevre's o0m heet (vs. 16158 , 16210). Ook
de wjze van behandeling is anders. Van Lancelot wordt gesproken
a1s van iemand , die buiten den kring van het gedicht lag. Als
Clarette's minnaars worden opgesomd , heet het , vs. 15297 :
zichzelf. Reeds de stof
VERGELIJKING MET DE INVOEGSELS.
1,Men seit, datse Lanceloet van Lac
Minde : dat wa's sceren ende een blijf#
I'Ii minde Genevren , Arturs wijf'f ;
en daarbij niet de minste verwijzing naar den Lancelot-roman y
1) Het verdient ook opmerk-ing , dat terwijl in alle deelen van het Haagsche
lzandschrift van den Lancelot door een corrector veranderingen zijn gemaakt ,
daarvan geen spoor i11 '-len Iî1' oriaen te vinden is. Die corrector heeft zijn
werk niet ten eind gebracht, daar het niet verder gaat dan tot fo. 230 recto.
Zijn die verbeteringen van Velthemfs hand ?
UITKOMSTEN VAN O~S OXDERZOEK. 105
wat toch zoo na voor de hand lag. Ook in andere opzichten
draagt dit stuk de kleur van een' nieuweren tijd. Beschouwingen
als die over de macht en de eigenschappen der liefde (vs.1525615285),
komen in de andere stukken niet voor, evenmin als
zedelessen in den trant van vs. 16792 vlgg. Het aantal enjambementen
is hier ook veel grooter dan elders 1).
Wanneer we nu aIles te zamen vatten, levert het bovenstaande
onderzoek de volgende uitkomsten op, bij wier overweging niet
nit het oog mag worden verloren, dat ik ze niet geef als mathematisch
bewezen, aIleen als zeer waarschijnlijk.
10. Het vraagstuk, of de bekende Vlaming J aco'b van Maerlant
den Graal-Merlijn-roman geschreven heeft, blijft nevelachtig.
2°. De trilogie Graal-Merlijn-Lancelot is door Lodewijk van
Velthem bijeengebracht, die waarschijnlijk in het eerste en derde
gedicht wijzigingen heeft gemaakt, hoofdzakeljjk wat den vorm
betreft.
3°. Hti heeft het groote werk stellig aangevuld met de door
hem omgewerkte gedichten Percheoal , Wrake van Ragisel en Torec.
4°. De Moriaen, die zeer veel trekken met Maerlant's andere
1) Ten einde overeenkomst en afwijking duidelijk in het oog te doen
vallen geef ik van de drie voornaamste stoplappen de get allen , zooals zij
ongeveer zouden zijn, indien al de gedichten evenvcel verzen als de Merlijn
(25800) bevatten.
TIT E L S. GOD\VEET. SECGIC u. S01\DER ,V AEK.
MERLIJN 94 438 146
LA1\CELOT. :; 69 232
PERCHEVAL • 84 184 162
MORIAEN. 68 28 24
RAGISEL 33 2Gl 85
R. :\1. l\10CWEX • 117 130 130
TOREC. 84 234 160
LODEW IJC VAN YELTHEAI.
werken gemeen heeft , en niet omgewerkt is , 1ag niet in het plan
van den oorspronkeljken compilator , evenmin als de Itidder metter
zz/pîfzndzl , welke beide er door een tweeden verzamelaar aan zjn
toegevoegd , die waarschjnljk ook in het vierde boek een stuk
uit Maerlant's Spieghel voegde.
Wj hebben thans nog te onderzoeken , wanneer Velthem's Mervertaald
-1k!: -7'-b.@t@ en of daarvoor het ,-,-..- .j:;k'b--.4;,-1;!:,. WiJ* jaartal 1326 mogen
aannem en )
punten schrjver stilstaan.
Lodewjc Van Yelthem was een Brabantsch geesteljke , van wiens
uitgever wilde. Daartoe moeten wij bj enkele
uit het leven van dezen
leven en bedrjf wj alleen het weinigje kennen , dat hj ons in
't voorbjgaan er van meèdeelt.
Dat hj een Brabander was , weten wj uit zjn Spieghel Alfpriael
, waarover weldra nader. Van zekere gebeurtenis gewagende ,
zegt hj , V5 , 25 :
werd ,
zooals de
106
Ic scarae rai te seggene dese daet,
Datsi in Brabant is gesciet :
Al ben ic van Brabant , in wille niet
Nochtan achterlaten dese dinge.''
Men heeft gegist , dat hj tot de adelljke familie Van Velthem
behoorde , welke tot de aanzienljkste geslachten van Leuven gerekend
werd 1) , doch dit is niet waarschjnljk. Misschien is hj
dezelfde pLudovicus flius Arnoldi de Velthem'', die in een stuk
van 1339 , met den kapelaan van St. Peter te Leuven , van zekeren
Leuvenschen wever zlohannes dictus Lobbe de Velthem'', zekere
som gelds en meubelen te vorderen had 2). W j treFen hem voor
het eerst aan in 1293 of 1294. Hj vertelt in het 38e capittel van
boek V zjner kroniek, dat hj tegenwoordig was bj een zeer
belangrjk en vertrouweljk staatkundig gesprek tusschen den Hert0g
van Brabant en de Heeren van Yalkenburg en van Kuyck.
Nochtan hordic selve'', zegt hj , en ik zie geene enkele reden
om aan de waarheid dier betuiging te twjfelen. pIn desen tiden'',
dus omstreeks denzelfden tjd , heet het iets verder , was hj te
1) Zie de inleiding op het eerlte deel mijner uitgave van den Roman van
Lancelot , bl. LV vlg.
2) Aldaar, bl. LVI.
LODK\YIJC VAN YELTHE:M. 107
Parijs en zag daar een paar dwergen, welke men den Koning
vertoonde: dit wonder
"Dit sagie selve metten ogen,
Daer ment soude den conine togen.'
Hij schijnt daar geruimen tijd te hebben vertoefd, want hij
deelt ons - cap. 48 - mede, dat zekere bekende juffer, die op
den Pont-Neuf woonde, in den watervloed van 1296 omkwam. Zij
was eene beroemde schoonheid, en, zegt hij,
"Oee dochte mi sclven wel das,
Want iese menechwerf heb gesien.'
Wat voerde hem naar Parijs? Misschien studeerde hij er in de
theologie. Hij maakt daarop nergens eenige toespeling. WeI vertelt
bij (V2, 22) dat hij
"Frere Gilys die Lombard?",
die "daer las", en wel "in philosophien", persoonlijk gekend had,
want hij beschrijft zijne gestalte:
"Clene was hi ende bruun,
Ende in sijn sien ecn lettel suun'";
maar nader kende hij hem niet:
"In weet niet meer van sinen aerde.'
Wij vinden Velthem voor hot eerst terug in 1304: hij was toen
in eene kerkelijke betrekking te Siehen. In het 55e hoofdstuk van
het vierde boek vertelt hy ons:
"Doe men .XIII. hondert jaer
Ende .1111. sereef openbaer,
So geseiede wonder groet
Te Ziehenen binncn, dat ie al bloet
Sel ve metten ogen sach;
Want ie woendc op dien dach
Te Siegene, cnde sane daer
Ende hadde [hoedde?J dacr Onser Vrouwen outaer,"
Ofsehoon op de lezing van den laatsten regel weI wat is aan
te merken, mag men toeh uit deze plaats opmaken , dat hij toen
te Siehen eene geestelijke waardigheid bekleedde: die van Cantor,
LODEW IJC YAN VELTHEAI.
dat is Kapelaan of wel Pastoor. Ten jare 1313 was hj Pastoor
te Velthem. In den winter van dat jaar kwam daar aan de kerk
van St. Laurens een man met een kind , die den schrjver der
kroniek dus toesprak (V1 B. , c. 4) :
108
Goede Here , 1, doet mi bekinnen ,
Sidi selve pape hier binnen ,
Ende sincdi dan hier over jaer
Vor Sent Laurens openbaer ?
Jaic , vrient ; dese provende es mijn
Alse lange als ic levende mach siJ'n.''
W j weten o0k (VIII B. , c.
1316 nog terzelfder plaatse
siechede'' aangetast , en werd op wonderdadige wjze door de H.
Maagd genezen. Dit geschiedde bljkbaar niet lang , voordat hj
33) , dat hj gedurende de pest van
woonde. Hj was zelfs van pgroter
zjne had ; immers van deze ziekte was hj n0g
geheel vervuld , toen hj het laatste hoofdstuk schreef.
Met die kroniek was het volgenderwjze gesteld. Toen Jacob
Van Maerlant door dood belet werd de het
kroniek voltooid
vertaling van
Speculum Vincent Van Beauvais te voltooien , terwjl
bj de tweede Partie van zjn Spieghel Historiael in 't geheel niet ,
en de vierde slechts gedeelteljk bewerkt had , werd zjne taak
opgevat eerst door Philip Utenbroeke , van Damme , die de tweede
Partie vertaalde en toen overleed , en daarna door Lodewjk Van
Velthem , die de vierde Partie voltooide en de geschiedenis bracht
tot 1256, het
had. O0k den
jaar , waarin Yincentius zjn Speculum voleindigd
datum , waarop de vertaling was afgewerkt , kennen
wj. Hj staat geboekt in den Spieghel , 1V8 ) 50 :
zJi*n
Historiale van
Maer doet in Dietsce volmaect was ,
Screef men oec , sijt seker das ,
XIIIc. Ons Heren jaer, @
Ende .XV. oec , vorwaer ,
Op den goeden Sente Stevens dach ,
Die doe in den Oost gelach.''
Het is dtzs 3 Augustus 1315. Kort daarop bevond Velthem zich
te Antwerpen , waar hj getuige was van de feesteljkheden , welke
plaats grepen ter gelegenheid van de aanwezigheid van den Hollandschen
Graaf W illem ) die een inval in Vlaanderen ging doen
VELTHEM EN DE SPIEGHEL HISTORIAEL.
(Y6 , 18). Wj kuunen gissen , wat hem toen naar die stad voerde.
l-lj had de voltooiing van Maerlant's Spiegltel ondernomen voor
Vrouwe Maria van Berlaer , welke toen te Antwerpen woonde. Hare
welwillendheid vooral had hem de pen in handen gegeven : hj
schjnt voor geld en goede woorden zjne taak te hebben aanvaard
1) ; en in 't begin van September , kort nadat zj ten einde
was gebracht , toog hj naar Antwerpen , denkeljk om haar zjn
werk aan te bieden. Die datum staat vast : hj zegt immers, dat
hj een jaar na den dood van Paus Clemens V : dus in 1315,
door Brabant trok , en op Vrouwendag (8 September) ,yint lant
van Reen'' was (V6 , 10). W einige dagen later k0n hj dus te
Antwerpen zjn.
Intusschen hield
Reeds toen hj
kad hj het plan
aan het slot van
hj daarmede zjn werk niet voor afgedaan.
aan de vierde Partie van den Spieghel bezig was ,
gevormd er eene vjfde aan tOe te voegen q immers
cap. 49 van het achtste boek leest men :
Alsic u tellen !, sal ende lien
Hier na inder vij fter paertienf';
en zoo nog driemaal in hetzelfde boek 2).
1) Zie Maerlantfs .spleghel Historlael in 40 , Inleiding , bl. LXXVI. De
woorden , waarop de hier aangevoerde meening van Prof. De Vries berust ,
luiden aldus :
Bi hare vrienscap ende bi hare hoefschede
Heb ic dit gedicht ter stede ,
Meer dan om enige dinge ;
W ant hare hovesceit sonderlinge
Heeft mi daertoe
Dat ic bin also
Te doene al dat si gebiet ,
A1 ware ic niet daer toe gemiet ;
svant si heeft mi daer toe verwonnen
nu gebracht ,
bedacht
Met hoefsceit, met goeder jonnen ,
Dat 5c vortmeer in allen kere
Tharen dienst bin emmermere.
Sine darf niet bidden , maer gebieden ,
Alles dies ic mach genieden.
Om hare make ic dit boec.
S) Zie deplaatsen aangehaald in de lnleiding op Maerlant's Splegltel,
b1. LXXX.
YELTITEM 9 S A rIJFDE PARTIE.
Hj heeft die belofte vervuld. 1Ij was door zekeren Jan Visier
overgehaald om voor den Heer van Voorne de rjmkroniek t0t
zjn tjd t0e te vervolgen 1) , en het schjnt , dat Velthem zich veel
goeds van dezen nieuwen beschermer voorspelde. In de slotverzen
Van ZiJ'n werk laath ij zich aldus over hem uit :
M aer ic, die om hem dit scrive ,
E nde noch noyt en sach den Here ,
Daer mijn begeren nu af es sere,
Dat icken yegeren mochte gesiezl,
Ic hope dat hi mi na dien
Te houder soude wesen , haddics te Poene.
svaer oec , Here , dat (ghiq selc persone 2) ,
1) Spiegbel Sfdfprd-ce! , V1, 1 5 :
Ic saelt den Heren laten weten ,
Daer rai al goet af es beheten
En in het
Van Jans monde , die heet Visier.
Dor sijns heren wille sal ic hier
Dese heymelycheit laten verstaen-ff
slotcapittel van het werklezen wij :
Oec ben ic dies also bedacht,
Dat ic den genen wille vermanen ,
Die mi hiertoe heeft ontspanen ,
Dat ic dit dichte den Here van Vorne :
was Vilier, die mi te horne
2)
bedorven
Van hem sede (dede ?j so vele dogede ,
Dat mi dichtens te bat hogede.''
Ik heb door invoeging van het voornaamwoord , naar ik
oog op deze plaats heb ik vroeger,
van Lancelot , I D., Inleiding, bl. XXXVI (18465 , betwijfeld, of de schrijver
wel recht had op derf naam van Lodewijc van Velthem. Ik kon de woorden
yet liete weten niet opvatten als yet wiste, en kan dat nog niet , ondanks het
betoog van Prof. De Vries Lspieg. Sk'yf. , Inleiding , bl. LXXVIII vlg.) ,
ondanks Sp. f'fùf. V2, 24 :
lezing hersteld. Met het
hoop, de
Roman
Dat
Si lieten nu vaste henen gaen
Te Gales werd wat si conden'f ;
of V3 25 :
1,Die ander liet vaste henen gaen ,
Ende antworde niet een word ,
Ende rcet vaste henen vord.''
Het selc persone staat mij daarbij in den weg : men kan die uitdrukking
bezigen van iemand, dien men niet kent, maar toch wel niet van zichzelf.
TIJDSBEPALIXG VAN DE VIJFDE PARTIE.
Alse die her Lodewijc es geheten
Van Velthem yet liete weten.
Dat hi dor u gedoen conde ,
Dat soudi doen in allen stonden.
Mijn dienst sal u sijn gereet
Van alre dinc, die ic weet ,
Die gi begerende sijt an mi.
Nu blijft gesont , Here vri ,
God Onse Here die wese u bi
Ende mi mede , so waer ic si !''
Het zesde Boek dezer vjfde Partie voltooide hj ,op Onser
Yrouwen avont'' van het jaar 1316 ) d. i. 14 Augustus. En nog
in hetzelfde jaar schjnt hj het dertiende capiitel van het zevende
Boek geschreven te hebben. Hj verhaalt , dat Daniël zekere zaken
had voorspeld , die vjf-en-dertig jaar zouden duren. En dat is
gebeurd:
Dat es ons worden wel in scijn :
Binnen desen selven termijn ,
Van dat men .X.III. hondert vorwaer
Ons Heren geborte screef ; daernaer
Tot dat 1) men vort screef sestiene
So heeft wonder geweest te siene ;
Vord es noch .XV1II. jaer
Daer Daniël af secget openbaer-''
Hj had dus maar ruim
hetgeen zeker al heel kort
W j komen thans tot de
de slotwoorden (boven , bl.
vaardiging van het gedicht?
een jaar aan deze vjfde Paroe gewerkt,
is.
tjdsbepaling van den Merljjn. Slaan
91) op het afschrift dan we1 op de ver-
De datum luidt in het handschrift :
mijne vroegere verbetering varen en meen door de invoeging
van glti de fout verholpen te hebben. Zoo loopt alles geleidelijk af , en selc
persone, dat zoo vreemd zou klinken als Velthem van zichzelf sprak, geeft
geen aanstoot meer , zoodra hij het in betrekking tot den Heer van Voorne
gebruikt. Dat hij laten weten ook bezigt in den zin , dien deze woorden hier
hebben , blijkt o.a. uit V4, 13 :
Ik laat echter
Ende dat si saen
Sinen wille nu liete weten
Den heren , die daer waren geseten-f'
1) ' Het hs. heeft l''cn dat , hetgeen stellig bedorven is.
TIJDSBEPALIXG VAN DEN AIERLIJN.
!!Dertien hondert
E ncle .XXVI. optcn M-itten donredacll ,
Die inder weken vor Paescen gelach.e'
Men z0u geneigd zijn eene wijziging aan te brengen , b.v.
!,Dertien hondert
E' nde .XVI. opten donredach , enz.''
De juistheid daarvan moet intusschen nog bewezen worden ; en
dan waren wj daarmeê toch n0g niet eens geholpen. Nemen wj
daarom vooreerst den datum 1326. A1s dit jaartal juist is , en op
de vervaardiging van het gedicht slaat , dan is de Merlù'n na de
vjfde Partie van den Spiegltel .J.ff'.:/pz'fc6l bewerkt 1). Zien wj, of
wj over dit punt eenig licht kunnen doen opgaan.
Vooreerst za1 het ons uit den Spiegltel bljken : dat Velthem met
de Artur-sage goed bekend was en er veel meê ophad : het tweede
en derde boek leveren daarvan merkwaardige bewjzen. lk begin
met het derde boek. Op een tocht door een bosch heeft de Engelsche
Koning Eduard allerlei ontmoetingen : hj vindt schild , helm , zwaard
en halsberg van reusachtige afmetingen : op het zwaard las men
(cap. 30 , vs. 43) :
Ic meester Rigaudijn
Van W alles smeetde dit swerd :jn
1nt jaer Ons Heren wel gerede
.CCCC. ende .LXVI. mede.f'
De Koning was door dit alles zeer getrofen.
!,Al waert gesciet Arturs maysniede
Oft Arture selve , oft svaleweine ,
Nochtan en waer dwonder niet cleine-''
Hj dacht dan o0k terstond aan de Artur-romans :
!!AIi en wondert nu oec niet
Vanden M-onderliken dingen ,
Die ic vord hebbe boren bringen
Vanden woude der c?-.on/urcl?-f'
En reeds vroeger, cap. 22, had de dichter van dat woud gezegd,
1) Dr. Te Mrinkel LGeschledenis der Nederl. Letterlcunde I , bl. 365 en 366) ,
stelt den Jlerl'gn na den Spiegltel.
YELTHEAI AIET DE ARTUR-SAGE IXGEXOAIEN. 113
1,Datmen seide , dat daer ter stat
Die wondere bier vormaels gescieden ,
Daer die menige ave bedieden
Van dat geviel int felle k&!t??zf.
Eindeljk vond men een hol: waarin reusachtige menschenbeenderen
lagen , en menigeen dacht (cap. 34: vs. 82):
1,Dese bene had gelegen daer
Van dat Artur daer over quam
Doen hem Mordret sijn wijf nam ,
Doe hi Luciuse hadde verslagen ,
(Alse tt7f in #?': derde pertle pe@t/clenl.
Dat willense secgen , dat hi daer lande
Doen hem Mordret dede die scande ,
Dat hine daer te wige bestoet ;
Ende dat hi daer die ridders goet ,
Die daer bleven in den strijt ,
Lecgen dede , des seker sijt.
Aveder het gesciede , sone dede ,
Daeraf en wetic gene waerhede ,
Oft wiet maecte , oft waent quam ,
Dat es dat ic noyt vcrnam
Anders dan selke doen verstaen ,
Dat bi Arturs tiden was gedaen.
Ende som wildense secgen overwaer,
Dattie wapen , diemen vant daer,
Scilt ende helm ende swaert oec mede,
Ende halsberch , Arturs was gerede ;
Ende datten oec in die hagedochte
Sijn suster met enen scepe brochte ;
W antmen hier vore seide van desen ,
Doen die strijt hadde gewesen ,
Daer Mordret in bleef doet,
Dat hi doe ginc in enen boet ,
W ant hi ter doet gewont was ,
Alsict daer van hem las.
Ende om dit voer hi na desen
In een eylant om genesen ,
Ende noyt sint vernaqmj men van hem niet :
Dus secgense, dat hi hier versciet,
Ende in dese hagedochte diere
W ert geleit in deser maniere-ff
De laatste aanhaling verwijst naar de beschrijving van den slag
JoxcKszaoE'r , Ned. Letterk. Aiiddeleeuwen , 11 , 4e druk. 8
VELTHEAI MET DE XRTUR-SAGE INGENOAIEN.
in Maerlant's kroniek ) 1116 , 30 , en de vss. 5 en 6 van onderen
zjn zelfs letterljk aan die bron ontleend (vs. 63-64). Maar hetgeen
voorafgaat , wjst duideljk op bekendheid met den Merlù'n en
den Lancelot. Aan die gedichten , en niet aan Maerlant , ontleende
Velthem de kennis van het woud 'ptzs aronturen of het felle Yp'lff ,
en cap. 23 den born wcgz aventure , al gewaagt hj o0k voor de
beschrjving van het bruiloftsfeest van eene Latjnsche bron (cap.
15 , vs. 44). Hoe vervuld hj van de helden dezer romans was ,
bljkt , als hj , cap. 19 , vs. 38 vlgg., aan de Brabantsche heeren ,
die in den Limburgschen oorlog hadden uitgemunt , geen hooger
lof weet te geven dan dezen :
114
En es svalewein no Perchevale ,
Haddi die pine over leden ,
Die daer die minste riddere dede,
M en haddem gegeven lof,
Dat wetic wel , in Arturs hof-''
Nog duideljker komen zjne bekendheid en ingenomenheid met
deze riddergedichten uit in het tweede boek. Het vjftiende capittel
heeft ten opschrift : zl-loe die coninc Edewerd een wjf nam , ende
vander feeste die men daer dreef.'' Die feesten bestonden hoofdzakeljk
in de nabootsing van een hofdag van Koning Artur , waarbj
de voornaamste ridders der Ronde Tafel eene rol speelden.
Binnen der feesten 11 werd daer geleit
Eene tafelronde van ridderen erkde cnapen ,
Dat wie so wille mochten daer wapen
Dragen end e josteren mede.
Daer was gemaaect na den sede
Een spel, van Arture den coninc 1) ,
Ende geordineert alse die dinc ,
Ende uutgecoren 0) die beste saen ,
Ende genoemt daer, sonder waen ,
Na die Heren van ouden stonden ,
Die men hiet vander Tafelronden . . . .
Ende swoeren daer opter stede ,
Te houden na coninc Arturs sede
Dat spel ende die tafelronde.''
1) De uitgave heeft :
15Een spel, na art van den coninc-'f
:) Uitgave : :gltgescoren-'f
VELTHEX 31ET DE ARTUR-SAGE IXGENOMEN. 115
En in het volgende hoofdstuk worden dan de nagebootste helden
&an Artur's H0f genoemd :
Daer was Lanceloet 1) ende W alewein ,
Ende Perchevael ende Eggravein ,
E nde Bohort ende Gariët
E nde Lyoneel ende Mordret ;
Ende een Keye was daer gemaect-''
Eerst had er een tornooi plaats , en daarbj kwam Keye , volgens
de overlevering der romans , slecht van de reis. Hj werd van het
paard geworpen ; want men wilde
'Hem) scande doen (ende al te spele)
Omdat mer secgen soude vele
(Als ?q van outs , ende boerde maken :
Hier scinen noch wel Keys saken !''
Daarop ging men aan het feestmaal ,
Evenals Artur
doel had ,
Entie Heren vander Tafelronde
Dede die coninc ter selver stonden
In sittene sitten oec daer mede
Gelijc dat coninc Artur dede
Alse hi feeste hilt , dat wi gelesen
Dicke hebben.''
verklaarde Eduard , die daarbij een bjzonder
Bi mire cronen !, sweric dit wort ,
Eer hier heden gerecht 2) komt vort ,
So moet ic niemare hebben vernomen'';
en dan komen verschillende boden de Heeren tot zekere krjgsdaden
in den voorgenomen
eerst de Koning zelf , dan
tocht tegen de W aloysen en de Ieren
opwekken : pLanceloet van Lac'' ;
eindeljk een derde bode , een vrouweljk monster , wier afzichteljke
gedaante breed wordt geschilderd (cap. 19 , vs. 13-39). Nooit
had men vreemder schepsel gezien , ja ,
1) Uitgave : s,Tuanter-'-
2) Uitgave : s,gerocht-'*
8*
YELTHEAI KEXT DEN AIERLIJN EN DEN LAXCELOT.
Die pbnt'/ rouwe #?k men in Perchevael ?-llodf
L'n geleec #e3're 19 niet eelt fzcfnf ,
Soe selsen so was dese gescepen-''
Zj wendde zich tot Percheval en Walewein , want zj kende alle
aanwezigen.
Ende wi ,1 dat elc es geheten
Nader Tafelronde vermeten :
Lanceloet , Perchevael , Jvalewein ,
M ordret , Keye ende Ecgravein ,
Ende Gariët, ende dander mede-''
Dat v?ï dicke hebben .g6J:,:6Al'' kan op niets anders dan op de
romantische letteren slaan , en dat wj aan de middelnederlandsche
bewerking mogen denken , dunkt mj onwedersprekeljk voort te
vloeien uit de omstandigheid , dat , te midden van herinneringen
aan de bekende trilogie , 00k de jonkvrouw uit den Percheval
wordt aangetrolen , met wier verschjning ten hove dat gedeelte
van dien roman begint , hetwelk in den Lancelot is ingeschoven.
Duideljker verwjzing naar den Merl'jn en den Lancelot , met
den ingelaschten Percheral , is niet denkbaar. Men moet dus wel
tot het besluit komen , dat Yelthem's bemoeiing met de Britsche
romans vppr zjne bewerking van den Spieghel ffïyfprïtzcl valt.
Dit komt mj ook natuurljker voor. Door de Vrouwe van Berlaer
was hj misschien juist aangezocht om den Spieghel ffïtsfprïc:l te
voltooien , omdat hj als navolger van Maerlant bekend was ; en
het zou bevreemding wekken , dat hj zich zoo diep in de Romantiek
gestoken had na zich met zoo deftige historische studiën bezig
te hebben gehouden. Men zou misschien nog t0t twjfel genoopt
worden , doordien hj in de Vjjfde Ptvfï: van den Spieghel niet
gewaagt van zjne vertaling van den Merljjn , noch van de moeite
aan de bjeenvoeging van zooveel andere gedichten besteed. Ik
kan de reden van dit stilzwjgen niet gissen ; want uit zjn laatste
werk bljkt , dat hj nog wereldschgezind genoeg was om zich niet
over het vorige te schamen. Ook in het zevende boek zjner
kroniek zwjgt hj van zjn romantisch gedicht , ofschoon hj daar
eene even gereede aanleiding had om daarover te spreken , toen
1) Uitgave : l,deere-''
VELTHEM KENT DEN MERLIJN.
hj Merljn's profetieën op het tapjt bracht. Uit de wjze echter ,
waarop hj van hem gewaagt ) schjnt wel te bljken ) dat hj niet
noodig vond breed over hem uit te weiden , hetgeen alleen aan
groote bekendheid met dezen vriend van Artur kan worden toegeschreven.
Trouwens , zonder eenige nadere opheldering wordt
hj hier met Artur in verband gebracht. In het tiende capittel zegt
Velthem , van hem sprekende :
Bertaengell 1, hiet bi sinen tide
Alle dese landen wide ende side ,
In manieren , versta ict alsoe ,
Omdat si waren alle doe
Onder den Coninc Arture mede-''
't begin van het volgende hoofdstuk laat
Ic Merlijn sat op enen dach
In Bertaengen , daer ic dicke plach
Te wandelne , enz-''7
En als hij hem in
zeggen :
dan schjnt daarin wel eene herinnering opgesloten aan het vele
heen en weer trekken , dat hj in het gedicht doet. - Ik meen
dus als zeker te mogen stellen , dat de roman ouder is dan de
kroniek.
En nu de slotwoorden :
Nu moete God ons geven tbeste
Altoes te doene van allen saken !
In hem so indet mede mijn maken
(Van; desen boeke van Merline ,
Dat ic dichte met miere pine.
Int jaer ons Heren , wiens wondert ,
Doe men screef dertien hondert
Ende .XXVI. opten witten donredach ,
Die in der weken vor Paescen gelach
Doe was dit boec ge'fnt ,
Daermen scone jeesten in vint-'@
Dit is geheel in Yelthem's trant :
het zesde boek zjner kroniek :
op dezelfde wjze eindigt hj
!1Hier nemt die seste boec inde
Van al den jeesten die ic vinde ,
118 DAGTEEKENING YAN DEN MERLIJN.
Die tot op desen tijt , Godweet ,
Gesciet sijn , lancs ende breet . . . .
Totdat men screef Ons Heren jaer
.XIII. hondert ende .XVI. vorwaer ;
Rechtop Onser Vrouwen avont,
Die al Kerstenheit es cont ,
Dat si te hemele
Van desen live ,
Doen wert gehint
Dit boec , in gerechter waerhede.''
gegeven was
sijt seker das ,
oec mede
aannemen , dat
de zes laatste verzen van den Merljjn zullen bedoelen den tjd
der vollooiing van het gedicht , en niet van het afschrift. Maar
na bovenstaand betoog , en met het oog op de rhythmiek , is het
niet mogeljk , dat er geene fout schuile in den datum :
oog op deze geljkheid Met het moet men wel
1:Int jaer Ons Heren . . . .
Doe men screef dertien hondert
Ende .XXVI. opten witten donredach ,
Die inder weken vor Paescen gelach.''
Voor een purist zou de nadere omschrjving van den donderdag
vöör Paschen als witten donderdag , wegens den laatsten regel,
overbodig zjn ; maar. ook als men witten uitwierp , zou het vers
nog hinken. Men zou geneigd zjn te lezen :
11Ende .XVI. opten donredach enz-''
Intusschen 1316 is onmogeljk , omdat de schrjver kort te voren ,
geljk wj zagen , met ander werk de handen volhad. Daar Yelthem
geen heksenmeester in de techniek was , en zjn stjl niet door
logische beknoptheid uitmunt , durf ik witten niet verwjderen.
Maar hoe moet het cjfer wordeu gewjzigd ? Men heeft de keus
tusschen .X. en .VI. , en ik z0u het laatste verkiezen. Maar strikt
te rechtvaardigen is die voorkeur niet : zj bljft altjd min of meer
willekeur. Intusschen geloof ik niet verre van de waarheid te
zjn , als ik de vertaling van den Merl'jn en de samenkoppeling
der verschillende gedichten in de allereerste jaren van de veertiende
eeuw stel. Heeft Yelthem zelf de hoofdstukken uit Maerlant's
Spieghel in het vierde boek van den Lancelot ingelascht ,
hetgeen altjd nog mogeljk bljft , dan zou daarmeê een jaartal
LANGZAME OYERGAXG T0T HET LEERDICHT. 119
zjn aangegeven , en daarmeê stond althans het tjdperk 1291- 1313
of 14 vast.
Uit bovenstaande onderzoekingen bljkt , dat , schoon op het
eind van de dertiende eeuw de burgerj mondig begon te worden ,
en ook op letterkundig gebied haar eigen weg ging zoeken , de
overgang van Romantiek tot Didactiek niet zo0 op eens heeft
plaats gegrepen. Maerlant begint als romandichter , maar zonder
poot talent , en de omstandigheden zoowel a1s zjn aanleg doen
hem al vroeg practische opmerkingen tusschen zjn verhaal strooien.
Dan kiest hj de klassieke sage ten onderwerp , om bj
deling daarvan met echt prozaïsche nuchterheid half roman en
half geschiedenis te schrjven. Maar met Alexanders Gpd.sf:zl en
de Historie ran Troyen sloeg hj brug , die naar het rjk der
zuivere Didactiek moest leiden , waaruit wj ternauwernood weer
zouden verlost worden. Of hj nog een oogenblik geweifeld heeft ,
en met den Graal-Merlqn een stap terug deed naar het land der
gulden droomen , is , voor mj althans , niet overtuigend bewezen ,
ofschoon het ons verzekerd wordt door den vervolger van den
de
Merljht en den afschrjver van een handschrift van zjn Historie
ran Troyen. Die vervolger , ofschoon ook een Klerk , was niet zoo
voortvarend als zjn voorganger en meester, schoon hj eerst als
Schrjver optrad , toen deze reeds roem vergaderd en navolgers
gekregen had door eene reeks van leerdichten. Lodewjk van
Velthem had bljkbaar in zjne jonge jaren in aristocratische kringen
verkeerd , en dit had hem smaak ingeboezemd
tische letterkunde , waardoor zjne levendige verbeelding zich aangetrokken
voelde. Vandaar , dat hj voor hare handhaving eerst
z0o krachtig in de bres sprong , ofschoon 'hj
voor de aristocralater
zich raet den
didactischen tjdstroom liet afdrjven.
Maar die ljvige boekdeelen , vo1 van de meest romantische
avonturen , die in verschillende afschriften verbreid waren , toonen
aan , dat er nog een publiek te vinden was voor die letterkunde ,
welke in den ban geraakte. Zelfs toen de burgerj door haren
krachtigen leidsman reeds een goed eind op de baan van verstandeljke
ontwikkeling en wetenschappeljk proza was voortgestuwd t
waren er nog achterbljvers , die hingen aan die avontuurljke poëzie ,
voor een tjd z00 in den smaak. Misschien ha4 de vlucht ) die de
de behan120
letterkunde in nationaal
migen uit de hoogere
ingeboezemd , en hebben wj daaraan Yelthem's verzamelîng met
uitwassen te danken. Maar dit was dan ook de laatste Eikkering
der ster van het Romantisme. Trouwens ) een z00 uitgebreid en
toch zo0 fragmentarisch werk was niet meer in overeenstemming
met de behoeften van den tjd , die door de dageljksche eischen
van het practische leven werd in beslag genomen , terwjl het
streven der groote meerderheid van de natie met onweerstaanbare
kracht naar elders gericht was. Later zou de ridderljke letterkunde
n0g eens beproeven het hoofd op te beuren , maar voor
het oogenblik moet zj het buigen vool- den burgerljken geest ,
die sprak in het leerdicht.
gewaad begon te nemen , o0k aan somklasse
smaak voor Nederlandsche verzen
LAATSTE FLIKKERING DER ROAIANTIEK.
VI.
AIXERLXNT'S LEERDICHTEN.
Bleek ons uit de besproken gedichten , hoe Maerlant in zjne
-Jonge jaren de wereld aanhing en zich bevljtigde om den smaak
te bevredigen van haar , van wie wj weten , dat zj hem over zjn
Aleoeander l0f toezwaaide 5 en om roem te behalen bj de klasse ,
waartoe zij
natuur was niet met den aristocratischen
behoorde, zjne nuchtere en tevens wjsgeerige
geest doortrokken , en
hj was te ernstig en te degeljk van aanleg om zich lang in die
onnatuurljke W alsche , valsche denkbeeldige wereld te vermeien.
Hj had geen moeite om uit zjn tjdeljken droom te ontwaken ,
toen eigen levenservaring hem wakker schudde.
Door zjne betrekking tot de adelljke en hoofsche kringen was
hj waarsclljnljk beter dan eenig ander in de gelegenheid geweest
htmne gebreken te leeren kennen. Hj had een open oog en oor
voor de maatschappeljke verschjnselen rondom zich : hj doorzag
de behoeften van zjn tjd en had een levendig besef van wat de
toekomst kon baren. Misschien heeftbeleedigd gevoel van eigenwaarde
en ook teleurgestelde liefde hem spoediger en krachtiger
voortgestuwd in de richting , die het meest met zjn natuurljken
aanleg overeenkwam , in allen gevalle zien wj de burgerljkdidactische
kiem , die wj reeds in zjne riddergedichten opmerkten :
weldra volkomen bj hem ontwikkeld.
Ter zelfder tjde ongeveer dat hj die riddergedichten uitgaf ,
schreef hj den Wapene-Martjjn 1) ) dat gedicht , hetwelk zeker
1) De Eerste Marttjn werd het eerst uitgegeven door Prof. Siegenbeek in
de N . m eràen der M aatsch. van Ned. Letterk. 111 D. , 2e St. , 1834 ; Dander
J.fcrfïln in de N mer/ce?? d. 3Z rcol N. L. V D. , 2e St. , 1 84 l ; de Derde
A crfï-/?? door G. J. Meyer , Nalezingelt tw het lcdld?à vall .lezus , 1838 ; voorts alle
DE W APENE-AIARTIJN.
zjn naam vestigde en hem de hulde van al zjne tjdgenooten
verzekerde , die er als om strjd van gewagen.
En geen wonder 5 want in deze samenspraak zjn al de hoofdvragen
van den dag op de voortrefeljkste wjze behandeld.
De Wapene-Mal.tjjn is een strophisch gedicht in den vorm eener
samenspraak tusschen Jacob en Maarten over allerlei onderwerpen.
sW apen (d. i. helaas !) , Maarten ,'' roept de dichter uit,
't is met trouw en eerljkheid gedaan !'' :) En dan wjdt hj verscheiden
strophen aan de pluimstrjkers der grooten , die daarvan
de oorzaak zjn. Yoorts komt hj op de zonde in het algemeen ,
de goede werken , God en Zjne liefde. Dit brengt hem op de verschillende
soorten van minne , waarvan de wereldljke met warmte
besproken wordt.
ln verband met Maerlant's vroeger geschetste levensomstandigheden
geef ik de volgende coupletten (33-35) :
122
bie derde minne eeschet die tijt ,
Alse bi naturen elc ontbijt
Die bloyende jare.
Dat es tedelste delijt ,
Alse hare scamelheit besnijt ,
Ende men trouwe hevet mare ,
Die men vint ter werelt wijt ;
svant soe talre stont verblijt ,
Rechts oft al hare ware.
Haer hope nemmermeer teglijt :
Die aldus sijn lijf verslijt
Alaect sine sinne clare :
Hi nes geen ftltselare.
Minne es , a1s men bescreven vint ,
Cracht die twee herten tsamen bint
In een reene wanen.
Dattie minne hetet blint ,
Doet dat menich es so kint ,
Dat hi hem laet verspanen.
in het tweede deel van Kauslerfs Denkmöler(1844) ; eindelijk door Dr. Eelco
Verwijs , eerst in 1857 : .Tacob van Maerlant's W'rcya6nc-Acrt't/n met de rervolgen ,
en in l 880 : .Tacob rcn Jlaerlants Strophlsclte Gedichten. Vergel. over deze
laatste uitgave de uitvoerige bespreking van dr. J. Franck Lzeitschr. /. d.
Alterthum und Literatur , XXVI) en van dr. J. Gallfe (Gids , 1881 , 111).
DE W APEXE-MARTIJN.
Sine connen minnen niet een twint ,
Die wandel sijn alse die wint :
Si rollen buter banen.
Ic waen mer also vele vint
M inres in trouwen gehint,
Alsmen doet swarter swanen :
Dus laet haer minne afplanen.
Martijn , ic bem des wel berecht;
Het seget a1, eist here , eist knecht ,
Vrouwen ende joncfrouwen ,
In sange ende in rime slecht,
Dat si met minnen sijn verplecht ,
Ende men cans niet gescouwen.
M i dinke dat al die werelt vecht
Jegen der reinre minnen lecht ,
Ende volgen ontrouwen.
Menich seget nu ende echt :
Mijn sin es so ane u gehecht
Dat ik wane bedouwen !'*
Achter maecsi die mouwen.''
123
Daarop begint eene nieuweafdeeling ) voor ons de belangrjkste
handelt met ongewonen gloed s an alle : zij over het ljfeigenschap
en zijne
oorsprong
communistische beschouwing over den invloed van 'f mjn en d'jn.
O0k hier kan ik mj van eene aanhaling niet onthouden en wel
van couplet 37 en vlg.
oorzaken , waaraan zich vanzelf de vraag naar den
van den Adel vastknoopt. Dit leidt verder tot eene
1,Lieve Jacop , so berecht mi ,
Of dat volc al comen si
Van den eersten Adame ,
Twi es deen edel , dander vri,
Die derde eygijn man daer bi?
Mranen quam dese name ?
Twi segemen ten dorpre : !,Fi!
Ganc wech , God onnere di!
Du best der Mrerelt scame !''
Die edele hevet al tgecri :
Men seget : srsvillecome gi !*'
Dits dies ie mi vergrame ,
Mrantet dinct mi ontame-f'
124 DE WAPENE-AIARTIJN.
Martijn , den menigen es bedect
Die dinc daer dijn sin up mect ,
Ende du vrages wel verre.
W ant hevet een persemier geblect
Enten lieden thare ontpect ,
So wille hi , sonder merre ,
Onder die eclele sijn getrect ;
Al ware hi dusentyrout bevlect ,
Tgelt claerten van den terre.
Dits die dinc die liede wect ,
Ende menich sin te winne trect ,
Ende maecter Gode om erre
Entie siele in werre.
Nu waent sulc , dat tfolc eygijn
Comen es van den quaden Caijn ,
Abelle ,
Ende dien God verdoemt hiet
Dit en es niet
Die vezmurde
@* S1J n .
waer Martijn
Bi redene die ie telle ;
Want al dat geslachte sijn ,
Bescrijft ons die bibele fijn ,
Verdranc dilovie felle.
llaer tvalsc dorperlijc venijn
Dat Caijn droech , dats noch aenscijn
An menegen , die ic spelle
Van herten sijn geselle.
* @
*
Martijn , die Dtzutsce loy vertelt,
Dat van onrechter gewelt
Eygendoem es comen.
Alse een prince wan wijch upt velt ,
Tfolc, datmen te live helt ,
Dat hiet hi verdomen
Ende vercopen omme gelt :
Dits tfolc datmen noch eygijn scelt
Ende men scalc hoert nomen.
Nature gaet haren rechten telt ,
Maer avonture wast ende swelt ,
ATenegen te vromen ,
Ende tonneren hem somen.
DE AVAPENE-AIARTIJN. 125
God gedoget om onse mesdaet ,
Dat een geslachte nedergaet
Ende een ander riset.
svie mac,h weten sinen raet ?
Hi kent wiene mint of haet ,
Die al die werelt spiset.
Die meest tsinen dienste staet ,
Alen siet dat sijn oyr ende sijn saet
M eest in die ere geriset.
Alaer alst vole wert so quaet ,
Dat die wet Gods versmaet ,
Averdet te valle gewiset
Ende van niemene gepriset.
M ine roect wiene droech of wan
Daer trouwe ende doget es an ,
Ende reine es van seden ;
Uut wat lande dat hi ran ,
Dats dien ic der namen an
Van rechter edelheden.
A1 vercocht men selken man ,
Hens niemen diene geroven can
Siere dogedachticheden.
M i dinke dat edelheit began
Uter reinre herten dan ,
Met dogeden besneden ,
Ende begint noch heden-''
Dan volgt eene nieuwe wending door gedachtenwisseling over
de vraag ,
waaraan eene uitweiding
Geesteljken. De laatste vraag , die besproken wordt , is : dragen
of de liefde in hetoog , dan wel in het hart ontstaat ,
zich sluit over den wereldzin der
de vrouwen in 't algemeen de 'schuld van onze zonden ? Zj geeft
den dichter gelegenheid t0t eene ontboezeming vol geestdrift over
het schoone geslacht.
O0g , dat de kracht van dit gedicht niet in gesloten
eenheid gelegen is. De gekozen vorm , de samenspraak , in
die dagen zeer gewild , zooals de geschiedenis der Fransche letteren
leert , moge dit minder aanstooteljk maken , 't is en bljft
een gebrek , door niets te vergoêljken. Te rerklaren is het , a1s
men aanneemt , dat Maerlant juist den vorm van eene dichterljke
verscheidenheid gekozen heeft ) om te midden van de liefeljkste
Het valt in 't
DE W APENE-AIARTIJN. - DER NATUREN BLOEME.
zaken 00k Onderwerpen te kunnen aanroeren , die
niet afzonderljk zou hebben durven behandelen.
toch , dat hj nog betrekkeljk jong was en zich bljkbaar in eene
âristocratisc% wereld bewoog.
Maar buitendien is er veel , dat ons die bonte verscheidenheid
aldra doet vergeten. Vooreerst de bewonderenswaardige technische
vaardigheid. Elke strophe toch bestaat uit vier paren twee aan
twee gaande regels , alle met denzelfden rjmklank , tusschen welke
zich steeds een korter regel bevindt, die op het eind des couplets
verdubbeld wordt , welke korte verzen onderling mede slechts op
één rjmklank uitgaan. In de tweede plaats , de wjze van behandeling
der meeste onderwerpen , tintelende van een gloed , die het
echt dichterljk gevoel zeer nabjkomt. En dan , dat grjpen in het
hj wellicht n0g
Men bedenke
volle menschenleven van zjn tjd , in de gebreken zjner eeuw !
De bescherming van den verworpen dorper tegen verdrukking en
verguizing , de.
gisping en soms vinnige kastjding eener verdorven
geesteljkheid , de geeseling der meest algemeene gebreken van
zjn tjd , dat leggen van den vinger op alle wonden , dat alles
maakt ons warm , doet ons het gebrekkige der samenstelling niet
zoo zwaar tellen , en rechtvaardigt onze ingenomenheid met den
man , dic reeds in het tjdperk , dat de wereld hem nog psoete''
was , zo0 durfde : zoo moest spreken. Dit alles doet ons de geestdrift
begrjpen , waarmeê de tjdgenooten van dit werk gewagen 1).
Van dat oogenblik af is Maerlant rusteloos ingespannen om zjne
tjdgenooten te leeren en te verbeteren ; want W etenschap en
Zedekunde gaan bj hem steeds hand aan hand. Dat bljkt terstond
ten duideljkste uit Der Naturen Bloeme E). Het schjnt , dat hj in
zjn eersten tjd reeds een vertoog over een deel der natuurljke
historie had uitgegeven , een scorten Lapidaris'' ; thans gaf hj
126
1) Dit gedicht werd door Jan Bukelare in het Latijn vertaald , ( Vaderlandsch
Museum I). Van eene Fransche vertaling , waarschijnlijk van alle drie
Martljns, die tegen 1480 in Brugge gedrukt werd , zijn slechts 3,l strophen
bewaard , medegedeeld door prof. raul Frfddricq , Llvdschrt/t r/tlr Ned. Taalen
letterkunde , IV).
2) Van de uitgave , door J. H. Bormans bewerkt, verscheenalleen (Brussel ,
1857) het eerste deel , den tekst der eerste vier boeken bevattende. Later werd
dit werk van Maerlant geheel uitgegeven door Dr. Eelco Verwijs in de
Bèwbliotheek van Mnl. Letterkunde (Groningen , 1878).
DER NATUREN BLOEAIE.
een vollediger
voorkomt a1s
Dit werk is eene vertaling van het boek De xcfzfrf.g rerum van
Thomas van Cantimprp , hetwelk lang , ook door Maerlant , aan
Albertus Magnus werd toegeschreven. Vroeger had W illem Utenhove
, een priester van Aardenburch , een soortgeljk werk , zj het
dan op kleiner schaal , op touw gezet ; maar hj was van den weg
der waarheid afgeraakt , zegt Maerlant ,
W ant hine uten !, Avalsche dichte.''
leerboek , waarin ook een
een klein onderdeel.
hoofdstuk over steenen
127
Albert van Keulen daarentegen was een man van gezag , en daarom
was zjn werk geloofwaardig , hoeveel zonderlings
Der Naturen Bloeme is eene verhandeling over de Natuurljke
Geschiedenis in haar geheelen omvang. Zj beschrjft den mensch ,
de viervoetige dieren , vogelen , visschen en reptilen , met inbegrip
van de monsters , die onder deze alle gevonden worden ; niet
slechts salamanders en draken ) maar ook cyclopen , menschen met
é1n voet ? die hun tevens tot zonnescherm dient , en wezens zonder
hoofd , wier oogen in hunne sehouders staan ; dan volgen boomen ,
kruiden , wateren , steenen en metalen.
het 0ok bevatte.
Zoo diende deze vertaling zeker niet weinig
wetenschap onder het volk te verspreiden 5 maar haar hoofddoel
zjn toch de zedelessen. Nevens de geneeskundige voorschriften
voor het lichaam vindt men er niet minder geneesmiddelen in voor
de ziel. Deze zjn gegoten in den vorm van christeljke allegorieën ,
zedelessen van algemeenen aard of terechtwjzingen voor adel en
om de toenmalige
geesteljkheid.
w aar,
de keuze daarvan toont
llet is
juist
Dit werk heeft patuurljk voor ons slechts
dit alles vondhj grootendeels in zjne bron , maar
welks geestes kind hj was.
geschiedkundige waarde,
daar de geheimzinnige macht ,die daarin aan zekere steenen b.v.
wordt toegekend , ons niet veel meer za1 baten. W j leeren er
onder anderen uit , hoe bj Maerlant de critiek nog onder de
voogdj van het Geloof staat. Zoo hj aan geen der wonderen
twjfelt , die hj beschrjft , 't is omdat hj gelooft aan Gods almacht ,
voor welke niets onmogeljk is. Die naïeve opvatting, dat kinderljk
geloof , dat zoo licht in bjgeloof ontaardde , is den dichter , ondanks
zjne zucht naar onderzoek en critiek , steeds bjgebleven.
DE HEIAIELIJKHEID DER HEIAIELIJKHEDEN.
Zijn eerstvolgend werk was waarschjnljk de Heimelqkheid der
Heimeljkheden 1). Dit is , als boven reeds gezegd werd , eene verhandeling
over de regeerkunde , en bevat hoofdzakeljk een vertoog
over de wjze , waarop een Regent zich a1s zoodanig heeft te gedragen.
Daarmeê is echter eene gezondheidsleer saamgevlochten ,
handelende over de die een landsheer zorg , aan het behoud van
zjn leven en zjne gezondheid behoort te besteden.
W aarschjnljk zjn in dit boek verschillende verhandelingen vrj
willekeurig aaneengeljmd. Het werd aan Aristoteles toegeschreven ,
wiens Grieksch opstel in eene Latjnsche vertaling in de middeleeuwen
algemeen verspreid was. Naar deze bewerkte Maerlant
zjne uitgave , en daarbj maakte hj wellicht gebruik van de
Franscheberjming van Pierre du Vernon (?).
0ok hierin komen voortdurend beschouwingen voor , die het
boek voor anderen dan vorsten lezenswaard maakten. Men denke
slechts aan de uiteenzetting van het
van de geschiedenis , aan den lof ,
gezwaaid , aan de verdediging der dorpers tegenover de Heeren ,
practische nut der beoefening
die den koophandel wordt toeaan
de leer van de geljkheid aller menschen : en dergeljken meer.
Niet het minst merkwaardig is , wat de schrjver over den invloed
der geleerde klerken zegt , daar het ons doet zien , hoe hoog hj
zjne eigen roeping schatte. Houdt ze wel in eere , zegt hj (vs.
737) want
128
1,svie verhief wilen so scone
In die werelt die griexe crone ,
Daerna Rome ? nu Vrancrike ?
Clergie deet al sekerlike ;
W ant ridderscap ward nie verheven ,
Clergie ne moester raet toe gheven-''
Dat is wel de taal eener burgerj, die zich harer kracht bewust wordt.
Studie der natuur moge hare aantrekkeljkheid hebben gehad in
Maerlant's dagen , voor burgers , die zich geroepen voelden eene
belangrjke staatkundige rol te spelen , was er grooter behoefte aan
geschiedkundig onderricht. Maerlant , die zulk een helder inzicht
1) Uitgegeven door Prof. Clarisse in de N. merlzn der Maatscb. der Nederl.
Ietterk-, Deel IV. (Dordrecht, 1838) en, naar een ander handschrift door
Kausler, Denkmöler altniederl. Sprache tfn# Litt. 11 (Tiibingen , 1844).
HISTORIA SCOLASTICA. - DE RIJMBIJBEL.
had in de eischen van zjn tjd , heeft in die behoefte meer dan
eens willen voorzien. In de eerste plaats door de uitgave van een
boek , dat onder den naam van den R'jmbjbel 1) bekend is.
Ook dit is eene navolging uit het Latjn , en wel van Petrus
Comestor's Hhtoria Scolastica. Met dien naam duidde men eene
gewjde geschiedenis aan , waarin al de feiten van het oude en Nieuwe
Testament , van de schepping der wereld af , bjeengebracht en
stelselmatig gerangschikt waren. De Bjbel was daarvoor de hoofdbron
, waarbj de schrjver echter verschillende werken ter aanvulling
gebruikte , in de eerste plaats Flavius Josephus. Buitendien
deelde hij de voornaamste geljk-tjdige gebeurtenissen uit de heidensche
geschiedenis meê , volgens Livius , Justinus en andere
schrjvers der Oudheid. Eindeljk laschte hj in zjnen tekst menigmaal
aardrjkskundige inlichtingen of verklaringen van allerlei
aard aan Origenes , Hiëronimus , Augustinus en andere Kerkvaders
ontleend.
Die Historia Scplcdfïccf vond algemeen bijval : zij werd allerwege
bj het onderwjs , in de geschiedenis gebruikt , en gcld voor
de hoogste historische autoriteit. In de dertiende eeuw werd zj
in het Duitsch en Fransch overgezet ; en het kan ons niet verwonderen
, dat zj ook iu den smaak viel van Maerlant.
Hj vertaalde het boek , maar met groote vri,iheid ; want hj
streefde er doorgaans naar zjn voorbeeld te bekorten. Yan den anderen
kant heeft hj er een geheel zelfstandig deel aan toegevoegd.
Het laatste gedeelte van Comestor's werk bestond uit een beknopt,
samenvattend overzicht der vier Evangeliën , eindigende
met de hemelvaart van Jezus 2). 0p verzoek van een ongenoemden
vriend , liet Maerlant daarop volgen eene schets van de geschiedenis
des Joodschen volks sedert den dood van Christus t0t aan de verwoesting
van Jeruzalem door Titus , welke schets eene zeer verkorte
vertaling is van het Bellum Jk4cl'cz/- van Flavius Josephus.
De val der heilige stad wordt daarin voorgesteld als eene straf
voor de kruisiging dîs Heilands , en dit vervolg op het werk is
dan ook bekend onder den naam van de W rake ran Jherusalem.
129
1) Uitgegeven door J. David in drie deelen , te Brussel, 1858-1859.
:) De Handellngen der dwtufeîen , die men in de uitgaven aantreft , schijnea
een later toevoegsel.
Joxcxsx-oET , Akd. Letterk. JéW#e/eutcen , 11 , 4e druk. 9
DE RIJMBIJBEL. - DE SPIEGHEL HISTORIAEL.
Het ademt een geest van onverdraagzaamheid en haat jegens de
Joden , die toont , hoe Maerlant , ondanks zjne verlichte denkwjze y
een kind bleef zjner eeuw.
De Rjjmbnbel kan op geene letterkundige waarde bogen. Hj
bevat een vrj dor overzicht der bjbelsche geschiedenis , en mist
alle bjzonderheden , maar bovenal dichterljke opvatting en behandeling.
Zelfs geldt dit van het vervolg , dat uit zjnen aard meer
epischen gloed zou toelaten , maar dat , behoudens enkele uitzonderingen
, even droog en kroniekmatig behandeld is. llet kenschetsende
van het werk ligt dan o0k in iets anders. Yooreerst in het.
feit zelf , dat een leek in die dagen het durfde ondernemen den
volke pder Biblen heimelichede'' bloot te leggen , die tot op dat.
oogenblik bj uitsluiting het eigendom van den priester was geweest-
Dat het een waagstuk was , hebben wj reeds gezien : het was dat,
dubbel door dewjze van behandeling. W ant o0k hier treFen wj ,
evenals in Der Ncfzdrdzl Bloeme , naast menige mystieke allegorie ,
zedelessen en zedegispingen aan , waarbj weer vooral de geesteljkheid
op den voorgrond staat. Der priesteren geldzucht en symonie ,
hunne onmatigheid en zedeljke onreinheid , hunne hoovaardj worden
onbewimpeld aan de kaak gesteld. Daaraan knoopen zich algemeene
waarschuwingen , a1s tegen het zweren en vloeken , het bjgeloof
aan toovenaars en droomdieders ; en , wat ook hier weder bjzonder
treft , de onverholen leer , dat de armen voor God even goed zjn
a1s de rjken : de armen , op wie niet slechts Kerkvoogden en
lleeren laag neerzagen ,
nog door de rministrele'' werden verguisd.
Pleit dit alles niet voor een zedeljken moed , die niet genoeg
te waardeeren is , en voor eene vrjzinnigheid , ver boven de vooroordeelen
van den tjdgenoot verheven ?
maar die daarenboven , dezen ten gevalle y
bedrjvigheid in het schrjven van legendert
en levens van heiligen is (boven , I D. , bl. 450 ; 11 D. , bl-
40) reeds gehandeld ; wj kunnen dus terstond overgaan tot zjn
hoofdwerk , den Spieghel Historiael 1) , die in het algemeen dezelfde
Over Maerlant's
130
1) D. I en 11 uitgegeven door Clignett en Steenwinkel in l :84-85 ; het
III D. gaf Bilderdijk in 1812 ; het IV D. de Tweede Klasse van het Kon.
Instituut in 1849. Eindelijk verscheen in 1857- 1863 te Leiden de critiscbe
uitgave van Dr. M. de Vries en Dr. Eelco Verwijs , drie deelen in 4*.
VINCENTII SPECULUM EN DE SPIEGHEL HISTORIAEL.
richting volgt als de Rjhnbjbel , maar waarbj het wereldljk bestanddeel
meer op den voorgrond staat.
O0k hier putte Maerlant uit eene Latjnsche bron.
Vincent van Beauvais , geesteljke van de orde der Predikheeren ,
voorlezer , boekbewaarder en raadsman van den Franschen Koning
Lodewjk den Heiligen , schrjver van een aantal geleerde werken ,
heeft zich vooral beroemd gemaakt door het uitgeven van eene ,
vooral voor zjn tjd , reusachtige encyclopedie. Hj bracht nameljk
op aansporing des konings al het wetenswaardige bjeen , dat in
de voornaamste schrjvers van den ouden en nieuwen tjd gevonden
werd. De uitgebreide verzameling moest het belangrjkste uit alle
vakken van kennis omvatten. Aan dat srepertorium van alle toenmaals
bekende wetenschap'' gaf Vincent den naam van Speculum
Ac.jzf.s. Hj noemde het Speculum , omdat het een spiegel voor
tjdgenoot en nakomeling zou zjn : majlts , om het te onderscheiden
van een vroeger uitgegeven werkjè , Speculum Jfzfs#ï getiteld.
Dit reuzenwerk was gesplitst in drie deelen : SpecItlum Ncf?rrcl: ,
Speoulum Dpcfrïsclc en Speoulum ffgfprfcle. Afet het laatste hebben
wj hier alleen te doen.
Het behelst een tafereel der algemeene geschiedenis , zoo staatkundige
, kerkeljke als letterkundige , van de schepping af tot op
des Schrjvers leeftjd , en bepaaldeljk tot het jaar 1250.
Zoo Maerlant dit Latjnsche geloofwaardig geschrift tot leiddraad
nam , hj heeft bj de bewerking van zjn Spieghel vooral bljk
gegeven van zjne zelfstandige opvatting en van zjn helder inzicht
in de behoeften zjner eeuw.
Broeder Vincent schreef
studie der
voor de leden zjner orde , om hun de
wetenschap gemakkeljk te maken en vooral om hen op
de hoogte te brengen
der Kerk, van haar
hare overwinning. Maerlant had een ander doel. Ilj schreef voor
leeken , die niet noodig hadden ingewjd te worden in den geheelen
omvang der schoolsche geleerdheid , in al de fjnheden van heidensche
wjsgeeren of Christeljke Kerkvaders. pMaar des te meer
belang had de burgerj om de nieuwere geschiedenis , den oorsprong
strjd sedert de vroegste tjden en ten slotte van
en de ontwikkeling der toestanden , waarin zj leefde ,
te leeren kennen , en tevens te worden opgewekt t0t frissche
denkbeelden en eene gezonde levensbeschouwing. Ziedaar de ver-
:*
van de al te zeer verwaarloosde geschiedenis
uitvoeriger
131
132 DE SPIEGHEL HISTORIAEL.
houding van Maerlant tot Vincentius aangewezen. De Spzeghel
Historiael moest aan de ééne zjde weglaten of bekorten , wat in
het Speculum Historiale een te bepaald kerkeljk en geleerd karakter
droeg ; aan den anderen kant datgene invoegen of aanvullen , waarvan
de kennis nuttig kon wezen voor de Vlaamsche burgerj 5 en
daarenboven eene afspiegeling zjn van den vrjen en oorspronkeljken
geest des vertalers , die zich nimmer verloochende , waar hj
de gelegenheid vond om door het uitspreken zjner liberale beginselen
een heilzamen invloed te oefenen
Maerlant heeft dan ook zjn voorbeeld , ondanks alles wat hj er
het welzjn 0P des volks'' 1).
van het zjne inlaschte , meer dan de helft verkort. Die inkrimping
werd hoofdzakeljk verkregen door de weglating van alle theologische
uitweidingen , die hj voor leeken
die hj te eer achterwege liet , om geene i
aan de geesteljkheid: wier toorn hj zich
Xte zwaar'' rekende , en
nieuwe ergernis te geven
reeds door den Rjjmbqbel
op den hals
Hj k0n
Bjbelsche
de H istoria
gehaald had.
ook nog op een ander punt bekorten , nameljk op de
geschiedenissen. Vincent haalt gedurig stukken aan uit
Scolastica; dit had de vertaler niet noodig. Hj kon
volstaan met het daar behandelde beknopteljk aan te stippen en
to V0rWjZ0I1 naar Zjn VrO0g*0r Work.
In de derde plaats bekort Maerlant het geschiedverhaal , waar
het de hooge oudheid betreft , die aan ongeletterde burgers minder
belang moest inboezemen dan de geschiedenis der nieuwere tjden.
Vooral is die besnoeiing zichtbaar in de aanhalingen uit oude
schrjvers , hunne bloemen , zooals hj ze , in navolging van zjn
voorbeeld , noemt.
rDoch terwjl hj op deze wjze , door uitlating of bekorting ,
den Spieghel meer in evenredigheid bracht met de behoeften zjner
lezers , heeft hj aan wden anderen kant een deel der aldus uitgewonnen
ruimte dienstbaar gemaakt aan de breedere behandeling
van hetgeen hj voor zjn doel meer bjzonder belangrjk achtte.
En hier bljkt vooral de geleerdheid van Maerlant , die , met de
beste schrjvers van vroegeren en lateren tjd vertrouwd , ook over
andere bronnen wist te beschikken , om Vincentius , waar het
noodig was , aan te vullen. Voor de juiste waardeering van den
1) De Vries en Verwijs , lnleiding tot den Spiegltel Historiael, b1. IX.
W IJZE VAN BEHAXDELING.
Snieghel Sgfprfcd; is dit een punt van groot belang , dat Maerlant's
werk niet eene bloote vrje vertaling is , maar tot eene
zekere hoogte een zelfstandige arbeid , in zooverre daarbj o0k
andere schrjvers geraadpleegd en hunne berichten met die van
Vincentius tot een eigenaardig geheel verwerkt zjn'' 1).
In de doorwrochte inleiding van den Spieghel , waaruit wj deze
woorden overnamen , is dit met een tal van bewjzen gestaafd. lk
hepaal cr mj toe aan te stippen , dat onder de zelfstandige toevoegselen
bjzonder onze aandacht verdienen die , betrekkeljk de
geschiedenis der voornaamste Nederlandsche gewesten , inzonderheid
Vlaanderen en Holland , evenzoo de belangrjke uitweiding over
den eersten Kruistocht , ruim driemaal zoo uitgebreid als het tafereel,
dat Vincentius daarvan schetst.
Maar onder het merkwaardigste , dat Maerlant's Spieghel ons
boven zjn model te lezen geeft , behoort zeer zeker de krachtige ,
scherpe bestrjding van de Fransche leugen-poëten , die telkens
terugkeert , en waaraan soms geheele hoofdstukken zjn besteed.
Ja , hj stelt a1s het ware zjn werk tegenover de romantische
ietterkunde , de ridderljke verdichtselen , die nog veel te veel in
eere waren. Alwie geen smaak heeft in de leugenverhalen van den
Graal of van Percheral , roept hj in zjn proloog uit , stelle den
Spieghel
waarheid ,
Iiistoriael boven de romans van den dag : hier vindt hj
wjsheid , en beter rdachcortinghe.''
W j kunnen dit hier alles natuurljk niet breeder uiteenzetten ,
maar het is met de meeste degeljkheid gedaan door de jongste uitgevers
van het werk , en men zal zeker instemmen met hun besluit 2) :
Nu wj weten , dat Maerlant niet blooteljk eene vrje vertaling
gaf , dat hj voor een gedeelte zelfstandig te werk ging en naar
eigen keus andere schrjvers raadpleegde , staat ons niet alleen het
geheele plan en samenstel van den Spieghel ffïts/przlc:l helderder
voor oogen , maar oolt de dichter zelf heeft niet weinig in onze
schatting gewonnen. Meer nog dan ons van elders bekend was ,
is hj ons gebleken als een man van uitgebreide geleerdheid , d1e
in de kennis der geschiedenis op de hoogte van zjnen tjd stond
en de beste bronnen met oordeel wist te gebruiken. Maar vooral
133
1) Als boven , b1. X1I.
:) lnleldt'ng , bl. XXXIX.
W IJZE VAN BEHANDELING.
1- s h ij *@
Z j 11 e
verlichting en beschaving zjner landgenooten wist dienstbaar te
maken. De veranderingen , die hj in het Speculttm van Vincentias
aanbracht , waren niet willekeurig of toevallig , maar naar de behoeften
der Vlaamsche burgerj zorgvuldig berekend. Overal zien
wj den wakkeren woordvoerder eener nieuwe letterkundige richting ,
in onze achting , nu wj hebben
met evenveel practischen zin als
gerezen
kennis
opgemerkt , hoe hj
juist overleg aan de
die , met volkomene bewustheid zjner roeping , weet voor wie hj
schrjft en in welken geest hj schrjven moet , om het meeste nut
te stichten en een tjdperk van hooger ontwikkeling voor te bereiden.
Z0o heeft Maerlant uit het zwaarwichtige en kerkeljkgeleerde
Specttllim van den Franschen Predikheer een handelbaar
en populair geschiedverhaal weten te scheppen , een echten Spieghel
voor het Vlaamsche volk , recht geschikt om door een schat van
heilzame leering kloeke poorters te vormen en aan den geest des
tjds , die naar vooruitgang streefde , tot een machtigen steun te
verstrekken.''
En bj dit alles komt ten slotte n0g dit , dat o0k de zedeljke
werking der geschiedenis evenzeer een spoorslag voor hem was ter
uitgave van zjn werk , a1s de schildering der feiten. Niet slechts
bljkt dit uit de vele lessen en moralisatiën , die hj tusschen zjn
verhaal strooit ; maar uit den proloog zien we , dat hj
werk , a1s zoodanig , daaraan dienstbaar wilde maken ; dat hj het
practische doel had , zjnen tjdgenooten te doen opmerken , h0e
de wereldgeschiedenis tengevolge ran de zpstf: eene aaneenschakeling
was van tooneelen van strjd en disharmonie , uit welk tafereel
Van veel te leeren viel.
het geheele
verwarring
Naast het lichtmag evenwel de schaduw niet verheimeljkt worden.
Ook de Spieghel ffïdfprfcel leert ? dat de critiek eerst in hare
geboorte was , en dat de geloofwaardigheid der feiten alleen werd
getoetst aan de meerdere of mindere deftigheid van den zegsman.
Latjnscbe , kerkeljke schrjvers , Kerkvaders vooral , zjn onfeilbaar
; de Fransche poëten daarentegen leugenaars. Hunne werken
worden soms tegenover elkander gesteld , alsof hun inhoud onderling
de scherpst mogeljke
gaat vergeljken , bljkt het
tegenstelling
vaak , dat beiden
vormde ; en als men dan
hetzelfde hebben gezegd
en uit dezelfde bronnen hebben geput. Zoo wordt hier. b.v. verworpen
, wat de jongleurs , of Maerlant zelf op het voetspoor van
134
DE VERVOLGERS VAN DEN SPIEGHEL.
Gauthier de Chàtillon van Alexander den Grooten verhaald hadden
: dât was rene geveinsde saghe'' , thans z0u het waarachtige
geschiedverhaal gegeven worden : en dan volgt nagenoeg letlerljk
hetzelfde wat in die zo0 sterk veroordeelde geschriften
gevonden wordt.
onberispeljk. Zooveel mogeljk geeft Maerlant
Vincent's verhaal , waar hj het volgde , trouw terug , hoewel soms
met zekere vrjheid. Slechts zeer zelden verstaat bj het Latjn
verkeerd ; maar het gebeurt toch we1 eens. Over den stjl valt
zliet te roemen. In den regel is hj niet gespierd niet alleen : maar
veelal pslepend en krachteloos'' ; en ook al te dikwerf bewjzen
de stoplappen , waarvan het boek wemelt , dat het werk den schrjver
niet al te gemakkeljk van de hand ging. Intusschen leert de vergeljking
met hetgeen een vervolger leverde , hoe deze voorganger
ook in dit opzicht velen zjner tjdgenooten vooruit was.
De vorm is niet
135
Maerlant heeft den Spieghel niet geheel voltooid. Toen de eerste
yartie , geljk hj de deelen noemt, was afgewerkt , liet hj (waarschjnljk
slechts voorloopig) de tweede liggen , om terstond de
hand aan de derde en vierde te slaan , van welke laatste hj echter
niet meer dan de twee eerste boeken en eenige hoofdstukken van
het derde boek schreef. De dood belette hem zjne taak af te werken.
Zj werd opgevat door zekeren Filips Utenbroeke uit Damme , die
de onvertaald geblevell tweede partie bjwerkte , en toen mede
overleed 1). Na hem heeft Heer Lodewjk van Velthem de vierde
1) De tweede
menten werden
partie was lang verloren , en slechts enkelegevonden frap
verondersteld daartoe te behooren. In April1 869 ontdekte
Karajan op de W eener Bibliotheek een handschrift, dat de verloren partie
grootendeels bevat. Thans blijkt, dat de daaraan
werkelijk hunne plaats vinden.
Ferd. von Hellwald , die over het ontdekte hs. bericht gaf in de Beilage
zur allgemelnen Zefïunr/ van 30 Sept. 1869 , (bl. 4214-15) verklaarde, dat
waarschijnlijk ssiiber die Person des Dichters wenige und nur sphrliche Notizen
toegekende fragmenten daarin
daraus zu schöpTen sein diirften*f ; en hij had gelijk. Ook dit gedeelte is in
1879 vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden door
von Hellwald , De Vries en Verwijs uitgegeven , als .Tacob rcn xMaerlantns
Syfeg#e! Elstoriael , Tweede Partie. Sedert werden in Brugge nog gevonden
een fragment van de Tweede Partle ( bjdscbrlt roor Nederl. taal- en letterkunde
NELTHEAI S SPIEGHEL.
partie vervolgd , waar A1' aerlant had moeten afbreken , en het werk
ten einde gebracht.
zeggen , daar 0ns van zjn
leven niets bekend is : wj weten alleen , dat hj tusschen 1291 en
1314 schreef. Hj was wel berekend voor de taak ) die hj op zich
nam : zjne vertaling is over het algemeen trouw en nauwkeurig ,
en in de hanteering van taal en stjl staat hj vrj wel met zjn
voorganger op ééne ljn.
W at Heer Lodewjk van Yelthem betreft , hj was , zooals wj
reeds zagen , een Brabander. De weinige levensbjzonderheden die
van hem bekend zjn ) hebben wj (boven , bl. 106 vlgg.) medege-
Omtrent den eersten valt niet veel te
deeld. Noch zjn pastoorschap , noch zjne betrekkingen hadden
hem veel gebaats want wj lezen , dat hj later nog naar eene
goede maatschappeljke positie hunkerde.
Het slot vàn den Spieghel Sïtsfprïcd! vertaalde hj op aansporing
eener aanzienljke vrouw , Maria van Berlaer , die , waarschjnljk
als weduwe , in den omtrek van Antwerpen woonde. Hj werd
door haar voor zjn werk betaald. Deze bjzonderheden deelde hj
den 3en Augustus 1315 mede. 't Schjnt ) dat de Vrouwe van
Berlaer spoedig
Toen Yelthem
de gesûhiedenis tot op zjn tjd voort te zetten. Daardoor verkreeg
echter de stof eene zoodanige uitbreiding , dat het ondoenljk werd
daarop gestorven is.
Maerlant's Spieghel ging afwerken , besloot hj
alles in de vierde partie samen te persen, zonder de evenredigheid
met de andere partieën verbreken. Daarom splitste hj den inhoud
in tweeën. Tot de vierde partie z0u ongeveer behooren wat in
Vincent's werk gevonden werd : daarop
standige arbeid volgen ) die als vjfde partie er aan kon worden
mocht dan een meer zelftoegevoegd.
Dit gedeelte , dat tot nog t0e voor een
heeft gegolden , loopt tot het jaar 1316.
geheel afzonderljk werk
Deels was het naar La-
1) en later
la XS'OCJJJJ
XXXI
nog twee andere van dezelfde partie , afgedrukt in de Annales de
Tlznulcfgbn pour l'êtude de P/lfdfofre et des cnfzku/fls' de la Flandre ,
(1881) en in no. 4 van deel XII der vierde reeks van de Comptes-rendu
van de Belgische Commission royale d'histolre (1885). Opmerkelijk is het , dat dit
laatste fragment als beschutting diende voor eene beschrijving van de vaderstad
des dichters.
XELTHEM !S SPIEGHEL.
tjnsche bronnen bewerkt , en de gebeurtenissen der laatste vjftien
jaren naar de berichten van ooggetuigen medegedeeld. Daarbj
heeft de schrjver echter een aantal hoofdstukken ingelascht , aan
den later te noemen Jan van Heelu ontleend , geljk hj waarschjnljk
ook de Hollandsche kroniek van Melis Stoke geraadpleegd
heeft 1).
staatkundige gebeurtenissen , ridderljke
feesten , phantastische avonturen , alles ligt hier in de bontste kleurenmengeling
dooreen , hetgeen dit werk een geheel eigenaardigen
stempel opdrukt. Tot de geschiedenis van zjn tjd levert hj hoogst
gewichtige bjdragen , daar hj veel wat om hem voorviel , uitvoerig
boekt. Hoogst merkwaardig b.v. is het verhaal omtrent den moor;
van den Hollandschen Graaf Floris V , en van den Vlaamschen
oorlog tegen Frankrjk , die in 1302 door den bekenden Sporenslag
beslist werd.
W onderen , anecdoten ,
Het eigenljk geschiedverhaal eindigt met het zesde boek :de
beide andere bevatten de profetieën van Daniël , Merljn , Hildegarde
en Joaehim , voorts eene schildering van de komst van den
Antichrist en van het Laatste Oordeel.
weder aan Vincent's Speculum ontleend. Zj vormen het eigenaardig
eind eener wereldgeschiedenis , die , met de schepping begonnen ,
niet beter kon eindigen dan door te wjzen op den jongsten dag ,
Die laatste tafereelen zjn
de voltooiing van den loop der eeuwen.
H0e groote geschiedkundige waarde deze kroniek moge hebben t
als letterkundig kunstwerk staat zj vrj laag ; als bron voor de
kennis van de beschaving in die dagen is zj onwaardeerbaar. De
schrjver was geheel een man van zjn tjd j met al diens vooroordeelen
en bjgeloovigheid behept. Zjn verkeer in voorname kringen
hafl zjn oog geopend voor wereldsche zelfs voor den
machtigsten hefboom van menscheljke daden , de liefde. Men zie
slechts met hoeveel warmte hj opgeeft van wat hj doen zou , a1s
hj ridder was en eene schoone jonkvrouw hem hare minne gesehonken
had (5e B. , cap. 46). Ja , zelfs de galanterie tot het uiterste
gedreven , vond bj hem geen afkeuring , maar vrooljke instemming.
In het zevende Boek trekt hj heftig tegen de bedelmonniken
te velde en legt hunne ondeugden en gebreken bloot zoowel als
toestanden
1) Zie hierover het volgende hoofdstuk.
138
de schade , die zj aan de maatschappj berokkenden. Hj was dikwerf
over de openhartigheid , waarmeê hj zjne meening zei ,
berispt ; en ofschoon hj zich vrj naïef zelf verbaast over den
moed , daarin betoond : liet hj zich toch door niets terughoqden
om te openbaren , wat hj voor waarheid hield. Men begrjpt , hoe
daardoor zjn trant karakteristiek is , en zjne voorstelling eene
eigenaardige levendigheid
veel te wenschen over.
heeft. De vorm laat echter maar al te
Hj erkent zelf , dat hj zich in zjn werk
heeft overhaast ; en zjne behandeling draagt daar dan o0k de
merkbare sporen van. Zj verraadt , bj den vertaler vooral , niet
zelden eene onkunde en slordigheid zonder voorbeeld. Dikwerf is
het oorspronkeljke , dat hj navolgt , tot onkenbaarwordens t0e
verhaspeld. Taal en stjl zjn mede alles behalve onberispeljk :
gebrekkige uitdrukking , stoplappen , sleppnde en hinkende verzen ,
onzuivere rjmen toonen , hoe weinig het werk beschaafd is , en
hoezeer het in dit opzicht beneden dat van Maerlant staat. %
Als bron daarentegen voor de geschiedenis en de zedenkennis van
die dagen is Velthem's Spieghel , geljk wj reeds opmerkten ,
onwaardeerbaar. Over sommige gebeurtenissen vindt men hier
belangrjke bjzonderheden geboekt , die nergens anders voorkomen.
En de wjze , waarop onze Pastoor over die gebeurtenissen en over
zjne eigen gewaarwordingen redekavelt , maakt zjn trant zeer
eigenaardig , en doet soms de gebreken van den vorm over het
hoofd zien.
Ziehier , ten slotte , hoe de uitgevers van Maerlant's Spieghel 1)
oordeelen over : rYelthem , wiens schromeljke onkunde in 't Latjn ,
alleen overtrofl'en door zjne slordigheid in 't vertalen , bj iedere
in staat is te vergeljken , bladzjde , die men telkens nieuwe verbazing
wekt.
XEn toch was diezelfde Velthem , bj al zjne oppervlakkigheid
en wuftheid , geen alledaagsch man. W aar hj niet vertaalt , maar
zich vrj beweegt en zonder overhaasting te werk gaat , schrjft
hj l0s , bevallig en onderhoudend , somtjds met leven en geest ,
menigmaal - vooral in de liederen , die hj hier en daar invlecht, -
niet zonder poëtisch talent.'' Tot zoover zjn wj het met dit oordeel
eens ; maar wij zijn niet zpö van zijn overwegend talent overtuigd ,
M aerlantns Spieghel Ht-storlael, Tweede Fcrfk'e , Inleid. bl. XXV.
S.r ELTHEM 'S SPIEGHEL.
STROPHISCHE GEDICHTEN.
dat wj 00k kunnen
van zjn werk een
Indien wij
zuiveren afdruk bezaten , zooals het uit zjne
instemmen met de slotwoorden :
pen gevloeid is , wj zouden hem
schatten. Zelfs in den ontredderden
Ongetwjfeld als dichter hoogtoestand
, waarin het nu vpör
ons ligt , zien wj zijne kunstvaardigheid duideljk doorschemeren.''
139
Wj keeren na deze uitweiding voor een oogenblik tot Maerlant
terug. W j hebben nog stil te staan bj sommige strophische gedichten
, waarvan hj de vervaardiger was.
Van den Tweeden Jfc.rf#'gz is reeds gesproken (b1. 35). Als een
tweede vervolg op den Wapene-slart'jn beschouwt men veelal het
gedicht , dat ook getiteld is : Tozl der Drievoudicltede , maar dat ik
vrj wat later meen te moeten stellen dan de beide anderen.
De denkbeelden , hier door onzen schrjver ontwikkeld ,
hjj ontleend te hebben aan twee geschriften van den reeds zoo
dikwerf genoemden Yincent van Beauvais , het eene getiteld : De
Sancta Trïzlïfcf: , het andere : de .D6f Filio , mundi Z'c#6zizy?fpre ,
sehij nt
ofschoon daaromtrentgeene zekerheid bestaat 1).
In de 39 coupletten , waaruit dit gedicht is
Alaerlant bljkbaar eene
wordt gehandeld over
samengesteld , heeft
geloofsbeljdenis willen aQeggen. Daarin
het wezen der Godheitl en hare verdeeling
in drie personen , en daarbj 's Vaders alomvattend bestuur , de
menschwording van den Zoon , en de werking van den Heiligen
Geest geschetst. Zoo het onderwerp verheven is , men mag gerusteljk
getuigen , dat de behandeling der stof waardig was.
Er komen in dit stuk uitdrukkingen voor , die het vermoeden
wettigen , dat het de strekking had om den schrjver te zuiveren
van de blaam van ketterj , die hem waarschjnljk was aangewreven
, wegens het opstellen van zjn Rqmbjbel.
Enkele toespelingen doen ten minste zien , dat dit gedicht na het
gemelde werk geschreven werd.
misschien we1
Hierop volgt in alle handschriften een soortgeljk stuk , dat ten
opschrift draagt : Ene disputacie ran Onser Jrz'pzfv/:zl ende ran den
H . Crlcd. Het is een mystiek vertoog over de verdorvenheid der
wereld en de noodzakeljkheid om tot behoud der ziele de toevlucht
te nemen t0t Christus en de Moedermaagd.
1) Zie Verwijs' Aanteekotingen op .T. v. slaerlant's Sfrflwlf.scl: Cedichtelt , bl. 150.
STROPHISCHE GEDICHTEN.
O0k in dit gedicht ontbreekt de eenheid , die het t0t een 0nberispeljk
kunstgewrocht
hebben zeer ongeljke waarde. Dat , waarin Christus zelf sprekende
wordt ingevoerd om den menschen hunne zonden onder het oog
te brengen , en hen t0t een Kruistocht aan te vuren , is niet alleen
het best geslaagde van dit gedicht , maar behoort zelfs t0t het
uitmuntendste dat de Middelnederlandsche poëzie heeft aan te
z0u verheFen. De verschillende deelen
wjzen, en laat zich het gevoegeljkst vergeljken met de beste
partjen van den Wapene-Marttjn.
De hymne aan de Heilige Maagd , die onder den min eigenaardigen
titel : Die Clausule ran der Bible bekend is , vangt aan
met allerlei mystieke allegorieën , geljk ze o0k in den R'jmbnbel
voorkomen , waarop eene goed gelukte schildering volgt van de
alles overtreflbnde schoonheid der Maagd Maria , die G0d den Vader
in liefde deed ontbranden. llet slot wordt gevormd door een overzicht
van haar leven en de beschrjving harer hemelvaart , waarbj
hare betrekking tot 's menschen verlossing wordt uiteengezet.
Meer trekt ons Der Kerken Claghe aan , wier inhoud eene
loopende
Geesteljkheid , geheel in den trant van Maerlant's beste strophische
gedichten. Dit stuk ademt een gloed , die zich in de gelukkigste
doorklacht
is over de verdorvenheid derwereld ,vooral van de
bewoordingen afspiegelt , zoodat het terecht onder de voortrefeljkste
werken van den dichter gesteld wordt.
Eindeljk moeten wj gewagen van de oproeping ten Kruistocht ,
getiteld : Jrczl de1% Tzcgl(@: ran Overzee 1). De doorgaande strekking
van dit schoone gedicht is eene kastjding van edelen en priesters ,
die meer naar wereldsche schatten dan naar het Koninkrjk Gods
streefden. Zelfs het Hoofd der Christenheid , heet het , is van den
weg af : de Kerk van Rome is dronken en vraatzuchtig , prelaten
en priesters dienen alleen de wereld en besteden het geld der Kerk
tot ongebondenheid. Koningen en vorsten , die Christus zjn bloed
ontzogen hebben , door de kerkeljke tienden tot zich te trekken ,
bekommeren er zich niet om , of het Heilige Land verwoest en
140
1) Ik laat het .gedichtje Fcn den . F. vrouden en dat Fcn 0ns Heren wonden
(bij Verwijs , b1. 100- 106) buiten beschonwing : het zijn vertalingen van
Latijnsche hymnen , maar het is niet zeker, of zij van Maerlant's hand zijn.
Van het tweede vond Verwijs den Latijnschen tekst (t. a. pl. , bl. 162 vlgg.).
JACOB VAN AIAERLANT.
afgeloopen wordt : zj beoorlogen en
toch , z0o ooit , dan ware nu het
zaak van Christus aan te
den tjd niet smet
het schild van Christus
trekken ;
valken bersen
OPn0m0n 0n
belagen slechts elkander. En
oogenblik gekomen , zich de
daarom mochten de Vorsten
ende jagen'' verkwisten, maar
gehoor geven aan de klacht
der Kerk !
Eene toespeling
datum van dit
op den val van Akers (12 Afei 1291) geeft den
gedicht aan , dat eene vrucht is van Maerlant's
rjpen leeftjd. Als men zich herinnert , dat hj daarenboven ziek
en zwak was t zal men zich verbazen over het vuur , waardoor hj
hier nog bezield werd , en dat aan deze ontboezeming een treFend
dichterljk karakter gaf.
141
Nu wj met Maerlant's schriften hebben kennis gemaakt , zal
het niet moeiljk vallen ons eindoordeel over den stichter der bargerljke
school samen te vatten.
Hj was zeker een buitengewoon man. Yooreerst door zjne geleerdheid.
Zjne kennis was verbazend. Buiten zjne moedertaal was
hj even vertrouwd met het Fransch als met het Latjn en met
het voornaamste , dat daarin geschreven was. l'lj had de V aamsche
gedichten van allerlei aard gelezen , die in omloop waren q maar
evenzeer was hj bedreven in de Fransche chansûns de ge8te en
contes d'czl:zlfzf'r: , terwjl hem de meest populaire gedichten , als
die van Rutebeuf b.v. , onder de oogen waren gekomen 1). En wat
het Latjn betreft , was hj niet slechts op de hoogte van de nieuwste
wetenschappeljke , zoo geschiedkundige als wjsgeerige en godgeleerde
werken zjner eeuw ; maar hj geeft niet zelden bljk , dat
hj ook in de classieke letterkunde geen vreemdeling was. Eindeljk
vinden wj hem ingewjd in de geheimen der natuurleer en van
het Duitsche Recht.
Hj paarde dus aan de kunde der jongleurs de wetenschap der
klerken. En met die wetenschap heeft hj gedurende geheel zjn
leven gewoekerd om ontwikkeling en beschaving , vrjheid en recht
onder zjne medeburgers te bevorderen ; om de burgerj te verheFen
iot die maatschappeljke hoogte , waarop zj volgens zjn oordeel
1) Behalve de hierachter vermelde uitgave van Jubinal is er sedert eene
betere verschenen van dr. Kressner : Rustebuef's Gefk'clfe (Wolfenbûttel, 1885).
JACOB VAN AIAERLANT.
behoorde te staan. Hj had niet slechts den moed om algemeene
vooroordeele'n en gebreken te bestrjden ; maar zelfs om den toorn
te trotseeren der machtige geesteljken , onder hj
zag , die meer wolven dan herders waren. Geen
vervolging deden hem van die gedragsljn afwjken.
Dat de vele geschriften van Maerlant , alle tintelende van
dezelfde warme overtuiging , krachtig hebben bjgedragen t0t uitachterklap
, geere
hreiding en versterking van het burgerljk element , ljdt geen
twjfel : met alle recht mag hj een hervormer genoemd worden.
Hj was dit echter minder in opbouwende dan in af brekende
richting : voor de toekomst heeft hj alleen het zaad der beginselen
wie er zoovelen
gestrooid. Hj voelde meer wat er al verkeerds was in de gistende
maatschappj, dan dat hj duideljk inzag , waartoe zjn krachtig
verzet moest leiden. Hj voelde , dat de kwaal moest worden gestuit
; maar bevroedde niet , hoever de werking van de middelen ,
die hj daartegen bezigde , zich zou uitstrekken. Hj kwam op
tegen gebreken , zonder zich rekenschap te geven ,
een groot deel onafscheideljk waren van het wezen der dingen.
Yandaar , dat hj , ondanks zjn strjd tegen de geesteljkheid ,
ondanks zjne critische richting , toch a1s trouw zoon van de Kerk
aan hare leer , hare heiligen en mirakelen vasthield ) en het autoof
ze ook voor
riteitsbeginsel bleef eerbiedigen.
Hj predikte vrjheid , geljkheid en broederschap ; maar het viel
hem niet in : dat hj daardoor de geheele maatschappeljke inrichting
van het feodale Europa aan het wankelen bracht. Hj verzette
zich tegen de leugentaal der W aalsche dichters ; maar hj kwam
niet op de gedachte , dat het recht van onderzoek ook op Latjnsche
en kerkeljke geschriften mocht of kon worden toegepast.
Trouwens , er zouden n0g eeuwen moeten verloopen , eerdat alles
den volke in zjn geheelen samenhang en zjne volledige ontwikkeling
helder voor den geest zou staan. Maerlant gaf niet meer
dan zjne eeuw geven k0n ; maar dat gaf hj o0k zoo volledig als
geen zjner tjdgenooten. En juist daardoor was hj de man van
zjn tjd en van zjn volk , die eene school stichtte en den naam
verwierf van Vader 4:9- Dietsclte diehters.
Men moet dien eerenaam echter niet verkeerd opvatten. Niemand
zal de waardj van Afaerlant als didactisch schrjver , a1s leeraar
en voorganger zjner tjdgenooten gering schatten of verkleinen ;
142
OVERSCHATTING ALS DICHTER.
maar men mag o0k niet overdrjven in zjne vereering. En men
gaat , mjns inziens , te ver , a1s men beweert , dat hj niet slechts
als geschiedschrjver , als beoefenaar der 3 wetenschap'' en a1s
medestichter onzer schrjftaal hoog behoort te worden aangeschreven )
Xmaar dat hj ook in de rj onzer dichters vooraan staat en eene
hoogst eervolle plaats beslaat'' 1). Dit ziet niet bloot op zjne
strophische gedichten , die Ontegenzeggeljk niet van poëzie ontbloot
zjn ; maar moet beteekenen , dat in onze hedendaagsche schatting
het geheel van zJi*n werk als het gewrochtvan een dichter, een
kunstenaar, moet worden gewaardeerd ; en tegen zulke overdrjving
behoort te worden gewaarschuwd. Hj moge pdoor zjne tjdgenooten
algemeen voor een groot dichter gehouden'' zjn :) , dit is voor ons
nog geene reden , hetzelfde te doen 5 omdat het de vraag bljft , of
de maatstaf , dien zj gebruikten ) o0k nog voor ons kan gelden.
Dr. Te W inkel , die van meening is , dat het ngeen zin heeft''
een schrjver van vroeger dagen pte meten met eenen maatstaf ,
waarvan men in zjn' tjd nog geen begrip had'', beroept zich op
Boendale als een kenner , en stelt zich tevreden met de karakteristiek
, die deze van een dichter geeft 3) :
Drie pointen horen toe
Elken dichtre , ende segghe u hoe :
Hi moet sijn een gramarijn ;
Mrarachtich moet hi oec sijn ;
Eersaem van levene mede :
So mach hi houden dichters stede.'f
punten staat De Clerk , wat het eerste
betreft , alleen stil bj de eischen van het verstand , de rhetorica ;
en Dr. Te W inkel erkent dan
Bj de ontwikkeling dier
ook 4) : stusschen
en dichter was weinig verschil.'' Aangaande den vorm lert hj bj
Maerlant daarom ook het grootste gewicht hierop , dat hj voldee;
aan Boendale's eisch : seen dichter moet in de grammatica bedreven
zijn 5 . . . hij moet ten minste zijne partes kennen'' 5). Dat
de woorden rhetor
1)
tlende eeuw , b1. 876.
Dr. J. Te W inkel, M aevlants
9)
3)
A)
â)
T. a. pl. , bl. 877.
Lekenspiegel , B. 11I , C. l 5 , vs. 9.
Ifaerlants JFeràen enz. , b1. 378.
Aldaar , bl. 389.
G er/cen beschouwd als eïepeî rcn de derOVERSCHATTING
ALS DICHTER.
deed Afaerlant; maar hj heeft o0k per veel t0e bjgedragen om
de taal te verrjken en voor goed te vestigen'' l).
genoegen Z0R nemon Om
een schrjver als dichter te zien begroeten. O0k ten opzichte van
de samenstelling'' is Dr. Te W inkel spoedig X tevreden gesteld.
Maerlant's
te dien opzichte geheel en al. In een sprohemium'' leidt Maerlant
zjne lezers in het onderwerp , dat hj behandelen gaat , in ; hj
valt niet met de deur in huis , zooals wj 't noemen. Het onderwerp
gedichten voldoen OP ditPunt paan Boendales eischen
Ik geloof , dat daarmeê thans niemand
verdeelt hj z66 , dat'er Overeenstemming en evenredigheid is tusschen
de verschillende deelen van zjn werk : de Spieghel ff'gfprfrc:l is
in dat opzicht zjn meesterwerk. Wjkt hj voor een oogenblik van
zjn onderwerp af , zjne afdwalingen zjn niet groot , en gewoonljk
keert hj spoedig tot zjn onderwerp terug met de woorden :
11 Nu keric weder ten redene mijn'''
144
of met eene andere opmerking , die soms eene verontschuldiging
inhoudt. Door het aanhalen van rexemple'' of pbispele'' uit schrjvers
van gezag siert hj zjne werken behaagljk op 5 wat hj aazlvoert
is in den regel ad rem. Ook is het slot zjner werken in
overeenstemming met het begin : even a1s zjne zinnen loopt o0k
het geheele dichtwerk rond'' 5.
Men toetse evenwel deze volzinnen aan Maerlant's heele of halve
romantische werken , die immers wel het eerst in aanmerking
dienden te komen , en men za1 zien , dat zj zelfs aan deze bescheiden
eischen niet voldoen. Bovengenoemde beoordeelaar wi1 niet
toestaan , dat wj Maerlant beoordeelen naar ons begrip van Kunst ;
maar gaat in omgekeerde richting zoover , van ons den maatstaf
van Boendale in de hand te willen dwingen , door o0k aan den
modernen kunstenaar den eisch te stellen , dat hj , wi1 hj behagen ,
alleen werkeljke gebeurtenissen verhale , en zich geene andere
vinding'' veroorloove rdan die , welke op den vorm betrekking
heeft'' 5.
Ik maeen te mogen Zeggen)dat ditgeene gezonde critiek is. Ik
1) B1. 390.
2) Aldaar, bl. 39 1.
') Aldaar , bl. 403, 405.
OVERSCHATTING ALS DICHTER.
acht juist dit een ronvruchtbaar werk'' , om voor een schrjver j
die gedurende het grootste gedeelte van zjn leven niet aan Kunst ,
alleen aan W etenschap en Moraal gedacht heeft , en in die werken ,
welke meer bepaald een letterkundig karakter dragen j doorgaans
alle kunstregels over het hoofd gezien heeft) zooveel bewondering
te eischen.
Voor eeneeeuw moge men rjmkronieken en nuchtere leerdichten
a1s poëzie hebben opgevjzeld , in onze dagen moet men van die
smakeloosheid genezen zjn. W j hebben van poëzie andere begrippen
; en wie aan gezonde algemeene eischen ) welke aan elken
kunstenaar , uit welken tjd ook , moeten worden gesteld , niet voldoet
, dien ontzeggen wj den lauwerkrans des dichters.
Maerlant heeft andere verdiensten , die hem andere , maar even
frissche lauweren waarborgen. Hj is een leeraar en weldoener van
zjn volk geweest. Zjn brandende jver , zjn moed , zjne volharding
in den strjd voor licht , recht en waarheid , ten beste zjner landgenooten
gevoerd , deden van lieverlede helderder inzien , waar men
stond , waar men heen moest en welke weg daarheen leidde. Het
nationale zoowel a1s het burgerljke element in Ylaanderen had
veel aan hem te danken ; en het was geen misgreep , toen een
Vlaamsch dichter van onze dagen 1) de overwinning , in den Sporenslag
bj Kortrjk behaald , als het eerste groote practische gevolg
van Maerlant's opwekking voorstelde.
145
Jan van Beers.
goxcltsroET , Ned. Letterk. lliddeleeuwen. 11 , 4e druk.
MAERLANT'S SCHOOL.
KRONIEKSCHRIJVERS.
De invloed , dien Maerlant in wjden kring uitoefende, bljkt uit
de school , die hj vormde. De voornaamste schrjvers van het
eind der dertiende en (1e eerste helft der veertiende eeuw volgen
hem na of trompetten zjnen lof. Nemen wj eerst de geschiedschrjvers
in oogenschouw.
Naar tjdsorde vergt in de eerste plaats eene Brabantsche rjmkroniek
onze aandacht , waarvan de schrjver Jan van Heelu (bj
verbastering uit : van Heelen) genaamd is 1). Deze kroniek bevat
een levendig , dikwerf niet ondichterljk tafereel van den slag van
W oeringen in 1288 , tengevolge waarvan hertog Jan I van Brabant
het hertogdom Limburg vermeesterde. Het werk is in twee boeken
verdeeld , waarvan het eerste de geschiedenis schetst van 's Hertogen
jeugd en de aanleiding t0t den oorlog , terwjl het tweede
den slag zelf schildert.
Yan Heelu had in PerS00n de gebeurtenis , die hij bezingt z
bjgewoond 5 en dit , zoowel als de geestdrift , die hem voor zjnen
held bezielt , wiens grootsche persoonljkheid hj met stoute trekken
teekent , geeft aan zjn tafereel ongemeene levendigheid en schilderachtigheid.
Daarbj komt de eenheid van inhoud en de dichterljke
toon , die echter we1 eens in het overdrevene zwelt. Dit alles
maakt , dat men soms twjfelt , of men met een epos dan met eene
kroniek te doen heeft.
Van des dichters leven is z0o goed a1s niets bekend. Uit enkele
1) Uitgegeven door J. F. Jvillems , Rqntkroltjjk van qlan van Seelu, b6-
treyende den slag van Woeringen. Brussel, 1836.
JAN VAN HEELU. - DE GRIAIBERGSCHE OORLOG.
trekken , a1s b. v. de zorg t waarmede hj de wapenschilden beschrjft
, heeft men , niet zonder grond , afgeleid , dat hj onder de
herauten des Hertogs behoorde.
Hj droeg zjn
verloofde van 's
opdat
vleiender
gedicht op aan Afargaretha van Engeland , de
Hertogen zoon. llj bood haar zjne verzen aan ,
zj er de landstaal uit zou leeren , en er k0n zeker geen
hulde worden uitgedacht dan daartoe het verhaal te
kiezen van de
wordt gemaakt
van dit werk tusschen 1291 en 1294
groote daden haars schoonvaders. Daargeen gewag
van des Hertogen dood , mag de vervaardiging
gesteld worden.
In vele opzichten komt met het gedicht over den slag van
W oeringen dat overeen , hetwelk , naar zjn inhoud , De Grimbergsclte
pprlp.g genoemd wordt. De toon is bjna even dichterljk ; maar
de stjl niet zoo los en de inhoud niet zoo overeenkomstig met de
werkeljkheid. Het laatste 1ag waarschjnljk daaraan , dat hier
geene geschiedenis van den
uit een ver verleden. De
die in den aanYang
dag is geschilderd , maar tooneelen
Grimbergsche pprlp.g 1) toch is de strjd ,
der twaalfde eeuw door de Heeren van Grimberg
gestreden werd tegen den machtigen Hertog van Brabant
Godevaart met den baard , dien zj weigerden a1s leenheer te
erkennen. Die strjd , gedurende vele jaren voortgezet , is met
groote levendigheid geschilderd , hoezeer de voorstelling hier en
daar niet van gerektheid is vrj te pleiten. O0k dit werk houdt
het midden tusschen kroniek en heldendicht. Men heeft
als dat van Van Heelu , met den laatsten naam bestempeld ;
de cyclische omvang , vooral de op historische waarheid gerichte
het , even
m aar
bedoeling des schrjvers , toonen , dat wj slechts met eene zeer
dichterljke kroniek te doen hebben , die hare aantrekkeljkheid te
danken heeft aan de levendigheid , waarmede de dichter die gegedeelten
, welke hj waarschjnljk- aan volksoverlevering en geloofwaardige
bronnen ontleende , aanschouweljk weet voor te stellen.
Hj stierf , vörrdat hj zjn werk geheel k0n ten einde brengen ,
welks laatste 1400 verzen van eene andere hand zjn. W ie was
die dichter? Zjn naam wordt nergens genoemd 5 maar bljkbaar
1) Uitgegeven van wege de Maatschappij der Vlaemsche Bibliophilen door
C. P. Serrure en Ph. Blommaert (Gent, 1852 en 1854).
10*
AIELIS STOKE.
sqhreef hj in de tweede helft
zooals uit enkele historische
niet later , daar in het eerste
van de dertiende eeuw. NietVroeger,
bjzonderheden bljkt ;wellicht ook
gedeelte der Brabqntsche IQ6.sf:9>
(1315) eene toespeling misschien op zjn werk gevonden wordt.
Hj heeft in zjne manier van opvatting en voorstelling, in zjne
techniek en taal , zooveel overeenkomst met Jan van Heelu , dat
het vermoeden zich aan ons opdringt , dat de schrjver van den
Slag r@n m p6rpnc en die van den Grimbergschen oprltw een en
dezelfde is. Het is waar , het valt niet te ontkennen , dat de stjl
van het laatstgenoemde werk door stoplappen wordt verlamd , die
in het andere niet voorkomen ; maar daarbj kon de meer gevorderde
leeftjd van den schrjver wel in 't spel zjn. En men vergete
vooral niet , dat wj van den Grimbergschen 0prJp.g geen enkel
oud handschrift bezitten , terwjl de betere afschriften , waarnaar
de oncritische en weinig bruikbare uitgaaf der Vlaamsche Bibliophilen
bezorgd werd , zeer stellig reeds een omgewerkt van invoegsels
voorzien handschrift ten grondslag hebben.
148
was ontegenzeggeljk lang bj Vlaanderen ten achter ,
maar toch niet geheel
geesteljkheid was
eeuw hadden de Egmonder monniken eene kostbare boekerj 1).
er vroeg beschaafd , en reeds in de twaalfde
Maar o0k aan de wereldljke letterkunde bleef men niet vreemd.
Reeds in den
Willem ran oranje in het licht verschjnen , en honderd jaar later
werd er de Didactiek beoefend.
aanvang van de dertiende eeuw zagen wj daar den
zonder letterkundige ontwikkeling. De
Holland
Maar toch schjnt het , dat de maatschappeljke beweging er
meer van den Vorst dan van het volk uitging. Floris V moedigde
den grooten Vlaamschen hervormer aan t waarschjnljk omdat er
zich geen Hollandsch schrjver opdeed , die in deze richting kon
of wilde werken. En toen eindeljk ook hier eene kroniek in de
volkstaal het licht zag , welke denkelijk eveneens op aansporing
van den Graaf bewerkt werd , was zj meer een geschrift voor
1) Vgl. de reeds vroeger vermelde verhandeling van dr. Kleyn , De
catalogus der boeken van de 254: te Egmond. LArchief voor Nederl. Kerkgedclfe#
en: II, 122-120).
AIELIS STOKE.
den adel dan voor de burgerj. Het is
Stoke 1).
Zj bevat een verhaal van de gebeurtenissen in Holland voorgevallen
van de stichting van het graafschap af tot het jaar 1305.
Het eerste gedeelte is eene hier en daar wat vervolledigde vertaling
van de bekende Latjnsche Egmonder kroniek , die voor onze geschiedenis
der twaalfde eeuw z0o belangrjk is , omd* de schrjver
gebeurtenissen boekt, die hjzelf had beleefd E). De vertaling is
doorgaans getrouw , maar enkele malen slordig , en er zjn soms
trekken weggelaten , die niet mochten ontbreken 3). W aar de H01-
landscheschrjver niet meer uit de Latjnsche bron kan putten , is
hj zeer oppervlakkig , totdat ook hj weer gebeurtenissen van zjn
eigen leeftjd begint te vertellen , waarin zeer veel wetenswaardigs
is , daar hj in de gelegenheid was of zelf veel te zien of van
ooggetuigen te vernemen 3).
De kroniek van Melis Stoke is in vrj wat eenvoudiger , huiseljker
stjl geschreven dan de straks behandelde werken. Kalm ,
de Rijznkt-oltiek z'tzs Melin
149
1) Deze kroniek is herhaaldeli-jk gedrukt. Het eerst in l59 1 , voor rek-ening
van H.LZ. Spiegel , met eene voorrede van Janus Dousa en aanteekeningen
van Sebastiaan. Deze uitgave werd grootendeels door brand vernietigd. In
1620 verscheen een tweede druk , bijna geheel gelijk aan den eersten. Tn
1699 bezorgde Corn. Van Alkemade eene derde uitgage. Deze waren alle in
f 0. gedrukt. Eindelijk deed Ba1th. Huydecoper in l 772 eene nieuwe uitgave
het licht zien , in drie deelen (8O en 4G) , in zekeren zin een critischen tekst
(naar drie 11ss.) bevattende , en verrijkt met vele taal- , historie- , en oudheidknndige
noten. De laatste uitgave is in de llor/cen rcn het Historisch Genootschap
N. Serie , no. 40 en 42 (Utrecht , 1885 , 1886) bezorgd door dr. W. G. Brill ,
die evenals Van Alkemade het handschrift (van M Toutel' de Clerc) daaraan
ten grondslag legde , maar de afwijkende lezingen der beide andere volledige
handschriften benevens die derfragmenten opgaf.
S) Men vergelijke over dit Cbrolètkum Egmuzèdanum en zijne
de Annales
verhouding tot
Egmundanl, alsmede over de bronnen van Stoke ,het werk van
dr. K. von Richthoven , Die Jlfd3.cn Egmonder Geschlkhtsguellen (Berlijn , 1886).
3) Verg. in Huydecoperfs uitgave , Boek I1I , vs. 1 l 6. Dat hij soms het
Latijn slecht teruggaf , blijkt 11 B. , vs. 64l , waar hij tertio anno door drie
loarven vertaald.
Zie b.v. V Boek , 42 en l 14 ; VI11 Boek , 160 ; X Boek , 528 , 602. Eens
beroept hij zich op de eigen verklaring van Geraert van Velzen , IV Boek ,
l l54 ; en eene enkele maal noemt hij den naam zijner zegslieden tIl D , b1. 446).
MELIS STOKE.
wjdloopig , soms t0t langdradigheid t0e , keuvelt de rjmer vooral
over de gebeurtenissen van zjn tjd ; en hj laat daarbj geene
gelegenheid voorbjgaan om uit het verhaalde min of meer toepasseljke
moralisatiën af te leiden of daarbj korte spreuken op te
disschen 1). Bovendien , aan beuzelarjen , monniks-etymologieën en
mirakelen ontbreekt het niet. Zoo vermeldt hj (lI Boek , 521) de
geboorte van een monsterschaap ; of hj zegt van Friesland (1
Boek , 77) :
150
De name wanic dat ierst vant
Rome , want hets een cout lant-''
Elders (II , 1311) vertelt hij , dat er
Quam een ridder 1: van dode te live
In Vermendois , de openbare
Sprac vele dat te ghesciene ware-''
Enkele malen wordt de schrjver warm : bj de vermelding van
de verovering van Jeruzalem door de ongeloovigen , (11) van Ada's
huweljk bj de doodsbaar haars vaders, waarbj hj uitroept (11, 1410) :
Dl*oeve Wast te SCO11WPDe an y
Dat men also saen vergat
Den Lantshere op de dootstat ;
Daermen hande soude hebben ghewronghen ,
De lude dansten ende songhen.
Dit was te misprisene zere ,
Al hadt ghesijn volc sonder ere.
De dode was in een scip ghedraghen ;
TEgmonde ginc men henejaghen :
Daer groefmen bi sinen maghen ,
Aldaer sine vorders laghen.
Met alte groter armoede ,
Nochtan mittes Goedshuus goede Q) ,
Men brochte den doden ter aerde ;
Maer dat was alte grote onwerde ,
Hijs domp , de der werelt dient :
Die dode en hevet genen vrient-''
1) Verg. b-v. 1V, 272 ; 806 ; VI , 9 l 7 ; 1069 ; V1I , l80 , 656 ; en 111, 188 ,
449 , 566 ; V , 1008 ; V1lI , 54.
') Deze vier verzen staan in 't hs. in andere volgorde. Het Latijn heeft :
Cui sepulturae funebria , quod sine admiratione dici non potest, non de pro
pria rerum substantia , quamvis erat ditissimus , sed de rebus Ecclesiae , tam
in Alissarum oblatione , qnam Elemosinarum distributione , celebrata sunt-''
MELIS STOKE. 151
Vooral de moord van graaf Floris brengt zjn gemoe; in beroering
: vandaar de levendige , plastische beschrjving van den
gruwel, waarbj de verontwaardiging den rjmer zelfs tot dichter
verheft (B0ek V). Desniettegenstaande is in 't algemeen de letterkundige
waarde dezer kroniek niet hoog aan te slaan , al moet
men ook van haar getuigen , dat de stjl zuiverder is dan die van
Maerlant's leerdichten , die te veel met bastaardwoorden zjn doorspekt
, met welk Vlaamsch zwak Melis zelfs ergens
uit jaloezie ? - den draak steekt 1).
Het is duideljk , dat dit werk niet in eens geschreven werd ,
maar eerst alleen de vertaling der Latjnsche kroniek , die aan
Graaf Floris V werd opgedragen ; later het vervolg. En toen wer;
het geheel toegewjd aan den jongen Willem 111.
was hei
Het eerste gedeelte schjnt even na het jaar 1283 opgesteld te
zjn :) q in allen gevalle vpôr den veldtocht in Friesland van 1287 3) ,
dus ongeveer 1284-1286. Het tweede stellig vrpr 1317 4) ; en ig
waarschjnljk nog in het jaar 1305 geëindigd , nadat hj het aanvaarden
van de regeering en het huweljk van den jongen Graaf
W illem III , aan wien hj zjn boek opdroeg , beschreven had 5).
1) Verg. Huydecoperfs Aanteekening op Boek V , vs. 1288.
S) Hij spreekt , (II , vs. 1329) van den Engelschen Koning
Edwarde ,
De alsnu met sinen zwarde
W ales heeft onder ghedaen ,
crone draghet sonder waen.''
Huydecoper teekende daarbij aan : r:Deeze onderwerping van 't Land van
svallis aan de Engelsche ltroon , door Koning Eduard I , is voorgevallen in
'tjaar 12839 en dewijl onze Dichter die tijd uitdrukt door alsnu , schijnt hy in
dat zelfde jaar geschreeven te hebben.'* W agenaar zegt omzichtiger LHedendaagscbe
Vaderl. Letteroe/enlngen , l 773 , 11 , bl.
eschreeven heeft.''
24) , srdat hy na 't jaar 1283
3)
,,dat ghi soect'f ; en dit wijst op den tijd , voorafgaande aan den tocht naar
dat gewest, welks doel was den Graaf als Heer te doen erkennen.
*) Yan den Utrechtschen Bisschop Gui van Avennes zegt hij , (VI1, 1025) :
Dus was her Ghye 1, Bisscop ghecoren ,
Ende besit al sonder toren
Graaf Floris zou uit zijn werk leeren , wat zijn recht op Friesland was ,
Tlant van
Ende noch
Dat Bisscopdoem , weet men M'ale.e'
Die Prelaat stierf den 29 Alei l3l 7.
') Verg. de Aanteekening van Huydecoper , 11 D. , bl. 449.
AIELIS STOKE.
Huydecoplr trok uit den toon der opdracht de juiste gevolgtrekking
1) , dat men daarin pals voor zyne oogen ziet eenen jongen
Yorst , die zyne Regeering nu eerst , in vrede , stondt te aanvaarden.
Hierom meen ik , dat Melis dit alles noch geschreeven
heeft In het jaar 1305 , aanstonds na dat de Graaf , met zyne
jonge Huisvrouwe , uit Vrankrjk weder in Holland was gekomen''.
Van W jn giste , dat twee schrjvers er deel aan hadden ; maar
dit is niet waarschjnljk. Taal , stjl en rhythmiek wjzen op ééne
hand. Een vervolger der kroniek zou waarschjnljk de opdracht
aan Floris Y , die aan het eerste deel voorafgaat , hebben weggelaten
, toen hj het geheel aan W illem III toewjdde.
Over den persoon des schrjvers is zoo goed a1s niets bekend.
Dat hj geen Utrechtenaar was , zooals we1 eens beweerd is , staat
vast : a1s hj van de Hollandsche Landsheeren spreekt , noemt hj
ze altjd vovtze Graven'', en de Hollanders heeten rde onse'' 5 ; hj
is een Hollander , met Hollandschen afkeer van de Friezen , Zeeuwen
en Vlamingen 3). Ook den Henegouwers is hj niet bjzonder genegen
4). Of hj uit het klooster te Egmond afkomstig was , is.
niet zeker : daar vond hj we1 de Latjnsche bron voor zjn geschrift !
zooals hj dit op het touw zette , de geschiedenis van Holland (1 , 10) z
Also als icket bescreven vant
In den cloester tEcgemonde
In Latine , in vraier orconde*f;
maar hj was er denkeljk geen inwonend monnik ; althans a1s hi.j
van de stichting der abdj gewaagt , zegt hj , dat (1 , 575)
zonder te zeggen
Daer al noch !! op den dach heden
tcovent woent aldaer ter steden''.
0118 cprdg.lf 5). 'WiJ' weten , dat hij zich kort na
152
1) Zie 11I D., bl. 445.
) Zie I , 549 , 555, 995, 1095 ; II, 1256 ; V , 506 ; IX , 1028.
') Zie I , 531 ; 1II , 1 l 7 7 ; V , 924 ; IX , 686 ; X , 4 l l .
*) Zie III , 1473.
% Van deschenking van 863 sprekende , zegt hij , I , 33l :
1,Daer de hantveste dus of seghet,
Die tEcgmonde lach of leget-o
Misschien mag ook uit deze plaats worden opgemaakt , dat hij geen kloosterling
aldaar was. Daarentegen spreekt hij (111 , 701) alleen van llet klooster ,
daarmeê dat van Egmoncl bedoelende.
MELIS STOKE.
den moord van Floris te Alkmaar bevond.
honden bj zjne ljkbaar zitten (Y , 122) :
Ic sacbse beide 1, sitten daer-''
Daar bleven 's Graven
nemen , dat hj aan het grafeljk
Hof verkeerde. Hj weet immers , hOe het bj kuiperjen aan het
hof toeging , en geeft daarvan eene levendige beschrjving 1). Hj
schjnt zich gaarne met staatszaken te hebben bemoeid , ofschoon
niet bljkt , dat hj daarop invloed uitoefende. Nu eens beklaagt
hj zich , dat men hem iets verborgen hield 2) j dan bralt hj er
op , wat zjn raad zou geweest zjn , als men dien gevraagd had 3).
Dat hj zeer was ingenomen met graaf Floris , bljkt niet alleen
uit zjne opdracht van het oorspronkeljke werk aan dien vorst ,
maar ook uit menige plaats van het tweede gedeelte. Toch was
hj er spoedig meê verzoend , dat hj onder Henegouwsch gebied
kwam. Als een echt hoofsch vleier weet hj te vertellen van de
vreugd , die er in Holland heersehte , toen Jan 11 overkwam , (1X , 48) :
Er is alle reden om aan te
111, 1203 heet het:
2) Hij vertelt in
Holland werd , en
Dit sietmen ghescien alle daghe ,
Dat nlenich hier na legllet laghe ,
Ende met allen daer na staet,
Hoe hi te hove mach worden raet ,
Ende hi sine zaken moghe bedriven.''
het vijfde boek , dat Jan van Renessc Balju van Zuidvoegt
er dan , (vs. 1066) bj :
In can gheweten om welke dinc
Men hem sulke dinc beval.
krijgsmakkers in het leger van
graaf Jan 1 werden toegelaten , klaagt hij (V , 1266) :
!,Bi Gode ! dat was jamer groot ,
Datmen des moste ghehenghen ,
Dat ment daertoe soude brenghen ,
Dat een kint aldus dade.
3)
Ic weet wel , dat ment nti hal-n'
Verhalende hoe Amstel en Avoerden a1s
Ic ne was daer niet te rade :
Had mens daer op mi ghegaen ,
Ic hadt helpen wederstaen ;
Ende eens anders had ic ghedacht,
Had ics wel ghehadt de macht.e'
154 MELIS STOKE.
!,Als ment vernam
svort dat volc al in roere :
Men hadde noyt alsulke voere
Van bliscepen , alst we1 sceen ;
svant daer ne was huus engheen ,
Daer ne was tortise of lanteerne
Uutghesteken. Si dedent gheerne :
Dat volc was overblide'' l).
Uitbundig is hj dan o0k in den l0f van dezen graaf bj diens
dood 5. 00k over Willem lII laat hj zich steeds met warmte uit ,
en in zjne toewjding van het werk spreekt zelfs zekere vaderljke
genegenheid. Reeds toen hj het werk aan Floris V opdroeg , was
hj geen jonkman meer 4 dit bljkt uit den toon , waarin hj hem
toesprak. Hj wjst den Graaf terecht over zjne ingenomenheid met
vreemde geschiedenissen , waarbj hj wellicht diens betrekking op
Maerlant's Spieghel ffffsfprïc6! op het o0g had. Hj wil (1, 5)
1,Segghen wie de Graven waren ,
De Hollant in baren jaren
Hadden onder haer beduanc ;
Ende hoeverre dat haer ganc
Met rechte gaet in Vrieslant . . . .
Mrantet dinket mi wesen scande ,
Dat de lieden 2) van den lande
Ander giesten vele weten ,
Ende si des hebben vergheten ,
svanen si selve sijn gheboren ,
Ende wie si waren hier te voren
Die tlant wonnen entie erve ,
Daersi of nutten die bederve . . . .
Dese pine ende dit ghepens
Sendic u, Heer Grave Florens,
Dat ghi moghet sien ende horen ,
W anen dat ghi sijt gheboren ,
Ende bi wat redenen glli in hant
Hebbet Zeelant ende Hollant,
1) Verg. ook IX , 257 vlgg.
2) Zie X , 67 l vlgg.
') Dit lieden komt mij verdacht voor ; men zou vermoeden heren ; tenzij
men moet aannemen, dat Stoke het gebruikte om niet al te persgonlilk tegen
den Graaf op te treden.
AIELIS STOKE.
Ende bi wat redenen dat ghi soect
Vrieslant , dat 11 so sele vloect.
Hem bid ic , die noeit en began ,
Ende die over ghemene man
Om te berechtene sette Lantsheren ,
Dat hi mi dat moete leren ,
Dat ic de waerheit so verclare ,
Dat men weten moete dat ware.'f
155
Zoo sprak hj tot den rjpen man : tot den negentienjarigen
jongeling richt hj de harteljkste waarschuwingen (X , 1055) :
Here van Hollant , edele Grave ,
U hevet ghemaect teenre gave
Dit boec ende dit werc
Melijs Stoke, u arme clerc ,
Godc teren ende uwen live.
W' acht , dat niet verloren blive
De name , de ghi hebt nu :
Ende dorvijs nu , dat seg ic u ,
Dat quader wort dan te voren ,
Entie pine es al verloren.
Altoes penset om de doghet ,
Ende ghevet als ghi gheven moghet :
Ende wat ghi ghevet , ende wien ,
Ende den smekers suldi sien
Inden mont , ende merke wale
svaeromme si segghen hare tale,
Oft om ghewin is haer Qateren.
Aveest ghelike anderen Heren :
Hollt u liede ende u lant te rechte
Jeghens heren ende knechte enz.''
En zoo gaat het ruim vjftig regels voort 5 wees rechtvaardig ,
wees hoofsch , matig , godsdienstig t weldadig q en ten slotte :
God gheve dat behouden blive
17 werelt ere in desen live !
Ende na desen live comt daer boven ,
Daer dfengelen Gode loven !
Des onne u Marien kint !
Seghet : amcn , de den Grave mint-''
Ofschoon in zekeren zin tot Maerlant's school behoorende , en
in het tweede gedeelte met diens Spieghel waarschjnljk wel be156
kend , had hj te weinig liefde voor , of begrip van de democratische
beweging zjner eeu. , om in alles met dezen in te stemmen. Hj
staat veel meer op de zjde der aristocratie , voor welke hj zjn
boek eigenljk bestemde ; en hj had zeker niet veel op met die
gemeenten , rdie steeds nieuwe verwarringen zoeken , in de hoop
daardoor grooter vrjheid te winnen'' , hj
Zjn geheele werk getuigt van vrj bekrompen ontwikkeling.
Zoo hj , evenals Maerlant en diens eigenljke scholieren , veel
plaats inruimt aan' beuzelarjen , bj hem wordt dit niet opgewogen
door wjsgeerigen zin. W el wedjvert hj met den Ylaming
in zedekundige opmerkingen ; maar hj weet daarover niet v0lzooals
zich uitdrukt 1).
komen den gloed te werpen , die juist genen kenmerkt. Hj heeft
ook niet diens belezenheid. De Alezander , de nllistorie ran M er-
1f//1'' , en waarschjnljk ook die ran Trpyc3'l waren hem bekend ,
en hj haalt eenmaal Ysidortzs aan 2) , welke plaats waarschjnljk
STOKE !S ONTWIKKELING.
1,Die meente . . . . . .
Die ummer wil nie pijnlijchede .
Op avonture , oft quame in desen
Dat si te vrier mochte wesen-''
S) In het vierde boek verhaalt hij , dat ender Floris V de Hollanders en
Zeeuwen dapper tegen de Friezen streden , en dan heet het , vs. 41 2 :
'Ic wane , dat nie Alexander
Noch Prittmus vochten so *'
En in het vijfde boek lezen wij , vs. 425 :
1,Alexander wilde niet ghedoghen ,
Dat si quamen voer sinen oghen ,
De Darius doden , haren Here ;
Ende dede hem so groot onnere ,
Dat hise slepen dede met scanden ,
Voeten binden ende handen ,
Ende deedse hangen bider kele ,
Of pinetse anders also vele ,
Alsmekt .ç/keqscrcrcn llocll oncch slkn a.
Ende sprac : srDit mochte mi ghescien ;
Dien ic alre best betrouwe
(Mach mi best beraden rouwe.'f
13k distorl'e rcn l'Ueerlinc
Vinden wi tghelijk an scine ,
lloe Vertigier gaf den raet ,
MAERLANT EN STOKE.
oOk wel aaneen Nederlandschen schrjver Ontleend is. Maar overigens
schjnt hj in de romantische letterkunde van den dag een
vreemdeling gebleven te zjn. Heeft hj de didactische geschriften
van zjn tjd wellicht gekend ? Men heeft opgemerkt , dat enkele
hoofdstukken uit Maerlant's Spieghel Historiael doorgaans letterljk
overeenkomen met zekere plaatsen van Stoke's kroniek 1). De
jongste uitgevers van den Spieghel , die de opmerking maakten ,
besloten daaruit 2) , dat zstoke , die kort na Maerlant schreef , en
bj dezen voor een deel zjner taak gedaan werk vond , gemakshalve
de vertaling van den giftbrief van 929 en enkele andere stukken ,
te zamen ruim honderd verzen , van zjnen Vlaamschen opvolger
heeft overgenomen.''
Reeds Dr. J. Te W inkel aarzelde om die voorstelling over te
nemen 3) : hj had gerust kunnen zeggen , dat genoemde uitgevers
Ende toebrochte al de daet ,
Dat hi den Coninc morden soude
Opdat hi dat rike behoude.
Nochtan dede hise radebraken ,
Of verbernen al an staken ,
Die ghene de deden de daet;
Dus stac hi van hem dien raet ,
Ende wilde niet, dat op hem quame.
Dus mochte hijs bliven sonder blame
Voer de lieden , al wast beweven
Bi hem selven , dat hi liet tleven.
Dtlstaen exemple hebwi van desen-''
Hij heeft het oog op Maerlanfs Merhjll , .waar deze
vs. 4493-4680. De vergelijking met die plaats leert,
onnauwkeurig uit zijn geheugen aanhaalde.
Eindelijk leest men VI , l l 16 :
Ysidorus seghet 1, tot eenre stede :
Vrient , wiltu verheven sijn ,
So oetmoedighe therte dijn ,
Dattu verhevene niet en valles ,
W attu does ende wat du calles ;
W ant oetmoet weet ghenen va1.**
Spiegbel Historiaet, IV1 , cap. 45 , vs. 9- 86 en
Q5-46 , te vergelijken met Stokefs I B., vs. 312- 402 ,
2) Inleiding , b1. XXVII.
3) Maerlants Yer/ce)? enz., b1. 4l8 , noot 3.
geschiedenis voorkomt
dat Stoke hier vrij
cap. 46, vs. 1--10y
463--490.
158 LODE\VIJC VAN VELTHE)I. - JAN DE CLERK.
zich in hunne beschouwing bedrogen. Tegen zUne redeneering,
is, dunkt mil, niet veel in te brengen. Men oordeele: "De vierde
partie van den Sp. Hist. is niet v66r 1286 begonnen , waarschijnlijk
in 1290 gestaakt, en denkelijk weI niet in 't licht verschenen
v66r Maerlant's dood , die zeker na 1291 is te stellen. Eerst na
1291 heeft Stoke alzoo Maerlant's behandeling der Hollandsche
gravengeschiedenis kunnen kennen, en nu [blijkt het] , dat het
eerste deel van Stoke's werk [omstreeks] 1283 is vervaardigd ...."
Reeds dit zou genoegzaam zijn om aan te toonen, dat Stoke
onmogelijk Maerlant heeft kunnen naschrijven, terwijl het omgekeerde
zeer aannemelijk is. Het eerste gedeelte van de Hollandsche
kroniek, v66r Maerlant's vierde Partie geschreven, was zeker
afzonderlijk in het licht gegeven v66r Graaf Floris' dood, en
Maerlant kon dit dus bij zijn werk gebruiken. Maar hetgeen de
zaak buiten kijf stelt, is Te Winkel's slotopmerking: "Ook moet
men niet vergeten, dat weI [de aangewezen verzen uit den] Sp.
Hist. bijna woordeljjk met Stoke overeenstemmen, maar dat Sp.
Hist. IV·, 46, vs. 13-24 allen schijn heeft van een uittreksel te
zijn van Stoke I, vs. 405-445; en zoo ook Sp. Hist. IV·, 46,
vs. 25-46 eer door Maerlant uit Stoke I, vs. 463-490 verkort,
dan door Stoke uitgebreid sehijnt te wezen." Voor al wie de
bedoelde plaatsen wil vergeljjken , zal de laatste slotsom zoo juist
en zeker blijken, dat aIle redelijke twijfel moet ophouden.
Stoke heeft dus , toen hti het eerste gedeelte zjjner Kroniek
schreef, Maerlant's Spieghel Historiael niet gekend en zelfs de
vierde Partie niet kunnen kennen.
In Brabant zagen wij reeds Lodewijc van Velthem als vervolger
van Maerlant's Merlijn en van zijn Spieghel Historiael optreden.
Alles, of liever het weinige, wat wij van hem weten, hebben wy
reeds medegedeeld en kunnen dus volstaan met daarheen te verw!
jzen 1). In dat hertogdom, en weI te Antwerpen, draagt de
boom, door .Maerlant geplant, de rijkste vruehten, Daar leefde
en werkte de uitstekendste zijner leerlingen , Jan Van Boendale,
naar ztine ambtsbetrekking - htl was Griffier by de Antwerpsche
Schepenbank - gewoonljjk Jan De Clerk geheeten.
1) Zie boven , bI. lOG vlgg., 136 vlgg.
DE BRABANTSCHE YEESTEN.
zjne beteekenis voor de burgerljke letterweldra
nader : hier een kunde spreken wj enkel woord over de
historische geschriften , waarmede hj zjne loopbaan begon.
Hj schreef eene kroniek , waaraan hj den naam gaf van Die
Arclczlfdc/le Yeesten 1) , d. i. de daden (gestaj der Brabanders : en
waarin de geschiedenis der hertogen geschetst wordt van de vroegste
tjden t0t in 1350.
zjner landsvorsten ; maar
hj l'Iet is hem genoeg , hen
als afstammelingen van Karel den Grooten voor te stellen. Hj
heeft niet noodig op hunne afkomst van den Zwaanridder te brallen ;
ja 't is vooral om dergeljke leugenverhalen uit te roeien , dat hj
De Clerk beoogde de verheerljking
wilde dit niet ten koste der waarheid.
zjne schrjft. Ook hj wi1 dus de geschiedenis tegenover
de sage , wetenschap tegenover poszie stellen en handhaven.
Maerlant had reeds in zjn Spieghel de yeesten der Hertogen
te waren dââr onder allerlei andere zaken
kroniek
Over den man en
boek gesteld ; maar zj
bedolven. Daarom wordt hier een uittreksel uit dat werk gegeven.
Buiten deze bron kent de schrjver nog Van Heelu's kroniek , en
een paar malen wjst hj op een Latjnsch voorbeeld ; ook de
Grimbergsche oorlog was hem bekend. Yoorts vertelde hj wat hj
of zelf gezien of van ooggetuigen vernomen had.
De stjl is hoogst
scheidt zich van dien
eenvoudig , zonder eenige verheëng , en ondervan
Maerlant alleen door het gemak , waarme;
hj vloeit. In het algemeen doen Boendale's werken zien , hoe uitnemend
taal en stjl zich in een kort tjdsbestek hadden ontwikkeld.
op eenmaal tot stand gekomen. Het
eerste gedeelte , waarschjnljk in 1309 of 1310 begonnen , loopt
tot vs. 900 van het vjfde boek , eindigt met het huweljk van
Jan I1I , en is kort daarop , denkeljk in het jaar 1315 , voltooid.
De overige 4000 verzen van dat boek beschrjven de regeering
van dien Hertog , het verhaal breekt met het jaar 1350 af.
Laier werden nog twee boeken aan deze kroniek toegevoegd ,
waarin de gebeurtenissen tot het jaar 1440 worden verhaald.
Hoewel voor de geschiedenis van uitnemend belang , heeft dit
O0k deze kroniek is niet
159
') In l 839 en 1843 te Brussel uitgegesren door J. F. Avillems in de Collection
des (Yro/klçues Bel.
qes , onder den titel Les gestes des Ducs de Brabant .
terwijl het derde deel , uitgegeven door J . H. Bormans , in 1869 verscheen.
160 VAN DEN DERDEN EDEWAERT.
toevoegsel niet de min'ste letterkundige waarde en behoeft hier
niet verder besproken te worden.
Wj gewagen slechts volledigheidshalve van een ander geschiedwerk
van De Clerk , rcp, den derden Eduard 1) getiteld , dat misschien
maar een fragment is van een grooter werk 2) , even a1s wj weinig
te zeggen hebben van de Vlaamsche rjmkroniek door Kausler
uitgegeven 3). Zj omvat het ruime tjdvak van 792 tot 1404 , maar
op vrj oppervlakkige wjze. Deze kroniek werd door twee personen
geschreven. De eerste schjnt in het begin der veertiende eeuw
geleefd te hebben , en bediende zich van bekende Latjnsche en
Fransche bronnen ,
nu en dan eene vrj groote levendigheid van voorstelling geboren
die niet zonder talentzijn bewerkt , waaruit
wordt. omvang , of geschriften
, die eene historische strekking hebben , als Valk de #6.g:3?,
Besten , kunnen wj met stilzwjgen voorbjgaan , daar zj niets
opleveren ter kenschetsing van den tjd.
W j gaan over tot de moralisten uit Maerlant's school , wier
werken uit dat oogpunt des te belangrjker zjn.
Ook andere kroniekjes van minder
Uitgegeven in ft Belgisch Aktqseuon IV (Gent, 1840) door J. F. W illems :
Fcn den Derden Edewaert , Confnc nan En.qelant , At/on/cro?l't//c .qescbreven oznïrenf
het J'ccr l 347 door .Tcp de Klerk rcn Antwerpen.
5 Zie Dr. F. A. Snellaert , Nederlaltdsche
inleiding , b1. XLVIII, (Brussel, 1869).
3)
ieratur (Tiibingen , l 840).
In het eerste deel zijner Delllcmliler c/fp?kktferllokdk-.scler Sprache u?k# Litediclttezl
ttk-f de # t'eerfk-ep#e eeuw ,
1)
V1I1.
AIAERLANT'S SCHOOL.
JAN PRAET. -- JAN DE CLERK.
Onder de echte leerlingen van Vader Maerlant behoort in de
eerste plaats gerangschikt te worden de schrjver van den zoogenaamden
Vierden-Martqn , welk gedicht in 1299 het licht zag.
W j spreken daarover later , als wj over Hein van Aken handelen.
Onder de navolgers van Maerlant durf ik ook den schrjver
rangschikken van een leerdicht , dat Prof. Bormans heeft uitgegeven
, en waaraan hj den titel gaf van Speghel der 'rFz#.9Adif PJ
Leeringhe der Zalichede 1). De dichter heette Jan Praet ') , en was
bljkens zjn dialect een West-vlaming 3). Daar proloog en slot
van het werk ontbreken 4) , waarin wellicht iets naders omtrent
1) Speghel der m'@lel'f o.f Leeringbe der Zalicbede , van .Tan Praet , me,sfvlaemschen
Dichter rcn 't einde der X llleeeuw, voor de eerste maal uitgegeven
van wege de Koninklijke Akademie van België , door J. H. Bormans , Rustend
Hoogleeraar te Luik , (Brussel , 1872).
Q) A1s Vrouw srGhedinckenesse'' hem allerlei vermaningen heeft gegeven ,
besluit ze , vs. 1681 , aldus :
Hier makic ende 1, van minen sermoene.
Ic gheeft di up a1s in pardoene ,
*)
./cn Praet , die dit dicht begonste ,
Dat duut vulbringhs na dijnre conste.''
Zoo zegt hij , vs. 4136 van eene Latijnsche spreuk :
Dit vlaemscht zo inden latine.'f
Aan het begin ontbreken twaalf bladen , of 244 verzen ; acllter vs. 2485 ,
zes bladen , of 372 verzen ; achter vs. 4558 , twee bladen of 124 verzen ; eindelijk
llet slot, dat naar Bormans* schatting omstreeks 180 verzen bevat heeft. W è1
kon hij (bl. 208) dit handschrift , dat het eigendom van een nonnenklooster
geweest is , s,een sedert lang verstompeld kloosterboek'' noemen.
JoxcKsx-ox'r , Ned. Letterk. il.liddeleeawen. 11 , 4e druk.
')
162
zjn persoon ware te vinden geweest , kunnen wj niets met zekerheid
van hem zeggen. Hj was denkeljk een geesteljke : vooreerst
is hj met het Latjn en de Vulgata .goed bekend , verscheiden
malen haalt hj Latjnsche versjes , spreuken Of bjbelplaatsen 1)
aan , en in vs. 1949 noemt hj Lucifer nproost
Hj was denkeljk niet jong meer. Als hem verweten wordt , dat
hj mooi praat , maar vergeet wèl te handelen , dan wordt er aan
van der helle-''
toegevoegd (vs. 4086):
JAN PRAET S LEERINGHE DER ZALICHEDE.
A1 oudstu, dune worts 1: niet te vroeder:
Dats een point, dat jeghen di gaet;
W ant God heeft leeder die mesdaet
Van ouden lieden dan van jonghen-''
Als men mag aannemen j dat de zonden , waarvan hj zich beschuldigt
, niet uit de lucht gegrepen zjn , dan moet hj in goeden
doen geweest zjn. Dit bljkt uit vs. 1737 :
1,Omoedschede es mi ontooen ,
Hoverde hout mi in haer bandoen :
Dat mach men zien an minen staet.''
en vs. 1791:
In goeden v-ine, in vetten capoenen,
In dieren cleedren van saysoene ,
Daer in hebbic groot delijt-'f
Naar lange sermoenen luisterde hij niet gaarne , blijkens vs. 2010 :
1,Maer melodie ende nieuwe sanc
Ende goede spise ende goede dranc,
Dat soude mi greyen vele te bet.''
En werkeljk verwjt zjne goede raadgeefster hem herhaaldeljk y
dat hare sermoenen hem vervelen (vs. 2213, 2367) , hetgeen haar
evenwel niet belet er meê voort te gaan.
Dat hj vpdr het eind der dertiende eeuw schreef , maakt Bormans
( Voorrede , bl. II) op uit het feit , dat hj, pschoon een
kustbewoner en met het zeemansleven welbekend, van het zeehkaodm
,p aas l,s oumitt rezjnnt hgeedt icjhata r (v1s3.00 uitgevonden , nog niet gehoord
631-39) bljkt , waar hj slechts ,
1) B.v. bl. 41 , 53 , 54 , 57 , 147 , 175, 180 , 182 , 202 , 206 , 208.
JAN PRAET S LEERINGHE DER ZALICHEDE. 163
ondanks den besten wi1 om zjne kundigheid te toonen , alleen
het van ouds gebruikeljke waterbakje met zjn vlottenden magneetsteen
en naald weet te beschrjven :
Die scipman hevet ,1 oec drie saken
Die hem vroet maken van der sterre . . . .
Dats naelde , steen ende water mede ;
Aen deze neemt hi zijn engien ,
Dat hi wel weet der sterren stede ,
Al mach hise niet ghesien.'''
De pyzis nautica of bolasole kende hj dus nog niet-''
De titel: Speghel der Jfrg,s/l6ff PJ Leeringhe der Zclic/ldA is
van Bormans' vinding , en schjnt maar voor de tweede helft juist
te zjn. De inhoud toch van dit werk is gegoten in den vorm van
een gesprek tusschen den dichter Jan en Vrouwe Sapientia , welke
hem vermaant , berispt , leert en vertroost. In den l00p van het
gedicht zegt de Vrouwe tot hem , (vs. 4092) :
1,Ghedinke , als du begonst te dichten ,
Dattu mi baeds eene bede ,
Dat ic dijn herte soude verlichten
Met der leeringhe der zalichede.
Dat hebbic di we1 ghedaen.''
Dit gaf de eene helft van den titel aan de hand , en daar Sapientia
en anderen hier herhaaldeljk van haar spiegel of van zich te spiegelen
spreken 1) , werd daarop het eerste deel van het opschrift
aangenomen , ofschoon , naar mj voorkomt , op minder goeden grond.
Herhaaldeljk roept de schrjver dan ook Vrouw Sapientia aan :) ,
b-v. vs. 1725 :
11O Sapientia , Vrouwe fne ,
Om dat ghi spelt de dromen mine ,
So soudic u gherne vraghen , enz.*';
O Sapientia , werde Vrouwe
Vertroost mi van dezer rouwe ,
Eer dat mi wanhope verslaet.''
of vs. 4752 :
1) 'Cs. :65, 893, 1385, 2283, 4814, 4904.
2) Zesmaal noemt hij haar alleen s,vrouwe'f, en zij spreekt hem niet
minder dan zeventienmaal met den naam :,t'l'an'' aan.
l1#
164 JAx PRAET'S LEERIXGHE DER ZALICHEDE.
En daarom verwjst Vrouw rGhedinckenesse'' hem naar zjne
raadgeefster (vs. 1686) :
Ganc ter Sapientien scole
Ende merc we1 bi haren rade
Oftu wilt bliven sonder scade.''
Eenmaal komt er ter zjde van
luidende : psapiencia spreect hier
dinct harde vele lieghen-''
De samenspraak , of liever het onderwjs , loopt over allerlei
onderwerpen , betrefende godsdienst en zedeljkheid , en komt daardoor
o0k niet zelden op maatschappeljk gebied , ofschoon de zaken
doorgaans meer in 't afgetrokkene worden behandeld dan bj
Boendale of de schrjvers uit zjne school. 00k Jan Praet springt
van den hak op den tak en vergeet zich soms in uitweidingea ,
die het bjna onmogeljk maken den draad weder te vinden. De
aanvang van het fragm ent verplaatst ons te midden van eene lofrede
op de Heilige Maagd , die bljkbaar Sapientia in den mond
gelegd is. Dat daarbj de mystiek eene r0l speelt , ligt in den aard
der zaak. Vs. 197 begint eene beschouwing over de symbolische
beteekenis van de letters , waarmede de naam M aria gespeld wordt.
M.-Mediatro (middelighe) , A.-Auoeiliatrioe (hope ende toeverlaet) ,
R.-lleconciliatriz (vertroostighe) , L-llluminatriz prccïce (verlichtighe
van gracien) . . en daarbj komt hj (vs. 414) op het beeld
van een schip en de scheepvaart , hetgeen hj in het breede uitwerkt
, om van lieverlee in allerlei bespiegelingen te vervallen ,
die hem zjne mystieke naamsverklaring in den steek doen laten.
En dat duurt tot vs. 3913 : dan maant Sapientia hem aan om den
afgebroken draad weer op te vatten :
den tekst een opschrift voor ,
tieghen Hoverden , die haer
Ganc in dijn gedicbte voort,
Van dat der Maghet toebehoort,
A1s metter lettre van der 1,
Die toebehoort haere name vri-''
En nu voleindigt hj zjne beschoawing over I , om dan ten slotte
tot de laatste A over te gaan , die beteekent : Amatriz D:ï reris-
,sfzp,c (minnighe Gods).
Men kan uit dit eene staaltje opmaken , hoe los de inhoud aan
elkaar hangt : de draad , welke door die verschillende allegorische ,
JAN PRAET #S LEERINGHE DER ZALICHEDE.
mystische en moralistische schilderingen en bespiegelingen loopt ,
is de behoefte van den schrjver om zich te laten onderrichten
en op den goeden weg brengen. Het is onmogeljk een overzicht
van dat alles te geven. De lange uitweiding bevat niet het minst
merkwaardige. Daarin biecht Jan zjne tekortkomingen : hj is met
alle zeven hoofdzonden behept , waartegen
vooral tegen de hoovaardj. Aferkwaardig is
zedeloosheid der geesteljken , volkomen in den
Sapientia hevig uitvaart :
Jan's schildering van de
trant der overige leerdichters
(vs. 2022-2210). Dat is niet goed ,zegt Sapientia (vs. 2339) :
A1 es het waer, en doghet niet
Te begripene dinen heere ,
Daer God in di zelven siet
Ghelike sonden veele meere.*
Bovendien spreekt hj maar kwaad van anderen om zichzelf
schoon te wasschen , (vs. 2411) :
W ant du wilt di bescudden mede
Metter quaetheit van clergien.f'
De geesteljken staan meer bloot aan de verleiding van Satan
dan andere menschen , en z0o er kwade onder hen gevonden
worden, er zjn ook goede onder.
Ondanks den lossen samenhang en de breedsprakigheid van dit
werk , heeft het toch meer aantrekkeljkheid , ik z0u haast zeggen ,
hooger aesthetische waarde , dan eenig ander van de tot ons gekomen
leerdichten , Maerlant's Dialogen uitgezonderd. Dit ligt deels
aan de Warmte ,
Zoodat er ntl en dan een Waas Van
over zjne bespiegelingen gespreid
aan het meesterschap over den vorm j waarvan de dichter zonder
ophouden bljk geeft. In die bjna vjfduizend verzen geen enkele
waarmeè Jan Praet niet zelden de pen hanteert ,
iets , dat op poëzie gelijkt ,
is. Maar meer misschien nog
stoplap ! En wat dat zegt , za1 men ontwaren , a1s men eenig ander
middelnederlandsch gedicht , welk ook , ter vergeljking opslaat.
En dan die afwisseling van rhythmisehe vormen ! In steê van in
zoogenaamde paar aan paar rjmende regels geschreven te zjn , is
dit werk doorgaans in strophen van verschillenden bouw opgesteld.
Sapientia spreekt gewoonljk in achtregelige coupletten , die , wat
het rjm betreft , aldus behandeld zjn : a, b , a : b J' c .- d , c .' d.
De strophen van Jan zijn aldus samengesteld : a : c, .. b , a : a : à? ,
1s6
en bevatten dus slechts zes regels. Nu en dan wordt dit rhythmus
door andere vormen afgewisseld. Zoo b.v. vindt men (vs. 141 vlgg.)
eene hymne aan de H. Maagd van zeven achtregelige coupletten ,
aldus rjmende : a : g .' a . b , a : a .. a .. b. Dan komen er in het
eerste gedeelte (tot vs. 2000) 24 maal , in het laatste ééns , korte
twaalfregelige strophen met slechts twee toonverheëngen voor ,
onder de benaming glossa , die aldus rjmen : a a b , c : c b ,
(bis) 1). Zoo wordt Hoçerde sprekende ingevoerd in rnieuwe rime'',
zjnde coupletten van zesregels in den laatstgenoemden vorm , en wel
ten getale van 331 , waarop herhaaldeljk geantwoord wordt , in soortgeljke
maat. Eindeljk wordt , vooral in het laatste gedeelte , ook nog
de viervoetige maat' met paar aan paar rjmende regels gebezigd.
Hetgeen deze ongedwongen behandeling zeker in de hand heeft
gewerkt , is , dat dit gedicht waarschjnljk niet , zooals de meeste
andere leerdichten , uit het Latjn vertaald , en uit spreuken of
gezegden van groote autoriteiten samengesteld is. Slechts eenmaal ,
tegen het einde, wordt een naam op us aangehaald (vs. 4631):
JAN PRAET , S LEERINGHE DER Zxcjcusss.
11Dat sect ons Sinte Jheronimus'';
en tweemaal wordt Mattheus vermeld (vs. 4864 , 4908). Overigens
toont de schrjver geringe belezenheid in de wereldljke letterkunde.
Eenmaal schemert eene herinnering door aan de Heemskinderen ').
Ik geef duidelijkheidshalve Gn voolbeeld , vs. 1495 :
Gierichede
Pleecht sulke sede
Vs. 3350 :
In allen zinne ,
Dat soe laet varen
Om haer begaren
Trouwe ende minne.
Al waert al goet
Der weerelt vloet ,
(Soe es soe stridell)
Ende soe in hare
Al liepe clare ;
Haer zwelgh bleve idel-f'
!,So scone een dier
Sach noyt man hier
Als Beyaerdinne ,
Daer ic up ride-''
JAX PRAETIS LEERINGHE DER ZALICHEDE. 167
Wat hj mag bedoelen met de volgende verzen , die Christus in
den mon; gelegd worden , is mj duister (vs. 4443) :
sFes milde den aermen 1, van dinen goede:
Ic was di milde van minen bloede ;
Want tgoet es mijn , bet dan dijn :
Niet langer machture herde of zijn ,
Dan mi ghenoeght ende wel ghelieft ;
Dat hevet nature wel ghebrieft
In dfe legende van Aventuren ,
Dattu de doot hier suls bezuren ;
Maer du ne vorweits dach no ure :
Bedi moet heeten aventure.''
W ordt hier een bjzonder werk aangeduid , of wi1 de schrjver ,
naar de opvatting van Bormans , alleen wjzen op zde gebeurtenissen
van iederen dag'' ? lk kan dit moeiljk aannemen.
Hoe meer men vertrouwd raakt met het werk van Jan Praet ,
hoe meer men betreurt , dat er zoo goed als niets omtrent zjne
persoonljkheid bekend is.
De man , die
reeds in het
De Clerk.
Hj ontleende zjn naam aan een gehucht in de nabjheid van
Tervueren , van waar zjn vader waarschjnljk herkomstig was , en
is zelf , vermoedeljk tusschen 1280 en 1290 , in laatstgemelde plaats
geboren , en t0t den geesteljken stand opgeleid. Hj toog naar
Antwerpen , waar hj , denkeljk sedert bet jaar 1310 ongeveer ,
behoorde tot de klerken der Schepenbank , hetgeen aanleiding gaf ,
datzjn geslachtsnaam van lieverlede in onbruik raakte en vervangen
werd door de benaming aan zjne ambtsbetrekking ontleend.
Boendale stond met de aanzienljkste mannen van zjn tjd in
letterkundig verkeer. De Yeesten schreef hj ten verzoeke van Heer
W illem Bornecolve , een der invloedrjkste personen van Antwerpen ,
van 1304 tot 1307 schout der stad , en markgraaf van het lan;
van Rjen. Ook met Heer Rogier van Leefdale , drossaart en kanselier
van Brabant , burggraaf van Brussel , kwam hj reeds vroeg
in aanraking en droeg hem verscheiden zjner werken op. Aan
Hertog Jan III bewees hj dezelfde hulde.
boven alle anderen in aanmerking komt , is de
vorige hoofdstuk genoemde Jan Van Boendale of
168 JAN DE CLERK.
Men weet niet veel meer van hem , dan dat hj in zjne betrekking
herhaaldeljk de Schepenen op hunne reizen in het belang
der stad verzelde. Over zjn sterfjaar heeft men getwist. Als men
de processtukken bedaard overweegt , mag men veilig tot het
besluit komen , dat hj in de derde week van September des jaars
1365, in hoogen ouderdom is overleden 1).
Zjn eerste zedekundig werk , dat voor ons is behouden , noemde
hj : Jans Té6tsf'fj: 1) , dat is : Jan's meening , of overtuiging , eigenljk :
wat A.# zïc/l in 'f App/# gezet heett. Het werd tusschen 1315 en
1325 geschreven. W j hebben hier niet meer te doen met uittreksels
uit de geschriften van een ander , waartoe de schrjver in zjne
jeugd zich bepaalde, maar met een zeer merkwaardig zelfstandig werk.
De Teestjje is eene samenspraak tusschen twee sgezellen'', Jan
en W outer , handelende over allerlei onderwerpen van groot belang
in 's dichters tjd 5. In de eerste plaats een breed betoog van de
juistheid der stelling , dat het menschdom thans ruim zoo braaf
was als ooit te voren. Verder eene uitgewerkte verhandeling pvan
den state alrehande des volx , der papen ende der heren ,'' waarin
vooral de l0f van akkerbouw en koophandel wordt uitgetrompet.
Eindeljk een tafereel van het jongste gericht en eene beschouwing
over hemel en hel.
ergens ,
als hervormer. De Clerk heeft hem steeds in den
zjne stellingen tot het uiterste. Adel en geesteljkheid ondergaan
hier eene scherpe kastjding. Maar niet slechts wordt thans veroordeeld
wat vroeger z0o hoog in eere was gehouden , daar tegenover
wordt uitdrukkeljk verklaard , dat er slechts twee standen
zijn 1waardoorzedeljkheid en deugd , ja , de maatschappj zelve op
de been kan worden gehouden : de burgers nameljk en de boeren.
O0k in anderen vorm doen zich de democratische begrippen
dan ontwaart men in dit werk Maerlant's invloed
mond , en drjft
Z0o
1) Een nieuw onderzoek naar de levensbijzonderheden van dezen geleerden
dichter deed dr. F. A. Snellaert in de Inleiding op zijne Nederlandsche Ge-
#lcifen uit de veertiende ccuttl , enz. , (Brussel, bl. XXXII vlgg.).
2) Uitgegeven door Dr. F. A. Snellaert , in zijne Nederlandsche Gedichten
uit de veo.tiende eeuw , bl. 137- 275.
3) Een breed overzicht van dit werk heb ik gegeven in mijne Geschiedenls
der M nl. D ichtkunst , I1I D., bl. 21 9- 239.
JANS TEESTIJE.
gelden. Herhaaldeljk wordt er
laten het volk verdrukken en
0P gewezen j h0e heeren en preuitzuigen
; en z00 daarbj al gedqld
gepredikt wordt , met verwjzing naar de belooning in den hemel ,
de geschiedenis der Vlaamsche gemeenten leert ons , h0e noode
men zich door het vooruitzicht op eene latere vergelding liet
paaien. Trouwens , hier wordt reeds met bljkbaren trots gewezen
op de afhankeljkheid der vorsten van de gemeenten , en dat moest
wel aanzetten om op dien weg voort te gaan.
Eer, zoo heet het , is van der vorsten h0f gebannen , waar
slechts verraad en hebzucht wonen ; waar een Jood , die geld
leent , meer welkom is dan een ridder , die het Heilige Graf had
gewonnen. Daarom is ook schande hun deel. Men zie slechts , h0e
God alle heeren plaagt , koningen of graven , die de dichter des
noods zou kunnen
have hebben
noemen , geljk hj verklaart. Macht , eer en
zj verloren.
Hoogst merkwaardig is ook de
llier over en tegen de stedeljke
welke hj kapittelt en terechtwjst.
daarentegen is verdwenen , wat we1 een
bewjs is van de grooter vastigheid, die de nieuwe orde van zaken
verkregen had , en van de meer practische denkbeelden , die zich
daarbj ontwikkeld hadden.
Op kerkeljk gebied heeft hier het liberalisme het toppunt bereikt.
Niet alleen geeselt de schrjver de ondeugden en gebreken
der priesters , maar hj voorspelt reeds eene Kerkhervorming en
vermeet zich zelfs de macht der Heiligen te ontkennen. De Heilige
Maagd maakt hierop alleen uitzondering.
Terecht zegt Snellaert 1) : nlans T::tsf'fy: spiegelt uitmuntend den
zedeljken toestand af onzer gewesten in de veertiende eeuw.
Grooten die meer en meer zich van het volk verwjderen en ongevoelig
het Boergondisch beheer voorbereiden ; hoog en laag recht
voor geld en gunsten veil ; afzetterj onder 's lands ambtenaren ;
woeker en omkoop onder de hooge geesteljken , wier hoogmoed
de vernedering hunner minderen nog meer doet uitschjnen ; de
adel veracht , zjne erfeljkheid ontkend ; ieder man gewapend ,
waarbijvechten en manslag dageljks gebeuren.''
De communistische tint
toon , dien de Schepenklerk zich
overheidspersonen veroorlooft ,
1) T. a. p1. , Inleiding, b1. XIII.
1s9
DER LEKEN SPIEGHEL.
Nog duideljker misschien spreekt de geest des tjds uit Der
Leken Spéeghel 1) j des dichters hoofdwerk , waarin pde didactische
school haar toppunt van bloei bereikte.''
0ok dit gedicht , dat tusschen de jaren 1325 en 1330 geschreven ,
volgens Snellaert ') , den 6 Augustus 1328 voltooid werd , is aan
Rogier van Leefdale opgedragen. De Hoogleeraar De Vries , die
er eene uitmuntende uitgave van heeft bezorgd , karakteriseert
het aldus :
Uitgaande van het denkbeeld om aan de onwetendheid der
leeken te gemoet te komen , door hen als ïzl een spiegel al datgene I
te doen beschouwen , wat op hunne geesteljke belangen betrekking
had , ontvouwt de schrjver in de eerste plaats het ontstaan van
het menscheljk geslacht en h0e het door God was opgeleid tot
op den tjd des Christendoms (Ie Boek) ; doorloopt vervolgens de
wording en verdere geschiedenis der Christeljke Kerk , in verband
met de ontwikkeling der wereldljke macht (IIe Boek) , en verklaart
de geheimen der symbolische kerkleer benevens de wetten
der Christeljke zedekunde in al hare verschillende toepassingen
(II1e Boek) , om eindeijk op de heerljke toekomst van het zegepralende
Godsrjk te wjzen (IYe Boek). Zoo doet hj het verledene
strekken totverklaring van het tegenwoordige en tot voorbereiding
voor de toekomst , ten einde de leeken , den blik met dankbaarheid
achterwaarts en met vertrouwen voorwaarts wendende , hier op
aarde niets ernstiger zoeken mochten dan de uitbreiding hunner
kennis en de verbetering van hunnen wandel.''
De kern van het werk , door den schrjver het meest met voorliefde
behandeld , is het derde boek , waarin de practische zedeleer
wordt ontvouwd. Het behandelt alle plichten , die de mensch te
vervullen heeft jegens G0d , zjn naaste en zichzelven , opgehelderd
door sprekende voorbeelden en vertellingen , aangedrongen door
wenken en raadgevingen.
Der Leken Spieghel mag als een meesterstuk van zjne soort
worden genoemd. Zjne waarde zit hoofdzakeljk in de wjze van
voorstelling , de levendigheid van den verhaaltrant , den vurigen
1) Uitgegeven door Dr. M. de Vries in drie deelen in de M'erken der
Vereeniging ter ôerorddrfzw der 0. zved. Letterkunde. (Leiden , 1844- 1848).
2) Nederlandsche Gedichten uit de veertiende eeuw, Inleiding, b1. XLVI.
DER LEKEN SPIEGHEL.
jver , die de pen des schrjvers bestiert , de schilderachtigheid , d;e
het geheel erlangt door een ta1 van practische voorbeelden en
eene keur van treFende vergeljkingen.
Met de Teestqe heeft Der Leken Spieghel in velerlei opzicht eene
merkwaardige overeenkomst 1) ; maar misschien zjn de punten van
verschil nog opmerkeljker.
Bjna al wat in het eerste werk belangrjks voorkomt, vindt men
o0k hier terug ; maar met minder heftigheid , met minder strjdzucht
voorgedragen. Er is iets in den geheelen aanleg van het
boek , dat ons zegt , dat de schrjver het beschouwde als eene
betere lezing van het vroegere : het is uitvoeriger , systematischer,
maar tevens van een bedaarder geest doortrokken. Hj wenschte ,
dat men door de lezing zjner geschriften beter mocht worden ; en
waarschjnljk was hj van oordeel ) dat de Teest'j 6 ) om den vinnigen
toon , niet kon gerekend worden onder die geschriften , sdies te
bat dat leke vole hadde.'' Daarom zette hj dit nieuwe werk op
eene belangrjke
wjziging ondergaan. Nog beweert hj in theorie , dat, daar allen
van éénen Adam afstammen , ook allen geljk zjn , en deugd
alleen adel uitmaakt ; nog erkent hj , dat de Vorst zjne macht te
danken heeft aan de opdracht der gemeente ; maar in de practjk
loopt hj zoo hoog niet meer met die geljkheid. De vorsten moeten
immers tot raadslieden alleen mannen kiezen , rcomen van goeden
bloede''; want die niet rvan goeden tronke'' is , heeft minder
staatkundige beschouwingen hebben
aanleg tot eerljkheid. En de volkssouvereiniteit : zoo even gepredikt ,
maakt ook aldra plaats voor het droit dirin .. Go; heeft de pheerschappjen''
ingesteld om het volk te bestieren.
De tegenspraak des dichters met zich zelven moge gedeelteljk
daaruit voorspruiten , dat het derde boek , eenige jaren later geschreven
dan de vorige , tevens de vrucht van studie was , waarbj
't getouw.
Vooral zjne
171
1) De Vries was van gevoelen , dat de
in 1331 , geschreven is , zie de Inleiding tot
gedicht, bl. LCI- XCVII , en Snellaert was
de Inldding op zijne Nederl. Gedtkhten uit de
heb de gronden voor de tegenovergestelde
Geschiedenis d6r An!. Dicbtkunst , III D., bl.
Teestije eerst na Der Leken Swïcg/tel,
zijne uitgave van laatstgenoemd
ook van die meening, blijkens
reertiende eeuw, bl. XLVII. Ik
meening ontwikkeld in mijne
253- 256.
172 DER LEKEN SPIEGHEL.
vooral Latjnsche bronnen , kerkeljke schrjvers , zjn geraadpleegd y
en dat daarom minder dan de vorigen de rolksmeening uitdruk-t ;
geheel wordt zj daardoor niet verklaard. Zj vindt stellig ook haae
grond in eene veranderde zienswjs van den schrjver , waarschjnljk
een gevolg van de ervaring , dat de burgerj niet geheel beantwoordde
aan de verwachting , van haar gekoesterd, en dat de
democratie hare gevaarljke zjde had.
De burgerj had immers den weg niet gehouden , die haar was
aangewezen. De Clerk getuigt zelf , h0e welvaart weelde geteeld ,
en in haar nasleep vele ondeugden gekweekt had. De verstandige
en eerljke man moest wel iets van den 10f ) haar toegezwaaid ,
en het vertrouwen in haar gesteld , terugnemen.
gezegenden waren soms gevaarljk voor de maatschappj.
Dat de geest van verzet tegen de gestelde machten bj de bevestiging
der nieuwe orde van zaken veel kwaad stichtte , daar men
bj volksoploopen het vooral gemunt had
En de minder
Op rike liede ende 1, welgheborenf' ,
zooals het in een der laatste hoofdstukken van de Brabantsche
Yeesten heet , mocht hen , die zich tot de twee genoemde klassen
rekenden , we1 tot nadenken brengen. Zoo werd de conservatieve
richting te geljk met de stedeljke aristocratie geboren. En dat
die al spoedig tot koude zelfzucht overhelde , bljkt uit De Clerk's
werken maar al te duideljk. Zelfs de edelste eigenschappen ,
mildheid b.v. , zjn , naar zjne leer , hoofdzakeljk daarom aan te
kweeken , omdat zj pvan groter baten'' zjn. De hoogste wjsheid
was dan ook vervat in deze regels :
1,Boven allen creaturen
Sal die mensche telker uren
Hem selven minnen , des sijt vroet ;
Ende so wie des niet en doet,
Ende enen anderen liever heeft ,
sveet , dat hi onwijslijk leeft-ff
Ondanks die bekrompen zelfzucht , diekleinzielige , engburgerljke
middelmatigheid , behoort onze schrjver toch tot de zeer liberale
denkers van zjne eeuw niet alleen , maar tevens tot de achtenswaardigste
raadgevers zjner tjdgenooten.
Behalve de genoemde werken , het boek pgeheeten Eoeemplaerb',
DIE DIETSCHE DOCTRINALE.
dat niet t0t onsgekomen is , maar dat hjzelf aanhaalt 1) , en een
ander , dat hj beloofde , maar misschien nimmer schreef , schonk
De Plerk ons nog één , misschien we1 twee of drie leerdichten ,
waarvan hj het eene Die .llïdfqsc/l: Doctrinale 5 noemde en in 1345
of 1346 in het licht gaf. Zjn naam komt in het werk niet voor;
maar innerljke bewjzen , uit de vergeljking van de Doctrinale met
andere werken van De Clerk , staven de identiteit des schrjvers 2).
Dit leerdicht is in drie boeken verdeeld. Het bevat in 't algemeen
zedelessen , opwekking tot deugd , en een voorschrift van
plichten , hoe men zich in alle standen , te allen tjde en bj elke
gelegenheid , zoo ten opzichte van het Opperwezen t van zjne
medemenschen , als omtrent zichzelf , te gedragen hebbe. Het eerste
boek stelt het nut van sleringhe'' in het licht , en geeft voorts
algemeene wenken omtrent Geloof , Hoop , Liefde en goede werken.
Het tweede geeft practische voorschriften van zedeljken levenswandel
; terwjl het derde meer wjsgeerig sommige menscheljke
hoedanigheden beschouwt , om eindeljk met eene bespiegeling over
God te besluiten.
De algemeene strekking van dit uit het Latjn vertaalde geschrift
komt geheel
Spieghel, zoowel wat vorm , wjze van behandeling en toon ,
hoofdgedachte betreft. Daarin spreekt evenwel een nog rjper ,
kalmer , practischer ontwikkeling. Het kenmerkende , eigenaardige ,
van de Doctrinale ligt in de leer, dat studie en wetenschap de
en al overeen met het derde boek van Der Leken
als
bronnen zjn van alle aardsche goed. Dit denkbeeld wordt hier
herhaaldeljk ontwikkeld ; en dat za1 niemand vreemd dunken , die
weet ,
Zoo De Clerk het
hoeveel waarde de Scholastieken aan Doctrina hebben gehecht.
maatschappeljke vraagstuk uit dit oogpunt
173
D letsche Doctrinale , III , vs. 1152 :
Van 1111 doeghden cardinale ,
Die ic scone vertrecke ende claer
Int boec gheheten Exemplaer.
Dat het door Verwijs (Fcc!- en Letterbode 111) medegedeelde fragment
hiertoe behoort, is zeer twijfelachtig.
2) Door mij uitgegeven onder den titel : Dî'e Dietsche Doctrinale , Leerdicht
van den J'cre 1345, toegekend aan qTan Deckers, Clerk der Sfcd Antwerpen.
fs-Gravenhage, 1842.
') Verg. Geschiedenis der Jfnl. Dichtkunst , I1I D. , b1. 260-266.
MELLIBEUS.
behandelde , het was misschien , omdat hj zich meer en meer in
zjne studeer-cel terugtrok , en dus meer in de boekenwereld leefde ;
maar het laat zich toch o0k aanzien , dat hj het deed , omdat
die bron van maatschappeljke welvaart en ontwikkeling te veel
werd verwaarloosd.
geschreven:
komt in aanmerking de Mellibeus 1) , een gedicht grootendeels
gegoten in den vorm van een gesprek tusschen een man van dien
naam en zjne vrouw Prudentia , beide meer allegorische dan wern0g
twee werken , die hem door sommigen worden toewj
zullen onderzoeken , met welk recht. Het eerst
keljke wezens. Allerlei onderwerpen van practischen en wjsgeerigen
aard worden daarin , gcheel in den trant van Boendale's werken ,
behandeld , met het hoofddoel om zedekundige leering te verspreiden.
Ziehier de korte geeft :) :
Eens gegaan X , latende daar zjne
echtgenoote en zjne dochter , zjn eenig kind , braken zjne vjanden
bj middel van ladders in zjne woning , sloegen beide vrouwen
en lieten de dochter voor dood achter. Thuis maakt
schets ,
dat Mellibeus van huis was
die Snellaert van den inhoud
Er zijn
gekomen
Mellibeus groot misbaar over 'het gebeurde. De vrouw
wegens zjn wanhopig gedrag. De man bekent , dat zjne droef heid
te ver gaat , doch voor verontschuldiging wjst hj op den Godmensch,
die over Lazarus weende. Daarop verzendt de vrouw hem
naar zjne vrienden : zW at zj u raden t doe dat'', zegt zj; rzoo
zult gj later niet zeggen dat ik u raad gaf strjdig met uwe eer.''
berispt hem
Mellibeus beroept eene vergadering , waar vele vrienden op verschjnen
, oprechte vrienden , maar ook vleiers en tafelschuimers.
De eersten zjn voor den vrede , de laatsten voor de wraak. Mellibeus
wil zich aan de zjde der laatsten voegen , en geeft redenen
op om niet te wjken , tegen den raad in zjner vrouw. Deze houdt
vol ; en zoo gaat de twist voort met macht van wetenschap uit
heidensche en kerkeljke schrjvers , uit schriftuur en wetten. Het
174
1) Gedrukt in Snellaertfs Nederlandsche Jedl'c//fdl; ult de reertlende dd&@/J y
enz-, naar het Oxfordsche hs-, bl. 1- 133 , (Brussel, 186$. Een nieuwe druk
zou zeer gewenscht zijn. Het is te betrenren , dat er zoo weinig gebruik is
gemaakt van het Hamburger ms., dat veel vollediger is.
2)
III
Een uitvoerig overzicht gaf ik in mijne Gescbèkd. der Mn.l. Dichtkunst a
D., bl. 284 vlgg.
AIELLIBEUS.
geschil wordt telkens hernomen , om te weten of de man den raad
zjner vrouw za1 aanhooren. Men handelt over vrjheid ) over studiën
en scholieren , over goeden en slechten raad , over vleiers , vrekken ,
dronken lièn , hovaardigen , over twist en oorlog , over rjkdom en
armoede , over goede faam , over ontfermigheid en goedertierenheid ,
en zoo wjders. Eindeljk gevoelt zich Mellibeus overwonnen door
Prudentia's redenen . De zoendag is daar , Mellibeus vergeeft
zijnen vijandenen schenkt hun den mondzoen.''
Dit werk was alweer niet oorspronkeljk , maar eene vertaling
van het Latjnsche boek over de vertroosting in tegenspoed van
Albertano van Brescia , in het jaar 1246
Als men des schrjvers gedachtengang
geschreven.
ZJi'ne wijze van voorstelling
, zjne taal , de manier , waarop hj zjn onderwerp aankondigt
, nagaat , dan komt men in de verzoeking t ook dit boek
aan den Antwerpschen Schepenklerk toe te kennen ; doch tegen
deze onderstelling schjnt zich een wichtig bezwaar op
In het naschrift , dat in het Oxfordsche handschrift den Mellibeus
te doen.
besluit , heet het, (vs. 3758) :
175
Dit boec wart met mire pinen
Ghetracteert uten Latine ,
A1 tAntwerpen in die poert,
Int Jaer na Gods gheboert
.XIIIc. XL. ende twee ,
Te half Aprille , min mo mee-''
Uit het rjmwoord mag men opmaken p dat er in deze tjdsopgave
geene fout schuilt , tenzj men mocht meenen , dat in plaats van
1342 moest gelezen worden 1352' , waarvoor zooals wj straks
zullen zien , nog al wichtige gronden zjn aan te voeren. Voorloopig
echter moeten
In de Doctrinale
maar de schrjver schjnt het alleen in 't oorspronkeljke te hebben
wj 1342 aannemen.
wordt naar het boek van Albertano verwezen ;
gekend.
ln het tweede boek van dat werk komt eene plaats voor , die
in het teksthandschrift geheel bedorven is , maar bljkbaar aldus
moet gelezen worden (vs. 3441) :
11Maer men heeft in ouden stonden
Valsche lereren ghevonden ,
Die segghen wouden alsoe ,
Is DE MELLIBEUS YAN DE CLERK ?
Datten rechtrc niet en hoert toe
Der quaetheit wrake , groot no clene ,
M aer Gode onsen Here allene-''
Dit werd gestaafd met verkeerde autoriteiten (vs. 3455) :
Oec soe proefden si daer toe ,
Dat autoriteyt spreect alsoe :
En wi1 niemen doemen , ende ghi
En wert niet ghedoemt daer bi.*'
Ende want si dat qualec verstoeden ,
So willics u te rechte bevroeden ,
Alsoe a1st meester Albertaen
In sinen boeke doet verstaen ,
Alsoe ict 1as in dat Latijn.''
En dan volgt het betoog , dat den rgheesteliken lieden'' geboden
was , als zj een slag op de wang ontvingen , de andere te bieden ;
maar Paulus heeft gezegd , dat de Rechter niet zonder reden het
zwaard draagt : dat het is , om de boozen te strafen. En dit leest
men werkeljk bj Albertaen. Nu is het merkwaardig , dat de Doctrinale
drie of vier jaar na den Mellibeus heet geschreven te zjn ,
in 1345. Die datum komt in alle handschriftenvoor , en schjnt
wel de juiste te zjn , ook al vindt men in de nadere bepalingen
van dit jaartal eenige fouten. Men leest (111 , 1959) :
Dese boec wert volmaect aldus
In die maent van Junius ,
Doen men screef Christus gheboert
Dertien hondert ende .XL. voert,
Ende oec vive 1) daer toe mede ,
A1 tAntwerpen in die stede.''
Als nu Boendale in 1345 de vertaling niet kende , die in 1342
z0u vervaardigd zjn , dan kan hj onmogeljk de auteur van den
Mellibeus zjn.
Het is intusschen opmerkeljk , dat
stuk van de Doctrinale verscheiden
er in het aangehaalde hoofdregels
voorkomen , die men
Aagenoeg letterljk in den Mellibeus terugvindt. Tusschen de twee
hierboven aangehaalde plaatsen leest men (vs. 3449) :
1) Daar het 34e jaar der regeering van Jan III in 1346 valt, zoowel als
het vierde van die van Clemens VI (verg. vs. 1965-72) , moet men misschien
voor vlve wel sesse lezen.
IS DE MELLIBEITS YAN DE CLERK ?
Onse Here seit : lrGheeft 1, mi die wrake ,
Ende ic sal lonen die sake.
Ende oft men u an dene wanghe smit ,
Soe biedt die andre daer toe mit ;
Ende eest datmen u neemt een cleet,
Soe biedt den mantel mede ghereet.''
177
Dat was de autoriteit , waarop men zich beriep ; maar men moest
die woorden in hun verband nemen , (vs. 3476) :
!5Toten gheesteliken lieden
Es dit woert ghesproken , dat verstaet :
1,Eest datmen u an deen wanghe slaet ,
Soe biedt die andere ghereet ;
Ende neemt men u dat cleet,
Soe biedt den mantel mede.f'
Dit hoert ter gheestelychede-f'
Daarentegen weet men , (vs. 3487) :
!,Den rechtere hoel-t toe dit woert ,
Dat ghi hier voren hebt ghehoert ,
Dats dat die rechter zwaert draeght,
Dat het niet en es sonder sake ;
W ant het es om die wrake
Te doene over die quadien.f'
Als in den Ilellibeus uiteengezet is , som welke sake datmen
vechten mach'' 1heet het , (vs. 3242) :
1,Ic sceide uut in desen doene
Liede van religioene ,
Die der wapene niet en horen toe ;
sYant tote hem spreect God also :
Gheeft mi op die wrake
Ic sal lonen wel die sake ;
Ende eest oec , dat u yeman sleet
Aen u wanghe , biedt dander ghereet;
Beroeft men u van enen clede ,
Soe biedt den mantel 1) daertoe mede.''
Aldus en selen , wats ghesciet,
Gheestelike liede vechten niet.''
1) De beide handschriften lezen : biedt dcnder.
JoxcKsLox'r , Ned. Letterk. l.ff#de/eeupcel? , 11 , 4e druk. 12
IS DE AIELLIBEUS VAN DE CLERK ?
En a1s Mellibeus gezegd heeft , dat men wraak moet nemen
over gedatm onrecht ,
W ant 1, hem dander quadien
Daerbi te bat castien''
antwoordt zjne vrouw (vs. 2607) :
1,Dat ghi segt, dat es waar ;
Maer dat en behoert alsoe
Nieman dan den rechter toe ,
Die selen pinen die quadien
Ende van hare quaetheyt castien . . . .
Die rechter, diet we1 besiet ,
En draghet sweert sonder redene niet,
Maer ter wrake , vroech ende spade
Over die mesdadighe quade.''
W jst die overeenkomst niet op een en dezelfde hand ? Maar dan
moet ook de Mellibeus noodwendig niet in 1342 , maar in 1352
geschreven zjn. Is er dus alle reden om het aannemeljk te maken y
dat dit gedicht door Boendale werd vervaardigd 1) , dan zullen
wj ons tweemaal bedenken om hem het Boec rander zfprcàczl te
ontzeggen , waarvan Snellaert heeft trachten te betoogen 2) , dat
dezelfde schrjver dit op hoogen leeftjd z0u hebben vervaardigd.
Dit werk werd mede te Antwerpen opgesteld 3). Daarin wordt
herhaaldeljk melding gemaakt van gebeurtenissen uit de jaren
1345, 1349 , 1350 en 1351 ; en de schrjver schjnt van Paus Clemens
VI te spreken , alsof die reeds overleden was , daar hj , hem vermeldende
(111 , 1877) zegt , dat hj zsjn h0f hielt tAvenioen-''
Hij zou hem bj zjn
als hj doet , over zjne
teisterde. Dit z0u ons tot 1353
leven misschien o0k niet z66 berispt hebben
houding gedurende de epidemie , die Europa
brengen , daar Clemens den 6en
December 1352 stierf. In allen gevalle kan het boek niet vroeger
1) Ook is er eene in het oog loopende overeenkomst tusschen een aantal
plaatsen uit dit werk en de Doctrinale , waarvan ik enkele voorbeelden heb
medegedeeld in mijne Geschied. der Mnl. Dichtkunst , III D., bl. 291-293.
2) In de Inleiding op de Nederlandscbe Gedfc/tfen uit de t'eertk'ende eeuw , bl.
XXII- XXVI. Het gedicht is in dien bundel afgedrukt, bl. 287 vlgg.
3)
noemd ; b-v. II, 5649 111, 1637 , 2050, 2228.
Herhaaldelijk wordt die stad , a1s die van des schrijvers inwoning geHET
BOEC VAN DER W RAKEN.
dan tusschen Januari 1352 en laatstgenoemden datum geschreven
zjn , daar het (111 , 2223) vertelt , dat in 1352 in Antwerpen de
tjding kwam van den scheepsstrjd bj den Briel , die den 12en
November 1351 geleverd werd 1). Met dien datum strjdt ook niet
de toezending van het werk aan Hertog Jan III , die eerst in
1355 overleed :).
En als nu WiJ* dat in den M ellibeus
van de wraak
OverWegen , het vraagstuk
schering en inslag is , terwjl hier met voorbeelden
wordt aangetoond , dat en hoe God wraak neemt over de ongerechtigheden
der menschen , terwjl de stelling met warmte wordt
bepleit , dat de wereldljke en geesteljke macht hand aan hand -'
behooren te gaan (1 B. cap. 6) , en in het begin van het derde
boek het voorschrift wordt ontwikkeld , pdat die mensche selve
niet wreken en sal , ende hoe die rechter recht doeh sal'' 5 1dan
179
1) En niet 4 Juli , zooals Snellaert zei , Inleiding, b1. XXIII. Had hiJ
Huydecoper op Stoke (111 D., bl. 586 en 593) dien hij citeert , ingezien , hij
zou gemerkt hebben , dat hij 't oog had op een verkeerden St. Martijn.
2) Hoe Snellaert (l. 1., bl. XXIV) in de verzen III , 2510 vlgg. eene
opdracht kon zien aan lreenf vermogend edelman , die in dienst gestaan had
van hertog Jan 111* is onbegrijpelijk. Zie ook aldaar , bl. LIII.
3) Hoe zeer hij vreest voor onderdrukking van de wereldlijke macht door
de geestelijkheid , blijkt uit de merkwaardige plaats I , 4l0 :
Ach, duchte die goede man doe,
Die tijt sa1 comen toe ,
Dat dechterste paepscap segghen sal :
W ine hebben coninc , groet no smal,
Dan den Paeus onsen Here.-'
iylacen! wat groter zere
Ende wat jammerliker wraken
Sa1 dan der clergien naken ,
Alsijt daertoe hebben bracht,
Dat die Keyser es sonder macht !
Dan sal ertrike na desen
Staen in wel groter vresen ,
Dat noyt sulc jammer vore dien
Onder dloetscap en wart ghesien
A1s sijn sal in Kerstenhede
Om des paepscap ghierichede.
Des Paeus macht ende sinen ban
Selen luttel helpen dan ,
12*
HET BOEC VAN DER W RAKEN.
komt men tot de vrj natuurljke gevolgtrekking , dat het Boeo
wcspr wraken het aanvulsel wan den M ellibeus is , welk laatste
werk dan ook niet veel vroeger dan dit kan geschreven zjn.
vraag is maar , of wj de Wrake o0k aan Jan De Clerk
mogen toekennen ? De naam des schrjvers toch wordt er niet in
genoemd. Het begin van den Proloog z0u ons doen twjfelen :
De
Allen kerstenen menschen ,
Die na Gods gratie wenschen ,
Gruetic, onnutte knecht,
Van sinne zere plomp ende slecht,
Metter gratien van Onsen Here-''
Dat wegwerpen van zichzelf , a1s een ponnutte knecht'' 1moet
bj een man als Boendale verdacht voorkomen. Intusschen is
dit wellichtop rekening van den ouden dag te stellen. De schrjver
noemt zich in het derde boek (vs. 1638) ovan sitten mat'', hetwelk
ik zou willen verbeteren in : pvan siecten mat'', en het slot toont
ook , dat hj zjn einde voelde naderen.
Ay ! hoe menichwerven heb ic gheseit ,
Dat ic niet sijn en mochte sonder arbeit,
In moste lesen ofte scriven ;
Maer nu moetict laten bliven ,
Ende sien dat worde ghereet
Aen te doen dat achterste cleet
Des ellendichs lichamen ,
Dats die eerde , daer wi af quamen ;
M rant mi arbeit ende outheit
Bracht hebben in siecheit,
Dat ics ghedoen en can mere.
Maer altoes danckics Onsen Here
Des goets , dat Hi mi heeft ghedaen.''
De eerste regels dezer aanhaling verwjzen ons naar hetgeen
men leest in de Prologen van Teestfe en Der Leken &.pi6#A6J.' in
het eerstgenoemde werk heet het , (vs. 64) :
Alse die macht vanden zwerde
Ghejaghet es hare verde ,
Ende die clergie wilt ghemene
Ertrike berechten allene ,
Ende die keyserlike moghenthede
Sverpen uut hare steden.''
HET BOEC VAN DER AVRAKEN. 181
Mijn sin en mach niet ledich wesen ,
In moet scriven , dicllten of lesen ;
W ant mijn nature hevet so in ,
Ende al moyet minen sin ,
Daer om sone latix niet.'f
op gewezen (bl. XXVIII) , dat ook in
Het Spdc ran der W raken een aantal plaatsen voorkomen , die aan
Boendale's werken herinneren , alsmede op rde lange ontleeningen
in den derden
schrjver voor eigen goed uitgeeft''
Daartegenover staan nu enkele
zang aan vorige werken van Boendale , welke de
(b1. XXX).
afwjkingen , die wj niet mogen
over het hoofd zien. Vooreerst , dat het aantal stopwoorden op
bedenkeljke wjze toeneemt , en dat het rjmstelsel slordiger wordt 1).
Maar ook dit kan wellicht op rekening van den oudep dag gesteld
worden.
Voorts heeft Snellaert er
Het gedicht is in drie boeken verdeeld , waarvan de twee eerste
van de onmiddelljke wrake Gods handelen en het derde over de
wraakoefening der menschen.Het geheel bedoelt eene wjsgeerige
beschouwing der geschiedenis , ten betooge , dat regenten en onderdanen
zich hunne ongevallen , hunne vernedering en zelfs hun
ondergang op den hal; halen als eene gerechte straf voor hunne
gebreken en tekortkomingen. De inhoud is deels uit geleerde geschriften
getrokken :) , deels aan de werkeljkheid ontleend. Maar
het valt niet te ontkennen , dat wj hier nog bonter mengelmoes
voor ons hebben , dan de bekende gedichten van Boendale te zien
geven : allerlei zaken worden dooreengemengd , feiten uit de oude
geschiedenis en de zoodanigen , welke voor weinig tjds gebeurd
waren , terwjl ook in de wjsgeerige beschouwingen de draad soms
moeiljk te vinden is.
Alles samengenomen , pleit veel er voor ? om de twee 't laatst
1)
14 maal voorkomt , treft men hier in een gelijk getal verzen 24 maal aan ;
dat zcef , staat 4 tot 28 ; tzvaren , a1s l tot 2 1. Vier gelijke rijmen , als 3 tot
1 7 ; rime riche , 2 tot 25 ; assonance , 0 tot 4. Eens vindt men zelfs (111 , 397)
Sonder waen , dat in de 3780 verzen van het tweede boek der Doctrinale
#/?dz??-cf
2) Hij Latijn aan , b-v. I , 1925 ; 11 , 186 , 494 , 735 , 8 l 0 ,
l2l 7 ; I11 , 987 , vooral Methodius , eene enkele maal de Trkàet-tita Hlstorla
(111 , 308) , lnnocentlus (11T , 341) of Valerius (111 , 454).
sjit f'ijf gheseyt.
haalt vaak het
182
behandelde gedichten ook aan de vruchtbare pen van Jan De Clerk
t0e te kennen.
Men ziet uit dit alles gemakkeljk , van hoeveel gewicht de kennis
van de lettervruchten van dezen arbeidzamen man voor de geschiedenis
der burgerljke denkbeelden in Nederland is. Zjne ontwikkeling
was geheel die van zjne eeuw , o0k in de verschillende
tjdperken , die zj doorloopt. Het dualisme , dat hem kenmerkt , is
het eigenaardige merkteeken eener eeuw van volkomen maatschappeljke
hervorming , waaraan weifelen , zoeken en mistasten natuurljk
verbonden is. W j zullen ons dan ook niet verbazen t a1s wj
hem tegeljkertjd hoogst vrjzinnig vonden en aartsbekrompen ;
kinderljk naïef en tevens doorzult met schoolsche geleerdheid ; de
overlevering stout vertredend , en zich vastklemmend aan mannen
van gezag ; vol liefde tot den naaste , en onbegrjpeljk zelfzuchtig ;
steeds het oog richtend op beoefening en practjk , en toch vasthoudend
aan eene daarmeô strjdende theorie.
Maar waarin hj, met zjne eeuw , ook moge weifelen , ééne
zaak staat bj hem vast : het is de overtuiging , dat de burgerj
de kern der maatschappj uitmaakt , die de wereldgeschiedenis za1
beheerschen , mits zj zich steeds
door studie van en streven naar
verjonge en hare kracht voede
practische zedeljkhdid.
Het belang van De Clerk's werken , geljk van die der meeste
schrjvers van deze richting , is meer sociaal dan letterkundig en
steekt dus meer in den inhoud dan in den vorm. Toch bljkt uit
zjne taal duideljk , hoe gunstig de burgerljke school o0k in dit
laatste opzicht gewerkt had. Vergeleken met Maerlant's gedichten ,
toonen de geschriften van De Clerk een merkbaren vooruitgang in
fjnheid van taal en losheid van stjl. Hem vooral komt de lof toe ,
door leer en voorbeeld totdien vooruitgang te hebben medegewerkt.
DE CLERK ' S ONTw IKKELING.
IX.
BOENDALE'S SCHOOL.
MORALISTEN.
Hoe de veertiende eeuw beheerscht wer; door de denkbeelden,
die Maerlant en Boendale , de twee hoofdleiders der burgerljke ,
didactische school , onder h'et volk verspreid hadden , bljkt uit het
aantal zedekundige geschriften van dien tjd , welke tot onze kennis
zjn gekomen. Men ontwaart daarin vooral den invloed , dien De
Clerk heeft uitgeoefend , daar Der Leken Spieghel of Doetrinale
bljkbaar aan de meesten dier geschriften tot voorbeeld gestrekt
heeft. Slechts eene enkele maal vinden wj n0g eene navolging
van Yader Maerlant's strophische gedichten.
Bj den schrjver daarvan moeten wj in de eerste plaats stilstaan.
Een der uitmuntendste leerlingen van Maerlant en Boendale
beiden , was Jan De
D clerc in surgyen''1
leefde , in zjne vaderstad werd zgekent ende geëert'' , en waarschjnljk
in het begin van 1362 is overleden.
begonnen met het schrjven
van die soort van gedichten , die sder werelt genuechde te lesen.'' Zj
zjn ons onbekend gebleven. Sedert veranderde ook hj van richting
Evenals Maerlant had hj zjne loopbaan
en schreef twee werken , waarbj wj een oogenblik willen stilstaan.
Het eerste , dat waarschjnljk in 1351 het licht zag , is de
W eert , een geneeskundige van Yperen, een
die in de eerste helft van de veertiende eeuw
Nieuwe Doctrinael of Spieghel der Sonden 1) ,
en boete gesproken wordt , we1 in pedanten vorm , maar toch in
een klaren , vloeienden stjl, en met eene levendigheid van voordracht
, die zonder wedergade is. De voorbeelden uit het dageljksch
leven en eigen ervaring geput , waarmede het gedicht is
doorzaaid , dragen daartoe we1 het meeste bj.
waarin over zonde
1) Uitg. in Blommaertfs oudvlaemsche Gedichten , 111, 25 vlgg. (Gent , 1851).
JAN DE W EERT 'S NIEUM'E DOCTRINAEL.
geen ander werk , waardoor
men een zoo helder inzicht krjgt in de maatschappeljke denkbeelden
der veertiende eeuw , a1s juist door dezen Spieghel #:z-
Sonden. De tekortkomingen van de geesteljkheid met haar zelfen
hebzucht , van den heersch- en roofzuchtigen adel , van de
hoovaardige en overdadige gemeente , worden ons hier met de
scherpste trekken geteekend.
Men za1 't ons zeker niet euvel
merkwaardig geschrift eenige aanhalingen veroorloven. Vooreerst
eene ter kenschetsing der verschillende standen , en tevens a1s een
proefje van zjn stjl (vs. 377 vlgg.) :
duiden ,z0o wij ons uit dit
Er is wellicht onder alle leerdichten
Dat meeste deel der predicaren ,
svanneer si staen ende openbaren ,
Hoe men sal scouwen quaethede ,
Soe swighen si vander gierichede ;
W' ant spraken si van hare te vele ,
Si nepen hem selven bi der kelen.
Ic hebbe prochiepapen ghekent,
Die selve maecten dat testament,
Daer haer prochiane siec lagen :
Haers ondanx ende ooc der maghen
W aest beseghelt ende bescreven ,
Eer si tsacrament wilden gheven.
Men vint noch sulken cappellaen ,
Als hi tot enen sieken sal gaen ,
Ende hem niet en wille gheven
In sijn testament
Soe gaet hi bidden
11Ic en soude niet
Comen met desen
Dus crighen die
Ende maken
Daer sijn noch Judase bi hopen ,
Die Cristuse, ginghe hi noch op derde ,
Verraden ende doen souden onwerde ,
Op datter hem testament af quame.''
bescreven ,
ende claghen sere :
dorren vor minen here
testamente.95
prochiepapen renten ,
Gode om vercopen.
Voorts heet het , als er over yhoerdom'' gesproken wordt , (vs.
1829 , volgens het Leidsche handschrift) :
M'ant het is nu so ghemeine
Die pape met siner concubine ,
JAN DE W EERT !S NIEUWE DOCTRINAEL. 185
A1 waert huwelijc in scine.
Si winnen kindre ende voeden ,
Ende brenghense te huwelijc ende goede
An de beste , eest in steden of opt lant ;
Of eest toter geesteliker stant ,
So crighen si provenden ende personaet ;
Die heren treckense in haren raet ,
Het worden rentmeesters ende toelnaren.
Aldus so en placht niet te varen ,
Men placht der papen kinder te scuwen ,
Ende niement en wouder gherne an huwen ,
Noch comen aent gheestelijc goet.
Nu dunc mi , ic en weet nirt wat doet ,
Dat mense alomme trect boven
In paus, in conincs , in heeren hoven ;
Si makent overal so a1s si willen.
Die selke en sijn oec niet te stillen
Met eenen wive , twee ofte drien ,
Als sij stade ende stonde sien ,
Sijn sij eerloes wiven oft hebben si man ,
Moghen sijs ghecrigen , si comen daer an ,
Eest met beden , oft met ghiften;
Ja , ic hebbe ancxt , al warent haer nichten ,
Si en maken daer gheen conciëntie in'' 1).
Merkwaardig is , wat hj o. a. zegt van den adel. Na diens
gewelddadigheid en roofzucht te hebben gebrandmerkt , gaat hj
voort , (na vs. 634 in hetzelfde handschrift) :
1:Ander heren sijn van selc ambachte ,
Datsi riden ghewapender hant ,
Ende halen die rike liede opt lant
Verradelijc uut haren huse ,
Ende slaense in stocken met confuse
Op haer castelen oft haer borghen ,
Daer si dan sitten in leden sorghen.
Si pijnse dan met tormenten so groot
Dat si dicwile bicant sijn doot,
Om van hem goet te hebben oft scat;
Anders en weten si hem witen wat.
Dit selve doen si ooc den coopman :
1) Dat die onzedelijkheid der geestelijken niet verzonnen of geheel overdreven
is , blijkt uit eene plaats van Ruysbroecfs Expositle ran den Tabernacule,
in W illems' Belgisch ljluseum , IX , 167 vlgg.
186
In bosschen , in velden , si comen daer an ,
Daer hi wandelen waent met vreden :
Daer coraen si dan op hem ghereden ,
Si slaen , si steken , si nemen hem tsijn.
Dat willen dan liede van wapen siJ' ny
Ende selen goede liede heten !
So waer datsi orloghe weten ,
Daer verhuren si haer lijf
Om te dolen , te roven , man ende wijf ,
Om steden te bernen ende verraden ,
Die hem noit niet en mesdaden.
Och , dier neringhe ende der pleghen ,
Dat si haer aldus Gode ontweghen !
Ja, si versmaden oec ende blameren
Den ghenen die haer broot winnen met eeren :
Si hetense carels ende vileyne.
Haer ontfermen ende haer doecht is cleine :
Si sijn in die quaetheit so verhart,
Datter nimmermeer doghet an en wert.
Hare ambacht dat is roof ende moort.
Dat leeren si haren kinderen voort.
Hoe wie so mach hem sijn te moede
Dien si ghecrighen onder haer roede !
Nochtan hoe vele quaets dat si pleghen ,
Si hebben heeren , die so dreghen ,
Ende mede deilen an haer roven ,
Ende loven (?j hem huise , daer si boven
Ter noet op riden ende hebben onthout.
Dese heeren tellic menichfout
Argher dan die dese ondaet doen ;
Ende si sijn daer al af occusoen ;
Maer dit sijn so ghemein saken ,
Dat si daer gheen concientie of en maken-f'
En nu de Gemeente ! (vs. 190) :
11Ach lacen ! ende dat volc es beden
In vulre hoverden soe ghetreden ,
Dat cume yemant es op ertrike ,
Die den andren houdt over sijn ghelike
Ende dit es een vreselijc leven !*'
Daarbij voege men nog deze merkwaardige plaats , (vs. 820) :
11Een beniden ,
Dat ic niet en can gheliden ,
JAN DE W EERT !S NIEUW E DOCTRINAEL.
zxN DE A EERT ' s xlEUWE DOCTRINAEL.
Dat ander liede mijns ghelike
Draghen oft hebben , al ben ic rike
Ende alre welde hebbe ghenoech ;
Nochtan eest mijn onghevoech
Ende een benidende wanhaghen
Dat si ghelijc mi willen draghen.
Dese graet regneert nu sere op erden
Ende es gheminghet metter hoverden.
Besiet papen ende clerken ,
Mannen ende wive , ende al haer werken ,
Van clederen dien niwen snede ,
Nauwe gheployt ende daertoe mede
Wijt ende lanc , ghevoert wel
M et martelen ende met bonten vel.
Elc wi1 doen als dander doet.
Dat laken en can soe
Die ghemene
Die rike vrouwen maken
niet sijn
wive willent
goet,
mans draghen. $
An haer hoeft ende
Vergoude spellen seven paer
Steken si op haer doeke van side;
Die ghelu haer ghevlochten wide,
Horen caken recht als cornetten ;
groot behaghen
OP haer haer:
Si
gaen ter feesten ;
Het scinen bet ghehornde beesten ,
scepen haer ansichte of blancketten
A1s si sullen
Daer sicomen , dan anders yet . .
Ende haer manne die sijn mede
Soe sot , dat sijs hen volghen al . . . .
Die manne en connen haer selver niet,
Nocht haer gout, langher sluten :
Si nayent op haer cleeder buten ,
Of an groten , breeden riemen.
Elc wi1 draghen of hebben dat niemen
En heeft of draghet, can hijt gheraken.
Dus doet hoverde tfolc hem ontmaken 1).55
Ook het Boek der Y rckcn laakt de dwaze kleederdracht. B. 11 , vs. 458 :
11Die manne draghen cledere mede
Cort tote hare scamelhede ;
Vrouwen draghen cledre lanc,
Daer si in sjn ghepranct ,
Datmen daer dorre merct ghereyt
Die vorme herre scamelheyt,
AVEELDE DER BURGERIJ.
En dan de onkuischheid , die uit den gelddorst ontsproot (vs. 1161) :
Och armen ! 11 al dat men mesdoet
Es om dit onghevallighe goet.
En es cume soe sconen wijf ,
Si en hout te cope ziele ende lijf
Den ghenen , die hem ghelt wilt gheven.
Daer si die manne mede leyden
Te gheloesder loesheyden.
Si tonen hen die keleghereet ,
Ende willen des sijn ghemeet.
Die vrouwen in ouden daghen
Hen nauwe te decken plaghen.
Mi ghedenct wel , dat ghijt wet ,
Dat een vrouwe niet en had gheset
Op hare hoet haers mans caproen ,
So groet was hare scamelheyt doen.O
Ik herinner daarbij aan de woorden der Teestlje , (vs. 2680) :
!!Dwijf begheert oec sonderlinghe
Scoenheyt boven alle dinghe ,
Ende daartoe grote sierhede,
Beyde omt hoeft ende om die lede;
Ende daer op verheft si haer sere
Ende wilt beter sijn vele mere
Als si die sierheyt heeft
Dan doe si thuus was
an y
endeSpan.
Dat wijf boven al scoenheyt begheert :
Dat moghedi merken , want si smeert
Haer aenschijn ende hare ghedane
Anders dan God maecte daer ane ,
Ende maken hoerne twee ,
Ghelijc enen .stommen vee ;
Ende enen sleyp na haren ganc ,
Oft waer een steert, twee ellen lanc.
Dits wonder boven alle saken ,
Dat aenschijn aldus maken ,
Beestelike vorme aen haren lichame ,
M enscheliker naturen te blame-f'
Er is niets nieuws onder de zon ! Dtk Rose bevat mede velebijzonderheden
over vrouwelijken opschik. Men vergelijke ook Jubinal , Contes, Dlts, Fabliaux ,
tom. 11 , pag. l 74 , en llet Testament de qfean de M eung , in het hoofdstuk
getiteld : 9:De l'autour des femmes'f , bij Aldon , Romall de la Rose, tom. IV,
Pag. 64.
JAN DE 55r EERT ' S NIEUM rE DOCTRINAEL.
In scanden ende in sonden leven ,
Ende haer ziele te nemen Gode ,
Diese sciep te sinen ghebode ,
Ende te bringhen in sduvels ghewelt,
Dit doen si , moghen si hebben ghelt.
Dusdanighe coopmanscap , dunct mi ,
Is nu ghemene , verre ende bi;
Ja , vele esser vanden sotten ,
Diere mede spelen ende spotten ,
Ende dies hem gteq beroemen plien ,
Dat hem sulc voerdeel mach ghescien.
Daertoe es sulc onsalich keitijf ,
Die 'laet sitten sijns selfs wijf ,
Die hi ghesworen hevet trouwe ,
Ende gaet bi eenre vuulre vrouwe ,
Daer hi sijn goet al mede verteert,
Ende laet thuys enen couden heert.
W ijf ende kinder liden ghebrec.
Ende hebben hongher in haren bec.
Ende oft twijf mesdade dan
Bi al-moede an enen andren man ,
sviens ware die sculde dan des man ?''
180
Maar al genoeg , om te doen zien ,
blik gunt in de zeden van den rgoeden oaden tjd.''
Zoo men uit des schrjvers strjd tegen de ondeugd zjn strengen
zedeljken zin kan aieiden , zjn gezond verstand komt helder uit ,
als hj tegen de aQaatverkoopers jvert , den beeldendienst aan de
kaak stelt , of de bedevaarten veroordeelt.
Men ziet daaruit bj den eersten oogopslag , wien de schrjver
zich ter navolging voorstelt ; het is vooral Jan De Clerk , wiens
stjl hj hier zelfs t0t zjn voorbeeld koos. De rhythmus daarentegen
begint slordiger te worden : de Onkunde van de regels van den
versbouw , die tot de ongebondenheid der Rederjkers moest leiden ,
begint zich te openbaren.
In een tweede gedicht sluit Jan De W eert zich nader aan bj
Maerlant , met wien hj zeer hoog liep , en wiens samenspraken hj
bljkbaar navolgde in de Dhputaoie 'pcs Rogiere c't#: ran Jhzlzl: 1).
hoe de moralist ons een
1) Uitgegeven door Itausler in zijne Denkmöler altniederl. Spracbe und Litteratur,
111, 14- 82. (Leipzig , 1866).
190 vAx ROGIERE ExpE vwx JwxxE.
Hj wjst zelfs nadrukkeljk op dien grooten
in de vierde strophe Rogier laat zeggen :
voorganger, als hj
scaendi den ghenen !, spreken horen
Up wien Merlant hadde vercoren ?
Hiet Martin , ic ne bems niet.f'
En z0o antwoordt Jan in de zesde:
Van vare es di gheenen noot ;
A1 es Jacop van M erlant doot ,
W ille mi een woart horen :
Duchstu van mi wederstoot ?
Mijn conste en es niet also groot
Als Jacops hier te voren ;
W ant die Bibele hi in Dietsche ontsloot ,
Ende voer sijn dicht thoeft hi boot
Voer dies hadden toren.
Menich goet dicht uut hem vloot ,
Des hopic, in Abrahams scoot
Es hi dies vercoren ,
Ont:oen den helschen moren.''
De onderwerpen in dit strophische , in drie afdeelingen
gedicht , behandeld , behooren t'huis op het gebied der
moraalphilosophie : de hoofdbeginselen der zedeleer worden daarin
naar het schoolsche stelsel , maar op populaire wjze , ontwikkeld.
gesplitste t
godgeleerde
Er wordt gehandeld over den vrjen wil , de erfzonde , den invloed
van het lichaam , van den duivel en de wereld op den mensch ;
over genade , natuur en dergeljken meer.
De dichter was een geleerd en belezen man 5 en schoon hj in
zjn vorig werk bljken gaf , dat hj stjl en taal in zjne macht
had en levendig k0n schilderen , staat toch dit laatste geschrift in
aantrekkeljkheid verre beneden het vorige. De schoolsche bewjsvoering
belette hem hier een weerschjn te geven van dien gloed ,
die Maerlant bezielde 5 en de gekunstelde vorm der coupletten
heeft bljkbaar een ongunstigen invloed gehad op stjl en taal.
W j hebben nog een aantal leerdichten te vermelden , waarvan
de meesten denkeljk iets later vallen.
W j noemen in de eerste plaats Die Sp6à ra1% Seden , waarvan
DIE BOEK VAN SEDEN. -- SENECA LEEREN. -- LUCIDARIUS. 191
wj slechts gedeelten overhebben 1). Het bevat onderricht in de
practische moraal, in den trant van den Dietscen Ccfpdzl , maar
uitvoeriger. Het handelt hoofdzakeljk xvan hoveschede'', en rbi
wilen van vroetscap'' , en heeft in gedachtengang en soms zelfs in
de uitdrukkingen eene in het oog vallende overeenkomst met het
vierde hoofdstuk van het derde boek van Der Leken Spieghel;
maar taal en stjl hebben wat ouder kleur dan De Clerk's werken.
Opmerkeljk is het , dat de schrjver nadrukkeljk getuigt , dat
zjn werk
Es niet ghetrocken 11 uut walschen lieden
Noch uter walscher aventuren-''
Ook dit
Een
schjnt op een wat vroeger tjdperk te wjzen.
soortgeljk werk is dat , getiteld Seneca Leeren 5 , eene
navolging van een Latjnsch prozawerk 5 , waarin een vader zjn
zoon terechtwjst en troost bj het leed , dat hem wedervaart. Maar
de inhoud is
droog en stroef en de versbouw uiterst gebrekkig is.
Een der uitgebreidste leerdichten , ruim 6300 verzen bevattend ,
is de Dietsce Lucidarius #) , eene vertaling van het Latjnsche
Elueidari'um van Anselmus , Aartsbisschop van Canterbury , uit de
weinig ter zake en laat ons koud , terwjl de stjl
elfde eeuw. De
maar die alleen
ongenoemde vertaler was bljkbaar een geesteljke ,
overnam wat voor leeken-ooren geschikt was (vs.
39). Het werk is verdeeld in drie groote afdeelingen. De eerste
handelt over God , het ontstaan aller dingen , Adam's va1 en 's menschen
verlossing. De tweede bespreekt de voornaamste leerstukken
der Kerk : den
zonde , voorbeschikking , boete , de hoofdzonden , de verkeerdheden
oorsprong van het kwaad , den vrjen wil , de erfvan
verschillende klassen der maatschappj , Gods eigenschappen ,
1) Het eene is afgedrukt in Kauslerfs Denkmaler, II, 561-599 tTubingeny
1844) ; het andere in tBoec van Catone, uitgegeven door Dr. J. Van der Meersch
(Gent, 1846).
Uitgegeven door Jhr. Ph. Blommaert in zijne
1, :3-84 (Gent, 1846).
') s,s:xcerpta quaedam e libris Senecae-f'
3 Uitgegeven door Jhr. Ph. Blommaert in zijne
111, 1- 74 (Gent, 1851). Die uitgave wemelt van zinstorende fouten , die
grootendeels zijn verbeterd door Prof. J. Verdam in het Tljdschrvt roör Ned.
Tccl- en Letterkunde, 1, 232- 257.
oudvlaemsche Gedicbten ,
2) oudvlaemsche Gedtkhten
102 DE DIETSCE LUCIDARIUS.
de schutsengelen. De derde afdeeling schildert het toekosaende
leven, den hemel, de he1 en het vagevuur, de teekenen van den
dag de's Oordeels , de komst van den Antichrist en het laatste
Oordeel. De toon van het geheel is mystisch-ascetisch , maar niet
zonder levendigheid. Onder de eigenaardigheden van het boek
behooren des schrjvers denkbeelden over de voorbeschikking , die
hj zeer ruim opvat ; zjne geringe sympathie voor de boetedoening
en pelgrimstochten. Omtrent de geesteljken erkent hj , dat er
velen onder zjn ,
Die den duvel dienen geheeln ;
maar hj waarschuwt herhaaldeljk , dat men daaruit geene gevolgtrekkingen
tegen den godsdienst moest a:eiden , en zelfs mocht
men om hunne ondeugden de priesters niet sjugeren'' t die pvan
bloede ende vleesche'' zjn a1s elk ander mensch ,
deze aan de rtemptacie''
hadden de gispingen van de valsche herders , waarmeê Maerlant en
Boendale zoo kwistig waren , een slechten invloed op de gemeente
gehad : daartegen komt de Lucidarius op en tracht den wagen
weer in 't rechte spoor te leiden.
en meer dan
van den duivel blootstaan. Misschien
n0g een aantal leerdichten , die wj met bloote vermelding
hunner titels kunnen voorbjgaan. Ik noem Der (lofprggs Bloeme 1) ,
jjv r Z @IJ* 11
de Be%edenhse 'pcs der A'Jt:tsczè 2) , Sf. Bernards Epistele 5 , Dit
d'fjoz die .X. plaghen ende die .X. G/z:ôptf: 4). Geen dezer stukken
behoort ons langer op te houden. Evenmin staan wj stil bj de natuurkundige
geschriften als de Natuurkunde ran Broeder Gheraert 5) ,
of De Cracht der mane van Heinric van Hollant 6) of Der 'rfrpy-
1) In 1855
ook afzonderlijk
door A. C. Oudemans Sr. gedrukt
uitgegeven (Amsterdam , 185:).
2) Uitgegeven door denzelfden in de Wzor/cezl rcn de Maatsch. der Nederl.
Letterk. Nieuwe reeks , VII , bl. vlgg. (Leiden , 1852).
3) Uitgegeven door Ed. von Kausler, Denkmliler altn. Spracbe und Litteratur ,
111, 1- 13.
A) In Snellaert's Nederlandsche Getflcifen der XI Fe eeuw, bl. 551- 638.
') Uitgegeven door Prof. Clarisse in de cer/cen ean de Maatsch. der Nederl.
Letterkunde. Nfeuv?: Reeks IV (Leiden , 1847).
6) Uitgegeven door Dr. M. de Vries , naar een afschrift van Prof. Clarisse ,
in de Verslagen en .rel'k'cIfel? der Feree?dl.
çfn: voor oude Ned. Lett-, b1. 5 vlgg.
(Leiden , 1847).
in de D letsche W arande en
NATUURKUNDIGE GESCHRIFTEN.
gen s6fz/ldlïcAcff 1) of de n0g onuitgegeven Heimelzoheden wcs
man ende rrpzfv?. W j kunnen ons ook niet ophouden bj de verzamelingen
van spreuken en priamelen , waaraan wj , vooral in de
veertiende eeuw , tameljk rjk waren '). H0e belangrjk zj ook
zjn mogen uit een ethisch oogpunt , als letterkundige voortbrengselen
is daarvan niet veel te zeggen.
193
Wj
school ,
stilgestaan bj de burgerljke didactische
lang. Zo0 de waarde harer schrjvers
vroeger te hoog werd aangeslagen , en hunne werken als de volmaaktste
hebben lang genoeg
maar zeker niet te
uiting van den dichterljken geest in de middeleeuwen
werden gevierd , wj zullen ons wachten ze te laag te stellen.
M oge het leerdicht al onzen kunstzin onbevredigd laten t het verdient
dubbel onze aandacht om onze echt nationale richting , om
zjne groote beteekenis voor de toekomst.
W j gaan het tijdperk van verzet tegen die eenzjdigheid in
oogenschouw nemen , en wj zullen terstond zien , hoe de Poëzie ,
toen zj er naar streefde hare rechten weer te doen gelden , er
niet in kon slagen zich van het overwicht van het nuchter verstand
los te maken. Zj werd in Nederland steeds door dien kogel
aan 't been belet eene hooge vlucht te nemen.
1) Uitgegeven door Jhr. Ph. Blommaertvoor de Maatschappij der Vlaemsche
Bibliophilen (Gent , 1846).
2) Ik verwijs den weetgierigen
D lchtkunst , III D., b1. 297. Vaderl. M useum , 11 , 1) l
lezer naar mijne Geschiedellis d6r xVnl.
vlg. ,
VI , l84 vlg. Blommaert, oudvlaemscbe Gedlcbten I1I , l 13
Aleded. d. Maatscb. van Ned. Letterk. 1885 , 1886 , enz.
Belgisch M useum ,
vlg., Handel. ezz
goxcKsLoE'r , Ned. Letterk. JfîWdcleeukren. 11 , 4e druk.

/E JEpëkLà5g8C2E LEIIELkLSgE IJ gE àllggELEëL#ïE5,
V I E R D E B O E K.
POZTISCHE TERUGW ERKING.

1.
ROMANS EN SPROKEN.
W j hebben natuurljk alleen de hoofdwerken der didactische
school besproken , en wel die , welke voldoende de richting aanduiden
, waarin de maatschappj zich sedert de opkomst van den
derden stand bjna uitsluitend bewoog. Men ziet echter vanzelf in ,
dat , h0e ingrjpend de burgerljke geestesuiting ook was , de Letterkunde
op den duur onmogeljk binnen den kring van het leerdicht
kon beperkt bljven. Tegen de uitsluitende heerschappj der
eigenljke didactische poëzie openbaart zieh al spoedig
kenbaar verzet , in het leven geroepen , deels door het noodwendig
streven van den menscheljken geest naar harmonische ontwikkeling
van al zjne krachten , maar zeer zeker ook in de hand gewerkt
een onmisdoor
die buitengewone stoFeljke welvaart , waarvan wj in het
vorige boek eenige staaltjes onder de oogen hebben gehad. De
nieuwe voortbrengselen der Poëzie toonen echter , hoe Pegasus
voor goed in het gareel van 't verstand geslagen was.
Het eerste verschjnsel der poëtische terugwerking was , dat men
met vernieuwde gretigheid , voor eene poos althans , de ridderromans
weder ter hand nam. Dit bljkt uit het aantal handschriften
van romantische gedichten , die in de veertiende eeuw werden
geschreven. Men bepaalde zich daarbj niet altjd tot het afschrjven
der oude teksten ; men maakte ze vaak ook leesbaar voor een
jonger geslacht , terwjl men zich er op toelegde de onverstaanbaar
geworden uitdrukkingen door nieuwe te vervangen en het minder
gekuischte rjm en den rhythmus te poljsten. Men za1 begrjpen ,
dat dit vaak geen onnut werk was , als men in aanmerking neemt ,
dat de volkstaal o0k in de algemeene snelle volksontwikkeling
deelde , en dat er dus vormen , woorden , toespelingen voorkwamen ,
die ) vroeger algemeen verstaan , van lieverlede ophielden gangbare
DE SPROKE.
munt te zjn. En gaandeweg , vooral toen de rjmwerken meer
gelezen , en niet bloot voorgelezen werden , ontstond behoefte voor
het o0g aan meer zuivere rjmen , ter vervanging van vroeger
dikwerf voorkomende assonancen. Het een zoowel als het ander
had echter niet altjd op de gelukkigste wjze plaats , zooals wj
o. a. bj den Ferguut zagen 1).
Men ging verder : men trachtte O0k n0g enkele gedichten naar
de manier der oude school te vervaardigen. Dit geschiedde of in
meer burgerljken of in reactionair-aristocratischen geest ; doch in
geen geval tot voordeel Onzer letterkunde , geljk wj bj de waardeering
van enkele dier werken reeds deden uitkomen 5.
Maar de groote riddergedichten hadden afgedaan : zo0 wj er
ietwat later nog een enkel aantrefen , het is a1s uitzondering. De
tjd voor uitgebreide gedichten met den traditioneelen inhoud van
vroeger dagen is voorbj : in de plaats van den ridderroman treedt
thans de sproke.
De sproke is , evenals het Fransche fablel (van fabulaj , eene
korte vertelling , even verscheiden van inhoud a1s van vorm. Nu eens
is ze een verhaal van een ridderljk mingeval , dan eene schildering
van een tafereel uit het volksleven ; soms is het onderwerp een
Heiligen- of Maria-mirakel , soms eene zedeljke waarheid onder
het kleed der allegorie voorgedragen. Hier kiest de
den vorm van het hekeldicht , ginds dien van
moralisatie ; nu eens vertelt hj eene geschiedenis
toon gesteld , dan weer heeft het lyrische bestanddeel de overhand ,
en niet zelden huwt zich daaraan de dramatische vorm : als de
dichter zjne gedachten bj wjze van samenspraak mededeelt.
Men zou de sprolcen in drieërlei soort kunnen verdeelen , waarvan
elke de eigenaardigheid eener verschillende klasse van de
sprookspreker
bespiegeling of
in verhalenden
maatschappj vertegenwoordigt.
't Eerst komen die in aanmerking , welke op ridderljken bodem
zjn ontstaan. Maar ze zjn gering in aantal, zooals zich van zelf
wel liet gissen. Die , welke getiteld is de Borehgrarinne ran Fergf 5 ,
198
1) Zie boven , I D., b1. 334. ') Zie boven , I D., 394 vlgg.
z) Uitgegeven door Jhr. .Ph. Blommaert, in zijne oudelaemsche Gedichten ,
I D., bl. 57 vlg. ; later door S. Muller Hzn. (Leiden , 1873) ; het oorspronkelijke
in Mdonfs Fabliaux et Contes , tom. IV , pag. 296.
MORALISEERENDE SPROKEN.
in 1315 uit het Fransch vertaald
burggravin beantwoordt heimeljk ridder ,
dien de hertogin van Bourgondië t0t verboden minnehandel tracht
over te halen. Als dit haar niet gelukt , beschuldigt zj bj den
hertog den ridder van aanvallen op hare eerbaarheid. Als de hertog
nu den ridder met verbanning bedreigt , openbaart deze om zich te
rechtvaardigen , aan zjn' heer zjn hartsgeheim. De vorst belooft
geheimhouding , maar de hertogin , die de vriendschappeljke verstandhouding
tusschen haren gemaal en den ridder ziet voortduren ,
weet den eersten het geheim te ontlokken. Op een holeest verraadt
zj dat nu in 't bjzjn van andere edelvrouwen. De burggravin
, die meent , dat de ridder haar verraden heeft , doodt
zich in de swaerderebbe'' (kleedkamer) , waarna o0k haar geliefde
zich doorsteekt. Te midden der dansenden klooft de hertog zjne
gemalin het hoofd. De geheele behandeling dezer sproke toont
hoezeer dit terrein was uitgeput : wj behoeven er daarom ook niet
stil te staan.
is de meest bekende. Deze
de liefde van zekeren
langer bj
Dan volgen de moraliseerende stukken , die nog vaak over liefde
handelen , maar daarbj toch meer en meer de allegorische voorstelling
kiezen. Deze soort is het sterkst vertegenwoordigd , en
men mag daaruit opmaken , dat reeds in de veertiende eeuw de
poëzie , waarin de deftige lui behagen schepten , zich grootendeels
bepaalde tot zstichteljke bespiegelingen.''
A1s voorbeeld van deze dichtsoort wjs ik op het gedicht Vander
Feesten , een Proper Oïsc 1) , dat in den vorm van eene samenspraak
tusschen eene edele vrouwe en een klerk , in vierregelige
eoupletten met kruisrjmen , geschreven is. Het behelst een vrj
droog en breedsprakig vertoog over de liefde. Merkwaardig is
daarin alleen de opsomming van romanhelden ,
Die hen der minnen onderwonden ,
Entie van hare dicke ontfngen
Toter doot we1 diepe wonden ,
1) 't Eerst uitgegeven door Jhr. rh. Blommaert , achter zijn Theophilus ,
eerste uitg., bl. 67- 93 , tweede uitg., b1. 44- 65. Later en beter afgedrukt
door Dr. Eelco Verwijs in zijn bundeltje Fco/ Vrouwen ende ran Mlnne (in de
Bibliotheek van M nl. ielteràun4e) , b1. 1-33.
200 MIDDELNEDERLANDSCHE ROMANS VERMELD.
Alse Partenopeus eude Amadas ,
riramus ende oec Florijs ,
Athijs ende Porphirias ,
Eneas , Triestram ende oec Parijs ;
Ende die Ridder metter Mouwen
Machmen rekenen wel daer mede.f'
De meesten dezer namen zjn 0ok van elders bekend, en komen
reeds in Maerlant's Alezander voor 1). rMet Piramus wordt zeker
gedoeld ,'' zegt Verwjs 5 , ,op de bekende minnesproke Fcs tween
kinderen , die droeghen ene starcke z/lfzls: , een psfprzzp6lzj'c dino'' 3).
Nieuw is de herinnering aan den Franschen Roman d' dfAï,s et de
J5-&AïNc,s , die dus 0ok wel in het Nederlandsch zal zjn vertaald ;
want ik ben het met Verwjs eens, rdat in een Nederlandsch
gedichtromanhelden zouden worden
niet in de moedertaal bekend
genoemd , z0o de romans zelve
waren , is niet waarschijnlijk''. Trouwens
, het verhaal , dat het eerste gedeelte van den Athis uitmaakt ,
is hier te lande herhaaldeljk bewerkt , onder anderen door Maerlant
in zjn Alezander (VI j 612 vlgg.) , naar de Dhciplina Cldrfcclï,g
van Petrus Alphonsus 4) ; voorts in de sproke Jrczl tween ghesellen ,
die :Jc roer anderen sterren wilden 5) , waarvan men de bron nog
niet heeft kunnen opsporen 6). Met het oog op dergeljke aanwjzingen
a1s in den Aleoeander , rander Feesten , enz. , mag men
Verwjs wel nazeggen : puit deze plaats bljkt ons weer , hoeveel
er van onze oude letterkunde is verloren gegaan'' 7).
1) Zie boven , I D., b1. 305.
:) T. a. pl. , lnleldillg , bl. XIV.
z) Uitgegeven door Willems , Belglscb Verwijs
in zijne Bloemlezlng , III , 1. Eene tweede bewerking is uitgegeven door Prof.
E. Martin in Haupt's Zeitechrvt o/'gr D. A. , X11I , 348 , en door Prof. J.
Verdam in de Taalkundige Bljdragen , I , 244. Men zie daarover Dr. G. Penon ,
Bljdragen tot de Geschiedenis der Nederlandscbe Letterkunde, 11I , 1 vlgg.
.) Zie boven , b1. 62.
Alkedrukt in Kauslerfs Denkmaler , III , l65 F.
6) Zie Kausler t. a. pl. , S. 500.
%) Fcn Vrouwot ende van Minne, Inleiding , b1. XVI. Ik neem daaruit
over de volgende verzen van den berijmden Proloog van Sidracs sprake metten
coninc Bottus , een werk , dat in 1329 te Antsverpen werd voltooid :
M useum , X , 89 , en door
')
11Dicken hebbic die genen bescouden,
Die hem an die boeke houden ,
KARAKTER DER SPROKEN.
Waar men de moraliseerende sfeer verlaat en t0t eigenljke
schildering terugkeert , vertoont de Kunst zich onder den vorm
van het meest naakte realisme , dat niet alleen dartel en spottend ,
maar ontegenzeggeljk vaak onkiesch en plat in Opvatting en voorstelling
was. Doch dat realisme is gedurende eeuwen de frissche
tegenhanger onzer stichteljke rjmen geweest , en daaruit had
zich eene edeler , wezenljk nationale Kunst kunnen ontwikkelen ,
wanneer niet te kwader ure in de zeventiende eeuw de klassieke
der echt-vaderlandsche overheersching de veredeling Kunst had
tegengewerkt en gestuit.
In de poëzie , die de wezenljke
des tjds in de veertiende en de eerste helft der vjftiende eeuw ,
vindt men dus op merkwaardige wjze het burgerljk-patricische ,
het dor-deftige , en het frissche volkselement vertegenwoordigd.
Het eerste heeft een meer lyrisch karakter 5 maar overigens is
de hoofdtoon didactisch en mystisch : bespiegeling en redeneering
uitdrukking is van den geest
staan op den voorgrond.
De gedichten , welke hiertoe behooren ,
Hof en in de gezelschapszaal van den edelman evenveel opgang
maakten als in den deftigen burgerkring , loopen veelal , wat omvang
en inhoud betreft , zeer uiteen , en zjn voor velerlei benamingen
vatbaar. Daaronder zjn stukken in doorloopende regels , maar o0k
anderen in coupletten afgedeeld , waarin vraagstukken worden been
die aan het vorsteljk
201
Daer si cleene orbaer in lerell ,
Also in yeesten van heeren ,
Van Pertenapeuse, van Amadase ,
Van Troyen ende van Fierabrase ,
Ende men-ighen andren , des sijt vroet ,
Daer men luttel orboren in doet ,
Ende hets half loghene of meere ,
Ende anders heeft si ghene lere
Dan vechten ende vrouwen minnen ,
Oft land ende steden te winnen ,
Daer anders niet an en leit
Dan der werelt ydelheit ;
Ende legghen die boeken onder die voet,
Daer men wijsheit, doeghet ende goet,
Ende troest van allen goeden rade
In mach leren vroe ende spade-''
202 DE BOERDE.
handeld Over liefde , zedeljkheid ) de menscheljke natuur , 's werelds
loop ; of het zjn disputaciën , samenspraken , klachten Over achteruitgang
van liefde , deugd , vroomheid ; vrooljke ontboezemingen
over gelukkige min of lessen in de minnekunst ; verklaringen van
de beteekenis van bloemen of kleuren ; geneeskundige of huishoudeljke
recepten ; 1of of berisping voor beiderlei kunne en elken
stand , waarbj niet zelden de vrouwen het meest te ljden hebben 1).
De lyrische en verhalende kunstvormen loopen ineen : het is
dikwjls niet uit te maken , of men eene sproke dan wel een lied
voor zich heeft. Het laatste wordt meer bespiegelend , meer schilderend
, meer t0t didactische allegorie verbreed. Het decoratief of
de inkleeding heeft daarbj o0k iets eigenaardigs. Meestal bestaat
ze in een nachteljk avontuur , een droom ) een visioen , dat den
dichter gelegenheid geeft tot mededeeling zjner didactische wenken
of totontboezeming van zjn gevoel.
Die soort van gedichten dragen veelal den gemeenschappeljken
naam van sproke , en daaronder worden de zoodanigen , welke den
erotischen inhoud in een allegorisch kleed hullen , van lieverlede
overwegend , geljk wj straks met een enkel voorbeeld zullen
aantoonen.
Eene sterke tegenstelling met deze stukken maakt de eigenljke
volkssproke j vaak naar haren vrooljken inhoud ook boerde geheeten.
Zj is terecht de uiting genoemd van sdartelen moedwil en spotzieke
uitgelatenheid 5'' want dit kenmerkt het best den toon , welke
heerscht in die tafereelen , aan het werkeljk leven ontleend , en
met de sprekendste kleuren gemaald.
Het moge in onze dagen vreemd klinken , toch is het waar ,
dat het Nederlandsche volk van nature lang zo0 deftig niet is ,
als het zich thans , vooral in Noord-Nederland voordoet. sNatuur
en waarheid'' worden schaars meer toegelaten binnen den kring ,
die op nieuwerwetsche conventioneele pfatsoendeljkheid'' boogt ;
en de gulle lach is naar de onderste lagen onzer maatschappj
1) Ik verwijs hier o. a. ook naar den door Dr. Eelco Verwijs uitgegeven
bundel, getiteld : Fcn Vrouwen ende rcn M inne , in de Bibllotbeek van Jfnl.
Letterkunde (Groningen , 1871).
DE BOERDE.
Bj den Spaanschen kraag met de deftige stolpplooi
paste die deftige tronie , eigen aan de stedeljke aristocraatjes der
zeventiendeeeuw , welke bevreesd waren om geljkgesteld te worden
met die burgerj , waaruit zj pas waren voortge'komen ; thans
mochten wj wel van dien toon verlost worden. H0e het zj, de
ernst , welke onzen volksaard altjd kenteekende , werd in vroeger
tjd merkeljk getemperd door eene vrooljke wereldbeschouwing
en eene ingeboren en ongedwongen spotlust , die over de menscheljke
gebreken liever lachte dan misbaarde. Dit za1 vooral
uitkomen , als wj over de beginselen van ons nationaal tooneel
handelen ; hier herinneren wj slechts , dat die richting voldoende
'bljkt uit de populariteit , aan den Iteinaert gedurende eeuwen in
het geheele land te beurt gevallen.
Dat voor onze weinig idealiseerende , maar met groote waarnemingsgave
bedeelde poorters en dorpers het werkeljke leven
alleen aantrekkeljkheid had , zal ons niet bevreemden. Daarom
luisterden zj gaarne , als zj niet alleen stichting maar ook eens
vermaak zochten , naar verhalen , aan dien kring ontleend ; verhalen
niet gerekt 1 , maar puntig ,
toen levendigheid en geestigheid
In geheel Europa waren dergeljke verhaaltjes onder het volk
en ook bj de hoogere standen zeer gewild. Hun oorsprong is
vaak onnaspoorbaar , en hunne bakermat soms in het verre Oosten
te zoeken. A1s eene vrooljke bende heidens trokken zj door het
levendig en geestig , zooals men
verstond.
geheele W esten 1) , en het zou wel vreemd geweest zjn , a1s onze
levenslustige oude Nederlanders ze niet hadden nagevolgd.
En hoeveel was er niet in dat rvolle'' alledaagsche leven , dat
door zjne vermakeljke tegenstellingen en zonderlinge tegenstrjdigheden
, die men maar voor 't grjpen had , zich t0t onderwerp
eener boerde a1s het ware opdrong ! De verhouding tusschen man
en vrouw , en niet het minst die van priester of monnik tot zjne
verbannen.
203
schilderachtig is het gezegde van Demogeot (Histoire de la
Littêrature J'rcnçck'ye , p. l 25) , door Verwijs aangehaald in zijne X Goede
Boerden , bl. 11 : srces contes , naïfs et moqueurs , ressemblent k, une rieuse
troupe de bohlmiens venus on ne sait d'ok, peut-être du fond de POl'ient ,
qui parcourent 1*E urope en chantant et se multiplient au hasard sur 1:t
route-''
*
!) Juist en
204 DE BOERDE.
leeken j was dikwerf van dien aard , dat zj in de eerste plaats
t0t meesmuilen moest uitlokken.
De bedrogen
1ot op den hals
wordt in onze boerden de bedrieger het slachtoler van zjn botgevierden
lust , en de straf , die hj ondergaat, wordt dikwjls op
comische wjze geschilderd. Dat voorts de spottende leek zich
vaak verkneukelde in vrooljke tafereelen , waarin ontrouwe herders
der geesteljke kudde werden ten toon gesteld , zal niemand verwonderen.
De geesteljke had menige zwakke zjde en vele wondechtgenoot
leverde , omdat hj veelal zelf zich zjn
gehaald had , stof tot lachen. Maar niet zelden
bare plekken , die het gevolg waren van zjne eigenaardige stelling
buiten het familieleven. Het gedwongen coelibaat k0n we1 de
hiërarchie bevorderen , doch daar het de menscheljke natuur buiten
rekening had gelaten , had het noch de zedeljkheid noch den
eerbied voor de heiligste familiebanden versterkt. Het ingrjpen
van den geesteljke in het huiseljk leven en den huiseljken vrede
van burger en boer was dan ook de rjke bron , waaruit menige
lachverwekkende boerde is gevloeid.
Vele dier verhalen zjn aanstooteljk door hun inhoud of door
de min kiesche wjze van voorstelling. Maar aangaande het eerste
zal de billjke beoordeeling moeten erkennen ) hoe het terstond in
het oog springt , dat deze stukken niet het doel hebben om de
zinnen te prikkelen of den hartstocht op te wekken ; maar dat het
bloot zjn zmet levendigheid geschetste genre-stukjes , eer geschikt
om een harteljken lach te voorschjn te roepen'' (Verwjs).
En wat het onkiesche in voorstelling of uitdrukking betreft ,
vergete men niet , dat wj onrecht zouden plegen , als wj hier
den maatstaf van onzen kieskeurigen en overgevoeligen tjd wilden
aanleggen. Nog eeuwen later vonden de meest ontwikkelden in
Nederland , zelfs hooggeplaatste VrollWen ,
smaak in
geschiedenis van ons tooneel in de zeventiende eeuw schetsen. J'a ,
het is niet te ontkennen , dat zelfs nog heden ten dage , ondanks
onze preutschheid , die trek uit onze volksnatuur niet geheel is
weggewischt , en dat een ietwat vieze bjsmaak den prikkel van
het zout onzer kwinkslagen en boerterjen schjnt te verhoogen.
duideljk uitkomen grOV0 , a1s wj de
Een zeker aantal van die boerden is voor ons bewaard gebleven
personen en beschaafde
scherts. Dit zal
in het zoogenaamde Hulthemsche handschrift te Brussel. Ze zjn
DE BOERDE.
thans gedrukt , maar in verschillende tjdschriften 1) , en het zou
wenscheljk zjn , dat ze , ofschoon geen lectuur voor jongejufrouwen
of schoolknapen , in één bundel werden vereenigd ; want h0e onkiesch
sommige naar onze begrippen ook zjn mogen , Verwjs
noemde ze te recht puitingen eener gezonde volksnatuur , die ,
misschien onbewust , het gevaarljkste wapen , de scherts , tegen
huichelarj en geveinsdheid opvatte ,
harde kleuren schilderde als ze zich in het leven vertoonde'' ').
en de zedeloosheid in even
Van dien tak onzer letterkunde getuigde dezelfde schrjver , dat
zj rmede bjdroeg de groote beweging
bereiden , welke het aanzjn van Europa zoozeer zoude veranderen ,
in llerk en Staat voor te
die , hoe los en lichtzinnig ook , zeker veel er t0e bjbracht , om
de laatste overbljfselen van eerbied voor eene van haren ouden
luister vervallene Kerk en voor hare diep bedorvene dienaren te
ondermjnen.'' En daarom juist zjn deze boerden overwaardig te
worden bestudeerd als opborrelingen eener gisting , die gaandeweg
noodzakeljk tot eene uitbarsting moest leiden.
Boerden van verschillenden inhoud ,
van verschillende kunstwaarde , zjn voor ons bewaard gebleven.
Ze stellen ons in staat om over het genre te oordeelen , ofschoon
we zeer stellig slechts met zeer weinige bekend zjn , die bewaard
bleven van de vele , welke in omloop moeten zjn geweest. Het getal
der tot ons gekomene staat niet in verhouding tot de groote
menigte van stichteljke sproken , die wj
groot het getal der eerstgemelde gedichten
is ; let men op geest en strekking der
haar Latjnsch gewaad 5 op den toon ,
de veertiende eeuw aanslaan ; herinnert men zich inhoud en inkleeding
der latere kluchtspelen , - dan moet men we1 aannemen ,
kennen. Ziet men , hoe
in Fransch-vlaanderen
Reinaert-litteratuur , ook in
dien zelfs de moralisten in
dat een groot deel van dien tak der Letterkunde is verloren
van verschillende kleur ,
205
De meesten in W illemsf Belgisch Iluseum , D. X , Serrurefs Vaderlandsch
Jfu.seuzn, I , 11 en III D. Een tiental durfde de Gentsche Hoogleeraar niet
drukken s,om den onzedelijken of onkieschen inhoud.'' Eelco Verwijs heeft
dit gewaagd in zijn boeksken : Dit qsl(/n X Goede Boerden Cs Gravenhage, 1860).
Zie er eenige vermeld en vluchtig beoordeeld in mijne Geschiedenz's der Mnl.
D ichtkunst , III D., b1. 305. Zie ook Kausler*s Denkmaler , III Deel en Van
Vloten , Dietsche W arande V1I , IX enz.
1)
;) T. a. p1. , bl. V1II.
DE BOERDE.
ï0ï&&X'
van wulpsche , zedelooze , ergerljke verhalen hebben bezeten a1s
waarvan de Fransche verzamelingen wemelen , omdat nlerkwaarvraag,
of wj ooit eene z00 breede reeks
digerwjze t terwjl onze geheele Romantiek uit het Fransch werd
vertaald , het kleinste gedeelte
en boerden aan die taal werd
der ons bekende Nederlandsche
sproken
woorden : misschien is dit alleen daaraan toe te schrjven , dat
men hier kon putten uit het leven , en niet , zooals bj de ideaontleend
, dan zou ik antlistische
Romantiek , genoodzaakt was anderen na te schrjven.
W ant ik kan niet veronderstellen , dat men daarin hier te lande
van nature minder smaak had. Z00 er van die soort niet veel is
Stelde men de
bewaard gebleven , vindt dit zjne oorzaak wellicht o0k daarin ,
dat de invloed der leer- en zededichters zich ook op dit gebied
heeft doen gevoelen. Zj , die op beschaving aanspraak maakten ,
begonnen zich denkeljk al vroeg , lang vöpr de Renaissance , voor
zoodanige uitingen van den ongekunstelden volksgeest te schamen.
Het begon zfatsoendeljk'' te worden smaak te hebben in deftige
stichteljke bespiegelingen.'' Dit leert de groote verzameling van
gedichten in een Haagsch handschrift , waarin de meesten uit de
veertiende eeuw zjn 1) , en die in Ilolland zjn opgesteld. Overal
staat daar bespiegeling , redeneering , didactische strekking op den
voorgrond. En hoe diezelfde geest onze poëzie tot in de daaropvolgende
eeuw bleef beheerschen , zullen wj aan de gedichten vaa
svillem Van Hildegaersberch ontwaren , den meestgevierden onder
de Hollandsche sprooksprekers.
Dit mag dus mede tot de Oorzakenbehooren , die veel vrooljke
sproken deden verloren gaan , maar er kwamen er 00k nog andere
bj. In de eerste plaats de dramatische richting , die de eigenljke
volkspoëzie hier te lande al vroeg schjnt gevolgd te zjn; en zeker oOk
de ernstiger tint , die in de eeuw der Hervorming alles aannam , deels
ten gevolge van de puriteinsche kitteloorigheid der Calvinisten , deels
door de jammertooneelen , die aan de orde van den dag waren.
Zoo de Kunst misschienbj dat verlies weinig verloren heeft , de
juiste waardeering van den Nederlandschen volksgeest en van onzen
letterkundigen smaak in die dagen heeft er niet bj gewonnen.
1) Dit handschrift is uitvoerig bcschrcven door Prof. Julius Zacher in
Ilauptfs Zet'tscltrn- / , I , S. 24 l fl-.
SPREKERS.
nog een woord over de vervaardigers dezer gedichten
en de wjze , waarop zj werden verspreid.
In de vroegste tjden heette de Germaansche dichter dcvp/ en
scôp , dat is de scheppende , de vindende 5 ook de uitdrukking sangari
(zanger) komt al vroeg voor. In het Romaansch heet de dichter
trobador of troverre , dat denzelfden zin heeft. Ons woord dichter
komt van het Middellatjnsche dictare , dat niet slechts zeggen
beteekende , maar evenzeer voor schrqven in den zin van opstellen ,
gebruikt werd , welke beteekenis ook het Afiddelnederlandsche woord
dichten had 1).
Yan ouds droegen de dichters of zelf , of , zooals in Frankrjk ,
door den mond van jongleurs 5 hunne gedichten voor aan de
hoven der vorsten , op de burchten van den adel , op de bruiloften
en verdere feesten der burgerj , en eindeljk ook voor de groote
menigte op markt en plein. Daartoe trokken zj het land door ,
zelfs zj , die in dienst van bjzondere vorsten of heeren waren.
De kunstenaars , die de gedichten voordroegen , heeten hier nog
in de dertiende eeuw menestreelen , eigenljk minhteriales , d. i.
dienstlieden , welke naam mettertjd van de dichters in dienst
van een enkelen Heer werd overgebracht op de rondtrekkende
Thans 00k
zangers. Langzamerhand wordt die naam ,
alleen aan rondreizende
door de klerken in rninachting
gebracht, muzikanten gegeven; aan
die rpypers , vedelaers , trompenaers'', welke in later tjd , althans in
Frankrjk, de declamatoren op hunne zwerftochten vergezelden.
De declamator zelf wordt in de veertiende eeuw Spreker genoemd
, ook we1 Zegger en Dichter. Die namen worden op den
duur dooreen gebruikt : slechts enkele malen komt in dienzelfden
zin de uitdrukking Heraut voor. Zelf noemden de sprekers zich
onderling Gesellen. Het declameeren heette : sproken spreken of
ghedichten segghen..
Jongleurs en sprekers werden door hunne toehoorders soms met
geschenken ) maar vaker met geld beloond. Naarmate evenwel de
Kunst van den burcht naar den voorburcht en het marktplein
207
1) Prof. Gallée (Gids , 1887 111, bl. 167) meent , dat dichten langs een
omweg - van dtkht en dit van het Latijnsche dictam - uit het Latijn
af komstig is.
5 Verg. boven , I D., b1. 83.
208 SPREKERS.
afdaalde , nam ook de mildheid van de hoorders af. Dat bleef niet
zonder invloed op het gehalte der kunstenaars , die hun talent tot
een handwerk , eene alledaagsche kostwinning verlaagden , en ,
waar het gesproken woord den geestdrift niet genoeg opwekte ,
zich soms verbonden met goochelaars , vedelaars , potsenmakers )
en zelfs met vertooners van wilde dieren. Vandaar dat het aanzien
der Sprekers merkbaar afnam.
Reeds in zjn Naturen Bloeme trekt Maerlant tegen hen te velde.
Hj vergeljkt hen (B0ek 111, vs. 2133 vlgg.) bj den Garrulus , een
vogel , die geen duur heeft en dier noch mensch ongemoeid laat :
Van bome te bome vlieghet !, ende springhet,
Ende crijscht ende gariet meer dan singhet .
Noch gheduurt in ghene stede.
MTat so bi hem lijt ooc mede ,
Ist man of voghel . of eenich dier,
Bespot dit voghelkijn onghehier,
Ende conterfeit alrehande lunt
Vanden voghelen daer uut.e'
En dan maakt hj de toepassing :
!,Garrulus die dinke mi vele
Bedieden some menestrele ,
Die altoes sijn onghestade ,
Ende callende vroe ende spade ,
Vele boerden , vele gheloghen ,
Ende conterfeiten diesi moghen
Bede rudders ende cnapen ,
Pol*tel*s , YrollMren endePapen ,
Daer si scone om sijn gheplumet.
Maer dicke ghevallet, dat sulc cumet,
Alsi sijns selves niene nemt ware ,
Metten helschen sperware ,
Diene metten clawen lauwet
Als hi pijpt , blaest ende mauwet ;
W ane selden heeftmer enich srernomen ,
Die te goeden ende sijn comen.
Alse menich heilich , na mijn wanen ,
Also vele sijn swarter swanen.f'
En ook al in den Wapene Martù'n had hj gewaarschuwd tegen
bunne vleitaal (coupl. 30) :
SPREKERS.
M*es vromech , omme !! die doget sweet ,
Dat men di niene matte
Onder der ydelre glorien cleet,
Daer menestraudie mede ommegeet.''
209
grooten sneden zj hunne gedichten
op , maar o0k voor de burgerj en het volk : op huiseljke en
openbare feesten , bj kermissen en bruiloften lieten zj zich hooren.
Ondanks de weinige achting , die de menestreelen langzamerhand
begonnen te genieten , waren zj een tjd lang aan het Hollandsche
Hof zeer gezien. Vooral Graaf W illem IV en Albrecht van Beieren
hebben de kunst in eere
Niet alleen voor vorsten en
heids-rekeningen ,
giften aan dichters
was hun stand
gehouden , zooals bljkt uit de Grafeljkwaarin
herhaaldeljk melding wordt gemaakt van
of sprekers uitgereikt. Maar over het algemeen
op de maatschappeljke ladder tameljk laag , en
om aan den kost te komen moesten zj zich vaak tot potsenmakers
vernederen: voor wezenljke kunst had men geen geld meer over.
Eene merkwaardige bjdrage tot de kennis van het standpunt der
rondreizende sprekers levert een gedicht , getiteld : Deen gheselle 4
ealengçel't den anderen tf1 wandelinghe 1). Laat toch de swandelinghe''
varen , roept de een den ander toe , die
!,Ghi siet
In lanc soe meer verderven :
Oec siedi de meneghen sterven ,
Beide van breke ende van armoeden.''
Vroeger waren de Heeren rrive van haren ghelde'' ; maar thans ,
1,A1 woudi
U ghedichte
En condi ghene reinaerdie ,
Smeken Tleyen? , no lecken berden ,
Men sa1 segghen : sst.laet uwer verden ,
Hier en es uws niet te doene ,
Noch te horen van uwen sermoene-''
nu openbaren
ende u menestrie ,
Maar met dat a1, er valt menige vette brok af en menige nap
wjn werd genoten , waarvoor men niet hard behoefde te werken.
En het ideaal van die lieden ,
1) Uitgegeven door J. F. Mfillems , Belgisch Jftt,seuon , V1I , bl. 318.
aoxcxsLoE,r , ihkd. Letteî.k. J./ltftfeleeukcen , 11 , 4e druk. 14
210 SPREKERS.
Dats eten , drincken !, metten bliden ,
Ende vroe wesen tallen tiden'f ;
en het gezelschap pvander losser dobbelder vrouwen'', en
Te cussen haer mondekijn root.''
Maar werken , een sambacht hanteren'' 1) , gedwongen arbeid z
dat niet ! Van de kunst is geen sprake. Geen wonder , dat dergeljke
lieden meer en meer in de algemeene achting daalden.
rit de Grafeljkheids-rekeningen van Holland , uit die der Hertogen
van Brabant en van de Heeren van Blois zjn ons vele
bjzonderheden bekend geworden omtrent de plaats , die Poëzie en
Kunst op het eind der middeleeuwen in de maatschappj bekleedden
e). Wj leeren er uit , dat het getal sprekers overgroot was 3).
Vele trokken rond op eigen rekening ; maar niet weinige waren
in dienst van bjzondere Heeren , ja zelfs van steden. Zoo vinden
wj in een stuk van 1394 rder stat spreker van Gent'' vermeld ;
misschien we1 dien Boudewjn Van der Loren , die in zjn omstreeks
1389 vervaardigd gedicht nde Maagd ran G6sf'' verklaart , dat de
Gentsche stedemaagd hem in hare hoede had.
En het is bekend , dat de Hollandsche Graaf W illem IV , in
1338 , een dichter met een vast
Vele dier sprekers dragen
hunner geboorte ontleend , a1s
jaargeld begiftigde.
eigennamen , meestal aan de plaats.
Jan Van Ylaanderen , W illem Van
1) Het blijkt uit dzt stuk , dat de Sprekers ook nog met een of ander
handwerk den kost konden verdienen. Evenzoo heet het in het merkwaardige
Fransche gedicht srDes deux troveors ribaux'f,
bij Jubinal, Loehvres de
Atffeùeu-/', tom. I , pag. 38l suiv. :
Mais je sui mout très-bons ovriers ,
Dont je me puis bien recouvrer :
Se de la main voloie ovrer,
Ansi com ge voi mainte gent ,
Ge conquerroie assez argent'f ;
maar ook daar heet het :
11M ais N nuz tens ge ne faz oenvre.''
Zie de bijlagen van het derde deel mijner Geschiedenis der Mnl. Dichtkunst.
5 Enkele namen van Sprekers , met de stukken door hen vervaardigd ,
heb ik vermeld in mijne Geschiedenis der Mnl. Dlclt/cundf , 111 D., b1. 31 1 ,
312 , 389-396 en 590-592. De voornaamste was wel Boudewijn Van der
:)
Loren , van wien verscheiden stukken bekend z*Jl* n.
SPREKERS.
Hildegaersberch t Pieter Van Breda , Jan Van Mechelen. Maar niet
zelden worden zj o0k , volgens een oud Duitsch gebruik , met
zeer karakteristieke bjnamen aangeduid , a1s Pieter Vreugdegaar ,
Jan Vrouwentroost , Vrouwengeschal, Snelriem , de Jonkheere van
der Minne , de W ilde V0s , enz.
De Sprekers komen meestal alleen voor , slechts enkele malen
in gezelschap van anderen ; soms zijn zj verzelschapt van muzikanten.
Deze en de zangers komen regelmatig in groepen voor ,
soms zelfs ten getale van zes of tien. Somtjds reizen zj , als reeds
werd opgemerkt , in gezelschap van goochelaars , hetgeen ik echter
nooit van sprekers aan het Hollandsche Hof vond opgeteekend ;
soms oefenen zj zelf goocheltoeren uit 1).
Men ziet daaruit , dat de rol , die de Kunst bj de genoegens
van den Adel vervulde , nog al groot was. Sprekers , menestreelen
en zangers deden zich gewoonljk aan tafel hooren , en niet slechts
inlandsche kunstenaars vonden daar gehoor , maar aan de Hoven
van Brabant en Holland althans trefen wj dikwerf vreemden.
Dit eigenaardig verkeer met het buitenland is niet het minst
merkwaardige verschjnsel.
Zien wj thans , welke werken ons uit
bleven , hetzj dan sproken in enger zin ,
tende gedichten van langer adem , naar de
den tjd ingericht.
dit tjdvak zjn overgeof
zich daarbj aansluilevensopvatting
van
211
1) jyGokelaers , spelers van appertise , tumelaers'', dansers , vertooners van
vreemde dieren of kunstdieren komen in de rekeningen herhaaldelijk voor.
IIEIN YAN AKEN.
Zo0 de kortere sproken over het algemeen de gedichten van
langer adem en in 't bjzonder de riddergedichten vervingen , het
was toch niet op ljfstraf verboden zich aan het vervaardigen van
uitgebreider verhalen te wagen. Maar zouden ze gelezen en geliefd
worden , dan mûesten ze van een anderen geest dan vroeger doortrokken
zjn. Dit leert de ervaring.
Zoo wj nog een paar ridder-romans aantreFen , het zjn slechts
bleeke spookgestalten uit een verleden , dat men al lang achter
den rug had. Daarentegen sloegen die gedichten van grooter omvang
op tjdsomstandigheden en werden populair , wanneer zj zich aan
de moraliseerende sproke aansloten.
Staan wj , om ons daarvan teovertuigen , bj enkele der meest
invloedrjke dichters stil : in de eerste plaats bj Hein Van Aken.
Deze dichter , vermoedeljk in Brussel geboren , was Pastoor te
Corbeke , een dorp bj Leuven. Zjn vroegste werk valt omstreeks
1280 , en hj stierf in het eerste kwart der veertiende eeuw ,
1330 : want in den Lekenspieghel , die zjn lof verkondigt ,
vöör
wordt
hj als reeds overleden vermeld 1).
Hj schjnt veel te hebben geschreven q maar nlet alles is tot
ons gekomen. Staan wj stil bj die gedichten , welke wj kennen
en waarvan hj met meer of minder zekerheid als de schrjver
geldt.
Daartoe behoort een niet zeer uitgebreid strophisch , uit het
1) Het derde boek van den Lekenspieghel vermeldt eene spreuk van
Van Brusele 11 Heine van Aken ,
Die wel dichten conste maken.'f
HUGO YAN TABARIE. - D1E ROSE.
Fransch vertaald gedicht , getiteld Hltgo ran Tabarie 1). Hierin
wordt verhaald , h0e de ridder Hugo van St. Omer , die met de
heerljkheid van Tiberias beleend was , in gevangenschap raakte
bj Saladjn , en h0e deze zich door hem ridder deed slaan. Hugo
verklaarde daarbj den Sultan de symbolische beteekenis van al
de handelingen , welke bj dergeljke plechtigheid plaats grjpen ,
en erlangde daarvoor zjne vrjheid.
De vertaling is grootendeelsletterljk , maar toch vloeiend. De
strekking van het stuk is bepaald didactisch. Het verhaal was
geene
de dichter zelf te kennen
De tjd der vervaardiging van dit gedicht is niet met juistheid
aan te wjzen : waarschjnljk viel het tusschen de beide volgende ,
waarvan het eene , die Wpd: , een werk uit de jeugd des dichters ,
het andere , de Roman ran Limborch , een gewrocht zjner rjpe
hoofdzaak , wèl de leering , die er uit te trekken viel , geljk
geeft.
* Jaren WaS.
beroemden Die ./?p:e :) is eene vertaling van den Roman de la
Rose , door Guillaume De Lorris begonnen , en
tussehen 1260 en 1270 , door Jean De Meung
Dit gedicht , in 't middelnederlandsch ook wel
geheeten )
gekleed. De droomer ontwaart in een lusthof een schoonen rozelaar
veertig jaar later t
voltooid 3).
Spieghel der Minne
is een allegorisch verhaal , in den vorm van een droom
vol heerljke rozen , en voelt eene onweerstaanbare begeerte er
213
Uitgegeven door Avillems , Belgisch M useum , VI , b1. 94 vlgg-; door
lkausler in zijne Denkmaler , I1I , S. 83 fl-. ; en door Snellaert, onder den titel :
Dlt es rcn Saladine , in zijne Nederlandscbe Gedlchten uit de reerffende eeutc,
b1. 539 vlgg. (Brussel, 1869).
De teksten der drie hss. , naar welke deze uitgaven gedrukt zijn , loopen
vrij wat uiteen. Snellaert heeft de voornaamstepunten van verschil opgeteekend
in zijne inlciding , bl. LXXXIII vlgg.
oorspronkelijke , getiteld Li ordene de chevalerle de Stfpn de Fcùcrïe ,
vindt men in Mdon's Fabliauz et Contes , tom. I , pag. 59 suiv.
Het
2) Uitgegeven door Ed. Von Kausler in zijne Denkmökr , 11 , 1-482
(1844) , en eritisch door Dr. Eelco Verwijs , Die Rose rcn Heinric llc,n Aken ,
znet de J-rcgwenïen der ftndctfe vertaling Cs-Gravenhage , 1868). De oorspronkelijke
Roman de la Ilose werd eerst door M ëon , later door Francisque Michel uitgegeven.
Over de slordigheid dezer laatste uitgave zie men Verwijs , Inleiding ,
b1. VII , noot 2.
') Zie over die tijdsbepaling Verwijs , Inleiding , b1. X X1I.
A''
>
LE ROMAN DE LA- ROSE.
eene te plukken. In zjne pogingen daartoe wordt hj geholpen of
gedwarsboomd door allerlei zinnebeeldige personages , a1s den
Alinnegod, de Rede, Kwade-Tonge, Schande, Schoone-ontvangst,
Jaloezie , enz. In 't eind roept Amor , wien hj manschap gezworen
heeft , zjne vasallen op (al de verpersoonljkte eigenschappen , die
een minnaar moet bezitten) , om de muren , waarbinnen de roze
veilig is , te bestormen. Venus zelve steekt den brand in de veste ,
die ten slotte zich moet overgeven. De minnaar plukt nu het
voorwerp van zjn hartstocht , en daarmeê is natuurljk het verhaal
uit en de droom ten einde.
Geen werk is wellicht in Frankrjk zoo populair geweest als de
Roman de la #p,s6. En toch , als verziering staat het niet hoog.
Allegorie is een voortbrengsel van het verstand , geen bestanddeel
van waarachtige
verscheidenheid
kunst. Bovendien is de eenheid hier te veel aan de
opgeoFerd om een bevredigenden poëtischen indruk
achter te laten. De waarde zit geheel in de bjzonderheden , vooral
in de levendigheid , de weelderigheid der beschrjvingen.
Maar ook nog uit een ander oogpunt had het gedicht eene veelzjdige
aantrekkeljkheid voor allerlei lezers. Vond de wereldling
er eene aanlokkeljke theorie der liefdespractjk
Zedeljkheid verhefen hier hare stem. De eerste
in , ook Rede en
treedt verpersoonljkt
herhaaldeljk op om hare waarschuwingen te doen hooren ;
en de moraal spreekt luide in spreuken , lessen , terechtwjzingen.
Ook de ontluikende geest van critiek vond hier bevrediging in de
doorloopende satyre , die geen gebrek spaart, van welke maatschappeljke
klasse ook.
De wjze van behandeling is niet doorloopend dezelfde : de manier
der twee dIichters verschilt hemelsbreed. Dr.Verwjs , die eene
uitmuntende uitgave van de middelnederlandsche vertaling van
dit gedicht leverde , kenschetst die aldus :
XGuillaume De Lorris is de gewone trouvère , die over minne
en vrouwen dicht , zonder veel praal van geleerdheid , naar alle
waarschjnljkheid alleen bekend met Ovidius' werken. Jean De
Meung is de geleerde dichter , toegerust met een schat van wetenschap
, in niet geringe mate vertrouwd met de klassieken. Hj
vervolgt het werk van zjn voorganger om het als voertuig te
kunnen gebruiken voor de denkbeelden , die in zjnen tjd maatschappj
en kerk beroerden. Een aartsvjand van femelarj en
214
TW EE XIDDELNEDERLANDSCHE VERTALINGEN.
dweepzucht , trekt hj met bitterheid te velde tegen den kanker
zjner dagen , de steeds meer in macht en aanzien toenemende
bedelorden. Een verachter van het vrouweljk geslacht , misschien
omdat hj reeds pte veel en te velen had lief gehad'', liet hj
geene gelegenheid ongebruikt om de vrouwen met smaad en schimp
te bedekken. Een man zjner eeuw , niet vreemd aan de democralische
en communistische denkbeelden t welke meer en meer in het
brein van velen begonnen te woelen en te gisten , en die ze met
snjdende
Ilet za1
scherpheid verkondigde.''
niet bevreemden , dat zoodanig werk o0k hier te lande y
1en tjde van den eersten opgang van Maerlant's school , zeer in
den smaak viel. Er werden dan ook weldra twee vertalingen van
ondernomen. Van de eene zjn slechts fragmenten bekend 1). Zj
is stroef en gedwongen , en daar de schrjver dikwerf zjne toevlucht
moest nemen tot uitbreidingen om het oorspronkeljke terug
ie geven of een rjmwoord te vinden , is het werk nog gerekter
dan het reeds lange Fransche gedicht. Het verlies van het geheel
is niet zeer te betreuren.
Van de tweede bewerking t die van Hein Van Aken , zjntwee
volledige handschriften tot ons gekomen , wier teksten echter < ms
z44 verschillen , dat men den eenen wel voor eene omwerking
van den anderen kan aanzien. Deze vertaling is over het algemeen
gelukkig geslaagd : in vloeiende , smjdige taal wordt het oorspronkeljke
vrj getrouw vertolkt. Toch kan zj kwaljk de vergeljking
met het Fransche gedicht doorstaan ; want o0k in de best gelukte
plaatsen mist men soms ongaarne een fjnen trek , een eigenaardigen
overgang , eene meer passende uitdrukking t die in de worsteling
om den vorm verloren ging. Er komen zelfs enkele misvattingen
in voor ; ja1
woord hangen, zonder naar de beteekenis te vragen.
zelfs bleef de vertaler soms aan den klank van een
Het is eene onbetwistbare verdienste van Hein Van Aken , dat
hj het uitvoerige Fransche gedicht nog al aanzienljk heeft bekort
zonder aan het geheel te schaden. In de navolging van Jean De
Meung's werk is hj met tact sober te werk gegaan , door de
breedsprakigheid van dien dichter te vermjden. Grootere uitlatingen
215
1) Samen afgedrukt achter Verwijs' uitgave van de andere vertaling, bl.
243 vlgg.
216 DIE ROSE. - DE VIERDE MARTIJN.
zjn, deels het gevolg van de zucht om het langademige werk
(22000 verzen) wat in te krimpen , deels van de Overtuiging , dat
diep wjsgeerige en zuiver wetenschappeljke uitweidingen best
achterwege konden bljven. Misschien was de aanstaande Pastoor
van Corbeke ook niet tegen de vertolking dier plaatsen opgewassen.
Dat hj bjzonderheden van plaatseljken aard , voor den Nederlandschen
lezer van geen belang , achterwege liet , was prjseljk ; en
men zal het hem ook niet zeer ten kwade duiden , dat hj , uit
vrees voor het geesteljk of wereldljk gezag , zich soms niet waagde
aan de vertolking van kwetsende uitweidingen. Eindeljk liet hj
het aanstooteljkste , het meest wulpsche en schaamtelooze weg ,
dat in het oorspronkeljke soms als de hoogste wereldwjsheid wordt
gepredikt 1). Pleit dit voor den schrjver , het pleit niet minder
voor het publiek , dat hj wilde gerieven.
Dr. Yerwjs heeft het zeer aannemeljk gemaakt , dat deze vertaling
omstreeks 1280 het licht heeft gezien en een werk der jeugd
van Hein Van Aken
* ln
geweest is.
onmiskenbaar , ofschoon
dan ook getemperd door de dartele levensopvatting der jeugd , in
zjn volgend gedicht toont Hein Yan Aken zich geheel de ernstige
volgeling van zjn ernstigen voorganger. Dat gedicht is de zoogenaamde
Vierde Jfczr/zj'zl ') , eene strophische samenspraak , zoo
geheel in den trant van de soortgeljke stukken van den beroemden
Vlaming , niet slechts wat vorm , maar ook wat geest en
strekking betreft , dat men daaraan eigenljk alle oorspronkeljkheid
moet ontzeggen. Herhaaldeljk komen hier dan ook toespelingen
op , of aanhalingen uit de Mart'jns , Vanden Lande tltzzl overzee
en den Spieghel voor. De dichter , pdie van Martine vant'' , had
hem dan ook , volgens zjn eigen getuigenis , penen brant'' gezonden
; en het ligt in den aard der zaak , dat Van Aken niet
eer dan na Maerlant's dood het denkbeeld opvatte om op die gedichten
, welke bljkbaar veel gerucht gemaakt hadden , een weerslag
te geven , zooals de aanhef dan ook bevestigt. Deze Martù'n
Is die Wpd: de geest van Maerlant
1) Die bekortingen en uitlatingen zijn uitvoerig aangegeven door Verwijs
in zijne Inleiding , bl. XVI-XX. ' '
. 5 Uitgegeven door Prof. C. P. Serrure in zijn Vaderlandsch lvuseum , IV ,
bl. 55 vlgg.
DE VIERDE MARTIJN.
is nauweljks 000 verzen groot en werd in 1209 voltooid. Terecht
zegt Yerwjs 1) : puit den inhoud maken wj op , dat de dichter
een man in de kracht des levens was , op wien de gebeurtenissen
in de maatschappj in zjne onmiddelljke nabjheid niet alleen ,
maar o0k die , welke op het groote tooneel in Europa voorvielen ,
diepen indruk maakten , en den gloed verklaren , die in het geheele
dichtstuk heerscht.'' Evenwel is de letterkundige waarde van
het stuk niet groot. De bezwaren , waarmede de vervaardiger te
kampen had om slechts twee rjmklanken in de negentien regels
van elk couplet te brengen , hebben de helderheid en gespierdheid
van zjn stjl niet bevorderd.
Ik twjfelde vroeger S) , of men Hein Van Aken we1 voor den
dichter van den Vierden Jftfr/fjzl mocht houden : ik ben van die
onzekerheid teruggekomen , na rjpe nadere overweging van de
gronden , die Serrure indertjd voor Van Aken's auteurschap had
bjgebracht. Dat de schrjver een Brabander was , heeft men terstond
erkend : een Brabander alleen kon zooals hj tegen Hugo Capet
uitvaren , omdat deze den Hertog van Lothrjk had doen vangen ,
aan wien , a1s afstammeling van Karel den Grooten , de kroon
van Frankrjk toekwam. En nog dtzideljker bljkt het uit de vraag ,
die Jacob aan Maerten doet (vs. 514) :
Marten , vrient , wie es die man ,
Daer ghi therte so legt an ,
Eest u lantshere ?
Eest die fiere hertoge Jan ?''
Dat deze Brabander niemand anders is geweest dan onze Hein
Van Aken , schjnt men te mogen opmaken uit eene andere plaats
van het gedicht. Daarin worden o. a. de eigenschappen van een
volmaakten ridder opgenoemd : daartoe behoort , ten slotte , dat hj
zich bj eede verbinde om
Te scuwene 1, alle blame''.
En dan besluit de dichter met deze woorden (vs. 742) :
1) T. a. pl., Inleiding, bl. XXIV.
5 Tweede druk , I D., b1. 203.
218 DE YIERDE MARTIJN.
Doe en mochte 11 geen ridder sijn ,
(Dat orcondet 1oy ende tgedèkhte znf/nl 1) ,
Van lachterliken seden.''
gedicht van zjne hand . waarop hj zich beroept ?
Men heeft op die vraag geantwoord : Hugo ran Tabarie J' en werkeljk
wordt daarin herhaaldeljk de eisch bepleit , dat een ridder
rein van zeden moet zjn. Yan het ridderwezen in het algemeen
heet het daar, (vs. 83):
W elk is dat
,1svant het sijn so hoghe saken,
Ende sijn so vo1 heilichede.''
Een der symbolen van de ridderwijding beteekent, (vs. 101) :
1,Dat ghi al oncuusheit versmaet
Ende leydt een reyne leven na.''
Voorts , (vs. 119) :
Heer, ghi selt van alre smette
Reyne ende wit syn als een zwane.''
Dan wordt , evenals in den Martù'n , de leer gepredikt (vs. 165) ,
dat armen , weduwen en weezen moeten worden beschermd en dat
de ridder
11Beyde vrouwen ende joncfrouwen''
diene en helpe (vs. 204). Eindeljk wordt het gedicht besloten met
deze toespraak aan allen , die naar ridderschap stonden (vs. 275) :
,1Nu siet , ghi riddren , dan mede,
Alle die ridderscap begheren ,
Dat ghi houdt der ridders seden ,
Ochte ghi ridderlijc wilt varen.''
De schrjver beschouwde dus zjn gedicht a1s een formulier voor
aankomende ridders en hj kon er daarom later wel op verwjzen
als op een soort van wetboek. lk acht het daarom thans hoogstwaarschjnljk
, zooal niet volkomen uitgemaakt , dat Hein Van Aken
1) Dr. J. Te Winkel ziet LGeschiedenis der Nederl. Letterkunde I , 324 , noot)
in loy eene zinspeling op den Saksenspiegel en in tgedkhte -0/97 op den Eersten
Jfartnn. Hij houdt niet Hein Van Aken , maar een tot dusver onbekenden
dichter uit Maerlanfs school voor den vervaardiger.
DE ROMAN YAN LIAIBORCH.
o0k den Vievden Jfcrfgo? dichtte : te eer , omdat er hier
min gebruikeljke uitdrukkingen voorkomen'', die o0k in
worden aangetrofen 1).
Dit strophische gedicht valt dus , evenals de H'ugo ran Tabarie ,
na de Rose en vptsr de voleindiging van den Roman '?7td3/ Limboî-ch 2).
enkele
d'ie Wp's:
Dezen roman 3) heeft Yan Aken eerst op zjn ouden dag voltooid.
Het was een werk van
vlug van de hand te gaan. Hj bracht er een groot gedeelte van
zjn leven mede door : het gedicht schjnt immers in 1291 begonnen ,
eigen vinding , en dat scheen hem niet zeer
en niet voor 1317 afgewerkt te zjn t zoodat er 26 jaren aan
werden besteed 4).
1) Zie Verwijs , DQ Aode , Inleiding , b1. XXIII , noot 2.
Q) Prof. Serrure heeft de veronderstelling geopperd , dat Hein Van Aken
de schrijver zou zijn van de vierentwintig laatste strophen van den Rlnclas ,
die ook Helnrec heette ( Vaderlandsch Museum , III , b1. Q85). Maar ofschoon
daarin ook eenige weinig gebruikelijke woorden voorkomen , die mede in die
Rose te lezen zijn , mag vooralsnog de gedane vraag niet bevestigend worden
beantwoord. Dezelfde Hoogleeraar heeft ook , jrals bloote gissing'', gevraagd,
of het satyrieke gedicht De Frenesie , waarvan wij een fragment bezitten (ten
laatste gedrukt in Verwijs' X Goede boerden , b1. 3:) , niet te beschouwen is
als eene dartele uitspatting van Van Aken's jeugd ?'' 3, Maar Verwijs heeft
het onwaarschijnlijke dier gissing doen uitkomen. Hij zegt o. a. (Dle Rose,
Inleiding, bl. XXV) : rrDe vermelding van de dorpen Coudenberge en Biesterveld
en van de Kempen doet veeleer in den schrijver een Noordbrabander,
of een bewoner der Kempen vermoeden. Ook taal en schrijftrant , voor zooverre
het kleine fragment er ons over kan laten oordeelen , herinneren niet
aan den dichter der Rose, den Brusselaar Heill Van Aken.''
Uitgegeven door Mr. L. rh. C. V. d. Bergh , Nleuwe Reeks van Y er/cen
ean de Maatschapplj der Ned. fzefferk.. Deel 11 en 111. (Leiden , 1846 , 1842).
Een later gevonden fragment van ongeveer l50 verzen werd door prof. De
Vries afgedrukt in het Tljdschrift voor Ned. taal- en letterkunde III , b1. 50
3)
vlgg.; prof. J. Verdam leverde in de Kon. Academie (Jan. 1888) eene verhandeling
over de waarde van het Brusselsche handschrift met betrek-king tot
den door Van den Bergh uitgegeven tekst.
*) De tijdsbepaling steunt op de gegiste verbetering van de bedorven slotregels
van het eenige zuiver middelnederlandsche handschrift. De dichter,
die zich Heinriic noemt , zegt , dat hij zijn werk
beqonste in dien tide , % #
Dat men screef ons Heren jaer
IIIIc , dat es waer,
220 TIJDSBEPALING VAN DEN LIAIBORCH.
H0e vreemd dat o0k moge schjnen , in het werk zelf vindt
men aanwjzingen , die het bevestigen. boeken ,
waaruit het bestaat , begint met eene inleiding. In de eerste boeken
heeft de dichter steeds de vrouwe in den mond , te wier liefde
Ellt der twaalf
hj het gedicht ondernam. Met het tiende boek begint een andere
toon te klinken. Hier spreekt een bejaard , pversleten'' man , wiens
vespertjd'' begint te naken. In steê van minne D prjst hj het genot
der tafel 1). In het elfde boek bidt hj om vergifenis voor de
njdelheid'', in het werk verspreid. Eindeljk in het twaalfde spreekt
XX min ende NL gheèht
Als men den daet ghescreven vent
Vander geborten ons Heren ,
Dien Maria droech met
XVIII hondert jaer
(God hoede ons van messciene !)
Op Sente Sebastiaens dach ,
Die op enen vridach gelach.
Uit de dagteekening der voltooiing moet blijkbaar de eerste V worden
uitgeworpen , die den afschrijver waarschijnlijk uit het getal op het eind van
den regel tegenblonk. Dit geeft het jaar l3l 7 (1318 n. stijl) , toen St. Sebastiaansdag
(20 .Tan.) werkelijk op een Vrijdag viel.
De derde en vierde regel moeten blijkbaar dus gelezen worden :
Xlllc , dat
eren y
ende XVII
e S 5V aer
IX min ; ende was Ecfkq gheënt enz.
dan men het jaar 1280 ,
zou hebben , hetgeen wel niet
Laat men .XX. staan ,
iaar over dit werk
maar mij toch heel lang
dat hij dezen roman terstond na de Rose begonnen ,
andere gedichten gelchreven heeft.
krij gt
gezwoegd
voorkomt. Btzitendien acht ik
1) Die tiit , die liidt ende oververt ,
Ende oec alle dinc vertert ,
Ende verliest hoedanieh tsi ,
zoodat hij zesendertig
onmogelijk is ,
het niet waarschijnlijk ,
en inmiddels allerlei
Hi heeft soe versleten mi ,
Dat mct mi naect der vespertiit.
A1 mine joye ende miin deliit ' Leit in die scotele ende in den nap ;
Van minnen en hebbie maer den clap ,
Anders en dogicker niet toe ;
Nochtan ben ie blide ende vroe
A1s icker iet af spreken hore.''
DE ROAIAN S'AN LIAIBORCH. 221
hj als een grjsaard , die naar den hemel haakt en zich gelukkig
rekent, dat zjne taak volbracht is.
De schrjver noemt zich alleen Hendrik ; maar dat wj hier werkeljk
met den vertaler der Rose te doen hebben , bljkt uit menige
bijzonderheid :
dat werk
niet het minst uit des dichters vertrouwdheid met
1) ; maar o0k uit het gebruik van zekere onzuivere rjmen ,
de gewoonte om den zin in den tweeden rjmregel te laten doorloopen
(enjambement) , en uit enkele min gebruikeljke uitdrukkingen
, die de H'ttgo 'pcyl Tabarie : de Rose en de Roman 'pt's
Limborch met elkander
De inhoud van den roman wordt gevormd door de avonturen
gemeen hebben.
der kinderen van een Hertog van Limburg. Van zjne beide kinderen
, Heinric en Mergriete , die hj op eene jachtpartj
verdwaalt Mergriete , reist eerst met een' koopman , dien
verder, doch wordt spoedig geroofd , en naar Athene
waar zj in dienst komt van den graaf.
op haar verliefd , zj wjst zjn aanzoek van de hand , waarop de
gravin haar wi1 doen verbranden. Echites redt haar echter van
den vuurdood. Daarna weet de gravin te bewerken , dat Mergriete ,
die hare afkomst verborgen houdt ) door den keizer ter bediening
zjner dochter wordt opgeëischt.
medeneemt)
zj ontmoet
gevoerd :
Diens zoon Echites wordt
Intusschen had de koopman
van Margaretha , en haar broeder gaat op weg om haar te zoeken. Na
de belegerde inwoners van Trier geholpen te hebben , staat hj de
erfdochter van Milaan bj tegen haar oom. Uit zjn omgang met
haar wordt een zoon , Olivier , geboren. Nu trekt hj verder ? werpt
zich op als verdediger van de eer der koningin van Calabrië en
vertoeft daarna twee jaar op het slot der koningin Venus.
aan hare ouders bericht gedaan
Echites was in dien tjd Mergriete naar Ponstantinopel gevolgd ,
en zj zegt hem hare liefde toe , zoo hj zich riddereer verwerft. Hj
Men vergelijke Van den Bergh's Inleiding , b1. XXV, en zie vooral III B.,
vs. l 1 62 vlgg., bepaaldelijk 1324- 29. De beschrijving der Parken , aldaar
vs. 1272 vlgg. , komt ook in het onvertaalde gedeelte
1)
der Rose voor. Zeer
blijkbaar is het grootste gedeelte van het X Boek eene herinnering aan de
Rose. Men zie ook de toespeling B. XI , vs. 653 , 666 LRosez 1 659) , en 854. -
Het is opmerkelijk , dat bijna alleen naar plaatsen uit den Roman de la Rose
verwezen wordt , die niet in de vertaling zijn opgenomen.
222 DE ROAIAN VAN LIAIBORCH.
trekt vervolgens uit op avonturen , verslaat den reus Alorant en diens
broeder , bevrjdt Hendrik's beminde , en verovert met behulp zjns
zoogbroeders Evax Sessoen (Soissons). Beide vrienden brengen den
hertog van Limborch bericht van zjne dochter en strjden tegen de
Saracenen. Echites kampt voor de koningin van Calabrië , ontmoet
in het Yenuswoud Hendrik en trekt met hem naar Constantinopel ,
dat door den ssoudaen'' Yan Babylonië belegerd wordt.
Evax , in Arragon achtergebleven , wordt waanzinnig door liefde
t0t de koningin. Eerst als hj den Saraceenschen vorst gedood
heeft , vereenigt de koningin zich met hem en na den dood des
konings regeert hj met Sibille over het rjk Arragon.
Hendrik en Echites kampen voor Constantinopel , de eerste wordt
na den dood des keizers t0t voogd over het rjk benoemd , de
laatste trekt na een gesloten wapenstilstand naar Armenië , dat hj
van zjn oom had geërfd , maar evenwel eerst op de Berberen
en llunen raoet veroveren. Daarop keert hj
hervat
naar Constantinopel ,
waar het beleg wordt.
De ridder Jonas wordt naarArragon gezonden om zjn' vorigen
heer Evax ter hulp der belegerden te ontbieden. Op dien tocht
komt hj op den burcht van Aventure , waar hj een visioen heeft t
en verlost eene jonkvrouw , met wie hj huvt , nadat hj eerst
Evax naar Constantinopel brengt.
Daar komt 00k de hertog van Limborch met zjne gemalin om
zjne kinderen te bezoeken. Het beleg spoedt nu ten einde. De
olifanten der belegeraars worden met vernuftige werktuigen , door
den smid Tubal uitgevonden , gedood , de soudaen sneuvelt , zjn
broeder slait den vrede , laat zjn geloof varen en huwt eene
Grieksche prinses. Echites huwt met Margaretha , Hendrik verwerft
de hand der keizerin Eusebia en het rjk van Constantinopel.
Talrjke feesten besluiten de plechtigheid en het gedicht.
De vele historische namen en de herhaalde kampstrjd met de
Saracenen geven aan dezen roman eenige overeenkomst met de
oudere chansons de geste ; de behandeling daarentegen voert ons
steeds de Artur-romans voor den geesi. Stellig was ook de schrjver
met verschillende geschriften uit het laatste tjdperk der Romantiek
bekend , die niet zonder invloed op zjn gedicht zjn gebleven : in
't bjzonder was dit het geval met de Rose en den Parthenopeus.
Vooral het zevende en het achtste boek herinneren ten sterkste
CRITIEK YAN DEN ROAIAN.
aan laatstgemelden roman 1) ; maar o0k straalt er bekendheië door
met den Lancelot (IV B.) , Willem 'JJAI Oranje (VI B.) , Aleoeandet.
(VIII B.) , de Hhtork'e ran Troyen (IX B.) en den Torec.
Maar al heeft de Roman 'pczl Limborclt met die romantische
gedichten menigen familietrek gemeen , toch bljkt het duideljk
dat de feodale maatschappj te afgeleefd was om n0g een kunstwerk
voort te brengen , door haren geest bezield. Men gevoelt t
dat men hier met bloot geheugenwerk te doen heeft. Allerlei
herinneringen zjn op grillige wjze dooreengemengd ; avonturen
zonder onderlingen samenhang aaneengeregen , soms we1 op kunstige
wjze , maar niet zoo , of men ontwaart , dat het jdele vormen
zjn , waarin geen ziel meer leeft. Alles j zoowel samenstel als uitvoering
, stjl en rhythmus , draagt het kenmerk van matheid en
uitputting. Om die vormen op nieuw te bezielen was de aanblazing
van het genie noodig , en onze Hendrik was geen Ariosto.
De Roman ran fzfzzl?lprc/z behoort tot die werken , welke bljkbaar
eene reactie tegen de burgerljke Letterkunde beoogden : hj
staat echter boven de meeste dier richting door meer zelfstandigheid
en grooter waarschjnljkheid in de feiten. Eigenaardig is het ,
dat in al die gedichten de familieband meer beteekenis krjgt.
Omstreeks geljktjdig met de werken van Hein Van Aken werd de
223
1)
Van
VII , 585 wordt onder de verdedigers van Constantinopel s,die grave
Crifdore'' genoemd , hetgeen wel eene verbastering schijnt van Cifdore.
In de inleiding op het elfde boek zegt de schrijver, dat hij zijn werk heeft
opgesteld q,om gerechte leringhen , en dan :
W at Sinte Pauwels seit dat ,
W at ghescreven es tenegher stad ,
Dat emmer es daeromme ghescreven,
Dat ons leringe soude gheven :
Ende alsoe es dit oec ghedaen.''
wel eene navolging van de inleiding van den Dit schijnt Parthlnopeuu (Ed.
Crapelet , I , pag. 4) :
1,Sains Pols , li maistres de la gent ,
Nos dist en son enseignement
Que quanqu'est ès livres escrit ,
Tot i est por nostre proft,
Et por nos bien endoctriner ,
Qufen saçons visces escbiver-''
224 ROMAN VAN FLAXDRIJS.
Roman van Flcs#rg.s geschreven , dien wj niet meer in zjn geheel
bezitten , maar waarvan wj vjf fragmenten op tien perkamenten
bladen overhebben t samen bjna 1800 verzen uitmakende 1).
Het was een ridderroman , wat den gang van het verhaal betreft
, geheel in den trant der Artur-gedichten , alleen met dat
onderscheid , dat de held niet t0t de Ronde Tafel behoort en dat
de geschiedenis niet in Artur's rjk , maar rtusschen Dunauwe
enten Rjn'' voorvalt.
ontmoeten den held van het gedicht , die Flandrjs geheeten
is , voor het eerst in een gevecht met twee reuzen t die de jonkvrouw
Ysabele , dochter van den heidenschen ridder Justiniaen ,
met geweld geroofd hadden. Als hj beiden gedootl heeft , brengt
hj de jonkvrouw naar haren vader. In diens kasteel bljkt , dat
Flandrjs waarschjnljk was uitgetrokken om zjn eigen vader to
wreken over zeker onrecht, hem aangedaan door den boozen Koning
Aligorant van Keulen. Hj had
derenswaardige zwaard Tyclopidant
's Anderen daags trekt hj verder om zjne onderneming te volzjn
OP toeht al het bewonen
een wonderschild veroverd.
brengen , maar wordt in eene hinderlaag aangevallen door Justiniaen's
zoon Fallax , dien hj echter doodt. Dan ontmoet hj de
jonkvrouw , die hem de kostbarewapenen , welke hj droeg , gewezen
had. Om eene haar vroeger gedane belofte te vervullen , gaat hj
op weg bestrjden , die met den toovenaar
Tarcarus den Sprc/l ran vlw:sfzfg-:?à bewoout , en die der jonkvrouwe
orl den reus Polosus te
een kostbaren
te herwinnen.
poorten , die hj achtereenvolgens door moet , worden verdedigd door
beren , luipaarden en metalen automaten. Hj overwint ze allen en
komt in de zaal , waar de spiegel door eene jseljke slang bewaakt
spiegel had ontroofd , welken Flandrjs moest trachten
Hj komt aan den burcht, waarvan de verschillende
wordt , Tigris geheeten. Te midden van het gevecht breekt het
eerste fragment met vs. 1073 af.
W j vinden den ridder terug aan tafel met Colosus : het maal
schjnt door den toovenaar toebereid 5 want als Flandrjs het teeken
des kruises over een kapoen maakt , verdwjnt die. De ridder
W ij
1) Uitgegeven door Joh. Franck onder den titel : Flalldrqs , Fragmente
vlne.s mlttelniederlandlschen Rittergedichtes (Straszburg , 1876). Verg. de toevoegsels
in Zeitschrt/t /gr D. Z. , Neue Folge , IX , 466-470.
ROMAN ArzkN FLANDRIJS.
wapent zich en doet
hem met zjne vuist
vechten , voordat hj
Maar het is niet
menten voort te zetten.
De uitgever
omvang heeft
vermoedt terecht (bl. 9) , dat het gedicht grooten
gehad. Ofschoon ergens op een oorspronkeljk gedicht
gewezen wordt 1) , schjnt toch ook deze roman gpene vertaling.
Dr. Franck heeft trachten te bewjzen , dat de dichter van dit verhaal
uit allerlei werken bjzonderheden heeft opgezameld en die
aan personen vastgeknoopt , wier namen hj deels uitdacht , deels
aan andere gedichten , geschiedwerken of de werkeljkheid ontleende ,
om ze tot een nieuw geheel samen te ljmen. Misschien zelfs gebruikte
hj alleen Nederlandsche gedichten 2). En werkeljk valt
het ieder in het O0g,dat wiJ' hier metherinneringen
aan oudere gedichten , a1s
Historie 'pczl Troyen en zjn
Ferguut , W alewein , Maerlant's Toren ,
Spieghel ffït:fpz'ïtz6l te doen hebben.
Vooral de herinnering aan den Centauroen-sagittaer uit de Histos.ie
wcz? Troyen in het derde fragment is trefend. Dr. Franck heeft dit
zeer uitvoerig aangewezen 3). En ofschoon ik niet met hem instem ?
dat de dichter van den Flandrtb de bedoelde plaatsen onmiddelljk
wilde navolgen , en alleen woordeljke overeenkomst met voorbedachten
rade heeft vermeden , om zjne ontleeningen te verbergen 4) ,
ljdt het toch geen twjfel , dat ze hem , in het algemeen , levendig
genoeg voor den geest stonden , en dat hj dus , ook zonder beoogenblbk
een lang gebed: de ongewapende reus gaat
te ljf, doch Flandrjs weigert met hem te
gewapend is....
noodig de inhoudsopgave der volgende frag-
225
1) j,Dat seit tghedichte-''
2) S. 11 : TrDer Verfasser des Flandrijs hat @aus allerlei Dichtungen
Motive zusammengetragen , diese an Personen geheftet ,deren Namen er theils
erfand , theils anderen Gedichten , der Geschichte , oder dem gewöhnlichen
Leben entnahm , und sie dann zu einem frei erfundenen Romane - soweit
nach dem gesagten noch von freier Ersndung die Rede sein kann - aneinxndergereiht.
Die Quellen , welche er benutzte , sind zum grössten Theile
nachweisbar. Vielleicht waren es nur niederl:ndische Dichtungen.f'
') T. a. pl. , S.
*) j,W ir sind
unzweifelhaften
12- 30.
schon darauf aufmerksam geworden , dass der Dichter bei
Entlehnungen sich möglichst fern hhlt von wörtlichen Anklhngen.
Das erklârt sich sehr gut durch die Voraussetzung dass ihm daran
gelegen war , die sviedererkennung seiner Quellen zu erschweren-'' S. l 7-38.
JoxcKsr,oE'r , zve#. Letterk. JéW#e/eeuzcex , 11 , 4e druk. l 5
226 TIJDSBEPALING VAX DEN FLANDRIJS.
paald af te schrjven of zoo strikt na te volgen als de dichter van
den Moriaett deed , eigenljk niet veel anders dan een samenstel
van nagebootke oude stoFen leverdl) , een oorspronkeljk t dat is ,
niet vertaald werk , dat niets oorspronkeljks bevat 1). Hier geldt
dus volkomen wat wj (bl. 223) over den Roman van fzïkzèôprc/z
gezegd hebben. De geleerde schrjver was echter niet zonder talent ,
en men kan het Dk*. Franck toestemmen : dat hj betrekkeljk weinig
stoplappen gebruikt en over het algemeen vrj levendig vertelt.
Ten slotte hebben wj de vraag te beantwoorden : uit welken
tjd is dit geiicht ? Dat wj met een pMachwerk'' uit jonger tjd
te doen hebben , bljkt reeds uit het voorafgaande. Dr. Franck heeft
er op gewezen , rnuchtere zin'' tot
ons spreekt , die tot dezelfde uitkomst leidt. Buitendien strjdt de
held we1 tegen monsters of booswichten , maar van een kampstri,jd
tusschen twee rid4ers , alleen om hun ridderljken moed te toonen ,
is nergens sprake. Zoodanige gevechten , die geheel den geest
ademen van het eehte ridderwezen t komen den dichter zelfs niet
meer in de gedachte ; en ook dit schjnt den tjd van het ontstaan
van dit gedicht aan te duiden 2). Eindeljk heeft dezelfde verdiensteljke
geleerde er op gewezen , dat de Flattdrjs verscheiden
zeldzame uitdrukkingen met de Rose en den Roman ran faïozàôp/'c/l
gemeen heeft. Bovendien neemt hj eene nog opmerkeljker overdat
uit het werk een zekere
eenstemming met laatstgenoemd gedicht aan. Daarin komt een
Heidenkoning Colosus voor : in den Flandrjjs een reus van dien
naam q en beide hguren zouden niet onafhankeljk van elkander
gevormd zjn. Die Colosus schjnt , zooals Dr. Franck betoogt 3) ,
ontleend aan den coperinen Ctlfpdzf,s (van Rhodus) , dien Maerlant
in zjn Spieghel beschrjft. Maar dit monument moest eer leiden
tot de voorstelling
relts eens : dan was de overgang tot den Koning niet zoo moeieljk.
De Roman wcyl Lilnborelt moet dus dien naam aan den Flandrjjs
ontleend hebben : met andere woorden , de laatste is ouder dan
eerstgenoemde. Daar de Flandrtju Maerlant's werken denkeljk eerst
van een 'reus dan van een Koning. Bestond de
1) ,,'s'ras uns erhalten ist , beweist zwar , dass unsere Erzâhlung ein Original
ist, aber durchaus nicht , dass sie etwas originelles enthielt-f' S. 38.
0) Verg. Dr. J. Franck , t. a. pl. , S. 61 .
') T. a. pl. , S. l8.
IS REIN VAX AKEN DE DICHTER? 227
na diens dood heeft gebruikt, valt deze roman dus tusschen de
jaren 1300 en 1317.
Tot hiertoe kan ik met de redeneering van Dr. Franck meegaan ;
maar tegen net overige van zijn betoog heb ik ernstig bezwaar.
Hij neemt (mijns inziens ten onrechte) woordeljjke overeenkomst,
dus overneming, aan bij eene plaats uit het derde boek van den
Roman van Limborch, (vs. 477), vergeleken met een paar regels
uit den Flandrijs (I, 291). In het eene werk weigert de held de
hand eener jonkvrouw met deze woorden:
,,~laer mijn j oncfrou'we es mere eren
Werdich ende groter heren
Dans mijns'",
en in het andere heet het:
,,~Iaer uwer doch tel' (ghine selt
U verbelghen), ic niet begere
Si es werdich merre ere."
Hie" moet, volgens hem, de prioriteit aan den Roman van
Limborch worden toegekend, daar het derde boek weI niet lang
na 1291 kan zijn opgesteld. Dus zouden beide gedichten wederkeerig
iets van elkander hebben overgenomen. Hi] acht dit niet
onmogelijk , als men aanneemt, dat de beide dichters met elkander
bekend en bevriend waren en gaandeweg elkanders werk inzagen.
Hij tracht dan zoodanigen vriend van Hein Van Aken op te sporen.
Alvorens bij dit gedeelte van zijn betoog stil te staan, moeten
wij vragen: waarom dan niet beide werken aan denzelfden dichter
toegekend? Daarvoor zou, dunkt mij , veel te zeggen zijn, In
beide is dezelfde methode gevolgd en de taal zoowel als andere
overeenkomstigheden ondersteunen die gissing. Dr. Franck verwerpt
haar. Hij herinnert 1) aan het verschillend karakter der beide gediehten.
Maar dit is, dunkt mij, bij de omstandigheden, waaronder
zij samengesteld werden, geen geldig bewijs. Ten anderen vindt
hij te groot verschil in de namen der personen: in den eenen
roman zijn zij gewone historische namen, in den Flandrijs daarentegen
zijn Justiniaen en Fallax gevormd en bestemd om het
karakter der personen aan te duiden. Maar om dezelfde reden zou
1) T. a. pI., u. 45, noot 2.
15*
DE PICHTERS vwx DEx ROAIAX DE LA ItosE.
men den M adoe niet aan den dichter van den Reinaeè-t mogen
toekennen. Ik zou meenen , dat er veel voor pleit , om Hein Van
Aken ook voor den dichter van den Flandr'j .s te houden , zonder
dit n0g als bewezen aan te nemen.
Zien wj thans , h0e Franck aan dien vriend van Hein : den
gewaanden auteur van den Flandrj'js , komt. Wj moeten daartoe
voor een oogenblik t0t de Rose terugkeeren.
In het oorspronkeljke beklaagt vfozlp'llr zich , dat hj zjne beste
vrienden : Tibullus , Gallus , Catullus en Ovidius verloren heeft,
228
Qui bien sorent 1! d'amors traitier'';
en dan vervolgt hj :
!,Vds-ci Guillaume de Lorris ,
Cui Jalousie , sa contraire ,
Fait tant d*angoisse et de ma1 traire ,
Qu'il est en pdril de morir . . . -
5 Si seroit-ce moult grant domage ,
Se si loial serjant perdoie . . . . .
Car por ma grâce dlàservir
Doit-il comencier le Eomans
Oh seront mis tuit mi comans ,
Et jusques-h le fournira
Ok il N Bel-Acueil dira,
Qui languist ores en prison
A. dolor et sans mesprison :
11Moult sui durement esmaiés
Qu' entr'oblif ne m'aids ,
Si en ai duel et desconfort.
JamLs n'iert riens qui me confort ,
Se ge pers vostre bienvoillance
Car ge n'ai mLs aillors fiance.'' 1)
20 Ci se reposera Guillaume ,
Le cui tombel soit plains de baume,
D'encens , de mirre et d'aloé :
Tant m'a servi , tant m'a lod.
Puis vendra Jehans Clopinel ,
Au cuer jolif , au cors isnel ,
Qui nestra sor Loire k, Mëun ,
Qui h, saoul et N gfun
1) Dit zijn ook de laatste woorden van het werk van Guillaume de Lorris ,
bij Mdon , tom. I , pag. 164.
. ) k) t,l DE DICHTERS VAN DEN ROAIAN DE LA ROSE.
AI e servira toute sa vie ,
Sans avarice et sans envie ;
Et sera si trLs-sages hon ,
Qufil n'aura cure de Raison ,
Qui mes oignemens het et blasme ,
Q ui olent plus soef que basme ;
Et sfil avient , comment qufil aille ,
Qufil en aucune chose faille . . . .
Le cuer vers moi tant atlra fin ,
Que tous jors , au mains en la tin ,
Quant en cope se sentira ,
Du forfet se repentira :
Ne me vodra pas lors tricllier.
Cis aura le Roman si chier
Qu'il le vodra tout parfenir
Se tens et leu Pen puet venir :
Car quant Guillaumes cessera
Jehans le continuera
Aprbs sa mort, que ge ne mente ,
Ans trespassls plus de quarente ,
Et dira por la meschfance ,
Par paor de désesplrance ,
.50 Qu'il ait de Bel-Acueil perdue
La bien-voillance avant éue :
11Et si l'ai-ge perdue , espoir ,
A poi que ne mfen ddsespoir'' 1)
Et toutes 1es autres paroles ,
55 Qud qu'el soient , sages ou foles ,
Jusqtl' àu tant qu'il aura coillie
Sus la branehe vert et foillie
La très-bele Rose vermeille ,
Et qu'il soit jor et qu'il sfesveille.
lauis vodra si la chose espondre
Que riens ne s'i porra repondre ;
Se cil conseil metre i péussent,
Tantost conseilli; mfen Jussent ;
AlLs par celi ne puet or estre ,
Ne par celi (lui est h, nestre ;
Car cil nfest mie ci prfsens.
Si rfest la chose si pesans ,
Que certes quant il sera nJs ,
Se ge n*i viens tous empenlls ,
1) Dit zijn werkelijk de eerste woorden van het vervolg van Jean de A. leung.
230 DE DICHTERS VAN DEN ROMAN DE LA ROSE.
ror lire li nostre sentense ,
Si tost cum il istra d'enfance ,
Ge vous os jurer et plevir ,
Qu'il n'en porroit jamLs chevir.
Et por ce que bien porroit estre
Que cis Jehans qui est h, nestre ,
Seroit , espoir , emplfeschids . . . .
Pri-ge Lucina la ddesse
D'enfantement , qu'el doint qu'il nesse
Sans mal et sans encombrement ,
80 Si qu'il puist vivre longement ;
Et quant aprbs : ce vendra
Que Jupiter vif le tendra . . . ,
Et qufil ou bersuel sera mis ,
Por ce qu'il iert tant mes amis ,
Ge l'afublerai de mes esles
Et li chanterai notes teles ,
Que puis qu'il sera hors d'enfance
Endoctrinl de ma science ,
11 Qdutera nos paroles
90 Par quarrefours et par escoles ,
Selonc le langage de France ,
Par tout le rLgne en audience ,
Que jamès cil qui les orront ,
Des dous maus d'amer ne morront ,
Por queil le croient fermement :
Car tant en lira proprement ,
Que trestuit cil qui ont h, vivre ,
Devroient apeler ce livre
Le ilfiroer as amoreus.n'
meenen , dat dit gedeelte , hetwelk alleen past op de
omstandigheid , dat twee dichters zich met het werk bezighielden ,
onmogeljk letterljk was te vertalen , waar slechts één man a1s
vertaler optrad. Zien wj , wat de
daaromtrent leert. Maar vooraf
middelnederlandsche navolging ons
zj herinnerd , dat de twee handvan
Die .J?p,s: bezitten , het schriften t die wj Amsterdamsche (A)
en het Coburger handschrift (C) , een nu en dan van elkander afwjkenden
tekst geven. De eerste 23 verzen worden aldus vertaald :
Men zou
Siet hier van Brusele Heinrike ,
Dien ver Jalousien swaerlike
Torment ende pijnt , bi mire trouM en ,
DE YERTALER 5'AN DIE ROSE. 231
So dat hi sterven waent van rouwen.
Nu es hi mi comen te rade
Alse een , die mijn vrient ghestaede
Es ende al eigin mijn ,
Dus moetic hem gehulpich sijn . . .
Mrant mi so ware scade groot ,
Dat wi so getrouwe knape verloren ,
Ende ic hem mochte betren sinen toren ;
Ende ic bent sculdich te doene mede
Doer sine getrouwe dienstechede ,
Daer hi mi mede heeft gedient ,
Ende noch wille dienen alse mia' n vrient
Ende maken tDietsch , daer in sal staen
M ine gebode ,die hi sal saen
Onbinden ende
Opdat hire mach comen ane ,
Die nu so vaste legt in rouwen ,
Dat mi deert , bi mire trouwen ;
W' ant en canics niet ghewinnen ,
Dat sal mi deren int herte binnen.
seggent Suete rC. Sconej Ontfane ,
In troeste mi in niemen el
Dan in u lieden , dat weet wel ,
Gi sijt mijn troest in allen saken.
M ochten wi Henricke gemaken
In hoghen , die so hovesch es ,
Ende so milde , geloeft mi des ,
Ende mi ghedient heft so wale ,
Ic souts verbliden altemale.''
In de plaats van Guillqume de étlrrï.s wordt 'van A.?-'?z(,s:!: Heinl.ike
'gesteld , de vertaler , en dan gaat het goed tot vs. 10 van het
oorspronkeljke ; maar hetgeen er verder in de vertaling volgt ,
is volslagen onzin. Er kon hier geen sprake zjn van de regels ,
waarmeê Heinric zjne taak volbraeht om die aan een ander over
te laten , en daarom had al wat hier volgt , behooren weg te bljven.
Als dan in het oorspronkeljke Jehan Olopinel genoemd wordt ,
heet het in 2 .'
1,Nu coemt hierna Jhan , sijn geselle ,
Een hovesch knape , daer ic af telle ,
Ende mi eerlic heeft gedient
Alse een mijn getrouwe vrient ,
Ende vort dienen wilt gereit ,
Sonder nijt ende giericheit.''
DE VERTALER VAN D1E ROSE.
Dit is , dunkt mj , eene ondoordachte navolging van de Fransche
verzen 24- 29 ; en hoe gedachteloos de vertaler maar voortrammelde
, zonder te vragen , of er 0ok kin was in hetgeen hj schreef y
bljkt uit hetgeen kwam in de plaats van de Fransche verzen
30- 43 :
Ende dore Redenen 1, niene wilt laten ,
Ende alle mine specie (C. cuelneq doet haten
Die bat riect dan balseme doet :
Daer bi eist recht , dat si moet
Faellieren ter meniger stont.
Ende Heinric , dats mi wel cont ,
Die dit Dietsch begonnen heeft ,
Avillet volenden , opdat hi leeft ,
Ent's hem God Onse Here jan ,
W ant hi es mijn getrouwe man-''
Alen ziet , hier is Jan weer v6rdwenen , van wien men niet kan
zeggen , wat hj eigenljk is komen doen : al wat in het Fransch
te dezer plaatse van Jehan gezegd werd , wordt , zoo goed en
kwaad als 't kon , op Heinric overgebracht. Zoo ook het volgende :
Opdat hi mach Suete (C. Sconeq Ontfane
Vercrigen , ende die welgedane
Rose , die hi heeft so wert ,
Ende van herten so begert ,
So dat wijt emmer moeten doen ;
svant sijn gebot ende sijn sermoen
Sal werden gelesen ter meneger stat ,
Ende men saels ons dienen te bat.''
De Fransche verzen 44-55 moesten natuurljk achterwege bljven ,
en de zes volgende verzen zjn zoowat ten naastenbj weergegeven.
En verder worden de vss. 64- 76 dan vervangen door de volgende
plaats :
!,Nu eest wel recht , sekerlike ,
Dat wi den toename van Heinrike
Seggen ende condich maken ;
svant die toenamen si sijn saken ,
Daer die mttn bekint mede es.
gvan Akenej , sijt seker des ,
Es sijn toename , ende es prochiaen
Te Cortbeke , alsict hebbe verstaen.'@
DE VERTALER VAX DIE ROSE.
aangeroepen , natuurlijk niet om Over zjne
geboorte te waken , maar om te zorgen : dat hj de Rose plukke ;
en Jupiter t dat hj hem ,in die bljthede'' mogen behouden ; 'lraltt ,
en dit rwant'' is al even onzinnig als hetgeen er onmiddelljk aan
voorafgaat ,
Dan wordt Lucina
233
M'ant hi wilt 1, desen boec al uut
A1' aken , daermen dat suete cruut
Sal vander minnen mogen kinnen.'' c??z.
lk geloof , dat uit de plaatsen , die wj vergeleken hebben , ten
duideljkste bljkt , dat de vertaler gedachteloos den Jan uit het
oorspronkeljke gedicht overnam , en in steè van weg te laten ,
wat in zjn werk niet paste t zich met woorden zouder zin behielp.
Om dit te doen uitkomen was het noodig zoo uitvoerige aanhalingen
uit de beide teksten te doen.
De afschrjver van het Comburger handsehrift heeft voor dien
onbruikbaren Jan een anderen naam in de plaats gesteld , terwjl
hj , behoudens kleine afwjkingen , met het Amsterdamsehe handschrift
eensluidend is. Eerst in de tweede aangehaalde plaats is
verschil, Jait wordt vervangen door M ichiel , hetgeen niets anders
kan
ook voor een afschrjver hield die zjn naam hier kad ingeschoven
zjn dan de naam van den afschrjver , welke missehien Jai%
om hem te vereeuwigen.
Hetgeen volgt , is
aan de regels
Nu eest wel recht , sekerlike'' el?c. ,
waarvoor hij het volgende geeft:
11Doch qtlaemt dat Heinric niet vulcaede ,
Ende Michiel hi endet mede.
Entie Heinric was prociaen ,
Ende Michiel adde de name onttken.
Ende bedi dat dese Heinrijc
Ons dienen aal ghetrauwelijc
Als hi de Rose heeft te sinen wille ,
Die nu van wanhopen zwighet stille ,
Nu comt Michiel , sijn gheselle ,
Een hovesch poertere , daer ic of telle-''
weder geheel gelijk aan .2 , totdat hij komt
234 DE VERTALER VAN D1E ROSE.
Biddic der Godinnen vri
Lucinen . . . . . .
M'ant hi ende M ichiel willen maken uut
Dit boec , daer men dat soete cruut
Sal vander minnen in moghen kinnen.'' enz.
Uit de vergeljking der beide lezingen bljkt vooreerst , dat de
afschrjver
heeft overgeslagen , en dat de afschrjver van C den onzin n0g meer
verbroddelde. lk zie
van A het een en ander uit den onverstaanbaren tekst
geen kans zjn tekst terecht te brengen of te
verklaren. W ellicht is ook hetgeen in .1. over den toenaam van
Heinric gezegd wordt , niet van dezen zelf af komstig , maar van
den afschrjver , ofschoon uit de verbroddelde lezing van C bljkt ,
dat er toch wel van een naam of toettaam sprake moet zjn geweest.
Dr. Franck is van eene geheel andere meening. Hj beweert
(S. 55) , dat de vertaler pdurchaus nicht sinnlos ûbersetzt hat.''
Hj vindt zelfs , dat deze rganz verstiindnissvolle Yerënderungen''
heeft aangebracht , behoudens de vermelding van Jan , die hier
niets te maken heeft. Maar geheel anders , zegt hj , is het met
Michiel in U, die geen bezwaar oplevert ; want de dichter : die
wel wist , dat aan het Fransche voorbeeld twee dichters gewerkt
hadden , bedoelde het volgende : Hj noemt eerst zichzelf en dan
zjn gezel , en vervolgt aldus : ,,1k denk zelf het werk ten einde
te brengen , a1s ik bljf leven. ls dat echter niet het geval : gaat
het mj zooals het Guillaume de Lorris gegaan is , dan zal mjn
gezel Michiel het werk voortzetten.'' W aarom z0u die gedachte
niet bj hem opkomen ? Hj werkte langzaam , en kon dus , met
het voorbeeld van den Franschman voor oogen , we1 zoo iets
vreezen. Maar h0e zou hj er toe gekomen zjn , tegen allen redeljken
zin aan , den Jean meê over te nemen ? W j mogen dus
dezen niet in de plaats van Michiel behouden , tenzj men den vertaler
t0t onzin bekwaam rekene , rwozu uns nichts berechtigt.''
Maar h0e kwam Jan dan in den tekst ? De afschrjver van 2
wist waarschjnljk t dat geen Michiel aan het werk deel had , wierp
dien naam daarom uit , en zette daarvoor , met het Fransche gedicht
voor zich , den naam Jan in de plaats.
Deze geheele redeneering steunt op deze twee regels :
Doch quaemt dat Heinric !1 niet vuldede ,
Ende M ichiel 11i endet mede-''
DE VERTALER VAN DIE ROSE. - FLANDRIJS.
Deze kunnen slechts aldus worden opgevat X ; en z00 Hendrik
het tweede vers al niet zôô geschreven heeft , zoo blijkt toch uit
het vorige duideljk genoeg , dat het dezen zin moet hebben gehad.
Misschien is endeweg te schrappen.'' Tot zoover Dr. Franck.
AIj komt het voor , dat in de geheele plaats , waartoe die twee
verzen behooren , zooveel geknoeid is , dat niet is uit te maken ,
wat er oorspronkeljk gestaan heeft. Maar om er uit af te leiden :
wat Franck er uithaalt : behoort meer verbeelding dan op historisch
gebied kan worden toegelaten. O0k dat de afschrjvers hun voorbeeld
naar het oorspronkeljke gedicht zouden hebben trachten te
verbeteren , wi1 er bj mj niet in.
Des te minder kan ik de verklaring van Franck aannemen ,
omdat ten slotte Michiel toch geen part of deel aan de vertaling
de
gehad heeft.
Ik ben nog van meening , dat mjne beschouwing dichter bj
waarheid is dan die van Dr. Franck ; maar laat daaromtrent het
eindoordeel aan bevoegden over.
Geheel zeker van zjne zaak is
Ofschoon hj het voor zentschieden
Fransche Jehan
Franck intusschen ook niet.
unmöglich'' houdt , dat de
zou zjn overgenomen ,kan men zich toch voorstellen
, dat de vertaler met zjn Jan een hem bekenden landsman
had willen noemen , sin der erotischen Poesie hervorgethan''
kon hebben , en dat de afschrjvers zich aan veranderingen
hadden schuldig gemaakt. Maar de uitkomst z0u dezelfde zjn ,
dat Heinric nameljk tot een anderen Nederlandschen dichter in
nadere betrekking had gestaan , dan tot eenig ander , die zich op
die zich ook
het gebied der erotischepoëzie verdiensteljk had gemaakt.
En nu tot den Flandrù's terugkeerende , merken wj op , dat
Franck het auteurschap van dit gedicht geheel willekeurig aan
dien vermeenden dichter Michiel toekent. Ofschoon Heinric , zoo
redeneert hj , de Rtlse zelf voltooide , pware het licht mogeljk ,
dat zjn vriend hem daarbj op de eene of andere wjze geholpen
had. In elk geval zou hj het werk met groote belangstelling hebben
gadegeslagen , en er zeer vertrouwd meê geworden zjn. Z00
ware het niet te verwonderen , dat hj, door zjne bjzondere be- @
kendheid met het werk en den persoonljken omgang met den
dichter , zich de eigenaardigheid zjner taal eigen gemaak-t , en
zeldzalne uitdrukkingen van hem overgenomen had . . . . Evenals
235
236 SEGHELIJN VAN JERUSALEAI.
bj de Ro'?e , z0o volgde Michiel ook bj den Roman n4/21 Lilltborclt
het werk van zjn vriend , en kende hj de deelen daarvan zooals
zj gaandeweg ontstonden ; en omgekeerd kreeg ook Heinric inzage
van Alichiel's eventueele geschriften.'' Op die wjze z0u de overeenkomst
van sommige plaatsen uit de beide romans verklaard zjn.
Ik kan met zoodanige breed uitgesponnen pvermuthung'' -
want voor meer geeft Franck haar niet
en houd liever aan het andere vermoeden
onmogeljk meêgaan ,
vast, dat beide gedichten
een gemeenschappeljken schrjver hebben gehad.
middeleeawsche ridderromans is die ,
welke den titel voert van Seglteljl't tltzp Jevltsaleltt 1). Te streng
misschien is hj door Van W jn gekarakteriseerd als een nsamenweefsel
van dwaze verdichtselen'' ; althans zoo oordeelt de jongste
uitgever, ofschoon hj erkennen moet , dat des dichters poging om
ons door de wonderen , die hier schering en inslag zjn ? te boeien ,
Een der laatste N' ederlandsche
jdel'' is gebleken.
Ook hier hebben wj te doen met een kind ? dat van zjne ouders
gescheiden is en allerlei zonderlinge avonturen trotseert om hen
terug te vinden. Het mystieke element peelt daarbj eene zoo
voorname rol , dat het gedicht het midden houdt tusschen roman
en legende. De meest wilde romantiek huwt zich daarin dan ook
aan de wansmakeljkste legende-wonderen.
was de zoon van Prides Segheljn van Jeruzalam en
diens
koning
moeder heefthem , onbekend met
zjne afkomst : doen opvoeden bj een visscher , daar voorspeld is ,
dat hj zjn' vader zal dooden. Later verhaalt zjne moeder hem
zjne afkomst. Gewapend met het zwaard , dat aan Petrus had toebehoord
, bedekt met een' xhalsberch'', die niet doorstoken k0n
worden , trekt hj uit op avontuur en maakt reeds spoedig het
vat daeruit G0d drauc'' een geessel met knopen vive'', zdrie
naghelen ons Heren'' , benevens ndie crone die God droech''
buit. Hj verlost zeven koningsdochtez's , bj wie hj zeven zonen
verwekt , later de Zeven W ijzen van Rome.
gemalin Blance:eur. Zjne
1) Naar het Berlijnsche handschrift en den ouden druk vanwege de A1 aatsch.
der Nedel-l. Letterkunde uitgegeven door dr. J. Verdam (Leiden , 1878). Serrure
gttf vroeger een fragment van een ander llandscllrift , eveu honderd regels ,
uit in het Vaderl. xlTlftseu?n 1'V , bl. l 45 vlg.
SEGHELIJN 5rAN JERUSALEAI.
Daarna wordt Segheljn vjftien jaren in Babylonië gevangen
gehouden. Intusschen worden de buit gemaakte reliquieën verborgen
gehouden door God , die hem elken Yrjdag in den kerker verschjnt.
Eindeljk verlost een engel Segheljn. Ten tweeden male
verlost nu Segheljn zjn o0m , den dwergkoning en trekt daarna
keizer Constantjn van Rome ter hulp. 's Keizers vjanden worden
verslagen en Segheljn wordt verloofd met 's keizers dochter Florette ,
nadat hj zjne vorige minnaressen afgezworen had. Hiervoor boette
hj : een verraderljk medeminnaar ontroofde hem zjn zwaard Rosebrant
, zoodat Segheljn gedood ware , indien de Moedermaagd
hem het zwaard niet had teruggegeven.
Met zjne zeven zonen en zjn neef Talifer trekt Segheljn nu
heen ter opsporing &an het Heilige Kruis. In zjne afwezigheid
worden de zeven moeders van Segheljn's zonen , door een boosaardig
hoveling gedood aan 't hof van Florette , bj wie ze a1s
camerieren'' dienden. Florette zelf ontkomt diens lagen door
de hulp van Gautier van Loriken , van wiens hof zj door een
verrader verbannen wordt. Op haar eenzamen tocht bevalt zj van
weldra sterft : en geraakt in handen een kind t dat van iemand , die
haar verkoopt.
Intusschenverkrjgt Segheljn na velerlei wederwaardigheden het
Heilige Kruis , dat hj later moet verdedigen tegen den reus
Glorilandes ; hj doodt dezen en komt daardoor in het bezit van
den balsem , waarmede Jezus werd gezalfd.
Op de zeereis huiswaarts vindt hj Florette , die schipbreuk had
geleden , op eene plank ronddobberen. Met veel pracht en praal
deden zj met het Heilige Kruis hun intocht in Rome. Allen t die
Florette leed hadden aangedaan , werden zwaar gestraft. Na den
spoedig daarop gevolgden dood van Oonstantjn en Helena werd
Segheljn keizer.
Zjn vader , koning Prides ? die aan eene doodeljke kwaal leed ,
hoopt op genezing door den balsem , dien Segheljn bezit. Als
pelgrim komt hj met de koningin in Rome ,
afwezig is , en maakt zich aan Florette bekend.
die de harteljke omhelzing van Prides en Florette gezien heeft ,
bericht aan Segheljn , dat de keizerin in 't paleis een' minnaar
verborgen heeft. Segheljn doorsteekt daarop 's nachts zjn' vader
en zjne moeder y waarna een engel hem openbaart wat hj misterwjl
Segheljn
Zekere Gades ,
237
SEGHELIJN VAN JERUSALEM.
dreven heeft. Florette sterft van schrik , en Segheljn doet vjftien
jaar ,,op enen boem'' boete als heremiet. Daarna werd hj tot paus
gekozen en leefde nheilichlike'' onder den naam van Benedictus.
W j hebben hier wederom een onvertaalden roman voor ons ,
maar ook al een , die ruim zooveel aan het geheugen als aan de
dichterljke verbeelding zjn oorsprong te danken had. Dr. Verdam
heeft daarop gewezen , vooral op de merkwaardige rnavolging van
tlen Flattdrjs'' 1).
Maar ook hier , evenmin als in den Roman wcf/l Limborch , of den
Flandr'js , eenige zweem van frissche voorstelling : het geheugen
heeft het voornaamste deel aan de samenstelling. De avonturen
der ridders van de Ronde Tafel en de wonderbare verschjningen
uit den Graal-roman komen ons ieder oogenblik in de gedachte ,
terwjl o0k aan de Karel-romans verschillende trekken zjn ontleend.
's Dichters naam staat niet vast : hj heette waarschjnljk Loy
Latewaert , en Verdam houdt hem voor een Vlaming. Men zou
haast zeggen , dat hj meer geschreven en zjne eer als dichter op
te houden had ; want hj smeekt om de hulp van de H. Maagd
bij zij n werk :
238
Soe dat ik ,1 blive in mijn ere ,
Sonder scande ende lachter
Van hem diet sullen lesen hier achter
Ende hoeren sullen , sijt leec of clerck-''
Omtrent den tjd , waarin hj leefde , kan geen twjfel bestaan :
geest en inrichting van het verhaal , zoowel a1s de matte stjl
bewjzen , dat het een voortbrengsel is van het tjdperk van uiterst
verval der ridderljke poëzie. Hart noch verbeelding wordt er door
aangedaan , want de vroomste bedoeling kan het volstrekt gemis
aan waarde in dit lapwerk niet vergoeljken. Dr. Yerdam stelt den
tjd der vervaardiging van dit werk tusschen 1330 en 1350 , pen
niet later'', vooral om de taal , die niet uit een tjdperk kan zjn
lang na Maerlants dood'' 2). Maar daarom is het hier niet minder
op zjne plaats.
Vermelding verdient evenzeer de Nederlandsche vertaling van
1) Inleiding tot zijne uitgave , bl. VI.
2) T. a. pl. , b1. 1V.
DE BORCHGRAVE VAN COUCHI.
De borchgrave van Cpzlfc//ï'', die waarschjnljk in denzelfden tjd
is vervaardigd als de Seghel'jn 1). Het Oorspronkeljke Fransche
werk , dat aan het onze tot voorbeeld verstrekte , is thans geheel
onbekend q ook van de vertaling , die een grooten omvang moet
gehad hebben , zjn slechts fragmenten te zamen ruim 3000
regels - overgebleven.
Het in Frankrjk zoo geliefde en in verschillende vormen bezongen
verhaal van den burggraaf van Couehi en diens liefde tot
de vrouwe van Fayel maakt er den inhoud van uit 2). ln het eerste
fragment wordt verhaald , dat de burggraaf bj gelegenheid van
't Pinksterfeest in Parjs zjne geliefde , Beatrjs , de gravin van
Famweel - deze nog niet ten volle verklaarde naam vervangt in
onze middelnederlandsche fragmenten het Fransche Fayel - terug
ziet : van wie hj vier jaren gescheiden was. Als koopman verkleed
woont hj de feesten bj , die koning Lodewjk houdt , nu zjn zoon
Karel den ridderslag ontvangt.
In het tweede fragment wordt medegedeeld, hoe 's graven neef
Eduard zjn oom Florant haat en dien achterdocht weette doen koesteren
tegen den heer van Couchi. Deze laatste komt ook in strjd
met Masebrouc , een bastaard van den hertog van Ardennen , die
hem zjn wettig erfdeel onthoudt. Omstreeks dezen tjd sterft koning
Lodewjk. Uitvoerig wordt diens plechtige uitvaart beschreven ,
die Beatrjs met Couchi weer samenbrengt. De jonge koning Karel
bewerkt , op verzoek van beiden t de verzoening van Couchi en
Beatrjs met den graaf van Famweel. De laatste behield evenwel
in zjn binnenste den ouden wrok !
Koning Karel werd luisterrijk il1 Reims gekroond , bj welk feest
Beatrjs de eereplaats aan 's konings zjde inneemt , terwjl Couchi
als oppertafelmeester dienst deed. Na afloop der feesten hervat
Couchi den strjd tegen Masebrouc , die den naam van Reinier had
aangenomen. Beide partjen hebben tal van aanhangers : Florant
heeft op aandringen zjner vrouw , doch met een kwaad hart ,
239
1) Prof. De Vries , die de eerst onlangs ontdekte fragmenten uitgaf LlhjdqscArpyf
rcn de àvaatschapplj der Nederl. Zefferlru/lde V1I , bl. 97-250) denkt
aan het midden der 14e eeuw.
2) Men vergelijke over de verschillende bewerkingen de belangrijke inleiding
van prof. De Vries.
240
Couchi 2000 man geleverd. Reinier weigert den strjd door een
tweekamp met Couchi te beslechten. Er volgt nu een algemeen
gevecht tusschen de beide legers , waarin Couchi met den bastaard
strjdt.
Den aEoop vernemen wj niet , daar de tekst hier afbreekt. Of
ons gedicht met het Fransche dezelfde bloedige ontknooping gemeen
heeft gehad , is niet uit te maken , doch de uitgever acht het zeer
waarschjnljk 1). Deze bewerking wjkt , ondanks enkele punten van
overeenstemming , geheel af van de bekende Fransche verhalen.
Uit inhoud , taal en stjl leidt de uitgever af , dat de vertaling
niet jonger dan 1350 , niet ouder dan 1330 is. De geheel onbekende
vertaler kweet zich goed van zjne taak , er is gang en
leven in ; waar hj personen sprekende invoert , zelfs bezieling en
gloed. Zeer zeker is het gedicht in zjn geheel , niet alleen door
de afwisseling en verscheidenheid van tooneelen , maar ook door
den lossen en sierljken verhaaltrant , voor onze voorvaderen eene
boeiende lectuur geweest ').
DE BORCHGRAVE YAN COUCHL
T. a. p1. bl. 23 van den afzonderlijken afdrtlk.
T. a. p1. bl. 35.
AUGUSTIJNKEN YAN DORDT. - W ILLEM VAN HILDEGAERSBEROH.
Wj komen tot enkele
toemd waren en met wier
sprooksprekers, die in hun tjd zeer bewerken
wj tameljk wel bekenll zjn :
van Dordt en Willem van Augustjnken llildegaersberch.
De eerste bloeide omstreeks de jaren 1350- 1370. Zjn naam
komt zeer dikwerf voor in de grafeljke rekeningen van Holland
en Bloys.
In een
kroning
haaldeljk
burg , in
te geljker tjd met Mr. Jan van Vlaardingen.
In 1362 sprak hj te Antwerpen voor den Hollandschen Graaf.
Hj bevond zich reeds sedert geruimen tjd in Brabant , want zes
weken vroeger treft men hem te Mechelen aan , sprekende voor
zjner gediehten treft men eene toespeling aan op de
van Keizer Karel IV in 1355. In 1358 liet hj zich heraan
het Hollandsche Hof hooren : in September te Rjns-
November en December te 's-Gravenhage , de laatste maal
den Heer van Bloys.
was hj weer rin den Hage'', aan het grafeljk
Hof , waar de Heer van Bloys hem zes mottoenen schonk. W einige
maanden later tradhj voor denzelfden heer te Gorinchem op.
In Februari 1364 vinden wj hem te Schoonhoven , in 1366 te
Brussel , en een jaar later zoowel te Bergen in Henegouwen als
ïe Utrecht ; eindeljk in het laatst van 1368 te Aken , telkens in
het gevolg van den Graaf van Bloys.
Na dat jaar komt zjn naam in de rekeningen niet meer voor ,
zoodat hj waarschjnljk omstreeks 1369 gestorven za1 zjn.
Hj was , zooals duideljk bljkt , een rondreizende sprookspreker t
van wien wj niets weten te vermelden , dan dat hj in de aanzienlijkste
kringen vrij hoog stond aangeschreven.
aoxcKBl-oz'r , Ned. Letterk. M iddeleeuwen. 11 , 4e druk.
Een jaar later
242 AUGUSTIJNKEN VAN DORDT.
Betrekkeljk weinig is 0ns van zjne gedichten overgebleven 1) ,
maar genoeg om hem en den smaak zjns tjds te beoordeelen.
Zjn talent was niet boven het middelmatige verheven : hj munt
noch door dichterljke verbeelding , noch door vorm uit. De' laatste
is zelfs vrj slordig.
De inhoud zjnez gedichten is of moraliseerend of allegorischmystisch.
Nu eens geeft hj zedelessen , die hem doen kennen a1s
een dichter uit Maerlant's school, en tuchtigt hj de verdorven zeden
zjner tjdgenooten ; dan vermeit hj zich in eene mystieke verklaring
van het getal zeven , of moraliseert over het verband tussehen
de kleuren van het adelljk blazoen en de verschillende tjdperken
des menscheljken levens. Elders levert hj eene droge wjsgeerigmoralistische
bespiegeling over de Drieëenheid , naar aanleiding
van het begin van het Evangelie van Johannes , of we1 eene beschouwing
over de wisselvalligheid van alle aardsche goed.
De allegorie j de lief hebberj van die dagen t wordt niet door
hem versmaad. Zoo bevat zjn gedicht De borch ran FrpzfAglryc
eene niet onaardige , hoewel gezochte allegorische beschrjving van
het hoofd eener jonkvrouw. Het Scheepje is in denzelfden smaak.
De dichter vertelt daarin , h0e hj de Merwede afvaart en landt
bj een kasteel , waar zeven K oninginnen aan de vensters staan ,
terwjl honderd schoone vrouwen bezig zjn met het bouwen van
een schip. Dat schip zelf heet zsekerheit'' en de verschillende
deelen van het tuig hebben allegorische namen. Op dit schip
moesten de zeven Koninginnen worden ingescheept , die t0t groot
nadeel van rust en vrede uit menig land verstooten zjn. Zj heeten :
Verstand , Standvastigheid , Eerbaarheid , Trouw , Gerechtigheid ,
Matigheid en Mildheid.
Toen deze het kasteel verlaten hadden , bleef het in de hoede
van Vrouw
gevuld , staat thans ledig , want hare vjanden , de verpersoonljkte
ondeugden ) zijn in groot aanzien. De Vrouwe, die den dichter dit
alles uitlegt , heet pontfermicheit-'' Het besluit is eene bestraëng
van ridderen en knapen , die de zusters van Vrouwe Eere verjaagd
Eere ; doch haar hof , eertjds met ridderen en knapen
hebben. W aarschjnljk werd dit gedicht geschreven kort nadat
1) Verscheiden zijner gedichten zijn gedrukt in het derde deel van Jhr.
rh. Blommaert's Oudvlaemsche :etfîkifen.
W ILLEM YAN HILDEGAERSBERCH.
Hertog Albrecht Ruwaard van Holland geworden was (1358). Het
ziet op den treurigen toestand des lands na het uitbalsten der
Hoeksche en Kabeljauwsche twisten ; en juist daarom vond het ,
ondanks het gebrek aan dichterljke gedachte en den ongekuischten
vorm , zeker een gewillig oor.
Uit alle gedichten van Augustjnken bljkt , dat Poëzie en smaak
geen vereischte meer waren om opgang te maken zelfs in de
hoogste kringen. Hetzelfde bewjzen ons de meeste stukken van
W illem van Hildegaersberch.
243
Grafeljkheidsrekeningen
twintig maal voor van 1383 tot 1408 1). Gewoonljk sprak hj voor
den Graaf te 's-Gravenhage : eenmaal (1390) te Middelburg. I'Ij
voerde zjn naam naar het dorp in den omtrek van Rotterdam ,
waar hj was geboren. Van zjne levensgeschiedenis is zeer weinig
bekend : men weet alleen , dat aan zjne opvoeding niet veel was
ten koste gelegden dat hj waarschjnljk , door zich met rjke lieden
te willen geljkstellen , en te leven pals een baroen , die oyermoedich
is ghestelt'' terwjl hij maar zmaet van goede'' ) was , zichzelf
tot armoede gebracht had. Geen wonder dan ook, dat hj bjna een
volslagen vreemdeling was in de letterkunde van zjn tjd. Hj had
in vele landen rondgezworven , bereikte een vrj hoogen ouderdom
en was a1s dichter en spreker in de adelljke wereld zeer gevierd.
En toch heeft hj als kunstenaar weinig te beduiden.
Een groot aantal stukken wordt hem toegeschreven , welke echter
misschien niet alle van zjne hand zjn , ofschoon de verschillende
handschriften , die wj kennen , ze alle bevatten , hetgeen toch voor
de identiteit des dichters pleit. Die , waarop hj stellig recht schjnt
te hebben , bestaan hoofdzakeljk uit moralisatiën , mystieke bespie-
.gelingen , allegoriën , meestal gerekt , langdradig t zonder verheëng
of poëzie. Slechts hier en daar loopt er een levendig vertelsel ,
zelfs we1 eens eene gelukkig geslaagde boerde onder 2). Van zjne
moraliseerende stukken zjn die verreweg de beste , waar hj , alge-
Deze dichter komt in de Hollandsche
1) Dr. Verwijs heeft in zijne straks te noemen uitgave de plaatsen uit de
rekeningen nog eens opgesomd , Inleiding , bl. VII- VIII.
2) B.v. Vanden waghen of Vandelè paep die st/n baeclc ghestolen ?cerf , of
Vanden monick.
AVILLEAI YAN HILDEGAERSBERCH.
meenheden
zeden en
w as van
daarlatende , het gebied der actualiteit betreedt en de
ongerechtigheden van zjn eigen leeftjd hekelt. Verwjs
meening , dat hj eigenljk het slachtofer van den geest
zjns tjds was ; want dat hj rvoor het mystiek gekwezel , het
stichteljke gebeuzel alle gaven miste , en schipbreuk leed , a1s hj
er zich aan waagde'' ; maar dat hj , rhoewel op verre na geen
dichter van den eersten rang , toch op vele plaatsen niet onverdiensteljk''
is geweest (bl. XI).
Inderdaad , hj was b.v. niet blind voor natuurschoon. Dit leert
de aanvang van enkele zjner gedichten 1). B.v. in dat Vanden
zyp6rz? ende rander linde (no. XCIX) , geeft het zien van
Die doern schoen , van zoeter lucht,
Die linde groen al daer byneven''
hem aanleiding tot deze ontboezeming over de Meimaand :
Die Meye mach !, wel draghen croen
Voer alle tyden binnen den jaer ;
W ant waer hi comt , dats openbaer ,
M en sieten vriendelic ontfaen:
Hi doet die heyden groene staen
Entie cleyne voghel singhen ,
Lover uten bome dringhcn ,
Daer si hem selven mede verchieren.
Crude wassen menighertieren
Opten berch ende inden dael ;
M en hoort wel an die nachtegael,
svanneer die M eye comt an hant.'f
En de beide boomen , waarover hj zal handelen , schildert hj aldus :
sAlthans soe vandic een ghelijcke
Bider doern , die daer stoet
Mit scarpen tacken we1 behoet ,
Soet van roecke , rijc van bladen.
In sijnre stammen was gheladen
Sonderlinghe hardicheit.
Oeck merct ic an die' linde breit ,
Dat si had een zoeten naem ,
Hoer telghen , bladen , wel bequaem
Aen te scouwen , a1s mi dochte.
1) Dit is reeds Opgemerkt door Dr. G. Kalf, Het Lied in d6 Midd6l66uwen ,
b1. 348 , 371.
AVILLEAI VatN HILDEGAERSBERCH. 245
Die die linde wel besochte ,
M en souder sachticheit in vinden-''
Toch behelst het gedicht niets anders dan eene dorre bespiegeling.
Men hoore hem o0k in dat Vandeî. liever lf/f (no. L1V) :
,1A1s die winter was gheleden
Entie zomer over medezl
In sijnre cracht begonste te rysen ,
Als natuer hem doet bewisen ,
Quam ic ghegaen daert schone was.
Lover, bloemelt ende gras ,
Sachmen daer lustelic openbaren ;
Der M eyen her mit sinen scharen
Quamen ghestreken moghentlijcke ;
Van zoeten sanghe waren sy rijcke ,
Die voghelkijns in haer verblyden-''
Ik wjs eindeljk op de liefeljke beschrjving , waarmede het gedicht
Vanden psf#6zl ende randen ./pp#Ac?z (no. XXXII) aanvangt :
Als die somer was gheresen ,
Soe dat die daghen mochten wesqll
Opt alre lancste vanden jaer ,
Die nachten cort , dat weder claer ,
Die vruchten vol van horen doene ,
Die velden rijck , die wouden groene ,
Berch ende da1 van douwen nat ,
Doe ghine ic in enen smalen pat
Itecht als die dach begonste te glymmen.
Die lewerijek sachmen opwarts clymmen
Mit horen vlederkijns nader lucht ;
Hoer sanghe maecte zoet gherucht
Anden velden an allen zyden ;
Een trurich hert mocht hem verbliden .
Dat noch quam op sulken pas.
An enen bosch , dat schone was ,
Soe lach dit padekijn ghestrect.
Die nachtegael was oeck verwrect ,
Mit dat si den dach vernam ;
Den anderen voghelen boven clam
Alit horen stemme , mit horen sanghe.
Nae desen tijt en wast niet langhe ,
Die dach en hadde den nacht verwonnen ;
Het quam int risen vander zonnen ,
Die tijt verclaerde hoer al te male-''
W ILLEM YAN HILDEGAERSBERCH.
Intusschen rde dichtkunst was hem (ten slotte toch grootendeels
niet meer dan) een beroep , een middel om in zjne levensbehoeften
te voorzien'' (bl. XVIl).'
Het merkwaardigst voor ons zjn zjne geschied- en staatkundige
gedichten , waarvan een enkel nadere vermelding verdient , b.v.
dat , getiteld : Van, tregimevtt ran goeden heeren , waarin de 1of
gezongen wordt van Floris V en W illem III , die orde en veiligheid
en zoodoende ook burger en koopman beschermden. Aan de
van den laatste is de stof ontleend geschiedenis tot het stuk Vai't
drien cpr63z , waarin betoogd wordt , dat de beste keuze , die een
Yorst kan doen t de liefde zjner onderzaten is. Hoe dierste .pcrfg?z
in Holland gvczzl6zl is van het grootste belang.voor de geschiedenis
der Hoeksche en Kabeljauwsche twisten. Dit stuk behoort tot des
sprekers eerste gedichten , en droeg zeker niet weinig bj om de
aandachtop hem te vestigen.
W illem Van Hildegaersberch beschouwde bljkbaar de roeping
des dichters als van geheel practischen aard : zjn hoofdstreven is
verbetering
het tafereel ,
tjdgenoojen. Eh daaraan was wel behoefte ; want
hj ons van hunne zeden ophangt , is vrj treurig.
Hj schildert ons de zelfzucht van alle standen als de oorzaak der
bedroevende staatkundige twisten. Voor vergeljkende zedekunde is
de uitgave zjner werken , ons door Verwjs en Bisschop geschonken 1),
hoogst belangrjk : men kan er uit zien , of wj in vjf eeuwen al
zJi'ner
dat
dan niet zjn vooruitgegaan. Alerkwaardig is de reactie ten voordeele
van het Grafeljk gezag , die allerwege in zjne gedichten
doorstraalt , hetgeen aan zjne didactiek eene eigenaardige tint geeft.
XZatheid en levensmoeheid'', zegt Verwjs 2) , pstralen in (zjne)
laatste gedichten bjna overal door ; het o0g wordt omhoog gericht
naar een beter vaderland , en menig bitter beklag ontsnapt aan
's dichters mond , dat de sscone exempelen ende goet'', die hj voor
de heeren had gesproken , z0o weinig vrucht hebben gedragen ,
dat hj zoo menigmaal ran doofmans doer'' had geklopt. Elders
weder deelt hj ons zjne overpeinzingen mede betrekkeljk dood
en eeuwigheid , die hem door het hoofd woelden , toen hj rmit
1) Gedichten van Willem van Hildegaersberch , uitgegeven door Dr. JF. Bisschop
en Dr. E. Ferwïjs , (*s Gravenhage , 1870).
5 T. a. p1., Inleiding , bl. Y1II.
W ILLEAI VAN HILDEGAERSBERCH.
siecten wert ghevant'' ; dan weer laakt
willen wesen'' ; en telkens is het de
vaert'', aan den eeuwigen rechter , die den grondtoon zjner bespiegelingen
uitmaakt.'' Men ziet , dat hj afgemat en uitgeput was ,
toen zjne loopbaan ten einde spoedde.
hj het , dat ndoude jonc
gedachie aan pdie langhe
Is de didactische inhoud zjner gedichten op zichzelf weinig
aesthetisch , dit wordt door de behandeling maar spaarzaam vergoed
; want in steè van dichterljke schildering zien wj meestal
ook de beste gedachte op dorre , gerekte wjze voorgesteld , en
in een vloed van weinig beteekenende woorden verwaterd. Men
zou zeggen , dat hj zich Augustjnken tot model gekozen had :
overigens schjnt bj slecht op de hoogte van de letterkunde. Evenwel ,
Maerlant's strophische gedichten waren hem mhschien bekend.
Stellige vertrouwdheid toont hj alleen met het gedicht Valt neghen
den besten , en vooral met den Lekenspiegltel ,
Die menighe wijsheit binnen heeft,
Ende elken dichter leringhe gheeft,
'W at hem mit rechte toebehoert''
zooals hj in het gedicht Tos Ghilden (no. LXI)zegt. Hj nam
daaruit zelfs eenige hoofdstukken over. Eindeljk maakt hj herhaaldeljk
toespelingen op den Reinaert.
Die toespelingen , in verband met enkele andere opmerkingen ,
hebben mj zelfs de gissing doen opperen 1) , dat W illem van
Hildegaersberch zich wellicht aan eene omwerking van dit populaire
gedicht waagde. In hoeverre die gissing houdbaar is , zullen
wj in een volgend hoofdstuk onderzoeken.
1) In de eerste uitgave van dit werk , I D., b1. 337 vlg. Daartegen is
Dr. Verwijs opgekomen in de Inleiding tot de Gedicbten rcn Willem rcn
H ildegaersberch , bl. XIX vlgg.
1V.
OMW ERKING YAN DEN REINAERT.
Slaan wj eerst een blik op den inhoud van die omwerking , ten
einde dan de vraag te overwegen , of zj aan W illem van Hildegaersberch
mag worden toegekend.
Het oude gedicht 1) is daarbj geheel behouden , alleen van een
anderen proloog voorzien en van een gewjzigd slot. Daaraan
wordt dan een vervolg van het verhaal , een tweede boek , zooals
men het genoemd heeft , vastgeknoopt. De vos verlaat zjnen burcht
niet : de Koning verlengt den hofdag en nieuwe aanklachten worden
tegen Reinaert ingebracht. Nobel , doof voor elken raad , roept
zjnen heirban op en wil Maupertuis gaan belegeren. Grimbert
snelt heen om zjn o0m te waarschuwen. Zj begeven zich te zamen
naar het hof , waarbj Reinaert , evenals in het oude gedicht, , zjne
zonden biecht. Hj krjgt de absolutie en wordt nog geprezen om
het verstand , waarvan hj bj zjne schelmstukken bljk had gegeven.
Ten hove gekomen , beweert hj onschuldig te zjn aan al
wat hem ten laste gelegd wordt. De Koning verwjt hem echter
het onlangs gebeurde met Cuwaert's hoofd , en dit doet Reinaert
verbleeken en stom staan. Vrouw Rukenau , de apin , Reinaert's
nicht , treedt tusschen beiden en maant den Koning , in eene rede ,
doorspekt met aanhalingen uit Seneca en den Bjbel , tot goedertierenheid
aan. Zj herinnert aan de fabel van den man en de
slang , om aan te toonen , dat Reinaert 's Konings roem bevorderd
had door hem een wjs vonnis te doen slaan. Buitendien zou het
niet verstandig zjn Reinaert's machtige nabestaanden te ontstemmen
door het hoofd huns geslachts streng te vervolgen. Reinaert krjgt
nu verlof zjne zaak te bepleiten. Hj is verbaasd , zegt hj, over
hetgeen hj van Beljn's boodschap hoort. llj had hem drie kost-
1) Zie boven , 1 D. , bl. 360-390.
VERYOLG VAN DEN REINAERT.
bare kleinooden mehgegeven voor de Koningin , en betreurt het
bitter , dat ze verloren zjn. Hj geeft eene breede beschrjving dier
kostbaarheden , waarbj
Yoorts herinnert hj den
verscheiden fabelen worden ingelascht.
Koning , hoe de oude Reinaert ,die een
groot geneeskundige was , en te Montpellier gestudeerd had , 's Konings
vader door eene wolfslever van eene doodeljke krankte genezen
had , en hoe Isengrim weigerachtig was geweest om zich
voor zjn Heer op te o/eren. Dezelfde gehechtheid aan den Koning
was op den Reinaert overgegaan : hj heeft dat onder
anderen getoond bj gelegenheid , dat hj met den Koning en den
wolf jagende , beter dan Isengrim den buit verdeeld had. Hj zou
nog meer voorbeelden kunnen bjbrengen , als de tjd het gehengde.
Die rede , doormengd met zedespreuken en bespiegelingen , stemt
Koning Nobel tot genade ; en reeds waande Reinaert vrj van daar
te kunnen gaan , toen Isengrim opnieuw tusschen beiden kwam
en hem nogmaals velerlei mishandeling , hem en zjner vrouw aangedaan
, verweet. Reinaert trachtte al die aanklachten te ontzenuwen
en zjne schuld op zjne wolf , begrjpende ,
dat er met pleiten niets te winnen viel , daagde zjn tegenstander
tot een gerechteljken tweekamp uit.
slachtofers te laden. De
Reinaert was daar weinig mede gediend ;maar degedachte,dat
* Jonïen
Isengrim van zjne klauwen beroofd was , d%d hem de uitdaging
aannemen. Zjne magen bleven dien nacht bj hem. Vrouw Rukenau
deed hem kaal scheren en met olie insmeren , opdat men geen vat
aan hem mocht hebben. Zj gaf hem den raad zooveel mogeljk
te drinken en dan op de kampplaats zjn ruigen staart met het
gedronkene te bevochtigen en daarmeè den wolf in de oogen te
slaan 5 hj moest zjne ooren plat tegen het hoofd houden en zjne
tegenpartj met zand in de oogen werpen. Eindeljk sprak zj eene
tooverspreuk over hem uit, die hem onverwinneljk zou maken.
Men liet nu den kampioen wat slapen , en 's morgens bracht de
otter hem een eendvogel voor zjn ontbjt. Zoo gesterkt verscheen
hj in het krjt. De strjd was levendig ; maar eindeljk raakte een
van Reinaert's pooten in Isengrim's muil , en nu zocht hj zich door
schoone beloften te redden : hj wilde voor hem ter bedevaart
gaan , zjn dienstman zjn en voor hem jagen. Maar lsengrim weigerde
naar hem te luisteren : hj somde al zjne grieven nogmaals
op , en dat verdubbelde zjne woede. Inmiddels greep Reinaert
249
VERVOLG VAN DEN REINAERT.
ongemerkt met zjne vrje hand hem heftig in eene zeer gevoelige
plaats. Isengrim viel t van pjn vermand , in onmacht , en Reinaert
sleepte hem al slaande en stootende door het krjt.
De Koning kwam tusschen beiden. Reinaert werd natuurljk
vrjgesproken , tot 's Konings geheimen raad .en souverein-baljuw
over heel het land benoemd. Het geheel wordt besloten met eene
moralisatie over de lieden rdie connen Reinaerts conste.''
Terwjl de oude dichter de avonturen van Reinaert bezong ,
omdat ze pin Dietsce onghemaket bleven'', zei de omwerker en
navolger : seen deel es daer afterbleven.'' Dat vulde hj aan ; en
het is met dat gedeelte , dat wj ons hier alleen bezig houden.
Als de bronnen , waaraan dit toevoegsel is ontleend , worden o0k
hier pwalsche boeken'' vermeld ; maar toch is de verhouding tot
het oorspronkeljke nu geheel anders dan in het oude gedicht. De
navolger heeft ontwjfelbaar verschillende onderdeelen (branchesj
van den Franschen Renart gekend ; maar bj zjne bewerking raadpleegde
hj even stellig alleen zjn geheugen , zoowel wat verschillende
ingelaschte episoden , als wat het hoofdverhaal betreft. Z0o
tot dit laatste waarschjnljk de zoogenoemde negentiende branche
werd zoo door en door gewjzigd gaf , zj , dat er zelfs
sprake van navolging kan zjn.
rade gaan met het geheugen , in steê van met geschreven
bronnen , zou pleiten voor de stelling , dat Hildegaersberch , die
zoo weinig vertrouwd bljkt met de geschreven Letterkunde , de
omwerker was. Dat de navolging niet van vöpr zjn tjd dagteekent
, bljkt uit de pdonrebussen ende bombaerden'', waarmeè de
Koning Reinaert's slot wil beschieten (vs. 3753, 3811). Het gebruik
van dergeljk geschut en van buskruit schjnt , in Holland
althans , niet hooger dan tot de helft der veertiende eeuw OP
klimmen. Van buskruit wordt het eerst gewaagd in 1351 , bj de
bestorming van het kasteel van Rozenburg door de Kabeljauwen ;
te
en vdonrebussen , cruyt , loot'' komen in een staatsstuk van 1374
voor 1) ; dus even voor Willem's bloeitjd 2).
aanleiding
nauweljks
Dat te
250
1) Wagenaar , Vaderl. Nlforl'e, Ille D. , b1. 279 , 307.
:) Een te Rome alvermogende Kardinaal van Valois , van wien vs. 4606
gesproken wordt, heeft Mrillems niet kunnen opsporen. Is het gewaagd hem
te herkennen in dien Filips van Alentpn , uit het huis van Yalois , die in
IS HILDEGAERSBERCH DE DICHTER?
Er z0u voor de hypothese van zjn auteurschap eene schaduw
van bewjs gewonnen zjn , wanneer uit te maken ware , dat de
navolger en omwerker ook W illem heette. Daaromtrent is echter
niets met zekerheid te zeggen. W aarschjnljk is het , daar hj
anders wel zjn naam in den veranderden proloog zou geschoven
hebben. Maar zoo hj al W illem heette , volgt daaruit dan ook
maar met waarschjnljkheid , dat het onze Spreker , Willem van
Hildegaersberch , was ?
Uit de taal van den Reinaert is zeker
Er komen uitdrukkingen in voor , die bepaald naar Holland wjzen
(ape , stier , bunsing) , terwjl wederom anderen stellig Vlaamsch
gekleurd schjnen (musont , fluwjn , kerspetten). Men vindt hier
geen bewjs te putten.
voorts woorden en zegswjzen , die Hildegaersberch eigen zjn ;
maar dit kan bloot het gevolg daarvan wezen , dat wj met geschriften
uit een zelfde tjdvak te doen hebben. Elders neemt men
hetzelfde
Ook in
verschijnsel waar.
manier en denkwijs is overeenstemming tusschen de
gedichten van Hildegaersberch en het vervolg op den Reinaert.
Hier zoowel als daar beklaagt de dichter er zich over ) dat zjne
openhartige taal hem ondank heeft op den hals gehaald 1) ; hier
'zoowel als daar komen geljksoortige moralisatiën voor , en is
b. v. de omkoopbaarheid der rechters een met warmte behandeld
onderwerp.
Maar ook die punten van overeenkomst geven den doorslag
niet ; en daar staat tegenover , dat alle plaatsnamen 5 , die in den
Reinaert voorkomen , Vlaamsch zjn , hetgeen van een Hollandsch
dichter , hoe bereisd ook , toch kwaljk te verwachten is ; te minder ,
1378 door Urbanus V1 tot Kardinaal en tot zijn Vicaris-generaal benoemd
werd en van de meest uitgebreide macht werd voorzien ? Hij viel kort daarop
in ongenade en verloor zelfs den lkardinaalshoed , die hem echter doar Boni.
facius IX in 1389 teruggegeven werd.
Bevat de Relnaert werkelijk eene toespeling op dezen prelaat, hetgeen ik
voor zeer aannemelijk houd , dan werd de omwerking waarschijnlijk tusschen
1378 en 1389 geschreven.
1) Verg. Reiitaert , vs. 7:33 vlp, en Hildegaersberch , Gedichten , no. LII,
b1. 102.
:) Dat in vs. 9292 wase moet gelezen worden , in steê van iklase, is voldingend
bewezen. Zie Verwijs , t. a. p1., b1. XX .-XXI.
252 HILDEGAERSBERCH SCHIJNT DE OMSVERKER NIET.
daar de genoemde plaatsen alle klein , van geen beteekenis en
dus ter nauwernood bekend waren.
Als men nogmaals zorgvuldig gewikt en gewogen heeft , moet
men erkennen , dat er in 't geheel geen voldingende bewjzen zjn
aangevoerd om vast te stellen of aannemeljk te maken , dat
W illem van Hildegaersberch de vervolger en omwerker van den
Reinaert is geweest ; en dat , ofschoon de vraag nog niet volkomen
is opgelost ,
opmerkingen van Dr. Yerwjs , om het vermoeden te wettigen , dat
niet onze sprookspreker , maar dat stjdens Willem van Hildegaersberch
aan 's Graven h0f sprak , een 'Nctzvldc/l: tjdgenoot den
toch genoeg gewicht moet worden gehecht aan de
Reinaert dichtte-''
Dit staat in allen gevalle vast , At de omwerking van het
merkwaardige gedicht stellig in het laatste kwart der veertiende
eeuw , en niet vroeger tot stand kwam 1).
Nu de vraag : hoe heeft de omwerker rest nog zich van zjne
taak gekweten ?
Ofschoon het toevoegsel niet zulk eene gesloten eenheid uitmaakt
als het oudere gedicht , en hoewel Iliet onduideljk bljkt ,
dat verschillende van elkander onafhankeljke
een mozaïek zjn vereenigd , moet men toch erkennen , dat dit
niet zonder talent heeft plaats gehad '). De grootste verdienste van
den navolger bestaat daarin , dat hj doorgaans het karakter der
dieren , geljk zjn voorbeeld die zoo meesterljk had gepenseeld ,
trouw heeft bewaard. Overigens bestaat er tusschen beide deelen
avonturen hier tot
een groot verschil, niet alleen in spraakvormen 3) , maar in den
geheelen geest. Duideljk zien wj, dat de dichter in een anderen
tjd leeft , waarin de frissche epische toon heeft moeten wjken
voor didactieche vormen , voor redeneering en zelfs geleerde pralerj.
A sopische fabels worden bj herhaling in het gedicht gevlochten ,
op romans en geleerde werken vindt men toespelingen gemaakt ,
1) srDeze meening wordt door de taalvormen over het geheel bevestigd-'f
J. W . Muller , De fcclrorp?en rcn Reinaert I en 11 LTvdschrkft voor Nederl.
taal- en letterkunde V11, b1. 1).
;) Zie vooral dr. J. W . Muller , De oudere en de pbplere beîcerking van den
Aeslcerf. Amsterdam , 1884.
3 Zie het hierboven aangehaalde opstel.
BEOORDEELING VAN HET GEDICHT.
en geen der dieren laat , z0o min als de dichter aan het slot van
zjn werk , de gelegenheid voorbjgaan , om zjne wjsgeerige beschouwingen
over de maatschappj en al het bestaande aan den
man te brengen.
Ondanks die redeneering en de didactische strekking heerscht
er toch veel levendigheid in de voorstelling t waarbj vooral de
schildering van den kampstrjd uitmunt.
Reeds vroeg zjn beide deelen aangemerkt geheel
uitmakende. Dit ging , eerst in eene Nederduitsche berjmde
vertaling over , voorts in Hollandsch Proza , reeds in 1479 te
als slechts één
Gouda gedrukt.
Zoo groot was de indruk , dien het gedicht maakte , dat het naar
de Nederduitsche bewerking in bjna alle talen van ons werelddeel
werd vertolkt , en zoodoende t0t op heden populair bleef.
Het is eene verdienste op zichzelf van den omwerker , dat zjne
toevoegsels die bljvende populariteit niet hebben in den weg gestaan.
253
DIRK POTTER.
Het laatste groote gedicht der eigenljk-e middeleeuwen , waarbj
wj hebben stil te staan t is Del- J.fïylzldzllp:.p van Dirk Potter 1).
De dichter was een gegoed Hollandsch edelman ) omstreeks 1370
geboren :). Hj was minstens sedert 1402 3) tot 30 April 1428 , den
dag van zjn overljden , geheimschrjver van de verschillende elkander
opvolgende graven van Holland. Buitendien was hj een tjd
lang , tot in het begin van 1409 , toen hj eene verre reis ging
ondernemen , Baljuw van den Haag. Reeds zjn vader , Gerard
Potter, komt al in 1363 voor a1s Secretaris van hertog Albrecht.
Dirk's verschillende meesters , van W illem VI af , tot Filips van
Borgondië toe , schjnen veel vertrouwen gehad te hebben in zjn
diplomatiek beleid : allen hebben hem bj herhaling met allerlei ,
ook gewichtige , zendingen belast 4). Eene daarvan bracht hem in
1411 naar Rome , waar hj zich meer dan een jaar ophield 5).
Gedurende zjn verbljf te Rome , dus in 1412 , heeft hj zjn
gedicht , dat eene soort van .4,3,: amandi is , vervaardigd 6).
1) Uitgegeven door P. Leendertz , AVz. in de merl-en der Fereenùfn: fer
berordering der oude Akd. Letterkunde , 2 dln. (Leiden , l 845-47).
:) 11 B , vs. 2465 zegt hij , dat hij over de veertig jaren oud was.
') Zie Kluit , Geschiedenis det. Staatsre.qering enz. , V , bl. 278. Reeds in de
Hollandsche Grafelijk-heidsrek-ening van 1405/6 komt Dirc Pottersg:knechf' of
clerc'' 1: lleestgezl voor.
A)
s)
enen
g.
te huescheden
Zie de Inleiding van Leendertz , bl. XIV- XIX.
In de Grafelijk-heidsrek-ening van l4l 1/2 leest men : l,ltem (30 Januari)
bode , die van Rome quam
h., an sinen rade ende anden
met alrehande Dirc Potters brieve an m.
tresorier , rorende van alrehande gestande ,
geg. 2 fr. cronen-''
6) Zie I B., vs. 85 vgg. Ik maakte vroeger uit 11 , vs. 2238 op, dat het
werk eerst na fs dichters terugk-omst uit ltalië geschrevezl was. De variant
toont , dat ik mij bedroog.
PER MlxxExLoEp. 255
Hj schreef het tot rtjtcortinghe'' van eene xminnentlike schone''
(1 , 69) 5 maar ook tot onderricht en waarschuwing voor anderen ,
Hoe si by maten sullen minnen
Ende die liefde sedelic draghen-''
Het werk is verdeeld in vier boeken , die e1k een afzonderljk
deel van het onderwerp bevatten. Het eerste handelt van pghecke
minne'' het tweede van rgoede reyne minne'', 1 die weder in vier
graden verdeeld wordt , waarvan de drie eersten hier worden beschreven.
Het derde boek bevat de rongheoerlofde minne''; het
vierde , de sgheoerlofde minne'' in den vierden graad. Dit alles
wordt niet alleen beschreven , maar door veelvuldige voorbeelden
opgehelderd. Die voorbeelden zjn mingevallen , welke meer of minder
uitvoerig bewerkt zjn , en het grootste gedeelte van het werk
vullen. De dichter verhaalt ze t omdat plastische voorstelling trefeljker
werking doet en zich beter in 't geheugen prent dan eene zedeles.
Hoewel dus leering bljkbaar zjn hoofddoel was , heeft hj toch
die verhalen met voorliefde bewerkt. Zjne hoofd- , doch niet zjne
eenige bronnen waren de Heroïdes en M etamorphoses van Ovidius.
Ondanks de zeer uiteenloopende tafereeltjes , waaruit het bestaat
, vormt toch het gedicht een vrj goed geheel. Het plan om
dergeljke tafereelen in épne ljst samen te vatten ontleende de
dichter misschien aan Ovidius , ofschoon het even waarschjnljk is ,
dat het geschiedde onder invloed van Boccacio's Decamerone.
Bj het algemeene doel, dat Dirk Potter zich voorstelde , kwam
klaarbljkeljk nog de wensch om een tegenhanger , of wi1 men ,
een tegengif van Die J?p.s: te leveren. Ms hj b.v. in het vierde
boek over de geoorloofde minne handelt , somt hj al de gevaren
OP , waaraan deze den minnaar niet blootstelt zooals de ongeoorloofde
minne doet , en in die plaats (II , 81- 146) schjnt hj doorloopend
Die #p,s6 op het o0g te hebben. Dit werk wordt we1 niet
uitdrukkeljk door hem genoemd , maar er zjn een aantal plaatsen ,
die zeer duideljk eene toespeling daarop bevatten.
Moge de inhoud van beide gedichten in zooverregeljksoortig
zjn , dat het eene zoowel a1s het andere de liefde verheerljkt , in
de behandeling bestaat een hemelsbreed onderscheid. Dirk Potter
waarschuwt overal voor de gevaren , waartoe Hein Van Aken
aanspoort. Terwjl wulpschheid in toon en strekking het Fransche
256 DER MINNENLOEP EN DIE ROSE.
gedicht kenmerltt , bestuurt de zedeljkheid steeds de pen des Hollandschen
schrjvers ; en zelfs waar hj een tafereel van ongeoorloofde
minne ophangt , vermeit hj zich niet in zedelooze schilderingen
, maar bljft altoos eerbaar en kiesch. Evenwel vorme men
zich geen te hoog denkbeeld van zjne moraal : zj was die van
zjn tjd. Reine min is bj hem nog alles wat er slechts even door
kan. Hj is zeer toegevend , vooral jegens de mannen ; het eenige
wat hj vergt , is , dat men schandaal vermjde. Voor de vrouwen
daarentegen zjn zjne eischen strenger.
Overigens ligt over het geheel eene moderne kleur verspreid :
ondanks aristocratischen stand en afkomst t is de schrjver geheel
onder den invloed der burgerljke begrippen. De middeleeuwsche
geest heeft afgedaan , de middeleeuwsche Letterkunde uitgebloeid.
De stjl van Der Minnenloep is 1os en ongedwongen. Dirk Potter
keuvelt op gemeenzamen toon met zjne lezers of hoorders 5 maar
hj is daarbj onderhoudend en boeiend , vooral door den rjkdom
zjner beelden. Het grootste gebrek , dat hem aankleeft , is , dat hj
zjn onderwerp soms uitput. In dit opzicht is hj een voorlooper
van Cats. Zjne taal is alles behalve :jn en gekuischt : vreemde ,
vooral Hoogduitsche woorden , die men reeds bj Hildegaersberch
aantreft , vermenigvuldigen zich hier al te veel. Dit was de invloed
der Beiersche Vorsten , die in Holland regeerden. Onder de Borgondiërs
hield dit op ; maar toen werd de taal door een heirleger
van Fransche inkruipsels bedreigd , welke het Dietsch bjna onleesbaar
'maakten. Gelukkig , dat in de zestiende eeuw de Amsterdamsche
letterkundigen haar van dat onkruid begonnen te zuiveren.
gE 5EgëLLàdg8(2E LEIIELELjZE lj gE IIPgELEELïFj,
V IJ F D E B O E K.
H E T L l E D.

1.
KARAKTER YAN DE LYRIEK.
nog toe trokken wj binnen den kring onzer beschouwing
alleen wat onder den algemeenen naam van epische , dat is verhalende
poëzie kan worden samengevat. Slechts bj uitzondering ,
in het voorbjgaan , gewaagden wj van gedichten , die tot eene
andere , tot de Lyrische dichtsoort behooren , zooals de strophische
werken van Maerlant en enkelen zjner leerlingen in menig opzicht
zjn , terwjl niet weinig sproken in meerdere of mindere mate
daartoe gerekend kunnen worden.
Thans is het oogenblik daar , om meer bepaald het oog op de'
Lyriek der middeleeuwen te vestigen , zoowel als op de Dramatische
poëzie , die hier al spoedig een eigenaardig , echt nationaal
karakter aannam.
Tot
A1s men onderscheid maakt tusschen epische en lyrische kunstvoortbrengselen
, dan is dat geene willekeur : dat onderscheid ligt
in het zeer uiteenloopend wezen dier beide twjgen van de Poëzie.
De Epische Kunst verhaalt gebeurde zaken , schildert vooral
menscheljke handelingen. Deze worden bepaald door twee factoren :
door 's menschen wi1 en door uiterljke omstandigheden. In het
Epos , waar de dichter aan geene beperkte tjdsruimte gebonden
is , werkt hoofdzakeljk de tweede factor : het uiterljke speelt daar
in de schildering de grootste rol. Niet slechts wordt aan de omstandigheden
een groote invloed op de handelingen der menschen
toegekend ; maar ook de menscheljke wilsuiting wordt meer in
hare uitwerking geschilderd dan in hare beweegredenen ontleed.
En dit kon we1 niet anders , omdat het eeht: Epos zich ontwikkelt
in de frissche jonkheid der volken , in een tjd , waarin zich
veel neiging voor natuurleven en ontvankeljkheid
indrukken , maar nog weinig aanleg tot ontleding
voor zinneljke
der roerselen
van den geest openbaart.
17*
EPOS EN LYRIEK.
De lyriek daarentegen , eene jongere spruit der nzenscheljke
ontwikkeling , is meer innig : zj versmaadt , in hare zuiverste uitdrukking
, de wereld buiten ons q zj stort alleen de aandoeningen
des gemoeds uit , zj is de spiegel van het zieleleven.
In de werkeljkheid t in de geschiedenis der Kunst , is evenwel
de tegenstelling tusschen beiden niet altjd zo0 scherp , z0o volkomen.
W ederkeerig werken Epos en Lyriek op elkander terug.
Wat het Epos betreft t zal men begrjpen , dat dit bj ons niet
anders zjn kon. De Nederlanders waren het tjdperk der naïeve
indrukken al grootendeels ontwassen t en te veel verstands-menschen
geworden , toen het Epos hier werd beoefend. ln de school
van Chrestien de Troies doet zich persoonljke opvatting Ineer
gelden. De indrukken , de opvatting van den verhalenden dichter
beginnen eene grooter ro1 te vervullen q redeneering vervangt de
plastische schildering. Ook de gemoedstoestand der helden openbaart
zich , vooral in alleen- en samenspraken , meer op lyrische
dan epische wjze.
En van den anderen kant hecht de
Doet
Lyriek zich vaak aan de
uitwendige verschjnselen. zj dit ,dan is het echter alleen
om den indruk te malen t dien zj op den geest des beschouwers
achterlaten. Is de Lyrische Poëzie , in engeren zin , tot Ode en
Lied beperkt , men zal zich niet verwonderen , dat
lande , bj geringer poëtische verheëng en onze
neiging tot
zij hier te
onmiskenbare
waarneming en werkeljkheid , niet zelden zich verbreedt
tot Ballade en Romance t waarin met meer of minder uitvoerigheid
de verschjnselen der wereld buiten ons worden geteekend.
Maar het lyrisch karakter wordt daardoor bewaard , dat de
schilderj zelve geheel subjectief is opgevat , en dat zj slechts
dient om de aandoeningen te doen uitkomen : die zj bj den beschàuweropwekt.
De Sprekers van het laatst der veertiende en het begin der
volgende eeuw hebben zich vooral van die manier bediend. Zelfs
de uitgebreider gedichten a1s die Zàp.s: en Der Jffp?s6Allp6yl hebben
geheel dat karakter.
W aar zj zich meer op eigenljk lyrisch terrein houden , vervallen
de Sprekers doorgaans in stichteljke beschouwingen , die vaak
van alles vo1 zjn behalve van poëzie.
Den dichterljken toon behoudt de Lyriek alleen in het lied.
260
DE GESCHIEDENIS VAN HET LIED , WEINIG VOORBEREID. 261
Hadden wj bj de voorafgaande boeken van dit werk doorgaans
eene ruime en ter verdere bearbeiding vaak rjpe stof t0t onze
beschikking t die ons in staat stelde met de noodige zekerheid
aan ons tafereel voort te weven , en de ontwikkeling van het
Nederlandsche volk op episch-romantisch en didactisch gebied in
haar wezen en haren samenhang te schetsen , bj dat gedeelte van
ons werk , hetwelk thans moet worden behandeld , is onze taak
vrj wat moeiljker ; en i.k durf mj nauweljks voorstellen hier tot
eene bevredigende uitkomst te geraken. Het ontbreekt n0g aan
geordende stof : in den liederschat , dien wj eenmaal bezaten ,
bestaan groote gapingen , en de liederen , die ons zjn overgeleverd ,
werden bj lange na niet grondig onderzocht. Er is zeker reeds
het een en ander ter voorbereiding eener geschiedenis van het
Lied gedaan , maar de vroegere arbeid mist veelal de gewenschte
wetenschappeljke degeljkheid 1). Eene eerste poging tot grondiger
behandeling der stof leverde Dr. G. Kalf in zjn Academisch
Proefschrift , dat ten titel heeft : Het Lied ïzl de 3J'ï484636684v7601
(Leiden , 1883) , waarheen wj dan ook dikwjls zullen verwjzen :).
Hj behandelde daarin alleen het wereldljk lied. Kort daarop
1) Een overzicht van de litteratuur over dit onderwerp leverde Dr. G. Kalf
in het zoo even te noemen werk H et Zfec! in de xsfïtftfeleeu@cen , b1. 6- l 5.
2) Ziehier hoe hij , b1. l 7 , den inhoud van zijn boek omschrijft : lrlk koos
de behandeling van het wereldlijk lied tot de helft der l 6e eeuw. . . . Door
een inleidend hoofdstuk heb ik getracht een denkbeeld te geven van het
wezen des lieds en van daarmede samenhangende zaken. Daarna gaf ik een
overzicht van de bedoelde liederen ; den inhoud deelde ik van de gewichtige
afzonderlijk, van vele gelijksoortige in eene schets mede. Zooveel mogelijk
teekende ik ook in een paar trekken de omge' ving , waarin die liederen ontstonden.
W aar ik het vermocht , stelde ik een onderzoek naar de liederen in ,
trachtte hunnen ouderdom te bepalen , besprak den tekst en ging na of zij al
dan niet oorspronkelijk nederlandsch waren. Dik-wijls vergeleek ik te dien
einde een lied met bewerkingen in andere talen en beproefde dan op te
sporen , aan welke zijde men had overgenomen en hoe het lied in dat geval
behandeld was geworden. Ook trachtte ik vast te stellen , hoeveel er verloren
moet zijn gegaan. Daarna besprak ik verschillende andere onderwerpen , die
bij de studie der liederen te pas komen , als : den vorm en de samenstelling ,
de dichters enzangers der liederen en de liedeboeken. Eindelijk gaf ik eene
schets van de lotgevallen dier oudere liederen in latere eeuwen om daardoor
mijne voorstelling zoo volledig mogelijk te maken.''
262 VOLKS- EN KUNSTLIED.
schreef dr. J. G. R. Acquoy eene belangrjke studie over : rHei
geesteljk lied in de Nederlanden v/ör de Hervorming'' 1) waarop
wj later terugkomen.
Alvorens het eigenljk gebied der geschiedenis van onze lyrische
poëzie te betreden , moet nog worden opgemerkt , dat , evenals de
oudste Epiek , o0k het lied zich onderscheidt in volkslied en individueel
kunstlied. Hetis vaak moeieljk de juiste grensljn tusschen
de beide soorten te trekken , althans die met woorden te omschrjven.
Misschien steekt het onderscheid veeleer in den min of meer gekunstelden
vorm van de laatste dan in den algemeenen inhoud ;
en wat den geest betreft , kan men zeggen , dat zuivere lyriek
doorgaans alleen in het kunstlied wordt aangetroFen ? terwjl het
volkslied dezelfde onderwerpen meer episch kleurt en ze veelal in
het gewaad der Romance kleedt. Zuiver lyrische uitstortingen
van het gemoed eischen of veronderstellen een graad van ontwikkeling
t waartoe in de oudste tjden het volk niet is opgeklommen ,
ook al neemt men dat woord , zooals de waarheid eischt , niet in
den zin van de onderste klassen der maatschappj , maar in dien
van het groote gros der natie.
Men moet zich , zooals wel eens geschied is , het ontstaan der
volksliederen niet zoo voorstellen t alsof het geheele volk , of althans
een groot getal personen , aan het dichten daarvan deel had t
waarbj een van allen aanheft t die dan door een ander wordt
gevolgd , terwjl later een derde er
of een vierde voor de eenheid en
eenige strophen aan toevoegt ,
afronding van het geheel zorgt.
Eene enkele maal mag dat z0o geschied zjn , maar doorgaans is
dit niet het geval. Gewoonljk is het lied het werk van éénen
dichter t en a1s hj inderdaad volksdichter is , dan treft hj den
waren toon , die zjn gezang weerklank doet vinden in aller gemoed.
Daar het eigenljke volkslied vooreerst alleen mondeling
wordt voortgeplant , kan het niet missen , dat er allengs kleine
wjzigingen in worden aangetroFen ; en leeft het lang , dan kunnen
die wjzigingen bj veranderde omstandigheden en vervormde
zeden t zich zelfs zoover uitstrekken , dat het oorspronkeljke lied
bjna onkenbaar wordt.
1) In : Arcbz'qf noor iWederlandsche Kerlcgeschiedenis 11 , b1. 1 l 13 , (*s Gravenhage
, 1886).
OUDHEID VAN HET VOLKSLIED. .
vroeg ook andere dan historischepische
liederen werden gezongen , ljdt geen twjfel. Het is bekend
, dat de Christeljke Kerk zich al van den beginne tegen het
lyrische volksgezang verzette , en het vooral bj kerkeljke plechtigheden
weerde , waar het , als een overbljfsel uit het heidendom ,
werd aangewend. Reeds Bonifacius verbood het 1) in het jaar 803 ,
en evenzoo verschillende capitularia der Frankische Koningen.
Vooral het pgezellige lied'': het wineleod werd verboden , en er is
dikwerf sprake van 'vltlgares of seeulares clzlfff:zlc: , eantiea 'r'lfdfïctz
et ïs6wfc :). Maar de Kerk vermocht niet het volksgezang uit te
roeien. Grooter invloed had daarop de mode ; want toen in de tiende
en elfde eeuw in Duitschland de goede toon aan de Hoven , onder
den Adel en de hooge Geesteljkheid eischte laag neer te zien op
hetgeen in de volkstaal werd gezongen , k0n het niet missen , of
het volksgezang , dat nu aan de onderste klassen der maatschappj
overgelaten was , moest wel achteruit gaan , verbasteren en al
lager zinken. En daar men onder de meer ontwikkelde standen
zich niet verwaardigde er wat van op te teekenen , is ook daardoor
veel voor ons verloren
De volksliederen in
Dat onder het volk al zeer
zin
ïeïaan.
eigenljken behooren natuurljk tot die
periode , waarin aller ontwikkeling nagenoeg op hetzelfde peil
staat. Daarin openbaart zich dan de geheele innigheid des gemoeds
, het algemeen gevoel van het volk , evenals het episch
volksgedicht de meer uiterljke volksindrukken teruggaf , door
groote gebeurtenissen teweeggebracht.
De kennis van het volksgezang heeft meteigenaardige bezwaren
te kampen. W aar het lied niet verdwjnt en eindeljk in vergetelheid
raakt , omdat de indruk , die het in het leven riep , door
andere vervangen wordt , daar is het , zooals wj reeds opmerkten t
in zjnen vorm aan allerlei veranderingen onderworpen , zoodat
wanneer het ook al gedurende eenige eeuwen door overlevering
bewaard bljft , het ons toch maar hoogst zelden een juist beeld
van zjn oorspronkeljken vorm za1 opleveren.
263
1) gjNon licet in ecclesia choros secularium ve1 puellarum cantica exercere
nce convivia in ecclesia praeparare-''
2) Verg. W . W ackernagel , Geschichte der Deutschen Litteratur , 12 ,
42- 48.
264 WIJZIGING VAN DE VOLKSLIEDEREN.
Uit de oudste tjden , en wj bedoelen daarmeé de twaalfde en
dertiende eeuw , schjnt ter nauwernood een volkslied in rechte
ljn en onveranderd tot ons gekomen te zjn. Uit de veertiende
eeuw bezittenl wj er enkele , uit de vjftiende een grooter aantal ;
en het is we1 als zeker aan te nemen , dat een groot deel der
liederen t in deze en de volgende eeuw opgeteekend , reeds van
het meer frissche tjdperk der middeleeuwen afkomstig zjn 1). W j
kunnen evenwel daarbj eerst stilstaan , als wj een blik geworpen
hebben op den hoofschen kunstzang der ridderljke klasse.
1) Verg. W . Wackernagel, t. a. pl., S. 333.
HET KUNST-LIED.
Frankrjk en Duitschland hebben eene geheele reeks van adelljke
minnezangers aan te wjzen. In de Nederlanden heeft onder
de voorname edellieden , zoover wj weten , alleen de . Brabantsche
Hertog Jan I missehien' in de volkstaal gezongen. W el hebben 0ok
andere Nederlandsche vorsten de lier bespeeld , maar zj bedienden
zich van de Fransche taal. Z44 Boudewjn van Konstantinopel,
zöö Hendrik III van Brabant en Hertog W enceslas. Bovendien
hebben in Fransch-vlaanderen en Brabant een aantal hooggeboren
trouvères in de ridderljke lyriek uitgemunt. De eigenljke Nederlandsche
Adel schjnt daarentegen , behoudens geringe , later te vermelden
, uitzonderingen , weinig zin gehad te hebben voor het
hoofsche minnelied :.
misschien we1 omdat zj . die zich buiten de
Fransche beweging hielden , welke aan de hoven van Brabant
en Vlaanderen den toon gaf , wat achterljk waren in overfjne
beschaving.
Intusschen rjst de vraag, of de 35e strophe van Maerlant's lfrc.pdne-
Ma,t'tjjn 0ns niet het tegendeel leert. Daar heet het :
Alartyn , ic bem 1, des wel berecht :
Het seget alif, eist here , eist knecht ,
Vrouwen ende joncfrouwen ,
In sange ende in rime slecht ,
Dit si met minnen sijn verplecht.f'
Dat dit op minneliederen wjst , ljdt geen twjfel q maar waren
zj in het Vlaamsch of in het Fransch gedicht ? Dr. Kalf meent 1) ,
dat aangezien Maerlant pslechts het oog heeft op den adel - hj
l
,1 Ilet Zfed i1t de 3.f iddeleeuwelt , bl. 253.
MINNELIEDEREN VAN JAN 1.
spreekt slechts
joncfrouwen
zjn geweest.''
daar , zooals de
bedoeld wordt :
van ridders , knechten (schildknapen) : vrouwen ende
alles aanwjst , dat het Fransche liederen zullen
Ofschoon here en knecht niet juist is weergegeven ,
tegenstelling svrouwen ende joncfrouwen'' leert ,
oude en jonge lui , valt toch niet te ontkennen ,
van den Adel ; maar of dat er hier sprake is daardoor Vlaamsche
liederen geheel worden uitgesloten , en of het pminstens zeer onwaarschjnljk''
is , dat rde Nederlandsche lyriek zich toen reeds
zöözeer zou hebben ontwikkeld'', zou ik niet durven beamen. De
liederen immers , die op den naam van Zuster ffcpvpfjc/l gaan ,
en waarover nader j behooren tot de dertiende eeuw.
Kan men Hertog Jan I van Brabant onder de Nederlandsche
Zangerstellen ? Het is waar , hj zocht Fransche en Duitsche minnezangers
op zjde te streven , maar het is
schjnlljk , dat hj zjne zangen in de
Wj kennen negen minneliederen van hem , welke gevonden worden
in de zoogenoemde verzameling van Manesse , die langen tjd ter
Nationale Bibliotheek te Parjs werd bewaard , doch thans weer in de
bibliotheek te Heidelberg berust. Deze verzameling bevat alleen midtwjfelachtig
, ja onwaarlandstaal
heeft gedicht 1).
delhoogduitsche gedichten , en de minnezangen , die op naam van den
Hertog gaan : zjn ook alle in dien tongval geschreven. W illems ,
die ze in het licht gaf :) , was van meening , dat ze pblykbaer
door den afschryver uit het Vlaamsch in het Zwabisch overgesteld''
zjn 3) , en hj vertaalde ze , zoo goed en zoo kwaad dat
ging , weer in het Middelnederlandsch. Mone was ook van oordeel
, dat de tekst oorspronkeljk in het Vlaamsch was opgesteld 4) ;
en z0o dacht Gervinus er o0k over 5). Daar de Hoogduitsche tekst
niet bjzonder zuiver was t meende de laatste , dat hj slecht vertaald
was 6) , en de eerste zet met andere woorden hetzelfde 7).
Het zou intusschen ook mogeljk zjn , dat de onzuivere middel-
266
Ik nam vroeger het tegendeel aan ,
Oude Vlaemsche Zfe#eren (Gent ,
Aldaar , bl. 25.
Uebersicht , S. 194.
Geschichte der Poé-ffdc/len iWational-Literatur der Deatschen , IIQ, S. 67.
I
tweede uitg/ve , I D., bl. 232.
1848) , b1. 1 1 vlgg.
Nothdiirftig verhochdeutscht.''
Hij zegt, dat de meesten r,dtlrch ihre niederlhndischen Formen ihren
Ursprung deutlich anzeigen.''
MINNELIEDEREN VAN JAN 1.
hoogduitsche vormen aan eene andere oorzaak moesten worden
toegeschreven , en wel daaraan , dat de Brabantsche zanger niet
zöö volkomen vertrouwd was met den tongval, waarin hj wilde
dichten , dat hj zjn tekst altjd vrj van feilen wist te houden ,
weshalve men dan ook : zooals Kalf het kuitdrukt 1) ,
die liederen het Vlaamsche ziet doorschemeren.'' Twee
no. 1 en 8 zjn , bljkens de rjmen , stellig niet in het Vlaamsch
Xoveral in
daarvan,
opgesteld : dit leidde Mone tot de slotsom , dat ùf deze twee liederen
niet aan den Hertog moeten worden toegekend , ôf dat hj ook
in het Hoogduitsch gedicht heeft 2). Daar al deze negen gedichten
denzelfden geest ademen : en het niet aan te nemen is t dat twee
vreemde kunstvoortbrengsels onder het werk van den Hertog zouden
geraakt zjn , moet men wel aannemen , dat hj in al deze liederen
getracht heeft de Hoogduitsche dichters na te . X volgen in hunne
taal , geljk
fransche trouvères deden'' (KalF). Maar Ook al schreef Hertog Jan
in eenen niet-Nederlandschen tongval , ik acht het toch eene uiting
zjner vaderlandsche gevoelens , dat hj niet het voorbeeld zjns
vaders volgde en de Fransche lier hanteerde.
de andere Zuidnederlandsche dichters het de Noord-
In die negen liederen ziet men overal de hoogste ingenbmenheid
met het schoone geslacht uitblinken , waarmede de zanger t zooals
genoeg bekend is , dweepte q en daarin treFen ons de liefeljkheid en
onnavolgbare naïeveteit der inkleeding. De vergeljking met de
liederen zjns vaders toont ons het onderscheid tusschen Duitsche
en Fransche opvatting der liefde ; en dat heeft waarschjnljk de
keuze der taal , die de Hertog bezigde , bepaald.
Stond Hertog Jan met zjne naar Hoogduitsche voorbeelden gestemde
lier alleen ? Het tegendeel is niet zonder grond vermoed.
Dr. KalF houdt hetDvoor zeer waarschjnljk , dat menig 'Brabantsch
edelman zal zjn gevolgd , waar zjn hertog hem voorging-'' En
bovendien zullen rEimburgsche en Kleefsche edelen , die het be-
1) Het Lied in de Middeleeuwen , bl. 255.
2) HoFmann von Fallersleben zegt in
sicht der 3TnJ. Dichtung , S. l29 : rjNach
hochdeutsch und die letzte Str. des
freilich hat der niederlândische Shnger
dem Hochdeutschen herûbergenommen , z.
Is dit laatste wel aannemelijk ?
de tweede uitgave van zijn Uebermeiner
Ansicht ist nur das 8. Lied
6., die aber gar nicht dazu gehört;
einige ssrörtel' und W endungen aus
B. tougen (clam) , diu bluot (EosJ.''
267
268
schaafde middelhoogduitsch misschien niet goed machilg waren ,
en wier taal toch . . veel dichter bj het Duitsch stond , in de
veertiende eeuw minneliederen gedicht hebben in hunne eigene
taal , die den overgang vormde tusschen Duitsch en Nederlandsch'' 1).
Hj wordt tot die veronderstelling gebracht door het bestaan van
een bundel , 145 minnezangen bevattende , die door de Vlaemsche
A'Jôlïpyl/lïldzl zjn uitgegeven onder den titel van oudrlaemsche .L9-
deren en andere Gedichten der XI 'n en X 'n eeuwen.Deze minneliederen
zjn alle gedicht in den trant der Hoogduitsche hoofsche
M innesinger , vo1 van hun dikwerf geaFecteerd , conventioneel ,
gekunsteld huldebetoon , meer vorm dan gevoel, minder de taal
van het gemoed dan een spel van den geest , zoodat ze inderdaad
veelal niets anders zjn dan rgeestige praatjes op rjm'' , zooals
Scherer ze noemde. En hetgeen daarbj opmerking verdient , is ,
dat de meesten zoo sterk Duitsch gekleurd zjn , dat men niet
weet , welke der beide talen men voor zich heeft'' 2). W aarschjnljk
zjn zj niet alle van denzelfden dichter , daar het eene lied veel
meer Duitschen tint verraadt dan het andere. KalF heeft den trant
dier liederen geanalyseerd (bl. 261 vlgg.) : ik kan volstaan met
daarnaar te verwjzen. A1s bewjs , dat , ondanks het gekunstelde
en koude der meesten , ook menig schoon lied in deze verzameling
wordt aangetroFen , brengt hj eenige voorbeelden bj , waarvan ik
de twee volgende gaarne overneem. No. 125 :
DE OUDVLAEMSCHE LIEDEREN.'' D
Aloëtte , voghel clein ,
Dyn nature es zoete ende reinl,
So es dyn edel sanc ;
Daer dienstu met den H ere allein'$
'
Te love om sinen danc.!
Daeromme ben ic met di ghemein ,
Ander voghel willic ghein
Dan di , myn leven lanc.
Aloëtte , voghel clein ,'
Dyn nature es zoete ende rein ,
So es dyn edel zanc.
t) Ilet Lied fn de u'lf' iddeleeuwell , bl. 2 7 l .
:) T. a. pl..
'
, b1. 259.
DE OUDVLAEMSCHE LIEDEREN.''
Nider boos , onreine vilein ,
Die rouc die es wel dyn compein ,
Neimt dien in uw bedwanc.
Laet minlic hertzen syn bi eyn ,
Sonder loos bevanc.
Aloëtte , voghel clein , eltz.''
269
Voorts no. 140 , een fraai lied tegen de kwellende gedachten :
Vaer wech , ghepeins , God gheve dir leit,
Dattu ye quaems in myn ghedacht;
Du bist vortan van mi ontseit ,
Ende ic ontsegghe al dyn gheslacht.
Vaer wech !
Vaer wech ende vliet van mi ghereit ,
Dune laets mi rusten dach no nacht.
Du aens ghebrant met onbesceit
Myn hertze ende al myns zinnes cracht ;
Mi dwinct so zere dyn aerbeit ,
In haen no vruecht, no vruechden macht.
Vaer wech !
Vaer wech ende doe van mi ghesceit ,
Dune laets mi rusten dach no nacht.
Ach groen nu zi myn ommecleit,
W ant ich mi nie so moede en vacht ,
Helpstu mir niet , soot mir nu steit ,
So werdic zaen ghevanghen bracht.
Vaer wech !
Vaer wech , helf God om vroilicheit ,
In can gherusten dach no nacht-f'
Behalve deze half-Hoogduitsche zangen
ongeveer veertig liederen voor , in zuiver Vlaamsch geschreven.
Allerlei genres zjn daarin vertegenwoordigd , X van het ridderljke
minnelied tot het schimpdicht tegen de kerels , van het philosophische
en moralizeerende lied tot het luchtige danslied en de
soms al te dartele liefdesavonturen van monniken en poorters.'' 1)
Als dichter dier liederen noemt zich zekere Jonker Jan van Hu1st
in de beginletters der laatste regels van een gedicht. Hj was een
komen er in dien bundel
KalF, t. a. p1., b1. 270.
270 JAN VAN HULST.
man uit edel
later in het
bloed gesproten , die de zonden zjner vrooljke jeugd
priesterkleed zocht Ie boeten. Hj stond in vrj nauwe
misschien in die van pedagoog t betrekking , tot Jan van Gruuthuse
, een lid van het machtige Brugsche geslacht van dien naam.
Opmerkeljk zjn onder zjne zangen die t welke Kalf roemt als
Xfraaie klaagliederen over den dood van zekeren zanger Egidius ,
aan wien de dichter bljkbaar innig gehecht was'' 1). Ik voer er
dit couplet van aan als proefje van zjn stjl :
Egidius , waer bestu bleven ?
Mi lanct na di, gheselle myn.
Du coors die doot, du liets mi leven ;
Dat was gheselscap goet ende fijn ,
Het scheen , teen moeste ghestorven syn 2).55
Uit twee andere liederen , in een waarvan de lof der muziek
bezongen wordt , mag men opmaken , dat Jan van Hu1st en zjn
vriend behoorden tot een muzikaal gilde t waarvan in beide liederen
gesproken wordt , waaruit volgt ) 4at zj tegeljk dichters en
musici waren. Uit zjne deelneming aan zoodanige broederschap ,
waarin natuurljk zjne liederen gezongen werden : volgt , dat ze ,
ofschoon door vorm en geest ongetwjfeld tot de kunst-poëzie
bèhoorende , toch in zekeren zin als den overgang tot het volkslied
zjn te beschouwen , dat ze slechts in kieschheid en netheid van
inkleeding overtrelen.
Bljkt uit de liederen van Jan van Hulst , op hoe hoogen trap
van ontwikkeling het lierdicht al in de veertiende eeuw stond ,
wj bezitten een bundel voortreFeljke gedichten van die soort ,
die nog tot in de dertiende eeuw reiken.
Ik gewaagde reeds met een woord van de minnedichten , die
aan zekere kloosterlinge , Zustel. ffc&kwïjc/l , worden toegekend ;
wj moeten er thans opzetteljk bj stilstaan.
F. J. Mone beschreef in 1838 voor het eerst , in zjn Uebersicht
der Niederlöndischelt Zfffdrcf?fr lilterer Zeit , S. 195 , een handschrift
der Brusselsche Boekerj , dat eertjds had toebehoord aan
à) T. a. pl. , bl. 588.
2) Aloet men niet lezen : :,llet sceen , dat moeste ghesceiden sijn ?''
ZUSTER HADEW IJCH.
het mannenklooster Rodendael of de #p& -Of$f,s: te Brussel. Daarin
komen , behalve
45 minneliederen
godsdienstige bespiegelingen in proza en visioenen,
voor , gevolgd door zestien pLiebesgriissen oder-
Briefen'' zooals Mone t of pmengeldichten'' zooals de uitgevers ze
noemden. De Duitsche geleerde stelde dezen codex nog in de dertiende
eeuw , terwjl hj een afschrift daarvan , ter zelfder bibliotheek
berustende , aan het begin der veertiende eeuw toewees. Dit handschrift
werd voor de Maatschappj der Vlaamsche Bibliophilen
gedrukt door Dr. J. F. J. Heremans en Dr. C. J. K . Ledeganck ,
onder den titel van Jn r/cdzl ran Zuster ffctf6f/gfjc/l , waarvan
in 1875 de eerste a:evering verscheen , bevattende de liederen,
diplomatisch uitgegeven.'' Diplomatisck : dat wil hier X zeggen : zonder
interpunctie en zonder verbetering of aanwjzing der zinstorende
schrjfouten t die zoo talrjk zjn , dat daardoor vaak de tekst volkomen
onverstaanbaar wordt.
In zjne bekroonde Verhandeling orer de lnederl.Letterkunde ,
bl. 73 , kenschetste Snellaert deze liederen als pminnezangen van
den hevigsten liefdegloed blakende'' ; maar hj was zeer geneigd ,
Xdezelve voor louter mystieke uitboezemingen aan te zien.'' In de
vierde uitgave zjner Sohetn eener G:qsc/lï:c/:zlf.s der Nederlandsche
Letterkunde (1866) verklaart hj : rW j zien eene non , Hadewich ,
een zwaarlyvig boek volschrjven met prachtige geesteljke zangen ,
welke van
afvraagt , of ze niet eerder tot een menscheljk wezen dan tot den
Hemel gericht zjn'' (b1. 58) 1).
De eerste indruk , dien de lezing dezer liederen op mj maakte ,
zoo een hevigen liefdegloed blaken , dat men zich
was , dat ik mj nauweljks kon voorstellen , dat iemand , die deze
verzameling werkeljk gelezen had , zich nog de minste illusie kon
maken omtrent haar quasi
hier ten steiligste met
En toch , hoe bedriegeljk was die eerste indruk ! Bj dieper studie
bleek ontegenzeggeljk , dat wj toch inderdaad we1 mystieke vermystiek-
godsdienstig karakter , daar wj
wereldljke minneliederen te doen hebben.
271
1) J. A. Alberdingk Thijm borduurde daarop aldus voort in zijne Littlrature
Nêerlandaise -à diylrentes êpoques , pag. 70 : s,Les vers de cette âme jeune
et ordente portent Pempreinte d'une si grande passion ascftique , qu'ha chaque
moment on croit sentir sous la robe de bure les battements dfun coeur qui
soupire pour un enfant de la terre.''
ZUSTER HADEW IJCH.
zuchtingen voor ons hebben , maar in zoo wereldschen vorm gegoten
, dat het moeite kost zich van haar wezenljken geest te
doordringen. Heeft men zich eenmaal van de bedoeling der dichteres
overtuigd : dan vindt men ook onder de meest wereldsche
schors de geesteljke liefde tot den hemelschen minnaar. Die mengeling
van stoFeljken en geesteljken hartstocht doet het vermoeden
ontstaan t dat wj hier ingewjd worden in de zielskwellingen eener
jonkvrouw t die , ten gevolge van een ongelukkigen minnehandelj
in het klooster geraakt was , en thans hare vleescheljke herinneringen
aan vrome
troosten of te bedwelmen.
verzuchtingen paart en zich daarmeê tracht te
Die liederen zijn stellig door eene vrouw gedicht ;maar wiJ'
bezitten
zusier
geene uitdrukkeljke aanwjzing , dat zj eene geesteljke
was , tenzj men daarvoor de Latjnsche woorden wil houden ,
die in een paar liederen voorkomen 1). Toch laat de geheele strekking
van den buudel daaromtrent geen twjfel over. Het eenige ,
wat wj van hare uiterljke omstandigheden kunnen gissen , is , dat
zj van goede geboorte was : althans zj spreekt (XXIII , 50) van
Xmjn hoege gheslachte'' 2).
Yerder weten wj t dat zj bekend was met wereldsche erotische
poëzie. In no. XXVII heet het :
272
Ons es wel meneghe hoghe mare
Van der minnen doen verstaen ,
Datse overal gheweldech ware
Ende al hevet ommevaen ,
Ende bedwinghet al dat levet.-'
En wederom , no. XL :
1) B.v. in het referein van het eerste lied , waarvan ik de beteekenis niet
vat , (Verg. de aanhaling bij Mone , S. l97h , in de derde strophe van het
14e, en de slotverzen van e1k half-couplet van het laatste.
') 9:Als zij van haar jlhoege geslachte'' spreekt , mag men daaruit m. i4
niet met Jonckbloet opmaken , dat zij van goede geboorte was ; blijkbaar
doelt zij daar op hare hooge af komst als mensch van goddelijk geslachf',
dr. G. Kalf, Gids, 1888 , I , 249.
En later zegt dezelfde schrijver (bl. 250) : lldat de dichteres van g,goede
geboorte'' was , geloof ook ik , echter niet , omdat zij melding maakt van haar
1,hoege geslachte'', maar omdat hare beelden en vergelijkingen zoo dikwerf
aan het ridderlijke leven ontleend zijn.''
ZIJS TER HADE WIJCH. 273
,!Die dus verwint der minnen cracht ,
Hi mach sijn kimpe wel bekillt ;
Mrant men leest van der miltllen macht ,
Datsi alle andere dinc verm-illt-''
Maar dat is o0k alles ? wat wj van hare uiterljke omstandigheden
te weten komen ; want zj heeft zelfs in deze liederen haar naanl
verz<egen.
De hoofdinhoud dezer poëzie is de verzuchting over haar bedorven
jeugd. lk geef het lied nO. XVI. in zijn geheel , omdat het ons
een vrj duideltjken blik op haar toestand doet slaan :
!,1Xlse llem de tij t verniewen sttl
N oclltan es bercll ende Cttl
5Vel donker ende ontsiene overal ,
Doch geet dc hasel bloyen.
Al hevet de minnare onglleval ,
l1i sa1 in allen groyen.
Wat hulpet hem blijscap ochte tijt ,
Die gllerne in minnen llame delijt ,
Encle niet e)1 vindet in die v-el-elt wijt
Daer hi op mttch l'ustclt 1) ,
E' nde vri toe seggllen : jqluief , ghi sijt ,
Die minen gront nzttclz cllsttkll !*'
Ivat macll hem blijscap omme vaen ,
Dien minne i1ï hachte hevet inghcdaen :
Ende die te wide van minnen woucle ommegaen ,
Ende vri gebrtlken in trouwen !
Aleer dan sterren ane den llemel staen
llevet de minne * dan rouwen.
Dat ghetal dier rouwen moet sijn ghesweghen ,
Die grote sware waghell bliven ongheweghen ,
Daer en geet geen ghelik-en ieghen :
Soe eest best , dat mens begheve.
A1 is myn deel cleyne , ik hebber verdreven :
Ali gruwelt dat ic leve.
Hoe mach hem gruwelen ende rouwen tleven ,
Die tsine ttl hevet op gegheven ,
Ende in donkeren dole wert verre verdreven ,
1) Uitgave : rvDael- hi met trouwen op mach rusten-e'
J'oxcwsluosl' , Ned. Letterk. u'JéWtfe/eetfznen , I1, 4e druk.
274 ZUSTER HADEWIJCH.
Dat hi meer ne waent doen kere ,
Ende in onthopenen storme al werd tewreven ?
W at rouwen gheliket dien sere ?
Ay , ghi fiere , die a1s met minnen ghestaet ,
Ende vri levet in hare toeverlaet ,
Ontfermet der verdeylder , die minne verslaet
Ende met onthopenden ellende geet nopen !
Ay, die raeds mach pleghen , leve vri in raet t
Mijn herte levet in onthopen.
W ant ic sach eene lichte wolke opgaen
Over alle swerke , soe scone ghedaen ,
Ic waende met volre weelden saen
Vri spelen inde zonne ;
Doe wert mijn hoge maer een waen :
Al storve ic , wie es , dies mi wanconne ?
Doe sweec mi nacht over den dacll.
Dat ic ye was gheboren , o wach !
Mer die sijn al ghevet op minnen sach ,
M et minnen saelt wel orsaten noch minne.
Al ben ic weder onder den slach ,
God troest alle edele sinne.
Die minne es in allen beginne ghenoech.
Doe mi minne eerst minne ghewoech ,
Ay , hoe ie met al hare al beloech !
Doe dede si mi hazelen slachten ,
Die in deemsteren tide bloyen ende vroech ,
Ende men langhe hare vrochte moet wachten.
Die beiden mach , hem es wel ghesciet ,
Tote dat minne sijn al met al versiet ,
Ay God , dies en achte ic niet ;
M aer ic bens meer dan te ghemeder.
Der minnen ic doch mi selven al liet ,
M er mi dede dat wee al leder.
Dat es den minnare al te swaer ,
Nu minne te doelne , ende hi ne weet waer ,
Het si in demsterheit ochte in claer ,
In abolghe ochte in minne ;
Gave minne haer ghewarege troeste openbaer x
Dat cnst de ellendege sinne.
ZUSTER HADEWIJCH. 275
Ay , liete mi mijn lief lieve van minnen ontfaen ,
Daer omme en werde minne niet al verdaen ,
Ende soe waer geen hoge , maer in waen,
Dat ware groet jammer dattet gesciede.
Ay, den edelen , fleren , doe God verstaen ,
W at selke scade bediede !
Ay , wat ic meine ende hebbe ghemeent ,
Hevet God den edelen wel versceent ,
Dien hi quale van minnen hevet verleent
Om ghebruken van minnell nature ;
Eer al met al wert vereent ,
Smaket men betere suere.
Der minnen comen troest , baer ophouden versleet
Dat swert de g1. vanj avonture.
Ay, hoe men al > et al beveet ,
Dat en weten ghene ureu de gheburen.''
Men ziet, zj had haar al opgegeven, en haar gruwde van het
leven! Zj had de zon van het geluk voor zich zien opgaan; maar #
ach ! die vreugd was maar een waan geweest , en zoo vreeseljk is
hare wanhoop , dat zj uitroept :
91Al storve ic , wie es , dies mi wanconne ?'*
In dien toon van bitter terugzien naar het verleden onder den
prikkel van de hevigste liefde voor een afwezig minnaar , die zj
op den hemelschen bruidegom overbrengt , zjn doorgaans deze liederen
vervat,
van Francesca's woorden:
die een zoo treFenden commentaarschijnen te leveren
1,Nesstln maggior dolore ,
Che recordarsi del tempo felice
Nella miseria-*f
Zoo leest men : (1 , vs. 25) :
Ay , wat salic doen , ellendech wijf !
Met rechte maghic wel tghelucke llatel).
Mi rouwet wel sere mijn lijf :
lc en mach minnen noch laten ;
Te rechte mi es beide fel ,
Gheluc ende avonture ;
276 Z U ST 1!1 It JI ADEAV IJ C i1.
l.c dole , mij ns e11 es niement el :
Dat scijnt ieghen nature.
Ay , vale , vale millies !
I.J allen laet dies ontfarmelk ,
Si dixero non satis est ,
Dat minne mi dlls laet cttrmezl.'f
lk q'ltef nog' een paar coupletten uit het vier-en-twintigste lied ,
die haar toestltnd met levendige kleurell malen :
A'rall l'ninltell !, benic ollder :
llat e1ï hevet )ni gheen AA'onder ,
ssT'ttllt si es stttl-c ellde 1- c ben cranc :
Si doet mi sijlls selfs onvri .
* * * @ * e * * @ * @.
J'tltoes alle l'ni llelk (1 ttnc ;
Si doet m et In 1- dat si ghebi edt.
A'Iij Iïs selfs el't es mi blevelï ni et :
llies ic rike was te voren ,
1)1- es beni c lll'm : 1- 11 minlle eest al vel-loren.
lleide vremde elldt! vrielltle ,
Dien ic te vol-ell diende ,
Benic afghestttell ;
Ere eude rttste hebbic begheven ,
Om dat ic wille leven
Vri ende in millne ontfaezl ;
Dies mi verall lleves sonde S-J'.
lfoghe , rijclleit ende eondtl.
lc en mtteclls niet ontberen :
Tc en hebbe el niet , ic moete ()1) minne teren.
Ende ic bell 1111 lleghevelt
Van alle dien , die leven ,
Dats oppenbaer in scit'.in ;
Ochte ic in minnen
Niet en mochte 3) winnell ,
Avat soudic dan sijn !
lc ben nu cleine , in ware dttll Iliet :
t) In de uitgave ontbreekt deze regel , en is de vt,rige met dçn volgenden
tot Jén geworden.
:) In de uitgave staan deze verzen in omgekeerde volgorde.
3) Uitgave : macb.
ztrsryElt IIA DEWIJCII .
'Ic ben ellendech , sine versiet ;
Ic en hebbe raet , si en moet mi
Gheven daer ic bi mach leven v1'i.'*
Dat zj door vreemden illvloetl in zoo droevige omstandigheden
gekomen was , bljkt uit het volgende couplet , -- tenzj wj die
vremde'' moeten opvatten als de wereldsche hartstllchten X , die haar
nog bestormden.
Op die tegenwerking
terug , bv. XX X :
,1'M.i doilll de vremde AAel-edt!
Soe ongemate lede ,
In dit ellellde swaer ,
Met harell valschen rade ;
Sine hebben mijns ghene ghenade ,
Si doen mi melleghen vtter ;
W ant si mi met haerre blentheit doemen ;
Sine connen daertoe niet comell ,
Dat si de minne verstaen ,
Die mijn herte met luste llevet gllevaen-''
van pvreemden'' komt zij herhaaldel*ijk
:1Die minne moets mi onnell !
lc hebbe minne begonllell ,
Dies mi die vremde wallconnen ,
Dies mi benemen niet en moghell ;
Ic hebbe minne begonllen ,
God gheve , dat ic hara moete doghen !''
Zoo ook in 110. XXXVII,
Het begint aldus :
waarvan ik wat meer moet aanhalen.
Het sal de tij t ons naken sciere ,
Dat ons de somer sine baniere
Set op met bloemen meneghertiel'e :
Dies werd verblijdt de meneghe fiere.
svant ons de daghe werden lanc ,
Ende die voglen hoghen haren sanc ;
Dien minne doet suete al sijn bedwanc ,
11i mach hare segghen lieven dane.
lc danete u oec , minne , hltddijs verdient,
Met alle , alse een uwer armer vrient ;
51aer sint ghi mi ierst in u iol: spient ,
lladdie ye mijn gheluc ontsient.
278 ZUSTER HADEWIJCH.
Ghi doet goet den ghenen , dien ghijs ont ;
Mi sctint , dat ghijs ghedoghen en cont ,
Dies droevet mijn herte , dies claget mijn mont ,
Dies es mine cracht wel onghesont.
Avaerdi , minne , minne alse ghi wel sijt ,
svaer soudi nemen vremden nijt ,
g- Daer ghi den gonen met dore snilt ,
Die u gevet cussen in alre tiJ't.'f
Ik laat hier terstond nog de twee volgende coupletten hooren ,
die deze poëzie zoo scherl) karakteriseeren :
Ja , ghi sijt al minne , ghi sijt so vroet ,
Uwe name es Minne , ende van prise goet ;
Hets emmer ghenoech al dat ghi doet,
W ie dat blivet in den wedermoet :
Tlwe name verciert, u ghelaet verscoont ,
IJ ophouden verteert , u gheven croont ;
Hoe sere ghi ons hebt ghehoont ,
Met enen cusse ghi al volloont.s'
Zj komt nogmaals op die vreemden terug in het 32e lied : waaruit
ik een paar coupletten aanhaal , die bewjzen , dat zj hare lyrische
ontboezemingen alleen voor zichzelf zong :
Die nu droeghe bant van recbter minnen ,
Alse men wel sculdich ware ,
Dies sollden hen saen onderwinden
Die wrede vremde al oppenbare :
Si doen hem meneghen groten vare ,
Dien , die staen in hogher minnen hoede ;
Maer wat si hem doen te sware ,
God danc, dat es tc cleynen spoede . . . .
Minne es meester menegher dinc ,
Si ghereet suer ende suete.
Sint ic van hare ierst smake ontfinc ,
Licghic altoos op hare voete :
lc bidde hare , dat haer ghenoeghen moete ,
Dat ic dor hare ere drage
Quale ter doot al sonder boete ,
Ende ics den vremden niet ne clage.
ZUSTER HADEWIJCH. 279
Die den vremden dade cont
W at men verdraghet omme minnen eere ,
Hi 1) maecte hare therte we1 onghesollt ,
Ende quetsltle hare nature seere ;
W ant sine verstaen milt noch meere.
W at 2) men dore rechte minne moet doghen ,
Avonture ende sware kere ,
Ochte si in hare minne sal hoghen.'-
Er zjn oogenblikken , dat zj moed houdt en op de toekomst
vertrouwt. In het negende lied heet het :
11Die moghende metter sterker hant ,
Op hen verlatic mi noch sere ,
Die altoes werken in minnen bant ,
Ende en ontsien 3) pine , noch leet , noch kere.
Si 4) willen dorevaren al dat lant ,
Dat minne met minnen in minne ye vant ,
Haer ;ne herte es soe ghehere ,
Die weten , wat minne met minnen lere ,
Ende hoe minne de minne met minnen ere . . . .
Dicke roepic hulpe alse die onverloeste.
Lief , wanneer ghi comen selt ,
Soe noepti mi met 'nuwen troeste ,
Soe ridic minen hoghen telt ,
Ende pleghe mijns liefs alse alre vroeste.
Ochte die van Norden van Suden van Oeste
Van W est al waren in miere ghewelt,
Soe werdic saen te voete ghevelt.
Ay , wat holpe mine ellende vertelt !''
X Diens liefs'' )dien zij hier aanriep, gedenkt zij ook elders : no. XXVI :
11A1 es verdroevet dach ende tijt,
Dies si al God gebenedijt,
M en saelt saen beter scouwen.
Lief , dat ghi mi so verre sijt ,
Ende aen u staet al mijn delijt ,
Dat sijn gestade rouwen s) ,
1) Uitgave : Hille.
') Uitgave : ontsiet
') Uitgave : gestaden rouwe.
2/ Uitgave : m cnt.
.) lTitgave : Sine.
ZUSTER HADEW IJCH.
Dats wel recht miere herten licht ,
Daer ic bi soude levell.
Doelt na 11 al ;
Siet , wat ic sa1 ,
A1i en es een twent niet bleven-'f
Alen za1 toestemmen , dat men moeite heeft hier aan geesteljke
liefde tot den Heiland te denken. lk geef ten slotte nog het
twaalfde lied :
Men 13 mach der nuwer tide
Op den nuwen dach
W'el hopen in elke side ,
&ltoes a1st nu wel mach.
Die minne bekint dell menegen slach ,
Dien ic door haer lide.
Soe leve ic voert op minnen sach
Met droeven herte blide.
A1 haddic nuwe iare
Ende nuwen tijt ende groene ,
Nochtan leefdie met vare
In al minen tone (doene ?) ,
Met vollen nuwen ongheroene ,
Het en si dat minne mi haer openbare
Ende haer selven gheve 1) in verdoene
In allen nuwen clare.
Het ware hem nu wel ongherede ,
Die nu woude pleghen trouwe ,
Hem soude ghescien wel lede ;
Met meneghen nuwen rouwe
Sotzdene de vreemde wrede blouwen
ln meneghe nuwe veede ,
Eer hi dat lantscap mochte scouwen ,
Daer minne haren vrient doet ghelede.
Ay , hoert ghi nuwe liede ,
Die nu minnen wilt pleghen ,
Ende merket wat ic u diede ,
Ende wacht u wel daer ieghen :
1) Uitgave : gheheel r/'ecc.
Z L1S TER 11 A D E W l J CH . 281
Diere es vele , die scinen ochte si negen
Daer men hem minne riede ,
Ende dolen uter trouwen iu vreemden weglten :
Dit saghic dat ghesciede.
Selke wanen iu minne
Hebben groet gheval :
Hem scijnt in allen sinne
Ghebloyt berch ende da1 :
M aer alsmen ter waerheit gripen sa1 ,
Soe esser lettel inne.
Ane werken van trouwen proeft men al
Ochte men ane minne iet winne.
Het es te ellendich lcven
Hier sonder lief dus lanc :
Dat doet ons dicke sneven
Ende bringhet ons in meneghelt wanc.
Avaert tijt , ic wists der trouwell danc ,
W oude si ons dat wesen gheven ,
Dat ons gheleide in minnen bedwanc,
Ane hare nature een cleven.
AVi connen ons wel vermeten ,
Du mi , lief, ende ic di ,
Behaghen hevet ons beseten ,
Ghenoechte maect ons vri :
Ende wi moghen ghedueren , ay mi !
Dade ons minne eens weten
Dat edele wesen dat si si ,
svine mochtens ure vergheten.
Nu merket , ghi alle , vroede ,
Hoe der minnen cracht es groet :
Si hevet die gheweldegbe roede
Over al dat God gheboed ;
Si brachte hem selven toter doet ;
Over minne en es ghene hoede.
W erket in minnen trouwe ende wert hare genoet :
Ende doersmaket haer edele goede.
Wien minne ye van binnen stoet q1. scoet ?j ,
Hi es van soe heren moede,
svat hi ghedoghet in wederspoet 19 ,
Hets hem ten besten spoede.''
1) Uitgave : wederstoet .
282 ZUSTER HADEWIJCH.
Zoolang men zich n0g niet met den geest van den geheelen
bundel heeft vertrouwd gemaakt , zou men allicht dit stuk voor
een wereldljk lied houden ; doch eens op het spoor , dan ontdekt
men weldra uitdrukkingen , die omtrent de strekking van het lied
geen twjfel overlaten q en zo0 is het bjkans doorgaans in de geheele
verzameling.
Hoe men ook over den inhoud dezer liederenmoge denken men
voelt terstond , dat zj uit het gemoed eener wezenljkedichteres
zjn gestroomd. Innigheid van gevoel ontbreekt hier evenmin als
rjkdom van gedachten. De vorm , waarin zj gegoten zjn , laat
soms te wenschen over. De uitdrukking kon vaak duideljker wezen ;
maar vooreerst is die nevelachtigheid aan de mystiek eigen q en ten
anderen gebruikt zj vele ongewone uitdrukkingen , terwjl eindeljk
de zeer bedorven lezing van het handschrift de bezwaren nog komt
vermeerderen. De moeiljkheden der techniek hebben haar niet
afgeschrikt , integendeel : bj voorkeur zoekt zj moeiljke rjmverbindingen
en veelvuldige herhaling van denzelfden rjmklank. Over
de zuiverheid haar rhythmus valt niet te oordeelen : zooveel
schjnt zeker , eene zoo begaafde vrouw onmogeljk z66 heeft
kunnen schrjven als de tekst zich thans aan ons voordoet 1).
Het is ondenkbaar t dat deze voorloopster van Anna Bjns , die
met de Antwerpsche dichteres der zestiende eeuw zooveel gemeen
heeft , in de dertiende met hare lyrische ontboezemingen alleen zou
etaan t en dat zj zonder voorbeeld hare kunstige rjmen zou hebben
uitgedacht ; maar buiten haar werk schjnt , behoudens de gedichten
in de Oud- P'fcdzp,.sc/l: Liederen ? niets van dien aard uit dezen tjd
voor ons behouden , en voorloopig moeten wj ons met deze weinige
voorbeelden van oude kunstlyriek tevreden stellen.
vraag , die wj ten slotte
op te lossen , luidt : met welk
De aangaande deze dichteres nog hebben
recht worden deze liederen aan Zuste't.
Yan
dat
Veel ongunstiger oordeelt dr. Jan Te W inkel
Letterkunde I , 288) s,zij lijdenff - zegt hij - . wat
mate aan eentonigheid ,
zonder veel schade voor den
1) LGeschiedenis der xvederf.
inhoud betreft , in hooge
zoodat men zelfs de strophen zou kunnen omzetten
zin , die bovendien dikwijls zeer duister is.
Kunstvoorwerpen zijn zij echter niet , veeleer ontboezemingelz en verzuchtingen
zonder veel samenhang. Zij maken eer den indruk van muzikale variaties op
één en hetzelfde thema dan van zinrijke gedachten.f'
ZUSTER HADEWIJCH.
Hadelrjjch toegekend , daar
F. Stallaert heeft ons het
zj zelf haar naam verzwijgt ? Prof. K.
antwoord mogeljk gemaakt. ln een kort
artikel over rKlooster-Bibliotheeken'' 1) gaf hj een uittreksel uit den
Brusselschen zlflauwaert'', bevattende o. a. een inventaris uit de
veertiende eeuw van de Boekerj der Abdj te Roodklooster t waarin
onder de zdietsche boeke die ons toe behooren'' vermeld wordt :
ltem noch drie boeke van Hadewighen , die beghinnen X aldus : Gp#
die de clare minne.'' Een jaar later toonde de Heer A. A. Angillis
aan 2) , dat het hier bedoelde werk juist het door Mone beschreven
handschrift is , waarin de gedichten worden svoorafgegaan van twee
boekenproza , het eerste handelende over de Goddeljke minne t en het
tweede behelzende visioenen. Het eerste boek heeft inderdaad het
incipit : pGod die de clare minne , die onbekint was ) verclaerde
bi siere doghet daer hi alle doghet bi verlichie in siere claerheit
der minnen t Hi moete u verlichten ende verclaeren metter claerre
claerheit daer hi hem selven claer metes ,enz-'' ln een
dat artikel heeft Mr. C. Serrure (de zoon) het
aanhangsel
op vermoeden
geuit , dat deze Hadewjch dezelfde Hadewjch was , die in 1248
als abdis van het klooster Aywiers , (Hawieres bj Luik) stierf , en
dat zj in betrekking zou zjn geweest met den Prior W illem van
Aëighem , die het leven heeft beschreven van de H. Lutgardis ,
welke in hetzelfde klooster twee jaar vöör Hadewjch gestorven
is. (1246). Zooveel is zeker , dat deze monnik zich met hare werken
schjnt bezig gehouden te hebben 3) : indien althans hetgeen hj over
het geschrjf van zekere non der Orde van Citeaux mededeelt
werkeljk op haar toepasseljk is. Serrure neemt dit aan , daar
283
Alberdingk Thijm's Dietscbe Warande 111, 1857 , b1. 190-191.
2) Vad. Museum , 11 , 140. Verg. Dr. K . L. Ledeganek in de Handelingen
'ccn het X VI1e Nederl. Taal- en Letterkundig Congres (1 879) , bl. 255.
3) Ik lees in HoFmann von Fallerslebenfs Uebersicht der iHnl. Dichtung ,
Zweite Ausgabe , S. 92 , evenals in het Fcd. M useum , 11 , bl. l42 het volgende
uittreksel uit Hendricus Gandavensis'' (d. i. Hendrik Goethals van
Gent) boek De niris illustribus , uit de tweede helft der dertiende eeuw :
1) In J. A.
W ilhelmus , Monachus Aëighemiensis , et idem aliquando prior , vitam
Dominae Lutgardis , a fratre Thoma (Cantipratano) latine scriptam , convertit
in teutonicum rhythmice , duobus sibi semper rhythmis consonantibus. Dictavit
etiam latine quamdam materiam satis eleganter de quadam moniali Cisterciensis
ordinis , quae Teutonice multa satis mirabilia scripserat de seipsa.'f
ZUSTER HADEWIJCH.
Trithemius onder de werken van W illem van Aëighem ook OPnoemt
: Visiones c'?yzlf,s#lz4 monialis. Het handschrift : dat de aan
Hadewijch toegekende werken bevat , houdt o0k risioenen in q het
is dus aannenleljk , dat phetgeen W illem uit het nederlandsch van
eene cistercienser nonne vertaalde , risioenen waren'' 1). Ten slotte
toonde Serrure aan , dat Vlaamsche kloosterzusters , in W aalsch-
Brabant gevestigd , geene zeldzaamheid waren.
inderdaad gegrond vermoeden , dat deze liederen van dezelfde Zuster
Hadewjch zjn , welke in de eerste helft van de dertiende eeuw
Er bestaat dus
leefde en in 1248 stierf.
284
'Vaderlandsch Jfu.scu?zl , 11, l 42.
111.
HET W ERELDLIJKE YOLKSLIED.
minneliederen schaarsch is , ons blijft
te onderzoeken , of het volkslied ook rjker oogst oplevert.
ln de vjftiende en zestiende eeuw bezaten wj een schat van
geesteljke en wereldljke volksliederen : sedert heeft de classieke
richting , die t0t het fatsoen behoorde , ze weggevaagd. Onder die
liederen van vroeger tjd zjn er enkele , die stellig reeds van de
veertiende eeuw dagteekenen t eu zelfs van nog vroeger q want
levensvatbaarheid is één der kenmerken , waardoor het volkslied
zich onderscheidt van het kunstlied'' (K alfl'). Alaar ook al ware
dat het geval niet , al kon men geen der bekende stukken hooger
dan de vjftiende eeuw opvoeren , zou dan het bestaan van een
zoo groot aantal zangen ollder veel ongunstiger omstandigheden
ons geen recht geven aan te nemen , dat in vroeger tjd het volksgezang
nog veel weliger gebloeid heeft ? Die waarschjnljkheid
neemt t0e , als men zich herinnert , dat n0g in de zestiende eeuw
van de Zuid-Nederlanders getuigd werd , dat zj den meest natuurlijken
aanleg voor muziek en zang hadden , % en daarin de leermeesters
van Europa waren 1). W j mogen dus wel aannemen : dat
in België althans , gedurende geheel de middeleeuwen het volkslied
heeft gebloeid.
vraag ? hoe te bewjzen ? dat van die oudste
volksliederen iets tot ons gekomen is.
Nu is het maar de
Z0o het aantal der hoofsche
1) Guicciardini schreef in l 550 , in zijne Descrittione dei Paesi Bassi , van
de Belgen : lrouesti sono i veri maestri della Musica , e quelli che lfhanno
restaurata e ridotta a perfettione , perche l'hanno tanto propria e naturale , che
huomilèi e #o?kpkd calttann naturalmente a zzlfqsurc , con grandissima gratia e melodia.
En Cavallo , de Venetiaansche Gezant aan het Hof van Karel 'V, getuigde in
datzelfde jaar : ,,1 Paesi Bassi sono hoggedi il fonte della musica-''
OUDE LIEDEREN BEW AARD.
ln twee handschriften van de vjftiende eeuw worden geesteljke
liederen aangetrofen , waarvan vele werden gezongen op de wjze
van bekende oudere wereldljke liederen. Die wjs wordt aangegeven
door vermelding van den eersten regel van het bekende wereldsche
lied , waarvan de melodie populair was.
In het jaar 1544 zag te Antwerpen , bj Jan Roulans , een
Liedekens-Boeck'' het licht , waarin rveelerhande X liedekens , oude
ende nyeuwe'' voorkomen. Onder de ouden zjn er verscheidene ,
wier begin reeds in de zoo even aangetogen
vjftiende eeuw worden vermeld. Het liedboek van 1544 heeft dus
zeker eenige liederen uit de veertiende eeuw voor ons bewaard ,
enkelen misschien die
handschriften van de
n0g we1 hooger opklimmen 1).
W jzullen dit nader trachten te staven door de tot ons gekomen
volksliederen zelvè in
Ook hier wordt
rangschikking in
Romancen in aanmerking , die half epische , halflyrische zangen ,
die a1s het ware den overgang van epos tot zuivere lyriek uitmaken,
en dan o0k in menig opzicht aan het heldendicht herinneren 2).
Daaronder zijn er , die zooal niet in vorm ,
inhoud tot de hoogste oudheid opklimmen. lk wjs op
dan toch door hun
het lied van
Ilalewjn, den toovenaar,
zjn gezang de maagden dwingt hem te volgen en ze dan vermoordt
, maar wiens ure ten leste ook slaat. Ziehier de inhoudsopgave
die door de onweerstaanbare macht van
volgens Kalf (bl. 54) :
oogenschouw te nemen.
het overzicht gemakkeljk gemaakt door eene
soorten. El1 dan komen het eerst de Balladen 60z
286
!!Heer Halewyn sanc een liedekyn ;
Al wie dat hoorde , wou by hem ziJ'n.''
XAldus vangt het lied aan , dat in veertig dergeljke strofen het
verhaal bevat. Een schoon koningskind hoort de verleideljke tonen.
1) HoFmann von Fallersleben heeft zich vooral omtrent onze oude liederen
verdienstelijk gemaakt door de uitgave l*. der Niederlândische geist liche Lleder
des X V .fahrhunderts , die het tiende stuk der Horae Belgicae vormen ;
2*. van den herdruk van het liedboek van Jan Roulans naar het eenig
overgebleven exemplaar LHor. Belg. , pars XI) ;
3*. van de Niederlöndische Volkslieder in den tweeden druk van Pars 11
der Horae Belgicae.
2) Zie de karakteristiek bij Dr. G. KalF, Het Lied enz. , bl. 52 vlg.
LIED YAN HALEWIJN.
Zj smeekt achtereenvolgens vader , moeder en zuster om t0t den
zanger te mogen gaan , maar allen weigeren en waarschuwen haar:
die derwaert gaen en keeren niet.'' Van haren broeder verkrjgt
zj eindeljk het gewenschte poorlof.'' Nu tooit zj zich met hare
schoonste gewaden en vertrekt. Er is iets onbeschrjfeljk bekoorljks
in de schildering van die schoone koningsdoehter : de kroon van
goud op het blonde haar, in het met paarlen bezette opperkleed ,
dat het met gouden banden gesnoerde keursje en het roode met
gouden knoopjes versierde onderkleed ziehtbaar laat , schrjlings op
Naar paard gezeten , z0o rjdt zj zingend door het bosch en den
zanger te gemoet. Spoedig is hj gevonden en rjden zj naast elkander
voort. En niet lang hebben zj gereden of
287
Zij kwamen al aan een galgenveld ,
Daer hing zoo menig vrouwenbeeld.''
Hj deelt haar mede , dat zj sterven moet ; zj zelf moge beslissen
op welke wjze. En a1s zj het zwaard gekozen heeft , spreekt
zj tot hem :
M aer trekt eerst uit !, uw opperst kleed ,
'W ant maegdenbloed dat spreidt zoo breed.'''
Haar besluit is genomen. Terwjl hj zjn kleed en dus ook zjn
zwaard uit de hand legt , houwt zj hem met snellen slag het hoofd
af. Zingend is zj gekomen en zingend rjdt zj weer huiswaarts met
het afgehouwen hoofd bj zich.
zy nam het hoofd al by het haer
En waschte 5t in een bronne klaer.
Zy zette haer schrylings op het ros ,
Al zingend en klingend reed zy door 't bosch-''
Triomfeerend rjdt zj Halewjns moeder voorbj , steekt den horen ,
die aan de poort van het vaderljk kasteel hangt en wordt met
gejuich ontvangen.
Daer werd gehouden een banket ,
Het hoofd werd op de tafel gezet.''
Dr. Kalf zou dit lied in de vijftiende , misschien wel in de veer288
LI E D VA. N H A L E W 1 JN .
tiende eeuw willen plaatsen (bl. 55) ; (lit moge den tegenwoordigen
vorm gelden : maar ontegenzeggeli.jk klimt de sage , waaruit het is
voortgekomen : t0t in het heidendom op. De vergeljking met een
ouder Noorsch lied leert , dat de zanger oorsprollkeljjk een nikker,
een watergeest is geweest , welke wezens om hunne liefde tot gezang
en dans bekend zijn. Die liefdesbetrekking tusschen eell
watergeest en eene stervelinge heeft , volgens den reeds zo0 dikwerf
aangehaalden jougen geleerde , waarschjnljk pharen oorsprong wel
te danken aan het innerljk welbehagen , dat de natuurmensch
ondervond , als zjne van de jaeht vermoeide ledematen op het :jne
rivierzand rustten en de koele golfjes om hem heen kabbelden.''
Gaandeweg is het lied gewjzigd : het bovenaardsche wezen werd
een mensch : en het slot luidde waarschjnlijk- ook wel anders en
vierde den triomf van den Geest.
Men kan in dit lied ook n O g van een anderen kant het verbleeken
der oude sage waarnemen , als men ziet , h0e gaandeweg de
karaktcristiekste trekken al iauwer en Pauwer worden , om eindeljk
alle beteekenis te verliezen. De bovennatuurljke wezens zingen in
tooverrunen , die de vogels zwjgen en llet water zelfs doen stilstaan 1).
In de middeleeuwen heeft de melodie van llevoorrechte zangers de
zelfde uitwerking , zonder dat er van tooverformulen sprake is. Zoo
wordt van Horants zang i)z de Glbedt.oeît , str. 379 gezegd :
DA sich diu naht verendet
Hôrant begunde singen ,
Geswigen alle vogele
und ez begunde tagen ,
daz dth bi in den hagen
von sinem stiezen sange.e'
In het lied van Ha,letl'qsit wordt door zijn
liike magische kracht uitgeoefend , maar de
niet meer t0t het volksbewustzjn.
Ook het lied van Daklielkeit , dat de bekende geschiedenis van
Tannhëuser in den Venusberg bezingt , bevat gedeelten : die tot in
nog verwonderdaarvan
kwam
zang
oorzaak
1) Dr. KalF dedt , b1. 58 , de volgende stropl)e meê uit een Deensch lied ,
D vergens Datter .
Saa slog 111ln de Runeslag ,
At H arpen saa vel m aatte klinge ,
Den vilde Fugl pasa Qviste sad
Forglemte sin sang at synge.f'
LIEDERE 5- UIT DEN HE I DENSCHEN TT.TD.
het heidendom opklimmen 1). De Nederlandsche tekst is intusschen
bljkbaar naar het Duitsch bewerkt : met dien verstande evenwel ,
dat men als hoogstwaarschjnljk moet aannemen , dat de Nederlandsche
zang nog bestanddeelen van een ander lied in zich opnam ,
raan de naam Danielben waa ontleend is e).
Evenzoo is het lied van De /0,/J6: Koningsdochterkens zeer oud :
in de sage : welke er aan ten grondslag ligt , is bljkbaar de Christeljke
tint eerst later aangebracht.
Op het gebied der historische sage brengt ons het lied J'%Al delt
tlzftpzl Hillebrant eene verbleekte jongere bewerking van hei oude
Hildebrands-lied 3) ; maar ook al niet oorspronkeljk Nederlandsch.
W ant dat het ruit het Duitsch is vertaald , daarover kan geen twjfel
zjn voor elk , die het slechts vluchtig vergeljkt met de Duitsche
liederen'' 4) ; en wel uit het Nederduitsch. De vertaler heeft door zjne
invoegsels en veranderingen het stuk niet verbeterd ; integendeel ,
het verwaterd , rtammer en huisbakkener gemaakt.'' Ofschoon dit
lied in zjn tegenwoordigen vorm eerst tegen het eind der vjftiende
eeuw opgeschreven werd , is het bljkbaar veel ouder , waarschjn-
1jk zoo oud als zjn Hoogduitsch voorbeeld , dat tot de dertiende
eeuw opklimt.
Er bestaat een dat ten opschrift
heeft Mi Adel en Hir vffez/g#'zl. Beiden waren Koningskinderen en
huwden elkander , waarop hj voor zeven jaar llaar het Heilige Land
vertrekt en zjne jonge vrouw onder de hoede zjner moeder achterlaat.
ln plaats van de schoondochter eer te bewjzen , behandelt de
uitvoerig lied van 246 verzen
booze moeder haar z0o hard mogeljk , laat haar wasschen , bedden
opmaken , bakken en brouwen. Als Alewjn eindelijk terugkeert ,
vindt hj zjne vrouw bj eene fontein , waaruit zj water moet putten.
Zj keeren nu te zamen naar het slot. Alewjn wil zich op zjne
moeder wreken : maar op de voorbede van Mi Adel wordt zj alleen
in een klooster verbannen. KalF is van meening : zdat wjj hierin
289
1) Dr. Kalfl-, t. a. pl. bl. 64 vlgg. , (no. CLX in het Liedekensboeclc van
Jan Roulans).
2) Zie dit nader uiteengezet door Kalf, t. a. p1. , bl. 7 l vlg.
3) Verg. boven , I D. , b1. 27-29 , (no. LXXXIII in het Liedekensboeck
van Jan Roulans).
.) Kàlfr, t. a. p1. , bl. :8.
Joxcxsrox'r , zve#. Letterk. M iddeleeuwen , 11 , 4e druk.
HISTORISCHE LIEDEREN.
de weinige
ziet zelfs in
overbljfselen hebben der Gudrun-sage (bl. 95)''4 en hj
dat lied een echo vau een der afzonderljke liederen ,
waaruit , volgens Mitllenhol, het epos zou zjn samengesteld. lk
erken gaarne , dat er zekere overeenkomst tusschen den inhoud
van dit lied en het jongste deel van het Gp6tfrppzl-gedicht niet is
te loochenen 1) q maar zj is te algemeen om tot stellige verwantschap
te besluiten. Ja, ik kan niet aannemen , dat deze romance, die
in haar geheel beloop de sehoonste , meest grootsche motieven, al het
karak-teristieke dersage achterwege laat , eene jongere bewerking
daarvan zou zjn. Dit neemt niet weg , dat uit vele bjzonderheden
bljkt , dat dit lied eene omwerking van een veel ouder moet zjn.
Jammer , dat ook hier duideljke sporen van navolging uit het
Duitsch aanwezig zijn.
De ff6rfp.
ç van #?'zf/l,98?JfJ'/f
meest romantische avonturen , dat o0k al uit het Duitsch werd
is de titel van een lied v0l van de
nagevolgd. In het oorspronkeljke zjn twee sagen samengesmolten,
die van Hertog Ernst en die van Hendrik den Leeuw. Ofschoon dit
lied in zjn tegenwoordigen vorm eerst tot de vjftiende eeuw behoort,
wortelt het tocll in veel ouder bewerkingen ').
Niet het minst merkwaardig is het lied op Gerael't pJ,/'l Velsett
en Graef Flot.is. Dat dit kort na den moord , zeer zeker niet later
dan in de eerste jaren van de veertiende eeuw gedicht werd , is
meer dan waarschjnljk. En het zal niemand verwonderen , dat een
z0o populair Vorst al spoedig door het volk bezongen werd. Dit
lied is frisch en levendig van voorstelling : ik waag
geheel over te neme: 3) :
het in zijn
290
l ,:MTie wil horen een nieu liet ?
En dat sal ic u singhen ,
Hoe Gheraert van Velsen Graef Floris verriet :
't Sijn wonderlike dinghen.
1) Verg. boven , I D. , b1. 39 vlg.
2) Kalfl- is later ( Tndschrkft voor Nederl. Taal- en Letterkunde V , 79 ) van
dit gevoelen teruggekomen en gelooft niet meer aan den hoogen ouderdom
van dit lied. Hij oordeelde , dat dit lied g,waarschijnlijk'f niet ouder is lydan
de eerste helft der l6e eeuw.''
') Naar HoFmann von Fallersleben , Nlederl. Volkstieder , 2e Ausg* . S. 19.
LIED V A N G H E RA E RT V A N Y 14 Iu S EN. 291
2 Graef Floris tot Ghel-aert vCtlï Velsezl sprttc :
1,Gheraert vall Velsen , glli moet hijlicken
A1 aen eelt weetztjen , heeft goets ghenoech ,
En si is also suverlike.'f
3 !, De schant el1 gllesehiet mi llemmermeer'':
Sprac Gheraert van Velsen tot sinen lantsheer ,
Eer ghi mi soudt brenghel' in sulc verdriet ,
I.'J versleten schoenen e)1 Av il ic 11iet.**
4 1,Gheraert van Velsell , mijlt lieve neef ,
Hadt ghi dat woordeken gllesweghelt !
Ghi sultse draghen , tsi u liet' of leet ,
Al hadt ghijt bi uw riddershals ghesvrol.en !''
5 Een corte wijl en svas daer lliet lttnc ,
Gheraert van Velsen ghinc een hllisvrotlw trouwen.
Graef Floris schreef Gheraert van Velsell een brief ,
En dat hi bi hem comen soude.
6 Gheraert van Velsen dorst llet latell lliet :
Hi reet aen gheen lantsouwe.
Terwijl sliep den Grave van llollttllt
Al bi sijn overschone vrouwc.
7 Si riep so luit : :,cracht e)1 gheu-elt !
Mrat doet ghi mi , lantshere ?
'Wasser een ander op mi ghestelt ,
Ghi soudt hem met uw swaert afkel'ell-''
8 Crijten en kermen mocllt haer btttell lliet ,
Haer eer moest si daer laten.
En doe hi sijn willeken hadde glledaen ,
Reet hi tot lTtrecht al in der stratell.
9 Gheraert van Velsen had eell soete lief
Van Nvoerden tot enen wive :
Daer meende hi mee vrolic te sijll ,
Maer ft moest Graef Floris boeltje bliven.
10 Doe Gheraert van Velsen weer tlltlisîlrttel't qtlam ,
Sijn waerde vrou quam hem lliet gl'oeten :
W at isser mijn waerde vroutje gllestllpiet ,
Dat si mi niet en comt te moetell ?n*
1 9*
292 Ia1EI) V AN GHERXERT VAN VEI.SEN.
l l Gheraert van Velsen op de camer quam :
Hi vant sijn soetelief in rouwe.
Heeft u iemant groot leet ghedaen ?
Secht mi , wel overschone vrouwe.f'
12 - l,Gheraert van Velsen , mijn lieve man ,
Nu isset al verloren
Te slapen onder mijn groene sijd :
Graef Floris heeft mijn eer ghenomen.f'
13 - rjDat hi uw eertje ghenomen heeft ,
Dat is u , soete lief , al vergheven ;
Ghister was hi mtin heer , nu ben ic de sijn ,
En dat sal hem costen siin leven.'' t.e
14 Hi sette een valc al op sijn hant ,
Of hi spanceren soude riden ;
Hi dede een spronc al van enen haes ,
Of hi Graef Floris soude ontliven.
15 - lroch Glleraert van Velsen , mijn liesee neef
Woudt ghi mijn leven laten ,
Ic sal van uw bastertdochterken
Een Gravinne van Hollant maken-f'
16 - s,llat en doe ic nu noch nemmermeer !
'K en wilse gheen verrader gheven ;
Ghi hebt er mijn huisvrou ghenomen haer eer ,
En dat sal costen uw leven.
12 Dat ghi mijn broeder hebt vermoort,
Dat had ic u al vergheven :
Nu hebt ghi ghenomen mijn huisvrou haer eer,
En dat sal sal costen uw leven.''
18 Hi wierp hem twee hantschoen voor sijn mont,
Op dat hi niet en soude luiden ;
Hi voerde hem van ft huis te Cronenburch
Tot op dat hoghe huis te Muiden.
19 Snachts , omtrent de middernacht ,
Omtrent de middernachte ,
Doe lach de Grave van Hollant
Ghesloten in boeijen so vaste.
LIED YAN GHERAERT VAN VELSEN. 203
20 Smorghens doe het was schoon dach ,
De heren souden daer wat eten :
Doe docht de Grave van Hollant :
1,Rijc God , nu ben ic al vergheten !'*
21 Si brochten hem een stuc berenspec ,
Sijn swinenspec was onghebradel) ;
Doe docht de Grave van Hollant :
ltijc God , nu ben ic al verraden.
22 En haddic nu eell schiltcnecht goet,
Die mi verloste van den bloede ,
lc sou hem schenken mijn bruine schilt ,
En daer toe mijn iseren hoede.''
23 Gheraert van Velsen was rat ter llant ,
Hi wies Graef Floris van den bloede :
- s,secht mi , o Grave van Hollant ,
Hoe is u nu te moede ?''
24 - g:Hoe mi nu te moede is ?
En ic moet immers sterven !
Had icker een wijf met een elein kint ,
Die der mijn grote goet mocht erven !
25 Ic heb noch wel een soon , heet Jan ,
Hi is so ver in vreemde landen :
Dat hi sijn goet niet regheren en ean ,
Dat is hem also grote schande.
26 En daer toe minen bastertzoon ,
Het is noch jonc van weken :
Al quam hi noeh over hondert jaer ,
Sijns vaders doot sal hi wel wreken.''
Een corte wijl was daer niet lanc.
Gheraez't van Velsen wiert ghevanghen.
Hij docht so dicwils bi siner eer :
1,l'tijc God , nu sa1 ic moeten hanghen-'f
28 Hanghen en was hem noch niet goet ghenoech ,
Hi moest noch sevenmael meer liden :
Si deden een vat vo1 spikers slaen ,
Daer moest hi selve in gliden.
294 J...IED VAN GHERAERT VAN VELSEN.
29 Si rolden hem drie daghen lane,
Drie daghen voor den noene:
-- "Gheraert van Velsen, wel lieve man,
En hoe is 11 nu te mocde ?"
30 - "Hoe mi TIn te moede is?
Dat sal ik u wel segghen:
Ie ben noeh al die selve man,
Die Graef Floris sijn jone leven nam.'1'1'l'l
Dit gedicht is geheel in den volkstoon. De taal is gemoderniseerd,
er zijn wellicht enkele trekken bijgekomen, maar over het algemeen
hebben wij hier toch weI het lied voor ons, zooals het oorspronkelijk
gezongen werd. Kalff heeft het vergeleken met een ander lied op
hetzelfde onderwerp, dat zeker tot de vijftiende eeuw opklimt, en
al den schijn heeft van naar het vorige te zi]n bewerkt 1); hij houdt
dat stuk meer voor eene Sproke dan voor een lied. Ik geloof dat
niet, ofscboon ik hem gaarne toestem , dat wij daarin het werk
hebben van een rijmer , die voor een geheel ander, een verfijnder
gehoor dichtte, die meer gekuischt was in voorstelling en uitdrukking,
maar daarentegen het frissche en schilderachtige van den
volksdichter miste. Niet minder leerrjjk is de vergelijking met een
lyrisch gedicht van het jaar 1612, dat ook het volkslied ten voorbeeld
name Het is bekend, dat de Drossaart Hooft zijn Gheraert
van Velsen naar dit lied dichtte 2). In de "Rey van Amstellandsche
Joffren", die het eerste bedrijf besluit, hebben wu een weerklank
van het oude lied, waarvan zelfs nu eens een treffende regel, dan
een geheel couplet is overgenomen. De vergelijking leert, hoe de
fijn beschaafde dichter van zijn voorbeeld wist party te trekken,
er het beste uit overnam en het zoo polijstte, dat het zijner ontwikkeling
geen oneer aandeed.
Onder de romances, welke zeker tot de veertiende eeuw opklimmen,
behoort die van Thysken van den Schilde, later door Dr. Sam.
Coster tot een drama omgewerkt 3). Het is de geschiedenis van een
1) Medegedeeld door Van Vloten, Nederl. Geschiedzanqen I, 15.
2) Verg, Geschiedenis del' Ned. Letterkunde in de Zecentiende Eeuw, I D.
.i) "Van Thysken oanden Schilde'" is no. L IX in 'It Liedelcens-boeck van Jan
Roulans. Evenzoo leverdc het "Oudt liedeken", dat er onder no. 35 voorkomt ,
hem de stof voor de klucht van Teeuwis de Boer.
LIEDEREN l1IT DE VEERTIKNDE EEUW. 295
roofridder, die voor zijne euveldaden met de galg gestraft wordt.
Zijne vrouw blijft hem in 't ongeluk aanhangen en trekt naar het
"hoghe huis te Delder", waar htj gevangen zat. Door het tralievenster
der gevangenis heen, voeren zi] een ges prek, waarin hy haar verwijt,
dat zij de oorzaak van ztin val is: zoo hij genoodzaakt was
te "ruiten en te rooven", het was , omdat zij wilde "draghen dat
silver en root gulden." - Dat was te veel: zonder dat verwijt, zou
zij hem hebben losgekocht:
,;~Iet silver ende rode gout haddie u op doen weghen",
zegt ze; "nu sal (dat) u -costen dijn fiere ionghe lijf." En zij laat
hem aan ztjn lot over.
Ik vermeld slechts in 't voorbij gaan de romances Van mijn Here
van Malleghem 1), Mooi Aaltje, Van Gerrit van ..Raephorst, om
een oogenblik stil te staan btl een lied, dat groote vermaardheid
heeft verworven: dat namelijk , hetwelk, naar den aanvangsregel,
genoemd wordt Het da,q het in den Oosten ~). Waren het hoofdzakelijk
avontuurlijke gebeurtenissen, die het onderwerp van de besproken
liederen uitmaakten, hier speelt de liefde de hoofdrol, en weI treffende
zelfopofferen de liefde. Ik kan mij niet weerhouden het in zijn
geheel over te nemen:
Het daghet in den oosten,
Het liehtet overal ,
Hoc luttel wect rnijn lief'ken
Och! waer ie henen sal 3).
2 Och, warent al mijn vrienden,
Dat mijn vianden sijn ,
Ie voerdu uiten laude,
Mijn lief, mijn minnekijn l"
1) No. eXIII in "t Antuierpscli Liedekens-boek.
2) Ook dit lied is in de zeventiende eeuw tot een drama verwerkt , en
wel door den beroemden G. A. Bredero.
') In den tekst van het Antwerpsche Liedekens-Boeck van Jan Roulans,
waarin het als no. LXXIII voorkomt, wordt de voorlaatste regel van elk
couplet nog eens achter den vierden herhaald. Dit is een inlapsel van later
tijd .en daarom door mij weggelaten.
296 HET DAGHET IN PEN OOSTEN.
3 :ylèlats waer sotldi mi voeren ,
Stout ridder , wel ghemeit ?
lc ligghe in mijns liefs armkens
M' et groter weeldicheit'' 15).
Lichdi in !! uws liefs armen ?
Bilo ! Ghi en secht niet waer :
Gaet henen ter linden groene ,
Velslegllen so leet hi daer.ef
tRleisken nam haren mantel
Ende si ghinc enen ganc
Al totter linde groene ,
Daer si den doden vant.
rloch , lichdi hier verslaghen ,
Versmoort al in uw bloet !
Dat heeft ghedaen uw roemen
Ende uwen hoghen moet.
!!Och , lichdi hier verslaghen ,
Die mi te troosten plach !
Msat hebdi mi ghelaten ?
So meneghen droeven dach !'*
8 tMeisken nam haren mantel
Ende si ghinc enen ganc
X4.1 voor haers vaders poorte ,
Die si ontsloten vant.
9 - r,och , is bier enich here
Oft enich edel man ,
Di mi nu minen doden
Begraven helpen can ?'*
10 Die Heren sweghen stille ,
Si en maecten gheen gheluut ;
Dat meisken keerde haer omme ,
Si ghinc al wenende uut.
l l Si nam hem in haren armen ,
Si custe hem voor sinen mont
ln ener corter wilen
Tot also menegher stont.
àh De uitgave heeft waerdicbeit.
HET DAGHET ix DEN OOSTEN. 207
Met sinen blanken swaerde
Dat si die aerde op groef,
M et haer sneewitten armen
Ten grave dat si hem droech.
Met hare claerder stemme
Die misse dat si sanc ,
Met haer sneewitten handen
Dat belleken dat si clanc.
,!Nu wil ic mi gaen beghevell
In een clein cloosterkijn ,
Ende draghen swarte wilen
Ende worden een nonnekijn-f'''
De oudheid van dit oorspronkeljk Nederlandsch lied waarborgen
ons de Bollandisten , die
veertiende eeuw de Heilige
verhalen , dat in de eerste helft van de
Geertruid , begjn van Delft en geboren
te Voorburg 1) , gewoon was het dageljks te zingen. Het merkwaardigste
daarbj is , dat zj dit zeer wereldsche lied betrekkeljk maakte
op Christus 2). Dit wi1 waarschjnljk niet zeggen , dat zj het eenvoudig
opzong met het oog op den hemelschen bruidegom : maar
dat zj het tot een geesteljk lied omwerkte , geljk zoo dlkwerf
met andere wereldljke liederen het geval was ö). Geèn wonder ,
dat de vrome zuster , die zelve in hare jeugd de ongestadigheid
der liefde ondervonden had ? door den gloed ? de levendige schildering
en het diepe gevoel dezer romance werd medegesleept : 0ok
de hedendaagsche lezer kan daarvoor niet blind zjn. llet is moeiljk
zich iets voortrefeljkers voor te stellen. En wj vereenijen ons *
ten volle met de opmerking , die Dr. KalF aan zjne beschouwing
van dit lied vastknoopt 4) : p Wanneer men op een gegeven tjdstip
bj een volk een zoo ontwiltkeld gemoedsleven , zulk een seherp
3) Zie over haar Dr. G. lkalf, Het Zk'ed in
2) Acta Sanctorum. Bolland. Jan. , 1, 348 :
suum Jesum Christum.-f
de ividdeleeuwen , b1. 629 vlgg.
referexïdo carmen ad dilectum
z) Prof. Moll heeft in zijn : .lohallltev fruglnc'l 11 , bl. 168 vlg. den in eene
1,devote romanee'f veranderden tekst van dit lied medegedeeld. Eene schooner
vergeestelijking van hetzelfde lied deelt prof. Acquoy meê LArchiel'voor zve#erd.
Kerkgeschiedenis 11, b1. 43 v1g.;.
Ap Het Lied f?? de xl.ffdtfe/eeu?ce?k , b1. 155.
298 DE LIEFDE IN HET LIED.
waarnemingsvermogen ,
in schoone taal weer te
zooveel talent om die ontvangen indrukken
geven en zooveel meesterschap van schildering
aantreft , dan zullen al die eigenschappen zich niet slechts
in é4n lied vertoond hebben , maar dan moeten er veel meer geweest
zjn ? al zjn velen daarvan reeds lang weggestorven.''
Met dit lied beginnen onze romancen een ander karakter te
historische krijgen : het element wordtvervangen doorKReer
Zö4 in het lied met den
algeineen
menscheljke beweegredenen.
Ic dfpp.f op Ap#Adrl bergen (Antw.
aanvang
aangrjpende van De Avtlzlïzlgd#pc/lfer
van Jan Roulans Liedekens-Bneckt
meestal aan het Duitsch ontleend zjn l). Eene eigenaardige soort
vormen eenige romancen ? waarin gehuwde vrouwen eene hoofdrol
spelen , die een minnaar hebben. zAan die verhouding wordt ge-
Liedekens-Boeck , no. 87) ; het
7. het oudt liedeken , no. 45
en zoovele anderen, die echter
woonlij k op bloedige wjze een eind gemaakt : de beleedigde echtgenoot
doodt de echtbreekster of harell minnaar , soms beiden , of
hj zelf valt onder het zwaard van zjn tegenstander ; slechts in
twee gevallen is de ontknooping minder bloedig'' 2). lk noem daarvan
sleehts de romance ran Ar'àfselprc/l of Brandenbot.ch , die hier
te lande uit de veertiende eeuw schjnt testammen.
Ook de classieke Oudheid heeft stof tot middeleeuwsche romancen
geleverd. Daaronder munt uit die , welke rt4zl twee conincskinderen
ten opschrift draagt , en eene zelfstandige bewerking der bekende
sage van Hero en Leander bevat. Die sage schjnt in Europa al
tot de hoogste oudheid op te klimmen q ja , men meent , dat de
Germanen haar uit het Oosten hebben meègebracht. In de twaalfde
of dertiende eeuw zouden Nederlanders ze t0t in Moravië hebben
overgeplant 3). Ilet lied zelf schjnt tot de veertiende eeuw op te
klimmen , en het verdient volkomen den 1of , dien KalF er aan
loekent (b1. 227) : s1n roerenden eenvoud en plasticiteit kunnen
slechts weinige romancen de vergeljking
Ook de sage van Pyramu8 :n, Thisbe gaf aanleiding tot een lied ,
dat wj al vroeg uit het Duitseh overnamen q en het laat zich
met deze doorstaan.''
1) Zie t. a. p1. , bl. l 72 vlgg. , 180 vlgg
;) Dr. G. Kalf t. a. p1. , bl. l 99.
') Zie Kalf t. a. p1. , bl. 229.
AIINXELIEDEREN.
aanzien , dat ook nog andere classieke stolen tot volks-romancen
zjn omgewerkt.
W j hebben ons in het bespreken der romancen zeer beperkt ,
en alleen voorbeelden van verschillende genres aangehaald. Yoor
uitvoeriger berichten moet ik naar het boek van Dr. Kall verwjzen
, waar echter niet de geheele schat van verhalende liederen ?
dien wj eenmaal bezeten hebben , kon worden besproken ; want
men mag wel aannemen , pdat er ontzaggeljk veel liederen verloren
moeten zjn , waarvan ook niet het geringste spoor meer
overig is'' (bl. 248). Natuurljk : wat er belangrjks voorviel in stad
of dorp , werd we1 is waar vaak bezongen q maar met de menschen ,
wier lotgevallen er in werden verhaald t moesten de meesten dier
liederen we1 vergeten worden. Slechts die , welke diep in de ziel
grepen of van meer belang waren t hadden kans om te bljven
voortbestaan t en sommige hebben zich werkeljk in een taai leven
mogen verheugen 1). En toch , wie za1 zeggen , hoevele van die
soort spoorloos verdwenen zjn !
Van de verhalende liederen over gaan tot de meer zuiver
lyrische , en we1 in de eerste plaats
Men zal zonder moeite inzien , dat deze niet zoo vroeg onder
het volk konden bloeien , omdat deze innige poëzie een hoogeren
graad van ontwikkeling vergt , die eerst in de vjftiende eeuw
gemeen goed kon worden. Toen bereikte de bloei dezer landen
eene tot dien tjd ongekende hoogte. Die welvaart bevorderde niet
weinig de kanstontwikkeling. De bouwkunst , de schilderkunst , de
muziek namen eene hooge vlucht ? en ook voor de volkspoëzie
brak een nieuw tjdperk aan , beantwoordende aan het meer en
meer ontwikkelde gemoedsleven des volks. De ervaring komt dit
staven. Immers reeds in de zestiende eeuw worden de
regels van sommige liederen gebezigd om de melodie
aanvangs-
Van een
wi' J
tot de minïteliederen.
299
1) Dat enkele nog lang werden gezongen , blijkt uit Pelsf Gebruik en 1Vlsbruik
des Tooneels ( 1 68 1) :
En dafglijks zingt men , op der oude Barden trant (! ) ,
Nöch liedekens van de Oude , én jonge Hillebrand ,
Van Vélzen , ltypelmonde , én Raaphol'st, én van Gelder,
En Heeroom Knelis , by de Boeren klaar , én hélder ,
Iuuidskeels ter borst uit-f'
300 AVACHTER- EN AIEILIEDEREN.
geesteljk lied aan te
is , sedert geruimen
En a1s wj dan
dan vinden wj , dat die liederen der liefde in twee groote afdeelingen
kunnen gerangschikt worden : de samenspraken en de zuiver
eu deze moeten dus geven , zeer bekend , dat
tjd in omloop zjn geweest.
den schat Overzien van hetgeen behouden is ,
lyrische ontboezemingen.
W at het onderwerp der samenspraken is , kan men gemakkeljk
gissen. 't ls een jongeling , die er zjn hart in uitstort voor een meisje :
dat in den aanvang niet naar hem luisteren wi1 , maar gaandeweg
zich laat vermurwen. Dit onderwerp is op allerlei manieren gewjzigd.
Tot diezelfde soort behooren o0k de zoogenoemde W achterliederen ,
aldus door Kalf gekarakteriseerd 1) : ,De inhoud dezer liederen
is (met grooter of kleiner afwjkingen) deze : De nachteljke samenkomst
van een minnend paar loopt ten einde q de morgen breekt
aan en de wachter , die in het geheim is , blaast den horen of
zingt zjn lied om den minnaar tevens te waarschuwen , dat hij
moet vertrekken. Zj kunnen niet gelooven : dat hun geluk nu
reedg weer ten einde is en eerst na eene herhaalde waarschuwing
verwjdert de minnaar zich . . De oudsten bestaan niet slechts
uit eene samenspraak tusschen het minnende paar , of tusschen
een van beiden en den wachter , maar zj geven gewoonljk ook
nog eene schildering van hetgeen aan de samenkomst voorafgaat ;
dat zet aan 'het lied
nog dramatischer.'' Er zijn er verscheiden uit de vjftiende eeuw
tot ons gekomen ; de meeste zijn onder Duitschen invloed ontstaan ,
nog meer handeling bj , maakt de voorstelling
hetzj ze rechtstreeks vertaald , hetzj ze nagevolgd zjn : pslechts
weinige zjn (voor zoover ik kan nagaan) oorspronkeljk Nederlandsch
, en ook deze zullen m. i. door Nederlandsche dichters
vervaardigd zjn in navolging der Duitsche volksdichters'' 2).
W j komen tot de Meiliederen. Zeer juist zegt Kalf (bl. 298) :
nDe komst der lente heeft voor ons Germanen sinds onheugeljke
tjden eene bekoring gehad ) waarvan de zuideljke volken zich
geene voorstelling kunnen m aken.'' De kam p tusschen Zomer en
W inter werd in de oudste tjden als een strjd tusschen twee
ll'et Lied fzl de zuft/dc/eetztcen , b1. 28 1.
T. a. p1. , b1. 297 .
:'IIEI- LIEDE}{E~. 301
mythische wezens hezongen 1). Een aantal oude gehruiken hangt
samen met de viering van de komst der Lente. En geen wonder:
als na de koude mistige winterdagen, die aIle verkeer bijna
stremden, "eindeIijk zwellende knoppen en zedige madeliefjes en
frissche geuren en de geheimzinnig-e roep vall den koekoek de
komst der lente hadden aangekondigd, dan look menig bedroefd
hart weer op, dan verheugden allen zich , dan had men behoefte
aan die opgeruimde stemming lucht te geven in spel en dans en
gezang."
Zoowel de liederen van Hertog Jan van Brabant als die van
Zuster Hadewijch drukken herhaaldelijk die stemming uit ; en ook
in de Oudvlaemsche liederen komt een Meilied voor. Maar over
het algemeen schijnen de tot ons gekomen volksliederen over dat
onderwerp weI niet hooger dan de vijftiende eeuw op te klimmen.
Zij schilderen ons den minnaar, die den meiboom voor de deur
der liefste plant of haar op andere wijze zijne liefde bekent. Ik
geef als een staaltje het 132e lied uit Jan Roulans' Liedekens-Boeck,
EEN LIEDEI(EN "'"ANDEN ~IEY.
"Och, ligdy nu en slaept ,
Mijn uutvercoren bloeme ,
Och, ligdy nu en slaept
In uwen eersten droorne?
Ontwect u, soete lief, .
Wilt door [1. voor?J u veynster cornen! '
Staet op, lief, wilt ontfaen
Den mey met sinen bloemen l"
2 - ,.'-\Vat ruysschet daer aen die muer ,
Dat mi mijn ruste berovet?
Die mi tsceyden maect suer
Die leit hier op gedooghe
In minen arm so vast,
Wi en connens niet ontsluyten.
Mijn beddeken heeft sinen vollen last,
Plant uwen mey daer buyten."
1) Verg. boven, I D., u. 45.
302 MEl· LIED.
3 - .,,0 suyverlijcke jueeht:
Wilt nu u rusten laten,
Doet op dijn veynsterkijn
Ende eoemt u lief tel' spraken.
Al om te vinden troost
So ben ie hier tot u geeomen,
Staet op, lief, wilt ontfaen
Den mey met sin en bloemen l"
4 - ~,Al stondy daer tot morgen,
Ic en sal u niet in laten;
Mijn boel leyt hier verborgen,
Ghi en eondt mi niet vermaken.
Mijn herteken op u niet en past,
Noeh op gheen spel van Iuyten ,
Mijn beddeken heeft sinen vollen last,
Plant uwen mey daer buy ten."
5 - "Ie sie den liehten daeh
Al door die wolcken dringen ,
Ie sie die bloemkens sehoone
Al uut del' aerden springhen ,
Ie sie die sterren elaer
Die verliehten inden throone,
Staet op, lief, wilt ontfaen
Den mey met sinen bloemen I"
6 - ,,'Vaent ghi dat ic nu slape,
Ret is anders dat ic dachte:
Die Mey hout my in wake,
Daer na mijn herteken wachte ,
Niet als inder aerden wast,
Roosen, bloemen, oft ander virtuyten;
Mijn beddeken heeft sinen voUen last,
Plant uwen mey daer buy ten. 'I' ''I
Wij bezitten nog eene andere soort van schilderende minneliederen,
die tot geen der genoemde soorten behooren. Zij behelzen
alle een liefdesavontuur, in welks schildering doorgaans het meest
naakte realisme gehuldigd wordt. Kalff zegt er van (bl, 306): "In
doorzichtige beeldspraak worden daar schilderingen van zinnelijk
genot gegeven, die dikwijIs geestig, dikwijIs plat, altjjd dartel of
wulpsch of onbeschaamd zijn. Nooit is de taal van het volk beeldLYRISCHE
AIINNELIEDEREN. 303
rjker of schilderachtiger danv wanneer de liefde in het spel komt.
Als het ssoete spel'' bedoeld of aangeduid wordt , hebben zj
steeds weer nieuwe , soms platte , maar gewoonljk oorspronkeljke
of geestige uitdrukkingen bj de hand.''
De eigenljk
ringen t
ontrouw of scheidenssmart , vooral o0k over nyders en clappaertu ,
die de samenkomsten der minnaars bespieden en hun geluk bedreigen.
Deze onderwerpen zjn in allerlei modulaties gewjzigd.
Dat ook hier de realistische opvatting en voorstelling zich niet
verloochenen , zal men , met het oog op hetgeen wjvan het volksklachten
karakter weten , niet vreemd vinden. De meesten dezer soort van
lyrische minneliederen bevatten doorgaans mjmeover
onverhoorde of ongelukkige liefde , over
liederen zjn oorspronkeljk Nederlandsch en het is merkwaardig y
dat daarin'' sde invloed van het klassicisme zich al spoedig doet
gevoelen in mythologisch klatergoud en geleerde citaten.''
Dit neemt intusschen niet Mreg, dat ook de aan den Germaan- #
lust voor natuurleven zich evenzeer schen stam eigen in deze liederen
laat gelden , geljk
den Reinaert af tot
zj in onze beste verhalende gedichten , van
Hildegaersberch toe , wordt aangetrofen. pDe
minnaars'', zegt KalF 1) , pwelke in die liederen voor onze oogen
worden g'ebracht , kunnen zich geen recht , vo1 genot der liefde
voorstellen dan onder den blauwen hemel , langs velden en wegen ,
in het geurige bosch , aan den oever van een riviertje of onder
de groene linde. Spreken zj over den zomer , dan denken zj
dadeljk aan de wandelingen buiten met hunne uitverkorenen en
omgekeerd vangt een minnelied zeer dikwjls aan met eene kleine
natuurschildering , die er als het ware de ouverture van uitmaakt.''
Hj geeft daarbj de volgende proefjes van die rouvertures'' :
,1Het ginghen twee ghespelen
Breken ende lesen bloemen ,
Daerbi daer stont dat groene wout ,
Daer songhen die vogelkens jonc ende out.''
,!Daer soude haer een maget vermeyden ,
Vermeyden so woude si gaen :
Roode rooskens wou si plucken,
Die aen der heyden staen.''
Of wel :
1) Het Lied in de xsfïtftfeleeu?pen , bl. 343.
304
Eindelijk:
LYRISCHE 2\nN~ELIEDEREX.
"Het was te nacht, also soeten nacht ,
Dat alle die vogelen songhen,
De fiere nachtegale hief op een liet en sanck
Met zynder wilder toughen."!"!
Spelen de bloemen eene rol in deze liederen, nog meer doen
dit struiken en boomen: vooral de linde , de hazelaar, de meidoorn
en de eglantier komen er dikwijls in voor. De linde was van ouds
de boom der liefde en werd algemeen gevierd. Daaronder komen
de minnende paren gaarne bijeen , daaronder vindt het meisje het
lijk van haar verslagen "boelken". Ook de vogels ,vorden dikwert
vermeld: vooral de nachtegaal, de vertrouwde der minnaars, die
zij niet zelden met eene boodschap aan de geliefde belasten, of
naar wier minnezang zij luisteren. Voorts de lentebode, de koekoek,
die ook als profeet gold.
Vraagt men, wie in deze liederen de hoofdrol vervullen, dan
kan men antwoorden: vertegenwoordigers van aIle standen der
maatschappij, vrouwen zoowel als mannen. Vandaar dan ook , dat
ze ons een zoo ruimen blik in het volksleven gunnen. Vooral ruiters
en lansknechten, die gedurende de langdurige binnenlandsche
oorlogen, welke van de veertiende tot de zestiende eeuw het land
teisterden, hunne lusten botvierden, staan op den voorgrond: "wij
treffen hen gewoonlijk aan op de bierbank of in de armen hunner
liefjes, platzak in het wijnhuis, berooid in de schuur, waar zij
een nachtverblijf hebben gezocht, of knielende voor het zwaard
van den scherprechter" t). Ook de boeren worden geteekend en
weI met alles behalve vleiende kleuren: zij zijn niet veel beter
dan wilden. Dan komen de geesteIijken, wier inhaligheid in de
eerste plaats wordt bespot; maar niet minder leverde de vertrouwelijke
omgang tusschen paters en nonnen of burgervrouwen de
stof tot dartele liederen. Vooral de jonge klerken, die zich tot
den geestelijken stand voorbereidden, werden dikwerf geteekend.
Onder de neringdoenden zijn het vooral de molenaars, op wie het
gemunt is. Niet slechts wordt hunne diefachtigheid aan de kaak
gesteId, maar vooral hunne liefdesavonturen behandeld. Zij golden
1) Kalff, t. a. pI., u. 388.
LYRISCHE AIINNELIEDEREN.
vooral a1s de vertegenwoordigers van het zinneljk genot q en hoe
zj in dit opzicht bekend bleven , leert ons Bredero's Klucht ra'n
den M olevtaar.
Niet alleen de mannen worden hier in vrj dubbelzinnig licht
ons voor oogen gesteld , maar ook de vrouwen ; en daar van bescheiden
meisjes en eerbare matronen niet veel vrooljks te vertellen
valt , zjn het gewoonljk de zoodanigen , aan wie een
steekje los is : die ten tooneele verschjnen. Jonge vrouwen : die
aan oude mannen gehuwd zjn , zoeken troost bj jeugdiger speelnooten
; maar o0k pronkzieke vrouwen ontvangen minnaars bj
zich om de fraaie geschenken , die ze haar bieden ; of ook alleen
omdat hare lusten overprikkeld zjn. Zelfs de jonge meisjes
blinken niet altjd uit door deugd en ingetogenheid : vrooljkheid
voert dikwerf tot uitgelatenheid : en deze tot misstappen. Maar
ook het treurig uiteinde van die dartele deerns wordt dikwjls
bezongen : ôf zij sterven een rampzaligen dood , ôf zj raken geheel
op 't wild.
Een zeer gelief koosd mikpunt voor den volksspot was de verliefdheid
van een oud man of eene oude vrouw'' : het roud mal
gaat
TroFen ons die vele
boven al'' wordt dikwerf zeeraanschouweljk voorgesteld.
staaltjes van algemeene ongebonden levensvreugd
, die geene palen kende , en die de vjftiende eeuw vooral
doen kennen als een tjdperk van diep zedeljk verval , dit komt
nog trefender uit in de liederen , aan de zoogenaamde ngildekens''
, dat is de slempers , verkwisters , pretmakers van beroep ,
gewjd , hetzj ze afzonderljk zich aan ons vertoonen t berooid ,
maar onbezorgd en vrooljk ) hetzj we hen aantreFen , a1s ze zich
hebben aaneengesloten tot een gilde , waarvan Sint Wdgl-zfïf en
Si'nt Fbg-vp6rc de schutspatronen zjn , om des te joliger have en
goed door de keel te jagen. En dat het daarbj niet zediger toegaat
, als de beide kunnen vertegenwoordigd zjn , kan men zich
voorstellen. Opmerkeljk is het intusschen ? dat eigenljke drinkliederen
slechts in zeer beperkt getal voorkomen : eerst in de
zeventiende eeuw vermenigvuldigen zj zich. Dansliederen daarentegen
komen vaker voor. De dans bewoog zich toen langzamer
dan thans : het was een afgemeten pkoordans'', die het mogeljk
maakte , dat men er een lied bij zong. Het bekende : Daar ,gf/lg
eeït patertje Iczlg.: den kqnt : dat zeker een zeer oud Mei-lied is ,
Joxcwslaos'r , Ned. Letterk. Mî'ddeleeawen , 11 , 4e druk. 20
305
KARAKTER VAN YIET VOLKSLIED.
geeft ons een denkbeeld van den toenmaligen dans en van de
wjl*ze ?
W j betrekkeljk groot aantal liederen de algemeene
k-araktertrekken samenlezen ? en toch is het zeker , dat hier
zeer veel is verloren gegaan , zooals bljkt bj het inzien der aanvangsregels
van liederen , door HoFmann #on Fallersleben in de
inleiding tot zjnen bundel Niederléindische Volksliede,l'. bjeenverzameld
, en waarvan vele bljkbaar t0t minneliederen behooren.
Terwjl wj deze oppervlakkige schets van de ontwikkeling van
het wereldljke volkslied in de veertiende en vjftiende eetzw besluiten
, en wj den indruk trachten samen te vatten , dien dat
lied op ons maakte , springt het allereerst in het oog , dat hier
niets van dat gemaakte , sentimenteele valt op te merken , dat
de kunst-liederen kenteekent. Integendeel , gezonde werkeljkheid
is de bodem , waarop deze volkszangen zjn voortgekomen. Dat
vormt er de aantrekkeljkheid van , al zjn wj ook de uitgelaten
dartelheid en het ruwe naturalisme , dat ze kenmerkt , ontwassen.
Innig , waar gevoel , opgewekte levenslust , groote frischheid van
opvatting en levendigheid van voorstelling zullen hen lang doen
waardeeren , al munten ze o0k in den meestal jongeren tekst ,
die tot ons gekomen is , niet altjd uit door gekuischten vorm en
overregelmatig rhythmus. Maar liederen zonder de melodie zjn
waarop hj door zang begeleid werd.
konden uit een
bjkans lichamen zonder ziel. Gelukkig zjn heel wat oude zangwjzen
voor ons bewaard gebleven , die in de verzamelingen van
Willems 1) en De Coussemaker 2) staan afgedrukt ; andere leven
ten huidigen dage nog voort in den mond van het volk. Om
zich een juist denkbeeld van de aantrekkeljkheid dezer volkszangen
te maken , moet men ze hooren zingen , vooral met dat
talent , dat indringt in den geest van het lied , hetwelk vroeger
J. F. W illems bezat , en dat thans Prof. Paul Fredericq te Gent
kenmerkt. Al wie het genot mocht smaken hen aan die gewrochten
306
1) oude Vlaemscbe liederen , fen deele met de melodiën. Gent , 1848. Na
W illems* dood (1846) voltooide Snellaert dit werk , waarvan Willems slechts
een klein gedeelte llad verzameld.
:) Chants populaires de.% Flamands de France (Gand , l 856) ; sedert verscheen
nog : Lootens en Feys , C/tcn/.s populaires Tczncnd: avec le,s airs notês.
(Bruges, 18:9).
KARAKTER VAN IIET VO1z1( SLIED.
der oudheid weer leven te hooren inblazen , heef't zich een denkbeeld
van de waardj van onzen liederschat kannen maken , dat
eene bloote letterkundige bespreking niet geven kan. Maar toch ,
ook z66 komen ons die overbljfsels uit een grjs verleden dubbel
aantrekkeljk voor , als men ze vergeljkt met de walgeljke straatdeunen
j die in onze dagen , alth>ns in Noordnederland ) het oor
en het gevoel kwetsen. Het gezonde volksgevoel , dat zich in gene
openbaart t de naïeveteit of schalkschheid , waardoor zj zich kenmerken
, geven , ondanks het voorbehoud , dat wj moesten maken ,
een genot, dat , met het oog op den treurigen toestand van heden ,
even verbljdend als verrassend is.
307
20*
1V.
IIET GEESTELIJKE VOLKSLIED.
W j gewaagden reeds van geestelijke liederen in handschriften
uit de vjftiende eeuw : dat zich daaronder ook oudere stukken
bevinden ,
Bj den godsdienstzin , die ons kenmerkte , is het niet vreemd ,
dat naast het wereldljk lied ook het geesteljk lied bloeide. Dit
werd veelal , evenals later de psalmen , op de wjze van wereldljke
liederen gezongen ; en niet zelden waren de geesteljke gezangen
door eene geringe omwerking uit deze voortgekomen. Dit bewjst
reeds , ;at ze populair moesten zjn en dat vele dezer geesteljke
liederen op den naam van volksliederen aanspraak hebben.
De geesteljke lierdiehten laten zich in verschillende soorten
verdeelen. Allereerst komen de oudste shymni'' of zlofzangen'', dat
vertalingen zjn van luatjnsche kerkgezangen. Zoo bevat een handschrift
uit de XIV eeuw zdie dietsche VII psalmen'', de yghetiden
is nog niet overtuigend bewezen 1).
onser Vrouwe'' eene vertaling van het : ,,o intemerata'' en vele
hymnen en andere kerkzangen. Yan het nDies est laetitiae'' telt
Over en uit de geestelijke liederen deelde Moll Lqfobannes Wrte?zlcx 1I)
veel belangrijks mede. Eene uitmllntende studie leverde dr. J. G. R. Acquoy :
Het J/ees'felzgj/c lied ïn de Nederlanden Ndr dc Herrorming (Wrc/lfe./- voor Nederlandscbe
kerkgeschiedenis 11 , b1. 1--1 l 2). Hij beschreef (t. a. p. bl. 9-16) de
handschriften , (b1. 16-25) eenige der voornaamste gedrukte liederboekjes ,
die geestelijke liederen bevatten. Behalve de reeds vermelde verzamelingen
van Hofmann von Fallersleben LNiederl. geistlicbe Volkslieder) en die van
Avillems , De Coussemaker , Lootens en Feys en de door Van den Bergh , Le
Jeune , Moll in enkele verzamelwerken en tijdschriften medegedeelde geeste
lijke liederen raadplege men J. A. en L. J. Alberdingk Thijm's verzameling omgewerkte
sroude en ztietlwel'e Kerstliederen'' (Amsterdam , 1852) en A. Angz.
1)
Angillis , Geestel'b'ke f/etfk-c/à/en.
LEYSEN.
men minstens vjf , van het pstabat Mater dolorosa'' minstens zes
verschillende berijmi rlgen.
Eene eigenaardige plaats
leysen in 1). Werden de pas
sluitend bij den openbaren
ook aan in huisgezinnen'? scholen e11
ln de godsdienstoefeniug werdel) zj
nemen onder de geesteljke liederen de
genoemde lof- en kerkgezangen uiteeredienst
gezongen , de leyselt hief men
godsdienstige gezelschappen.
niet uitsluitend door het koor
gezongen , maar ook door kleinere groepen in de kerk. Sommige
leisen waren geheel , andere half in 't Latjn , half in de landstaal
geschreven , bv.
309
Doe sanc met bliden geschnlle
ioseph alleluya
ende die engelen ralle'l
in excelsis gloria
et in terra pax llomilliblts
vala sus vala sus
swiget soete ihesus
hi sijt ons domizlus g
Et in terra pax llomiltilllls 2).
geesteljke liederen en leysen bestaat
voorts daarin , dat de strophen der laatste steeds door eene soort van
refrein of door eene soort van da capo worden gevolgd. Dit terugkeerend
gedeelte is niets anders dan wat men in de muziek door
X koor'' 1 X tutti'' of Xallen'' aanduidt. Vall sommige leysen
het mtutti'' niet door allen gezongen , maar gesproken. Leysen
waren dus beurtzangen , waarin tlpne stem door alle stemmen
werd afgewisseld en ze vormden dus een overgang van het eigenljke
koor- tot het gemeentegezang.
Ofschoon er o0k paasch- :) , hemelvaarts- : pinkster- en bedevaarts-,
werd
Het onderscheid tusschen
1, leis'' ' oudtijds gespeld srleys'f > ,, leyse'' > 11leysene'' enz. komt
af van l,ltyrie eleison'' of liever van de afgeknotte vormen gyltyrieëleisf'#
1,Kyrieleisf' en dergelijke. Zie dr. J. G. 1t. Acquoy , Kerstliederen e1t Ze./?.sen
(Verslagen en Mededeelingen der Kolj. Akademie van Wetensch. Afd. Letterkunde
, 3e Reeks , deel IV) , wien: beschouuring hier gevolgd is.
') Door Aequoy aangelzaald (bl. 864) uit : Trl-lit is een suuerlijc boexken ,
in welcke staen scone leysen ende veel scone g'heestelike liedekens.'' Ant-
1) Het woord
werpen , l 508.
') Het oude paaschlied : g,christus is opgestallden-'f is ettlle echte leis. Vgl.
dr. Acquoy , Archie/ ?loor Nederl. Xerlr/e.çtt/àk'tWepk'.s 1 (*s-Gravenllage , l 885) b1. 1 vlg.
KERSTLEYSEN.
zelfs schippers- en maaiersleisen bestonden 1) - de meeste leysen
waren kerstzangen. Omstreeks 1500 verloor men het onderscheid
tusschen kerstliederen en kerstleysen langzamerhand uit het oog
en in 1574 wist Kiliaan niet beter, of eene leis was een kerstlied.
Enkele van de kerstleysen bevatten legenden betrekkeljk de geboorte
van Jezus , eene o.a. dat een landman , die bezig is met
zaaien en wiens koren door een wonderwerk plotseling
komt, daardoor koning Herodes in den waan brengt ?
en het kindeke reeds lang geleden zjn voorbjgegaan , een waan
waardoor de vervolging gestaakt en het kindeke gered
tot rjpheid
dat Maria
wordt. Als
voorbeeld mogen hier enkele strophen uit die leys volgen ') :
Joseph die souder vast voor gaen schryen ,
M aria Godts Moeder sou naer gaan reyen ,
Al op den wegh naar Egypten waert ,
Daer wasser dat kleyne Kindt we1 bewaert ,
Zijt willekom Heer Itoninck Heer Jongelinck ,
Die ons van boven is neder geseyndt ,
Ghy zijges een Maghet Maria haer kindt ,
Ghy zijges een Heer boven alle ltoningen.
M aria die reder al sonder verbeyen ,
Daer eenexl goeyell Acker-man ginck zaeyen ,
Zy sloegh haer Benedictie al over dat landt ,
Dat koren was rijp aen haer rechter-handt ,
Zyt willekom Koninck ghij zijges ons Heer
5Vy danckel) , wy loven dat kleyne kindt seer,
Mry dancken , wy loven Godt alle gelyk :
Dat wy'er mochten komen in et eeuwig rijck.
Godt vordert 11 man die 't koren gaet zaeyen ,
Keert u weerom aen df ander eynd' maeyen ,
I-T koren dat isser gebenedijdt
Dat heefter gedaen marla haer K yndt ,
Zijt willekom Heer Koninck Heer Jongelinck getc.)j
1) In de vorengenoemde verzameling van De Coussemaker worden vijfmaaiersleisen
medegedeeld , die nog in Fransch-vlaanderen worden gezongell.
2) Zie Acquoyfs vcrhandeling over jslterstliederen en leysenff, b1. 388 eIt
Eene Kerstleisf', (Archie/ noor Nederl. Kerkgesclt. 11 ,' , bl. 393 %-.','. .
GEESTELIJKE LIEDEREN.
Ten wasser oock geen drie urelk geleden ,
Doen qtlamen Herodes knechten gereden ,
Sy groeten den man , sy reden voor-by ,
Hebdy niet gesien een Jonck-vrouw fyn ?
Zijt willekom Koninck , ghy zijges ons Heer retc-j.
Doen ick dat koren zaeyende was ,
Dat ick ntl gaen maeyen vast af ,
Doen reder voorbij een Jonck-vrouw fyn ,
Artet eenen soo kleynen kindekijn ,
Zijt willekom Koninck , Heer Jongelinck retc.uh
Den eenen al op den anderen sagh ,
ls dit daer geleden soo menighen dagh ,
Soo ist misselyck 1) waer zy heenen magh zijn ,
Sy magh daer wel uyt den landen zijn ,
Zijt willekom Koninck ghy zijges ons Heer CL.etc.)
Herodes die spracker tot synder scharen ,
Laet ons wederom naer huys toe varen ,
Jvant waer wyse soecken wy vindense niet ,
Des leyter mijn hartjen in zwaer verdriet ,
Zijt willekom Heer Koninck Heer Jongelinck Cuetc.q
In eene andere leys van allegorischen aard wordt Christus voorgesteld
als de pelikaan , Maria als eene duif en Herodes a1s eene
gier. De eerste uitgever :) noemde deze leis terecht om hare :jnheid
van gedachte en liefeljkheid van versbouw in hare soort een
juweeltje.
De derde gezegde rgeesteljke liederen''
knoopt het kerkeljk jaar , anderdeels
staat hj daarbuiten. Tot de eeïste behooren dus hoofdzakeljk
nieuwjaars- en driekoningenliederen , passie- en paaschliederen ,
hemelvaarts- en pinksterliederen ? advents- en kerstliederen , en
voorts liederen op heilige dagen. En onder deze zjn de talrjkste
en de schoonste de kerstliederen 3) , waarvan vele het kenmerk dragen
groep - de eigenljk
zich eensdeels vast aan
1) Onzeker.
S) Moll in zijn qlobanlles Braflman 11 , (b1. 162) ; naar eene oudere bron uitgegeven
door Acquoy t. a. pl. bl. 391.
3) Een der rijkste handscllriften (ter Koninklijke Boekerij te Brussel)
bevat 338 Nederlandsclle geestelijke liederen , waaronder 65 kerstliederen , 40
op het lijden des Heeren ellz.
KERSTLIEDEREN.
van vrj oud te zjn : enkele klimmen misschien tot de veertiende eeuw
op. Enkele leefden , schoon zeer verminkt : tot op onze dagen voort.
En dit verwondert ons niet , wanneer wj den inhoud dier kerst- en
driekoningenliederen nagaan. Zj bestaan gewoonljk uit tafereelen
van Jezus' kindschheid : die even naïef a1s levendig zjn geschilderd.
Hier ziet men , hoe de os en de ezel bj de krib des Heilands
hun voeder laten staan om het kindeljn te verwarmen ; daar wordt
ons het kind zelf voorgesteld in het bad liefeljk met de hand
plassende , dat het water uit het bekken springt. Die naïeveteit is
niet in onze hedendaagsche taal weer te geven , en zo0 ergens ,
dan is het hier : tradl4ttore , traditore. Ik ben daarom we1 genoodzaakt
een paar aanhalingen te doen. Iloe natuurljk is de geloovige
voorstelling 1) , die herhaaldeljk voorkomt : de Engel heeft nameljk
de aankondiging gedaan :
312
A1s Joseph 11 dat verstonde ,
Dat Maria was bevrucht ,
Hi peinsde in sinen ghemoede
Hem waer beter ghevlucht.
Des hem die Enghel schonc
Toesprac ende riet :
Joseph , Davids sone ,
En wiltse begheven niet ;
Noch en ontsiet te nemen
Die M oeder Gods , M arien ;
Dat van haer wort gheboren
Sa1 ons van sonden vrien.'f
En hoe liefeljk is dit tooneeltje in de armoedige hut te Betlehem 2) :
Een os ende ooe een eselkijn
A1 bider cribben stonden :
Si verwarmden dat soete kindekijn ,
Daert lach in doekelkijn ghewonden.''
Bj het volgende stuk 5 merkte Hofmann terecht op , dat het op ons
1) No. 1 9 der : Niederlândische Geistliche Lieder des XF .lahrhunderts , aus
gleichzeitigen Handschrvten herausgegeben von So#lncnn von Fallerslebell.
:) Uit no. 12 der Niederl. Gegf/fcie Liedo..
*) No. 14 uit dezelfde verzameling.
XERSTLIEI)EltEX.
denzelfden indruk maakt als de schilderj van een der oude Aleesters.
Met zjn zoet referein heeft het al den schjn van een vroom
wiegelied te zijn. lk neem het in zjn geheel over :
1 l/3lAs ghenaket die avontstar ,
Die ons verlichtet also claer.
Avel was haer doe.
Susa ninna , susa noe ,
Jesus minne sprac Marien toe.
Dat huus dat hadde so menieh gat ,
Daer Christus in gheboren was.
W e1 was haer doe.
Susa ninna , susa noe ,
Jesus minne sprac M arien toe.
Si sette dat kint op haren schoot ,
Si cussedet voor sijn mondekijn root ,
Het was so soet.
Susa ninna , susa noe ,
Jesus minne sprac M arien toe.
4 Si sette dat kint op hare cnien ,
Si sprac : lrGroot eer moet u gheschien !
5Vel was haer doe.
Susa ninna, susa noe ,
Jesus minne sprac Marien toe.
5 Si sette dat kint op haren aerm ,
Mit groter vrouden sach sjt aen ,
Het was so soet.
Susa ninna , susa noe ,
Jesus minne sprac Marien toe.
6 Die moeder makede den kinde een bat,
Hoe lieiic dattet daer inne sat !
Mrel was haer doe.
Susa ninna , susa noe ,
Jesus minne sprac Marien toe.
Dat kindekijn pleterde mitter hant,
Dattet water uten becken spranc.
'W e1 was haer doe.
Susa ninna, susa noe,
Jesus minne sprac Marien toe.
314 DE VLUCHT NAAR EGYPTE.
8 Die os ende ooc dat eselkijn
Die aenbeden dat soete kindekijn.
Avel was haer doe.
Susa ninna , susa noe ,
Jesus mipne sprac M arielï toe.''
Vooral ook de vlucht naar Egypte geeft aanleiding t0t uitvoerige
huiseljke tafereeltjes. Men llzistere naar de volgende eoupletten
uit no. 24 :
Joseph doe den csel nam
Al bi den toom.
W at vant hi aen den weghe staen ?
Een dattelenboom.
Och eselken , du moetste stille staen ,
W i willen die dattelen plucken gaen :
MTi sijn seer moede.''
Die dattelenboem ter eerden neech
In M arien schote.
Maria 1as die dattelen
In haren schoot.
Joseph was een otlt man ,
Dats hem verdroot.
Maria , laet die ,1 dattelen staen ,
W i hebben noch veertich milen te gaen :
Het wort seer spade-''
5Vi bidden dat weerde kindekijn
Door sine ghenade.
Joseph nam dat eselkijn
Al bider hant.
Si quamen bi schoonre sonnen
In dat Egiptelllant.
Egipten is een seer goede stat ,
Daer Joseph ooc die herberghe bat.
Seer ellendich r?-j.
Maria die span veel goedes gaerns
M it haren handen.
M aria die conde spinnen
Dat vrouwelijn ;
Joseph die conde timmel'en :
Si gheneerden sich fijn.
LIEDEREN DER XINNENDE ZIELE. 315
Doe Joseph niet meer timmeren can ,
Doe hi was also ouden man ,
Hi haspelde garen.
eresus droech dat gaernken te hnus
Den riken ende den armen-''
Had HoFmann geen geljk , toen hj verklaarde , dat in deze oude
gedichten vaak iets ligt , dat wj t zelfs met onze hooge kunstontwikkeling
. niet bereiken kunnen ?
geesteljk-e liederen niet op bepaalde dagen en
feesten toepasseljk zjn , is hun inhoud zeer verscheiden. Eigenljk
gezegde liederen op God zoekt men er vergeefs onder ; talrjk
die op Jezus , Maria en de Heiligen : liederen op de Heilige
vuldigheid , het Sacrament en de vreugde des hemels.
De liederen op Jezus en Maria bevatten dikwerf
doelde liefdesbetuigingen. Van deze zjn die op Jezus in den regel
nog weer de innigste , om niet te zeggen de meest hartstochteljke.''
Deze , vooral talrjk in de vjftiende eeuw t bewegen zich gewoonli.jk
om de gedachte , dat Ohristus de bruigom is , naar wien de vrome
ziele reikhalst. Dikwerf staat men in twjfel ? of men niet een
wereldsch lied voor zich heeft , met zoo gloeiende kleuren is de
geesteljk bemystieke
liefde geschilderd q en men zal dit begrjpen , als men
ZiJ-n
Drieweet
, dat Ohristus vaak eenvoudig den minnaar in een wereldsch
volkslied heeft vervangen.
Niemand za1 zich over deze
Voor zooverre de
richting van den geest verwonderen ,
die bedenkt , welke vlucht de mystiek in de dertiende en veertiende
eeuw genomen had : men herinnere zich slechts de werken van
den beroemden Johannes Ruysbroeek. En het kon we1 niet anders ,
of de lyriek moest zich in die gemoedsstemming vermeien.
Uitgeputte zinneljke geneugten of ongelukkige wereldsche liefde
heeft menigeen in de armen der mystiek geworpen. Dat bj dezulken
nog dikwerf het onheilig vuur der herinnering op het altaar
der kuische geesteljke liefde brandt , is natuurljk. Geljk wj die
vermenging van aardsche hartstochteljkheid en hemelsche zielszucht
bj zuster Hadewjch waarnamen , vinden wj ze ook in andere
geesteljke liederen terug.
Bewijzen voor het gezegde vindt men te over , b.v. in no. 43 :
Ic heb so langhe ghenoechte ghesocht
In .minnen der creaturen :
316 LIEDEREN DER AIINNENDE ZIELE.
Dat heb ic also duur becocht ,
Haer vroude en mach niet duren.
Si moeten al ghelaten sijn
M et herten ende ooc met sinnen ,
So blivestu vri ende onghesraen
Van hare valscher minne.
O lieflic lief , een ruen ?j heimelic troost ,
lc wil mi tot u voeghen ,
Ende minnen onbecant te sijn r?j ,
In di is mijn vernoeghen.
Oeh enieh een ende anders gheen ,
W' anneer wildi mi troosten ?
lc doghe so menich hertenwee :
Och woudi mi verlosen !''
Denzelfden gedaehtengang vindt men in no. 69 :
Help rike Here God 55 , mi is so wee ,
Mijn herte wil mi tebreken
Van rouwen ende van droevicheiden ontwee ,
Ic en cans niet uut ghespreken.
Het en is gheen rust in deser tijt ,
Verdriet dat doet mi singhen ;
Ic was bestricket in minen ghedachten
M et deser eertscher minnen.
Help rike H ere God enz.
Ic sochte solaes ende lustelicheit
In minne der creaturen ,
Doe ic die waerheit overleide ,
Ten mochte niet ewelic duren.
Help rike Here God e'ka.
Och bloeyende joghet vo1 edelheit
Siet aen mit vroeden sinnen :
Si hebben so menighe tegbenheit ,
Die leven in eertschez' minnen.
Help rike Here God enz.
Comet mi te hulpen , soete lief,
lc bin in stride van binnen.
Die viant lopet om mi a1s een dief ,
Aen u staet mijn verwinnen-''
LIEDEREN DER AIINNENDE ZIELE.
Eene andere ongelukkige klaagt , (n0. 67) :
Ic hebbe die werelt so !, langlle ghedient ,
Dat rouwet mi also sel'e ;
Die cierheit w1l ic laten af ,
Ende keren mi tot onsen lieven Heren-f-
Zj omhelst den geesteljken staat , en het eerste , wat men haar leerde ,
1,Dat was , ic soude sterven leren
Ende laten die creaturen a,f ,
Ende keren mi tot onsen lieven Heren.
Si toghen mi alle mine cleder uut,
Si deden mi mijn haer af sniden ,
Si toghen mi aen ene mantele die was grau ,
Si leerden mi die oorden ghetiden.
Hoe mi doe te moede was ,
Dat en sal ic niemant claghen
Dan Jesus , die in den hoghe hemel woont ,
Die salt mi helpen draghen.''
W e hebben hier bljkbaar met de ontboezemingen van vrouwen
te doen q en het schjnt : dat vele dezer liederen door Geesteljke
Zusters zjn gedicht. Zoo wordt no. 47 besloten met deze strophe :
5!Die ons dit lietken heeft ghedicht ,
Dat was (l. is ?q een maghet reine :
Si wil die werelt varen laen 1)
Ende dienen God alleine-'f
En no. 110 heeft tot
suster , die clusenarinne tutrecht.'' Zj stierf aldaar in 1514.
Zal men zich , bj zoodanigen oorsprong van de zangdrift , verwonderen
, dat menig g'eesteljk lied nauweljks van een wereldljk
minnelied te onderscheiden is ? Meu oordeele b.v. uit deze aanopschrift
: pDit liedekjn heeft ghemaect Baert
vangsstrophe van no. 95 :
!!Een liedek ijn wil ic singhen ,
Die minne dwinghet mi daer toe .
Van enen dien ic minne ,
Hi maket mijn hertken vro.
1) W oorden als haen , te lteime , laen , wijzen blijkbaar op Duitschen oorsprong.
318 LIEDEREN DER AIINNENDE ZIELE.
Hi is so fier ende minnentlijc ,
A1 ander liefde wil ic laten ,
Ende dienen hem tot alre tijt-e'
Ziehier no. 48 in zijn geheel:
l syrlAoon mi doch nu , mijn lieiic lief ,
Dijn oversoete minne tot mi ,
Op dat ic sonder enich verdriet
Minne mit minne mach ghelden di.
2 Als ic ghedeuc der groter trouwen ,
Die du van ewen heefst tot mi ,
So mach ic wel te recht sonder rouwen
Ewelic voort dienen di.
3 Maer ic ontblive , laets di ontfarmen ,
Mijn hertelic lief, des biddic di ,
Ende laet mi rusten in dijn armen ,
Ach die so wide ontloken sijn.
4 A1s ic dijn hooft gheneiglzet sie
Van minnen , die du heefst tot mi ,
So wil ic stadelic vervolghen die ,
Om minne mit minne te ghelden di.
5 Dijn schone verwe is bleec gheworden
Van overgroter minnen tot mi ;
A1s ic des sie , so moet ic out t--?j worden
Om minne vor minne weder te gheven di.
6 Dijn herte is so wide ontloken ,
Van minnen so houdende tot mi ,
Sint ic dat soetelic heb gheroken ,
Ic en woude niet scheiden , lief, van di.
7 Ach , mijn ontbliven laet di ontfarmen,
Mijn enich lief , des biddic di,
Ende laet mi vlien in dinen armen ,
A1s mi ghenaect och (1. oit ?) des dodes pijn.
8 En toon mi dan dijn grote trouwe
Van ewen so draghende tot mi,
Op dat ic sonder enighen rouwe
M inne voor minne mach ghelden di.''
LIEDEREN DER MlxxExoE ZIELE.
Eene zonderlinge mengeling van hemelsch en aardsch levert no.
98 op , dat er intusschen vrj fragmentarisch uitziet :
l Heer Jesus , uwen brunen cop ,
Hi bloeyt a1s enen wijngarts cnop.
2 Heer Jesus rockelkijn dat was groen ,
Ende al sijn lijf ken als ene bloem.
3 Heer Jesus is een avontgangher ,
Tot eenre jonferen was alle sijn ganc.
4 ?!Si hebben mi lief , si minnen mi seer ,
Daer om bin ic bi den jonferen gheern-f'
5 ,?Maria , hoedet uwen soon ,
Datten u die jonferen niet en nemen (?j.**
6 T,lc en cans ghehoeden niet,
Hi heeft die reine herten lief.ff
7 l/c heb si ooc also duur gheeoft ,
Daer om en mach icker niet wesen of.''
8 Hi nam een corf in sijn hant ,
Hi 1as die sprockelkijn daer hise vant.
9 Hi nam die cruke , hi haelde water,
Hi halp sijnre moeder dat moesken cakeu-f'
Hoe dicht die geestelijke liederen blijven bij da wereldsche ,
waarnaar zij zijn bewerkt , leert b-v. het Mei-lied no. 104 1) q en
no. 100 is blijkbaar eene navolging van een drinklied :
Het is goet in Jesus ,1 taverne te gaen
Betalen is daer afgedaen ,
Dat is ons seer ghenaem.
svie is die man ,
Die niet en can
In Jesus kelre te wijn gaen ?
Hhel. Jesus , weert , schenket ons den wijn
A1 uut den milden herten dijn ,
Ghi hebten so wel betaelt
Al metter soeter minnen dijn enz.
1) Merkwaardig is de A:devote romance'f uit NNHet daghet in den Oostenff
ontstaan. M oll deelde die - s,lohannes Brugman'' 11 , bl. l 68 - mede. Eene '
veel schooner vergeestelijking van dat beroemde lied vond dr. Acquoy en
drukte die af (t. a. p1. b1. 43 v1g.)
320 TOON EX WAARDE DER LIEDEREN.
In de liederen , die met het kerkeljk jaar in verband staan en
bepaaldeljk in de kerst-, nieuwjaar- en driekoningenliederen , heerscht
een opgewekte , bljde toon. Maar verreweg de meeste andere
getuigen van eene gedrukte , sombere stemming. Daarom kan men
er vele groepeeren tot boet- : smeek- en klaaggezangen , beschouwingen
van de wereld , afscheidsgroeten aan haar en afmaningen
van de zonde. Voorts zjn er, die niet passen in de reeds genoemde
rubrieken en die men dus sGeesteljke liederen van gemengden
inhoud'' zou kunnen noemen.
Op de groote kunstwaarde van enkele liederen wezen we reeds ;
eommige zjn inderdaad uitnemend schoon. Doch daar tegenover
zjn er , die niet meer dan middelmatig , onbeduidend , zelfs plat
en smakeloos zjn. Als voorbeeld van de laatste gelde o.a. de laatst
aangehaalde coupletten uit het geesteljk drinklied , dat bljkens
de daar bjgevoegde melodie werkeljk gezongen werd. Sommige
geesteljke liederen zjn buitgewoon lang gerekt en daardoor tot
vervelens toe langdradig. M en heeft er verscheidene , die dertig ,
veertig strophen tellen , ja er zjn er van zeventig , een zelfs van
honderd vier en twintix coupletten.
Ook de dooreenmenging van Latjn en Dietsch is wansmakeljk 1).
Geschiedde dit oorspronkeljk met eene goede bedoeling - nl. om
den inhoud voor ieder verstaanbaar te maken later wisselde
men beide talen af om aardigheden te kunnen zeggen : die daardoor
des te belacheljker klonken. Een bekend voorbeeld daarvan
is 't reeds in de 14e eeuw gezongen kerstlied , dat begint :
In dulci ilzbilo
Singhet ende weset vro !
Al onse hertewonne
Leit in presepio ,
Dat lichtet als die sollne
In matris gremio.
Ergo merito ,
Ergo merito ,
Des sullen alle herten
Sweven in gaudio.
1) Vgl. over deze gemengde liederen Hofmann von Fallersleben : !,In dulci
iubilo Nun singet und seid froh ,'' 2e Ausg. Hannover, 1861.
AIEESTERSCHAP OYER DE TAAL.
Avat den vorm dezer liederen aangaat , zij n0g opgemerkt , dat
vele zangerig gebouwd zjn en zeldzame meesterschap over de taal
vertoonen. Of bewjzen dit niet coupletten a1s :
O Jesus bant , o vurich brant ,
Hoe heeft u minne in mi bewant
Mijn hertken onbedwonghen !
Dat doet a troostelic onderstant.
Mrat lof wort u int hemelsche lant
Ghesongen
Al mitter enghelscher 1) tonghen !
Of de volgende regels uit eene nyvolging van een wereldljk lied :
O roode mont ,
Ghi maect ghesont
In alder stont
Al die ghijs gont.
O soete gront
Seer hooch ghepresen
Al sijn si totter doot ghewont
Ghi moechtse saen ghenesen.
Schoon is door den vorm en inkleeding ook o.a. het lied van
Zuster Bertke , dat aanvangt met :
Ic was in mijn hoofkijn om cruyt gegaen ,
Ic en vant niet dan distel ende doorn staen Q).
Behalve deze allegorische voorstelling treft men soms ook onder
de geesteljke liederen romancen aan , waaronder die van rDes
Soudaens dochterkjn'', reen der liefeljkste gewrpchten der kristeljke
dichtkunst'' (Van Vloten) is.
Yeelvuldiger
de Ziel, den
Beminde
zjn ons slechts weinige bj
name bekend. Als dichteres van 't vergeesteljkte ,,Het daghet in
nog komen samenspraken voor , tusschen Jezus en
Bruidegom en de Bruid , de minnende Ziel en haren
Van de dichters en dichteressen
en dergelijke.
Vertaling van jgangelicus''.
O.a. afgedrukt bij Moll Voh. Brugman
in mijne sronverwelkte Bloemen. Een liederkrans
1882 , bl. 30l .
JoxcKsros'r , zve#. Letterk. .zvz'##e/ee?zztYn. 11 , 4e druk.
11 , 186) , Acquoy
uit vroeger tiJ'd.''
t. a. p1. en
Arnhem ,
21
322 DICHTERESSEN EN DICHTERS.
den Oosten'' wordt Geertruida Van Oosten genoemd. Menig schoon
lied werd vervaardigd door Zuster Bertke , die in 1457 aan de
Buurkerk te Utrecht werd ingekluisd '). Slechts de namen dezer
beide dichteressen zjn bewaard en toeh werden vele geesteljke
liederen door vrouwen vervaardigd. Dit bljkt meestal uit den
inhoud , maar o0k meer dan eens uit de laaiste strophe.
Yan den Rector van het Fraterhuis te Zwolle : Dirk van Herxen
(t 1457) bezitten we een paar zoetvloeiende liederen , en van den
beroemden Johannes Brugman weemoedige
zangen. Uit de 16e eeuw valt Tonis Harmansz. van W arvershoef
een tweetal schoone
te vermelden.
Deze namen verwjzen naar Noord-Nederland en toch schjnt
Zuid-Nederland rjker aan dichters en dichteressen van geesteljke
liederen geweest te zjn , al kennen we hunne namen niet. De
oudste geesteljke-liederboekjes toch werden in Vlaanderen en
Brabant gedrukt.
1) Zie over haar vooral Moll, Zuster fertlrc (Kalender voor de Protestanten .
Amst. 1863).
gï 48282Là528228 LEIIELkLJgE ld gE ylggELEEg#yEj,
Z E S D E B O E K.
H E T D R A A I A .

W ELKE IS DE OORSPRONG VAN HET NEDERLANDSCHE
DRAAIA ?
Sedert Ohrestien de Troies openbaart zich jp de verhalende
poëzie van geheel Europa eene gypote neiging tot dramatiseering 4
der voorstelling : in dien zin nameljk , dat aan samenspraken eene
breede plaats wordt ingeruimd , hetgeen , zooals wj reeds opmerkten
1) , eene buitengewone levendigheid en aantrekkeljkheid aan
dergeljke tooneelen geeft. Niet alleen bljkt dat uit onze wereldljke
en gewjde epische gedichten , en uit de samenspraken der burgerljke
school , ook onze lyrische poëzie draagt in hooge mate dat karakter.
Dit kan geen toeval zjn , maar moet het gevolg wezen van *
natuurljke oorzaken. Dat de dialoog aan het verhaal eene meer
concrete , meer aanschouweljke wending geeft , zal een ieder zonder
veel inspanning inzien ; hj komt onzer verbeeldingskracht te hulp :
wj kunnen ons bjna voorstellen , dat het tooneel , hetwelk ons
bezighoudt , niet verhaald wordt , maar onder onze oogen gebeurt.
En het zien heeft altjd dieper indruk gemaakt dan het bloote
hook.eèt. Uit die behoefte : om door levendiger voorstelling hooger
genot te smaken , moet deze wjze van behandeling van het verhaal
zjn voortgekomen. Het groote publiek hunkerde naar zoo aansehouweljk
mogeljke voorstelling : het wenschte vooral te zien.
En natuurljk , hoe geringer de ontwikkeling van den geest was ,
b.v. bj de onderste lagen der maatschappj , des te geringer ontvankeljkheid
was er ook aanwezig voor minder zinneljke schildering.
De volksmenigte , vooral in de Zuideljke Nederlanden , wag
bj uitnemendheid k'jkgraag. Het kan dus niet missen , of wj
zouden , zelfs als de ervaring omtrent geheel het overige westeljk
1) Zie boven , I D., b1. 322 , 349 , 356.
AARD VAN HET DRAMA.
Europa dit niet leerde , hier te lande al spoedig het ontstaan van
het eigenljke drama mogen verwaehten. En die verwachting wordt
ook niet teleurgesteld. Wj vinden in de laatste helft van de vqertiende
eeuw in Vlaanderen een voor den tjd buitengewoon ontwereldljk
wikkeld tooneel.
Alvorens tot de beschouwing daarvan over te gaan , dienen wj
ons rekenschap te geven van de wjze , waarop het was ontstaan.
Tot recht verstand van ons betoog za1 het intusschen dienstig
zjn , althans in algemeene trekken : den aard en het wezen van
het Drama te schetsen , terwjl wj ons voorbehouden eerst later ,
als wj het streven onzer dramatische Muze naar hooger volmaaktheid
in de zeventiende eeuw verhalen , dit onderwerp wat dieper
op te vatten 1).
Terwjl het Epos rerhaalt wat er in het verledene gebeurd is ,
stelt het Drama ons de feiten voor, alsof zj op het oogenblik zelf
voor onze oogen plaats grepen. Het bootst dus in de eerste plaats
voor het oog feiten na. Die feiten bestaan hoofdzakeljk in menscheljke
handelingen. Het Drallta geeft , zooals zjn aan het Grieksch
ontleende naam aanduidt , handeling te zien. W aar het dit niet
doet , waar het eenvoudig betoog , redeneering in den vorm van
een dialoog giet , zooals de 'wjsgeerige samenspraken der didactische
school , houdt het op een drama te zjn. Handeling is de
eonditio qs?rzl:
handeling op zichzelf reeds aan ,
wezenljk geboeid wordt onze belangstelling eerst , wanneer die
:'?f tt non van het Drama. Trekt ons het waarnemen
van eene belangrjke t krachtvolle
handeling de uiting is van een krachtigen wil; vooral: a1s deze
bezwaren en hinderpalen heeft te bekampen en uit den weg te
ruimen om zjn doel te bereiken. Dit geschiedt alleen , wanneer
hartstocht aan den wil zjne hoogste spankracht g'eeft. Maar elke
hartstocht openbaart zich bj de verschillende menschen in zeer
verscheiden vorm en graad , naarmate van hunne persoonljkheid ,
hun karakter. Za1 de dramatische handeling ons geheel meêslepen ,
dan behoort zj het noodwendig gewrocht te zjn van een hartstocht
, zooals die eene concrete persoonljkheid tot handelen moet
326
1) Zie Geschiedeltis der Nederl. Letterkunde i1t de XI-11e Fetf?t! , 1, hoofdstuk
X11.
WAARUIT OXTSTOND OXS WERELDLIJK DRAMA ?
drjven. W j eischen dus in het drama handeling , door karakteristieke
drjfveeren gemotiveerd ; met andere woorden , de hoofdeigenschappen
van het drama zjn : haltdeling en karaktel's.
Dit weinige is genoeg , maar ook onontbeerljk , voor ons volgend
betoog. Richten wij thans onze aandacht op de
van het ontstaan van het tooneel in die vroege dagen.
W j beginnen met de herinnering , dat het drama zich in de
middeleeuwen op tweeërlei wjze voordoet t als geesteljk of kerkeljk
geschiedenis
mysteriespel en als wereldljk tooneelspel. W at die beide soorten
onderscheidt , zal ons weldra duideljk worden.
In het grootste gedeelie van Europa is het eerstgenoemde niet
slechts aan het tweede voorafgegaan , maar het wqreldljke drama
heeft zich daar ook uit het kerkeljke ontwikkeld. Gedurende geruimen
tjd heeft men aangenomen , dat Nederland op dien algemeenen
regel eene uitzondering had gemaakt , en dat daar het
wereldljke drama zich uit eene zelfstandige kiem had ontwikkeld.
Ja t een der voorstanders van dit stelsel , Dr. J. H. Gallée , gaat
zelfs zoover van te zeggen:dat het onmogelijk X is , dat ? zooals
Mone , Hase , Ulrici , Alagnin ? Malone e. a. aannemen t het volkstooneel
uit het kerkeljk mysteriespel zoa ontstaan zjn'' l). De
vader van dit stelsel was Alone 2) , die zei : sAus der Gespr:chform
ist bei den Niederliindern das eigentliche Drama hervorgegangen ,
und die dialogischen Gedichte sind daher als die Anfânge der
dramatischen Kunst zu betrachten.'' Sedert vond het onder ons vrj
algemeen instemming 3).
Men stelde de zaak aldus voor :
Onze letterkunde levert een zeker aantal tweespraken op , en
het is zeer aannemeljk , dat deze door twee Sprekers werden
voorgedragen , pdie met hun beiden de twee in het stuk voorproefschrift
: B ijdrage tot de Geschiedenis der #?w??lctisclte
?'erfoop/ksweo, l3l de Nederlaltden r/ptfuren#c de Jffff#eleeuwen , (Haarlem ,
l 8 7 3) b1. 51 . Later , (bl. 1 l 5) , zegt hij wat minder streng : srllet kerkelijk
mysteriespel heeft zeer weinig of geen insrloed zehad op het latere tooneel-''
c ) é-zi bersicbt #er nè 'ederlöndiscbest Volks-Litera-t ur iilte-r er Zeit. k.Tiibingen ,
1838) S. 343 Eg.
') Voorstanders van dat stelsel waren Prof. A1. de Vries , ik zelf, Dr. Van
AN) Zie zijn academisch
Vloten , Dr. Snellaert , Mr. H. E. Moltzer en Dr. J. H. Gallde.
328 HET VROEGERE STELSEL.
komende personen voorstelden door gebaar en woord'' 1). A Ien
achtte dit bewezen , althans szeer waarschjnljk'' gemaakt , door
de posten uit Stads- en Grafeljkheidsrekeningen , waarin melding
werd gemaakt van twee Sprekers , pdie voir mjns Heren tafel
spraken.'' Yele dier dialogen , zei men , kunnen inderdaad voor tooneelstukjes
doorgaan en de voordracht door twee personen mag
dus reeds rin zekeren zin'' dramatische voorstelling heeten. Yooral
geldt dit , waar men met sdriespraken'' te doen heeft , die palweder
bljkens enkele rekeningen schjjnenb' te zjn voorgedragen : hier
krjgt men mzeer zeker al eenig recht van drama te spreken.'' Uit
de plaats van Maerlant , die ik (bl. 208) heb aangehaald , leidde
men af : dat niet slechts die voordracht ongetwjfeld met gebaren
vergezeld ging , dat men daarbj zekere theatrale vormen in het
costuum in acht
tol*feiten'' '' 2)*
rondzwervende
trekken als 't ware moede , hun woelig en avontuurljk leven
vaarwel ggezegdj : zj gingen zich vestigen in de steden'' 3?. Het
nam : ja zelfs bepaalde personen trachtte te mcon-
In de dertiende en veertiende eeuw hebben de eenmaal
zangers en Sprekers, shet heen en weêr reizen en
stadsleven moest wel invloed op hen oefenen , daarin bestaande y
dat ze , evenals de opifces tot collegia (X Kaufmanns- und Handwerksgilden)
, zich dageljks zullen hebben vereenigd tot gezelschappen
met volmaakt hetzelfde doel als alle andere , te weten :
gemeenschappeljke beoefening en uitoefening hunner kunst bj zoo
menige gelegenheid van feesteljke bjeenkomst of optocht als de
Aliddeleeuwen boden.'' Yan dat oogenblik
matische kiem zich wel ontwikkelen , en
Xmoest die geringe drade
berjmde samenspraken
djden weldra , waarschjnljk tengevolge van den opgang , dien de
geesteljke spelen maakten , tot wereldsche tooneelspelen uit'' 4).
Dit volgde vanzelf uit de aantrekkeljkheid , die deze voordrachten
reeds voor de menigte mochten hebben. llnmers de stadsbevelking ,
het sschaulustige Yolk'', had behoefte paan plastische voorstellingen ,
die zj hoorende zien en ziende hooren konden , eene omstandigheid ,
1) A 11-. H. E. Moltzer , D6 ividdelnederlandsche Dramatische Poëzie t'in de
Bibl. ran .1.fn!. Letterkundet , lnleiding, b1. XXXV.
2) Geschledenis der kYTnJ. Dichtlcunst , HI , 51 0.
') A1'r. H. E. Moltzer , t. a. pl., b1. XXXV.
*) Gescltiedenis #er 1î11ll. Dt'chtku1lst , t. a. pl.
Mr YBRANDS : MrElxtksoolxG. 329
die verklaarbaar maakt waarom levendige verhaaltjes , goede boerden
, satirieke liedjes en meer bjzonder tweespraken zoozeer in
den smaak moesten vallen :
gemeenzame )
dialoog , trok de levenslustige en practische
haar @''
juist dat levendige , dat factische ) dat
dat ongedwongene , even zooveel kenmerken van den
menigte aan en boeide
5Uit een en ander , met elkaar ip verband beschouwd ,
meende gmen) den oorsprong van ons wereldljk drama vpldoende
te hebben verklaard , en mitsdien het goed recht gder gestelde)
hypothese voor bewezen te mogen houden'' 1).
Men zal hebben opgemerkt , dat het stelsel in het algemeen
enkel op eene aaneenschakeling van veronderstellingen rust ; en ik
voeg er al terstond bj , dat de feiten t waarop men zich beroept ,
de oude rekeningen , niet juist zjn opgevat. Dit is vooral helder
in het licht gesteld door Aem. W . W ybrands 2) , die , naar mjne
meening , het vroegere stelsel volkomen weerlegd heeft.
Hj bestrjdt. vooreerst de pals een onbetwistbare waarheid beschouwde
bewering : pde sprekers hebben ongetwgfeld hunne tweespraken
op dramatische wjze voorgedragen.'' '' Kan uit de bedoelde
plaats van Maerlant worden afgeleid , pdat zj bj het spreken of
zingen , hetzj dan door houding , gebaren , kleedj of masker ,
bepaalde personen trachtten na te doen en ze sprekend Of handelend
in te voeren ?'' In den samenhang kan pconterfeiten'' dat niet
beteekenen. zGeljk de vogel garrulus pconterfeit alrehande luut
vanden voghelen'', zoo waren er ook menestreelen , die Maerlant
niet ljden mocht , Omdat zj ,,op ieders woorden echo gaven'', ieder
dien zj voorhadden , adel, burgerj en geesteljkheid , sals eksters
nabouwden'', zoowel ridders als poorters en papen vnaar #dz?, mond
yraatten'' 3). Dâéraan (niet , dat zj hun gedichten op dramatischp
wjze voordroegen , maar dat zj zulke allemanspapegaaien waren)
hadden ze dan ook hunne mooie veeren te danken 4).
1) Mr. H. E. Moltzer , t. a. pl. , b1. XXXVI.
2) ln een opstel, getiteld : Opmerkihqen otler het Geestelnlc Drama hier te Jtznde
in de ividdeleeuwen , geplaatst in de Studiè'n en fgtfrcpen van Moll en de
Eoop SeheFer , 111, 2e St. , b1. 193- 294. lk citeer naar de pagineering van
den afzonderlijken afdruk.
pl. , b1. 52 ; en hij haalt daarbij mijne verklaring van de uitdrukking
aan , Geschiedenis der ivnl. Dichtkunst , 111, 5l0 , noot 2.
*) llen zie over dit punt de tweede aanhaling hierboven , bl. 215.
3) T. a.
330
Met betrekking tot de rekeningen voert hj het volgende betoog ,
dat ik in zjn geheel moet overnemen :
Daarop komen ja posten voor , betaald aan D ttree of aan dl'ie
sprekers : maar uit niets bljkt : dat bj zulke gelegenheden die
sprekers , bj elkander behoorende , met A04zl tweeè'n of dl'iehl een
gedicht hadden opgezegd. Maar t zal men zeggen , al staat dat dan
ook niet uitdrukkeljk vermeld t de bedoelde posten maken het
toch waarschjnljk. Bj aandachtig onderzoek bljkt , dat er ten
minste evenveel tegen als vôôr die waarschjnljkheid te zeggen
valt. Die rekeningen doen o.a. opgave van 't geen er betaald werd,
als , vooralop feestgetjden , aan 't hof zwervende kunstenaars van
verschillende soort , muzikanten , goochelaars : rtumelaars'', zotten ,
enz. , van alle oorden waren opgekomen : 't gebeurde dan niet
zelden t dat sprekers rvan verschillende heeren'' elkander op zulk
een avond aan 't hof te 's-Gravenhage of elders ontmoetten , en ,
ieder op zjne beurt , hunne poëzie ten beste gaven. Meestal komen
de sprekers in die rekeningen alléén voor 1) q
malen is er melding van twee of drie sprekers , die samen betaald
worden. Als wj op 1392/3 lezen : sltem
degaersberghe , Mr. Jan ran .//l6zzl,:#pzlc ende enen spreker toebeslechts
zeer enkele
Meester Ivillem. '?Jc?? Hilhorende
den grave van Hoeusten , e1c 3 gl. ltem enen vreemden
spreker sonder wapen 2 gl.'', dan volgt hieruit nog niet , dat de
drie eerstgenoemden samen gesproken hebben : men zie slechts even
lager 1393/4 : pltem enen spreker ende eenre J'p//kpîf die cplrdld''
conde , 6 nye gulden elx.'' En zou 't een ander geval zjn,
op 1389/90 lezen :
Middelburch 4 gl. dordr. ; item W illezn 'plzl Hillegael-tsberghe ende
a1s WiJ*
Ghegheven den 4 pipers vander Stede van
twee andere sprekers , mit hen tsamen 4 gl.?'' Z0u hier het samen
àetaald worden ook samen werken doen vermoeden ? Men vergl.
op 1365/6 : penen vedelaer , enen seggher ende enen tumelaer t 3
heneg. riders.'' - Bepalen wj ons een oogenblik bj XVI.. Willem
'pczl Hillegaertsberch. Hj komt (1383- 1408) ongeveer twintig maal
op de grafeljkheidsrekeningen voor ; meestal alleen : driemaal slechts
wordt hj te geljk met anderen betaald : n.1. op de twee reeds
genoemde plaatsen : en nog eens : (1385) t,Mr. Willeln, den dichier ,
Abcoude den yeraude en Hannekilt die zangher van Apeoude , 3 gl.'').
M- YBRANDS , M. EERLEGGIXR.
1) In de door mij uitgegeven uittreksels l 16 maal.
r BRwxos' M Y w EERLEGGIXG.
s;e zouden dus moeten aannemen , dat M r. W çllem voor die enkele
maal , dat hj ook eens een dialogisch gedichtje had voor te dragen ,
een kunstgenoot tot medehelper nam : en dan telkens weer een
anderen. De rekeningen zelven geven evenveel grond om te vermoeden
, dat als Mr. Willem eens een héél enkele maal 1) een dialogisch
gedichtje had voor te dragen ? hj dat wel , onder zjne andere
bjna alle monologische gedichten door , alleen zal gedaan hebben :) :
die manier van voordragen althans schjnt destjds niet onbekend
te zjn geweest , zooals wj opmaken uit de rekening 1388/9 : renen
anderen , die een speelkyn voir minen here seyde 1 gl.'' 3).
Ten slotte nog eene kleine opmerking : de door Mr. Moltzer verzamelde
vier posten , waarop drie zeggers of sprekers samen betaald
worden , hebben kracht van bewjs voor hem , die met dien schrjver
geneigd is te gissen , dat de sprekers ook driespraken voordroegen
: voor hem , die : in de ons overgebleven letterkunde dier
dagen geen enkele driespraak vindende , het onwaarschjnljk acht ,
dat deze dichtvorm plag gebruikt te worden , zjn die posten juist
een krachtig bewjs tegen de meening , dat het samen betaald
worden van de sprekers pok een samen werken in den bedoelden
zin zou aanduiden.''
l.h1 *. . In den tamelijk
zitten , trof ik maar drie of vier
2) Voor die
zwaren bundel , dien wij van Mr. Willem bedialogische
gedichtjes aan.'f
opvatting schijnt ook het slot te pleiten van die zijner gedichten
, welke eendialoog bevatten , b.v. no. LXXXVII Vander Anontuer (bl.
l83 in de uitgave van dr. Bisschop en dr. Verwijsj , dat aldus eindigt :
,1Dit bispel heeft ons W illem ghemaect ,
Dat elcman se1 verduldich sijn ,
Van Hildegaersberch , oec wijen laect ,
Hi seit u hier den rechter fll'n-f'
Evenzoo no. CII , Een disputatie (b1. 220) :
!,Daer om raet u W illem , zonder waen ,
Van Hildegaersberch boven al ,
Dat ghi selt pensen enz-''
vraag , of hier op een spreker dan op een zanger gedoeld
wordt : de geheele post luidt : !,2 sanghers , die daer voir minen here songhen ,
2 g1. Item enen anderen , die een speelkijn voir minen here seyde , 1 gl.''
Intusschen wordt soms door één persoon gezongen en gesproken ; 1393 : lrgegheven
enen kn. die sanc ende dichte voir minen here gheheiten die Mrilde
Vos , bi sinen bevelen geg. 6 g1.''
2) Het is de
332 DE DIALOOG :NIET VOOR 't'ERTOOXIXG BESTEMD.
Mij komt dit betoog volkomen afdoende voor, en ik vereenig
mi] daarmede zonder voorbehoud : te eel', daar er wel twee of
meer Sprekers te zamen beloond worden 1), maar nergens gezegd
wordt, dat zij te zamen spraken, hetgeen daarentegen wel van
muzikanten vermeld wordt "}, van wier ghesellen dan ook meermalen
wordt gewaagd 3).
Men zal misschien wijzen op een post als dezen: _,Item Goeswijn
van Ghelre, den dichter, ende sinen ghesellen, elx 1 gulden" (bI.
603); om daaruit af te leiden, dat die ghesellen van den spreker
vooral bestemd waren om met hem samen te ioerken , en dat daardoor
de hypothese omtrent de tweespraken weer op de been wordt
geholpen. Ik zou dit besluit voorbarig achten, daar wij van elders
weten, dat Sprekers, althans Willem van Hildegaersberch, hunne
gedichten weI door een ander, eenen bijzonder daarvoor bestemden
voorlezer of opzegger lieten voordragen 4). Zoodanig een wordt
hier waarschijnlijk gheselle genoemd.
En beschouwt men de dialogische gedichten zelve, dan valt het
1) Bij de in den tekst aangetogen plaatsen voege men nog: "Item meester
Pieter den dichter van Breda ende .Ian Vrouwentroost , 12 gr." (Geschiedenis
der Mnl. Dichtkunst III, bl. 600): "Janne Fisier ende .A..ugustienkine, segghers"
(bl. 623); maar doorgaans zijn het ongenoemden, die bijeengenomen worden :
"t"Tee sprekeren" (bl. 608): "twee duytschen segghers" (bl. 620): "t,vee ghesellen
, die alrehande dichten spraken" (bl. 616), en dit wijst toch wel niet
op samenwerking , "twee knechten, die voir mijns heren tafel spraken" ~bl.
641, 644). Voorts "drie sprekers , die genen here en hadden" (bl. 610): "Item
drie sprakers" (bl. 652): "Item drie seggheren" (bl, 630, 644): "Item vier
segghers" (bl. 636~. Een paal' maal in "t algemeen "den sprekers , die voer m.
h. tafel spraken" (bl, 599, 607 .
~) ~,Item .... ghegheven des Biscops twe speliaers van Wiertsberch , daer
die mit een orghelkijn speelde, ende die ander met eenre guterne , te hoveschede
, 8 gulden. Item enen anderen, die mit dien tween speelde op eene roete ,
ende yon Straesberch was , ghegheven 2 gulden" ~bl. 603); - "Item ..•.
l\Ieeu, sijn ghesellen ende haer ghesellinnen, die mit him pleqhen te sinqhen ,
2 gulden')" (bl. 605); - "Item des woensdaghes daerna, te Rotterdamme, 2
zanghers , die een dicht zonqhen can mercrouicen doet can Hollant , 4 st." (bl. 621).
J) B.v. u. 601, 618, 622.
4) Zie mijne Geschiedenis der .Mnl. Dichtlcunst , III, 408-410, en Dr. Eelco
\Terwijs" inleiding op zijne uitgave del' Gedlchten 'lXH1 H'illem van Hildegaersberch,
bI. IX-X.
PE DIALOGEN NIET DRXAIATISCH.
in het oog , dat die , welke wij kennen . lllijkbaar niet voor dialogische
of dramatische voorllracht bestemd waren : noch de Jvapevte-
Jftzr/fjs , noch de Dietsche Z?/c?'t'/fp).ïd/s. , noch eenig grooter didactisch
werk. Van alle geldt de omschrjving : neen populaire dogmatiek
in den vorm eener samenspraak'' 1) p bj alle ligt meene vergeljking
met den Heidelbergschen Catechismus (altjd wat den vorm aangaat)
mépr voor de hand , dan de meening ? dat dialogen , tot dit
genre behoorende , voor mondelinge , dramatische voordracht zouden
bestemd zjn geweest'' 2). En zooal onder de kleiuere sommige
vrj wat losser en aangenamer geschrevell zjn , toch vindt men r
er overal enkel redeneering : van gebeurtenis , van handeling geen
schjn of schaduw.''
'W ybrands heeft ter
ter toetse gebracht , en
matische voordraeht
verdediging van die stelling eenige gedichten
aangetoond , dat zj onmogeljk voor dragebruikt
konden worden (b1. 57) q ik moet
hier volstaan met daarheen te verwjzen.
Op de stelling dus : rde sprekers hebben ongetwjfeld hunne
dialogische gedichten met hun tweeën ? dramatisch voorgedragen'',
valtnog al wat af te dingen. Alaar al behelsde zj waarheid t welk
een afstand zou er dan liggen tusschen zulk eene voordracht van
meerendeels betoogende stukken en een drama , hoe eenvoudig
ook. Het heeft zich daartoe eerst van lieverlede
men. Maar , en ik geef hier wetler het woord geheel aan den Heer
W ybrands 3) , mzoodra men wil aantoonen , ltoe men zich dan eigenljk
voorstel.t , dat het dialogisch gedicht te onzent is zuitgedjd''
tot een drama , komt het mj voor , dat het weinig aanbevelenswaardige
der stelling al duideljker bljkt. ,,De derde man moet
er bj komen'', zegt men. ,.Het drama'', zegt Mr. Moltzer ? smoet
de aanschouweljke voorstelling geven van een gebeurtenis , een
plastisch verhaal zjn als het ware. Dat zulk een verhaal boeiend .
ontwikkeld ? zegt
wezen znoet , spreekt vanzelf , maar - en hierop komt alles aan -
de voorstelling moet levendig wezen ; actie is het !6t'6??,:!)6.
gïFî,96î ,
het fp be p?- ltot /p be .?7ét/l het tï/'c-tt'' . . . . En nu verder. ln den
regel rzal het juist de derde man zjn , die de levendigheid , de
actie zal aanbrengen en de eentoonigheid der tweespraak- verrassend
1 ) M'ybrands , t. a. 1)1. , b1. 55.
3) Aldaar , b1. 57 vgg.
Aldaaz-, bl. 56.
334
afwisselen zal. Hj za1 het verhaal der beide anderen meer ingewikkeld
maken en z/ö de ontknooping voorbereiden-'' Toegestemd !
Maar onze tweespraken zjn nu eenmaal redeneeringen , waarin
geene gebeurtenis verhaald of verwacht of voorbereid wordt : ik
weet waarljk niet , wat bj ééne onzer tweespraken een derde man
anders zou komen doen , dan öök nog wat moralizeeren, disputeeren ,
redeneeren. Kortom , de dichtsoort , waartoe onze tweespraken behooren
, slait iedere gedachte aan gebeurtenis , handeling , actie
geheel en al uit. lk moet hier nog bjvoegen , dat er van de
driespraken , gedichten door drie sprekers dramatisch voorgedragen''
a1s ik mj niet vergis , geen spoor in onze 1 oude letterkunde
te vinden is. Het eenige, wat hiervoor bj Mone en Moltzer genoemd
wordt , is het ( Uebersicht , bl. 347) als pGesprëch der drei Könige''
opgegeven gedichtje. - Een pgesprek'' mag dat intusschen niet
genoemd worden. Het is lkter uitgegeven in W illem' Vlaemsche
liederen , en in die verzameling
M en zie slechts. 't Gedieht is 24
waarschjnljk 't best op zjn plaats.
regels lang , waarvan er door elk
der drie koningen 8 uitgesproken of gezongen worden. En we1
van dit gehalte :
XDRIESPRAKEN KOMEN NIET VOOR.
Deerste Coninc ,
Salich kint vol heilecheden !
Uwer conincliker mogentheden
Presentere ic hier van goude
Mine oflkrhande , a1s die houde
Ziele ende lijf van u te lene ;
Mrant ic ghelove int herte reue ,
Dat ghi sijt God ende mensehe ,
Ende al die werelt hebt bracht te wepsche.
Dander Coninc.
O ghebenedide dracht
Van onsen menscheliken gheslaeht ,
Hogheboren inder naturen , enz.
Die derde Coninc.
O God ende mensche in een gheboren ,
Ende u Maria , maget uutvercoren ,
Van mirre ic u Presentere , enz.
XIn de aanteekening - van Snellaert - lezen wj , dat de gewoonte
van omstreeks driekoningendag dergeljke liedjes te zingen thans nog
bestaat. sDe zangers zjn gedrieën , verkleed met witte tabbaerden en
HET AVERELDLIJK DRAAIA U1T HET AIYSTERIESPEL ONTSTAAX.
gekleurde
einde een
slujers : een hunner draegt een langen stok , aen wiens
geoliede papieren star is vastgemaekt.'' Het gedicht bljkt
in allen gevalle niet te kunnen dienen , om den overgang tusschen
de tweespraak en ons abel spel waarsehjnljk te maken.''
Opmerkeljk is het , dat , waar in eene rekening van Blois , de
drie Koningen vermeld worden als onderwerp van een spel , het
eene vertooning is , die door een enkel man gegeven wordt l).
Ik zeg het den geachten schrjver na : mOp grond der bovengenoemde
bezwaren meen ik : dat de sprekers en hunne dialogische
gedichten niet kunnen beschouwd worden als de grondleggers van
ons wereldljk drama.''
Er bljft ons dus wel
ook hier te lande het
nemen , dat
ernstige wereldsche drama zich , evenals
elders t ontwikkeld heeft uit het geesteljke mysterie-spel , terwjl
de klucht , zooals wj zien zullen , waarschjnljk uit de Vastenavondgrappen
, die overoud zjn , is voortgekomen.
niets anders over dan aan te
1) Rekening 1362/3 (b1. 630) : r,ltem aldaar (d.i. Trte Grose in Behem*') ,.
bi heren Muul van Binvelt enen Dan , die minen here een spel toende
vanden heylighen 3 coninghen , 19 beemsehe gr.*' En zoo leest men in de
Hollandsche rekening van 1388/9 : r/tem enen aqderen die een speelkIjn voir,
minen bere selde-''
II.
HET MYSTERIESPEL.
W anneer wj zullen bewjzen , dat het wereldljk tooneel in de
middeleeuwen zjnen oorsprong verschuldigd is aan het geesteljk
drama , dan is het noodig , dat wj in de eerste plaats bj dit
laatste stilstaan , om ons rekenschap te geven van zjn wezen ,
zjne wording en ontwikkeling.
W j zullen reeds terstond zien , dat het geesteljk drama , het
mysteriespel , uit de liturgie der Katholieke Kerk , zooals die op
hooge feesten in zwang was , is voortgekomen op zeer geleideljken
weg.
De Kerk heeft zich altjd
wjs'' op wat men terecht
In de elfde eeuw
toegelegd op maanschouweljk ondergenoemd
heeft zplastische katechese''.
reeds begon de geesteljkheid gedeelten uit het
Bjbelverhaal , vooral uit de geschiedenis van Jezus , en later ook
uit de legenden der Heiligen , den volke te rertoonen. Die vertooningen
hadden op hooge kerkeljke feestdagen plaats. Men stelde
het Evangelie van den dag voor, het kerkeljk mysterie : dat men
vierde ; en daarom heetten die voorstellingen , toen zj genoegzame
zelfstandigheid verkregen hadden , M ysterie-t later ook Mirakel-spelen.
Oorspronkeljk was het bljkbaar niets anders dan een gedramatiseerd
reciteeren of zingen van het Evangelie van den dag. Bj
den kerkdienst in de Ljdensweek b.v. had er tusschen den dienstdoenden
priester ,den diaken en het koor
waarbj de rollen der personen , die
door verschillende
bj het Kerstfeest plaats. Hadden y>n oudsher de priester en het koor
de antiphonen en responsoria gezongen , zooals de beurtzangen
heetten , dit werd langzamerhand uitgebreid. Pe eene priester zong
de antIàhone , een ander het respolèsol-iuln , het doorloopende verhaal
een beartzang plaats ,
in het ljdensverhaal voorkomen ,
Zangors werden voorgedragen. Hetzelfde vond
HET UTRECHTSCH AXTIPHOXARICM. 337
werd door het koor gezongen, en de dialogen aan enkele leden
van dat koor opgedragen. Zoo vindt men reeds sporen van dramatische
voordracht in een antiphonarium . dat in de twaalfde
eeuw door de kanunniken van St.-Marie te Utrecht werd gebruikt.
Dr. J. H. Gallee heeft daaruit eenige zeer merkwaardige proeven
medegedeeld 1), waarvan ik een paar staaltjes zal geven.
Ten eerste eene nocturne van den Kerstnacht:
Iiespons.
Respons.
la Anti}:
2a Anti}:
l"o:r.
Anti/one.
Vox.
Respons.
Vox.
Respons.
'J~ResjJonsorium. Hodie nobis celorum rex de virgine nasci dignatus est, ut
hominem perditum ad regna celestia revocaret.
Gaudet exercitns angelorum, quia salus eterna humano generi
apparuit.
Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus.
Quem vidistis , pastores ? dicite, annunciate nobis, in terris
quis apparuit ?
Natnm vidimus in choro angelorum salvatorem.
Dicite quidnam vidistis et annunciate Chrysti nativitatem.
Natum vidimus etc.
o magnum mysterium et ammirabile sacramentum, ut animalia
viderent dorninum natum iacentem in praesepi. 0 beata virgo
cuius viscera meruerunt portare dominum deum.
Domine, audivi auditum tuum et timui: consideravi opera
tua et expavi in medio duum animalium jacentem.
Beata dei genetrix, Maria , cuius viscera intacta permanent,
hodie genuit sal vatorem scculi.
Ipse invocavit me, alleluia. Pater meus es tu, alleluia. Misericordias
domini.
Letentur celiae, exultet terra ante faciem domini quoniam
venit. Cantate domino.
Sancta et immaculata virginitas , quibus te laudibus referam,
nescio , quia, quem celi cap ere nou poterant, tuo gremio contulisti.
Benedicta tu in mulieribus."
De missa in prime qalli cantu is in nog stelliger dialogischen vorm,
~,la Antif,
20 Antif.
Sa Antif.
Quem vidistis pastores, dicite, annunciate nobis in terris quis
apparuit.
Natum. vidimus in choro angelorum salvatorem dominum,
Alleluia, alleluia.
Genuit puerpera regem, cui nomen aeternum et gaudium
matris habens.
1) Bijdrage tot de geschiedenis der dramatische certooninqen in de Nederlanden
qedurende de ....1fiddeleew.t·en, bl. 54 vg.
JOKCKBLOET, Ned. Letterk. jfiddeleeuwen. II, 4e druk. 22
338 HET CTRECHTSCH ASTIPHOX.UUU:U.
Angelus ad pastores ait : Annnncio vobis gandium magnum ,
quia natus est nobis hodie sulvato r mun di , alleluia."
Ik sla hetgeen voIgt over, om een oogenblik stil te staan by
de begroeting der drie Koningen. De hymne geeft het verhaal:
"Ibant magi, quam viderant stellam sequentes, per viam.
Lumen requirunt lumine, Deum fatentur munere.
Lavacra pura gurgitis, celestis aguns attulit.
Peccata, que non detulit, nos abluendo sustulit,
Gloria tibi, Domine."
Dan staat er met roode letters tusschen geschreven:
"Respons.
Ia Lintz):
2a Antij:
"Reges Tharsis ex insule munera offerunt.')'1
Ab oriente veniunt magi in Redeem adorare dominum et
apertis thesauris suis praeciosa munera obtulerunt.
Aurum sicut regi, thus sicut Deo , vero mirram sepulturae
eius ac viae.
Magi videntes stellam dixerunt: hoc signum magni regis est,
eamus et inquiramus et offeramus munera.
Afferte domino filio Dei, adorate dominum, omnes gentes
veniant ad adorandum."
Ik bepaal mij ook hier slechts tot een fragment, om nog een
blik te slaan bU de nocturne v66r den Paaschdag:
"ResjJons.
Respons.
Angelus.
Mulieres,
Angelus.
Angelus domini descendit de celo et accedens revolvit lap idem
et supra eum sedit et dixit mulieribus: nolite timere
. . .. crucifixum queritis. Surrexit, surrexit , venite et videte.
.Alleluia , alleluia.
Ecce praecedit vos in Galilea, ibi eum videbitis , sicut dixit.
Vobis iam surrexit.
Maria Magdalena et altera Maria ibant diluculo ad monumentnm
Jhesus.
Dum transisset Sabbatum, Maria Magdalena et Maria Jacobi
et Salome emerunt aromata ut venientes unguerent Jhesum.
Alleluia.
Et valde mane una sabbatorum veniunt ad monnmentum, orto
iam sole nt venirent.
Quem queritis in sepnlchro , 0 Chrysticole?
.Ihesum Nazarenum, 0 Coelicola!
N on est hie. Surrexit sicut praedixerat; ite nunciate , quia
surrexit , dicentes: Surrexit ...dominus de sepulchre.'
OXTW IKKELING DER PLASTISCEE YOORSTELLING.
Ten slotte volgt nog de
dalena.
Ofschoo.n dit overoude stuk zich kenmerkt door grooten eenvoud
van vorm , en n0g vrj is van wereldsche inmengsels , straalt er
toch reeds een begin van dramatische voordracht in door. Niet
slechtszjn de dialogen levendig ? maar bj de begroeting der drie
Koningen begeleidt reeds eenige handeling den zang. Terecht
merkt Dr. Gallée op 1) : sllet tusschen den tekst staande reges
z??,?f/?:rp oferunt gde Koningen oferen hanne gavenj doet denken
aan eene vertooning , die waarschjnljk voor het altaar plaats
greep , welke door het responsorium nab oriente '?76,p,ï'??7kf magi''
verklaard wordt.''
Hoe zich gaandeweg het dramatisch element bj den ritusOntwikkeld
heeft , ziet men , als men een sprong doet in de vjftiende
eeuw , en daar een drie-koningen-mysterie waarneemt. Terwjl de
optocht der Koningen aanvankeljk slechts diende , om eene aansehouweljke
voorstelling te geven van hetgeen in het gezang verhaald
werd , breidde zich dit tot groote afmetingen uit , terwjl
zang en vertooning ineensmolten. ln 1498 werd n0g in de kerk
te Delft een rspel van de drie coningen'' vertoond , dat aldus
wordt beschreven 2) :
5Upten sondach nae dertienendach nader Vesperen te drie uren ,
soe worde hier gespeelt een spul van de priesters , die tot verscheyden
doeren der kercken te pairde inne quamen rjden , elcx
met sjn gheselscap vergaderende in 't midden der kercken ; ende
upten groeten orgel waren Engelen , singende Gltlr,ia in :zc:/tsï,s ,
ende benede lagen die harders ende speelden ; ende daer quam
een sterre scietende van after wt die kercke nae thoech outair toe ,
ende bleef dair staen , wysende die drie coninghen den nieuwen
gheboren coninck ) twelck ghemaect was met levendighe persoenen
upten hoghe outair , daer dese coninghen eensdeels sprekende ,
ende eensdeels singhende hair oFerhanden deden ; ende dair was
alsoe veel volcx inder kereken beneden ende boven , datter nye
zoe veel volcx inder kercken gezien en was.''
ontmoeting van Jezus en Maria Maglh
T. a. pl., b1. 58.
2) Zie Bleiswijck , Beschrijvinge der Stadt Delft , bl. 203. Gallfe haalt aan
W alich Sywaertz , Roomsche mysteriën ontdekt , Amsterdam , 1604.
22*
OXTW IKKELIXG DER PLASTISCHE VOOR%R'EI,LINI4.
T0t zoodanige uitbreiding kwam men natuurlijk eerst van lieverlede
j en wel op geleideljke wjs ? zooals wj later zullen doen
zien ; maar reeds poude liturgische documenten bewjzen , dat de
priesters ook in 't gebruik van eigenaardige k-leederdracht de personen
, wier woorden zj zongen (bi.j 't Paaschfeest b.v. vrouwen ,
engelen) , duideljker trachtten voor te stellen. Daarbj kwam dramatische
actie : men stelde zich b.v. met Paschen op eene of
andere plaats in de kerk het sepulcrum voor : dââr was hj, die
de woorden des engels zong , geplaatst , in een wit gewaad gehuld
q zj , die de woorden der vrouwen zongen , .gittgetè :/' beekè ;
later ook Joannes en Petrus , maar sloallnes moest sneller loopen
dan Petrus'' 1) (volgens Joh. XX , 4).
Ziedaar'', aldus gaat W ybrands voort , wiens woorden 2) ik hier
gebruik , mziedaar reeds een klein begin van drama ; op dergeljke
wjze ging 't ook op 't Kerstfeest en bj andere buitengewone
gelegenheden.
Men had nu een Latjnschen beurtzang (meestal X bestaande uit
woorden van 't evangelie en van bekende kerkliederen , op dramatische
wjze , met komen en gaan , en reeds hier en daar ook
met ander gebarenspel en vertooning (mise en scène) voorgedragen.
Uit verscheidene ons overgebleven oude stukken kunnen wj van
trap tot trap nagaan , hoe dit eenvoudig liturgisch drama 't uitvoerig
mysteriespel van lateren tjd geleideljk deed ontstaan.
De ontwikkelingsgang was iu hoofdzaak aldus : Het verhalend
gedeelte treedt hoe langer h0e meer op den achtergrond ? daarentegen
komt de gesprekvorm tot meer uitgebreidheid en hooger
ontwikkeling. Straks wordt ook van de landtaal t hoewel aanvan-
Bij Gallfe , bl. 65 , lees ik : 9,Op pag. 864 zijner 'Uàtus liturgia X/6-
mallnica geeft Gerbert de volgende tooneelaanwijzing behoorende bij een
mysteriespel van 1260 te Zllrich : rrstantes mulieres quasi in tapposito angeli
devote cantant : qais retltldrel , angelus : quem tyuerf/ïs . . et interim duo
antiquiores et honorabiliores canonici casulati , repraesentattlri Petrum et
Johannem , qtzasi festinanter vadunt ad altare martyrum. Sed junior cititls
seniore etc.'n
1)
Zie nog andere plaatsen aldaar betrekkelijk het lferstfeest en de begroeting
der drie Koningen , bl. 65 66.
21 Opmerkinge't orer het geestelqik #rc??kc enz. , bl. : vlg.
ONTWIKKELIXG VAN HET Af YSTERIE-SPEL.
kelijk zeer karig ,
wijzen. Somtijds
tijn maar andere
die 't volk vooral
gebruik gemaakt 1). Dat geschiedt op verschillende
zjn groote gedeelten van 't zelfde spel iu 't Lakleinere
(nu en dan slechts een enkele regel ,
goed '!':?',:/tzc// moest) in de landtaal geschreven :
een voorbeeld daarvan biedt eene overoude dramatische bewerk-ing
van de geljkenis der wjze en dwaze maagden , waarin Christus ,
de Alulieres enz. in den regel Latjll , soms Provençaalsch spreken
of liever zingen , de A' Iercatores daarentegen zich alleen van de
langue d'oc bedienen. Meer gebruikeljk echter werd het , eerst
den Latjnschen tekst te zingen , daarna ten gerieve der toehoorders
de vertaling in de landtaal ttit te .s.pr6/J:zl,. op deze wjze :
Hoc signum 11 magni regis est.'f
Dit is ein zeigin sicherlichen
O
Des kuningis van himelrichen.
Daarmede laat ook het mysterie hoe langer hoe meer van zjn
liturgisch karakter los : om een katechetisch doel te bereiken :
op de vertaling in de landtaal komt het den toeschouwers meer
aan , dan op 't authentiek Latjn : het cantare gzingenq wordt hoe
langer hoe meer door dicere gsprekenj vervangen ; het Latjnsche
k-erklied raakt op den achtergrond , en 't g'esprek in de landtaal
wordt hoofdzaak. W aar men , bj de uitbreiding van 't spel en
het daarmeê klimmend aantal dramatis personae , de hulp van
leeken moest inroepen (waarover naderq , werd vooral het doorloopend
gebruik van de landtaal verkiesljk. Nog langen tjd , en
in mysteriën van breeden omvang , waarin de gesprekvorm reeds
zeeè levendig is , vertoonen zich sporen van de oude Latjnschliturgische
af komst : sporadisch komt er het kerklied n0g in voor ;
in andere stukkell ? waarin overigens geen Latjn of kerklied meer
gevcnden wordt , zjn toch nog de onderrichtingen voor de spelers
t de didaskaliën , in 't Latjn tusschen den tekst geschreven.
Eindeljk verdwjnen lterklied en kerktaal geheel , en daarmeè
hebben de geesteljke drama's de meest Ititwez'td'ige kenteekenen
1) Alen vergelijke A'ooral de bijdrstge van Aem. AV. Avybrands : rrl-let
oudste , in de landtaal het Normandisch-Fransch geschreveu geestelijk
drama d#c??, , mystère Ju =Y1I siècle.nn ( Het Tooneel 1 ren eenige-j jaarg. , Utrecht , -' N
l 878 , bl. l l 7 v1g.).
342 ONTWIKKELING VAN HET MYSTERIE-SPEL.
van hun oorsprong
innerljk wezen , hun
bewjzen hunner afkomst dragen.''
Zoo ging het kl een groot deel van Europa , zoo ook ten
afgelegd ; maar in hun samenstel , in hun
organisme , bljven vele de onloochenbare
onzent 1). Het Utrechtsche antIshonari'um deed ons een blik slaan
OP
ons straks den voortgang dier ontwikkeling doen zien. Het toont ,
den aanvang , het zoogenaamde Afaastrichtsche paaschspel zal
zooals Gallée herinnerde , hier en daar nog nauwe verwantsehap
met de Utrechtsche stukken , schoon veel vrjer bewerkt en zoo
goed a1s de volkstaal
De
geheel in geschreven.
liturgisch-dramatische vertooning , Oorspronkeljk eenvoudig
en beknopt ? breidt zich dus allengs uit. Er worden gaandeweg
meer tafereelen in opgenomen , hetziaj , dat dit vooral geschiedde
om van alle aanwezige krachten en talenten gebruik te maken ,
hetzj dat het alleen een onvermjdeljk gevolg was , voortvloeiende
uit den aard der zaak zelve. Het Delftsche Drie-Koningen-spel
gaf ons daarvan reeds een staaltje (boven bl. 336 vlg.) q maar men
bepaalde zich daar niet toe. Eerst kwam in plaats van Kerstnacht
of Passie het geheele leven van Jezus , of de volledige
legende eens Heiligen ; maar eindeljk begon niet zelden het spel
met de schepping der wereld en werd eerst met den dag des
oordeels besloten. Men kwam daartoe niet langs onnatuurljke
wegen. De verzoeningsdood werd gemotiveerd door den zondenval,
en de Doemsdag werd de natuurljke aanvulling van beide.
De uitbreiding werd eindeljk z0o groot t dat men meer dan 1én
dag noodig had om zoodanig spel te vertoonen ; maar het publiek
werd niet moede er zjne aandacht en belangstelling aan
te wjden.
Uit al wat wj weten bljkt , dat in alleNederlandsche gewesten
A1s hoogst merkwaardig haal ik nog aan , wat W ybrands , in de noot
op bl. 9 , mededeelt uit den ouden Ordinarius der L. V. Kerk te M aastricht,
uit de eerste helft der veertiende eeuw , betrekkelijk het oëcie van den
Paaschdag : grouibus initis persone constitute et ordinate per cantorem facient
visitationem sepulchri sicut collsuetum esf in ecclesia. Et post visitationem
peqreqgrini (de Emmausgangersj recipient sudarium a Maria Magdalena , et
ante chorum stantes et in altum levantes ostendent eum populo in signum
1)
resurrectionis Xpi.''
HET KERKELIJK DRAMA VOORTDUREND BEOEFEND.
het kerkeljk drama van de dertiende tot diep in de vjftiende
eeuw , bj voortduring en toeneming werd beoefend 1).
Het mysteriespel werd itt de kel'L- vertoond : toen het zich nog
nauweljks van de liturgie losmaakte , voor het altaar q maar later
schjnt er een tooneel gemaakt te zjn , waar de geheele voorstelling
beter door al het verzamelde volk kon gezien worden. Dit was
echter zeer eenvoudig ingericht : eene ionde verhevenheid in het
schip der kerk of ook wel een langwerpig vierkant. t Z0o te D0-
naueschingen , waar de estrade in drie afdeelingen verdeeld was :
de eerste bevatte de he1 , de poort van Jeruzalem , den tuin van
Gethsemané en den Oljfberg q de tweede het huis van Cajafas en
van Pilatus , benevens de zuil , waaraan Jezus gebonden was ; de
derde eindeljk de drie kruisen , het graf en den hemel 2).
343
aangezien in 1227
op de lferkvergadering te Trier uitdrukkelijk verboden werd ljludos theatrales
fleri in ecclesia et alios ludos inhonestos'f, welk verbod eene Utrechtsche
synode in 1 293 llerhaalde , jrde groote kracht van het kerk-elijk .drama was
gebrokenef' Indien er al niet zoo op eens een einde aan kwam , dan was dit ,
omdat zoowel de geestelijkheid als het volk er aan gehecht was. Maar
waar het nog werd het alleen j,oogluikend toegelaten.''
(Gal1de , t. a. pl. , bl. 70-71). Bij zoodanige kwijning zou uit dat geknakte
kerkelijke drama , ruim eene eeuw later , natlzurlijk het wereldlijk drama niet
hebben kunnen voortkomen. - lntusschen heeft de Heer Mvybrands Lopmerkingen
, enz. , b1. 10-20) met klem van redenen betoogd , dat jrmen alle reden
heeft , om , op zijn minst genomen , ernstig in twijfel te trekken , of 't mysteriespel
in de l 3e eeuw , 'tzij hier tc lande 'tzij elders , is rerboden geworden-'' Hij
toont vooreerst aan , dat onder de verboden ludi theatrales blijkbaar geen
vertoond werd ,
1;- M en heeft dit we1 tegengesprok-en , el1 beweerd , dat
mysteriespelen , maar lymaskaraden en andere ergerlijke vertooningen en grappen
zijn bedoeld , zooals het ezelst-eest , het narrenfeest , enz-e' En verder , dat tijdens
het verbod lrhet mysterie nog wel weinig anders zal geweest zijn dan ten
hoogste eene kleine uitbreiding 'van 't eenvoudig liturgisch dramaf' ; en deze
liturgische plechtigheden , jlallerwege door de ordinarii voorgeschreven'' za1
men toch wel niet onder de lttdi fnlo?ieqsff hebben kunnen of willen rangschikk-
en. Integendeel , de geestelijkheid en de vrome leeken waren hoog met
het kerkelijk drama ingenomen , en allerlei bescheiden leeren ons dan ook,
dat het zich tot het einde der middeleeuwen ongestoord ontwikkeld heeft.
Eene opsomming van mysteriespelen , die sedert de veertiende eeuw tot de
helft der zestiende in de kerk vertoond werden , geeft W ybrands , t. a. pl.,
b1. l 8 vlgg.
Q) Zie Gall/e , t. a. pl. , bl. 66.
344 HET )IYSTERIE BeITEN DE KERR.
In de veertiende eeuw werd het spel buiien de kerk verplaatst.
Vooreerst, waarschijnlijk omdat het gebouw het publiek niet meer
kon bevatten, naar het kerlcho], De viering van den H. Sacramentsdag
had daarop invloed. Met toenemenden luister werd het
Hoogwaardige, ti-jdelijk van het altaar weggenomen, in plechtigen
optocht langs de straten rondgevoerd. "Vele processien , die volgens
de oude ordinarii vroeger alleen binnen de kerk of soms over
kerkhof, plein en straat random 't gebou w plaats vonden, trokken
welhaast, als lange en prachtige optochten, door de geheele stad.
Vereenigingen van allerlei aard werkten mede, om die optochten
te doen toenemen in grootte en luister" 1). Vooral in Zuid-~ederland
bestond van ouds , en bestaat nog heden ten dage, onder
aIle klassen groote liefhebberij voor optochten, ommegangen, tooneeivertooningen.
De algemeene welvaart deed die al spoedig in
aantal toenemen en met steeds grooter pracht opsieren. Allerlei
gelegenheden werden tot zoodanige feestviering aangegrepen : intochten
van vorsten , plechtige gedenkdagen, in de eerste plaats
de jaarfeesten del' meest gevierde Heiligen of del' schutspatronen
van kerken , steden en gilden. Dikwerf waren dit slechts zoogenoemde
stomme vertooninqen , eene soort van tableaux »ioo.n ts, die
lang in zwang bleven 2); maar al vroeg werden zij afgewisseld
1) Wybrands , t, \ a. pl., bl. 21; zie vooral ook Gallee , Bijdrage, enz.,
bL 79 vlgg.
~) Ret zal wel niet noodig zijn door vele voorbeelden aan te wijzen , hoe
die certooninqen waren ingericht. Een enkel staaltje moge volstaan. Toen
Filips de Goede in 144() zijne intrede in Brugge deed, nadat de in opstand
geraakte stad zich onderworpen had, ontmoette hij op zijnen weg eerst een
wagen als eene woestijn toegesteld, waarop een personage zat, die Johannes
den Dooper verbeeldde. Op den wagen las men: "Ego vox clamantis in
deserto , parate viam Domini." Voor de poort zat Job, geheel naakt, op den
mesthoop, omstuwd door vrouw en vrienden, Boven dat tooneel las men, in
de taal del' Vulgata: "De Heel' heeft gegeven, de Heel' heeft genomen, wat
den Heere goeddacht, is geschied." De toespeling op de tijdsomstandigheden
is duidelijk. Verder stonden op pleinen en bruggen verscheiden tableaux
vivants, voorstellende: Abraham's offer, de geschiedenis del' Koninginne Esther,
de geboorte en verrijzenis van Jezus , de verheerlijking op den berg Tabor.
Van de blijde inkomst van denzelfden vorst te Gent in 1458 zie men de
beschrijving door Blommaert in zijne Geschiedenis der Rethorykkamer: de Fonteine,
b1. 20. Verder raadplege men over dergelijke vertooningen bij de plechHET
AIYSTERIE 0P HET AIARKTPLEIN.
met , 0ok wel vervangen door gesproken spelen. Het kerkeljk
drama kon zich aan (lie beweging niet onttrekken : het verhuisde
naar het marktplein , en dit was soms n0g te klein Om het aantal
schouwlustigen te bevatten 1). De processiën werden ook niet zelden
door zoodanig spel opgeluisterd , zonder dat dit daardoor van
karakter veranderde 2). Alleen lag het in den aard der zaak , dat
de heiligenlegenden meer het onderwerp der spelers werden. Dit
was intusschen geene nieuwigheid. Yele kerken vierden behalve
de algemeene Ohristeljke nog die van haar patroon
Of van den Heilige , wiens relieken er bewaard werden ; en te dier
feesten o0k
gelegenheid gaf men gaarne 00k een kerkeljk spel , dat nu geen
algemeen Christeljk mysterie , maar de legende van den Heilige
345
tige intrede van ltarel
Geschiedenis (f63- Rederijkers
In H olland gingen naderhand die stomme vertooningen over in gesehilderde
tafereelen met berijmde bijschriften. Nog in 1594 , ter gelegenheid van de
komst van Prins M aurits te Amsterdam , na het veroveren van Groningen,
had er op den Dam eene zinnebeeldige stomme vertooning plaats, waarbij
o. a. de Schepen en beroemde schrijver Coornhert Saul voorstelde. In l 609
werd de sluiting van het Bestand gevierd door s,negen vertooningen'', de
dwingelandij van Tarquijn en Brutus' ijver voor de vrijheid verbeeldende ;
maar hier waren het geene plastische voorstellingen meer , maar geschilderde
tafereelen , waarbij Hooft de uitlegging in dichtmaat schreef. Ook in l 6 l 8
had eene soortgelijke vertooning ter eere van Maurits plaats , vanwege de
Oude Kamer OP den Dam , door de Brabantsche OP de Verkenssluis en door
de Academie te water op negen T,steigerschuiten.'' Ook daar hebben wij met
geschilderde voorstellingen te doen , evenals in 1648 het geval >v's-as bij de
viering van de ,?eeuwige vrede-'' De laatste tatkreelen waren waarschijnlijk
onder toezicht van Dr. Samuel Coster vervaardigd , die daarvan althans cene
V in l 51 5 in verschillende steden , Dr. Schotel's
in hmedez.land , I D. , b1. l 73 vlg.
korte verklaring'' leverde.
Later zullen wij zien , hoe J an Vos stomme allegorische vertooningen weer
in zwang bracht.
1) Z(;(; te Mechelell in 1492 , volgens Schotel , Geschiedenis der
11, 2 73.
2) Dr. Gallée heeft ,Blj, tfrtzpe enz., bl. 74 vlgg. trachten te betoogen , dat
het processiespel'f, zooals hij het noemt , niet van gelijken oorsprong is a1s
het kerkelijk mysteriespel, maar dat het regelrecht ontstond uit de gebruiken
bij de processie in zwang , waardoor het dan ook eell geheel anderen stempel
zou dragen. Die meening is , naar mij voorkomt , zegevierend weerlegd door
W ybrands , Opmerkingen , enz-, bl. 23 vlgg.
Rederijkers ,
AIIRAKEL-SPELEN.
ten onderwerp had. Zoo kent men verschillende bewerkingen van
de St. Nicolaaslegende uit de twaalfde of dertiende eeuw , van die
van de H. Katharina uit het begin der veertiende , die nog
komen het kerkeljk karakter dragen 1).
Er zjn verschillende van die spelen bekend : die geen
karakter dan het
volander
gewone mysterie-spel vertoonen : behalve dat men
zich hier minder aan verhaal Of hymne gebonden rekende en dus
meer in de gelegenheid was der verbeelding den teugel te vieren.
Daarmeè was het mysterie-spel echter niet voor goed uit de
kerk verbannen : nog lang werd het daarbinnen vertoond. In 14V2
, ' speelden de rghesellen' te 's-Gravenhage rin der kerken'' een spel
van rons Heren verrisenisse'' ; in 1418 wordt van eene vertooning
van het pspel van Herodes'' in den D0m te Utrecht gewag gemaakt
; en n0g in 1498 zagen wj door de priesters in de kerk te
Delft een sspel van de drie coningen'' vertoond.
346
1) Mrsbrands , t. tt. pl. , bl. 26. N og ten jare 1532 vertoonde het St. Katherfnen-
pï/#e te 's-Hertogenbosch op de markt de legende van zijne patrones ;
zie Gërard , Recherches historiques concer?kcrlf les Chambres de Rblthorique Jfcôîz-e:
dans les Pays-Bas , handschrift ter Kon. Bibliotheek te fs-Gravenhage , pag. 74.
111.
OVERGANG TOT HET W ERELDLIJK DRAAIA.
geesteljk spel het Mrereldljk drama
kunnen ontwikkelen ? Zj , die dezen oorsprong aannamen : waren
vroeger vrj algemeen van oordeel , dat dit op de volgende wjze
geschied was. ln de mysteriën komen nu en dan allegorische
Eguren voor ) als : de zonde , de dood , geloof , hoop : liefde t Ecclesia
: langzamerhand begon de allegorie eene grooter ro1 te spelen ,
en zou eindeljk aanleiding gegeven hebben tot de zoogenaamde
zivtnespelen : moralite's , die het eerste spoor vertoonen van een dramatischen
knoop , en dus aan te merken zouden zjn als de eerste
schemering der nieuwere dramatische kunst 1). Maar daartegen was
de opmerking al gemaakt ? dat hier te lande het wereldljc drama ,
zoowel het treur- als kluchtspel , reeds veel vroeger bekend was.
Avanneer wj dus de laatstvermelde meening zoowel als de hypothese
van de afstamming uit de dialogen der Sprekers moeten
lasten varen , dienen wj naar een anderen weg om te zien : waarlangs
het wereldljk drama tot ons gekomen is.
En wj behoeven zjne afkomst van het bjbelsch-kerkeljk spel
nietop te geven : de tusschenterm was evenwel niet het zinnespel ,
het legende- r:aar en mirakelupel.
W anneer het geesteljk drama in steê van een geloofsmysterie
het leven van een Heilige , eene legende , ten onderwerp had , kon
het zich , ontdaan van den band der liturgie , niet alleen vrjer
bewegen, het kwam er uit den aard van het onderwerp o0k toe ,
Hoe heeft zich uit dit
1) Zoo Malone in zijn Historical Xcc/urif of tbe A%f//2'.s/t Stage , in Ohalmer's
uitgave van Shakspere , I , , pag. 51 , 56 , door mij met instemming aangehaald ,
Geschiedenis der 3./nJ. Dicbtkunst , I1I , 508 ; en daarnaar Alr. H. E. M oltzer
in zijne Geschiedenis rcn het l-t-ere/dlt'/lr toolleel, enz. , bl. 70.
348
om mèer toestanden uit het dageljksch , maatsehappeljk leven
voor te stellen. Zoo Ellgelen of de H. Maagd hier n0g eene r0l
speelden , het was voornameljk om den knoop van het drama
te ontwarren , maar eene hoofdrol speelden zj daarin niet. De
legende van Heiligen en Martelaren bracht hen in aanraking met
allerlei wereldsche , historische personen , met wier driften zj in
botsing kwamen. En dit alles werd vertoond in het kostuum van
den tegenwoordigen tjd. W erden nu deze geschiedenissen , zooals
vaak geschiedde , ievendig en schilderachtig behandeld , dan was
': er nauweljks pmeer dan één schrede te doen , van een spel waarin
de historie van- St. Gommer of St Quintjn , t0t een spel , waarin
de historie van Griseldis , van Palmerjn of van Arthur vertoond
werd'' (W ybrands).
Een blik op de dramatische letterkunde in Frankrjk leert , h0e
dicht het legende-spel soms bj het wereldljk drama stond. Daar
had de tooneelkunst
ontwikkeling bereikt , op dramatisch
invloed op het overige Europa ) zoo goed
terkundige sfeer. Een merkwaardig voorbeeld van de ontwikkeling
en ? als ik het zoo noemen mag , van de seculariseering van
het legende-spel levert de historie van St. Nicolaas.
Reeds in de twaalfde eeuw werd zjne legende in liturgische
drama's in het Latjn voorgesteld en n0g in verband gebracht
met de mis 1). Hoe breed zich dit ontwikkelen kon , leert het Jlt.R
Yroegerdan elders een
en 00k
vrj hoogen trap van
gebied had Frankrjk
als in elke andere letde
St. Nicolai , door Jean Bodel uit A.trecht tegen het midden der
dertiende eeuw gedicht. Hier bljkt , hoe geleideljk het legendespel
van het kerkeljk tot het wereldljk drama voerde. Men heeft
immers zelfs dikwerf getwjfeld ? of dit stuk moest gerangschikt worden
onder de geesteljke dan onder de wereldljke spelen. Alen zou
het tot de laatste rubriek brengen , indien niet uit enkele trekken
samenhang met de eerste bleek. Het werd daags v//r het lbest
van den Heilige vertoond : begon met eene zegenbede voor de
hoorders en eindigde met eene aanmaning' om samen het Te Ddz/px
laudamus te zingen. Behoudens dat er een Engel in optreedt , doet
het stuk ook in de verte niet meer aan een kerkeljk mysterie
denken. De handeling valt voor in de Saracenenwereld t en de
Zie svybrands , t. a. pl., b1. 62.
HET LEGENDE-SPEL VOR31T DEN OVERGAXG.
HET LEGENDE-SPEL VORMT DEN OVERGANG.
persenen hebben allen een wereldljk type 1). Een dergeljken indruk
maakt het Miracle c/: 'Thlophile van Rustebuef. En dat dergeljke
stukken geene uitzonderingen waren , veertig
mirakel-spelen van 0. L. Vrouw , waarschjnljk van even vprr
1350 , uit Valenciennes , afkomstig van eene geesteljlte broederschap.
pZj naderen insgeljks de grenzen van 't wereldljk tooneel :
we zien hier Libanius en Julianus , daar Clovis en Clotilde , ginds
leert een bundel van
den koning van Hongarje en den ridder uit Schotland , Lotharius
en den prins van Grenada , of Robert van Normandië , anders
gezegd Robert le Diable , optreden q en soms worden er groote
gedeelten van zulk een drama afgespeeld , zonder dat een mirakel
of 't optreden van een bovennatuurljk persoon , zonder dat iets
ter wereld ons komt herinneren , dat wj hier een geesteljk drama
voor ons hebben. Soms ontleenen zj hun onderwerp aan oude
legenden , en dan staan zj op de grenzen van een soori van historisch
drama q of zj verhalen o0k mirakelen , volgens n0g loopende
geruchten t aan een landmeisje , een ouden herder enz. geschied :
en zj stellen dau personen en toestanden uit het hedendaagsche
leven dramatisch vôör'' 2).
Neemt men dit in aanmerking : dan zal het niet verwonderen ,
dat in het noorden van Frankrjk al vroeg een weyeldljk tooneel
ontstond q en werkeljk hebben wj in de stukken van Adam de la
Halle overbljfselen daarvan uit het laatst der dertiende eeuw.
Ziehier den inhoud van het eerste : le t/k.: de 1J, feuillie of Spel
'ptzgz het Azffzldf#'/r (1262) , volgens Mr. C. Serrure 3) : ,,Hj verbeeldt
er in , hoe hj de studie had laten varen om een schoon en jeugdig
meisje , dat hj vurig beminde , te huwen , en hoe hj : weldra
afkeerig van hetgeen hem vroeger verrukte t haar had verlaten. Het
is een tafereel , waarvan de opvatting en de détails noch door
kieschheid , noch door zedeljkheid uitmunten.'' Het spel van Robin
et Jfczrïp?l , dat hj twintig jaar later voor Robert 11 , Graaf van
349
1) De personen
Amiraus : del
zijn : li Angeles , St. Nicholais , li Rois , li Senescaus , li
Coine , d'Orkenie , d'Oliferne , du Sec-Arbre ; Auberons li Courlius(
1e courrier) , li Crestiens , Uns Crestiens (of : li Preudom) ; Connars li
Crières , li tavreniers , Caignès (son valet) , Raoulbs tautre crière) , Clikès ,
PincedLs et Rasoirs Ooueurs et voleurs) , Durans (geolier).
Q) 'Wybrauds , t. a. pl., b1. 64.
3) Letterkundige Gescbiqdenis k.cpà Vlaalèdere't , I , 406.
SPELEN VAN ADA3l DE LA HALLE.
Artois , op Sicilië schreef , rmag
uitbreiding eener middeleeuwsche
Alarion waren de
men aanzien als de dramatische
pastourelle. Inderdaad Robin en
destjds type der eenvoudige en trouwe dorpsliefde.''
Dat er intusschen ook al vroeg spelen van een meer verheven
inhoud : aan de ridderljke wereld ontleend , werden vertoond ,
was uit den aard der zaak waarschjnljk , maar wordt bovendien
t0t zekerheid door de vermelding ? dat in 1351
Rij ssel
de a'Vcrùpkzl//d.
0P
een stuk werd vertoond t getiteld : La fltite 6/6.: enfans vlg/zrl:rg
de markt te
Al deze stukken wjzen naar Noord-Frankrjk. , de streek , die
aan Vlaanderen grensde of er tjdeljk meê verbonden was 1). Het
laat zich aanzien , dat het voorbeeld van Frankrjk ook van invloed
is geweest op het Nederlandsche graafschap , en daar tot navolging
uitlokte om het wereldljk drama in het leven te roepen. En werkeljk
zjn de middelnederlandsche drama's uit de tweede helft van
de veertiende eeuw , die wj bezitten , in Vlaanderen gedicht.
A1s men het bovenstaande overweegt , moet men erkennen ) dat
het scherpzinnige betoog van W ybrands geene volmaakte zekerheid
geeft , en ruim zoo hypothetisch als historisch is. Het heeft dan
ook niet allen overtuigd. Zoo vond Prof. Aloltzer nîlog geene vrjheid''
om zich bj dat stelsel aan te sluiten 2). A1j komt het voor
logisch te zjn en waarschjnljker dan eenig ander : meer kan men,
bj den tegenwoordigen stand van het vraagstuk niet verlangen ,
en daarom meende ik er mj bj te moeten aansluiten.
Zien wj thans , of ook de kennismaking' met de vertooners van
het geesteljk drama den samenhang tusschen dit en het wereldljk
tooneel komt versterken.
350
1) Uit die streek zijn ook afkomstig de t-ragmenten van een oud kerst-drama,
het yrDuinkerker kribbetje'', waarover hierachter , bl. 359.
2) De xlflil. Dramatische Pollzkk , Inleiding , b1. XL11, vlgg.
DOOR W 1E W ERDEN DEZE SPELEN VERTOOND ?
zagen wij , dat priesters
en rghesellen'' in de kerkeljke drama's' optraden : dit noopt ons
om de
het eind van het Op tweede hoofdstuk
vraag in 't algemeen te onderzoeken , wie de vertooners
dezer spelen waren , waarbj wj dan nog nader zullen zien , hoe
het wereldljk drama zich aan het geesteljke vastknoopt.
Zoo in den beginne alleen priesters en andere kerkeljke personen
aan de vertooning der mysterie-spelen deel namen , gaandeweg
werd dit anders. Toen bj de uitbreiding der stukken gebrek
ontstond aan een voldoend getal kerkeljke personen om alle
rollen te bezetten 1) , heeft men wel de hulp moeten inroepen van
leeken. Aanvankeljk zullen 't wel de koorzangers of akolythen
geweest zjn , de p&h-gsellen van den chpere'' of pyynppz:. k- erckqn'',
zooals zj genoemd worden. Bj verdere uitbreiding van het spel
moest nog van anderen medewerking worden gevraagd. Omstreeks
1420 reeds werd er te Damme gespeeld door pde ghesellen vander
kercke ende anderen'' 2). Die leeken-gezellen vormden in den beginne
natuurljk geene blijveqde vereeniging : mysterie
vertoond t en daarmeê hunne taak afgeloopen was , gingen zj weder
uiteen. Zoo schjnt het , althans op sommige plaatsen , geruimen
tjd gebleven te zjn. Maar als bj herhaalde vertooningen de keus
op dezelfde personen , als de meest geschik-te , viel , en deze
dus vaak tot hetzelfde doel bjeenkwamen , konden vaste verzoodra
hèt
1) Soms was voor de latere uitgebreide spelen een getal van 40 , 163
* 265 man noodig. Zie 511*. H. E. M oltzer , De ZVn/. Dramatische P/é'zk'e ,
Inleiding , bl. IX.
2) W ybrands , Opmerkingen , enz. , bl. 70.
352 GEESTELIJKE GILDEX.
eenigingen niet
gewagen van
lang uitbljven 1). 'Wj hooren dan 00k al spoedig
stukken , gespeeld door mpriesters ende den ghemeynen
gheselscepe.'' W ellicht , waarschjnljk zelfs , maakten de
leden daarvan al vroeger deel uit van eene vereeniging , ofschoon
die oorspronkeljk met een ander doel was ingesteld ; zj
denkeljk tot eene geesteljke confrerie , een kerkgilde , gewoon 0.a.
meé te werken tot opluistering van den kerkdienst.
De geest van samenwerking doet zich Onder de volken van
Germaanschen stam al vroeg voor , en we1 in de eerste plaatsOp
geesteljk gebied , waar hj leidde tot vereenigingen van leeken : die
gemeenschappeljken eeredienst en liefdewerken ten doel hadden.
ln Engeland en Frankrjk dagteekenen zj
achtste eeuw. llad de vrees voor het oordeel na
al van de zevende en
behoorden
dit leven geestete
vormen om ljken bewogen , vereenigingen voor elkander zielmissen
te lezen , 00k de leeken wilden verzekerd zjn , dat na hun
dood voor hen gezorgd werd e) , dat o. a. zielmissen voor hen
werden gelezen. Vandaar legaten en fundatiën met dat doel ingesteld
; vandaar tallooze vereenigingen , geesteljke gilden , die voor
de uitvaart harer leden zorgden , maar daarenboven ook geregeld
samenkwamen om voor elkanders zieleheil op velerlei wjze te
werken. Ze hadden eene eigene kapel
bjeen , hielden vergaderingen en gezellige maaltjden. De
werken , waarop zj zich toelegden ,
verpleging , hulpbetoon aan armen , kleeding van rarme
kens'' enz. 3) ;
waartoe zij
processie. Zo0 gaf b-v. de illustre L.-V
togenbosch jaarljks eene ruime
of zj droegen bj t0t versiering van de kerk ,
behoorden , tot opluistering van den eeredienst , de
@-Broederschap te 's-llerbjdragein
de onkosten van processiën
? en 00k aan eene andere broederschap , die gewoon was
de Passie te spelen. - sls het niet hoogstwaarschjnljk'': vraagt
W ybrands , pdat juist sommige dier geesteljke gilden , z0o bereid
om aan den kerkdienst luister bj te zetten , en met de priesterschap
klercksen
altaar , brachten gelden
goede
waren zeer verschillend : zieken-
1) In Mechelen speelde eene vaste vereeniging in 1498 , l 53l , l 566 bf de
legende van St. 'Rombout bf het spel van Onze Lieve Vrouwe. (Hs. van
Gérard , 1, pag. 1 07 , 1 14).
2) Zie hierover Ivybrands , t. a. p1. , b1. 80 vlg.
3) Nadere bijzonderlleden , aldaar , bl. 82.
GHESELLEN ARANDEN SPELE.
in den regel , om meer dan p/ne reden , op zoo goeden voet,
aanvankeljk hulp hebben betoond bj 't mysterie-spel , a1s het den
priesters aan personeel ontbrak ? dat zj op meer dan p/ne
plaats de pghemeene gheselscappen'', de mghesellen vandql' spelç'',
of , zooals te Thielt ? de mrhesellen vander conste'' geweest zjn ,
die den priesters en ghesellen vander kercken of akolythen jaar
op jaar bjstand verleenden bj 't spelen van passie , verrisenisse
enz. , en die straks ook bj intochten en andere feestelijke gelegenheden
de geschikte elementen verschaften voor esbatementen en
allerlei vertooningen ? dat op hun voorbeeld straks allerwegen
nieuwe gezelschappen verrezen ? zich inrichtende op b'ltlî,lîe wjze ?''
Alj dunkt , deze vragen mogen gerust toestemmend beantwoord
worden ; en zoo zien wiqj allerlei vereenigingen ontstaan , die wj
later onder den naam van Kamers van Rethorica , Rederjkers ,
zullen terugvinden.
En die vereenigingen , dezelfde gezellen , speelden zoowel wereldlijke
a1s geesteljke stukken. Daarom worden zoowel zj ? die aan
geesteljke vertooningen meôwerkten , als zj, die wereldli,jke spelen
vertoonden , met denzelfden naam ghesellel't z'tz.il#y// spele of 'vailden.
cpllyf: genoemd. In de Hollandsche Grafeljkheidsrekening vinden
wj den derden Alei 1393 gewaagd van mden ghesellen van den
spele inden Hage.'' Men mag daaruit opmaken , dat daar toen
reeds eene vaste vereeniging bestond , en wj zullen zien , dat zj
beiderlei soort van spelen vertoonde. In 1395 werd
uten Hage , die een spel gehadt hadden upter
guldens'' vereerd. In 1398 werd xop den vastenavont den ghesellen
inden Hage , die voor minen Here ende mire Vrouwen een spel
gespeeld hadden inder zale'', twintig pnye guld. om te verdrincken''
!,den ghesellen
plaetsen , 4 nye
gegeven. W aarschjnljk is hier sprake van wereldsche stukken.
Alaar diezelfde gezellen ontvingen in 1408 een geschenk uit de
hand der Gravin zelve voor het vertoonen van een geesteljk spel.
Item des manendaghes in die paeschheilighe daghe mynre liever
Vrouwen gegeven in hoir selfs hant , ende sy voirt geven soude den
ghesellen , die Ons Heren verrisene inder kerken gespeeld hadden ,
2 gelr. guld.'' Zoo zien wj , dat de gezellen van Deinze , die in
1400 , en in de geheele vjftiende eeuw veelvuldige malen op
Paschen Ons H. Verrisenisse speelden , ook wereldljke stukken
gaven , en niet zelden op groote kerkeljke feesten. In 1431 speelden
Joxcltsy-oE'r , Akd. Letterk. kl:flt/t/e/eezf?f,e?l , 11 , 4e druk. 23
353
GHESELLEN YANDEN SI'ELE.
zj een spel z'rt?z Arnottte , in 1444 gaven zj op pons Liever Vrouwendag''
het spel rvander wyghe van Ronchevale'' en in 1483 Op
den derden paaschdag het spel pvan Florysse ende Blanche:oere'' 1).
Ook nog later zien wj geesteljke vereenigingen wereldsche
stukken vertoonen. Zoo speelde in 1532 het Barbava-gilde te
's-Hertogenbosch , ter gelegenheid van den ommeganck , verschillende
spelen , als pvan de neghen besten en vau de negen quaetsten , te
peerde met achtien banieren'', en ,,op St. Jans kerckhof de legende
van St. Jan , item van de seventhien lantsheeren , te peerde.''
Veelal ontvingen deze gezellen van de stedeljke regeeringen eene
tegemoetkoming in de onkosten der vertooningen , en zo0 komen
ze op de stedeljke rekeningen voor. Doorgaans klimmen die niet
hooger op dan tot de eerste jarender vjftiende eeuw , maar met het
o0g op ons onderwerp zjn de stedeljke archieven n0g niet z66
onderzocht a1s wenscheljk ware. Vandaar , dat onze kennis in dezen
vooralsnog maar stukwerk is ,
betoog ontbreekt. Maar wat wj weten , geeft ons toch recht te
besluiten , dat dezelfde personen beide soorten van spelen vertoonden ,
hetgeen het verband tussehen beide nog waarschjnljker maàkt.
en dat volkomen zekerheid aan ons
Zoo dit van de wereldsche geldt ernstige stukken , de abele
spele'n ,hoe is het dan met de klucht ?
Het lag voor de hand , dat dezelfde ghesellezt zich daarmeê
bezighielden. In het mysterie ontbreekt soms het komisch element
niet : wj zullen het in een der stukken , waarbj wj moeten stilstaan
, terugvinden in den vorm der diablerie , en in 't Fransch is
de favce vaak aan het mysterie verbonden. Maar de wereldljke
klucht was meer in 't bjzonder voorbereid door de Vastenavostdgrappen.
Dr. Gallpe heeft ons op voortrefeljke wjze de ontwikkeling
van die Vastenavond-vertooningen uit oud-heidensche gebruiken
gesehetst 2). Het Joelfeest , het groote feest ter eere van den zonnegod
Freyr t
gevierd : dan volgde dat ter eere van Freya , de godin der aarde.
Die feestdagen duurden tot in Februari en waren meestal gewjd
aan uitbundige vrooljkheid. Men verkleedde zieh met hertevellen ,
koe- of schapehuiden. Het hert was een zinnebeeld van de zon ,
werd na den winter-zonnestilstand (25 December)
svybrands , t. a. p1. , bl. 73.
Bijdrage , enz. , bl. 2 l vlgg.
DE VASTENAVOND-SPELEN. 355
de koe en het schaap van de regenwolken, welke de aarde weder
aan haren winterslaap zouden ontrukken, terwijl de zon zijne
stralen zou afzenden en haar als zijne vrouw koesteren. Ook lang
na de invoering van het Ohristendom bleven die uitgelaten mommerijen
in stand, welke moeite geestelijken en kerkvergaderingen
ook aanwendden om ze te doen ophouden. Integendeel, ze gaven
aanleiding tot nog andere potsierlijke optochten in 't begin van
het jaar, als die van den Ezelpaus enz. Men trok vermomd de
straten rond, plaagde meisjes en eerzame burgers; men drong de
huizen binnen, zong daar kleine Vastenavond-liederen en vroeg
eene bijdrage voor den maaItijd of het drinkgelag, waarmee het
feest besloten werd. Die liedjes dijden langzamerhand tot dramatische
vertooningen uit. Hoe dit, althans in Duitschland geschiedde,
is bekend: daar zijn omstreeks 150 Vastenavond-spelen bewaard
gebleven, die ons een blik in hunne ontwikkeling gunnen 1). Zoo
vangt een der eon voudigsten aan met eene begroeting van den
huisheer, en de mededeeling, dat de gezellen allerlei merkwaardigs
gezien hadden. Dit vertellen zij dan, en de ontmoetingen zUn alles
behalve kieseh , maar uitgelaten dartel. Ten slotte vraagt men
verschooning voor de genomen vrijheid. Dan volgen eigenlijke
kluchten, gedramatiseerde boerden. Ik noem slechts het spel "von
dreien posen weiben, die nemen das vich vor der helle": ze maken
zulken indruk op de duivelen, dat deze haar niet durven vervolgen.
~Ioraal: "Ain pos weib ist arger dann del' teufl.'
"Ret zijn", zegt Gallee (bl, 35) "over het algemeen ruwe voorstellingen
van aan het volksleven ontleende grappen; karakterschildering
is er zeer weinig in, en ook de grappen en geestigheden
missen dikwijls en kieschheid en aIle komische kracht. Enkele er
onder onderscheiden zich vrij gunstig van de overige, ook wat de
meer kunstmatige inkleeding betreft." Tusschen deze dramatische
tafereeltjes en de boerde bestaat nauwe verwantschap: en het kon
weI niet anders, of dezelfde geestesrichting moest ook tot dezelfde
uitkomsten leiden, hetzi] men hetgeen men in zijne omgeving
waarnam, vertelde hetzij men het nog levendiger voorstelde.
Wie waren de vertooners dezer sotternien of kluchten? Nu eens
waren het de jongelieden uit de verschillende stadswijken die, zich
1) Zie t. a. pl., bI. 31 vlgg.
23*
VERTOONERS DER SOTTERNIEN.
daartoe vereenigden : geljk
het begin der vjftiende eeuw
Maar boven anderen waren
waren de geesteljke drama's
daarvan waren priesters met
en andere klerken van
wij weten : dat te Dendermonde in
(1413) rakt f??f#.$' gebruikeljk- was 1).
zj daartoe geroepen , die gewoon
te vertoonen. De oudste vertooners
scholieren , metchoralen , akolythen
en weldra lageren rang ook met andere
gezellen.W elnu , het is bekend : dat juist deze sedert eeuwen jaarljks
allerlei kluchtige vertooningen gaven. Men denke aan de
dwaasheden van den sepiscopus puerorum.'' Herhaaldeljk- komt
deze in de Grafeljkheids-rekeningen voor 2). W ybrands zegt (1)1. 74) :
In de Zuideljke Nederlanden gaf vaak de Bisschop der Scholieren ,
de Zotten- of Ezelsbisschop zjn maaltijden'' ; soms werd daarbj
van stadswege wjn geschonken , en men vindt uitdrukkeljk- ,tc0llegie
vander Kerken'' genoemd , a1s het feest van den zBisscllop
der lnnocenten'' vierende. Het luidruchtigst ging het t0e 1)j het
zeer oude feest van den Ezelpaus. Priesters ? klerken van lageren
1) M en leest in de Stadsrekening over 14 I 3, aangehaald in het Vaderlandsch
Jfuseum , V, bl. 9 : lrGhegeven . . . groot Vastenavond , gbehjc Awn oltllq
es ghecostumeert , den jongen lieden vander poort , die doen speelden up waghene
goede solaselike spelen (amme de goede lieden te verblidene , vier
wyken , dats te weten de gheselle'k van der Scheldestraten , die van St. Gillijs ,
de ghesellen vander Savaenstraten ende de .qhesellell van llp Greflkninghell ,
elken wyke gesehinckt twee kannen wijne , coste de stoep te Lieven Vander
Stappen ende te Pieter Steems vier groot , ende te erall Claus Eillsch wijn
de stoep ses groot.'*
De wijk-gezellen
gelegenheid van de Sacraments-processie : vijf stadswijk-en namen daal'aan deel
LBelg. avu.seu?zl , V1, 383) ; en nog in 1467 , bij de inkomst van Karel dell Stouten
gaven in hetzelfde jaar te Atldenaarde eene vertooning ter
te Mechelen , vertoonden de ntRetorilcers van de ktpt) 'clceltn' verschillende stukken
voor den Beyaert , d. i. het Stadhuis (Hs. van Gfrard , 1 , pttg , l 13).
Soms vormden zich andere tijdelijke vereenigingen. ln 1456 vertoonden de
steenhouwers , die aan de kel-k te Lier werkten , en qsqesellelt tlc'? der Ioqiell'' t '
genoemd worden , ter gelegenheid van den outntegalèck het spel van de Passie
LBelg. Jfu.setfpi , VIII , 292).
1343/4 : l,den seolieren die singhen quamen voer mijns heren herberghe
met haren biscop'' ; evenzoo in het jaar daarop. ln l 358/9 gaf mell op St.
Matthijs-avond rrden scolieren van Haerlem , die met horen coninc voer minen
here quamen bidden , 2 s. gl'.'s en den 14 Februari 1415 : syDell conillc ende
coninginne der scoelkinder in den Hage tho dyincgelde ende tho huefscheden ,
tot F?tlre/, vastelèab'ond gegeven 8 s. g1'.e'
2)
VERTOONEICS DER SOTTEICNIEN.
rang , scholieren , vereenigden zich in allerlei vermomming , om
een zotten paus'', een pledech vader'' (in tegenstelling X van ahelech -
vader'') te kiezen. Gewoonljk werd er een diaken of subdiaken
toe benoemd. Ze hieltlen dan kluchtige proeessiën : en pleegden t
in echte uitgelatenheid , allerlei dwaasheden : de pprochiepapen
ende clercken bedreven dan groot ghenouchte'', zj gingen pal
vastenavondsche wjze'' te werk , maakten 't soms met hun grappen
aan de huizen der burgers lastig , en sghecreghen groote vulichede.'' ''
(svybrands , bl. 75).
Alen ziet uit dezevoorbeelden , die g'emakkeljk te vermenigvuldigen
waren , dat dezelfde gezellett, die het geesteljk en het ernstige
wereldljk drama vertoonden , zich ook de klllcht , de sottet'nie :
aantrokken ; want het is volkomen juist ? wat W ybrands : (bl. 75) :
zegt : ,,lndien onder zulke vereenigingen t waar zj zich aan de
tooneelkunst wjdden , waar ze rollen leerden en zich kostutneerden ,
ook niet op dat gebied de lzitgelaten levenslust zich had doen
gelden , indien er onder hen geen sotternie of klucht was ontstaan: -
't zou inderdaad mégr dan vreemd zjn geweest-'' Ook in dit opzicht,
is er nauw verband ttzsschen het g'eesteljk en het wereldljk drama.
WiJ' zagen de tjdeljke vereenigingen in bljvende overgaan , die
in den beginne slechts in de stad hunner inwoning optraden ;
eindeljk vormden zich ook gezelschappen , die tevens buiten hunne
woonplaats hunne talenten deden schitteren. Zoo vinden wj in
1441 in Audenaarde melding gemaakt van de Gbesellelt t'andek'
Retorike ,die in verschillende steden
stukken te vertoonen
werden uitgenoodigd om hunne
1). In datzelfde jaar schonk de Alagistraat
van Lier aan zekeren Hendrik Bal van Alechelen , die mmet sjn
gesellen'' gekomen was om het door hem gedichte spel van St.
Gommaer te vertoonen , tien stuivers en twee stoopen wjn 2). Twee
jaar later gaven de mgesellen van Antwerpen'' aldaar eene stomme
vertooning pten ommeganck'', waarbj zj , zooals het heette ,de
Personagien maekten.''
De dichter Bal stond bljkbaar aan het hoofd van een vast ge-
1) Belfl. . xîlaseum , V1, 384 , 388.
2) HS. van GJ' rard , I , 1 , 1 13 ; Belg. 3T- useam , :*111 , 29 l . Twee jaar later
vervttarcligde clezelfde dichter het Sztel t'n?t Oltser /?'c!?e7- 'ls-otf@ren , dat toen
evenwel door priesters werd vertoond. Belfl. .41 u,s. V1II , 292.
VASTE TOONEELGEZELSCHAPPEN.
zelschap , dat zich denkeljk door zjne vertooningen zekeren naam
had verworven. Misschien was het eene geesteljke broederschap.
ln 1440 ontmoet men te Brugge zekeren plan de Cuelenaere met
sinen gesellen'', die aan een tooneelwedstrjd deelnamen. 't Schjnt ,
dat zich reeds eene kleine eeuw vroeger zoodanige troepen gevormd
hadden , die zich vooral op het spelen van wereldsche
stukken gingen toeleggen. W ellicht is ons het repertoii'e van een
hunner overgebleven.
Men ziet , onze kennis van den oorsprong en de ontwikkeling
van het wereldljk drama is verre van volledig q door gebrek aan
bescheiden , vooral oudere , is er menige gaping in onze wetenschap
dienaangaande 1) ; maar ik durf toch beweren , dat wj over
het algemeen genoegzame gegevens bezitten , om ons te kunnen
voorstellen , hoe de zaak zich heeft toegedragen. Uit de stedeljke
archieven kan nog menige bjzonderheid worden opgediept : ik
vertrouw , dat zj de verkregen uitkomsten zullen schragen , niet
omverstooten. Thans kunnen wj de tot ons gekomen overbljfselen
van het geesteljk en wereldljk drama in oogenschouw nemen.
358
1)
96:
Eene laatste aanhaling uit het voortretlklijke opstel van qvybrands , bl.
Vöördat de geschiedenis der oude tooneelkunst , ook ten onzent, geschreven
kan worden , is 't noodig , dat nog veel meer bijzonderheden aan *t
lieht worden gebracht. Vooralsnog moet men in menig opzicht zich tot gissen
bepalen. ln dezen toestand komt het er maar op aan , welke gissing door de
tot nog toe bekende berichten het meest gerechtvaardigd wordt.''
MYSTERIE-SPELEN.
ln het Fransch en
mysterie-spelen over. W j zjn minder gelukkig 1) ; maar twee van
de drie stukken , die wj kennen , zjn voor de ontwikkelingsgeschiedenis
van het geesteljk drama van onschatbare waarde , daar
Hoogduitsch zijn verscheidene uitvoerige
zj ons het mysterie doen kennen , zooals het ternauwernood van
1) Aem. MT. Wybrands vestigde in het tijdschrift : Het Tooneel le (en
eenige) jaargang , U trecht , 1878 , bl. l 10 vlg. de aandacht op het l,Duinkerker
Kribbetjeff, een kerstdrama , dat in 1853 in de Altnales du Comitl Jczncn# de
France, uit de mond eener oude xrouw werd opgeteekend. Terwijl Weinhold
en Hartmann in Duitschland , Du Mfril in Frankrijk , Hone en Sandys in
Engeland veel kerstspelen verzamelden , bleef in onze taal slechts 't boven-
#
genoemde bewaard , dat lrin zijn tegenwoordigen vorm , waarschijnlijk van de
l8e eeuw dagteekent , - maar vooral in het tweede tooneel - nog zeer
getrouw de traditiën van het oude lterstdrama heeft bewaard. Tot omstreeks
l 820 werd dit kerstspel jaarlijks in eene der zalen van het ryhospice civil'' te
Duinkerken vertoond. In 't eerste tooneel verschijnt de Engel aan Maria om
haar de geboorte van Jezus aan te kondigen , de samenspraak is in deftige
alexandrijnen gesteld in dezen trant :
Den Geest uit 's hemelsdal za1 komen I.T bestralen ,
Den Allerhoochsten zal op U , M aria dalen.
Het tweede en levendigste tooneel stelt ons Maria en Jozef voor op weg
naar Bethlehem. Nadat in het Derde Tooneel de verschjning van een engel
aan de herders is voorgesteld , hooren wij in het Vierde , jrMlaria in het stalleken ,
met haar kindf', een lied voor den jonggeborene zingen :
Mrellekomme ,
Jesse blomme
Uyt de hoven
Van hierboven ,'' enz.
Een groot deel van dat lied bevat allerlei dogmatiek omtrent de menschwording
van den Zoon. Veel aantrekkelijker is het slot :
360 HET ~lA.A.STRICHTSCHE PAASCHSPEL.
de liturgische windselen ontdaan is, en zooals het zieh In zjjue
hoogste ontwikkeling aan ons voordoet.
Van het eerste bezitten wij een groot fragment 1), uit het tweede
vierendeel del' veertiende eeuw, geschreven in het naar het Xederduitsch
zweemende dialect, dat in Limburg geslJroken werd. Of het
oorspronkelijk dan wel eene navolging is, durf ik zelfs niet gissen.
Ziehier den inhoud van het stuk, waarvan ik den aanhef wat
uitvoeriger mededeel: Dit is begin, icie uuee Here die uierelt zen
irsteu Leqonde ze machene eiule allet des he beJel'de, eude Sj)J'Cig
dus : Eyo suo: alfa et o. - Unee Here (su sicl: selceri :
"Ich ben ende ende aneginne ,
Gewor Got, gerechte minne."
Hie mackt Unse Here dat irste , dat ioas lcimel eude erde.
"Nu willich , dat gewerde
HImel ende erde ,
Jnde wille haven schone
l(leynen l(olllng,
Laet mij langen ,
:\Ielk en honing
Van uw wangen l
Ach , wat soet een mondeken!
Komt , mijn kindje,
Komt t mijn vrindje,
'k Sal u warmen ,
III mi]n armeu ,
Drukken aeu mijn herteken 1
In het Vijfde Tooneel komen de Herders, In het Zesde (en laatste) de cine
Koningen hunue hulde brengen aan den jongen Messias :
\Yy komen alle drie uyt vremde lunden ,
I Iyt Orienten door een sterr" geleydt" euz.
1) Uitgegeven door Pror, Julius Zacher In Haupt's Zeitschrijt f ur Veut:;ches
Alierthum , II, 302 tf, en door Mr. H. E. Meltzer in zijue ...lInt. Vralllallt;che
Poeeie, bl, 496 vlgg, Door Zacher werd het - en ill navolgmg van hem ook
door anderen "PaaschspeP" genoemd, orschoon het niet alleen de upstanding,
maar de geheele geschiedenis vall de Scheppiug tot de Hemelvaart
voorstelde , ,,~Iaastrichtsch')') heet net , daar het voorkomt in een liS., af'komsng
uit het Slawanten-klooster bij Maastricht, en nu berustende in de Koninklijke
Bibhotheek te "s-Gravenhage,
HET )lAASTRICHTSCHE P AA~CHSPEL.
Engele in mineu trone ,
Die min en lof sengen
lnde immer in vrouden rengen.'
361
Hier senqen: die enqele: Gloria in exceleis Deo, darua besucli (?)
sick Lucifer 'in die drioeldicheit iiule sprach due:
"Ich sien in minen claren schin
Dat is mich duonke werdich sin,
Dat ich minen stul in oisten
Sezze, ende gelich dem hoisten:
Nu pruovet , gesellen alle ,
'Vie uch dit bevalle."
Eiu engel, Satan, CO}' si alle spricht :
"Uns dunckit gut de selve wain,
Dar umbe wir dich gestain."
Hie" tcirt Lucifer oirstosen, eude spricht Unse Here:
"Lucifer, din overmuet
Hait dir benomen al dat guet,
Iridc dat del' himel beveit,
Dat del' zu vrouden was gereit,
Ende allen dinen gesellen.
~u vart zu del' hellen ,
Dar ir quelit iune
Van disen aueginne,
Immel' sunder ende
In jemerlich meswende."
De in duivelen herschapen engelen beklagen huune dwaasheid ,
en dan gaat de Heel' over tot de schepping del' wereld. - Hoe dit
herhaalde scheppingsproces vertoond werd, is moeielijk te zeggen.
Uit den hemel daalt men nu af op de aarde: A.dam en Eva zijn
in het Paradijs; dan voIgt de zondenval. Als zij uit den lusthof
verdreven zijn, spreekt de Heel' de Intfarmeherthiqeit (Ontfermherticheiii
aan en vraagt haar, of er mogelijkheid bestaat ~ dat de
banneling eenmaal "dat erve wider gewinne?"
Die Intbarmicheit spricht :
"leh was ie cnde sal Immel' ~yn
Din dohter , ende du del' vader min:
Intfarmicheit ben ig genant,
De name is mil' van dir bekant:
362 HET AIAASTRICHTSCHE PAASCHSPEL.
In woldis du dere nit infarmen ,
Die up dig scrien ende karmen ,
Mrie wers du dan der vader min ,
Of wie blive ig die dohter din ?''
Zj raadt daarom God zjne armen te openen , en zich vaderljk
te ontfermen over Adam's kinderen. Nu wendt God zich tot de
Gerechticheit , zjne andere dochter , en vraagt ook haren raad.
Deze , die optreedt met de woorden :
Ig ben genant 1, Gerehtigeit ,''
wil erbarming slechts toestaan als het mogelijk is ,
!!Dat eine mait ein kent gebere
Ende blive mait , a1s si was e.'*
Dat kind mocht dan het erf herwinnen waaruit Adam verdreven
was. Daarop volgt een monoloog Gods , die tot zichzelven
zegt : pDaar mjn profeet David eenmaal - 't is lang geleden
gesproken heeft : mGerechtigheid en Yrede hebben elkander gekust ,''
zoo wil ik , dat de aarde van mjne ontferming vervuld worde : ik
zal Rechtvaardigheid en Barmhartigheid met elkander verzoenen :
en zal op nieuw doen , wat ik met Abraham deed , wien ik eenen
ram zond om dien in steê van zjn zoon te verbranden. Ik za1 het
1am Christus , dat nooit zondigde , op aarde zenden , opdat door
Zjnen dood het menschdom worde verlost. Door den mond mjner
profeten za1 ik bekend maken t dat ik mjnen zoon wil zenden in
den schoot eener maagd om des duivels macht te fnuiken.''
Daarop volgen , ten verzoeke van Vro'ttw fccl6tsïc, , de profetieën
omtrent dea Messias van Balam (Bileam) , Ysayas en Virgilis
(Vergilius) , als inleiding tot de geschiedenis van Jezus , welke dan
in verschillende tafereelen voorgesteld wordt.
Nu geschiedt door Gabriël de verkondiging aan Maria , waarna
Eoclesia der Maagd geluk wenscht als rrose 'aller wive'', uit wie
de Verlosser der wereld za1 geboren worden , en die
,!Sa1 dragen crone
ln den hoisten trone ,
In den hemelriche,
Immer, eweliche.''
Na den beurtzang der herders verschjnen de drie Koningen ,
voorafgegaan door de ster en daarna de koningen eerst voor
HET AIAASTRICHTSCHE PAASCHSPEL.
Herodes , zingende : Ilirve t-es ï93 eteî-ltîllkî, .!
hunne oFerande te Bethlehem. Jozef en
De kindermoord wordt aangekondigd
Herode'u ende ,:?fJcék?/ di /::0//. Rachel , ontzet over hunne vreeseljke
gebaren , vraagt hun , wat zj komen doen. De ridders grjpen de
kinderen aan , en Rachel barst in roerend weegeklag uit. De ridders
brengen Herodes de boodschap , dat zjn last voltrokken is ;
en op bevel des Engels trekken Jozef en Maria met het kindeken
weer uit Egypte. Dan volgen zeer uitvoerig de meest bekende t00-
neelen uit het leven van Jezus. lk vermeld alleen het optreden
van Maria Magdalena. Zj is geheel onder den A'rooljken indruk
Vervolgens brengen ze
Maria vluchten naar Egypte.
door : Ilie llkfpz6gk,f die ?-'?7t'?#6?-p
van de herlevende natuur:
363
Vrout ug alle !! , junc ende a1t ,
Mrent die vroude is manichfalt ,
Die men syt nu over al ,
Up den berg inde in den dal.
M an hoert vorden walde ,
Dat vorgangen is dat kalde ,
Mrent die blumen sprengen
Inde die vogele sengen ,
Dat velt cirt sich over lut.
An der erden drengen ut
A'Ianicherhande bluomen ,
Der ich nit inkan genuomen.
Der vogel sanc wirt ofenbor ,
Inde die lucht wirdet cloer :
Vorgangen is uns og dat sure.
Des vrout sig manich creature :
Der nog hait geweset bange ,
Die vrouwet sich bit bliden sange.
Also willich e it lanc
Van vrouden sengen nuv-en sanc 1.99
En dan zingt zj het volgende liedje :
3!Alle creaturen
'Vrouwent sich der liver zij t ,
Eosen , blumen hure !)
Siet man springen wider strijt ;
Si woren versLSw-junden , .
364 HET AIAASTRICHTSCHE PAASCHSPEL.
Si httllt or 1) leit vorwonden ,
Sie dun uns deu sumer kunt :
Susze , suverliche ,
Jverde ich vrouden riche ,
Dat deit mir din roder munt-f'
Zj plaatst zich voor
kleinigheden aan haar
den spiegel en bedisselt al pratende allerlei
keurig toilet. Dan spoort zj maagden en
sier te maken en het leven knapen aan , goede te genieten. Hare
zuster Martha verwjt haar heure lichtzinnigheid en liefde tot de
wereld , die ,in kan nit dan ligen inde bit sunden umbe gaen.''
Niet iHaria , maar zondares is de naam t die haar past. Alaria laat
zich door Alartha bekeeren. - Ik geef n0g het slot van het tooneel
in Gethsemané. De Engel Gabriël komt den Heer troosten. Hj
maakt zich bekend als den bode , die eenmaal t0t 's Heeren moeder
gezonden werd zum des minschen noit.'' Om dienzelfden nood
moet de Heere den dood smaken , dien de Yader voorzien heeft.
On1 de sehuld in het paradjs moet hj ljden , geljk hj weet. Om
het menschdom te bevrjden heeft de Vader hem gezonden , om
een zoen tot stand te brengen tusschen God en de wereld. De
dag is aangebroken : dat de strjd zal volstreden worden. Jezus
moge zich troosten ; want zonder schande zal hj om 's menschen
wil den' dood smaken en zjn rxd bloed storten :
1,Dan sa1 dich nit wesen leit ;
svant van dir gescreven steit ,
Dat du suls werden sunder noit
Geleit als ein schaif zer doit.
N u vair ich wider in dat lant
Dan ich here ben gesant-''
DSlaapt,
Apostelen ,
waartoe die
in de hand
kinderen : geniet de rust'', spreekt Jezus dan tot de
XJudas genaakt weldra met mjne vjanden.
lange rust ! Des menschen Zoon wordt overgeleverd
der zondaren. W ie twee rokken heeft ) verkoope den
eenen en schaFe zich een zwaard aan : daaraan is behoefte , wien
het lief of leed zj. W ant er staat geschreven : ik zal den herder
slaan , zjne schapen zullen verspreid worden. Alaar als ik za1 zjn
opgestaan , ga ik u voor naar Galilea.''
Ontwaakt !
HET AIAASTRIOHTSCHE PAASCHSPEL.
Nadat Petrus de opmerking gemaakt heeft , dat zj twee zwaarden
hebben t begeeft Judas zich tOt de Joden en spoort hen aan haast
te maken :
M'ilt irne vangen !! oz-e slaell ,
So mtlst ir balde bit mir gaen-''
l'lit At)k-/ezl die J'kft/p// ellde
plotseling af , waarvan het einde verloren is gegaan. Zeker liep
de geschiedenis voort t0t aan Christus' hemelvaart.
Alen z0u ter nauwernood kunnen gelooven t dat een zoo uitgebreid
stuk tot vertooning bestemd was , als men niet wist , dat
soms dagen aan de opvoering daarvan werden besteed. En bljkbaar
is o0k dit mysterie niet alleen in verschillende tooneelen
maar ook in van elkander
. . Daarmede breekt het handschrift
afgedeeld t grooter , schijnbaar onafhankeljke
tafereelen gesplitst , die stellig niet terstond op elkander
volgden , en waarschjnlijk door tusschenpoozen , misschien wel van
een geheelen dag , waren gescheiden.
Van ons tegenwoordig standpunt uitgaande , zal men niet veel
kunst in dit stuk vinden. Zondert men de handeling uit , dan
ontbreekt er zelfs het eigenljk dramatische kenmerk aan. Niet de
gemoedstoestand t het karakter der handelende personen bepalen
de ontwikkeling der gebeurtenissen , maar omstandigheden buiten
hen. AVj hebben hier veeleer eene epische voorstelling , slechts met
dit onderscheid , dat de inhoud niet rerhaald , maar , a1s werkeljk
voorvallend , rertoond wordt. En toch van den anderen kant : hoe
treFend komt te midden van de
en verhevene denkbeeld uit , hetwelk aan dit stuk ten grondslag
ligt , en den draad uitmaakt , die de verschillende tafereelen verbindt
! Dit is toch niets minder dan de verlossing des menschdoms
uit de ellende , die eigen schuld hem heeft berokkend. De indruk
kinderljkste naïeveteit het grootsehe
daardoor , ook bj de gebrekkige inrichting van het stuk ? op een
zinneljk , maar diep geloovig volk gemaakt , moest groot zijn q te
meer , daar het vrj is van die komische inmengsels , die elders
voorkomen , en zeker de ernstige , verheven werking van zoodanig
mysterie moesten verminderen , ofschoon zj de levendigheid der
voorstelling bevorderden. Trouwens' aan levendigheid ontbreekt het
hier ook niet , getuige dat tooneel , waarin Maria Alagdalena 0ptreedt
, hetwelk zeer nabj de alledaagsche werkeljkheid staat.
366 HET AIAASTRICHTSCHE PAASCHSPEL.
Dit stuk is een paasch- of passiespel. Yan den eenen kant staat
het nog
rium : het
der gebeurtenissen
geheel er mede overeen ;
zeer dicht bj het ritueel van het Ftrechtsche antiphonaheeft
vooreerst geheel dezelfde volgorde in het verhaal
en verder komt het , wat den tekst betreft ,
op sommige plaatsen is het zelfs eene
woordeljke vertaling , terwjl van tjd tot tjd n0g de Latjnsche
tekst de vertaling voorafgaat , b.v. vs. 330 : pouem vidistis ? pastores ?
dicite ) annunciate nobis.''
Er hirden , !, wie gebert ir so ?
Alig dunc , ir siet van herten vro ,
Saget , wat hait ir virnomen ,
Of wat is uch zu voren kumen ?'' e)?z. 1).
nOg
mané , vs. 1399 ; eitz. t'/dc. En daarentegen heeft het eene uitbreiding
erlangd , waarover men zich waarschjnljk verbaast. l'loe het
oudtestamentische voorwerk zich geleideljk uit de liturgie heeft
ontwikkeld , zullen wj met een enkel woord aanstippen bj de
behandeling van het nu volgend mysterie-spel.
Sommigen , zooals Mone, hebben gemeend , dat dit Passie-spel
een Franschen oorsprong had. Dat het niet vrj bleef van Franschen
invloed , zooals menig ander mysterie , mag men aannemen ; maar
overigens stem ik in met Aloltzer's verklaring 2) : puit enkele
gegevens evenwel te besluiten , dat ons Paaschspel de vertolking
van een Fransch origineel of de copie van een Fransch voorbeeld
,, 2 zou wezen , durf ik vooralsnog niet , hoofdzakeljk , zomdat mj
geen mysterie bekend is , dat die gevolgtrekking wettigt. En de
taal van het spel geeft
Het volgende mysterie is getiteld : De :6/-,:/: Bliscap 'pcyà xjlal.ia 3) ,
en werd waarschjnljk den 240n Alei 1444 voor het eerst op den
Zavel te Brussel vertoond. Die eeè.ste bljdschap der H. Maagd was
er zeer zeker allerminst recht toe.''
de aankondiging van den Engel , dat uit haar de Heiland der
wereld z0u geboren worden. Het getal der haar toegekende bljd-
Alen zie ook het tooneel tusschen Jezus en Petrus in Gethse-
1) Verg. Dr. J. H. Gallfe , B'jdrage , enz. , b1.
S) De iHlll. Dramatisclte Poak'e , Ipleiding , b1.
3) Uitgegeven eerst door J. F. Mmlllems in
IX , bl. 59 vlgg. en ook afzonderlijk- ; laatstelijk
zijne Jlnl. Dramatische Poafe , bl. 329 vlgg.
6 1 .
XNV.
1 845 in het Belg. Jfudeuon ,
door Mr. H. E. Aloltzer in
DE EERSTE BLISCAP VAN AIARIA.
schappen was , geljk men weet t zeven. In proloog en
het stuk wordt meêgedeeld , dat op last van de
anderen van jaar tot jaar zouden worden ten tooneele
In dit eerste stuk werd intusschen niet alleen de
der verlossing vertoond , maar ook de aanleiding'
schen zondenval.
epiloog van
Stad , de zes
gebracht 1).
aankondiging
daartoe in 's men-
Het eerste tooneel verplaatst ons in het rjk van Lucifer. Zjn
opstand wordt hier overgeslagen , en de Proloog zegt , dat dit met
opzet gedaan is : pW i laten overlien Lucifers val met sjnre partien-''
Na den va1 der Engelen raadt de (verpersoonljkte) zNjt''
zich daarover op den mensch te wreken , en haalt het serpent ,
dat ook sprekende wordt ingevoerd , over , om daartoe mede te
werken. De handeling wordt dan naar het paradjs overgebracht.
Het eerste menschenpaar eet van de verboden vrucht , waarna
God zelf optreedt , die hen ter verantwoording roept. Beiden verschjnen
nu smet eneu blade gedect'' , waaruit men wel moet
opmaken , dat zj in het voorgaande tooneel geheel naakt optraden ,
welke naïeve voorstelling wj weten , dat ook elders plaats greep.
Uit het Paradjs verbannen , hebben zj berouw , en Adam neemt
de spade ter hand.
A1s zj uit het Paradjs gebannen zjn , juicht ,?Njt'', dat nu
alle menschen zullen sterven en eene prooi der hel worden. Njt
en Lucifer brengen Adam voor God en vragen een rechtvaardig
vonnis over hem. God ) die uaar sredene ende recht'' moet handelen
, doet uitspraak : het geheele toekomstige menschengeslacht
wordt vermaledjd ; waarop sgroet gerommel ende geruusch in de
helle'' vernomen wordt.
Adam pversleten t out en cranc'', ligt in stervensnood. Hj zendt
zjn zoon Seth naar het Paradjs om den wachthoudenden Engel
tevragen , hoe men den smesval blusschen mochte.'' Terwjl Seth
op weg is , sterft Adam. De Engel Cherubim geeft Seth een takje
van den boom der kennis : dat moet hj planten onder het hoofd
1) Moltzer Lividdeln. dramatische Poëzie, bl. XX111) haalt eene plaats uit
Serrurefs Vaderl. Jf' useam aan , waaruit blijkt , dat behalve de Eerste ook
de Zevenste bliscap indertijd bewaard is gebleven. Als berijmer van beide
stukken wordt daar genoemd Franchoys van Ballaer , de Factor der Brusselsche
Itamer Het A-t?r6k/ôloezn/ce?k.
368 DE EERSTE RLISCAP YAX ~IARIA.
van Adam: er zal een schoone boom uit groeien, die verlossing zal
geven. Adam .in ballingschap hoopt echter reeds op Gods genade.
Ret volgende bedrijf toont ons Adam en zijne kinderen in de
hel. Honderden jaren hebben zij er reeds doorgebracht met de
overige "Vaders ," van welke David, Job en Jesayas sprekende
worden ingevoerd. De laatste wijst op zijne eigen profetie omtrent
de verlossing door een kind uit eene maagd geboren. "Verhuecht
u, vriende, ende blijft in hopen: Die prophecie en mach niet
liegen", zegt Adam, waarop "Sane of spel" gehoord wordt.
Van daar gaan wij weder naar de aarde, waar "Bitter-Ellende ,"
die "op crucken, ermelic gecleet", treurt, door Adam gezonden.
zich tot "Innich-Gebet" wendt, en haar om hu1p smeekt, ten
einde de "oude vaders" uit de hellepijn te verlossen. Innic~-Gebet
boort een gat in den hemel , waardoor zij binnendringt. Zij overreedt
"Ontfermicheit" om bij God voor de ongelukkigen in de bres
te springen, Nu wordt er een p1eidooi tusschen deze dochter Gods,
hare zuster "Gerechticheit" en "de Waerheit" gevoerd, waarbij
deze meent, dat alles geschikt zou kunnen worden, als iemand
die "suver bleef", geneigd was "tsmenscen sonde metter doot te
beteren." Geen mensch is daarvoor te vinden, allen zijn zondig.
De Engelen zouden bereid zijn, uit gehoorzaamheid jegens God;
maar niet "uut minnen" jegens den mensch. Dan raadpleegt God
met zijn Zoon en den Reiligen Geest, en er wordt besloten, dat
de Zoon het menschdom zal verlossen door zijn dood. Hierop verschijnt
de Vrede en kust dankbaar "Gerechticheit", die daarrnee
voldaan is. Met een lierzang tusschen "Gerechticheit, Waerheit en
Ontfermicheit" wordt het bedrijf besloten.
Het derde bedrijf is ontleend aan de kerkelijke overleveringen
betrekkelijk Maria, Daarin komen voor of worden behandeld : Joachim
en Anna; Verwerping hunner offerande; de boodschap des Engels
aan Joachim; de geboorte van Maria; hare jeugd; haar huwelijk
met Jozef; een Engel had verkondigd, dat de man van Davids
geslacht, die eene droge roede droeg, welke ging bloeien, Maria
tot vrouw zou hebben; Jozef acht zich onwaardig, maar hij bleek
de uitverkorene te zijn; de boodschap van den Engel Gabriel met
deze tooneelaanwijzing: "Gabriel knielt VOl' Marien, ende si leit
en leest in haer camere , haer hande te Gode wert hebbende."
Ret geheeI wordt besloten door eene "Na-prologhe."
ONTSTA/N VAN HET VOORW ERK.
W ybrands noemt dit Spel tlcs 0. L. Tzè.pî/stl: Boodschap seen
van de zuiverste typen van het t0t zjn breedste ontwikkeling gekomen
kerkeljk drama'' 1). Men komt t0t dit besluit eerst na dieper
studie van het onderwerp , want bj eene oppervlakkige beschouwing
zou men zeggen , dat men hier te doen had pmet een zonderlillg
samenvoegsel van allerlei op de vreemdste wjze aaneengeregen
tafereeltjes.'' Ziehier , hoe genoemde geleerde de zaak verklaart.
Al vroeg werd vö/r sommige drama's , tot de X hooge feesten behoorende,
een klein Oud-Testamentisch voorspel gevoegd. Dat
voorspel ontstond niet uit luim of toeval , maar was in de liturgie
zelve geworteld. Vooral bj de spelen , die tot den kerst-cyclus
behooren , kreeg dat voorspel spoedig eene tameljke uitgebreidheid ;
eensdeels gaf de kerst-liturgie daar rechtstreeksche aanleiding toe ,
anderdeels moest dit liturgisch voorspel hier vooral welkom zjn ,
omdat de kerstgeschiedenis zelve weinig stof bood voor dramatische
behandeling. 't Evangelie zelf volgende , had men voor 't kerstspel
alleen Maria-boodschap , het tafereel der herders : de drie mMagi'',
Ilerodes.
dat meer bjzonder paste voor 't spel van Driekoningen , van Onnoozele
Kinderen enz. Zou 't kerstspel tot eenigen omvang aanmaar
daarmede betrad men toch al reeds eenterrein :
groeien , twee aanvankeljk korte bestanddeelen leenden zich gemakkeljk
tot meerder uitbreiding : 10. het liturgisch oud-testamentisch
voorspel werd uitvoeriger: en 20. aan de boodschap van den engel
aan Maria werden de legenden omtrent de vroegere geschiedenis
van Jezus' moeder en van hare moeder toegevoegd.''
Vestigen wj thans de aandacht op een ander voorvoegsel, het
pleidooi , waarin , na den zondenval W aarheid en Gerechtigheid
tegen Barmhartigheid en Vrede pleiten voor Gods troon. Dit pleidooi
is overoud : wj vonden eene eigenaardige behandeling daarvan
ingelascht in Maerlant's Merljjn (boven , b1. 86) ; znaar W ybrands
heeft aangewezen
helft der dertiende eeuw in verschillende
als inleiding van tot den kerst-cycius behoorende spelen.
A1 zeer vroeg werd in die spelen nog een ander element opgenomen
: nameljk het optreden van oud-testamentische profeten ,
en met bewjzen gestaafd , dat het sedert de
mysterie-spelen voorkomt
soms vergezeld van Yergilius , de Sibylle ,die hunne voorzeggingen
369
1) opmerkin1q Aen , enz. , b1. 28.
Joxcltsl-oE'r , zve#. Letterk. ikliddeleeuwen , 11 , 4e druk. 24
370 OXTSTAAN VAN HET VOORWERK.
omtrent den Verlosser uitspraken , voordat de eigenljke kerstgeschiedenis
werd vertoond. Dit had al vöör de twaalfde eeuw plaats.
De oorsprong van dit toevoegsel is te zoeken in den kerkeljken
dienst van den kerstnaeht.
Reeds pin de dagen van den Advent werden in de kerk allerwege
messiaansche profetiepn , vooral van Jesaya , gelezen. In den
nachtdienst van het Kerstfeest werd door 't voorlezen daarvan en
Van
Jezus vroeger
hadden geleefd ,
van dezen dienst dacht men
gesteld , h0e de geboorte van
was voûrspeld en hun ? die in dat vroeger tjdperk
ten nutte kwam. Met name in de tweede nocturn
aan hen , die onder 5 de wet waren :
David en de profeten en meer anderen.'' Ziedaar den liturgischen
oorsprong van 't profeten-voorspel . en tevens van 't pleidooi
in den hemel. Dit laatste toch is ontleend aan de woorden van
Psalm 84 t volgens de Vulgata . rMisericordia et Veritas obviaverunt
Justitia et Pax osculatae sunt.''
andere geschriften in het licht
sibi ;
laatste der
liggen dus
- Die Psalm nu is juist de
drie psalmen van de tweede nocturn : in die nocturn
de liturgische grondslagen voor profeten-voorspel en
pleidooi beide (bl. 37- 38).''
Niet zelden ging aan dit alles ?
een eerste deel vooraf , dat den
voorstelde , waardoor het geheel merkeljk in harmonie won. Maar
ook hier was de liturgie weer leiddraad. Drie nachteljke missen
werden er gezongen : de eerste te middernacht , omdat de vaders
van 't eerste tjdperk van alle licht waren verstoken ; de tweede
in de morgenschemering , en men dacht daarbj aan 't schemerlicht
van wet en profetie ; als het dag was geworden , vierde men de
derde mis : de volheid des lichts bj de komst van den Yerlosser.
geljk in ons drama , nog
zondenval en zjne gevolgen
De gedachte aan den kerkdienst verbonden werd dus geheel in
het drama teruggevonden.
In dien geest is dan ook De eeî.ste Bliscap ran Maria geschreven
, en de uitwerking van het schema heeft aanspraak op Onzen
lof. Terecht prjst Wybrands dit drama (bl. 42) om de klaarheid
en de regelmaat , waarmede het de groote gedachte der liturgie
weergeeft t terwjl het sbewerkt is met zooveel van die prjsljke
soberheid , a1s waarin de goede smaak van den dichter zich doet
kennen. Hier geen noûdelooze opeenstapeling van kleine tafereelen,
waardoor (zooals in andere Mysteriespelen) der eenheid schade wordt
VANDEN SAPRAMENTE YANDER NYEPW ERVAERT.
gedaanq en toch is hiergenoeg levendigheid , afwisseling , indrukwekkende
tegenstelling , ook door de goedgeplaatste diablerieën 1).
De ontwikkeling van het geesteljk drama in Nederland wordt
dus zeer geleideljk aangetoond door drie merkwaardige overbljfsels
der oudheid : het Utrechtsche Antlshonarium , het Maastrichtsche
Paaschspel en de Eerste Bliseap ran Vtzrïc,. Het tweede staat
tusschen beide uitersten in : terwjl het zich aan het liturgisch
beurtgezang van het Antiphonariîtm nog woordeljk
aansluit , bevat het , ondanks zjne eenvoudige en soms nog plompe
bewerking : reeds al de bestanddeelen , die in het jonger mysterie
tot breeder ontwikkeling zjn gekomen.
hier en daar
Het jongste geesteljk drama , dat als op de uiterste grens staat ,
die het eigenljke middeleeuwsche tjdperk sluit , is het Sp.ql ran
#r,!l Heiligelt Sacrameltte //4,4/,413- Nyeuwerraet't. ') , dat omstreeks *
1500 door zekeren Smeken te Breda werd vervaardigd 3).
Reeds in 1407 en volgende jaren werd te Audenaarde een
optocht gehouden met het Heilige Sacrament. De Minderbroeders
gaven
had eene
daarbj al spoedig vertooningen. Ook te 's-llertogenbosch
dergeljkeprocessie plaats , en in Breda was zij de voornaamste
van alle Ommegangell.
ningen het eerst melding gemaakt van een Spel van t/ezl Sacra-
3zl:zlf: , dat op St. Jansdag gespeeld werd 4).
Dit stuk wjkt meer dan eenig ander van de bjbelsche historiën
af , en wint het in dramatische samenstelling en meer gekuischten
In 1500 wordt in de Stadsrekevorm
van het zoo even besprokene. Het merkwaardige van dit
Xspel'' is , dat het den volkstoon in het geesteljk drama brengt ,
371
-dF2' t) iï.3t l-tl
Minder gunstig is het oordeel van Prof. Moltzer LDe Mnl. Dramatiscbe
Inleiding , bl. X1V) , die het rrin zeer geprononceerden preektoon , ja
bijna kanselarijstijl, zonder eenige de minste kleur of tint gedicht'' acht.
Overigens ziet men , dat ik de stelling van Dr. Gallfe niet aanneem , dat De
eerste Bliscap een specifiek Processie-sjlel zou zijn. Ik acht haar door het betoog
van den Heer W ybrands weerlegd. Men ziet ook , dat ik teruggekomen ben
van mijne vroegere meening , dat dit stuk een verknipt en omgewerkt stuk
van een grooter mysterie zou zijn.
2) De eerste bruikbare uitgave gaf Dr. E. Verwijs, Leeuwarden , 1867. Sedert
. h. werd het stuk herdrukt in Moltzer's xklnl. Dramatische Poé'zkc , b1. 41 9 vlgg.
3)
4)
Zie Dr. Eelco Verwijs , lnleiding tot zijne uitgave , b1. V.
Zie Dr. EelcoVerwijs , t. a. pl., bl. 111.
YANDEN SACRAMENTE VANDER NYEUAYERYAERT.
door sterker dan in eenig ander mysterie-spel onder het Heilige
het Komische te mengen. Te midden van de ernstige tooneelen
treden twee duiveltjes op , die den band vormen tusschen de anders
weinig samenhangende deelen. ,,De duivels Sol'tdiclt Becoren en
Belet 'ptzkz deughden , shelsche geesten'' , rleelycke beesten , van
quader valscher nature'', v0l vrees dat het Heilig Sacrament door
Jan Bautoen zal gevonden worden , trachten alles in 't werk te
stellen ten einde dit te verhinderen ; hun advocaat Macharius wordt
overwonnen ; wat zj ook doen , alles is vergeefsch ; zj moeten
voor de wonderkracht van het Sacraynent zwichten : zoodat zj besluiten
te vertrekken en op andere plaatsen stvolc te temperen
met sonden'' '' 1). Die komische tafereelen getuigen van talent q
want zonder hen ware het stuk eene onmogeljkheid. Zj brengen
er leven en beweging in en verdienen daarenboven den lof , dat ,
hoe dartel hun toon ook zj, die nergens de perken te buiten gaat.
Tntusschen , 'hoe de vereerders van het ssacrament'' door dit
stuk ook mogen zjn gesticht 2) en opgevrooljkt tevens , veel kunstwaarde
kan men er niet aan toekennen. Toch mag men niet voorbjzien
, dat de duivels , die er zoo'n hoog woord in voeren , vrj
wat meer aantrekkeljks hebben dan de dorre , koude allegorische
fguren , die spoedig het tooneel beginnen te overheeren.
372
enz. ,
p1., bl. X'U , dat dit stuk rlkennelijk is
gemaakt niet tot stichting . . . . , lliet tot leering . . . . , maar tot genoegen van
het publiek , dat ook gewis meer schik heeft gehad in de luimige scherts der
duvelrye'' dan in de wonderen en teekenen van het Heilige Sacrament.'' Ik
meen echter, dat in die dagen het een het andere niet uitsloot.
1) Dr. J. H. Gallée , Bûdrage, b1. l 07.
2) Prof. Moltzer meent , t. a.
VI.
ABELE SPELEN EN SOTTERNIEXN.
Maken wj thans kennis met
deleeuwen. In het zoogenaamde
het wereldljk tooneel in de mid-
Hulthemsche handschrift van het
begin der vjftiende eeuw zjn ons eenige stukken bewaard gebleven
: die uit het laatst der veertiende schjnen te dagteekenen ,
hoogstwaarschjnljk in Vlaanderen geschreven werden , en bljkbaar
van dezelfde hand zjn. W ellicht hebben wj daarin het répertoire
van eene vaste vereeniging. Dat zj voor vertooning bestemd waren ,
bljkt vooral daaruit , dat het publiek er nu en dan in wordt
toegesproken.
Ze zjn tien in
De titels der abele
Esmoreit ,
ende randen
getal 1) : vier ernstige spelen en zes kluchten.
(d.i. fraaie) spelevt , zooals men ze noemde , zjn :
Gloriant , Lanseloet t'czl Denemerken , Vanden W'-ïzîfdr
Somer.
Om eenig denkbeeld te geven van den ontwikkelingsgraad onzer
wereldljke dramatische kunst in die dagen , zal eene beknopte
inhoudsopgave van een enkel stuk althans kunnen dienen. Ik kies
daartoe den Esmoreit.
De personen : die daarin optreden , zjn : de Koning van Sicilië ,
zjne gemalin , Esmoreit (hun zoon) t Robrecht ('s Konings neef) ,
de Koning van Damascus , Damiëtte (zjne dochter) , Meester Platus
(zjn sterrewichelaar).
Het stuk vaflgt aan met een proloog , waarin eerst God wordt
geprezen , die het menschdom verlost heeft. Dan heet het :
19 Uitgegeven , eerst door HoFmann von Fallersleben in de Pars V en V1
zijner Horae Belgicae , en door Prof. H. E. Moltzer , onder den titel : De
kvïdtfclnctferfco/#.sc/te Dramatische Poëzie, in zijne Bibliotheek rcn Mnl. Letterku
nde (Groningen , l 868 1875).
374 ESMOREIT.
Nu biddic u , heren 11 ende vrouwen ,
Dat ghi wilt swighen ende hoeren ,''
waarna eene inhoudsopgave van het beloop der handeling wordt
medegedeeld. Het spel zelf wordt geopend met eene alleenspraak
van Robrecht , die woedend is ? dat zjn oom een zoon geboren
werd , waardoor hemzelf het uitzicht op de kroon ontvalt. Hj
besluit dat kind om te brengen.
Het volgend tooneel verplaatst ons naar Damascus. De Koning
verneemt van zjn sterrewichelaar , Platus , dat hj door een zoon
des Konings van Sicilië zou worden gedood , die tevens zjne
dochter tot het Christendom zou overhalen en buwen. Ten einde
dit , ware het mogelijk , te verhoeden , reist Platus naar Sicilië.
Robrecht heeft het kind in handen gekregen en wil het dooden q
Platus doet hem van dat plan afzien. Hj biedt hem duizend pond
voor het wicht , en als de koop geklonken is : trekt hj er meê
naar Damascus , om het als een rgoet payien'' op te voeden.
Robrecht verheugt zich , dat het jongsken uit de voeten is en dat
hj bovendien eene groote som gelds machtig werd. De Koning
van Damascus laat nu het kind , dat Esmoreit heet , door zjne
dochter opvoeden , aan welke hj alleen zegt , dat het een vondeling
is. Damiëtte , door de bevalligheid van het wicht ingenomen t
belooft hem tot zuster en moeder te verstrekken.
De Koning van Sicilië zoekt intusschen troost bj zjn neef
over het verlies van zjn kind. Robrecht gebruikt die gelegenheid
om bj dan ouden vorst diens jonge gemalin in verdenking te
brengen : uit liefde voor een ander staat zj hem naar .het leven ,
geljk zj reeds , uit haat tegen den vader t haar kind had gedood.
De Koning , die
zich niet z0o
zjne gemalin voor een engel had gehouden , laat
terstond bepraten en roept de beschuldigde voor
zich om haar te hooren.
Robrecht Euistert der Koningin toe , dat de Koning waanzinnig
is geworden. Tegen des ouden mans heftige verwjten over hare
gewaande misdaad : en de bedreiging , dat zj die met den dood
zal boeten , stelt zj de eenvoudige betuiging , dat zj hem bemint ,
en dus tot zoo iets niet in staat was. De opgehitste echtgenoot
wil naar niets luisteren , en beveelt Robrecht haar in de gevangenis
te werpen , hetgeen deze onder geveinsde leedbetuiging doet.
In de gevangenis houdt de Koningin eene roerende alleenspraak ,
ESMOREIT.
waarin zj God en de Heilige Maagd om hulp aanroept , opdat hare
onschuld moge aan den dag komen.
Het tweede bedrjf speelt achttien jaar later en begint met eene
alleenspraak van Esmoreit , waaruit bljkt , dat hj zjne schoone
zuster nietongenegen is. Ms hj in het volgend tooneel hare bekentenis
heeft afgeluisterd , dat zj den onbekenden vondeling bemint,
maar dat zj uit vrees voor haar vader die liefde verbergt t bidt
hij haar hem in te lichten omtrent zjne af komst. Hij wi1 dan zjne
ouders gaan opzoeken. Zj smeekt hem te bljven : na haars vaders
dood wil zj hem huwen. Htp' is van meening' , dat eene schoone
Koningsdochter met geen vondeling
alles zjne ouders zoeken. A1s hj niet
hem een lint , dat hj a1s kind had
mag paren , en hj wil vtspr
is te weerhouden, geeft zj
gedragen : wanneer hj dit om
zjn hoofd wond , zou men hem daaraan herkennen. Hj vertrekt ,
terwijl zij hem snikkend naroept : pvergeet mij niet !''
Esmoreit komt naar Sicilië en voor het venster der gevangenis
van de Koningin , die hem natuurljk voor haar zoon herkent en
hem met zjne afkomst bekend maakt. Hj verneemt tevens , dat
zj tengevolge der inblazingen van een verrader is gevangen gezet
9 en hj begrjpt , dat dezelfde booswicht hem van zjne ouders
verwjderd heeft. Hj snelt naar zjn vader om dien het verraad
te ontdekken.
Robrecht heeft met schrik de terugkomst van Esmoreit vernomen.
Hj betreart het , dat hj hem niet gedood heeft : thans zal
hj misschien voor zjne booze daad gestraft worden. Op last des
Konings verlost hj de Koningin uit de gevangenis. Esmoreit verhaalt
nu zjne geschiedenis en zegt , hoezeer hj Damiëtte bemint.
Robrecht doet zich a1s opgetogen van vreugde voor en verklaart ,
dat hj den onbekenden schelm zou wenschen te strafl'en : die den
jongen prins geroofd had. De Koningin wil daar niet van hooren ,
maar haar geluk onverdeeld genieten.
Intusschen kan Damiëtte het afzjn langer
hem drttgen : van Platus verzeld ? gaat zj zoeken. Aan het Hof
van Sicilië gekomen : wordt zj door haar geliefde herkend , en aan
dezeu verloofd. De schelmerj van den valschen Robrecht wordt
door Platus aan den dag gebraeht , en de verrader opgehangen.
Evenals het stuk met een korten proloog aanvangt , wordt het
met een epiloog besloten , wijzende op de moraal, die er in vervat is :
van Esmoreit niet
375
376 zllx DIE SPELEN VERTAALD ?
Aldus eest menechwerf ghesciet :
Quade werken comen te quaden loene ,
Maer reine herten spannen croene ,
Die vo1 doeghden sijn ende vo1 trouwen.
Daer omme radic , heren ende vrouwen ,
Dat ghi u herte in doeghden stelt ,
So wordt in dinde met Gode verselt
Daer boven in den hoghen troene,
Daer die ingelen singhen scoene :
Dies onne ons die hemelsche vader !
Nu seght Amen alle gader.''
De stof dezer tragedie , want zoo mag ze we1 heeten , herinnert
aan den roman : sDe zeven wjze meesters'' ofschoon men niet zeggen
kan , dat zj daaraan ontleend is l). Mr. C. Serrure heeft er op
gewezen 5 , dat in de drie eerste stukken de namen der helden aan
bekende romans ontleend zjn , dat b.v. in den Baudouitt de Astè'lp'lfz'c
de namen van Esmerls , Gloriant , ltolxgeliolt Op etteljke bladzjden
vermeld'' worden. Prof. Moltzer , daarop voortwerkende , heeft
niet slechts eigennamen van onze abele spelett , maar ook verscheiden
situaties teruggevonden in de gedichten , die t0t den cyclus
van den Zwaanridder behooren , waaronder ook de Baudouin de
S'lùpzfrc behoort 3). Maar van waar de middelnederlandsche dichter
ook zjne stof hebbe , rertaald schjnen zjne stukken niet 1) 5 en die
Zie Mn H. E. M oltzer , De xlf' nl. Dramatiscbe Ppêzl'e , lnleiding , bl.
XLVII vlg.
2) Letterkundige Geschiedenis van Vlaanderen , 1, 405. Verg. Wybrands ,
Opmerkingen , enz. , b1. 65 , noot.
' M oltzer , t. a. pl., b1. XLVJII vlgg.
.) De vraag , o$' deze stukken uit het Fransch vertaald zijn , acht W ybrands
(b1. 66) niet voor beantwoording vatbaar, maal' hij is toch geneigd aan te
nemen , dat grons wereldlijk tooneel ontstond in navolging van het Fransche.'*
Moltzer is (t. 1. a. pl., bl. XLIV) van een tegenovergesteld gevoelen. svij
moeten ons vooralsnlg tot een nolt liquet bepalen. Maar ik wijs toch op eene
tegenstl-ijdigheid , die ik alleen aan Franschen invloed kan toeschrijven. Deze
stukken zijn blijkbaar voor een zeer gemengd publiek bestemd : is daarmeê
niet in strijd de toespraak in den proloog der twee eerste abele spelell , en
arme ende rike'' in dien van Lanseloet, waar de epiloog 1, heeft : Nrlleren ,
vrouwen , wijf ende man'', evenals Wvn/er ende Somer , vs. l ? Zoo ook Trghi
goede liede'' in den epiloog van de klucht 1, vs. l85 ; I1, vs. 2059 proloog
111, vs. l ; maar 1V, vs. 1 : g,ghi herenq'; V, vs. 82.
BEOORDEELINR DER SPELEN.
stof is door den tooneeldichter met talent t0t zjn doel verwerkt.
Alle vereischten voor een drama zjn in deze eerste proeve reeds
aanwezig : handeling en karakterteekening in de eerste plaats.
W at de handeling betreft ) zj wordt ons in eene afwisseling van
tooneelen voor oogen gesteld , die wel getuigt van gebrekkige
technische ontwikkeling , maar toch o0k van juist gevoel van het
wezen van het drama.
Alle karakters zjn
personen meer zjn
samengetrokken op de
terwjl de fguren
geschetst en wat in de schaduw gehouden zjn.
De handeling eindeljk is het gewrocht van
goed geteekend , ofschoon die van de hoofduitgewerkt
dan de anderen. A1 het licht is
Christen-lfoningin en den verrader Robrecht ,
van Esmoreit en Damiëtte slechts in omtrekken
hartstocht , oj die
bepaalde karakters werkende : daardoor Ontstaat 0ok een wezenljk
dramatische knoop.
Het valt echter niet te Ontkennen , dat aan dit alles de diepte
die in onze minder naïeve van opvatting ontbreekt , dagen gevergd
wordt om zulk een stuk tot een kunstwerk te stempelen. Maar
ieder Onbevooroordeelde zal moeten erkennen , dat de dramatische
kunst, die z4ö begon , eene benjdbare toekomst zou hebben gehad ,
ware zj in hare ontwikkeling niet belemmerd door inmenging van
vreemde bestanddeelen , die wj later zullen leeren kennen.
ln de tweede plaats moet worden opgemerkt , dat de andere
abele ,:y)6/691 niet in ieder opzicht zoo goed geslaagd zjn als dit
eerste. De Gloriant staat in karakterteekening daarbj verre ten
achter. ln den Lanseloet wordt 0ns de minnarj voorgesteld van 'een Jonkman van grooten huize met een eenvoudig meisje. 's Minnaars
moeder , bevreesd voor een huweljk beneden Lanseloot's
stand , weet te bewerken , dat hj het meisje verleidt en dan van
zich stoot. Sandrine neemt daarop de vlucht. Lanseloot gevoelt
weldra , dat hj zonder haar niet kan leven en laat haar overal
zoeken ten einde haar te huwen. Sandrine heeft inmiddels aan
een ander ridder hare hand geschonken en
af. Deze , niet voor de waarheid durvende uitkomen : berieht zjnen
meester , dat zjne geliefde van hartzeer gestorven is. Lanseloot
vloekt in wanhoop zjne moeder en doorsteekt zichzelven , t0t straf
voor zjne misdaad.
wjst Lanseloot's bode
De situatie is uitnemend tragiseh. De strjd tusschen den adel-
377
378 BEOORDEELING DER SPELEN.
trots der moeder en den hartstocht van den zoon is
wel geschikt om onze aandacht te boeien ;
zjn al te oppervlakkig geschetst. Zo0 de moeder al in enkele
sprekende trekken is gemaald , en de persoon van Sandrine ,
ofschoon slechts in onzekere omtrekken , toch niet zonder ingenomenheid
is behandeld , de minnaar is z00 Qauw , zoo nevelachtig
geschetst , dat daardoor het geheel veel van zjne waarde
verliest.
op zichzelf
maar de karakters
Staat dus ook in dit opzicht dit drama beneden den Esmoreit , het
valt niet te ontkennen , dat daarentegen de handeling zich o0k hier
met eene levendigheid en eenheid voor ons o0g ontrolt , die getuigen
van den buitengewonen dramatischen aanleg des dichters.
De zedeljke strekking dezer stukken springt in het oog en
daardoor hebben zj eene eigenaardige actualiteit. Geljk de zeden
en tekortkomingen der burgerj in de sotternieè'n worden gegispt ,
zo0 worden de abelespelen dienstbaar gemaakt aan de kastjding
der gebreken van de hoogere standeu. In den Esmoreit wordt
de gewetenlooze zelfzucht ten toon gesteld , en in den Laktseloet
de verblindheid van den adeltrots , terwjl in den Gloriant de
gedachte is uitgedrukt , dat het eenzjdige , snoevende ridderwezen
alleen werkeljk beschaafd wordt door den invloed van een echt
menscheljken hartstocht : de liefde.
Behalve de drie behandelde stukken bevat dezelfde bundel nog
het Spel randen TzfGzlfd'r eltde randen Spzzldr , dat een geheel ander
karakter vertoont. Het is een nagalm van eene tot in de hoogste
oudheid reikende sage. De symbolische strjd van Zomer en W inter
en de triumf van den eerste , is van heidenschen oorsprong , en
tot volksfeesten gaf aanleiding en ook Onze dichter
heeft die stof
gedichten.
op zjne wjze behandeld : rhet symbool heeft plaais
gemaakt voor de allegorie'' (Moltzer). W j hebben hier reeds volkomen
een zinnespel in den trant van de latere Rederjkers. 't Is
een woordentwist tusschen de beide jaargetjden , die elk uitsluitend
willen bestaan , omdat zj meer voordeel aanbrengen. Allerlei allegorische
personages trekken voor of tegen een der sprekers partj.
De slotsom is , dat W inter en Zomer elkander behooren af te wisselen
, wjl de goede God het alzoo besteld heeft.
Na een abel y.p:î werd gewoonljk eene sottel.tîie , eene klucht
DE SOTTERNIEEN. 379
vertoond. Klucht beteekent eigenlijk afdeeUng 1) en staat bij verkorting
voor sotte kluchi , d. i. de komische, vroolijke afdeeling
der vertooning.
Van die kluchten bevat de vermelde bundel er zes, hoewel
sommige slechts gedeeltelijk.
Die zes kluchten schilderen ons tooneelen uit het lagere volksleven.
Ze zijn hoogst eenvoudig van vinding, daar meestal slechts
een enkel feit, eene enkele dwaasheid wordt ten tooneele gevoerd,
waarbij het noch om individueele karakterschildering te doen is,
noch om eene samengestelde verwikkeling uit te spinnen of te ontwarren.
Hare verdienste zit niet in het onderwerp, maar bepaalt
zieh , evenals dat met de echte volkssproke het geval is, geheel
en al tot de levendigheid van voorstelling en de frischheid van
koloriet, waarmede die uit het leven gegrepen toestanden worden
geschilderd. De inhoud van een enkel stuk worde medegedeeld
om een denkbeeld van aller toon te geven.
Ik kies daartoe: Die Bussenblaser 2). Een oude boer, die een jong
wijf heeft, keert van de markt terug, waar hij eene koe had verkocht.
Hy heeft een groot denkbeeld van zijne behendigheid en
slimheid. Hij ontmoet een man, die zich uitgeeft voor een duivelskunstenaar,
en den ouden, leeljjken boer wijsmaakt, dat hy zich
verjongen kan door in eene bus te blazen , die hy hem voorhoudt.
De oude, die zijn jong wijf wil behagen, doet het, en geeft den
vreemde uit dankbaarheid zijne geheele beurs. In plaats van jonger
en schooner te zijn geworden, is hij zoo zwart als een Moriaan,
t'Huis komende roept hy zijn wijf om hem te bewonderen: hij
heeft zich in eene jeugdbron gebaad. - "Hoe vindt ge mij? Nu,
die schoonheid heeft mij ook al het geld onzer koe gekost." Als
hij de waarheid verneemt, is hij geheel verslagen. Hij krijg-t van
zijn buurman den raad zich te wasschen met het bijtende vocht,
dat ieder bij de hand heeft. Dan komen de verwijten der vrouw,
die hem niet meer in huis wil laten. - "Kom, kom ," zegt de
man, "ik heb zooveel leven niet gemaakt, toen gij met broeder
1) Het is cen met kluft , dat voor stadswijk nog in gebruik is, en komt
van klieoen. Verg, gracht, graven.
2) De overige stukken heeten: Die sotternie van Lippijn, Die hexe, Drie
da,r; he here, Die truwante, Hubben,
380
Lollaart het geld van onze blare k0e
ik bovendien nog vrj wat ergerljker
Die ergerljke tooneelen worden dan in
Het slot is , dat de vrouw hem met
lk voeg er een kort overzicht van
in latere omwerkingen zich eeuwen
haafd heeft.
hebt doorgebracht , terwjl
zaken van u gezien heb.''
bjzonderheden uitgeplozen.
slaag den mond stopt.
ltu,bben bj , omdat die klucht
lang op het tooneel gehand-
Een boer beklaagt zich , dat hj eerst sedert drie maanden gehuwd
is , en dat evenwel zjne vrouw hem reeds een spruit heeft
geschonken. A1s hj daarover zjn schoonvader aanspreekt , rekent
deze hem voor , dat hj zich ten onrechte ongerust maakt. Hj
moest de drie maanden zjner vrjage melrekenen , en dan de
nachten van zjn huweljk , die weder drie maanden uitmaken. Dit
alles te zamen zjn er negen. En de zot voelt zich zeer gelukkig ,
dat hj z0o goed onderricht is.
Behalve deze zes sotternieën van een zelfden dichter, hebben wj
nog de Cluyte ran Playerwater en de Clute 'van N'lr noclt , niet
minder vermakeljk dan de reeds vermelde t en waarbj wj niet
behoeven stil te staan , zoomin als bj enkele tot ons gekomen
Tafelspeelken: 1).
Men kan omtrent deze kluchten aanmerken , dat zj niet zeer
kiesch zjn van inhoud ;maar heeft men het recht zich daaraan
te ergeren en ze daarom te veroordeelen ? In onzen tjd zouden
ze kwaljk voegen op het tooneel , omdat ze in strjd zjn met de
ontwikkeling der negentiende eeuw , die fjner scherts en beschaafder
toon eischt; maar ter richtige beoordeeling dier voortbrengselen
van vroeger tjh verlieze men niet uit het oog , dat die :jnheid
en kieschheid geen eigenschappen
maar eischen , gesteld voor den
schouwers en dichters.
zjn van het bljspel op zichzelf ,
graad van beschaving van toe-
Die betrekkeljke
den luim , die zich
de waarheid dier
onkieschheid wordt ruimschoots opgewogen door
in deze dartele uitspattingen kond doet ; door
zedesehetsen , uit het meest werkeljke leven
genomen , waarin de natuur als op heeter daad betrapt is.
1) Al deze stukken in Moltzerfs iklnl. Drantatische Poâ'zk'e , bl. 257 vlgg. De
eerstgenoemde Cluyte bleef voortleven tot in de zeventiende eeuw , blijkens
een opstel van Dr. J. Te 'W inkel in De Bibliotbeek , b1. l 7 (Letterlcundig
Bljblad van den zesden jaargang van lWoord en Zuid).
DE SOTTERNIEZN.
BEOORDEELING DER SOTTERNIEZN.
Dergeljke kluchten waren het natuurljk gewrocht van een tjd
en een volk : vooral op zichzelf lettend , en geneigd zjne gebreken
meer als dwaasheden dan als doodzonden te beschouwen. De
werkeljkheid leverde de wonderljkste tegenstellingen op , en die
zjn uit den aard komisch. Bj den zin voor plasticiteit , die onder
het volk bestond , moest dit wel leiden tot zichtbare voorstelling ,
tot dramatiseering.
Geen wonder dan ook , dat hier het Bljspel : de Klucht ontstond ,
die geheel in het leven en de werkeljkheid wortelt , en meer de
gave van opmerking en luchtige levensaanschouwing vordert dan
verbeeldingskracht en ideale verheëng : welke hier te lande nooit
bjzonder inheemsch zjn geweest.
De Klucht was dan o0k bj uitstek nationaal en heeft , in N00rd-
Nederland tieriger n0g dan in het Zuiden , lang voortgeleefd ,
ofschoon zj zich zelden tot het hooger bljspel heeft ontwikkeld.
De reden daarvan is niet ver te zoeken. Terwjl sedert het laatst
der zestiende eeuw het letterkundig leven in Zuid-Nederland voor
werd zien geruimen tjd in het Noorden het
volkselement in
onderdrukt, WJj*
zjne ontwikkeling gestoord door het
Classicisme en de daaruit geboren oppervlakkige
voor elke gevoelsuiting terugbeeft. De hoogere standen
nfatsoendeljk''
deftigheid , die
sloegen
een weg in , waarop het volk ze onmogeljk volgen kon.Daardoor
werden beschaving en veredeling van het kluchtspel afgesneden.
Of niet de Klucht een tjdlang geslapen heeft , is moeiljk te
beslissen ; maar zeker is het t dat gedurende geruimen tjd hare
geschiedenis niet is na te gaan. De tjden werden ernstiger en de
vraagstukken van den dag diepzinniger : weldra zou de lach voor
langen tjd niet meer om de lippen der Nederlanders spelen. Ja ,
zelfs het ernstige wereldljk drama schjnt nauweljks genade gevonden
te hebben in de oogen der Rederjkers , die het volgend
tjdperk beheerschen : zj sluiten zich veel meer aan bj het geesteljk
drama , dat soms den vorm van het zinnespel aanneemt.
381
VII.
HET TOONEEL.
Ten slotte nog een enkel
het tooneel weten.
woord over het weinigje , dat wj van
Toen het kerkeljk drama naar markt en plein werd overgebracht
, moest er o0k gezorgd worden , dat men de vertooning kon
zien : er ontstond behoefte aan een verheven en min of meer afgesloten
tooneel. Er was een houten staketsel opgeslagen , dat eerst
geheel open , maar later waarschjnljk aan drie zjden afgesloten ,
en van boven bedekt was : dat was het tooneel. Meestal werd het
in drie verdiepingen afgedeeld , waarvan de bovenste den hemel ,
de middelste de aarde , de onderste de hellekrocht, of althans den
ingang daartoe ,
Maar over de
het duister. Niet alleen over dat , waarop de mysteriespelen
werden vertoond , maar ook omtrent dat , waarop de wereldsehe
voorstelde.
inrichting van het tooneel schuilt nog veel in
stukken werden gespeeld 1).
Z0o deze laatsten in den beginne o0k al in de open lucht
werden gegeven , het laat zich aanzien , dat ze soms plaats vonden
in eene herberg , of dat een huis er voor gehuurd werd.
Men heeft gemeend , dat de wereldljke tooneelstukken gewoon-
1jk op de bovenverdieping of den ruimen , onbetimmerden zolder
van een (openbaar ?) gebouw vertoond werden. Dit volgt niet uit
de rekening van Bloys 1363/4 , waar het heet : prl'ot eenen spele
op eenen solre , dat mjn here ghinc sien , 8 sc.'' ; want hier is
1) Zeer belangrijk voor de inrichting van het tooneel, de kostumen en
alles wat met het technische der mysteriespelen in verbancl staat, is het uitvoerige
stuk van R. Brandstettel' , Die Zucerner Bûhnen-Rodel (Germania ,
Band XXX en XXX1).
HET TOONEEL.
is bljkbaar met dien soller een planken staketsel bedoeld 1) , en
er is dus hier sprake van eene vertooning in de open lucht. Mr.
C. Serrure zegt wel 2) , dat in pde stadsrekeningen'' - hj zegt niet
welke - pvan zolders of bovenkamers gewag gemaakt wordt'' ; maar
ik ben niet zeker , of die mededeeling betrouwbaar is. Een ander
bewjs , dat de voorstellingen plaats hadden op zolders of bovenkamers
heeft men meenen te vinden in het slot van den Esmoreit :
383
Gaet alle dien graet okeder ,
Ghenoeghet u , soe comt alle mergen weder ,
en in dat van de sotternie : bie .sîffs/rdnlltztîdr
Ghi goede liede , dit spel es ghedaen :
Ghi moght wel alle thuusweert gaen
Ende lopen alle den graet neder,
Ghenoeghet u , comt alle weder.
gl-aet ,
een trap af'' 3). Maar volgde daaruit , dat, de toeschouwers zich
op eene bovenverdieping bevonden ? Geenszins. - Allereerst is het
niet zeer waarschjnljk , dat men voor tooneelvoorstellingen binnenshuis
juist eene tweede of hoogere verdieping zou gekozen
H et publiek m oest derhalve , om huisw>T arts te gaan , een
hebben.
Prof.Moltzer kwam het onwaarschjnljk voor 4) : dat phet publiek ,
geljk thans in een paardenspel het geval is met den tweeden en
derden rang , op een hoog schavot was gezejen , waarheen een
trap voerde.''
W ybrands toont aan , dat deze opvatting wel de ware moet zjn
en dat de toeschouwers , evenals nu nog in de kermistenten in
opklimmende rjen waren gezeten. Deze wjze van plaatsing was
1) Dit is stellig soller , blijkens de door De Lange van
W ijngaerden uit de rekeningen van Bloys aangeiaalde plaats : ,,Te Berghen
in Henegouwen van een solre td hueren , daer si op saghen steken , 56 st.''
LGeschiedenis der Heeren van der Goude , I , 588).
2) Letterkundkge Geschiedenis van Vlaanderen, 1, 406.
3) Aem. 5V. W ybrands , De vertoonplaats onzer oudespelen (Het Tooneel ,
I , qen eenige) jaargang , Utrecht , 1878 , bl. l 27 vlg.) wiens betoog wij hier
de beteekenis van
Overnem en.
.) Geschiedenis van het wereldlijk tooneel , bl. 78.
HET TOONEEL.
in de middeleeuwen niet Onbekend. ,In Cornwall vindt men nog
overbljfselen van vaste vertoonplkatsen voor middeleeuwsche drama's.
Daar vindt men nog te Gwennap en elders ruime amphitheaters
in de open lucht , met verscheiden rjen zitplaatsen , een daarvan
met zeven opklimmende rangen. ln 't midden van de voor het tooneel
bestemde plaats is een kuil, die voor 't infernum dienst moet
hebben gedaan.'-'
Bj deze opvatting is o0k verklaarbaar ? h0e Hofmann von Fallersleben
schrjven k0n : zes ist sogar nicht unwahrscheinlich , dass
Gloriants Ross selbst mit auf die Biihne kam.'' Een paard met
bovenkamer van een huis immers berjder op de ware eene ongerijmdheid.
is dan o0k hier de aanwjzing :
Xende gaet alle dien graet neder t'' nog iets anders dan een pleonastisch
toevoegsel aan 't voorafgaande : mghi moghet wel alle
thuus weert gaen.'' Het publiek kan naar huis gaan , en wordt
uitgenoodigd dit ordeljk te doen , niet naar voren over de banken
te dringen , ten einde spoediger uitweg te zoeken , maar zich van
den gewonen , expresseljk daartoe vervaardigden uitgang , langs den
graet te bedienen'' 1). *
Bj deze opvatting vervalt o0k de vroegere meening , dat de
toeschouwers gedurende de pauze zich in het benedenlokaal begaven
en er , als in eene soort koëekamer eenige ververschingen
gebruikten t eene meening , die reeds op andere gronden werd
weerlegd :).
Of ergebruik gemaakt werd van tooneelschermen (coulisses) , is
moeiljk te beslissen ; maar dat er iets van dien aard diende om
de verbeeldingskracht der toeschouwers te hulp te komen : is zeker.
Zoo hebben op het wereldljk tooneel stellig enkele boompjes of
struiken het woud helpen voorstellen : en uit sommige stukken
bljkt duideljk , dat een huis of eene gevangenis op de eene of
andere wjze aanschouweljk werd gemaakt.
Eindeljk zj n0g opgemerkt ,
althans in kerkeljke spelen , de
dat , evenals in Duitschland ,
vrouwenrollen door mannen werden
W ellicht'' zegt s7ybrands
384
1) 5V, ybrands , t. a. p1. , l 28.
S) Door dr. Jan Te Mrinkel , in De Taal- e9l Letterbode VI , bl. 74 vfj.
DE YERTOOXIXG.
vervuld 1) , hetgeen in Frankrjk 00k bj wereldljke plaats had ;
evenzoo in Engeland , zelfs lang na Shakespere. Bj het eerste
optreden eener vrouw in Othello moest men die afwjking van de
gewoonte n0g in een proloog vergoeljken. W j mogen aannemen ,
dat ook hier te lande alleen mannen meèspeelden , hetgeen zelfs
in de zeventiende eeuw niet ongewoon was 2).
Over den tjd , waarop de vertooning plaats had , heeft men mede
geene stellige berichten. Dat de voorstellingen in de open lucht
over dag werden gegeven , ljdt geen twjfel. Of de kalètel'npelen
altjd evenzeer bj daglicht werden ten tooneele gebracht , staat
niet zoo vast. Het gebruik van nog veel later tjd zou er voor
pleiten om dit aan te nemen ; maar reeds zeer vroeg vindt men
eene klucht tegen den avond aangekondigd.
Die aankondiging geschiedde door omroepers , herauten ; en toen
de vertooningen n0g tot de zeldzaamheden behoorden : althans
niet
soms tot naar vrj ver afgelegen gezonden , om vorsten of
edelen tot de bjwoning van dit feest uit te noodigen. Later zullen
wj dit gebruik bj de Rederjkers terugvinden.
op gezette tjden plaats grepen :
streken
werden die kondschappers
385
1) Zie de bewijsplaatsen aangehaald Geschtkdenis der 3fnl. Letterkunde ,
III , 518.
:) Zie Geschiedenz's #:r zve#. Letterkunde fx de X Fffe Eeuw , I , hoofdstuk
XVIII.
JoxcKsLoz'r, Ned. Letterk. M iddeleeuwen. 11 , 4e druk.

gï jEgELLàJg8CCE LEITELkLJgE lJ gE JIIPZELEELIyEJ,
A A N H A N G S EL.
H E T P R O Z A.

H E T P R OZ A.
Toen wj over den vorm onzer middeleeuwsche lettervruchten
spraken 1) , wezen wj er op , dat het rhythmische kleed regel, het
Proza uitzondering is. Maar toch klimt het Nederlandsche Proza
al t0t de dertiende eeuw op ; en wil men begrjpen , h0e het in
de zestiende en zeventiende kon zjn , wat het in de pen van
Marnix en Hooft geworden is , dan dient men zich wel rekenschap
te geven van zjne vroegste ontwikkeling , al behooren de geschrifteu
, waaruit wj het leeren kennen t ook juist niet tot het
gebied der Kunst , en al passen zj daarom ook ter nauwernood
in onze ljst :). W j zullen er daarom ook maar vluchtig bj stilstaan
, daar wj ze alleen als een Aanhangsel beschouwen op de
Middelnederlandsche Letterkunde in den geest van dit boek.
De oudste ons bekende proeven van Middelnederlandsch proza ,
dagteekenen , geljk gezegd is , uit de helft van de dertiende eeuw.
Het charter van het Vlaamsche Bochoute uit 1249 3) en de groote
Middelburgsche keur van 1254 4) bewjzen reeds eene betrekkeljk
groote mate van ontwikkeling ; dat de oëciëele penvoerders er
evenwel nog niet best meè terecht konden , leert de vergeljking
met de voortrefeljke taal van den Reinaert.
Meer op letterkundig gebied behoort de oudste prozavertaling
van den Bnbel. Er bestaan daarvan verschillende redactiën , de
eene iets meer , de andere iets minder uitvoerig ; evenwel bepalen
schjnt we1 die , welke vroeger , maar geheel ten onrechte , aan
alle zich tot het Oude Testament. De oudste dier redactiën
1) Boven , I D. , bl. l47 vlg. Verg. boven , I D. , bl. 2.
Serrure , Letterk. Geschiedenis van Vlaanderen , I , b1. l 9 ; Cartulaire
2)
a) sj
de St. Bavon ,
.)
p. 256.
M ieris , Charterboek , I , b1. 27 1 , en Kluit , Hist. Orl'tlt.c , 11 , p. 654 ; Van
den Bergh , Oorkondenboek ran Holland en Zeeland (Amsterdam , 's-Gravenhage ,
1866) I , b1. 310 vlg.; boven , I D., bl. 142.
DE BIJBEL.
Maerlant werd toegeschreven 1). Het is moeiljk den juisten ouderdom
dier vertaling te bepalen , maar zeker klimt zj tot omstreeks
het jaar 1300 op. Het oudste handschrift daarvan werd in 1358
vervaardigd.
Deze Bjbel heeft een vrj beperkten inhoud. Het eerste gedeelte
bevat den Pentateuch , Jozua , de Richteren , de vier boeken der
Koningen. Die boeken zjn naar de Vulgatq vertaald , hier en daar
echter wat vrj : soms is er wat verkort : soms wat weggelaten ,
dat de schrjver meende zjnen lezers onnut te zjn '). Daarentegen
lascht hj een aantal toevoegsels , aan de Historia Scpltzdrïcc, ontleend
(verg. boven , bl. 129) , in zjne vertaling. Zj bevatten enkele
malen verklaringen of stichteljke opmerkingen , doch voor het
grootste gedeelte verhalen , die in de bjbelboeken niet gevonden
worden. Enkele dier bjvoegsels zjn aan eene andere bron ontleend.
Godolyas , dat is Jeremias
44 met eenige bjvoegsels , meest volgens de Vulgata q dan de
historische hoofdstukken van Daniël ; daarna de geschiedenis van
Het tweede gedeelte bevat Tobias ,
Darius en Cyrus , grooiendeels naar de Historiq Scolastica ; voorts
Judith : Esdras en Esther. Verder eene uitweiding over Alexander
den Grooten, de geschiedenis der Alachabeën, die van Joachim en
Anna , aan welke geboodschapt wordt , dat zj de Maagd Maria
za1 ter wereld brengen ; eindeljk wordt er gehandeld over Herodes ,
Caesar en Augustus.
Het boek bevat dus , volgens de juiste opmerking van Leendertz ,
het historische gedeelte van de boeken des Ouden Testaments ,
aangevuld en voortgezet tot daar , waar de historische boeken des
Nieuwen Testaments een aanYang nemen.
De vertaling, die , naar het schjnt, in Holland vervaardigd werd ,
is niet altjd even goed geslaagd , daar de bewerker nietgenoegzaam
bedreven was in het Latjn. Maar zjne taal is helder en zjn stjl
vloeiend , zelfs zöö , dat men zich ter nauwernood kan xoorstellen
een prozawerk van zoo hoogen ouderdom voor zich te hebben.
390
1) Het best werd daarover gehandeld door Leendertz in den Navorscher
van 1861 , I D. , bl. 337.
2) Zoo zegt hij b.v. aan het slot van Exod. XXI : Tloec geboet God voel
vreemde dinge vander Joden wet , die al niet en dienen ; daerom laet icse
after bliven.''
.HET LEVEN VAN JEZUS.
Deze Bjbelvertaling onderging enkele wjzigingen en toevoegselen
, maar zj is toch over het algemeen dezelfde , die in 1477 te
Delft bj Jacob Jacobs-soen van der Meer en Mauricius Yemantssoen
van Middelborch , ,ter eeren Gods , ende t0t stichticheit ende
leerynghe der Kerstenghelovighen menschen'', gedrukt werd.
Geheel aan dezen B'jbel sluii zich een werk aan , dat onder
den naam van Het leven s@Al Jezus bekend is , en door den Gr0-
ningschen Hoogleeraar Mejer werd uitgegeven l). Het is eene
Evangeliën-harmonie volgens de Vulgata , uit de laatste jarell van
de dertiende of de eerste der veertiende eeuw : een handschrift
daarvan werd in 1332 Dit werk is blijkbaar uit Zuid-
Nederland , of liever Limburg : afkomstig. Of het in de abdj van
Sint-Truyen j waar lang een afschrift daarvan bewaard werd , vertaald
is , geljk Mejer aannam , alleen op grond van het dialect
van het eenige manuscript , dat hem onder de oogen kwam , is
niet uitgemaakt. Het verhaal begint met de aankondiging der
ontfankenis van den Heiland en loopt voort ptote an den tide dat
hi sendde sinen heileghen gheest sinen jongheren in hen te blivene
ende met hen te sine.'' Het geheel was door den schrijver , wiens
naam ons onbekend is , maar die - volgens Moll , Johannes Brugman
11 , 8 waarschjnljk een geesteljke , maar zeker een geleerd
, beschaafd en verlicht mensch was j ten verzoeke van een
vriend , met groote moeite , uit de vier Evangelisten bjeengebracht.
Daar de tekst zelf voor den gewonen lezer .nog allerlei bezwaren
bleef bevatien , trachtte hj daarin te voorzien door het toevoegen
van glossen en verklaringen.
Ook hier hebben wj eene eenvoudige , heldere taal voor ons ,
die het beste bewjs is voor de vroege beschaving der Dietsche
geschreven.
poorters :).
Het
Leven tlloz
meest verspreid was door alle landen van Europa een
Jezus , van den Karthuizer Prior Ludolph van Saxen
(j- 1377) en waarbj deze gebruik maakte van 't eveneens in 't Latjn
391
1) Groningen , 1835 , waarop in 1838 Nalezingen verschenen.
t) Verg. Willems in het Belgisch zvwseu?n , IX D., bl. l59 vlg., en Van
Vloten , kerzameling 'pln Nederl. Prozatukken , b1. 22 enz.
302 HET LEVEN VAN JEZUS.
geschreven leven van Jezus , door Bonaventura (f 1274). Misschien
reeds vöpr 1400 werd het gedeelteljk in onze moedertaal overgebracht
en het was weldra een der meest gelezen boeken onzer
voorouders , bljkens het achttal handschriften , dat er van bewaard
bleef. Deze vertaling : meestal het Bonarentura-Ludolphiaansche
Leven van A zzf,s genoemd , werd vervaardigd door een onbekend
gebleven geesteljke , wien het werk volgens zjne eigen verklaring
suer'' w as sgheworden.'' Misschien lag dit gedeelteljk X aan 't onnauwkeurige
, gebrekkige handschrift , dat hj gebruikte. Hj liet
dan ook drievierde van 't oorspronkeljke en daaronder alle geschied-
en oudheidkundige en andere wetenschappeljke aanmerkingen
, waarmede Ludolph zjn werk opgehelderd had , weg. In
vierenvjftig hoofdstukken verdeelde hj zjn geschrift , waarvan de
eerste dertien , eerst naar middeleeuwschen trant, uitvoerig handelen
over Maria's jeugd en hare deugden en daarna 's Heeren geboorte ,
besnjding , de vlucht naar Egypte verhalen en loopen tot den doop van
Jezus. De hoofdstukken X1V tot XXII beschrjven het openbaar
leven van Jezus , van den doop tot de tempelreiniging. De daarop
volgende ljdensgeschiedenisbeslaat niet minder dan twaalf hoofdstukken
, terwjl de laatstej(XXXV-LIV) de nederdaling ter helle ,
de opstanding , de verschjningen van Jezus en de uitstortingen
des Heiligen Geestes vermelden.
naïef , soms , vooral in de ljdensgeschiedenis
, trefend , teeder. Kritiek heeft hj op zjne voorgangers
niet toegepast , maar neemt goed-geloovig ook de grootste zonderlingheden
over l). Ook toen dit Levelt van Azv,s , 't eerst in 1487 ,
De vertaler verhaalt zeer
gedrukt werd , bleef het , bljkens de herhaalde uitgaven in algemeene
eere ').
Behalve deze vertalingen bezitten we er in handschrift nog verscheidene
van grootere of kleinere gedeelten van de bjbelboeken 3) j
z0o zjn er b.v. handschriften bewaard , die de Psalmen , Het
Hooglied , de Epistelen of Dat Lyden ende die passie 0ns Heren
') Moll gaf t. a. p. 266 vlg. - voor- en narede en als proeve l1e--
hoofdstnk : grHoe hi (Jhesusq tot Jherusalem onder de leraer bleef-''
2) Zie Moll , t. a, p. . bl. 272 283.
3) Zie Moll , in Kerkhistorisch Archief IV (Amsterdam , 18661.
HET LEVEN VAN JEZUS.
Jhesu Christi bevatten 1). Soms werden die bepaald voor 't kerkeljke
jaar ingericht ,
handschrift van 1348
Lectionarium , in handschrift ter bibliotheek der Maatsch. van Letterkunde
te Leiden , werden in de vertaling de pericopen aangewezen.
In andere handschriften bracht men de vertalingen bjeen van
zooals Die Erangelien metten Epistelen , welk
dagteekent b). Soms ook als o.a. in 't
psalmen en lofzangen der heiligen uit het Oude en Nieuwe Testament.
Dit is o.a. het geval met een handschrift : De Sp?xf:z' t dat
ter Leidsche bibliotheek berust en afkomstig is uit de boekerj van
Johan , graaf van Nassau. Het handschrift , dat uit de 14e eeuw
dagteekent , bevat naast het Latjn de vertaling , die in Nederrjnschen
tongval is gesteld. Een ander So.uter in handschrift , in 1423
vervaardigd , bevat behalve de psalmen en de lofzangen uit het
Oude Testament , o.a. ook nog Job , de Spreuken van Salomo en
van Jezus Sirach.
Vooral moeten hier vermeld worden de vertalingen van liturgische
geschriften door Geert Groote vervaardigd 5. Zj bevatten
Onzer Vrouwen getjden, de zeven boetpsalmen , de litaniën enz. Deze
vertalingen , hoewel zooveel mogeljk woordeljk t bekoren nu nog
door innigheid en eenvoud van taal en uitdrukking. W e weten dan
ook , uit de mededeelingen van die dagen , a1s de conversen en
leekebroeders van W indesheim op de akkers van het convent aan
eenigen lichten arbeid waren ,
en huiswaarts keerende dreven
zj samen de zeven psalmen lazen
zj het ploegvee voor zich heen ,
zingende palta voce teutonice'' de door Groote verdietschte psalmen ,
zoodat de dieren zelfs , de ploegossen en paarden , a1s op den
goddeljken klank vromeljk voortschreden'' 4).
Ook de vorm wisselde af , zoo is er in een handschrift van 1405
een Leven 'pl,zl Jezus vervat in den vorm van toespraken 5) , een
303
1)
Middeln. Letterkunde) Afl. 19.
:) Zie hierover Moll , t. a. p. 11 , l 97 , en Stutliën en B i/#rtlge?y op *f ge.
bied der historische theologie IV (b1. 288-307) l 880.
Een handschrift met dezen titel gafl dr. A. Holder uit LBibllotb. voor
:) Geert Groote's Dietsche vertalingen , beschreven en
Moll. guitgeg. door J. G. R. Acquoyq Yerhandel. d. Kon.
Afd. Letterk. X11I.
toegelicht door SV.
Acad. van W etensch.
A) Moll , t. a. p.
:) Zie A1oll, t. a. p. , 254 256 , waar hij eene proeve geeft.
394 JAN 5'AN RUYSBROECK.
ander , dat in eene uitvoerige verzameling van gebeden het leven
des Heeren behelst 1).
Na de Heilige Schrift komen het eerst in aanmerking de werken
van den gelukzaligen Jan van Ruysbroeck 2). Deze mystieke schrjver
was in 1294 geboren in het Brabantsche plaatsje , waarnaar hj zjnen
naam voert. In alle stilte verliet hj , toen hj e1f jaar was , zjne
moeder om ten huize van een zjner familieleden , die kanunnik was ,
gelegenheid
de wereldsche en daarna aan de
te hebben aan de St. Gudula-kerk in Brussel zich eerst aan
geesteljke studie te kunnen wjden.
De scholastische theologie en de mystiek van den dag zoowel a1s
van vroeger
moeder vernomen
trokken hem zeer aan : de laatste zelfszoo , dat , toen
zjne en zich naar
Brussel had
had , waar hj vertoefde ,
begeven , Ruysbroeck om alles te vermjden , wat hem
van de beschouwing zou kunnen aftrekken , weigerde zjne moeder
te zien. Ze begaf zich toen in een klooster van devote vrouwen
te Brussel, waar Johannes somtjds kwam ; zoo alleen kon ze hem
van tjd tot tjd zien en hooren.
nToen Ruysbroeck 24 jaren oud was , werd hj priester. Van
zjn verbljf te Brussel is ons niet veel bekend. Alleen weten wj ,
dat hj spoedig kapellaan werd aan de St. Gudula-kerk. De neiging
tot beschouwing werd met de jaren steeds sterker. Hj bekommerde
zich weinig om zich zelve en om de dingen der wereld'' 3).
Op vjftigjarigen leeftjd legde hj zjne betrekking neder. Hj
verlangde zjne overige levensdagen geheel aan de goddeljke Contemplatie
te kunnen wjden. Met de hem vergezellende vrienden
begaf hj zich naar het Soniënbosch (forôt de Soignies) in de
nabjheid van Waterloo. Hier stichtten zj in 1344 eene kapel. In
1349 namen zj het kleed der reguliere kanunniken aan , en Ruysbroeck
werd door den bisschop van Kamerrjk tot prior
van hun tot het klooster Groenendaal verheven verbljf. Hj vervulde
die waardigheid , totdat hj in 1381 overleed , 87 jaren oud.
benoemd
1)
2) Het laatste en het uitvoerigst handelde over hem A. A. Van Otterloo
in zijn Academisch proefschrift : qTohannes Ruysbroeck , #:37 bljdrape tot de lznnl
rcn den ontwikkelingsgang der mystiek. Amsterdam , 1874 , waaraan hier enkele
bijzonderheden ontleend zijn.
') Dr. A. A. Van Otterloo , t. a. p., bl. 125.
Zie Moll , t. a. p., 256 vlg. waar een gebed wordt medegedeeld.
JAN VAN RUYSBROECK. -- PREEKEN.
Zjn leven was een voorbeeld vopr zjne broeders in de eerste
plaats , maar o0k voor de talrjke scharen , die de roep van den
vromen en heiligen prior naar Groenendaal trok. Van die bezoekers
noemen wj alleen Johannes Tauler en Geert Groote. Meer
invloed nog oefende Ruysbroeck uit door zjne geschriften : hj was
een der vruchtbaarste mystieke schrjvers : ofschoon hj pals echt
mysticus alleen dàn de pen opvatte , als het gemoed hem te vo1
werd.'' Hj schreef in zjne moedertaal eene geheele reeks van
geesteljke traktaten en preeken t die niet alleen voor de kennis
van onze spraakvormen , maar ook van het godsdienstig mysticisme
van zjn tjd hoogst opmerkeljk zjn 1). A1 die geschriften 2) kenmerken
zich door kracht en innigheid van taal en voorstalling ;
doorgaans ook door eenvoud , hoewel des schrjvers onuitputteljke
phantasie hem wel eens tot valsch #ernuft verleidt. Voorts munten
zj uit door een vloeienden stjl, zoodat dit Ruysbroeck's aanspraak
wel wettigt op den naam van mNeerland's besten prozaschrjver uit
de m iddeleeuwen-''
Ruysbroeck's hoofdwerk is de m Chierheit der gheesteliker frzflpc/lf
dat in 1350 voltooid was en door een der grondigste kenners der
middeleeuwsche mystici 3) rdie kunstreichste mystische Schrift der
Germanischen Mystik des Mittelalters , ein wahrhaft architectonisches
Gebëude'' genoemd wordt.
395
1) F. Jostes oordeelt in zijne studie : Beitrlqqe zur Kenntnisz der niederdeutschen
.l.f.?/.sfi/c (Germania XXXI) dat in de geschiedenis der mystiek nog veel
onverklaard is. De verhouding van Ruysbroeck tot zijne voorgangers , zijn
invloed op zijne tijdgenooten , op zijn nageslacht en de verdere ontwikkeling der
mystiek in Nederland is grootendeelsnog duister, volgens hem. In genoemde
studie deelt hij , uit handschriften afkomstig uit Nederlandsche kloosters ,
preeken en tractaten mede in een Geldersch (?) dialect.
2) Door J. David werden vanwege de iklaatschapplj der Vlaemsche Bibliophilen
zijne werken uitgegeven in 6 deelen. (Gent , 1858-18689 ; d1. 1 en 11 :
Dat boec rcn den gbeesteleken Tabernacule; d1. III : Dat boec rcnden twaev
Dogheden; Die Spiegbel der eècù/ter Salicheit a. Vanden Kerstenen Ghelove; dl.
IV : Dat boec van VI1 Trappen ïn delè graet der gheesteliker iklinnen ; Dat boec
van seven Sloten ; Dat boec rcnden Rike #er Gltelieven ,. Dat boec rcnden vier
Becoringhen ,. d1. V : Dat boec
der gheesteleker Brulocht ,. Dat
Dat boec der ltoechster îvaerlteit.
rcnden twae/ We,g/tfnen ,. d1. VI : Die Chierheit
Hant vingherlljn o/t vanden blickenden Sfeeneg
3) Böhringer , aangehaald door Van Otterloo , t. a. p. , 147.
RUYSBROECK , S PGHEESTELEKE BRtvysotyyyyohl
XHet genoemde werk dus zegt Yan Otterloo
drie boeken , analoog met de drie trappen , die de
richting overal in het streven naar de volkomenheid onderscheidt.
Het eerste boek handelt over het werkeitde , het tweede over het
bestaat uit
nieuwe mystische
innige , het derde over het sehotttvende leven. Aan het geheel is
een tekst ten grondslag gelegd en we1 het bj de Mystiek z66
geliefde schriftwoord : nsiet , die l/r?.f#:.
gp3n coelnt , gaet vlf helkt
te 0?3p:f:.'' De vier onderdeelen van dezen tekst worden nu achtereenvolgens
op e1k der trappen toegepast , natuurljk telkens in
dieperen zin. Siet , beschrjft telkens , hoe de mensch zich op
het standpunt , dat hj inneemt , op God moet richten , en wat
hj daartoe noodig heeft. Die lrffïc/dppizl komt , toont telkens de
wjze aan , waarop gemoet
telkens den mensch als handelend voor in
God.
God den ziende te komt. Gaet wt stelt
zjne betrekking tot
moete schildert telkens de ontmoeting van God
en mensch of zooals de aanhef in 't oorspronkeljke luidt : rNu
spreect dan die meester der waerheit xpus Ecce 'sykpzltsv,s enz. psiet
die wt hem te moete.'' In desen woerden
Hem te
brudegom coemt, gaet
leert ons xpus onse minnaer IIIJ dinghen. In den eersten gheeft
hi ons een ghebot : indien dat hi sprect : Siet. Die blint bliven
ende dit ghebot versumen , die siin alle verdoemt. In den anderen
woerden toent hi ons t wat wi sien sellen , dat is die toecoemst
des brudegoms , daer hi
male leert hi ons ende
sprect : die !?r,4#:#t?p3 eoemt. Ten derden
ghebiet wat wi doen sellen : indien dat hi
spreeckt : gaet wt. In den vierden woerde daer hi sprect heln te moete ,
soe bewjst hi ons profyt ende orbaer al ons wercs ende al ons
levens ; dats een minnelic ontmoete des brudegoms'' 1).
Uitvoeriger dan dit geschrift was zijn : Boec nt'fzl#p/l Gheestelekelt
Tabernacule'' eene voortdurende allegorie ,,
waarbj de tabernakel
geldt a1s type van het mystische levenj: en met den geheelen
Joodschen eeredienst tot in de kleinste bjzonderheden wordt toeepast
op het Christendom. rbie prophete.' Moyses'' - dus zegt
Ruysbroeck in de inleiding - pbescrivet ons VIJ punten die al
behoeren tot enen wisen loep der minnen ende in elken punte
van den sevenen wert God ghevonden ende beseten , ende altoes
19 Zie de medegedeelde fragmenten in de reeds aangehaalde Verzameling
van Van Vloten , b1. 31 vlg.
GHEESTEL. TABERNACULE. TW. DOGHEDEN. SP. D. SALICHEIT. 3 97
in meerre minnen ende altoes in meerre ghevoelen ende altoes in
meerre wysheit , na diere wiis ? dat die mensche opclimmet die punten
ende die graden , die der minnen toebehoeren'' 1). Ruysbroeck geeft
hier bljken van zjn onuitputteljk , schoon vaak spitsvondig vernuft.
Doch tegeljk vindt men hier bladzjden zoo eenvoudig en innig ,
z0o schoon in taal en voorstelling ? dat zj Ruysbroeck inderdaad
doen kennen a1s rden besten prozaschrjver uit de middeleeuwen.''
Gedeelteljk tot ttanvulling van de vgheesteleke fr?/lpchf'' schreef
Ruysbroeck: nbat ftldc raltdelt twaelf .Dp#A64:?z.'' Als grondslag van
alle deugd wordt de roetmoedicheit'' genoemd. Dit geschrift ademt
minder dan de andere werken van Ruysbroeck een mystischen geest.
Zeer practisch zjn vaak de daarin vervatte zedelessen t b.v. waar
hj leert , dat rsulke lieden (die) hem seer of trecken vanden
luden ende waren gaerne allene t ende inder kerken'', daarom nog
niet het best handelen , rmer'' zegt hj mdu salte inden werken
ende steden geljc ghemoede draghen ende een ghelike trouwe
mynne ende eernst tot Gode.'' Of waar hj zegt , dat niet pgrote
wtwendighe dinghen doen , alse vasten , waken ende diergeljke''
de beste rpenitencie'' is , maar dat mdie alre gewaerlichste ende
beste penitencie ende daer men alre hoechste mede comet tot
Gode is , dat die mensche hebbe enen warachtighen toekeer iot
Gode , dat is tot alle duechden om Gode , mit enen volcomenen
afkeer van allen , dat na sinen bekennen tieghen Gode is ende
nymmermeer te willen doen t omme ghene dinc dat ghescien mochte ,
ende dan een gans betruwen te hebben op die goetheit Gods , dat
hi ons eweliken helpen sal.'' Of waar hj handelende over de
navolging van Christus tot de slotsom komt : mdaerom is beter te
achten een verstandich gheestelic werc dan een lichamelic werke ,
want also xps vaste viertich daghe t also volget gheestelic na ende
pjnt u te vasten van allen sonden'' 2).
In den nspieghel 4:3* ewigeè. SclïcA:ïf'', dat hj schreef om peene
lieve gheminde in onsen Here'', worden de drie graden van het
mystische leven toegepasi op het kloosterleven , vooral het Avondmaal
, waaraan het grootste deel van dit geschrift (Cap. IV-XVI)
gewjd is 5.
IN Zie de medegedeelde fragmenten bij Van Vloten , t. a. p, , 42* vlg-, en 353.
C') Aldaar, b1. 43- 33*. 3*; Aldaar , bl. 3: vlg. #
398
Van geringer omvang zijn : r Vaitdelt Xdrdf:kzdll Gheloveb', eene
uitlegging van het Sylllbolltllt .z/Atï/ltd,sïcznzfàzl 1) en Dat At):c 'valt
VIJ trappen 'inden gl-aet (9?- gheesteliker ??lï,/lAl6?l t).
Voor rEender heiligher nonnen Jonckvrouwe Mergriete van Meerbeke
, Cantersse des cloesters van Sinte Claren te Brussel'' schreef
Ruysbroeck het m Tractaat ran & t':?l Slotett. De heilige Clara , die
besloten was in VIJ sloten wordt de non als D voorbeeld getoond ,
hoe zj hare kloosterplichten te vervullen heeft 3).
Het nBoec vandezt .J?i/c: der ghelieven', is eene uitvoerige behandeling
van den tekst : pdie Here hevet wederleidet den gherechten
die gherechte weghe ende hevet hem ghetoent dat rike Gods.''
Groote gedeelten daarin zjn berjmd. Misschien koos Ruysbroeck
dezen vorm om die stukken beter te doen onthouden 4).
In nbat Wpcc vaztden vier #6cprï?l##6p,'' spreekt Ruysbroeck
over de rvier becoringhen (die) indertyt deser werelt regneren-''
Deze zjn : 10. een onbedwonghe natuer , ende dat syn alle
dieghene , die leven na welluste des ljfs ende der synne ,''
20. Dese naeste
grote
prueven dat veel lude vallen in die ewighe duysternisse , die
nochtan gheestelic ende heylich schynen.'' 30. Die derde becoringhe,
die is noch subtylre te verstaen - hiermede werden bedroghen
al die subtyle menschen die inder natuerliker wysheit of in ghedolinghe
comt wt enen geveynsden gheest , die
heilicheit bewyst daer eghene en is ende hiermede machmen
leerder consten hemselven verhefen ende mit hemselve ende mit
hoeren eyghenen licht clymmen willen sonder die ghenade Gods.''
4e. Hiernae soe volcht die vierde becoringhe die noch meer te
ontsien is ,'' daarin vallen allen , die sonder oefeninghe van duechden
, mit enen onghebeelden verstaen hoer weselic sjn in hem
hem vinden ende besitten , in bloter ledicheit hoers gheest ende
hoerre natueren'' 5).
Grooter v@n omvang is : Dat ùpdc 'vandelt /'?wc:îJ Beghinen, waarin
het begin - de samenspraak van twaalf bagjnen en hare lofspraken
op Jezus - en nog zes hoofdstukken berjmd zjn.
RUYSBROECK 1S VERDERE PROZA-SCHRIFTEN.
1) Van Vloten , t. a. p., bl. 40. S) Van Vloten , t. a. p., bl. 36.
3) Van Vloten , t. a. p. , b1. 23.
.) Zie o-a. bij Van Vloten , t. a. p. , b1. 33.
5) Zie Van Vloten , t. a. p., bl. 362.
' 'ERDERE RUYSBROECK s : PROZA-SCHRIFTEN.
1, Tlet satenf' -- zoo vangt het aan -- JIIJ Beghinen, .
Ende spraken om Her Jhesuse den fnen ,
Jeghewelke in haer
Nu prisen wi die
Si es suete inden beghinne ,
Ende utermaten sachte'' l).
ghedachte ;
minne ,
399
Dit uitvoerige werk ljdt aan gebrek aan samenhang. Achtereenvolgens
behandelt het o.a. de
ketters ,
menschen ,
het ljden des Heeren. Dit laatste gedeelte munt boven anderen uit 2).
Symbolisch is het kleine geschrift : Dat Aczlfrïsg/ldrlfjs oft wtzsden
blickenden tsf:6zl: naar aanleiding van Apocol. 11 : 7 en 17.
Xbeschouwing , de dwalingen der
de schepping t den invloed der sterren op het 1ot der
over Jezus als type van den volmaakten monnik , over
Ten slotte vermelden we nog een geschrift , Dat lp6c der hoechster
waerheit dat hj op verzoek van sommige vrienden vervaardigde om
enkele zjner leeringen t0e te lichten of om hen : die zich aan
sommige zjner lessen stieten , gerust te stellen. Het is dus merkwaardig
a1s apologie van Ruysbroeck's mystische denkbeelden.
nog opgemerkt , dat , zoo de Christeljke mystiek de
grootste plaats in die geschriften beslaat , deze toch ook menigen
practischen wetlk bevatten , vooral voor het leven der Geesteljken 3).
Men za1 dit niet vreemd vinden van den man , die tot de innigste
vrienden behoorde van den beroemden Geert Groote , welke vaak
Ten slotte zj
1) Hoe weinig dichterlijk de lofzangen zijn , blijkt uit het door Van Otterloo
medegedeelde fragment :
Her Jhesus is een soet conduut (= kanaal)
Daer vloyet alle bliscap uut :
'Ic houde met hem taverne
Hi is mine ende ic bin sine ,
Mi en staets niet tonberne (= ontberent
Hi is my ghegeven in myn lot,
Ende hi is my een soete not : (= noot)
Diene niet en craken , die syn sot,
Verweentheit (heerlîjkbeid , zoetheidt is die kerne.''
S) Zie Van Vloten , t. a. p., b1. 354.
1) Vergelijk hierover vooral in Van Otterloofs werk , Hoofdstuk VI : ,,De
practische zijde van Ruysbroeck's mystiek , b1. 206-269. jrDel' praktischnqchterne
Sinn der Niederlhnder war der speculativen Mystik freilich von
vornherein nicht giinstigff zegt F. Jostes in het hiervoor aangehaalde opstel.
400 HENDRIK MANDE.
weken en maanden in het gesticht van Groenendaal doorbracht.
Over Geert Groote zelf kunnen we na de vroeger
talingen kort zjn. W at hj verder in de landtaal opstelde , is van
geringen omvang 1) : bjna al zjne werken schreef hj in het Latjn.
Eenigszins langer moeien wj stilstaan bj Hendrik Mande , rden
Noord-Nederlandschen Ruysbroeck'', die , waarschjnljk omstreeks
1360 te Dordrecht geboren was,
als Secretaris van graaf W illem (V1) van Oostervant werkzaam was.
vermelde veren
tot 1395 aan 't hof van Holland
Door Geert Groote's prediking bekeerd , begaf hj zich
van Deventer en werd kort daarop - daar hj om zekere , niet
genoemde , redenen , niet t0t den geesteljken stand kon worden
bevorderd - als rreddiet'' in 't klooster te W indesheim. Ofschoon
in 't fraterhuis
hj dus met de reguliere kanunniken niet geljk stond , overtrof hj
hen a1s visionaris t als sverluchter'' - versierder van handschriften -
en a1s schrjver. Hj overleed in 1431 in 't klooster Sion bj Beverwjk
, dat hj hielp stichten 2).
Niet minder dan twaalf geesteljke werkjes vervaardigde hj en
schreef die zelf met fraaie hand. Lang waren ze verloren , maar
nu zjn ze op enkele na teruggevonden en meerendeels uitgegeven.
Drie daarvan , afkomstig uit het nonnenklooster het poude Convent''
of rst. Jan Evangelistenhuse'' te W eesp , werden door prof. Moll
uitgegeven 5. Het zjn : 10. Een ùp:/rts/cgs ran drien staten eens
bekierden mensche , dairin begrepen ï,g een splcpzzleAl gheestelic !:'p:AlJ.
20. Een ùtl6/gts/ctrjyl ran den ù:rdytffsg/l: ende rercieringhe psd6r ïAlwendigher
'?zlpdzlïs.ç/ldzl , 30. Een corte enighe sprake der minnender
sielen mit haren gheminden. Reeds uit den titel van het eerste
werkje bljkt , hoe Mande geheel in den geest van Ruysbroeck
schreef ; de lezing van 't geheel doet ons dit uit de indeeling en
behandeling der stof ten duideljkste zien. De drie rstaten'' op
den weg der volmaking , dien hj beschrjft naar aanleiding van
den tekst : pW ert bekeert t0t my in al uwer herten ende sindet
uwe herte ende niet uwe clederen'' (Joe1 11 , 12 , 13) zjn : 1B pdat
werkende leven , dat is een stervende leven ; dat wy die sonden
1) Een fragment geeft Van Vloten , t. a. p. , 366 vlg.
Q) Zie over hem : dr. J. G. R. Acquoy , H6t klooster Windesheim en z'i/n
inrloed I , 260-21 7 (Utrecht , 1875- 1880).
3N' Als bijlage VI van zijn werk over .Tohallnes Brugman I , bl. 259< 13.
HENDRIK MANDE.
sullen leeren sterven , 20. gheestlic leven dat is inwendich of
ynnich leven , 30. scouwende leven , dat is die minne Godes ende
die minne ons naesten mit alre herten te hebben.''
Het tweede geschrift is eene allegorie naar aanleiding van
Psalm CXXXI : 13 , 14 : sDie Here heeft uutvercoren Syon. Hy
heeft se uutvercoren t0t eenre woeninghe. Dit sel wesen mine
ruste in ewicheyt der ewicheyt. Hier wi1 ic woenen , want ic
heb se uutvercoren.'' Alle deelen der woning en 't voornaamste
huisraad worden hier vergeesteljkt. psyon'' beduidt de pscouwinghe''
de rwoeninghe'' is de ziel, sdiq men moet keren met
enen bessem'' gemaakt van de weldaden des Heeren. Het skeerquaet''
(vuilnis) zjn de zonden : de zcorf '' daarvoor is ronse vaste memorie.''
Het pbedde'' is de vrede , de rhoeftpelu'' een noetmoedich onderworpen
wille ; dat onderste slaeplaken sa1 wesen ontfermhertichelrt ,
dat overste slaeplaken dat sa1 wesen gronthertighe mildicheyt.
.'' En
zoo gaat Mande voort , op de wjze a1s Ruysbroeck'in zjn : Gheestelike
Tabernacule , vernuftig alles in de woning zinnebeeldig te besehouwen.
Het derde geschrift is t geljk de titel aanduidt , eene samenspraak
pder minnender sielen mit haren gheminden.'' 't Is het
kortste , maar 't innigste van het drietal. Een vierde geschrift van
Mande heeft ten titel : nEne claghe pé enighe &?-c/c4 der 331.?/3//?:/?413.
zielen tot horen gdozlgAlps om 'p:r/ps'/ te v/prts:zà'' en is in denzelfden
geest geschreven als 't laatstgenoemde 1). pDie Spieghel der volcomenheit''
vroeger slechts gedeelteljk in druk Q) , en sedert in
ZiJ*n
In
geheel uitgegeven 5 , wordt aan Hendrik Yan Erp toegeschreven.
zjn geheel werd ook uitgegeven : De bynnenste pp,.s lieven
leyden , terwjl van zjn De
raptibus nog maar ontdekt d). Drie andere geschriften
van Mande :
spiegel der waerheit en Vanden zeven gcw:oz de8 heiligen .g::,s/''
werden we1 ontdekt , doch nog niet door den druk bekend gemaakt 5).
XDat lp:c randen lioht der waerheit , Eep
weghen die daer fp:
een fragment is
401
1) Uitgegeven door prof. Moll in den Kaloldev roor tfe Protestaltten in
lWederland V (Amsterdam , 1860),
2) Van Vloten , t. a. p. , l37 vlg.
3) Katholiek (1887) , bl. 289 vlg.
1) N. C. K. de Bazel, Een rer/oren fleacbt werky'e ?)cp? Hendrik Jf ande
(Leiden , 1886).
5) Zie Acquoy , t. a. p. , 269.
aoxclkslaoE'r , Ned. Letterk. M iddeleeuwen. 11 , 4e druk. 26
402 BRINCKERINCK EN BRUGMAN.
Menig goed voorbeeld van oud-Nederlandsch Proza leveren ook
verschillende preekbundels op. Van Vloten heeft er eenige proeven
van meêgedeeld - in den regel waren ze ongedrukt - en daaronder
een fragment uit eene driekoningspreek , voorkomende in
een handschrift der veertiende eeuw , herkomstig uit een vrouwenklooster
te W eesp , van welke preek hj terecht getuigt 1) , dat zj
is ruitmuntende door innige vroomheid , keurige taal en liefeljke
welsprekendheid'', zoodat hj haar roemt als phet schoonste stuk
proza misschien uit geheel onze letterkunde.''
Van Jan Brinckerinck t den rector van 't zusterhuis te Deventer
en het vrouwenconvent van
prediker ,
toespraken
teekend ').
predikers was pater Brugdie
in man, van de orde der Alinderbroeders, de tweede helft der
vjftiende eeuw bloeide. In 1452 reisde hj, die omstreeks 1400 in
Kempen geboren was , predikende door Groningen , twee jaar later
door Friesland en van 1455 tot 1464 trefen wj hem in verschillende
steden van ons land aan , o.a. te Kampen , Deventer , Arnhem ,
Njmegen , 's-Gravenhage , Zutphen , Gelre , Amsterdam t Haarlem
en Kuilenburg. Van 1469 of 1470 af schjnt hj zich voorname-
1jk in zjn convent te hebben opgehouden , waar hj in 1473
overleed '). Hj maakte zulk een indruk op de menigte , dat n0g het
spreekwoord is bewaard gebleven : pal kost gj praten als Brugman-''
Van zjne welsprekendheid bleef weinig bewaard : dat weinigje
getuigt van de
Onder de
levendigheid : vooral de beeldrjkheid , van zjn stjl 4).
geesteljke geschriften van de veertiende eeuw rangschikken
wj ook de geschiedenis van den ridder Tondalus , naar
het Latjn van Vincent van Beauvais vertaald ; en tot dezelfde
De beroemdste van alle Nederlandsche
Diepenveen , die grooten naam had a1s
maar die uit het hoofd preekte , zjn slechts een achttal
bewaard , die door eene geesteljke zuster waren opge-
1) T. a. p. , bl. 76*.
2) Vijf gaf (Moll er uit in het hkrkhistorisch Archief IV (Amsterdam ,
1866) b1. 9: vlg.
z) Zie over hem het meermalen aangehaalde werk van prof. Moll.
à) Een sermoen over Psalm XXIII 5 , qteen seer suverllck sermoen rcn
drorhande ta/elen'' gaf prof. Moll uit , t. a. p. I , bl. 22 1 vlg. ; verder eene in
Archie/ ?J. Kerkgeschiedenz's I (1886) b1. 208- 228 , en nog eene aldaar 11
(1887) bl. 307-326.
HEILIGEN-LEGENDEN. - DAT BYENBOEC. 403
gedachtenreeks behoort Sint Patricius Vaqeouur , over den inhoud
van welke werken boven reeds gesproken is (1 D., bl. 460). Het
verhaal van Tondalus wordt reeds door Jan De Clerk in den
Leekenspieqhel aangehaald, en valt mitsdien in het eerste vierendeel
der genoemde eeuw.
Levens van Heiligen komen onder onze oudste prozaschriften
niet zelden voor. Ret loont echter de moeite Diet ze aIle op te
noemen, Ik hepaal mi] tot het vermelden van eene vertolking van
de verzameling legenden, door Jacobus de Voragine, op het eind
van de dertiende eeuw, onder den titel van Aurea legenda Sanctorum ,
bijeengebracht. De vertaling is meest bekend onder den naam van
't Passionael , Somer- en Winterstuck , en dagteekent waarschijnlijk
uit de eerste jaren van de vijftiende eeuw. Reeds in 1478 werd
zg, ofschoon wat gewijzigd, en niet zelden ook verrninkt , te Delft
bij Gerard Leeu gedrukt 1).
Van denzelfden tijd schijnt het zoogenaamde Vaderboeck of het
Leven der Heiligen Vaderen in der JVoestinen te dagteekenen,
eene vertaling van eene Latijnsche navolging van het Grieksch
van den H. Hieronimus. Ook dit werk werd al vroeg dikwerf
gedrukt, b.v, in 1480, 1498 enz.
Onder de zedekundige geschriften, die niet onvermeld mogen
blijven, rekenen wij het Byenboee, eene vertaling van het Bonum
universale de Apibus van Thomas van Cantimpre , tusschen 1256
en 1263 geschreven. De auteur neemt uit het leven der hijen
aanleiding om te handelen over "den gemenen staet der menschen ,
alre meest der prelaten ende ondersaten ende besonderlinge hoe
men in den cloester sal leven." Wellicht klimt de vertaling tot de
tweede helft der veertiende eeuw op: zij was zeer populair en
behoorde dan ook onder de eerste boeken, die hier te lande werden
gedrukt (te Zwolle in 1488) 2).
Voorts noemen wij Des Conines Somme , naar de ten jare 1279
in het Fransch uitgegeven Somme le Roy, vertaald door Jan van
Rode, "convaers der cartuser oerde tot Seelem" in Brabant. Deze
vertaling, die onvolledig bleef', werd in 1408 begonnen: door
eene latere hand is zij evenwel voltooid, en het geheel reeds in
1) Zie de uittreksels hieruit bij Van Vloten, t, a. p., bI. 225-242.
2\ Zie Van Vloten, t. a. p., bI. 281-297'
26*
404
1478 te Delft gedrukt en later meer dan eens herdrukt. Het is
een ascetisch geschrift , welks strekking , zoowel a1s de verklaring
van den ietwat duisteren titel , aldus in de inleiding wordt aangegeven :
Des Coninx summe : ende heet een summe X : want veel goede
materien te samen vergadert sjn tot eenre summen eens reckeliken
levens q ende heet des Coninx summe , want se den Ooninc
van Yrancrike ghemaect was q of , gheestelike te verstaen , so macht
des Coninx summe van hemelrjc heeten , want het leert ons h0e
wi onse rekeninghe maken sullen teghen den groten rekendach ,
daer men summam summarum voor den groten Coninck brengen
moet.'' Terecht wordt het werk door Van Yloten geprezen rom
zjne levendige voorstelling der menscheljke zaken en het aanschouweljke
van zjn taal en inhoud.''
Tot de rubriek der didactischegeschriften van dezen tjd moet
ook gebracht worden het Schaakspel , eene verhandeling over gemeld
spel met allerlei toepassing op het dageljksch leven , uit het
Latjn vertaald door zekeren Franconis. Dit boek geeft in onderhoudende
en ongekunstelde taal eene voorstelling der menscheljke
maatschappj naar de begrippen des tjds , met velerlei vertellingen
toegelicht. De oudste gedrukte uitgave is van 1479 1).
Al vroeg openbaarde zich hier te lande die smaak in reisbeschrjvingen
t die zoo lang heeft voortgeleefd. Om daaraan te voldoen?
verschenen reeds
van het
OP
door een
het eind der veertiende eeuw vertalingen
verslag , Paar beroemde reizigers van hunne
tochten naar het verre Oosten gegeven.
ln de eerste plaats noemen wj de Reis wJ4 51' alldeville. Sir John
de Mandevyl was een Engelschman : die ten jare 1322 eene reis
ondernam door Turkje , Armenië , Tartarje , Perzië , Syrië , Arabië ,
Egypte , een deel van Ethiopië : Chaldea, rAmazonië'' en Indië ,
van welke landen hj de wonderbaarlijkste zaken wist te vertellen.
Hj beschrjft zelfs draken : grifoenen , reuzen , pygmeeën, monstermenschen
zonder hoofd of met hondekoppen , en wat niet al ! Afaar
buiten dat fabelachtige vindt men in dit reisverhaal ook een aantal
waarachtige t wetenswaardige
den en volken. Het een en
bjzonderheden over de bezochte lanhet
ander verwierf aan die beschrjving
eene Europeesche vermaardheid. De Nederlandsche vertaling is
DES PONINCS SOAIME. - 6CAECSPEL.
1) Zie drie fz-agmenten bij Van Vloten , t. a. p . , b1. 77 86.
REIS VAN XANDEVILLE. - JOH. DE HESE. 405
vloeiend en in eene zuivere taalopgesteld; zj werd reeds in 1483
te Zwolle gedrukt 1).
W as de reis van Mandeville
schreven , momdat
coys dan Latjn'', deze laatste taal werd door een ander schrjver
gekozen om zjne reisindrukken meê te deelen. Die schrjver was
Johannes de Hese , een Maastrichtsch Geesteljke , wiens familienaam
waarschjnljk W itte was en die zjn naam aan het Limburgsche
dorp Hees ontleende , en in 1389 eene reis naar Palestina en Egypte
deed. Zjn Latjnsch bericht werd , waarschjnljk reeds in 1398 ,
in het Dietsch vertaald. Hoewel dit verhaal , dat eigenljk meer
een reiswjzer is , veel beknopter uitviel dan dat van Mandeville ,
geeft Hesius dezen niets toe in het opsnjden van wonderen. Alen
vindt bj hem gewaagd van eene plaats , Paradjswortel geheeten ,
waar drie etmalen drie uren schjnen , en waar het nimmer nacht
is: van een berg: op welks top men de muren van het paradjs
aanschouwt , of een eiland , waarop zich het vagevuur bevindt 9
een ander , dat in zee wegdook , toen men er vuur op wilde ontsteken
, en bleek een visch te zjn. Voorts leest men van den zang
der Sirenen , van Gog en M agog , van menschen met twee aangezichten
, en dergeljke sterke stukken meer.
Van de vertaling is slechts een groot
De Yries uitgegeven Z.
) , die het geschreven acht pmet eene boeyende
fragment bewaard , door
eenvoudigheid en naïeveteit van uitdrukking , die de lezing zeer
onderhoudend maken.'' Ik schat die uitspraak wat al te vleiend :
eenvoudig en helder is de taal zeker , maar de afgebroken stjl van
den vertaler maakt , mjns inziens , de lezing niet z0o onderhoudend
als den eersten uitgever voorkwam.
De sprong is we1 niet al te groot : wanneer wj hier op het
gebied der historie overstappen. Slechts luttel valt daarop te vermelden.
In de eerste en voornaamste plaats , de kroniek van den
zoogenoemden solerk uyten laegen landen byder zee'', in wien
men , ofschoon hj pongenoemt'' is , den beroemden Philippus a
oorspronkeljk in het Fransch gemeeste
veel van den lieden bet verstaan Fran-
1) Zie de uittz-eksels bij sran Vloten , t. a. p. , bl. 249 25-, .
2) In : Verslagen en berigtelt #:r Vereeniging ter @?e?Jt?r#crk'/?.ç det. oude xsTd#er/.
tettel-k. 1 ( 1845) b1. 5- 32 en daaruit overgenomen door Van Vloten , t. a. p.,
bl. 68 7 7.
406 GESCHIEDSCHRIJVERS. - PROZA-ROMANS.
Leidis heeft meenen te herkennen. Het werk , dat tot 1316 loopt ,
schjnt tusschen 1350 en 1356 te zjn voltooid. Het is , op weinig
uitzonderingen na : uit Melis Stoke en de kroniek van Beka , vooral
uit deze laatste , samengesteld , maar verdient om de zuiverheid
van taal en deh betrekkeljk vloeienden verteltrant de aandacht.
Het werd in 1470 door Fr. Van Mieris uitgegeven.
Omstreeks 1350 schreef Jan Van der Beke (Beka) , een Utrechtsch
Kanunnik , de zoo even genoemde , door vorm en inhoud uitmuntende
Latjnsche kroniek der Bisschoppen van Utrecht , die door
een ongenoemde , zeker nog in dezelfde eeuw , in het Hollandsch
werd overgebracht , en gedrukt is in de Analecta van Mattheus.
Het oordeel over deze vertaling komt nagenoeg met dat omtrent
het vorige werk overeen.
Eindeljk moeten wj nog wjzen op
proza van de meest geliefkoosde middeleeuwsche rjm-romans. Het
is moeilijk na te gaan , wanneer die omwerking begonnen is ; maar
waarschjnljk was zj in de vjftiende eeuw al volbracht. Het is
de vele omwerkingen in
onnoodig over die zoogenaamde volksboeken breed uit te weiden ,
ook niet als modellen van proza , daar ze , vergeleken met de
oorspronkeljke gedichten , te zeer bj deze achterstaan om veel
aantrekkeljks voor ons te hebben. Van den Bergh heeft er eene
uitvoerige monografe over geleverd 1).
W j nemen daarmeè afscheid van hetNederlandsch middeleeuwsch
Proza. Veel meer dan wj vermeld hebben
meenden te moeten volstaan met het aanstippen van het voornaamste
op dit gebied. Schreven wj eene geschiedenis van de
Nederlandsche taal , in steê van die der Letterkunde , wj zouden
deze en meer andere proza-schriften nader in bjzonderheden moeten
behandelen en vergeljken ; hier , waar wj eigenljk slachts een
overzicht leverden , had dit geen nut.
is erover q maar wij
1) De iWederlandscbe Volksromans , een: budrage tot de geschiedeltis onzer
Jefferèuntfe, door Mr. L. Ph. 0. Van den Bergh. (Amst. , 18379.
T E R U G B L IK.
W j zjn dus gekomen aan het eind van het eerste tjdvak der
geschiedenis van onze Letterkunde. W at daar onmiddelljk op volgt,
is een tjdperk van overgang , van gisting en voorbereiding , waarin
de veranderingen , die in de zestiende eeuw op het gebied der
feiten zouden tot stand komen , reeds ontkiemden op het gebied
des geestes. W j staan dus hier aan 4en uitgang van een afgesloten
tjdperk , dat we1 verdient nog eenmaal met één blik in zjn geheel
te worden overzien.
W j hebben kennis gemaakt met eene eigenaardige maatsehappeljke
ontwikkeling en beschaving , die niet meer te loochenen
zjn ; en wj hebben ontwaard , hoe zj zich afspiegelen in eene
Letterkunde , die , zoo ze hare schadawzjde heeft , ook op wezenljke
verdiensten mag bogen.
Op hare schoonheden , hare frischheid en aantrekkeljke naïeveteit
, hebben wj te zjner plaatse gewezen. W j herinneren slechts ,
dat we in de volksgedichten dikwerf niet alleen echt dichterljke ,
ja zelfs majestueuse tafereelen aantreFen , maar dat ook het kunstideaal
zich van lieverlede louterde : zoodat werkeljke kunstgewrochten
konden ontstaan a1s b-v. de Walewein (zie I , bl. 343) ,
de Parthenopeus (1 , b1. 351) en vooral de Reinaet't (1 , bl. 361) ,
die thans nog voor een meesterstuk geldt 5 om van enkele geesteljke
gedichten te zwjgen.
Maar toch , wat ons a1s algemeene indruk het sterkstbjbljft ,
het is de eigenaardige schaduwzjde der ridderljke beschaving en&
Letterkunde. Vooreerst is die poëzie , in haren hoogsten bloei ,
slechts voor een klein deel des Nederlandschen volks geschreven ,
en zelfs voor het meerendeel des Adels was hare basis te onnatuurljk
en te eonventioneel. Niet de menscheljke natuur wordt
er in kehuldigd , maar een kunstmatig : een zeer beperkt en bekrompen
ideaal , dat niet wortelt in de werkeljkheid. Geen men408
TERUGBLIK.
schenmin , geene vaderlandsliefde , geene huiseljkheid , kuischheid
of haweljkstrouw werden in het ridderljk ideaal gevorderd ; dat
alles werd des noods aan den verachten dorper overgelaten. Door
verhevener eigenschappen moest de edelman zich kenmerken , eigenschappen
voor de groote menigte onbereikbaar. Fier op zjnen
naam , mocht hj slechts jagen naar bloedige lauweren ; wat hj
zjne eer noemde , moest hem gelden boven alle maatschappeljke
of huiseljke belangen , en in doellooze tochten moest hj zjn roem
trachten te vermeerderen q eene zinledige galanterie , bestempeld
met den grootschen naam van vrouwenhulde , prikkelde de zinnen t
terwjl zj over het algemeen het hart koud liet.
Geen wonder dan o0k , dat die weinig met de menscheljke
natuur overeenkomstige richting , waardoor de ridderljke poëzie
ons zoo koud laat , geen diepte had en o0k toen niet ingreep in
'de ziel , en slechts uiterljke vormen in het leven riep. W are beschaving
, ware zedeljkheid werden er niet door bevorderd. Maar
van den anderen kant is het ook natuurljk , dat de Poëzie , die
zulke idealen najoeg , ze niet kon verwezenljken in persoonljkheden
van gloed en leven q dat zj zich moest bepalen tot algemeene
typen . Waaraan het echt menscheljke , het individueel
karakter ontbrak.
Er zjn uitzonderingen : het is waar , maar deze doen de algemeenheid
van den regel uitkomen. En zoo b.v. de Reinael't nog
prjkt als een altjddurend getuigenis van de kunstvatbaarheid van
den voortjd , dan is het juist , omdat de helden van dat dichtstuk
op een geheel anderen bodem staan.
W at wj thans duideljk inzien , gevoelde de Nederlandsche t
vooral de Vlaamsche Burgerj reedsOP
eeuw ; en haar komt de onsterfeljke eer toe , tegenover die uit
den vreemde overgenomen valsche idealen het nationaal gevoel
weer te hebben opgewekt en het Nederlandsch zelfbewustzjn te
hebben gered 1). De Fransche riddergeest, de Fransche galanterie ,
het eind van de dertiende
19 Hoe ijverig de Burgerij , ook de kleine burgerstand , zich de nieuv e
letterkunde aantrok , blijkt uit enkele boekenlijsten , medegedeeld dotr
Napoleon De Pauw in zijne Bqdragen tot de Geschledenis der .Un /.
Letterkunde k'n Vlaallderen , overgedrukt uit het Akderla'èdsclt uvuseup? van
Heremans (1879). MTij zien , dat in de helft van de veertiende eeuw een
TERUGBLIK.
de Fransche wuftheid waren hier niet diep doorgedrongen, al
aan de Hoven triomfeerde dat alles vooreen tjd van Brabant en
Vlaanderen. Toen het grooter deel der natie tot zelfbewustzjn
kwam , viel die kunstmatige wereld ineen ; en juist omdat de
ridderljke beschaving zoo weinig nationaal was , kon het der
burgerljke Didactiek gelukken hare poëzie in zo0 korten tjd te
verdringen.
Van dat oogenblik dagteekent een nieuw tjdperk onzer ontwikkeling
en onzer Letterkunde. Eerst heeft het verstandeljk
element geheel den boventoon , en daarbj is van eigenljke Kunst
geen sprake. Toen de Letterkunde voor goed dien plooi had aangenomen
, openbaarde zich eene reactie ten voordeele der Poëzie ;
409
eenvoudig handschoenmaker te Gent , Jan de Beere ,vijf Vlaamsche boeken
in eigendom had : Een Evangelie , den Bestiaris , den Lucidaris , een ,,xlfcrtln'n,
en Fcnden Lalldheeren (b1. 24,) . ln eene akte van l 365 vinden wij
vermeld , dat de boekenschat van den rijken poorter Avillem van den Pette ,
die tevens Lakeltsnidere te Gent
Ystoriaelle in 4 bouken
was , bestond uit r,deelft van den Spieghel
ghescreven'' (b1. 35). Eindelijk leeren wij de bibliotheek
kennen van Meester Symon Elyaes , een geleerd burger , waarschijnlijk
een chirurgijn , en wel uit eene akte van l 376. Zij bestond uit ,,1 coFer
ende 14 bouke, Barlam , l Cleinen Spieghel ende l deel van der Biblen.'n
Belangrijk vooral was de Vlaamsche boekerij van een eenvoudigen Gentschen
burger, Jan svasselins , in 1388 : ,reen Bible in Vlaemsche , een bouc heet
qlhans Testeye , in den selven bouc den Vlaemschen Doctrizlaei, in den selven
bouc den Bouc van den Paeusen , end int selve de Groete Passie; item de
Coronike rcn Viaeltdren ende rcn Brabant ende rtzol Vraltkerike, de Bouc pcn
Senica ,.
ende rcn
item een papierbouc tusschen berderen ; item eell bouc tlc/? astronomien
medicinen een bouc; item een bouc van uîlittibeus . int selve Pietagoras
bloume , item int selve Bestiaris; de bouc rcn Adame entfc tlan A-epen ; item
enen bouc van l-e/en ende van Adame , ende een bouc van de Passye; item
eelt bouc van medicinen in papiere ; noch een boucskin rcn medicinen , twee
cleinere boucskine van medicinen . een Doctrinaet; een lpcypïol ivartin ,. een
bouc van Oegiere; item Segheln'n L?) lsenbaert ; twee privilegien ; een boucskin
rall knedïcïnen , een boue rcn ptaneten ) een bouc rtzn R eqllaerde , een papierken
valt smenschen (vt) cloestere, ende een gheestelic boec Valtder Zieleno. item een
die bouc van Alexanders parabeten , ende een gheestelic boucskin Vander J//àuddire
baglte.'' Moet men niet met C. Serrure instemmen , dat de syvlaamsche
burgerij , zoo ijverig om de rechten der moedertaal te doen eerbiedigen bij
dit alles voor de vaderlandsehe letterkunde niet onverschillig bleef?''f Llvetterk.
Geschied. van Vlaanderen , 1, 4207*.
TERUGBLIK.
maar de Kunst zou daar niet veel bj winnen , omdat het den
kunstvoorstanders eigenljk ontbrak aan een stellig beginsel , dat
gloed en kracht kon schenken. Bovendien bleef de phantasie gedrukt
door den loodzwaren mantel van bespiegeling en redeneering ,
dien zj niet meer kon afschudden.
Zou de Kunst nieuwe levenskrachtontvangen , dan moest zj
herboren worden uit het volk , uit dat geieelte der natie , waarbj
de Nederlandsche natuur zich onbelemmerd had ontwikkeld t en
in hare onvervalschte eigenaardigheid was bewaard gebleven.
Zj begint zich dan ook weder op te beuren in de volkssproke ,
maar vooral in het volksdrama. De dramatische vorm toch , door
de verhoogde zinneljke behoefte des tjds in het leven geroepen ,
en die genoegzame speelruimie liet aan het bespiegelend , redeneerend
verstand , zoowel als aan het jokkend en hekelend vernuft
des volks, die zich hier niet in betoogenden trant , maar in levendige
kunstfguren en uit het leven gegrepen toestanden openbaarden
: die vorm was de meest geschikte om het gewenschte doel
ie bereiken. Men begrjpt echter licht , dat onder zulke omstandigheden
alleen de kiem tot het Nederlandsche volksdrama kon
gelegd worden. Die kiem moest nog worden ontwikkeld : de opvatting
veredeld , de vorm beschaafd. Dat kon geschieden bj
rustige ontplooiing der volksgeschiedenis ; maar de groote gebeurtenissen
, omsireeks het jaar 1500 op e1k
algemeene omwenteling teweeg , zoowel in
a1s in dat der feiten , waardoor ook het Nederlandsche drama in
zjne natuurljke ontwikkeling werd belemmerd. Ja , weldra z0u
in Nederland de beschaving een keer nemen , die voor alle volksgebied,
brachten eene
het rjk der denkbeelden
poëzie
landsche
tjdvak onzer letterkundige geschiedenis zien , waartoe het tjdperk
hoogst nadeelig was. W elken invloed dit op de Neder-
Kunst gehad heeft , zullen wj vooral in het tweede
der Rederjkers den Ovorgang
mogen wj de vraag niet onbeantwoord Maar reeds hier laten ,
of dit oudste gedeelte onzer Letterkunde reeds veroorlooft ons
eene voorstelling te maken van het letterkundige karakter , de
poëtische vatbaarheid van het Nederlandsche volk.
Die vraag kan niet anders dan bevestigend beantwoord worden ,
Bn WjJ*mogen dat antwoord niet terughouden , al is het niet bjzonder
vleiend voor onze nationale jdelheid.
uitmaakt.
410
ONZE LETTERKUNDIGE AANLEG.
W aartoe het te verbergen , wat een ieder moet in 't oog springen
: dat onze Letterkunde in haar oadste tjdvak aan volslagen
gebrek aan oorspronkeljkheid ljdt ? Noch op het gebied der
ridderljke Romantiek , noch op dat van het burgerljke Leerdicht
hebben wj eenig werk van beteekenis aan te wjzen , waarvoor
wj eigen vernuft dank weten. Als vertalers waren
moeid q maar z0o dikwerf wj aan eigen verbeelding
standige schepping trachtten af te dwingen , liei de
ons in den steek. De idealistische sferen der phantasie zjn ons
WiJ- onvereene
zelfvormkracht
te hoog.
W aar hetdaarentegen waarneming geldt van hetgeen in en om
ons plaats heeft : staan wj op eigen , vasten bodem , en weten
het waargenomene op eigenaardige wjze terug te geven. Dit bljkt
op de meest aantrekkeljke wjze uit onze volksliederen. Maar niet
minder openbaart dit ons eigen talent zich in de teekening en
het koloriet van den ReIkaert , van onze boerden en kluchten.
W j zjn realisten , maar toch geen bloote photografen van de
verschjnselen , dit onze aandacht trekken. De wereld rondom ons
wordt uit een metbewustheid gekozen standpuntbezien : met een
schalksch oog. Onze natuurljke levensopvatting bepaalde ook onze
kunstrichting. Deze moge zich door geene ideale verhevenheid
kenmerken , het wezenljke kunstelement ontbreekt er niet aan , -
zoolang wj onszelf durfden zjn. Maar waar wj ons in deftige
voornaamheid boven den meestal wat ruwen , lustigen , jokkenden ,
bjtenden trant t die onzer natuur eigen is , verheven
vielen wj reeds in de middeleeuwen in die fjne
spiegelingen , die eigenljk de tegenvoeters zjn van alle poëzie.
W at zal met dien aanleg onze toekomst op lettergebied zjn ?
Is het niet te vreezen , dat als de voorgaande beschaving de
achtten , verstichteljke
benaïeve
opvatting en de daaraan beantwoordende , zoo aantrekkelij
ke wjze van voorstelling en uitdrukking za1 hebben weggevaagd
; a1s het Classicisme , dat in aantocht is , het volkselement
zal hebben overvleugeld en ons eigenaardig realisme in een slechten
reuk gebracht , is het niet te vreezen t dat dan ook de natuurljke
Nederlandsche kunstkiem zal zjn
dorre , onpoëtische bespiegeling , in
dost , ons alleen zal overbljven ?
Het vervolg dezer geschiedenis za1 het gegronde dier vrees maar
gesmoord en dat de deftige
klinkenden woordenpraal ge-
411
ONZE LETTERKUNDIGE AANLEG.
al te zeer doen uitkomen. De kortstondige gloed van een heldentjdperk
moge al een tjdlang met zjn weêrschjn ook onze Letterkunde
vergulden , weldra zouden de dikke , maar aan Poëzie arme
kwartjnen onzer dichtgenootschappen getuigen , dat oOk we1 wat
vau de Nederlandsche Muze geldt ,
412
Turpiter atrum
Desinit in piscem mulier formosa superne-*'
gë jïgïkL)Jg8(gï LETIELkLJgE lj gE àllggELëEL##'E5
Z EV EN D E BO E K.
D E R E D E R IJ K E R S.

1.
DE HERLEVING DER LETTEREN.
Het tjdperk , dat wj in oogenschouw gaan nemen , is dat ,
waarin van lieverleè al de Nederlandsche gewesten onder ééne
regeering , die van het
dat zich heeft
Bourgondische Huis , geraakten ; een tjdvak ,
gekenmerkt door eene stofeljke welvaart , zoo
dat men zich daarvan ter nauwernood groot, een denkbeeld kan
maken ; en waarin tevens de wetenschappen , doch vooral de
beeldende kunsten , uitnemend hebben gebloeid. Maar het was
bovenal een tjdvak , waarin groote ontdekkingen en uitvindingen
hebben plaats gehad , welke een geheel nieuwen horizont voor de
werkzaamheid van den menscheljken geest openden. Zj waren
de voorboden van die ontzagljke omkeeringen , die binnen een
betrekkeljk klein aantal jaren den toestand van Europa zoo wjzigden
, dat , terwjl Filips de Eerste den scepter zwaaide over een
nog geheel middeleeuwschen staat , Karel de Yjfde zich verplaatst
zag te midden van eene volkomen verschillende orde van zaken,
die geheel tot de nieuwe geschiedenis behoort.
Al de Nederlanden , onder één scepter vereenigd t omvatten tegen
het eind van dat tjdvak , volgens Guicciardjn (1560) , meer dan
tweehonderd bemuurde steden en omtrent honderd-en-vjftig open
vlekken , die om hun pwelgestaetheyt'' a1s besloten steden te beschouwen
waren ; voorts meer dan 6300 groote dorpen , behalve
de gehuchten. En onder die steden waren er , wier aanzien ,
luister , rjkdom en ontwikkeling eene elders onbekende hoogte
hadden bereikt , zooals Brugge , Gent en Antwerpen.
Scheepvaart en handel , die bronnen van al deze weelde , hadden
een nog hooger vlucht genomen ) toen , op het eind van de vjftiendeeeuw
) van den eenen kant Amerika ontdekt (1492) , en van
de andere zj een nieuwe weg naar Oost-lndië geopend was door
het omzeilen van deKaap de Goede Hoop (1498). Daardoor werd
416 BLOEI DER KUNSTEN.
bovendien de handel verplaatst , hetgeen zoowel op den staatkundigen
a1s maatschappeljken toestand van westeljk Europa den
grootsten invloed heeft geoefend.
De weelde had , onder medewerking en
we1 is waar meer prachtevenwel
op de kunsten
en Schilderkunst.
aanmoediging van de
dan kunstlievende Bourgondische vorsten ,
gunstig teruggewerkt , vooral op Bouw-
Had gedurende de dertiende en veertiende eeuw de zoogenoemde
Gotieke bouwstjl de heerljkste Christenbedehuizen doen ontstaan ,
in de vjftiende werd de bouwtrant nog weelderiger. In plaats van
den meer eenvoudigen spitsbogenstjl treedt de zoogenoemde vlammende
stjl (style Famboyant) , die zjn naam heeft naar de op
vlammen geljkende ornamentatie van rozen en vakken van vensters
, en die , ofschoon reeds veel plaats inruimend voor versierselen
vall détail , toch weldra n0g wordt overtrofen door den al
te overladen style Fettri. Ook op niet kerkeljke gebouwen zien
wj die kunst aangewend : in 1402 wordt het overschoone stadhuis
van Brussel begonnen , in 1448 dat van Leuven , een der prachtigste
voortbrengselen der latere middeleeuwsche bouwkunst.
Niet slechts trokken de kerken aan door uitwendigen luister ,
maar ook door inwendigen tooi. Daartoe droeg vooral de Schilderkunst
bj, die eene hooge vlucht nam. W j behoeven slechts
de namen te noemen van Hubert en Jan van Eyck , die zich
omtrent 1400 te Brugge vestigden en eene geheele omwenteling
in de schilderkunst teweegbrachten door de volmaking van de
methode van het schilderen met olieverf , die zj door de uitvinding
van droogstof en vernis eerst uitvoerbaar maakten. Hunne groote
verdienste steekt evenwel niet daarin , maar in hun talent , in hun
zin voor natuur : in het sprekende hunner Eguren , de frischheid
der kleur en de volmaaktheid der perspectief : met één woord in
al datgeen , wat het eigenaardig karakter der Renaissance uitmaakt.
Jan van Eyck was de eerste , die den Byzantjnschen goudgrond
door een natuurljken aehtergrond verving. De onderwerpen door
beiden behandeld , zjn echter nog doortrokken van den mystiekgodsdienstigen
geest der middeleeuwen : men herinnere zich slechts
hunne Aanbidding tlczl het Lam , dat beroemde altaarstuk met
meer dan driehonderd hguren , dat zelfs in zjne verbrokkeling n0g
aller bewondering opwekt.
BLOEI DER KUNSTEN. - DE POZZIE. 417
Nevens hen staan hunne leerlingen , van wie wj slechts enkelen
noemen , als Gerard Van der Meire , Rogier Van der W eiden ,
Hans Memmeling.
De laatste was tevens een groot miniatuurschilder. Ook deze tak
der Kunst deed in de vjftiende eeuw een grooten. stap vooruit.
De Bourgondische vorsten waren minnaars van schoone handschriften
, met kleurige en vergulde arabesken : keurige teekeningen
en prachtige miniaturen versierd. Daarvan getaigen nog onze
openbare boekerjen. Ook de glas-schildering bloeide , zoowel als
de Graveerkunst.
De Muziek eindelijk , in België z00 inheemsch , werd in dit
tjdvak door groote meesters vertegenwoordigd: Guillaume Dufay ,
Jan Ockegem vooral , waren toonzetters , door geheel Europa vermaard.
W ellicht was de roem van des laatsten leerling Josquin
Deprès n0g grooter 1).
Bj dien bloei der kunsten zou men meenen o0k geljke verschjnselen
op het gebied der Poëzie te mogen verwachten , en
toch vindt men zich in dien waan bedrogen. In de lettervruchten
der Rederjkers , die dat tjdvak beheerschen, vindt men slechts
bij *
oorzaak daarvan is niet
zeldzame uitzondering een sprank van dichterljk talent. De
moeilijk op te sporen : zij ligt bljkbaar
daarin ,
van voorbereiding , dus van weifeling ; van af breken en wat door
langdurig bestaan vermolmd was ; niet van zoodanig een , waarin
de tot volkomen bewastzjn ontwikkelde geest des tjds zich in
dat hier sprake is Yan een tjdperk Van Overgang,
geheel daaraan beantwoordende vormen uitdrukt. Alleen positieve
denkbeelden zjn vruchtbaar voor de Kunst , en die ontbraken thans
op het geheele gebied van letterkundige ontwikkeling.
De Hoogeschool te Leuven , in 1426 door Hertog Jan IV opgericht
, had wel gelegenheid gegeven tot degeljker studie naar de
oude schoolsche methode , en vormde o0k eenige kundige mannen
van die richting ; maar het stelsel zelf was te bekrompen om op
den duur ie voldoen.
1) Zie hierover E. Van der Straeten , La zntzq?-çu: cuz Pays-Bas , cpcnf le
X1X dgc/e, (Bruxelles , 1878) en Naumann , Illustrirte Musikgeschichte 1,
zehntes Capittel.
Joxclksl-oE'r , Akd. Letterk. lTf##e/eeutceli , 11 , 4e druk.
DE RENAISSAXCE.
Een andere weg was,
land ingeslagen door de
in zekere mate althans , in Noord-Nederstichting
van den Deventersman Geert
Groote : . de Broederschap, 'pcl 'f gemeene leven. Op de scholen ,
door haar in 't leven geroepen , had de zoogenoemde Herleving
der Oude Letteren den grootsten invloed.
Die Renaissance : zooals ze gemeenljk genoemd wordt , is een
der merkwaardigste verscbjnselen in de Geschiedenis.
De Middeleeuwsche maatschappj was af- en uitgeleefd : men
begon allerwege te gevoelen , dat de bestaande vormen niet meer
de uitdrukking waren van den geest , die allengs was ontwaakt.
Op elk gebied werd dit zichtbaar : het vroegst in de Beeldende
Kunst. Van lieverlee komt de Schilderkunst nader OP den voorreeds
sederi Giotto mneer de
openbaart
d uidelitj k er .
kerkelijktraditioneele
opvatting wordt afgelegd : het bewustzjn der individualiteit
, der persoonljkheid komt meer en meer aan den dag.
Het streven der Kunst is niet meer bevrediging van het godsdienstig
gevoel , maar verwezenljking van het ideaal in het rjk der schoonheid
door idealiseering van de vormen des gemeenen levens.
op lettergebied openbaart zich weldra eene soortgeljke
beweging. Het vormeljke der schoolsche kerkeljke wetenschap
bevredigde niemand meer. Ook hier was de behoefte ontwaakt
aan vrje , natuurljke en zelfstandige ontwikkeling van den geest.
Terwjl de Beeldende Kunst die aandrift trachtte te bevredigen
door zich de natuur ten voorbeeld te kiezen , en eerst bj gebleken
onvermogen - althans in Italië - hulp zocht bj de overgebleven
Antieken t was men op het terrein van W etenschap en Letteren
wel genoodzaakt aan de Plassieke Oudheid het geheim van hare
Ook
kracht en schoonheid te vragen.
De studie dier Oudheid nam van dat ZOO
grond , en men kan zeggen , dat zj
uitdrukking wordt van het werkeljke leven. W eldra
zich in Bouw- , Beeldhouw- en Schilderkunst steeds
de herboren zin voor harmonie en sehoonheid. De
vlucht ,
schappeljke
werd van Herleving der Oude Letteren qRenaissance) , waarmede
men die geesteljke omwenteling bestempelt.
De geschriften der Ouden waren gedurende de middeleeuwen niet
onbekend. Het Latjn was de taal der Kerk gebleven : dit moest
hooge
werd zoo de bljvende grondslag degeljke wetenontwikkeling
, dat daardoor de naam gerechtvaardigd
oogenblik
van alle
418
DE RENAISSANCE.
reeds tot studie uitlokken.
classieke kunstvorm de
5Yj zagen zelfs, dat meer dan eens de
modevorm werd van den middeleeuwschen
smaak 1). Dat verschjnsel was echter van voorbjgaanden aard.
De beoefening der classieke geschriften bleef tot een betrekkeljk
uiterst kleinen kring beperkt en had weinig invloed op het leven ?
daar men hoofdzakeljk hun vorm zocht na te bootsen in plaats
van zich te doordringen van hun geest.
Dit werd nu geheel anders. De classieke
uit het stof der bibliotheken opgerakeld ,
gekozen. De belangstelling was zoo algemeen : dat er spoedig een
eigenljke geleerde stand verrees , die gevierd werd met eene geestdrift
, waarvan men zich thans nauweljks een denkbeeld kan maken.
Dat de beweging uitging van Italië , zal niemand bevreemden.
Men deed daar als het ware zjn eigen glansrjk verleden herleven :
en hoeveel was er niet , dat daar aan de classieke beschaving
herinnerde !
schrjvers werden thans
verklaard en ten voorbeeld
Het was vooral Petrarca t de beroemde dichter t die met gloeienden
jver de studie der Ouden zelf ter hand nam en ze aanmoedigde
en verbreidde. Men kan zeggen , dat hj eene school stichtte.
Alaar eerst toen ook de Grieksche Letteren weer verstaanbaar
werden , heette het met recht , dat de Oudheid herleefde.
Nu en dan hadden geleerde Grieken uit Byzantium een leerstoel
in Italië bezet , vooral in het kunstlievende Florence. Het Concilie ,
te dier stede in 1438 gehouden , dat zich ten doel stelde de hereeniging
der Latjnsche en Grieksche Kerk , had sommige voortreFeljke
geleerden naar Italië gebracht , waardoor de kennis van
Grieksche Poëzie en wjsbegeerte (Plato) eene groote schrede voorwaarts
deed.
Die ingenomenheid met de Classieken deed nu allerwege naar
handschriften zoeken , die vljtig afgeschreven en ook gedrukt
werden , waartoe de beroemde pers van Aldinus Manutius te Venetië
weldra gelegenheid zou geven.
De hoofdzetel der humanistische beweging was Florence q en hoe
groot de bloei van Letteren , W etenschap en Kunst daar onder de
Afedici geweest is , weet iedereen. Ook Rome was vaak een der
419
1) Zie boven , 1 D. , bl. 63.
2:*
DE RENAISSAXCE. - HET HUAIANISAIE.
brandpunten van die nieuwere besehaving : vooral toen Nikolaas V
den Pauseljken zetel had beklommen. Na zjn dood waaide de
wind in de eeuwige stad we1 weer uit een anderen hoek ; maar
toen Leo X , uit het huis der Medici , aan het bewind kwam , stelde
hj er eene eer in Rome op nieuw met Florence te doen wedjveren.
En die beweging bleef niet tot Italië beperkt.
schrjver terecht opmerkt : was de classieke wereld voor de geheele
menschheid aan het graf ontstegen.
Voortdurend was Italië a1s de bakermat der beschaving beschouwd ,
waar leergierige vreemdelingen heen stroomden , zooals in later tjd
gebruikeljk bleef. Door hen werd dat rnieuwe Euangelie'' naar
alle oorden van
Zooals een Duitsch
Europa overgebracht.
lk wjs slechts op de Etiennes , om te herinneren , hoe spoedig
in Frankrjk de nieuwe school bloeide ? waaruit weldra Salmasius
zou voortkomen. In Engeland zien wj haar vertegenwoordigd door
Colet en Thomas Morus. In Duitsehland was de bekende Reuchlin
een harer voornaamste vertegenwoordigers , nevens wien ik slechts
Ulrich von Hutten behoef te noemen.
In Nederland had zj aldra schitterende brandpunten. De sBroeders
van 't leven'' hadden reeds de gemeene Scholastiek laten
varen en hare bronnen met de studie van de eenige bron der
Christeljke Theologie , den Bjbel ? verwisseld. Maar o0k de beoefening
der Classieken was reeds door hen met kracht aangevat.
In hunne school was W essel Gansvoort gevormd , die stoute bestrjder
der hiërarchie en beoefenaar der Platonische
maar ook de
Hegius , welke
Deventersche
zoovelen , in
betoog , hoe
vorderen.
wjsbegeerte ;
beroemde Groninger Rudolf Agricola en Alexander
laatste eene reeks van jaren Rector der vermaarde
fraterschool geweest is. Deze beiden hadden , a1s
Italië hunne ontwikkeling voltooid. Het behoeft geen
zulke mannen de studie der Classieken moesten beletterkundige
over Nederland en Noord-Duitschland
werden hoofdzakeljk
goeden smaak zouden
ook de nieuwe methode , die daaruit moest voortvloeien , allerwege
Deventer werd het brandpunt , dat zjne stralen
uitschoot. Aan zjne school
de leeraren gevormd , die z0o gunstig op den
werken en met den zin voor bronnenstudie
zoaden verbreiden.
'Wat deze richting hoofdzakeljk kenmerkt , is die geest van vrj
420
HET HPAIANISAIE.
onderzoek , dat afzweren
elke wetenschap een nieuw
in verband bracht met de
van alle autoriteits-geloof , waardoor aan
leven werd ingeblazen , dat haar nader
Letterkunde
lingsuitspanning van die
werkeljkheid. Toch stond de Classieke
den voorgrond , en Latjnsche Poëzie OP was de lievemannen
, wier scholen daz! ook doorgaans
den naam van spoëten-scholen'' dragen. W anneer daarbj o0k al te
veel de vorm werd nagebootst , de degeljke studie der Ouden kon
niet nalaten vanzelf den smaak te veqedelen q en het was vooral
de kennismaking met Plato en den onvervalschten Aristoteles , die
den grootsten invloed oefende op wjsgeerige vorming en wetenschappeljke
methode.
Zoo al nieteen iegeljk zich geroepen voelde om diepe geleerdheid
, steeds het deel van weinigen , te helpen opbouwen , toch
werden door die algemeene aandrift ook in breeder kring gekuischte
smaak en waarheidszin op het gebied der dialectiek voortgeplant
; en juist daardoor werkte de Renaissance meer onmiddelljk
op het leven , vormde meer jongeren en verzekerde den grooten
opgang ,dien het Humanhme in de meest ontwiïkelde klassen der
maatschappj weldra maakte.
Dat Humanisme , op den breeden grondslag van vrjzinnigheid ,
gezond verstand en goeden smaak gevestigd, was het rjk van de 4 ware aristocratie des geestes , waarin misschien aan het zelfgevoel
wat al te breede plaats werd ingeruimd ; maar waarin men , wars
van bekrompen stelselzucht , zich tegen elk dwangjuk op het gebied
des geestes verzette.
Zoo kwam die school in de eerste plaats in verzettegen de
schoolsche methode , die
zwaaide , geljk
ljke orthodoxie :
in Noord-Nederland in later dagen ook op het gebied der staatkunde
voortgezet , toen de vertegenwoordigers van het Humanisme
a1s regenten van stad of gewest in het vaarwater kwamen der
nog altjd op de universiteiten den scepter
zj evenzeer in botsing moest raken met de kerkeop
die dorre Scholastiek gebouwd. Die strjd werd
Protestantsche kerkeljke voorvechters , vaak onbeschaafde , uit de
onderste klassen der maatschappj voortgekomen jveraars , die
thans op hunne beurt den staat aan hunne oppermacht wilden
onderwerpen.
Eerst in de zeventiende eeuw ontwaart men hier ten volle den
ongeloofeljken invloed der Renaissance op onze beschaving en
421
422 ERASl\IL"S.
onze Letterkunde 1). Dan blijkt hare kraeht ter ontwikkeling, maar
niet minder de schaduwzijde van haar eigenaardig wezen, die zich
bier maar al te sterk deed voelen.
Juist daarom moesten wij te dezer plaatse wat uitvoeriger bij
baar stilstaan, al was ook haar invloed op de volksmassaas niet
zoo merkbaar, dat zij gunstig werkte op de veredeling der volksletterkunde
in de zestiende eeuw.
Ret aristocratisch karakter , dat haar eigen was, en nog versterkt
werd, doordien men zich te veel op classieken bodem
verplaatste en maar al te vaak slaafs in de doode oude wereld
opging, was aan echte nationale ontwikkeling niet bevorderlijk ,
en deed tusschen de verscbillende standen der maatschappjj eene
klove ontstaan, die aan de eene zy de humanistische eenzijdigheid
moest doen toenemen, en van den anderen kant de eigenlijke
volksbeschaving hard doen achteruitgaan.
De Drost van Muiden, de dichter en historieschrijver P. C.
Hooft, was in de zeventiende eeuw hier te lande de meest
karakteristieke type dier richting.
De man, die al terstond de voortreffelijkste vertegenwoordiger
van het Humanisme is geweest, en die met krachtige band de
Scholastiek van kloosters en hoogescholen aantastte, was Desiderius
Erasmus van Rotterdan (1467-1536), die, voor een deel althans,
als leerling van Hegius is aan te merken.
Erasmus was de man van degelijke studie : hy deed niet aIleen
veel voor de kennis van Grieksche en Latijnsche Letterkunde,
maar betoogde vooral ook de noodzakelijkbeid om aIle kennis uit
de onmiddellijke en daarom zui vere bronnen te putten. Hi] drong
er onder anderen op aan, dat men de Theologie niet langer in
Scotus en Tbomas van Aquino zou bestudeeren, maar ze nasporen
in de Griekscbe Kerkvaders en vooral in bet Nieuwe Testament.
Hoeveel goeds bij daardoor ook gesticbt hebbe, zijn grootsten
roem verwierf bij door zijn onvergelijkelijk letterkundig talent, dat
hij dienstbaar maakte aan de kastijding der vele verkeerdheden
zijner eeuw. Het meest populaire zijner werken is de Lor der
1) Zie Prof. Moltzer's vertoog . De invloed der Renaissance op onze Letfel'·
kunde in zijne Studiell van Nederl. Letterkunde , bl. I vlgg,
DE L0F DER ZOTHEID. 423
Zotheid , waarin hj de dwaasheid , die zich in alle menscheljke
betrekkingen doet gelden , op
haar zelf sprekend en haar
scherpe wijze hekelt. Hij voert
eigen lof verkondigend in. Moria
(M(ogl'a) , de dochter van Plutus , in de gelukkige eilanden geboren ,
door dronkenschap en ongebondenheid gekoesterd , is heerscheres
over een machtig rjk , waarin alle Imaatschappeljke standen zjn
vertegenwoordigd. Zj schildert ze alle , en staat bjzonder lang stil
bj de Geesteljken , die zooveel aan haar te danken hadden. Zj
spot vooral met de kronkelingen der theologische dialectiek , met
de syllogismen , waarmeê men de Kerk , als Atlas den hemel , steunde ;
vooral o0k met den priesterljken jver
denkenden. ' Voorts komt zj op de smerigheid en onwetendheid
der hunne dwaasheden en hun ruwen en
in het verdoemen van andersmonniken
,
preektrant. Ook
krakeelenden
de Bisschoppen worden niet gespaard ,die zich meer
om goud dan om hunne zielen bekommeren ; zelfs de Roomsche
Ourie en de Paus ontkomen aan den geesel der satyre niet.
Dit werkje , dat reeds vrj algemeen gangbare denkbeelden in
een kort bestek samenperste , en den geest der eeuw uitdrakte
in een vorm , die aan alle eischen der beschaving voldeed , had
eene onbeschrjfeljke uitwerking. - Nog bj het leven des schrjvers
zagen daarvan zeven-en-twintig uitgaven het licht , en het
werd in alle talen overgebracht. Meer dan de vinnige Ephtolae
osdcurpr'uAzl rirorum , ja , kmeer dan eenig ander geschrift heeft
het de anticlerikale richting van den tjd bevestigd.
De meesten dezer denkbeelden , vooral voor zoover zj de practjk
des levens betrofen , waren hier sedert lang inheemsch. De Humanisten
bereidden in dit opzicht den gezichtskring der burgerljke
moralisten van de veertientle eeuw verder uit , en igaven aan hunne
betoogen een breeder en degeljker grondslag.
En nu stelle men zich niet voor , dat deze leer , omdat zj
aanvankeljk in de taal der geleerden verkondigd werd , slechts
voor weinigen vracht droeg : het tegendeel is waar. De kennis
van het Latjn was in ongeloofeljk korten tjd t0t velen doorgedrongen,
en w>ar deze niet heen reikte , spraken vertalingen tot
allenj die belang stelden in de groote vraagstukken van den dag.
En sedert Johan Gutenberg omstreeks 1450 ta Mentz de boekdrukkunst
, dat is de kunst om met beweegbare metalen letters
te drakken ? tot practische volmaaktheid had gebracht , en die
424
kunst zich binnen eene halve eeuw reeds over geheel westeljk
Europa verbreid had , - sedert dien tjd had de algemeene ontwikkeling
bj de burgerj en zelfs daar beneden reuzensehreden
gedaan. Omstreeks de helft der zestiende eeuw getuigt daaromtrent
Guicciardjn , naar de vertaling van Kiliaen : pHier hebben
eertjts gheweest : ende syn nu noch veel geleerde mannen , in
alle wetenschap ende konsten wel geschict. De gemeyne lieden
hebben meestendeels wat in Grammatica beginsels : ende konnen
schier al t'samen , ja o0c de boeren endelantlieden , ten aller
minsten lesen ende schrjven. Hebben daerenboven de conste ende
wetenschap van gemeyne
wonderen is. W ant daer
landts en hebben geweest , nochtans konnen , behalven heur moederljcke
tale, veel vreemde talen spreken , besonder Fransoys , wele
onder hen seer gemeyn is : Veel spreken Duytsch , Engelsch ?
spraken so
synder veel
gemeynsaem ,
die , hoe we1 sy noyt buytens
dattet te ver-
Italiaens : en ander vreemde talen.''
En hoeveel hier we1 gelezen moest worden , valt in het oog y
als men zich de lofFpraak herinnert, die dezelfde schrjver aan de
vermaarde boekdrukkerj van Plintjn te Antwerpen wjdt 1).
ALGEAIEENE ONTW IKKELING.
1,Wel so lustig ende wonderlijck als alle het voorseyde , is te sien ende
tf aenscbouwen , onder alle andere cleyne Druckeryen die hier zijn , ChristoFel
Plantijns des konincklijcken Druckers groote ende heerlijcke Drtzckerye , alleen
ende verscheyden staende van den Boekwinckel, met besondere ende bequame
huysingen , welcke Druckerye verhalens ende vermarens weerdich is : want
tot n u tOegeen diergelijcke in gantsche Europa gesien is geweest , noch gesien
en wort, daer meer perssen , meer letteren van allerley soorten , meer priltten
ende gereedschappen , meer bequame ende 'geschicte mannen , groote loonen
winnende met wercken , corrigeren ende oversien in alle talen , soo we1 sonderlinge
a1s ghemeyne , geen uytgenomen , diemen het gantsch Christenrijck
door ghebruyct : soo dat al te samen we1 gereàent , in dit huys met synen
aenhanc ende toebehoorte , meer dan drie hondert hierlantsche guldens , welck
meer dan ander halt' hondert croonen zijn , alle domelijcke dage uytgegeven
ende becosticht worden : welc voorwaer ene edele ende Konincklijcke sake,
niet alleen den loFelijcken aengever ende meester, mael oock der stadt grootelijck
tot profljt ende eere is : want syne schoone ende welgestelde wercken
worden met groote menichten de gantsche werelt door gevoert ende verbreydt.*'
Aangaande het niet zeer duidelijke woord prilltol zij opgemerkt d..2
de Italiaansche oorspronkeli-jke tekst heeft : stampe. De Latijnsche vertaling
geeft het terug door jbrmulae : de oude Fransche overzetting (Amsterdam ,
1625/ , door casses, waarollder men misschien letterkassen heeft te A-erstaan.
GEEST VAN CRITIEK. 425
00k in de
terug , dien
bestaande ,
eigenljke volksletterkunde vindt men denzelfden geest
geest van tegenspraak , van veroordeeling van het
weldra ook van onderzoek omtrent de groote vraag-
In dien zin had de adem stukken van den dag. der Renaissance
ook de Nederlandsche burgerj
Alle tot nog toe gangbare
aangeblazen.
denkbeelden , die zich in de vormen
van Staat en Kerk verlichameljkt hadlen , worden met groote
vrjmoedigheid aan critiek onderworpen q men voelt , dat het oude
afgeleefd is, eene nieuwe wereldperiode wordt voorbereid. De omwenteling
op het gebied des geestes is in volle werking , en uit
die gisting z0u weldra de groote omkeering geboren worden , die
op kerkeljk gebied de Hervorming heet en op wereldljk terrein
de Revolutie , met den strjd tegen Spanje in haar gevolg.
Alvorens in de beide richtingen eene nieuwe orde van zaken
is tot stand gekomen en een zekeren graad van vastheid gekregen
heel't , is er geen ruime oogst op het veld der Poëzie te wachten.
Eerst als de m iddeleeuwen geheel hebben plaats gemaakt voor
de eerste positieve verschjnselen uit de nieuwe geschiedenis ? door
een frisschen verjongden geest bezield : eerst dan za1 er weer
van nationale Kunst sprake kunnen zjn. Ook de akker der Poëzie
moest een tjdlang braak liggen , opdat later de nieuwe bloesems
des te krachtiger zich zouden kunnen ontplooien.
De Rederjkers zjn de zwakke kunstenaars uit dit tjdperk van
overgang : hunne werken hebben dan o0k meer eene maatschappeljke
dan eene letterkundige beteekenis.
Maar het wordt tij d met dievertegenwoordigers der kwjnende
Kunst kennis te maken.
DE K/.MERS YAN RHETORICA.
De letterkundige vereenigingen , die als Kamevs 'ptzrl Rhetorica
bekend zjn en wier leden den naam van Rederjkeng dragen ,
zjn als zpptflAlï.g en onder die benaming waarschjnljk met de
Bourgondiërs uit Frankrjk tot ons overgekomen. Maar zj konden
zich hier te lande zelfstandig ontwikkelen uit de kiem , die voorhanden
was. De Rederjkers toch hebben in menig opzicht slechts
voortgezet, wat door de geesteljke broedersehappen was begonnen.
Wj vernamen reeds , dat als vertooners van mysterie-spelen nu
eens eene geesteljke c:nfrerie, een gilde , tdan eene vereeniging
van Rederjkers genoem; wordt.
De twee benamingen bedoelen bljkbaar dezelfde zaak. Het is
bekend, dat geene nering of ambacht als vrje
bestaan zonder ook eene geesteljke broaderschap
maken ; dit was , zooals wi.j zagen , de oorspronkeljke band , die
corporatie mocht
of gilde llit te
de leden vereenigde. Hetzelfde geldt van de Rederjkers.
In Diest was de oudste Kamer , de Lelie , haren oorsprong verschuldigd
aan de vertooningen ter gelegenheid van den pommeganck''
op het feest van Onzer-Lieven-vroueen-Hemelvaart , en
zj erkent dan o0k zelf in 1503 , dat ,'t geselscap ende gulde
vander RNetorjcken der Leliën van Dieste . . . . kis geërigeert
ende geïnstitateert ter eeren Onser-Lieven-vrouwen-Assumptionen
jaerlycx in deselver stadt Dieste te eerene ende te verchierene'' 1).
Hetzelfde is waarschjnljk met alle oude Kamers het geval ;
want zeer zeker hebben tot hare vorming , tot de in de vjftiende
eeuw gestadig toanemande tooneelbeweging , de geesteljke broederschappen
, die zich ook aan tooneelvertooningen wjdden , in
i) Belg. Jfwqeu?n , III , 98.
ONTSTAAN DER KAMERS.
den beginne den eersten stoot gegeven. lk wjs ten voorbeelde n0g
op die , genaamd M aria t' :63*:/1 te Gent , en op Paoe Tsbsfs te
Audenaarde 1).
De verwantschap tusschen die geesteljke gilden en de latere
Kamers bljkt nog uit menige bjzonderheid. 55:j zagen (bl. 352) :
datzorg afgestorvenen de eerste , de hoofdreden
van het bestaan der Broederschappen uitmaakte : daarom
was ieder 1id gehouden voor dat doel eene jaarljksche contributie
te storten , die de doodschuld (#p6ftscpsff,/ genoemd werd. Diezelfde
bjdrage, onder denzelfden naam, werd o0k van de Kamerbroeders
gevorderd 2). Evenals Priesters deel
voor het zieleheil van
uitmaakten van en veelal
het bewind voerden in de geesteljke broederschappen , zo0 trefen
wj doorgaans Geesteljken in het bestuur der Kamers. Verscàeiden
Kamers maakten aanspraak op hooge oudheid : die van Diest wilde
tot 1302 opklimmen , en die van Aa1st ontleende zelfs het jaar
1107 aan een chronogram uit hare spreuk zaMor Vlnolt'' gelezen.
Daaronder moge n!z vergissing t of wat dies meer zj : schuilen 3) ,
geheel uit de lucht gegrepen kunnen die beweringen toch niet
zjn : eene natuurljke verklaring vinden ze ? a1s men ze betrekkeljk
maakt
geweest is.
Xconst van
op eene confrerie , die de bakermat der Kamel.
Eindeljk zjn enkele Kamers , toen ze ophielden de
Rhetorica'' te beoefenen a1s zuiver kerkeljke gilden
bljven bestaan 4).
1) Belg. x'lfudeum , 1,434 ; 5'11 , 24. Verg. Mfybrands , Opmerkingen , enz. ,
b1. 79.
S) In het reglement, der Thieltsche Kamer (1462) heet het : lrr-ren dootghelde
zo sal men gheven XVI sc. par. ofte daerboven , telckers gheliefte-'' In den
gildebrief van de Kamer te Veere (zie de Schets van Kops , bl. 333) leest
men : s,'irnde a1s sy aqivich worden dan zullen zy geven voor haar dootschult
zes stuvers : des zullen alle gildebroeders gehouden zijn te komen oferen over
den dooden , a1s zy de wete hebben vanden knape , ende dat opte verbeurte
van een pont wasch tsgilden proijte-'' Voor de Middelburgsche lkamer was
bepaald : s:ltem dat alle gildebroeders in 't voirs. gilde stervende zullen mogen
betalen hare dootschult met twee schellingen-'f
z) Het jaar 1302 voor de Kamer van Diest : Christus Otven , aangenomen ,
moet bij nader inzien in l 502 worden veranderd , blijkens Serrurees Vaderl.
l'Vuseum, 111, b1. l 1 7. Ook het bestaan eener Kamer te Dixmude in 1394 is
niet te verdedigen. Zie
Zie Mrybrands ,
Belg. Jfttyeu?n , A-1 , b1. 394.
Opmerk-iltge't enc.l, bl. 86.
428 ONTSTAAN DER KAMERS.
Trouwens, uit menigen bevestigingsbrief van een gemeentebestuur ,
welke weldra vopr eene Kamer vereischt werd om recht van
bestaan te hebben , bljkt de geesteljke afkomst ten duideljkste.
lk geef een uittreksel uit dien van 1462 voor de Thieltsche
Kamer in de noot 1).
Maar, zegt men wellicht , de Kamers onderscheidden zich van
die Broederschappen vooral daarin , dat zj niet bloot tooneelstukken
vertoonden , maar die ook zelf vervaardigden en in 't algemeen
veel werk maakten van poëzie of wat zj daarvoor hielden. Die
bedenking is reeds door W ybrands uit den weg geruimd :). pW aar
letterkundig ontwikkelde , meer dan 't gros begaafde mannen zich
bj deze Broederschappen aansloten (en dat dit vaak gebeurde , kon
niet uitbljven) , behoefde men de spelen niet van anderen over te
nemen , of door dichters , t0t andere confrérieën behoorende , te
laten samenstellen : daar bracht de broederschap zelve hare gewrochten
voort ; anderen mochten meer werk maken van décoratief
1) !95Vy Bailliu ende Schepenen vander stede vttn Thielt doen te wetene .
dat voor ons commen ende ghecompareel't zijn in propren personen Mr. Janne
van Putthem pbre als deken, Sanders , Ellebuuc . . . a1s ghezwoernen , mitsgaders
eenighe andere jonge ghesellen vander Gulde ende Broederscepen van
Retoricquen , ons te kennen ghevende , hoe dat zy een tijt es leden , upghestelt
ende onderhanden hebben , by consente vanden Heere ende vander wet naer
haer lieder besten vermoghene een minlic ende eersaem gheselscip ende
broederscap ter eeren van Gode van hemelrijcke ende van Mijnenheere Sente
Jan Baptyste , ten aultare van Ste. Franchoys binnen de kercke van Thielty
omme te doen ende te continueerne den goddelijcken dienst, al dwelcke sy
niet en vermoghen te doene ende te continueeren , het ne ware sy daerup
hadden onsen espressen consente ende open letteren . . . . , inder manieren
vande andere Gulden van neeringhe ende ambachten , ons daeromme neerents
biddende ende versouckende . . . Altwelck gheconsidereel't . . . wy . . . willecueren
by dese onse letteren den voornoumden supplianten van nu voort an te haudene
ende te blivene ten eeuwelijcken daghen eene Gulde ende confrerie ter eeren
van Gode van hemelrijcke ende van Mijnenheere Sente Jan Baptyste ten
aultare van St. Franchoys , binnen de kercke van Thielt , volghende de ordonnantiën
ende statuten hiernaer verclaert van woorde te woorde.'' Daarop
volgen de artikelen : de eerste handelende over inkomstgeld , doodschuld ,
reparatie van 't altaar , bepaald aantal missen , enz., requiem voor overleden
gildebroedez's ; daarna over het bestuur , enz. Door Avybrands , b1. 87 , meêgedeeld
, even a1s het octrooi der ltortrijksche Kamer van l 5 14 (ontleend aan
Belg. xlfuseuw, 111 , 1 l). S) T. a. p1. , b1. 88.
GEESTELIJKE DICHTGENOOTSCHAPPEN.
en vertooning , hier traden de broederschappen als dichtgenootschappen
op.'' Men behoeft zich niet tot gissingen te bepalen :
er bestonden werk-eljk al van ouds genootschappen , die zich hoofdzakeljk
poëzie , zj het dan ook van eene bepaalde soort t tot taak
stelden. In 't noorden van Frankrjk vinden wj in de dertiende ,
misschien reeds in de twaalfde eeuw , zekere broederschappen aan
de H. Maagd gewjd : onder anderen de ten jare 1229 opgerichte
confrérie N. Dame du Puy'' te Valenciennes. D Ik ontleep de
karakteristiek van dat genooischap wederom aan den Heer W ybrands
1). W eldra pbegon zj , geheel overeenkomyèg haar aard
en doel , gedichten aan hare Patronesse gericht , te bekroonen . . .
En voortaan beperkte deze broederschap zich niet t0t het verrichten
van gewone devote handelingen en 't ondersteunen van
broeders of zusters , die door songeluk , ziekte of ouderdom'' arm
waren geworden : maar hield o0k groote feestdagen : eens in 't
@Ja&P WaS 0r concours ; 't beste gedicht ,
werd bekroond. Zo0 werd de vereeniging
en ook hier drong , onder de vrome broeders ,
heid , de geest van levenslust door q onder de gedichten , die er
bekroond werdeny.
Maria
komen niet alleen stichteljke voor , aan
gewjd . t 'maarook verscheiden sottes c/ltzs,spzld. Zoo nam
haar dichtkunst een wereldljk karakter aan . . *
aan de Maagd gewjd ,
een dichtgenootschap :
de wereldsgezind-
Zj bleef iniusschen op Maria-hemelvaart ook veriooningen houden
, en waarschjnljk gaf zj ter eere harer Patrones ook nog
andere tooneelvoorstellingen. Men heeft daarom de niet onaannemeljke
gissing geopperd , dat de veertig door ons vermelde spelen
van Onze Lieve Yrouw (boven , bl. 349) van haar afkomstig waren.
En ik herinner daaromtrent nogmaals , hoe dicht die stukken bj
het wereldsche drama stonden.
Hebben naast de confraterniteiten , die hier de processie , elders
het passiespel zich aantrokken , o0k dergeljke confraterniteiten
van 0. L. V. in Vlaanderen bestaan t en haar invloed mede doen
gelden op het ontstaan der Kamers ? W j zouden 't vermoeden ,
en verzuimen daarbj niet , te wjzen op 't bericht 2) , dat reeds in
420
1) T. a. pl. , bl. 89.
2) slessager des sciences Alforkue.s de Belgique , 1850 , p. 42l , aangehaald
bij Schotel , Geschiedenis der f/etferï/lier.s , I , b1. 49.
430 DE KAMERS ONAFHANKELIJK VAN DE KERK.
de twaalfde eeuw in Vlaamsch-Nieuwpoort eene vrome confraterniteit
za1 hebben bestaan , pdont les membres s'exerçaient à faire
des rimes en l'honneur de la Sainte Vierge.'' ''
Onder de vleugelen der Kerk opgewassen maakten deze gezelschappen
zich echter van lieverlede meer en meer vrj daarvan.
Ofschoon
geesteljke confrerie bleven vormen ,
wereldljk element meer op den voorgrond , vooral toen de poëten
meer aandeel aan de werkzaamheden begonnen te nemen. Yan
daar waar de Hervorming Ze, er zich niet
tevens eene
tegen verzette ,
kwam toch het
toen af kon menzeggen , dat de eigenljke Kamers van Rhetorica
gevestigd waren , al verloochenden zj in hare werken nooit geheel
hare afkomst.
Intusschen k0u het niet anders , of de geest des tjds moest zich
ook binnen de Kamerwanden doen gelden ; en schoon ook de uiterljke
vorm aan het verledene bleef herinneren , onderging de geest
van lieverlede eene volkomen verandering.
De geesteljke broederschappen , uit den boezem der Katholieke
Kerk voortgekomen en geheel in haren geest werkende , zjn nog
geheel de tooneelspelers der middeleeuwen. Tot stichting der gemeente
legden zj zich hoofdzakeljk toe op het vertoonen van
geesteljke drama's , eigenljke mysterie-stukken. De Rederjkers
verlaten het gebied der kerkelijke overlevering , en komen zelfs
weldra in botsing met de leer der Kerk. Bj de vertooning hunner
verstandeljke zinne-spelen is hei hun meer nog om leering en
ontwikkeling hunner tjdgenooten te doen dan om hunne bloote
stichting. En het spreekt vanzelf , dat bj die critische richting ,
enkel vertooning geen hoofdzaak kon bljven , maar dat de bearbeiding
der tooneelstof meer en meer op den voorgrond moest
treden. Z0o worden hunne Kamers langzamerhand de bakermat
der poëzie van een nieuw glansrjk tjdperk onzer geschiedenis.
De oudste Belgische Kamer schjnt de Alpha :3: omega van
Iperen geweest te zjn. Dan volgen in Brabant de Violieren van
A ntwerpen , in 1400 opgericht, en het Boek te Brussel , in 1401.
In Vlaanderen bezat Kortrjk reeds eene Kamer in 1427 en Brugge
in 1428.
In Noord-Nederland houdt men de Middelburgsche Kamer voor
de oudste : zj bestond al in 1430. Dan volgen die van Vlaardingen
, in 1433 , Gouda in 1437 en Delft in 1487. In Amsterdam
schjnt reeds in
bekende , met de
ingericht. Haarlem
BLOEI DER KAAIERS.
1496 eene Kamer bestaan te hebben ; maar de
zinspreuk : b% liefde bloeyende , werd eerst in 1517
had er eene in 1503 , Utrecht eerst in 1577.
431
In korten tjd groeide het aantal dier Kamers in zoodanige mate
aan , dat er in de eerste helft van de zeventiende eeuw nog meer
dan tweehonderd bekend waren , vooral in Zuid-Nederland , waar
ter naulernood een aanzienljk dorp gevonden werd , dat er niet
meê gezegend was 1). Alleen in de W aalsche gewesten tierden zj
niet zoo welig , ofschoon Doornik , Douai en Atrecht al vroeg zoodanige
De
instellingen bezaten : de laatste stad reeds vöör 1431.
staatkundige gebeurtenissen der veelbewogen zestiende eeuw
hadden reeds grooten invloed op uitbreiding en bloei der Kamers
gehad. Alva's bloedraad bracht , vooral in België , de meesten tot
zwjgen ; en eerst na het sluiten van het Bestand in 1609 kwamen
zj er weer eenigszins boven op , ofschoon zj haar vroegeren luister
niet terugkregen. Sedert het begin der achttiende eeuw gingen zj
raeer en meer achteruit.
Voor Holland daarentegen had de strjd tegen Spanje gunstige
gevolgen. Na de overgave van Antwerpen aan Parma (1585)
vestigden een aantal Belgen t die , hun vaderland ontweken , geruimen
tjd in den vreemde gezworven hadden , zich metterwoon
in Noord-Nederland , daar de vrjheid in het Zuiden voor goed
geknakt scheen. Daaronder waren veel geleerden , letterkundigen ,
kunstenaars en waardoor de bloei Rederjkers , der Hollandsche
Kaoers op eens zeer toenam. Maar in het Noorden bestond toen
en bestaatnog liefhebberj voor optochten
en openbare vertooningen , die het Zuiden kenmerkt ; en voor een
deel is het zeker daaraan t0e te schrjven , dat de Kamers hier
nooit dien trap van luister hebben bereikt , waarop België zich
beroemen kon ; en dat zj ook veel spoediger te niet liepen dan
in veel mindere mate die
daar. Op het platteland hielden ze zich hier het langst staande ,
omdat de herbergiers , die er het best bj voeren , ze aanmoedigden
door de onkosten bj hare prjskampen te dragen. Maar de laagte
1) Eene opgave der Kamers , die hier te lande bestonden , vindt men in
Dr. Schotelfs Geschiedenî's der Rederûkers in Nederland . I D. , blz. 56 vlgg.
Zoo ook 11 D. , bl. 227 vlgg.
BLOEI DER KAMERS.
der ontwikkeling dezer latere Kameristen en- de hoogte hunner
uitspattingen deden hen eindeljk reeds in den aanvang der achttiende
eeuw geheel ten va1 neigen , terwjl zj in België tot de
eerste jaren onzer eeuw haar leven voortsleepten.
De bloei der Kamers was voor een deel het
bescherming van Vorsten en Grooten ,
rechten begiftigden , maar soms tot haar lidmaatschap toetraden.
Filips de Schoone schonk het blazoen aan de Gentsche Kamer
gevolg van de
die ze niet alleen met voorde
Balsem : waarvan hj lid was , geljk
bloeyende het hare van Keizer Karel V
Brabant , de stichter der Leuvensche
de Brusselsche Kamer het fpélr' : en Willem van Oranje achtte het
niet beneden zjne waardigheid hoofdbestuurder Of beschermheer
de Amsterdamsche In liefde
ontving. Hertog Jan van
Hoogeschool , was lid van
(Prins) van deAntwerpsche Violieren te zjn.
Aan het hoofd dierzelfde Kamer vinden
den Heer van Berchem t dan weer (1561)
Schets , Heer van Rumst , en Anthoni Van Stralen , Heer van
Merxem , Burgemeester der stad.
Evenzoo is het bekend , dat in 1581 vjf Burgemeesters en acht
Schepenen lid waren van de K amer bt liefde bloeyende J. en in
de registers van die van Geraertsbergen vindt men de namen van
wj nu eens
den Schepen
(1510)
Melchior
Montmorency , de Gavre , Schoorisse , Bouchaute , Hoorne , Lannoy ,
Halewjn , Borluut , enz. , die waarschjnljk door aEaten en andere
geesteljke voorrechten t aan de vereeniging geschonken , waren
gelokt , maar haar daarom niet minder luister bjzetten.
De Kamers kenmerkten zich door hare eigenaardige
inrichting. Ze werden onderscheiden in rl.je en onvrje.De laatsten
waren vereenigingen op eigen gezag , zonder eenige erkenning of
goedkeuring ) van wien o0k , tot stand gebracht. De vrje Kamers
daarentegen waren door de Overheid en hare evenknieën erkend.
W j bezitten nog enkele octrooibrieven aan Kamers verleend ,
waarbj tevens hare statuten of reglementen worden vastgesteld 1).
natuurljk
432
1) Zoo moesten de Fonteinisten van Gent, volgens den brief van Schepenen
en Raad der stad van 9 December 1448 , alle zondagen te zeven uur de mis
hooren in eene bijzonderc daartoe aangewezen kapel der St. Nikolaaskerk. Zij
betaalden een intree-geld en eene wekelijksche bijdrage. Het eerste bedroeg
zestien grooten , de andere zes mijten , en minstens twee schellingen rldoodBLAZOENEN.
Betrekkeljk de uiterljke inrichting is het bekend , dat de Rederjkers
gewoonljk vergaderden op eene door het stedeljk bestuur
aangewezen skamer'', waar dan gedurende de bjeenkomst het
wapen der vbreeniging uithing. Elke Kamer had nameljk een
eigen blazoen , waaraan zj haar naam ontleende , en onderscheidde
zich door eene spreuk of een devies.
433
geld.'' Voorts waren zij aan zekere boeten onderworpen , b-v. bij niet verschijnen
of het verstoren der orde op de vergaderingen , ook wanneer de
een den ander ergerlijke woorden toevoegde , oî als iemand kwaad van vrouwen
sprak. - Bijzondere artikelen regelden naam , blazoen , devies en bestuur der
vereeniging; anderen de eigenlijke werkzaamheden van de gildebroeders. Over
beide punten spreken wij later. - Eindelijk hadden de leden een onderscheidingsteeken.
Zij waren gehouden om de twee jaar een l,caproen'' te laten
maken met het devies der Kamer en van de kleur door de bestuurders aan
te wijzen. De leden der Gentsche souvereine Kamer de Balsem droegen de
bloeme der Balsemen op die rechter scoudre ende rechter burst.f' Die
artikelen beloofde men bij zijne aanvaarding van het lidmaatschap lyby trouwen
ende eerenf' na te komen. (Zie het stuk bij Blommaert , Geschiedenis der Rhetorykkamer
de Fonteine te Gent , bl. 98 v1g.).
In de statuten der Kamer van Veere, in 1530 door Adolf van Bourgondië ,
den Heer der plaats , herzien , komen hoofdzakelijk dezelfde bepalingen voor;
maaz- d aarin wordt in veel meer bijzonderheden getreden. Ik vestig de aaendacht
op twee daarvan. Met betrekking tot de aanneming van een nieuw lid
heet het : g:zoe wien belieft int voorseide broederschap te comene , die sal den
prince ofte dekens bidden , oft doen bidden , omme int geselschap te mogen
worden ontfangen ; ende dan sal die prince oft dekens vragen den medebroeders
daer present sijnde , oft den versoeker bequaem is om ontfangen te mogen
worden. Indien sij hem ontfangen willen zoo sa1 men hem de Carte lesen ,
op dat wete waer voor hij hem wachten sal. Oik moet hij belooven ende
zweeren op 't tanneel , te houden de puncten ende articulen hierna volgende.''
Opmerkelijk is het ook nog, dat de leden verdeeld werden in werkende en
niet werkende : de eersten heetten llde gezworen , dat zijn die nut zijn om
spelen-'' Zij betaalden slechts de helft der geldelijke bijdrage van hen , die
nyet nut om spelen'' waren. De eersten waren ook vrij van alle schutterlijke
lasten. Zie den brief achter Kops' Schets eener Geschtkdenis der Redergkeren ,
in het tweede deel der 40 werken van de Leidsche Maatschappij van Letterkunde
, bl. 33l vlgg.
Ik wijs ook nog op het octrooi en de statuten van de Kamer van Hoogstraten
, van l 534 , in het Belg. M useum , V.II , 377 , van de Gentsche Kamer
M aria t* eeren , van 1478 , Belg. M us., I , 434 vlgg. enz. - Niet alleen te
Veere , maar vrij algemeen , werd een jaarlijksche maaltijd gehouden.
Jolcltsrol'r , Ned. Letterk. ividdeleeuwen. If , 4e druk. 28
INRICHTING DER KAMERS.
llet blazoen , ook tanneel of kamer-merk geheeten , wàs een ruitvormig
wapenschild , waarop eene symbolische voorstelling afgebeeld
was : terwjl gewoonljk in den bovenhoek , hetzj van het
schild , hetzj van de ljst , die het omgaf , het wapen van deB Souverein
prjkte en in de andere hoeken de wapens der plaats , waar
men t'huis behoorde , en dat van den Prins der Kamer. Va'n het
schilderen dezer blazoenen werd veel werk gemaakt , en op de
feesten werden regelmatig prjzen voor het best geschilderde uitgeloofd
1).
De Kamers werden bestuurd door Hoofdlieden en Dekens: boven
den hoofdman stond eene soort vanbeschermheer of eere-voorzitter ,
die enkele malen den titel van Keizer , meestal dien van Prikîs
voerde. De ziel van de Kamer was de Faotor , die gewoonljk
namens haar in rjm het woord voerde , voorts meer dan eetlig
ander de hand had in hare tooneelstukken en vertooningen , en aa'l
wien de rolverdeeling was opgedragen.
Tot het personeel behoorden verder de Nar en de K'naap of Bode ,
die onder anderen ook de Kamers in andere steden Of gewesten
tot de bjwoning van feesten ging uitnoodigen.
434
1)
HeiligeEen paar
Geest voerde in haar schild een hart, waarin zich eene duif bevond,
voorbeelden van zulke blazoenen. De Brugsche Kamer de
omgeven van wolken en rondom verlicht door een stralenkrans , met de spreuk :
Mljn werck es hemelic. - De oudste ltamer van Iperen had in haar blazoen
eene vrouw geschilderd , voorstellende Rhetorica : daarboven de symbolische
voorstelling der Drieëenheid ,
het al door een stralenkrans
(de geest) blaast waar hij
Vader, houdende het boek met de zeven zegelen en het Lam op zijne knieën ,
waaronder een banderol met de letters A & fl ,
omgeven , met de spreuk : spirat u/?ï 'vult , d. i.
wil. De Brusselsche Kamer het Boeck : God den
omgeven door Apostelen en Profeten , zingende : jsHeilig , heilig'' enz. met het
devies : 0nt beters wille. De beroemde Amsterdamsche ltamer De Eglentier :
Christus , uitgestrekt op een eglentier , groeiende in den vorm van een kruishout
; met het randschrift , ontleend aan Psalm 1 : :?A1s een boom aan de
waterbeken zo zijn ook de vroomen geleken'', en de spreuk ; ln liefde bloeyende.
Soms bevat het blazoen een wezenlijken rebus. De Kamer van de Barbaristen
te ltortrijk voerde Ste. Barbara , houdende in den linkerarm een toren en in
den rechterarm een korenhalm. Daaromheen ziet men boven aan : God den
Vader , in den linkerhoek een voet , in den rechter eene veêl (viool) ,
onder twee zotshoofden ; en uit dat alles moest men de spreuk lezen : God
daarvoedt
reel zotten.
DE SOUVEREINE KAMER.
Over de wjze, waarop de Kamers elkander onderling erkenden ,
weten wj niet veel ; alleen dit t dat men : om in het bondgenootschap
opgenomen te worden , behalve den erkenningsbrief van de
Overheid , ook n0g een doopbrief moest kunnen aanwjzen van de
Hoofdkamer van het gewest. De doop bestond waarschjnljk in het
toe- of erkennen van spreuk en blazoen van het nieuwe gilde. A1s
zulke Hoofdkamers komen voor : de Fonteine te Gent t de Alpha
en omega van Yperen , H. Geest van Brugge , terwjl de Goudsbloem
van St. Nikolaas zich hoofdkamer van het Land van W aas noemde.
In Holland daarentegen schjnt de doop in eene samenkomst van
verschillende Kamers te zjn toegediend , zonder dat daar van eene
Hoofdkamer gewaagd wordt.
Men heeft al vroeg eenheid in de Kamers willen brengen door
een gecentraliseerd bestuur.
de goede afectie ende ghenegentheid , die hy X dragende was totte
Filips de Schoone , bekend wegens
weerdigher const van der Rethorjcke ,'' achtte dit in het belang
der zaak ; en hij riep daarom , bj open brief van 20 Maart 1493 ,
afgevaardigden van alle Kameren pvander dietscher tonghen'' uit
Brabant en Vlaanderen t tegen den 1en Mei te Mechelen bjeen t
om met gemeen overleg daarin te voorzien.
Daar werd toen , na afloop der tooneelvertooningen , eene poverste
ende souvereyne Camere'' ingesteld , onder den naam van Jezus
metter lltzlqs:pz bloeme , aan wier hoofd de Hertog zjn Kapelaan
Pieter Aelturs plaatste , met den titel van pprince souvereyn
vander voorseider Rethorijcke-''
Xvolle macht omme binnen allen
rene ende makene nieuwe cameren : broederscepen ofte gheselscepen
van Rethorjcken.'' Aan alle Kamers werd tevens verboden rvan
nu voortan eenighe nieuwicheyt te ordonneren noch up te stellen ,
anders dan by ordonnancien deser onser hoofdcameren.''
't Schjnt , dat deze Kamer , die van den beginne af aan te
Gent gevestigd
later werd haar
was , eerst in 1503 tot stand kwam. Twee jaar
reglement vernieuwd en uitgebreid ; in 1507 en
nog nader in 1511 werd zj door Maximiliaan bevestigd en hare
rechtsmacht ook over Holland en Zeeland van toepassing verklaard.
Zj vond echter veel tegenkanting : vooral van de oude Hoofdkamers
, in de eerste plaats van de Fonteine te Gent ; vandaar ,
dat het in 1512 nogm aals noodig werd geacht haar een nieuw
28*
Hj verleende hem als zoodanig
landen ende steden te ordonne-
435
PLAKKATEN TEGEN DE REDERIJKERS.
octrooi te verleenen t behelzende de bevestiging van de instelling
en wjziging harer statuten 1). Die tegenkanting had waarschjnljk
haar grond deels in het verzet tegen den Bourgondischen centralisatiegeest
; maar zeker , en misschien voornameljk o0k daarin t
dat men de nieuwe instelling beschouwde als een middel om de
Kamers , die al een meer wereldsch karakter hadden aangenomen ,
weder geheel in het kerkeljk gareel te spannen 2).
Aan deze Souvereine Kamer was dan o0k geen lang leven
beschoren. In 1577begroette zj den Prins van i Oranje nog q maar
dit was o0k het laatste teeken van leven , dat van haar uitging.
Trouwens , terzelfder tjd neigden de Rederjkers zelf ten val.
Hadden de Kamers zich in het eerste tjdperk van haar bestaan
verheugd in bescherming van Vorst en Overheid , zj moesten die
welhaast derven niet alleen , maar door allerlei plakkaten werden
zj bemoeieljkt. De aanleiding daartoe was het verzet der Rederjkers
, vooral op kerkeljk gebied , en de verspreiding van revolutionaire
denkbeelden , waaraan zj zich , geljk wj weldra zien
zullen , schuldig maakten.
In het begin van 1560 (n. st.) werd reeds een plakkaat afgekondigd
, waarbj verboden werden alle esbattementen , kamerspelen
, liedjes ) die zaken inhielden pofenderende directeliek oft
indirectelick de catholjcke religie ofte geestelicke persoonen ,''
terwjl de zinnespelen en stomme vertooningen onder censuur
werden gesteld der geesteljke overheid. Soortgeljk plakkaat werd
wederom in 1561 gegeven q maar zonder het beoogde gevolg.
In 1593 poogde men in Vlaanderen weer verlof te krjgen
Xomme anderwaerf up te stellene de cameren , vergaderinghen
ende exercitien van de Rhetorique 5'' maar de Raad van Vlaanderen
, in aanmerking nemende pde groote abuusen t desordren ,
inconvenienten ende schandalen , die hier voormaels daer duere
zjn ghesciet t'' gelastte de hand streng aan de bestaande verbodsbepalingen
te houden. In 1597 werd het koninkljk plakkaat van
1560 hernieuwd. Door dat alles , vooral door de jzeren hand van
Alva , werd in het Zuiden de instelling der Rederjkers geknakt.
436
1) Al de stukken , tot de instelling dezer Souvereine Kamer betrekkelijk,
vindt men in het Hs. van Glrard , II, 145- 201 .
2) Men zie daarover Mrybrands , Opmerkingen enz., b1. 93 vlgg.
PLAKKATEN TEGEN DE REDERIJKERS. 437
00k in Holland bemoeide zich in 1564 de Kerkvergadering van
Haarlem met de zaak , en in 1583 was de Prins van Oranje
genoodzaakt , om de opspraak , die zj verwekten , alle openbare
spelen en battementen in Zeeland te verbieden , zooals ook in
1587 in Den Haag plaats had. De besluiten : door de Staten van
Holland in 1594 en 1595 tegen de vertooningen der Rederjkers
genomen , waren waarschjnljk het gevolg van de uitspattingen ,
die zj zich veroorloofden , en die aanleiding gaven tot het
woord : Rederqkers , kannekjkers. Vooral was dit ten
lande het geval , waarom dan ook het Hof van Holland
noopt vond in 1606 te W assenaar , Monster , Naaldwjk en dergespreekplatten
zich geljke
plaatsen , de spelen en openbare vertooningen geheel te
verbieden. Dit schjnt het kwaad niet te hebben uitgeroeid , want
in 1609 nam hetzelfde college geljk besluit , omdat rde spelen
der Rederjkeren meestal strekkende waren ter verkorting en schimp
van Gods W oord , de Religie en de Regeering van den Lande.''
Tjdens het Bestand en onder het bestuur der Aartshertogen
look de kwjnende instelling in België nog weer wat op , maar
bracht het toch niet verder dan een zwak , slepend leven. In
Noord-Nederland ging zj te midden van de kerkeljke twisten van
1618 grootendeels te niet.
111.
LANDJUW EELEN EN HAGESPELEN.
bepaalden zich niet tot het geven van vervan
tooneelstukken tooningen en het spelen in de stad hunner
inwoning : niet zelden brachten zj bezoeken aan kunstbroeders in
naburige gemeenten. Dit had altjd met zekere plechtigheid plaats ,
en van dergeljke feesteljke bezoeken wordt llog al vaak in de oude
stadsrekeningen gewaagd onder den naam van pintreyen ,'' omdat de
Magistraat de bezoekers gewoonljk met een geschenk van wjn
vereerde. Zoo zien wj, om met een enkel voorbeeld te volstaan ,
in 1528 op Sacramentsdag de Rederjkerskamor van Douai te
Audenaarde , waar zj een esbattement in het Fransch vertoonde ,
dat door de vele hooge personages , die daarbj tegenwoordig waren ,
zeer werd toegejuicht 1).
Maar die intreyen op kleine schaal werden weldra in de schaduw
gesteld door de zoogenaamde landjuweelen of groote Rederjkersprjskampen.
Het denkbeeld zoowel a1s den naam ontleende men
aan de groote schuttersfeesten 1) , die de Rederjkers aanvankeljk
De kamerbroeders
19 Belf). ikluseum , V1I , b1. 31 .
S) Ziehier. hoe Van Meteren
het eerste boek zijner Ilistorie ..
1,In de Nederlanden is van ouder herkomen een loflklijck gebruyck , dat in
elcke stadt, vrijheden ofte groote dorpen , eenige Gilden (dat zijn broederschappen)
opgerecht zijn gheweest , die haer op sekere dagen oeflknden in
wapenen als schutters , met den voet-boge , met den hant-boge , ende schermers
met alle manieren van wapenen : ende in onse vaders tijden zijn oock bussenschutters
opgherecht. Dese dienden niet alleene tot beschuttinge ende defensie
van haer stadt , maer oock tot garde ende lijfbewaringhe vande Princen ende
Lantsheeren . Also dese broederschappen oft gilden tot oeflkninghe der
wapenen dienden tot 's lants ende Princen versekertheyt; so waeren dtter ooc
diergelycke gilden ofte broederschappen , daer inne den geest ende sinnen
beide instellingen beschrijft op het eind van
SCHUTTERSFEZSTEN. 439
hielpen opluisteren.
zekeren graad van
Neerland's bodem
Toen evenwel de Kamers van Rhetorica ean
ontwikkeling verkregen hadden en zich over
begonnen uit te breiden , bleven zj
in den nasleep der schuttersgilden , maar vierden op hun voorbeeld
eigen letterfeesten , op soortgeljke leest geschoeid.
Die feesten , waarbj vaak een groot aantal Kamers verschenen,
niet langer
geoefent werden , in geleertheyt , konstige
ofte Rethorijcke , dat is soo veel te seggen als Redenrijcke , waer onder men
altijt vont sulcke als den Lantsheere ende gemeente met eerlicke speelen , als
tragedien , comedien ofte esbastementen , baladen , liedekens ende refereynen
konden den geest ende sinnen verheugen ende verquicken Dese lieten
haer gebruycken in alle blyde inkomsten der Lantsheeren te congratuleren , te
willekomen , ende met alle triumphe vercieren. Maer in tyden van oorlogen
ende ordinaerlick , hadden sy haer private oefeninghe op llaer Kamers . .
ende maniel'lijcke welsprekentheyt
@
In tyden van payse werden onder de steden van dese gilden prijsen opgestelt
van kleynen weerde , om maticheyt te toonen , daertoe sy de gilden van
haerder ghebueren steden nooden , om met haer die prijsen met beste schieten ,
ofte in ander wapenen te oefenen , te gewinnen. Die stadt , die dat gewon,
was gellouden ter gelegener tijdt die weder op te stellen , ende llen ghebueren
te nooden ofte bidden. Dese brachten gemeynlick de ander gilden van Rethorisijnen
mede , ende also vergaderden de gilden , steden, ende ghemeynten ,
in alle deucht ende eerbaerheyt , in grooter triumphe ende kostelijckheydt ,
dickmaels te vele , ende was een onderhout van alle eenicbeyt , vriendelijckheyt
, vrientschappen , ende oeflkninghe van deucht ende eerbaerheyt.''
Ten einde eenig denkbeeld van die sclzuttersfeesten te geven en nader te
doen uitkomen , dat zij werkelijk- aan de ltedel-il'kers-bil'eenkomsten ten voorbeeld
strekten , geef ik hier een tzittreksel uit eene kroniek der vijftiende
eeuw , waarin zoodanig volksfeest bescllreven wordt. lk ontleen het aan een
artikel van den heer Van der Meerseh in het Belg. A uscuzn , V1, bl. 380.
1,Int jaer 1408 , den achtsten in Julio , do was deerste incommen vander
scutterie van Audenaerde van den voetboghe ; dwelc een: de meeste ende
scoenste scutterie (d. i. hier schuttersjeest? was , met al datter toe behoorde
van batementene , van te vierne in alle lleirbeerghen , van scoenen spelen te
spelene , die daer te voren hadde gheweest in 60 jaren , alzo die goede lieden
zeiden , die daer ter scutterie commen waren om te schietene , ende oec om
te ziene den staet ende die ordonnancie van der stede van Audenaerde ,
ende van den steden , die daer commen waren om naar prijs te schietene.
Zij zeiden dat zij noyt rijckelicker spel van den voetboghe en zagen , noch zo
wel gheordinert, elc up tzijne. Avant alle die poerters van der stede ende
die Jvet ende die Ghezwoernen van Pttmele , ende andere rijcke lieden waren
alleleens ghecleet , met keel'ls (dat zijn lange overrokken , tuniekenj , deen
zijde groene ende dandere zijde wit ; ende alle met caproenen. Ende die
440 LANDJUWEELEN.
niet alleen uit naburige steden , maar soms zelfs uit afgelegen
gewesten , droegen den naam van Landjuweelen; en , geljk wj
rceds zeiden , ook die naam was van de schuttersfeesten overgenomen
1).
Het woord had oorspronkeljk eene andere beteekenis. De kostbare
prjzen , die werden uitgeloofd : noemde men juweelen : welke
uitdrukking vroeger in veel ruimer zin werd opgevat dan thans t).
In Audenaarde b.v. werden in 1413 door Schepenen zekere kostbare
prjzen uitgeloofd , na welker vermelding de stadsrekening ,
waaraan dit feit ontleend wordt 3) t zegt : pwelcke juweelen ghegheven
waren den ghesellen die tscoenste ende beste spel maecten
ter eeren van den Heleghen Sacramente.'' En omtrent het jaar
1426 leest men in hetzelfde stuk 4) , dat de gezellen van Aude-
Overdeken van St. Joris gulde , ende die
twaalf scutters die scoten in der name
ghecleet; ende alle die poerters ende alle dandre lieden vander stede , die yet
rijcke waren , die hadden caproenen groene ende wit. Ende den grave Jan
van Vlaenderen , Hertoghe van Bourgonie , ende mijn geduchte Vrauwe ,
zijn wijf , waren beide ter scutterie. Ende den grave Jan scoet metter stede
van Audenaerde , ende noch menich edelman , die in die gulde van St. Joris
te Atldenaerde was. Ende den grave Jan moeste selve zijnen boghe draghen
op zijnen hals , ende Jan Jacops die spien hem zijnen boghe.
Den uppersten prijs waren twee selverin cannen , weert !, zijnde 18 ponden
groot vlaemsch. Den tweetsten , twee selverin potten , weert zijnde 14 ponden
groot ; den derden , twee selverin vierendeelen (d. z. kleine kannen) , weert
zijnde 10 ponden groot ; ende den vierden , twee selverin verdecte coppen ,
weert zijnde 6 ponden groot.
11Ende daer waren 44 steden ter scutterien ; ende daer scoeter twee sdaechs.
Ende die van Gent wonnen den uppersten prijs ;ende van Alaubeuge,in lTenegouBre
,
den vierden. Ende dese scutterie
den anderen ; ende die van Brugghe den derden ; ende die van A .
gheduerde 24 dttghen; ende zijschiet ende
vel- ghinc met prise ende met g-roeter eeren.''
1) In een handschrift : Fcn de dnfkkuk'fq/en der stadt Zkàr heet het LBelg.
iHus. , V11I , b1. 2 04) :
11In ft jaer 1466 wiert tot Lier gehouden een groot loFelijck lantqjuweel van
schietspelen van den edelen voetbogen'' enz.
:) .luweel was eigenlijk al wat kostbaar is of waar mcn grooten prijs op
stelt ; zie het glossarium van Der Jffnne?ifooy?. Kiliaen vertaalt het s,l:tes preciosa,
chara, et gaudio aëciens. Res sive supellex pretiosa elegansque.''
') Belg. Jfuyeu)n , VI , bl. 383. A) Aldaar , bl. 385.
gezwoernen vander gulde ,ende die
vander stede , die waren oec alleleens
LANDJUW EELEN. -- HAAGSPELEX.
naarde te Dainkerke swonnen twee .j'?,f?4?:éî6p,, die zy der stede
Presenteerden-''
Landjuweel
(w'l4ùîïc:) werd uitgeloofd ,
Terwjl de groote feesten allengs , naar den uitgeloofden prjs ,
den naam van Landjuweelen kregen , wordt ook n0g gewaagd van
eene andere soort van bjeenkomsten , waaraan de naam van Haa'gprjs
, die omciëel van overheidswege
of opgehangen , zooals men toen zeide 1).
was dan de
hebben , dat , terwjl op
en kleine steden werden
de eersten
toegelaten , op
rrgheden en dorpen niet waren uitgesloten.
Toen in 't begin van Augustus 1561 hetwjdberoemde Landjuweel
men er terstond een tweede feest aan
te Antwerpen - waarover nader - gehouden werd , voegde
toe , drie weken na den
aanvang van het eerste te vieren , waaraan in de eerste plaats
zou worden deelgenomen door de stedeljke Kamers , die niet op
't LandjItweel hadden kunnen verschjnen , maar tevens ook door
die der landeljke gemeenten.
De uitnoodigings-àlcrf leert ons , dat het eene nieuwigheid was ,
hier voor de eerste maal in toepassing gebracht. 't Schjnt , dat ,
terwjl het gebruik wilde , dat de overwinnaar op het Landjuweel
op zjne beurt binnen een bepaalden tjd ten zjnent een geljk
tusschen beide schjnt daarin bestaan te
alleen de Kamers uit de groote
de laatsten 0ok die der
spelen werd gegeven.
Het hoofdonderscheid
441
1) Dit
het reeds
blijkt uit eene oude rekening van de stad Lier, voorkomende in
aangehaalde hs. Fcn de Antiquiteiten enz. , Belg. llus., VI1I , 299 :
11Item geschonck-en der Rethorijck camere van de Prensen (van Leuven) ,
den 30 Augusti , doen sy llier quaem ter feest van dongeleevde, dry stoopen
rijnschen wijn. De stadt schonck tot (juweel datse op hinghen 2 7 stuyv. 6 grooten-''
Nog in l t 72 was dit woord in die beteekenis in zwang : immers in eene
beschrijving van een tocht door eene Kamer van Lier in dat jaar naar St.
Nikolaas gedaan , waar zij de overwinning behaald had , vertelt een der
broederen , dat toen zij bij den terugkeer verwelkomd werden door de autoriteiten
, zich in haar gevolg ook bevond een jrmaegdeken te peert zittende''
en rfn haer rechter hant droeg zy llet Landjuweel , den zilveren caflkpotf'
(aldaar b1. 323).
Ik vind dan ook in de Excellente Cronjjcke van Vlaenderen , betrekkelijk het
Rederijkersfeest te Antwerpen in 1496 , de uitdrukking gebezigd , dat daar
was gehouden dye grote ende schoone triumphe ende den lantprjs van
Eethorycke-''
442 HAAGSPELEN.
feest zou uitschrjven , z0o iets voor de Haagspelen niet verlichtend
P was 1).
W at nu de beteekenis van het woord aangaat , ik zou het vertalen
niet door landel'jk spel , maar door b'jzonder , niet oëciëel ,
of wel minder aanzienljk spel , naar analogie van andere soortgeljke
samenstellingen 2).
Toen de landjaweelen eenmaal in zwang gekomen waren ,
de werkzaamheden , daarmede in verband staande , de hoofdbezigheid
der Kamers uit ; en men legde er zich vooral op t0e , om
elkander bj plechtige intochten de loef af te steken , veel meer
dan om de Kunst te ontwikkelen.
maakten
Het is ongeloofeljk , hoe vele BD
dien aard over geheel Nederland
hoe prachtige feesten van
gevierd zjn , en door hoe vele
Kamers die werden bjgewoond. Yan sommige Landjuweelen zjn
de vertoonde stukken gedrukt , van anderen bestaan min of meer
uitvoerige beschrjvingen , de meesten worden slechts vermeld. Ik
heb van 1431 tot 1620 er niet m inder dan 65 opgeteekend. M en
zal d, cjfer niet gering achten , vooral wanneer men zich herinnert ,
hoe dikwerf de staatkundige toestand aan zulke volksfeesten een
spaak in 't wiel kwam steken ; en toch ben ik zeker , dat vele
1) Ik deel hier het
gave der handelingen
11Aengaende den
observatien ende
bericht$1totten goetwillighen leser'' mede , dat de uitvan
het Antwerpsche haagspel voorafgaat :
haechspelen , es te weten dat die van andere natuere ,
ordonnancien zijn dan de Landt Juweelen , niet houdende
eenighen zekeren tijd van weder op te hanghen , etc. Dan wort sulcx ghemeynlijk
gebruyct in alle heerlijcke triumphen zoo wel in Rhetorijcke als
schietspelen van importancie , betreflknde de groote steden ende solemnele
feesten , om door zulckx hunnen triumph te besluyten met een nieu recreatie
van minder costen , maer niet altijt van minder conste ofte gheneuchte, ghelijck
hier genoech bltickt, oock en is niemant tot zulcx ghehouden te comen
dan dient vuyt jonsten belieft, ende moghen sodanighe haechspelen also wel
op de dorpen ende Vrijheden , a1s in de Steden ghehouden worden , ja dat
meer is ,op alle plaetsen daer besworen gulden ven Rhetorijcke , Bussen,
ende Boghen zijn, gheene vuytghesteken , opdat alle Liefhebbers der voornoemder
consten jonstich zouden mogen vergaderen ende bij malcanderen
comen zonder zodanighe excessive costen, triumphen van incomen , vieringhen
ende dierghelijck tot groote beswaringhe te doene.''
2) Kiliaen vertaalt haegh-spel door l,ludi pagani, non publice aut communes ,
non celebres''; dergelijke verklaring geeft hij ook van haegh-schole , AccJ/t-fcw.
GROOT AANTAL LANDJUAVEELEN. 443
niet te mjner kennisse
met bjvoeging van het
daarop verseheen 1).
Er was dus veel
zj n gekomen. lk geef ze in de noot op,
aantal Kamers, dat: voor zoover bekend,
beweging : ja , de Kamers lieten zooveel van
zich hooren , dat men wel met zekeren schrjver 2) kan zeggen ,
dat men bjna niet anders en hoorde spreken , als van cartellen X
en brieven , die het een of het ander konstgenootschap zond in
verscheyde steden , dorpen of vlekken , of daarvan ontfng , elkander
noodigende om op hare spelen te komen , de prjzen te
winnen , de vriendschap te vermeerderen , de konsten te varbeteren ,
en alle herten op te wekken tot z0o eerljke tjdkortingen.''
Al zeer vroeg werden deze feesten gevierd met dergeljken
grooten luister , als alleen mogeljk was in een land zoo welvarend
als Nederland onder de Bourgondiërs. Het oudste : waaromtrent
ons eenige bjzonderheden bekend zjn , was het Landjuweel: dat
in Mei 1496 te Antwerpen gevierd werd. Naar alle kanten waren
boden uitgezonden om de Kamers uit te noodigen naar de rjke
prjzen te komen dingen. Acht-en-twintig Kamers , uit Vlaanderen t
Brabant , Zeeland en zelfs uit Holland , gaven aan de roepstem
1) 1431 Brugge, 1432 Gent, 1442 Sluis, 1452Kortrijk , 1458 Mechelen ,
1460 Kortrijk , 1462 Audenaarde , 1464 Dendermonde ,1466 Lier , 1480 Veurne ,
1483 Hu1st , 1488 Lier , 1490 Diest, l49 l Brussel , 1492Lier (?) , 1 493 Brussel
en Mechelen , 1496 Dendermonde , Gent en Antwerpen (28 K.) , 1498 Mechelen,
1499 Audenaarde Lrejèrein-/eest) , l 502 Antwerpen Lrejkrein-/eest) , 1504 Leuven
(re/erein-feestt , l 507 Reimerswaal , 1510 Herenthals , l 51 2 Kortrijk , l 5l4
Mechelen (1 5 K.) , l 5 18 Leuven , l 52 l Nickerspoele en Diest (8 K .) , l 530
Gent , 1532 Blmssel (l4 K .) , 1533 Doornik , l 535 Mechelen , Honschoten en
Gent , 1539 Gent (l9 K.) , 1 540 Audenaarde , 1541 Diest (l0 K.) , 1545 Gerartsberge
, l 55l Brussel , l 560 Vilvoorde (Ilaagspel) , l 56 1' Rotterdam , Antwerpen
(1 4 K.) en Brussel , l 562 Brussel Ltejèreln-jkestt , 1563 Brussel en Lier Lrejèreinfeestt
, l 564 Audenaarde (9 K.) , l 566 Brussel LHaagspelt , 1566 Brussel ,
1571 Brugge (?) , 1581 Delft (l0 K.) , l 596 Leiden , l 600 Ninove (40 K.) ,
1601 Brussel, 1603 Schiedam (7 K .) , l 606 Haarlem (l2 K.) , 1610 Antwerpen ,
l 6l3 Haarlem en Amsterdam (l2 K .) , 16 15 den Bosch , l 61 6 Vlaardingen
(1 3 K.) , 1620 Mechelen (28 K.).
Het feest van Mechelen was het laatste aanzienlijke Landjuweel , dat gegeven
werd. Later komen ernOg enkele voor, b-v. l 7 7 7 St. Nikolaas , l 782 Poperinge ,
maar lrde tijd huns vroegren bloeis was heen !''
2) Histortk , regels en bemerkingen k&'e,gen.s de Akderduytscbe At/?ncon-sf , Antwerpen
l 7 73 , aangehaald Belg. J.fttseu??z , 1, bl. 143.
444 LUISTER DER FEESTEN.
gehoor. Uit Vlaanderen
drie van Gent , maar
dezer Kamers deden
kwamen e1f maatschappjen , waaronder
geene enkele uit Brugge. Twee-en-twintig
haar sintreye'' te lande op denzelfden dag :
zes vierden die intrede een dag daarna te water , te weten de Fp>-
teine van Gent , benevens die van Bergen-op-zoom , Reimerswaal ,
Sluis , Oostende en Amsterdam ; min intreyen t''
Ezcellente O/lrpzlf/cà: 'van Vlaenderen , pbeide te watere ende te
lande grote ende onbegripelicken cost ende triumphe ghedaen was ,
so dattet met lettel redenen niet schryvelick en ware.'' Geen wonder
welcke zegt de
dan ook , dat de opsteller der kroniek ,
in die Rethorjcke , track van Brugghe
ende sach al diesser of ghebeurde'',
grote ende schone triumphe ende den lantprjs van Rethorjcke t
daer of den upperprjs vanden spele van sinne waren drj sulveren
cannen , welcken upperprjs wonnen die ongheleerde van Liere.''
die pals ghenouchte hebbende
daer omme te Antwerpen ,
getuigde : dat dit was rdye
De indrukwekkende pracht , door de Kamers bj dergeljke gelegenheden
ten toon gespreid , bestond vooral in het groot getal
rjk uitgedoste gildebroederen : die aan den optocht deelnamen.
Z0o leest men : dat op het Landjuweel te Herenthals in 1510 ,
de twee Antwerpsche Kamers de Violieren en de Goudblomme we1
met vierhonderd man optrokken , sende waeren seer costeljck.''
In 1514 verwierven de broeders van de Antwerpsche Violieren
den prjs van 't schoonste inkomen te Mechelen , sende hadden
wel ses hondert mannen alsoo te paerde ende te voet , ende hadden
al eenderley cleederen aen ende hoeyen'' 1).
Het prachtigste feest van dien aard , dat wellicht ooit gevierd
was het Landjuweel te Antwerpen , den werd , 3en Augustus 1561
begonnen.
XOp den gestelden dag werden de Kamers, onder het geluid
der klokken eu het geschal der klaroenen , door de Violieren
ingehaald. De stad vertoonde eene verbazende levendigheid : overal
waar de stoet voorbj trok , schenen de huizen liefhebbers en adel
om strjd t0t vreugde uit te noodigen ; elke woning was op het
bevalligst versierd , de straten wemelden van slingerend bloemfestoen
, en 't was ) alsof het juichend volk den triomfalen intrede
bi%jwoonde van den redder des vaderlands'' (Snellaert).
1; Hs. van G Jrard , 1, l 2 7.
LAxozuzvEEL vAx 1561. 445
Als merkwaardig tafereel
voerig bericht mede , dat
ran .sïzlzl: er van gegeven
niet ghesien en hebben ,
worden min doch meer oft
geweest ende alles met hen
des tjds ) deel ik in de noot het uitde
uitgever der toen vertoonde Spelen
heeft popdat die ghene die dese feeste
volcomeljck van als souden onderricht
zy teghenwoordich Tandwerpen hadden
ooghen ghesien'' 1).
1) llEerst ende al vore zijn die voorghenoemde Cameren van Retorijcke , soo
wel van buyten . als van binnen der stadt van Antwerpen , inghehaelt gheweest
vande Camere ende Guldebroeders vande Vlolleren , opsetters derselver feesten ,
vanden welcken Prince was Heer M elchior Schets , Schepen ende Heere van
Rumst, ende Hoofdman Heer Anthonis van Stralen , Ridder, Heere van
Merxem , ter selver tijt Borghemeester der voorzeide stadt ; ende waren 65
te peerde , alle seer rijckelijck ghecleet in violette rijtabbaerts , hoeyen ende
sluyers vanden selven , haer wambaisen , coussen ende leerskens wit, die
plumagien violet , root ende wit. Den sot seide : ::lck ben soo fray , ick en
kenne my selven niet.''
Inden eersten presenteerden hem die Goubloeme van Andtwerpen , 48 te
peerde, met roode mantels binnen groen , roode hoeyen , haer wambaysen .
coussen , cranssen ende plumagien wit ; eenen ghecierden speelwagen opt
antijcx met acht personagien. Den sot sat op een oubollich vreemt ghemaect
peert ende seyde : gylck en kenne my selven niet.''
(De cranssen omgaven den hoed, evenals de sluyers , weldra genoemd ; de
laatsten hingen waarschijnlijk met slippen naar beneden , in den trant der
latere lamfers).
tweeden den van Andtwerpen , 47 te peerde , met groene
wambaysen, coussen , plumagien ende cranssen wit : eenen speelwaghen
toegerust opt antijcx met vier pezsonagien. Den sot sat met twee
jonghe sottekens op eenen esel , segghende : lllck en salse niet verliesen.''
Ten derden de Vreuchdenbloeme van Berghen op den Zoome !, , 54 te peerde ,
met taneyte klicht bruine? casacken , roode hoeyen ende wambaysen , swerte
coussen , witte leerskens , die plumagien wit ende swert , die cranssen root
ende gheel; twee speelwaghenen opde maniere der antiquen met personages
daerop ; twelf waghens , die huyven overdect met taneyt laken , op elck twee
guldebroeders , houdende twee toortssen, achter uut elcken waghen staken twee
vierpannen. Den sot hadde een catte in de hand , segghende : rylck hebse vonden.''
11Ten vierden die Pione van Mechelen , 356 te peerde , ghecleet in rocken
van ;jn incarnaet stammet, (eene soort van zeer fljn lakenq gheboort met
gouden passement, roode hoeyen , wambaysen , coussen , plumagien gheel , die
cranssen gout, swerte leerskens ; seven welghecierde antijxe speelwaghens met
personagien, waeraf dleste punt so constich ende excellentelick ghemaect
ende toegerust was , datment onghepresen niet en behoort voorby te gaen ,
Ten
hoeyen , haer
Olùftack
446
Alen kan zich daaruit eenige voorstelling maken van de bonte
pracht , bj dergeljke gelegenheden tentoongespreid , ook al is er
geene opgave gedaan van het aantal edelen rdie haar in dese
l,-xxplt-wEEru vax 1561.
wesende een os , op sat, ende S. Jan Evangelist, met
sijnen arent benevens hem ; noch sesthien andere hubsche waghens , boven
viercant ghemaact , seer plasantelijck , elcx versiert met acht diveersse schoone
blasoenkens , overdect met root laken , ende guldebroeders daarop , houdende
een paer toortssen , ende twee vierpannen achter uutstekende. Den sot seyde :
Avaer kijct den sot ute mouwe-ff
Ten vijfden den Groeyenden Boom van Liere , l08 te !, peerde , in groene
roeken met wit geboort , groene hoeyen , roode sluyers , wambaysen ende
coussen wit , met roode ende witte plumagien , swerte leerskens , elc een
toortsse inde handt ; twee speelwagens
antiquen , met hen personagien , die
gheciert nade maniere vanden ouden
al singhende hare incomst deden ; l 5
andere wagens, overdect met groen laken , met guldebroedel's daerop , die
twee toortssen hielden , ende achteruut staken twee vierpannen. Den sot sat
te peerde , met een net inde hltnt , segghende :
daer eenen S. Lucas
eerseling gten-achterste-vorenq
!!Ick vange al quade tonghen-''
11Ten sesten die Lisbloeme van Mechelen , 49 te peerde , e1c met een lisbloeme
inde handt, hen hoeyen , zadels ende rocken blau , geboort met silveren passement,
den sluyer toque d'argent , hen wanbaysen ende coussen rood met
witte plumagien , hen leerskens swert ; twee waghens met guldebroeders ende vierpannen.
Den sot droech een cat in eens menschen hert . segghende : !!S)r is daer.''
,1Ten sevensten die Cauwoerde van Herenthals , 51 te peerde , in bruyne
taneyte casacken , groene hoeyen , peersche sluyers met witte plumagien , hen
wambaisen ende coussen root , hen leerskens swert ; acht wagens , overdect
met bruin tanneyt laken , op elcken waghen vier guldebroeders , houdende
twee toortssen , ende achter staken uut twee vierpannen. Den sot reedt op
een houten peerdeken, segghende:1,'W ildy mee , sit op-''
Ten achtsten die Goubloeme van Vilvoirden , 40 te peerde , groene rocken ,
ende hoeyen , roode sluyers , wambaysen ende plumagien wit, coussen root
met swerte leerskens ; eenen speelwaghen gheciert opt antijcx met personagien
daerop ; sestien waghens , overdect met groen laken , met guldebroeders , houdende
twee toorssen , ende achter uut den
Den sot hadde een kinder- oft kermisslanghe
wagens staken twee vierpannen.
in de hand , die hy open ende
toe dede , ende daar waren vier cleyne sottekens op ghemaect , ende seyde :
,1Tis al pays-'f
9:Ten negenden die Leliebloeme van Diest , 25 te peerde , met taneyte casacken
, groene hoeyen , die sluyers ende wambaysen root, plumagien ende
cranssen gheel ende wit ; coussen swert met witte leerskens : acht waghens overdect
met taneyt laken. Den sot hadde een catte ; segghende : rrsiet waerse kijct.'f
!,Ten tienden de Lelikene uuten Dale van Leeuwen , 40 te peerde , elck met
LAXDJCM-EEL Ix 1561. 447
compaingie in grooter getale hebben laten vinden'', noch 00k ,,h0e
vele datter van elcx ghekleet waren in Quweel , satjn , damast ,
camelot , torx groue greyn'' 1enz.
En als men daarbj bedenkt , hoeveel volk werd op de been
een toortsse inde hant , rocken ende hoeyen taneyt, roode wambaysen , gheele
coussen , plumagien gheel ende wit, de cranssen gheel ende root; ses waghens
met guldebroeders ende vierpannen. Den sot ghinck in eenen rolwaghen op
twee blaesbalken , die int gaen al gbeluyt gaven , ende seyde : l,lck moet
daer oock zijn-'f
Ten elfsten die Cbrlstus otwle van Diest , 38 te peerde , elck met een
toortsse inde handt , in rouwaensche oft goudgheele rocken , hoeyen ende
coussen root, wambaysen blauwe , plumagien ende leerskens wit , groen sluyers ;
20 waghens overdect met rouwaensch laken , met guldebroeders ende vierpannen
; eenen speelwaghen toegherust nader antiquer maniere met personagien.
Den sot sat te peerde , hebbende eenen boeck , die vo1 brillen gheschildert
was , ende seyde : r:lck lese al brillen-''
Ten twaalfsten die Roose van Loven , 40 te peerde , met incarnate oft lilfverwe
rocken met wit gheboort, swerte hoeyen met roode sluyers , wambaysen
ende coussen swert, plumagien root ende wit; vijf waghens met guldebroedezs,
toortssen ende vierpannen daerop. Den sot sat in sodanigher manieren op
eenen esel , dat hy al rijdende eenen cordewaghen voor hem cruyden , segghende:
rsHoe sullen zy dit scheyden ?''
Ten 13en den Vlerighen Doern van sHertoghenbosche , 125 te peerde , ghecleet
in groene rocken met gouden passement gheboort, met een root hanghende
mouken , wambaysen , coussen , hoeyen oock root , met witte plumagien ende
swerte leerskens ; eenen ghecierden antijcschen waghen met personagien ; thien
wagens overdect met groen ende root lakenen , op elck twee guldebroeders
ende vier toortsen , den sot segghende : !,Salt soo sijn ?''
Ten l4en ende leste het M arien Cransken van Brussel , 340 te peerde ,
alle ghecleet in roode cramoiside lange casacken , gheboort met silveren passement
, roode hoeyen ghemaect in fatsoene van antijcsce helmetten, wambaysen
, plumagien , leerskens wit , ghegort met eenen gordel zeer curioselijck
ghevlochten van gouden tocque , van vierderley coleuren : gheel , root, blau
ende witte. Seven antijcsche speelwaghens , seer lustich ende plaisantelijck
toegherust met diveersse personagien ; die voorghenoemde waghens werden
van binnen zeer behendelijck ghedraghen. Boven desen noch 73 schoone,
heerlycke waghens met toortssen , alle overdect met root laken met wit ghestreept
ende gheboort ; alle die waghelieden hadden roode mantels , ende op
dese wagens saten diveersse personagien , z'epresenteerende veelderlei schoone
antijcxsche fguren , wiens bediedinghe was , hoe datmen wt jonsten sa1 versamen
gtoespeling op de spreuk der Fïofferen) ende vriendelijck scheyden ,
dwelck alle dandere steden oock fguerlijck ende moralijck deden.''
448
gebracht ter bewondering van zoo'n optocht van 1400 ruiters , 22
prachtige zegekarren met zinnebeeldige fguren , 196 andere wagens j
mede prachtig versierd en luisterrjk verlicht , waarop minstens nog
een driehonderdtal kameristen gezeten waren , terwjl boven dat
alles een ta1 van pantjxsche banieren'' iadderden , en eene menigte
trompetten , scalmeyen t pjpen ende trommen'' de lucht met hun
geklank vervulden, dan zal men tevens eenig begrip krjgen van
den indruk , dien zulk een luister op de menigte maken moest.
Dat dergeljke pracht groote kosten na zich sleepte , spreekt
vanzelf , en men vraagt zich af , h0e die werden goedgemaakt.
De gewone bjdragen der kamerbroeders waren daartoe niet voldoende
: hoe men doorgaans in de behoeften voorzag.
deed vooral veel werk De plaatseljke jdelheid van de intochten
maken , en men was tuk op den prjs voor het striumphantelljcst
incomen.'' W aren er meer Kamers in ééne stad , dan lootten zj
onderling om te bepalen , welke harer naar dien prjs zou dingen 1).
W as op die wjze eene Kamer daartoe aangewezen , dan moesten
ook die harer leden : welke verhinderd werden mede te trekken ,
eene geldeljke bjdrage leveren. In het reglement der Fonteinisten
van Gent was zj reeds in 1449 op rvier schellingen parisis''
ziehier ,
bepaald 2).
Maar dat was niet voldoende : ook de stedeljke besturen moesten
medewerken. En dat deden ze meestal op niet karige wjze. Ziehier
een paar voorbeelden.
Toen in 1426 de gildebroeders van Audenaarde te Duinkerke
twee prjzen hadden gewonnen , werden zj t'huis komende feeste-
LAxpzuwEEL Ix 1561.
Zoo leest men in de stadsrekening van Diest , Fc#. M useum , III , bl. l07 :
!,Op den 24en dach Maii anno 1561 hebben de gesellen vander Cameren
van der Lelien ende die Christus-ooghen alhier op der stadt huys geloct, soe
wye van hun tot Antwerpen om het scoenste innecomen van den cleyne steden
soude trecken. Soe eest selve gevallen den gesellen van den Christus-ooghen
alhier bij cavelinghe en loetinge om het schoenste innecomen te trecken.'f
S) rrltem , zoo wanneer tvorseide ghezelschip werdt vermaendt te treckene
teenegher stede omme prijs te winnene , ende daer eeneghen beliefde te
treckene , zo zullen de
:)
ghuene die thuus bliven gehouden sijn elc te ghevene
te hulpen thaerlieder costen , vierschellingen parisis , behoudens altijts haerlieder
goede jonste boven dien.f' Bij Blommaert, Geschledenis der Rbetorykkamer
de Fonteine , bl. 102.
ONKOSTEN DER FEESTEN.
ljk onthaald niet alleen , maar van de Stad kregen zj twaalf
stoopen wjn ten geschenke benevens eene rhofschede'' (gratifcatie)
van 48 ponden parisis ter bestrjding der gemaakte onkosten 1).
Men was zeer mild in het vereeren van wjn aan eigen of bezoekende
vreemde Kamers ; maar niet minder in het toekennen
van onderstand , waar het de eer der stad gold. Ziehier een paar
posten , ontleend aan de stedeljke rekeningen van Mechelen : de
stad : waar men zeer veel voor de zaak der Rederjkers overhad.
Toen aldaar in 1515 het Landjuweel gevierd werd , schonk de
stad aan de Kamer de Peoen , tot goedmaking der kosten , 75
Brabantsche ponden , en aan de Lhblomme 7 pond , 15 st. Aan
elke der vjftien Kamers , die op het feest verschenen , vereerde
zj zes stoopen Rjnschen wjn , elke ter waarde van 18 grooten ;
en aan den hoofdman der Antwerpsche Violieren buitendien vier
die zich te dier gelegenheid stoopen. De muzikanten , hadden doen
hooren , ontvingen 38 st. , 3 d.
In 1566 gaf dezelfde stad aan de Kamer de Peoen de som van
85 gulden ter
toen zj naar
Voor de intrede bj het straks beschreven Antwerpsche feest van
1561 vergoedde de stad Lier aan hare Kamer 200 gulden 3).
Voor hetzelfde feest stond de stad Diest aan hare beide Kamers ,
die er heen togen , elk eene bjdrage toe van 60 Rjnsche guldens ?
hetgeen voor diegene : die naar den prjs van het schoonste inkomen
tegemoetkoming in de onkosten door haar gemaakt ,
het Landjuweel te Brussel trok 2).
zou mededingen, met 20 guldens werd verhoogd.
Toen in dezelfde stad Diest in 1541 een Landjuweel gehouden
werd , stond de Magistraat daarvoor de volgende bjdragen toe :
Tweehonderd zeventig carolus guldens,
den eerewjn, die den vreemden genootschappen zou worden
aangeboden
den vrjdom van accjns voor een brouwsel halfstaivers bier ,
den vrjdom van stadsrechten voor al wat er verder zoa verbruikt
worden ,
de onkosten vallende op het opbouwen en afbreken van het tooneel.
449
1) Belg. Afuseum, VI , b1. 385.
2) Hs. van Gfrard , I , 106.
') Hs. van Gdrard , I , 8.
aoxcxslzos'r , jNe#. Letterk. xkliddeleeuwen , 11 , 4e druk.
450 ONKOSTEN DER FEESTEN.
gezellen der Kamer de Lelie pdie eere van
die voerscreven stadt , gelyk dat behoert , gewaeren'' 1).
Men ziet , hoe de sommen grooter worden : naarmate de weelde
bj die intreden toeneemt , of ook wellicht omgekeerd.
Hoever de algemeene geestdrift voor die feesten , en de welwillendheid
der stedeljke regeeringen soms gingen , bljkt uit hetgeen
te Audenaarde gebeurde bj gelegenheid van het Gentsche
Landjuweel van 1539.
In Februari van dat
Foïtteine de uitnoodigingskaart
Vobis onthaalden hem en schonken hem bovendien
jaar bracht een bode van de Kamer de
naar Audenaarde. Die van Paz
Xeen
Voor het een en het
zilveren
teecken , verwapent metter stede wapene.''
ander brachten zj der Stad 22 pond parisis in rekening.
samengeroepen ,
maatregelen te beramen om het feest op luisterrjke wjze bj te
kunnen wonen. Het besluit , toen genomen , is licht op te maken
uit den volgenden post in de stadsrekening :
DItem betaelt diversche oncosten by dese stede
Terstond daarop werd de Groote Raad ten einde
ghesupporteert
ende ghedoocht int reysen metten gheselscepe vander rethorjcke
deser stede naar Ghendt , ende aldaer intreye ende alle manieren
van triumphen ghedaen , omme ende naer dbewjs vande quaerte
der rethorjcke vanden Fontanisten van Ghendt : danof uutghegheven
ende by hemlieden beschreven ;
XMet welc gheselscip alle , emmers den meesten deel van den
edelmannen , poorters , coopmannen ende andere inwoonende ende
ghebueren : mede trocken : in grooten ghetalle ende menichte ,
teeren deser stede ende omme de stede van Ghendt als hoofdstadt
Daarvoor zouden de
vanden lande van Ylaenderen te eerene !
XYan welcken gheselscepe Edele ende W eerde Heere Mr. Joos
Yan Joingny , Baron van Pamele , heere vanden lande van tus-
1NJ
gemamd :
Vaderl. Museum, III , b1. 107 , 105. De Kamer had de onkosten aldus
1,Aen
Den
Pl*lrzen . . .
maeltijt den heeren gesellen gegeven . l00 car. gulden ;
Voor die speelluyden t . . . . 30 car. guldens ;
Het uitschryven van den Bode , voer eene silveren tasse , etc. 6 guld.
Somme totalis 336 carolus guldens.e'
Jldaar , b1. l 06 , noot.
80 onzen zilvers ;
ONKOSTEN DER FEESTEN.
schen Maercke ende Ronne , enz. Prinche was ende daer toe
ghecoren by den voorseyden gheselscepe , die hem alle accompaignierden
met cleedinghen van oraigne colueren , met roode
coussen , riemen , hoeyen , ende daerop schoone witte plumen ;
daerinne dat vele groote ende excessive costen ghedaen waren ,
behourelic omme de eere vanden selven prinche ende deser stede ;
loopende tot groote sommen ? soot bljckt by zekere rekeninghe
danof ghehauden , ende inhaudende particulariteit ; bedraghende de
somme van 2280 ponden , 19 schell. en 3 den. parisis.''
Men zal we1 toestemmen : dat dit eene hoogst aanzienljke uitgave
was voor de eer eener kleine stad. Toch werd de uitgave
goedgekeurd door de commissarissen , met het sluiten der rekening
belast , die er bj aanteekenden : vtranseat , omme dat tvoyaige
ende den cost ghedaen es gheweest , volghende der resolutie vanden
Ghemeenen'' 1).
De intreden mogen al een voornaam bestanddeel van een Landjuweel
hebben uitgemaakt , zj waren het geheel niet. Zien wj
daarom , hoe het in het algemeen op zulk een feest toeging.
Men begon met verlof te vragen om het te mogen uitschrjven.
In 1539 althans wendden zich Schepenen van Gent tot de Gouvernante
, verzoekende het Landjuweel , dat de Rederjkers in hunne
stad wilden geven , in al 's Keizers landen en heerljkheden te
mogen afkondigen , en vrj geleide gedurende het feest en veertien
dagen daarvppr en daarna , voor een iegeljk , zoodat niemand in
persoon of goederen zou worden aangehouden wegens schulden
of andere civiele zaken. Dit verlof werd verleend ').
plaats voor het Antwerpsche Landjuweel.
Bj het verzoek werd de uitnoodigingskaart ter inzage aan de
Regeering overgelegd , benevens 24 vragen voor het zinnespel,
opdat zj daaruit eene keuze mocht doen. Het bewind koos er
drie uit t aan de Kamer overlatende t welke daarvan zj zou willen
uitschrjven. Bj het verlof was de voorwaarde gevoegd t dat alle
mededingende Kamers zouden worden gewaarschuwd zich niets
Hetzelfde had in 1561
451
th Belg. sfuseum , V1I , b1. 38 , 40.
2) Zie den octrooibrief bij Blommaert , Geschiedenis der A/le/orzylr/cc/ner de
Fon/eloke, bl. l l0.
452 BELOOP VAN EE~ LANDJUWEEL.
te onderwinden tegen den godsdienst of's Vorsten hoogheid , op
straffe van "arbitraire eorreetie en verlies van privilegien" 1).
Als er bij Magistraat of Regeering geen bezwaar bestond, dan
werd de Knaap of bode der Kamer , die het feest uitsehreef, rondgezonden
om het aan te kondigen en de prijskaart rond te brengen 2).
De prijskaart was in den regel in verzen 3): uit haar inhoud
blijkt het beloop van het feest. Wij willen een oogenblik bij dat
van Antwerpen stilstaan.
De kaart bevatte in de eerste plaats de uitnoodiging, met opgave
van dag en uur der bijeenkomst. In 1561 was er bijgevoegd:
"MaeI' niet min dan sesthiene compt ten feeste.'
Dan volgde de opsomrning der uitgeloofde prijzen. Als eerste
prijs was "eene sehale van ses oneen" aangewezen voor
1) Zie de stukken Vaderl. Jlluseum, I, u. 105 vlgg. Merkwaardig is het
volgende uit het verzoekschrift van den Antwerpschen Magistraat: ."la dicte
Gulde est oblige vel'S les autres confreryes et Guldes de la Rhetorique des
autres Villes et Franchises en Brabant et de Malines, d'eriger le septieme ,
qui est le dernier Lantjuweel de la Rhetorique en Brabant, dont du sixiemc
ils ont emporte le prix en la ville de Diest, en I' an 1541. Et puisque ceux
de Vilvoirde, qui ont eu a Diest le second prix et ont I'annee passe (sans
estre tenu) prevenu ceux d'Anvers, ne pouroient les Remonstrans, Sans blasme
et grande obloquation, plus differer a satisfaire a leur obligation, attendu Ie
terns de paix, et que plusieurs des aultres villes ou places sont desja tres-mal
contents et murmurent, et reprochent aux Remonstrans que ceux de Vilvoirde,
avecq leur second prix, les ant precede."
Den eigenlijken octrooibrief in "t Vlaamsch vindt men in het Hs. van
Gerard, II, bI. 205-215.
2) De bode werd gewoonlijk feestelijk onthaald en ontving niet zelden nog
eene zilveren plaat met het stadswapen ten geschenke. Zie boven, bI. 450 en
verge Belg. llfus., VI, bI. 385, 389; VII, 22, 33, 34, 38; VIII, 304;
Blommaert, Geschied. der Fonteine, bI. 113, 114. Ik schrijf een enkelen post
nit de stadsrekening van Lier over: "Anno 1561 quam tot Lier eenen bode
van Antwerpen van de Violier-Camer, ende brachte aen de Gro,7Jende ende
dOngheleerde eene caerte van den lantsjuweele, te houden den 3 Augusti daer
naer, ende de stadt schonck tot haerder costen, om den bode te tracteren,
16 gulden. De Grouende behaelden vier prijsen, bedraghende 16 oncen silvers."
(Belg . .111us., VIII, bI. 307).
3) Eene proza-prijskaart del' Kamer van Hulst, in 1483, vindt men Belg .
.J..l{useum, V, bI. 411.
BELOOP VAN EEN LANDJUWEEL. 453
!,W ie triumphanst incompt vanden meerder steden ,
Schoonst , figuurlijcst , met meest volcx-f'
Een tweede prjs reen schale van vier oncen'' werd den rminder
steden'' aangeboden. Bj die pincomst'' moest iets zinnebeeldig
worden voorgesteld , hier was het : rlloe dat (men) wt jonsten
versaemt , als broeders eerljck , en minneljck sal scheyden.'' Dit
werd door groepen voorgesteld , geplaatst op die santyexe'' wagens
, die wj vermeld vonden. Ook daarvoor waren twee prjzen
uitgeloofd , eene zilveren Tro'uw , wegende vier oncen , en eene
Iuiefde van twee oncen.
Elke Kamer moest haar sierljk geschilderd blazoen meèbrengen ,
dat bj den optocht voor haar uit werd gedragen en altjd aan de
feestgevende Kamer werd aangeboden. Daarbj behoorde eene verklaring
, bestaande ditmaal uit svier derthienen t'' d-i. een referein
van vier coupletten , elk van dertien regels.
Aan het rlogjs'' gekomen , was het gewoonte , dat elke Kamer
dit den avond , voordat zj ten tooneele zou verschjnen , gedurende
een uur deed pversieren'' met een zoogenaamd ppoëteljk punt''
over een opgegeven onderwerp. Te Antwerpen was daartoe de
Vrede (van 1559) aangewezen , die het mogeljk maakte een zoo
luisterrjk Landjuweel te vieren. Dit rpoëteljk punt'' bestond uit
eene zinnebeeldige schilderj , die met een referein van een bepaald
aantal strofen moest worden verklaard 1).
1) Ten voorbeeld kies ik de versiel'ing van het logijs van het lvarien
Cransken van Brussel. Zij bestond in een dtlbbel tafereel. Aan den eenen kant
eene hulk met Trojanen , dobberend op de bewogen baren ; in de wolken
Jupiter, die hen met den bliksem bedreigt ; op den voorgrond , Neptunus ,
die de zee efent. Aan de andere zij een srorator'' te midden eener opgewonden
menigte , aangevoerd door een helsch gedrocht. Daaronder een citaat uit
Vergilius , Aeneid. 1, l 24 : r,lèntel-ea magno misceri murmure pontum ,*' enz.
en 14l volg. : :,Ac veluti magno in populo ctlm saepe coorta est seditio'f enz.
Ik voeg bier een enkel couplet uit de verklaring bij :
!,Dit poëtelijck punt , der zee vol baren ,
Beteekenet trasende werregaren
Der quader ghemeynten , roerich int wesen ;
En Eneas , saechtmoedich en vervaren
Deuchdelijck leytsman der rrroyaenscher scharen ,
Beteekent der steden Hoofden gepresen ,
454 BELOOP vAx EEx Lwxoztèw>lEs.
Den dag na den intocht werd pin presentie vande Borghemeesteren
ende heeren der stadt , Hooftmannen , Princen t Dekens
ende facteurs der Rhetorjcken'' geloot om de rangorde van het
spelen te bepalen 1).
Den dag daarna wederom een optocht : dan deden de Kamers
haar rsolemnelen ende fguerljcken kerckgang''; en opdat ook dit
met den noodigen luister zou plaats hebben , waren dattrvoor prjzen
uitgeloofd. Dienzelfden middag vertoonden de Violieren een zinnebeeldig
welkomst-spel.
De daarop volgende dag was niet zelden aan de dwaasheid
gewjd. Z00 had in Antwerpen de Z0t of nar der Violieren palle
dandere sotten ghenoot opte scena oft speelhuis om te comen
drincken de langste toghen , aldaer de selve sotten veel belachljcke
cluchten bedreven ende voorstelden.''
Een dag later - want men rekte meestal den duur der feesten
zoolang mogeljk feestmaaltjd : reen rjckeljk banquet met
rethorjck ende musjck'' door de pheeren vander stadt'' aan ralle
de princen , hooftmannen ,dekens ende facteurs'' aangeboden.
Dewelcke dicwils (c'm drucx ghenesen)
Van dwanckelbaer volck versoeckeltSeere ,
(Sonder acht heurer deucht) sijn tonder gheresen ,
Verstooten , verworlpen , maer weder na desen
Voorts ghecomen tot seer grooter eere ,
Nimmermeer verlaten van Godt den heere ,
seere de twistighe daer sijn thegen.
W e1 hem die sijn tllt vrede bedeghen-''
Daar , waar volk oproerig wordt , heet het verder, zijn het niet bloot de
schoone woorden der poLten , die den storm kunnen bezweren , maar de Rhetorica ..
Dus segghen wy , dat meest !! in alle staten ,
Dwel spreken , donpaeyse tot vrede can saten.'f
1) Alleen te Gent behoefden de Fonteinisten niet meê te loten : zij hadden
den een hun in 1476 door Karel den Stouten
Hoe
voorrang volgens privilegie ,
geschonken , houdende : rgque d*ores en avant , tant queil nous plaira, i1s puissent
à, leurs despens faire faire et porter robes et chaperons broudles de notre
divise du fusil et de nos couleurs de noir et de sanguin , toutes 1es fois que
bon leur semblera , eulx estants en la diete confrarie , et que ceulx d'icelle
confrarie soient avant tous aultres preferez à, jouer esbatements , mistLres et
histoires qui se feront en nostre dicte ville de Gand , sans ce qu'ilz soyent
tenus de lothir ou geter sort , aillsy qufil a estf faict par cydevant-'' Zie het
geheele stuk bij Blommaert , Gescltiedenis der Fonteine , b1. 104 vlgg.
BELOOP YAN EEN LANDJUWEEL. 455
Eerst den zesden dag begonnen de tooneelvertooningen of de
eigenljke prjskamp. Elk speelde een spel van ,:1,16 over een
opgegeven onderwerp ; een proloog en eene factie , die met een
liedje besloten werd.
Geljk de Violieren de feesteljkheid met een poëtisch welkom
hadden ingeleid , besloten zj haar met een dramatisch rverlof
oft adieu.''
Nog niet tevreden
geduurd had, werd
begonnen, hetwelk
bjzonderheden wj
met dit prachtige feest , dat dagen achtereen
terstond daarop (23 Augustus) een haagspel
weinig minder luisterrjk was , maar bj welks
niet behoeven stil te staan.
1Y.
ZINNESPELEN EN KLUCHTEN.
W at waren nu de stukken , die de gildebroers ten tooneele
brachten 1) ?
In de eerste plaats komen in aanmerking de Spelen ran zïzlzlp.
Het zjn bespiegelingen in samenspraken over eene zedekundige
vraag : geheel in allegorischen vorm , zelfs zoo , dat daarin geen
enkel wezen van vleesch en been optreedt, alleen zinnebeeldige
fguren. Ja , waar de mensch op de ljst der rpersonagien'' voorkomt
, wordt daarmeè niet een bepaald , concreet persoon bedoeld ,
maar bloot eene verpersoonljkte abstractie :)
1) Eene bibliographie van de op land-juweelen voorgedragen stukken is te
vinden ln de j,Bibliotheca belgica'f, aqev. 38- 41.
2) Bij mij rijst twijfel, of spel ran sinne (in ft enkelvoud , zelden : van sinnent
wel iets anders beteekent dan : spel van rerstand, verstandelijk , d-i. allegorisch ,
drama. svant ofschoon alle optredende personen in den regel zinnebeeldige
figuren zijn , worden niet allen , maar slechts enkelen als sinnekens aangewezen.
Ziehier ten voorbeelde een paar lijsten van s,pel'sonagien'' aan de Antwerpsche
zinnespelen van l 56l ontleend :
1. lrvernuftighen sin , een jonck man fray gecleet. M 'etenschap, een cierlijcke
vrouwe. Voorsichticheyt , een vrouwe nae haeren eyse. Eendrachticheit ,
een vrouwe. Tbehendich ordonneren , siltnewijs. De wijsheyt op den throon
sittende. Tvierich beminnen , sinnewijs-n'
5. l:Tgoethertich vermeughen. In consten verheughen. Discoordich Voorstel
en Onwetentheyt, twee sinnekens. Simpel van verstande. Rechte kennisse. Des
waerheyts bewijs-''
ô. lrsinnelijcken
nichtken. Dwerck
appetijt, een zkee-//cep? o/ sinneken. Onghehooz-saemheyt, een
Gods , een jonckman. Sgeests gracie. Redene , een vrouwe.
Kennisse , een vrouwe. Liefde , een vrouwe. Conste, een vrouwe. Loon , eenen
man seer rijckelijck ghecleet-''
4. srlAwist , als een crijsman. Ledicheyt , als een vrouwe , Sinnekens. Den
mensche, met sijn vijf sinnen althoos neven hem , ghecleet alsjonghe nymphen.
EEx zlsxEsplL vwx 15s1.
Beginnen wj met den inhoud van zoodanig spel te doorloopen ,
om een denkbeeld van de inrichting dier stukken te geven. lk
kies daartoe dat , hetwelk in den beroemden Antwerpschen prjskamp
bekroond werd.
De vraag was : p'W at den mensch aldermeest tot conste verwect?''
Bj den aanvang van het stuk ziet men het Verlangend-Herte ,
gekleed als peen stateljk man ,'' zitten te mjmeren. Hj houdt
eene vrj lange alleenspraak , waarin hj zich beklaagt over zjn
toestand. Hem verschjnt de Geest-der- lvrzj'd/leï# , in de gedaante
van een Engel , met den
die het o0r leent aan
gevleugelden Mercurius-staf in de hand ,
zjne klachten en belooft hem uit zjne
treurigheid te verlossen. Hj geeft daarbj te kennen , dat hj door
de Liefde gezonden was. Het Hert zegt hem , dat er eene zaak
is , die hem in 't bjzonder drukt , nameljk de onzekerheid omtrent
de vraag : ndwelck den mensche tot conste verwect aldermeest-''
W ist hij dat ,
4at hj pter liefden der
liever , ze hem pfguerljek toonen-''
Het volgend tooneel wordt geopend
personages , Natuurljjke-lnclinatie en
vrje platte taal , elkander den voorrang
hj ware gerust. De Geest antwoordt hem ,
Jonckheyt'' de oplossing zal geven , of
door twee vrouwelijke
Begeet.te-om-weten , die , in
betwisten. lntusschen ligt
de Mensch pin den stoel der onwetentheit'' te slapen. Hj ontwaakt
, en vraagt , wie zj zjn ? Zj beiden porren hem om niet
Armoede , een vrouwe.Arbeyt, eenen man. Liefde , een vrouwe. Godt den
Hemelschen Vader. Gods gheest.ff
In een ander stuk komen ,:Y'del blijdsehap , een vrouwe'' , en s:Dwase
dolinghe , a1s eenen sot'' met het toevoegsel : bttwee > sinnekensnn >voor.
In de vier andere stukken , toen vertoond , treft men dit toevoegsel niet
aan , toch worden deze alle spelen van sfnne genoemd. M eer dan twee sinnekens
vindt men nooit.
M'aarin het kenmerkend onderscheid tusschen deze en de overige l:personagienf'
eigenlijk bestond , is niet duidelijk ; wellicht zat het alleen in de
kleeding , die misschien iets phantastisch had , terwijl de andere personen het
gewone menschelijke gewaad droegen.
Kiliaen geeft niet veel licht ; hij zegt : btsinnekens int spel , in boetsen ntaeckerc''
en dit verklaart hij : jyAtellanus seenicus , gesticulator , histrio , pantomimus ,
mimus , ludio.'' En 1,Nejkens'' evenzoo : ,,A.tellanus , scenicus , prodigus.''
Soms vertegenwoordigen de sinnekens het comisclle , althans het alledaagsche
bestanddeel.
458
langer onontwikkeld voort te dommelen. De Menselt erkent , dat
hj zo0 gaarne verstaan zou , wat hj om zich ziet : den loop der
planeten in het Ermament ? zon en maan , bloem en kruid , de
zee en de wateren , vfgelen ? visschen en dieren :
Die dat mocht weten , hoe 11 soumense achten !''
EEx zlxxEspEL vAx 1561.
Maar 's menschen gedachten zjn veel te b0t ! Op de aanmaning
van Begeerte wil hj zich evenwel op kennis toeleggen. Hj krjgt
dell raad zich vooreerst t0t het minste te bepalen :
!!Alet lesen en schrijven , sijt daarmede content ,
Sijt doch obediënt , leert diversche talen ;-'
dat is de grondslag van alle kennis. Die raad geeft tevens gelegenheid
om hier eene toespraak tot het publiek in te vlechten
over de opvoeding der jeugd.
Nu volgt een tusschentooneel, waarin de Geest-der- 'lFzf#/lditf met
het Hert redekavelt over hetgeen den mensch in de jeugd tot
studie kan opwekken. Daarop ziet men den Mensch in een volgend
tjdperk des levens : hj zit aan eene tafel met muziekinstrumenten
en sferen bedekt , al iuitende te schilderen. Hj krjgt een
bezoek van seen personagie geheeten Arbeit , met een spade in
de handt ,'' die hem ernstig
Kunsten en Letteren. De
aanspoort tot het beoefenen der schoone
Mensoh jammert over de moeieljkheden ,
waarmeê men daarbj te kampen heeft.
11Arbeyt overvloedich , wie sou dat behagen ?
svant ghy sijt een plage boven alle plagen !''j
roept
Van
hj uiy; maar geeft
Arbeit. Hj is evenwel al vermoeid en valt weer in slaap.
Na eene nieuwe pauze wordt de slenselt uit zjne dommeling
gewekt door Hope-tot-ltoocheit en Sorge-voor-sehande , die hem voor
oogen stellen , h0e ellendig het is , verstoken van alle beschaving
zjn leven door te brengen. Na de krachtigste opwekking beloven
zj hem te onderwjzen t sommen dan in het breede op , wat hj al
moet aanleeren , en eindigen met aan te toonen tot welke hoogte
kansten en wetenschappen iemand kunnen opvoeren. In een tableau
verschjnt hem nEere ) sittende in eenen troon , met een ghelasen
ten laatste toch gehoor aan de vertoogen
werelt ende eenen scepter in haer handen ; by haer sitten de
EEx zlxxEspEla vwx 1561. 459
philosophen , poëten , doctoren , ambassaten, raetsheeren en advokaten
: ende andere desgeljcx eerljcx volcx , lesende ende schrjvende-''
De M ensch , dat ziende , wordt overtuigd , en belooft alle krachten
te zullen aanwenden om de wjsheid te verkrjgen , want rlof t
eere en prjs'' is de grootste spoorslag t die den mensch kan
prikkelen.
W j hebben bj voorkeur hetspel der Leuvensche Kamer t de
Roo'u , ten voorbeeld gekozen, omdat het , zonder bjmenging van
eenig staatkundig of kerkeljk- element , de zuiverste uitdrukking
is van den allegorisch-didactischen smaak des tjds , en dus het
ge'tt%'ehet best kenschetst.
Dit geldt intusschen alleen van den vorm , het beloop van het
stuk. W at den toon der behandeling van de stof betreft t mist
men hier dien classieken bjsmaak , in die dagen reeds overwegend ,
en die in de meesten dier stukken voorkomt. Ten einde duideljk
te maken : in welke mate dat plaats had , zal het niet overbodig
zjn hier ook den inhoud te laten volgen van het zinnespel van
den Groeyenden Appozl van Lier , dat te dezer gelegenheid den
tweeden prjs wegdroeg.
Ook bj den aanvang van dat stuk zit de mensch te slapen ,
maar nu in een stoel rgenoemt den kleynen staet-'' De Vrede , die
men door dit feest pminljck is feesterende'' , treedt op en verheugt
zich , dat
Die goede Venus , diet 11 al heeft verbeden
Dee Aeolus met zijn winden vertrecken ,
Phebus stralen blincken hier beneden ,
Op dat de mensch sijn gave sou ontdecken.
Nou 't dus ghevreedt is , wat sal hem veru acken
Meest tot der consten goet en sucadich ?''
op vraag
met hare twee kinderen : het eene :
komt de Liefdeï0V0n,die optreedt
onsterfel'jke-Glorie'', heeft zj
op den hals'' het andere : r Treck-der-Naturen'', aan de hand. Dit
laatste zendt zj op den mensch af , om te trachten hem pdoor
hope der gloriën onsterfeljk claer'', tot consten te wekken. Zjt gj ,
dus vraagt het , door God niet geschapen
Het antwoord die
Met den hoofde opwaertsl,, dat ghy sout aenscllouwen
Themels loop , naer Ovidius ontvouwenl'f
460
Daarom 't hoofd omhoog , en naar glorie gestreefd door loFeljke
kunsten !
De mensch ziet daar tegen op : hj acht het phooverdije'', maar
wi1 zich tot de boeken begeven om daaruit het noodige te leeren.
Treck wjst hem op schrjvers
EEx zlxxEspEL vAx 1561.
A1s Cleantes , M 1: enander en Cicero ,
Als Ovidius , Virgilius en Plato ,
W elx lof men daghelijcx noch hoort vermeeren-''
Na de pauze treden
en Ydel-Bljdschap op :
hebt gj den mensch
D Onsterfeljke glorie''1
neemt Dwase-bolinghe ,
Dulase-bolingh6 , pals eenen sot'' gekleed ,
en houden een gesprek met Fame. ,,W at
ooit geschonken ?'' vraagt men haar. -
antwoort!t zj. ,,'t Is wat fraais'' her-
Avant wie haer oyt socht , heeft druck ghevonden ;
Euripides wert verscheurt vanden honden ,
Cleantes van honger sijn leven liet ,
Thales moest door dorst en hitte sneven , ziet-''
Verder wjzen zj nog op Anaxagoras , Empedocles : Themistocles y
Plato : Pericles , Menander , wier ongelukken worden aangestipt.
Tegen deze voorbeelden stelt Fame die van Diodoras Siculus en
Isocrates over, en besluit aldus :
91 * *. . . Cicero meer naer glorie haecte
Dan naer spijse , die hy ook niet en versaecte.
Staet daer niet Metamorphosi int sluyten ?
My Ovidium heeft desen boeck doen uyten ,
Om als my de doot sa1 comen benouwen
Soo sal ick dalder beste behouwen
Dat naer mijn doot zal bliven onbederfijck
Hemels , en hier eenen naem onsterfijck ,
W elck van water oft vier en sal werden verslint.''
De M ensch , die dit gerevel aanhoort , weet niet wat te besluiten,
nu de zinnen kjven. Dwase zegt : wilt ge u op de kunsten toeleggen
, d0e het pom ghewin-'' Daartegen verzet zich Fame ) en de
Mensch leent haar het oor en verjaagt de beide platte prozaïsten.
ln het volgende tooneel zit de M' elà,sc/z te studeeren ,,in diversche
boecken , met een sphera by hem en andere instrumenten'', tot
EEx zlxxEspEla vAx 1561.
groot genoegen van W elbehaqben en @A
beginnen te onderwjzen in
461
Neet.stich- (7',$6:6?l , die hem
!!de rechte manieren
Die nootlijck sijn tot der consten vercoren-''
De M ensch ziet tegen
maar Neerstich houdt hem daarvan
het hoofdbreken
delen ;
tot vljt , en haalt het voorbeeld van allerlei
de Oudheid aan , als Aurelius Alexander t
Orpheus. De M ensch laat zich
naar buiten om zich te
gezeggen !
gaan wanterug
t spoort hem aan
njvere personages uit
Apollonius Tyaneus ,
maar gaat toch met haar
OP en wil
!!vermaken int groene
Door bosschen , velden en schoon valeyen.''
In 't volgende tooneel voeren Fame , Dwase-bolinghe en Ydel-
A/trjdc/lc.p een gesprek. Beide laatsten willen de Faam belezen om
bj haar te bljven t maar deze wi1 voort , om 's menschen naam
overal bekend te maken ,
Midts dat hope der onsteriijcker gloriën
Hem tot consten verwect , die met victoriën
W t den claren hemel comen ghesproten.ff
Zj hangt een tafereel op der zeven vrioje kunsten en zwaait
daarbj den grootsten l0f toe aan Poëzie en Schilderkunst ;
!!Mrant een schilder een swijghende poëte es ,
En oock is een poëte , verstaghet expres ,
Een sprekende schilder met luyder faconden :
Met Rhetorica sijn sy verbonden ,
Als Cicero seyt-e'
- :,De mensch zal zich gek studeeren , als Crates van Thebe'',
zegt Dwase-bolinghe. - sOf a1s Demokriet'': voegt Ydel-Blipchap
er bj. De eerste , die het platste positivisme vertegenwoordigt ,
gaat de Faam aldus te ljf :
Versiet u van hier , ghy clapachtige Fame ,
Die overal maect soo veel ghesnaters :
svat overvliegt ghy al lants en waters ,
Heel uwen persoon en is maer een wint !''
4s2
Doch de Faam , verheugd , dat de mensch door hoop op onslerfljkheid
tot de kunsten is opgewekt ? vliegt heen om dit overal uit
te bazuinen.
De beide tegenstrevers zjn nu geheel ontmoedigd : en maken
zich weg ,
EEx zlxxEspElz vAx 15s1.
!!tot die ydel dwase ,
Die om gelt willen ondersoeken saen
W ercken die onder den hoochsten constenaer staen'f ;
want hier voelen zj zich zmet rechte doctrjne . . . nedergeworpen-''
Een nieuw tooneel geeft ons den Mensolt te zien in gezelschap
van Neerstich- Uset.ett , Ivelbehaghen en Treck-der-Naturen. Hj roept
de Muzen aan , dat ze hem hare gaven schenken mogen , bidt zjne
geleiders hem te bljven steunen , en zet zich dan op nieuw tot studie.
Daarop verschjnt de Conste hem inderdaad , rint gulden
cleet , met eenen spiegel in haer hant'' : volgens haar eigen
% enis ,wordt zij
gheïetui-
!!GheLstimeert boven alle Godinnen.ef
Als de Mensch haar ontwaart , wordt hj door hare schoonheid
en pracht verrukt. Zj prjst hem , dat hj haar lief heeft om glorie ,
niet om goud of zilver. Zj wjst hem op het voorbeeld van Anaxagoras
en Democritus : die hetzelfde deden. De Mensch haalt daarbj
op zjne beurt Lucianus aan. - sllope van glorien'' is de beste
spoorslag , zegt Kunst. Ter belooning geeft zj hem een visioen te
zien. In de wolken verschjnt rde name Gods in Hebreusche ,
ommeringt met Cherubinnen'' , en Fame roept uit :
!!Aensiet dat nu , dat eeuwich blijft tot allen daghen ,
Daer de Antiquiteyt met nauwer listen
Altijt op ghehoopt hebben sonder vertraghen ,
Om te kennen daer sy niet af en wisten.''
Nadat zj nu nog eens haar eigen lof heeft uitgegalmd met een
beroep op rvirgilius Maro'', beveelt zj haar beschermeling in de
hoede van Neerstich- r7.s:r:zl , en hj verklaart nogmaals , dat hj
hoopt op wat is
Vanden Poëten ghenaemt Elisius da1 ,
Daer de sielen onsteriijk eeuwig regneren.f'
CLASSICISME.
Men ziet , hoe de studie der Oudhcid veld heeft gewonnen , en
algemeen is geworden. De ridderljke heldensage schjnt vergeten :
men treft geene enkele toespeling aan op vaderlandsche overlevering
of poëzie. En zooals het hier is , was het elders. De poëtische
wetgever van dien
lezen toont in de
tjjd , Matthjs De Oasteleyn , die zich zeer beoude
dichters , maakt slechts één enkel maal , in
een politiek lied (no. 6) , toespeling op mGaweloen'' q en zjn eenige
gedicht op populairen trant is het Sermoen wcs Sente J?:fzlvzff.
Overal daarentegen : worden , ook in de zinnespelen , Romeinsche
en Grieksche dichters : wjsgeeren en kunstenaars vermeld of aangehaald.
A1s men hoort t h0e door de Rederi.jkers over Kunst en Poëzie
gesproken wordt , ja , de Grieksche tragedies zelfs a1s modellen
worden voorgesteld 1) q en men ziet daarbj , hOe weinig de practi,jk
in overeenstemming is met de leer , welk een breede y onoverkomeljke
kloof er gaapt tusschen die voorbeelden en deze onbeholpen
zinnespelen t dan voelt men , dat de volkspoëten we1 de classieke
klok hadden hooren luiden , maar nog niet juist wisten , waar de
klepel hing. Van eigenljke herleving der Ouden was
geen sprake ; maar wel had de studie der Oudheid
bj hen nog
reeds de tal-
463
1) In het stuk , in 1561 door de
de Losljcke Fcme J
Antwerpsche Goudsbloem vertoond , zegt
Homerus hier af 1, de vader certeyn is
En thoot van alle Griexse Poëten ,
Euripides heeft hem oock wel ghequeten
Hier inne , a1s schrijver der Tragedien ,
Aristophanes constighe Comedien
Sijn prijselijck om verheven noch te sijne ,
En Sophocles heeft ghetoont een schoon doctrijne ,
Die seer weerdich hier oock is om noemen ;
Dus segghe ick int corte , son ick my beroemen
.Al der Griexser Poëten lof te verhalen ,
1ck behoefde beter te sijne ter talen
Dan Mercurius selve , seer facondich ;
Ja , al haddick hondert monden wel mondich
En hondert tonghen , ick segghe noch int sluyten
Den grooten lof waer seer quaet om uyten
Vander Griexser Poësie , die laudabele
En weert alder eeren sijn.
464 PSEUDO-CLASSICISME.
looze Rederjkers gewend aan beelden en klanken. Die werden
uit jdelheid overgenomen , het behoorde reeds tot het fatsoen ;
en uit de laatste aangehaalde regels van het spel van Lier ziet
men , hoe daarmeè tevens die voor eene Christeljke maatschappj
z0o zinledige heidensche mythologie ten troon werd verheven ,
tengevolge waarvan de poëzie weldra onverstaanbaar z0u worden
voor een iegeljk , die niet met Olymp en Acheron vertrouwd was.
W ant weinig poëten hadden den moed en het gezond verstand ,
die de Kamer van 's Hertogenbosch deden zeggen :
Die neghen M usen , soo !, sy som versieren ,
Die men als voesters van dese (constenj voor sou setten ,
Laet ic driven , opdat men sou letten
Op den geest der wijsheyt , daer sy alle wt spruyten.''
Z0o nu al de classieke geest en smaak nog weinig tot de menigte
waren doorgedrongen ? des te meer de geest van critiek , die ook
de Renaissance kenmerkte. En toch verwondert men zich misschien
, dat ,
beteekenis der
brandpunt der
zjn , de
hetgeen aller
dat dit juist
Hervorming
wj gezegd hebben omtrent de sociale
(bl. 425) , in de stad , die weldra het
en van den opstand tegen Filips zou
zinnespelen zoo geheel vrj bleven van toespelingen op
gemoed in beweging bracht. Maar men vergete niet ,
bj deze gelegenheid op strenge straFen verboden
was , terwjl het zoo harde plakkaat van 1560 , pvan de strafheit
van dien (naar de uitdrukking van Bor) vele onpartjdige rechteren
hen seer waren verwonderende endeontsettende'' nauweljks een
jaar oud was. En toch waagde men zich aan vrj duideljke toespelingen.
W ant is het mogeljk , dat men niet aan Inquisitie en
ketterjacht werd herinnerd , door verzen a1s deze , uit het spel van
de Kamer van Bergen-op-zoom :
na hetgeen
Rederjkers
1TLaet ons liefde onder malcanderen houwen ,
Sy is vriendelijck , sy en begheert niemants haet,
Sy bemint den vrede ende des wijsheits raet,
Sy is goedertieren en gheeft langmoedicheyt ,
Daer sy domineert is dlant in voorspoedicheyt.
@ @ @ * * @ @ * @ @ * * * @ @
De liefde ghebruyct goede ordenantie ,
De ghemeente blijft in concordantie,
De hoocheyt sietmen totter ghemeenten voeghen.''
TOISPELINGEX OP TIJDSOMSTANDIGHEDEN.
Ook in het slot van het stuk der Brusselsche Kamer het Mal.ien
Cransken vindt men eene opmerking over liefde en eensgezindheid ;
maar vooral 's-Hertogenbosch liet zich vrj duideljk uit :
465
Christlijck huyshouden vriendelijck !1 en gheduldich
Teghen een yeghelijck en is gheen cleyn conste ,
Daer e1c mensche , midts der liefden jonste
Op hoort te achtene vrij , sijn leven lanck.
* * @ @ * * * @. @ @ @ * @ @ *
W aertoe is de kennisse ons ingheplant
En tredelijck verstant ons ghecomen by ,
Dan dat wy malcanderen als broeders vry
Tot dienst souden leven naer der liefden aert.
@. @ @ @ @ @' @ * @ @ * * @ @ @ * *
Hebt lief uwen naesten , is God vercleerende ,
Als u selven , so volbrengdy de wet.
Aldus dan , die de liefde aehterset ,
Den Gheest Gods seer net hy oock van hem jaecht-f'
gaarne erkennen , dat de mannen , die , ondanks
het zwaard van Damocles , dat hun boven 't hoofd hing q ondanks
de voorbeelden van vervolgzucht en verbittering , hun allerwege
gegeven ,
van liefde
beschaving waren , ook al maakten zj afschuweljke verzen , en al is
hunne wjze van voorstellen ook soms schoolmeesterachtig pedant.
Men bepaalde zich echter niet tot enkele wenken : soms is een
zoo durfden spreken , en die daarbj toonden te blaken
voor W etenschap en Kunst , wel de voortplanters der
geheel Landjuweel gewjd aan het bespreken der vragen des tjds.
Het zinnespel was altjd , wat Hooft het genoemd heeft : reen
stichtelyke vermaakelykheit'', en had t geljk wj reeds opmerkten t
van ouds eene zedeljk-godsdienstige strekking. Men ziet dat reeds
aan de vraag in 1496 te Antwerpen ter beantwoording voorgesteld :
W elck aldermeest mysterie oft gratie ware , dat Godt verleent
heeft tot des menschen
waarmeô de Kamer van Herenthals den eersten prjs wegdroeg :
Xhet sacrament des altaars.'' Maar hoe geheel anders was de
geest , die sprak uit de stukken in 1539 te Gent opgevoerd !
De vraag , bj die gelegenheid uitgeschreven , had , met het oog
op de tjdsomstandigheden , eene gewicitige beteekenis ; zj luidde
aldus : p 'Xdlc den mensche stervende meesten troost es ?''
goxcKsLoz'r , Ned. Letterk. M iddeleeuwen. 11, 4e druk.
salicheyt ?'' Toen luidde het antwoord ,
W ie zal niet
DE VRAGEN DES TIJDS.
Negentien Kamers gaven daarop antwoord 1) , en de meeste
dier antwoorden ademen geen katholieken geest : integendeel , uit
bjna alle spelen , toen vertoond t spreekt de Hervorming luide.
Men schept zich evenwel omtrent den inhoud dier stukken een
verkeerd denkbeeld , a1s men meent , dat ze doorloopend svljmende
hekelingen tegen den Paus , de monniken , a:aten , bedevaarten
en andere eigenaardigheden der Roomsche kerk'' bevatten
(Snellaert). Niets is minder waar : dergeljke aanvallen komen hier
maar bj uitzondering voor. De groote beteekenis der Gentsche
zinnespelen van 1539 schuilt in de leer , die er in gepredikt wordt :
gepredikt , want het zjn inderdaad niets anders dan berljmde en
gedialogiseerde preeken , waarin de leer van rechtraardiging uit
genade tegenover die der goede werken wordt verkondigd ; waarin
overal op den Bjbel en Augustinus , nergens op Thomas van
Aquino of Scotus wordt gewezen q waarin eindeljk het lezen van
de Heilige Schrift als een recht der leeken wordt gehandhaafd s).
466
1) r,Hiernaer Aeolghen de reglen van solucyen van den 19 Cameren van
in summa , ghegheven op de vraghe voornomt Rhetorijcken , , naer dordonancye
dat die haer
Brugghe: Tbetrauwen duer twoordt ,
op op dontfermhertigheyt Godts, met
berau van zonden. lperen .. Tlevende woordt Godts. Nieukaerke: In Christo
Jesu sterven en verryzen , dit ghelooven duer sgheests bewyzen. iWieuport :
Christtls moet alleen des menschen troost zijn. Antwerpen : De verryzenis des
vleescbs. Thielt : Tbetrauwen dat met Christo alle dijngh ghegheven es.
Tblenen .. De ontfermhertigheyt des heeren. Axele .. Een goe we1 gheruste
conscyencye. Bt.uesel: De Beloftenesse Godts. ikleenene : De roerijnghe sgheests ,
betughende den pays met Godt. Audenaerde .. De ghetughenesse des gheests
dat wy kinderen Godts zijn. Camerncke : De ontfermhertigheyt Gods midts
hope. Corterljcke .. Godts ontfermhertigheyt int onderdanigh maken des vleeschs
onder den gheest. Loo in Vueren-ambocht : Jesus Christus advocaet en vulspelen
vertooght hebben :
Lemjnghe. Hope der ghenaden Christi.
Christum alleene. xveesene .. Tbetrauwen
doender voor Godt den
Berglte .. Tbetrauwen dat
Hope duer schriftuere.''
2) In het spel der Kamer van
Vader. Edgnghen .. De verryzenisse Christi. mïnnoca'-
u Christus en zynen gheest ghegheven es. Deynze :
Brugge leest men :
Voorwaer onder alle ghiften ghemeene
Van Godt den vadere ons ghelaten
Oorboorlicker gheene , tot onzer baten
Dan dhelighe schriftuere , waer duer men kendt
Van onzen gheloove het recht fondament.''
DE GENTSPHE ZINNESPELEN VAN 1539. 467
Merkwaardig is het daarbj , dat in al die negentien stukken , die
een geheel boekdeel vullen , de H. Maagd slechts een enkel maal ,
en dan nog maar in 't voorbjgaan genoemd wordt. Niet alleen
worden verkeerdheden afgekeurd , zooals b.v. de qpatett , zelfs in
het zeer Katholieke stuk der Kamer van Meesen 1) ; maar o0k
goede werken ? a1s het vasten ? de bedevaartgangen , vereering van
Heiligen , vinden berisping Q) ; evenwel zonder heftigheid of ironie.
Daarop vraagt Tèt'ijyklic-zr Jn ..
lEyst niet ghenough datse de ! gheleerde weten ?
Op dat zy ons waerschuwen van ghebreken
Daer wy in misdoen ?''
Maar het antwoord van Schrlftuerlic- Troost , een personage , die in vele
dier stukken voorkomt , luidt :
t:Hoort Paulllm spreken :
A1 datter gheschreven es , verre of naer ,
Es tot onzer leerijnghe gheschreven vorwaer ,
Ende een andere gheift ons verstandt
Dat elc magh nemen boucken inde handt
En lezen , erlezen , waer dat zy gaen ,
Tot dat zyze duer veil lezens verstaen ,
Zo cryghende een vast gheloove expres.''
1) Zie de plaats bij Kops , bl. 245 , of bij Schotel , I D., 1n1. 31 l .
2) ln hetzelfde spel van Brugge heet het :
1,W ,at h e e tghy goe ghewaerken ?
- Pelgremagen , vasten ,
Bidden en feektelicke daghen vieren ,
M esse hooren , en al zulcke mannieren ;
Kaercken stichten , aultaren , capellen ,
Voor de zanten en zantinnen kaerskinsstellen ,
Op dat zy ons verwachten voor thelsche refuus-''
En hoe luidt nu de tegenwerping ?
?De mondt es in de kaerke , therte es thuus ,
Wy drijncken droncke , wy vieren de daghen ,
W y hooren de messe , wy vlolzcken , wy plaghen o
W y stichten kaerken met ander liens goet ,
W y vesten kaerskins , wy stillen den moedt
Omme tanziene eens anders meszit ,
W y loopen tot smeikens , wy laten den smit ,
W y dienen de zanten , God stelwy bezyen.
DE GENTSCHE ZINNESPELEN A-AN 1539.
Over het algemeen is de toon hoogst ernstig en opwekkend. Geen
wonder dan ook , dat men aan dit Landjuweel steeds zoo grooten
invloed heeft toegekend op de verbreiding van den geest der Hervorming
, en dat Van Meteren , op het einde van het eerste boek
zjner Historie , reeds van de toen vertoonde spelen getuigde : y,s)-
hebben oorsake geweest , dat vele menschen hare salicheydt in
Christo , ende niet in andere middelen t ende haren troost tegen alle
wereltsche ellende in de verrjsenisse des vleesch gesocht hebben.''
Maar niet altjd werd die bedaarde toon aangeslagen : SOD;S
wordt van de meest
b. v. in een stuk , dat ten zelfden jare , weinige maanden later , te
Middelburg gespeeld werd , en tot titel heeft : Den ùtlpvl der tscArïfbjtende
satyre gebruik gemaakt. Dit geschiedt
teuren.
Het vangt aan met eene samenspraak tusschen Christus , die
468
Voort de ghewaercken die ghy daer verhaelt
En mueghen niet helpen teenygher ueren
W ant zy moghen zonder gheloove ghebueren ,
En Paulus zeght wt jonstyghen gronde ,
Al dat niet wt gheloove gheschiedt es zonde.
''
Die van M eesen laten den ijf ensch zeggen :
Avare trijcdom van 1, haven in my prezent
Zo mochtic brieven van pardoenen coopen ,
ITutvaerden ,
Om daer duere te
jaerghetyden stiehten by hoopen ,
z )'ne wt purgacye ;''
waarop Gltetughe-des-gheests hem te gemoet voert :
11Neen , mensche , dat ware God
Moght ghy duer eyghen invencye zijn zaligh ,
Zo en hadde Christus niet ghezijn betaligh
d 1- l:a ma cy e :
Voor menschelicke gheslaghte.'f
En als in het spel van die van Nieukerk de mensch vraagt :
1,Zal ic dan ter waerelt in gheenen houcken
Pardoenen noch aiaet van zonden zoucken ,
Dan alleene in Christum en nieuwers el ?@*
dan antwoordt Schrt/tuerlic- Troost :
En tratlwen neen , dit verstaet ghy wel :
Duer hem es ghegheven den grooten afaet ,
Dat es verghevinghe van alder mesdaet :
Totten Romeynen staet, alzo wy lezen ,
Godt heift zijn liefde jeghen ons bewezen
Dat Christus gheprezen voor ons es ghestorven.''
DE BOOM DER SCHRIFTUREN.
niet genoemd , maar a1s zde Medicjn der zielen''
en Elc-Bysonder , eene vrouwe in het gewaad
zegt haar : pzoolang gj mjn wil doet , zal ik
mjn oogappel'' ; en hij waarschuwt daarbj tegen
van welke hj zegt :
aangeduid wordt ,
eener non. Hj
voor u zorgen als
valsche profeten ,
469
Si verleyden mijn schapen aen elcken cant
Duer tsophistisch verstant dat si useren :
Diet wil contrariëren , moet werden verbrant
Oft verdreven wt het lant-''
dezen raad , welke Hj geeft haar voorts in dien mond nog al
zonderling klinkt :
1,Jaecht menschen leeringe van 11 , als dief wijt ,
Eygen wijsheyt , natuerlijc begheren laet ,
Leeft hier in . . . .
Van onder desen boom niet wech en gaet ,
Blijft in dit priëel , vliet smenschen afaet ,
Die puerlic staet op eyghen verdienste.
1st paus , prelaet , potestaet , legaet ,
Die sulcke daet defendeert , tis quaet
Ypocrytich raet , seer obstinaet.'''
de eigenschappen , waartegen
gewaarschuwd is , verpersoonliqjkt op : Menschelgke-Leeringhe met
zjne dienaars Eyghen- I'F'!), 'sheyt en Natuerlycke-Begheeren , aan wie
hj opdraagt hem Elc-Bysonder te gaan halen , waarmede hj in
het huweljk wi1 treden , en die in het priëel van Suver-conscientie
onder den sppz?/ der schriftueren rust.
- plk zal mjn best doen ,'' belooft Eyghe3l- F'fjtshcpf t sen ik
vermag wat :
In een volgend tooneel treden juist
Alle schriftueren can ic controlueren ,
Devangelische doctueren can ic verstelen :
Aristoteles , Ovidius , daer wt can ic preken ,
Virgilius , Plato en Thomas d' Aquijn ,
De Lyra , Scotum , Donatianum , ic hebse al duerkeken.
Met vernufte woordekens onder een duechdelic schijzl
Breng ic tvolc en mi in deewich gepijn ;
Is dat niet fijn ?'*
Zj krjgen tevens last om sder schriftueren boom'' te vernielen.
Beiden rusten zich toe tot den tocht door zich te verkleeden.
470 DE BOOM DER SCHRIFTUREN.
Eyghen- m#k/l6yf vermomt zich in een
roemen van duechdelike wercken'' en
tschjn van deuchden.'' Als zj bj de
haar met liefeljke vleitaal toe en doen
woordt , dat er reeds een is , die haar
gewaad , genaamd mtbede
ander tooit zich smet
vrouwe komen , spreken zj
hunne boodschap. Zj ant-
A1s bruyt , suster en vriendinne !! heeft ghecocht
Met zijnen bloede--'
Tot onderpand zjner trouw heeft zj rhet testament synder
woorden'' ontvangen , waarin zj dikwerf leest om haar leed te
verzetten.
De afgevaardigden smalen op den afwezige , die haar dus alleen
laat ; en wat het lezen der Schrift betreft y
Daer isser om verllrttnt , onthalst , versnAoort ,
Dus laet doch dryven die mametterye ,
De meeste menichte houwent voor ketterye ,
Latet goeden nadtllt hebben , sonder veel gepijns-'f
Zj halen haar over door vrees van den eenen kant , en van
den anderen door schoone beloften ; zagen daarop den boom der
schriftueren t die in haar rrosier'' staat : af , en voeren de bruid
tot hun meester , dien zj aldus beschrjven :
!!Sijnen rechten naem is 's menschen leeringhe :
Int geestelijcke Sodoma is sijn verk-eeringhe ,
Binnen Babilon , die groote , heeft hi sijn gewelt ;
Leviathall is sijns rijcx vermeeringhe ,
Appollion alle sijn vianden quelt ,
Pluto den godt heeft hem machtich ghestelt
Boven alle coninghen hier opter aerden ,
Tduystere Egypten is syn triumphantich velt ,
Hi sidt opt beest met seven hoofden , vol eerweerden.ee
De bruid wordt dan gekleed met het kleed van rYpocrisie'',
versierd met afgoderj en symonie , en zj dekt haar hoofd met
Xblauwe devocie.'' Terwjl zj met haren bruigom gaat banketteeren
, geven de beide dienaren eene beschrjving van den burcht
huns heeren : de muren heeten obstinaatheid 5 onkunde , overdaad
en schandeljk gcwin , en zjn samcngcmctscld met bloed en zweet
van weduwen en weezen. Heer en dienaren redekavelen verder ,
DE Boox OER scHRlFTt7aEx. 471
onder een hartigen dronk , over hun wezen en hunne macht. Eindeljk
roept de bruid , die reeds menigen beker geledigd heeft , uit:
Tsa ! met desen wijn !! dient wel ghenet
Elck zijn kele , dus doe ic aldus.
En dees brocken souwen mi schier maken vet :
Hoe heet dit ? ltabeamus en rapiamus ,
Ende dits date , dits requiem ende dit paudeamus ,
Ende de schotele die heet rrdies heb ics v)'e-'f
En bey hola , laet mi spellen tsus , tsus , tot vlus ,
Tis in manibus meis portabullt te ,
Brellghet al in mijn llant , dat is goet ze ;
Tc holld t so me ; wiet anders ontkeert.
Peccavi , dats haest tgoet vermeert,
Neen , daer wil ic al me te neste draven-''
Hetgeen den heer verlokt t0t deze vrooljke ontboezeming :
!!Elc-Bysondere heeft haest mensehelike leeringe gheleert ,
En tis beter dan wercken en slaven.
Vercoopet
Doopsel ,
al , sacramenten en graven ,
kerckganck , keerssen en pellen ,
Seheert , trect , pluct af tvolcs haven ,
Verhuert de steden om de kisten te stellen ,
Olocken en schellen , orghels , sanck ende bellen ,
Avilt 11 tol verhueren pooghen tsal 1.1 proijt zijn ,
Diet goet heeft siet , tsy kercken oft cellen ,
Si sijn wijs gheacht al mogense sot somtijts toesien
Ende voor tvolc suldy ghebenedijt zijn
Doer blau devocie en ypocrisl-e.
M*ildic met 11 tavent niet in jolijt zijn ,
l.c sou u leeren al de weerlycke boeverye ,
Ontweghen , ontmeten met allen fraudye ,
Ontsweren , ontkennen en suleke dinghen.''
A1s het zoover gekomen is , roept de Medicjtt //9. zielett het
Geloof op, om een einde te maken aan het rjk van Menseheljjke-
Aeyrïpg/l: , en Elc-Bysonder uit diens klauwen te redden. Geloof
wordt door de beide dienaren afgesnauwd :
,!Sydy oock een van die duytsche doctoren ?
ln mijnen thoren doe ie branden en versmoren ,
Oz'k, wiktl-tztlsen al voren ; ghi M i1t miju rechten verstoren ,
Prelttetscepen en choren , die M'i heylichlic orboren.
472 DE B00M DER SCHRIFTUREN.
W y gheleerde zijn van God vercoren boven andere tresoren
Oft costelike yvoren ; en slichte doren willen scriftuere storen ,
W ech , ruyde mooren ! 5Vy geleerde geschoren
Nemen schriftuere byden ooren , tis in ons macht ,
M eendy dat Elc-Bysonder op u preken acht !''
Maar Geloof strjdt met stsweert van twoort G0ds'', en zoo wordt
Elc-Bysonder overgehaalt tot haar peerste terug te keeren.
A1s Geloof zjne tegenstanders geducht de waarheid gezegd heeft ?
verschjnt eindeljk de Medicjjn der Zielen aan het kruis , allen ,
die bedrukt zjn tot zich roepende met uitgebreide armen ; en dan
volgt eene toespraak tot het publiek , waarin het o. a. heet :
lief''
Ic bidde elc byzonder 11 dat hi bewaert
Tgoddelic woort der lleyligher schriftueren ;
A1 u wercken , hoe duechdelic vermaert,
En sullen in Gods aenschijn niet staende gedueren.
Niet dat ghi meynt , reclelicke creatueren ,
Dat men u goe wercken misprijst :
Tbeste werc is barmherticheyt in liefden
Dwelck wt Gods woort doer tgheloove rijst-ff
gebueren ,
Eindeljk wordt alles besloten met eene heilbede voor pdees
Neerlanden'' den Keizer en salle heeren die ons regeeren.''
Uit deze voorbeelden , die licht te vermeerderen waren 1) , bljkt
In hetzelfde deeltje, waarin het laatst behandelde stuk voorkomt , staat
nog een: Spel van sinnen op tdlrde , tvierde ende frï/-/#e capittel rcn dwerck der
Jpostelen , ten zelfden jare door de scholieren ten tooneele gebracht. De toegpeling
op den tijd is zeer in het oog vallend : vooral de vervolgzucht tegen
de rrnieuwe predicanten'' wordt ten toon gesteld.
1,Als de gheestelicheyt is verwoet
So doetse dat den duvel niet en doet.'f
In de l,conclusie'' wordt er dan ook op gewezenu:
,1 Hoe nu wordt geschent des waerheyts predicatief':
en in het stuk zelf wordt herinnerd :
11En hoorde ghi niet van tghebot spreken
Hoe datser niet mueghen af clappen en muyten :
Ende groote correctie ende buyten', *
Hooft en voeten ft ware al verbuert.f'
Tegen de vervolgzucht wordt nadrukkelijk gewaarschuwd ,
11 W ant malcander te haten en is gheen duecht',-
Alaar in paciencie leyt die rechte vruecht.''
AANBLAZING YAK DE HERYOR:\IIXG. 473
weI, hoe krachtig de Rederijkers meewerkten om de denkbeelden
der Hervorming te verbreiden; en uit de wijze, waarop dit geschiedde,
zoowel als de middelen, die zij bezigden om's yolks
aandacht en belangstelling te wekken, kan men opmaken, hoe
groot hun invloed moest zijn.
Twijfel en afwijking op kerkelijk terrein was in die dagen het
begin van verzet tegen de Overheid op staatkundig gebied. Dit
lag in den aard van den toenmaligen toestand opgesloten; en
gelijk de Protestantsche schrij vers over staatsrecht de theorie erkenden
en verdedigden 1), zoo hebben Karel V, Filips en Alva zich
met ijzeren hand tegen hare practiik verzet. Vandaar dan ook, dat
er onder de Sententien des laatsten zoovele doodvonnissen Rederijkers
troffen ; men denke slechts aan den Hoofdman der Antwerpsche
Violieren, den Burgemeester Van Stralen, die een der eerste
slachtoffers is geweest.
Hoe nauw het verband was tusschen staatkundige en kerkelijke
meeningen, blijkt weI uit de vraag, in 1562 te Brussel uitgeschreven
: Wat den Landen can houden in rusten ?" De refereinen,
waarin die vraag beantwoord werd , schilderen den jammerlijken
staat des lands, "te deerlijk gescheurd door geloofsgeschillen,
waarom men elkander tegen het uitdrukkelijk bevel van God,
haat en vervolgt"; en vermanen "eenen iegelijk den twist te sehuwen,
en zich te benaarstigen om slechts in God te gelooven en
zijnen evenmensch te beminnen" 2). Eigenlijke zuiver staatkundige
poezie vinden wij in de zestiende eeuw minder op het tooneel dan
in de liederen, baIladen en refereinen. Een geheele bundel Politieke
Balladen, Refereinen, Liederen en Spotdichten, aIle tegen de
Hervorming en den Opstand gericht, werd door de "Maatschappij
del' Vlaamsche Bibliophilen" in het licht gegeven, en maakt
als het ware een tegenhanger uit van het Geueen Liedt-boeck. Eerst
op het Rederijkersfeest in den zomer van 1616 te Vlaardingen
gevierd, en waaraan de voornaamste Kamel'S van geheel Holland
I) Men zie b.v, Vindiciae contra Tyranrws:, door Hubert Langnet in het
licht gegeven.
2) Kops, Schets, u, 260.
474 VERBAXD TusscHEx KERKELIJKE Ex STAATK. MEExlxGEx.
deel namen , staat de eigenljke Politiek op den voorgrond l). De
vraag voor het zinnespel was :
W at middel dat best dient ghenomen 11 byder handt,
Die 't Gemeen nodigst is , en vorderlijkst voor *t Landt ?'*
op pvlaerdings Redenrjck-bergh'' geplant ,
waren alles behalve geurig '): wj zullen er daarom best over zwjgen.
Hoe de staatkunde ook op poëtisch gebied aan de orde kwam ,
zullen wj zien , als wj spreken over het kerkeljk-staatkundig
drama van Coster en Vondel , dat nagenoeg terzelfder tjd ontlook.
Men bepaalde zich niet tot stukken met bloot zinnebeeldige
personages : ook de zoodanigen bleven in zwang , waarin historische
fguren optraden , aan den Bjbel , de geschiedenis der Oudheid of
ook aan de vaderlandsche kronieken en sagen ontleend 3). Daarin
vervulden evenwel de zinnekens nog steeds hunne rol , en veelal
waren zj o0k daar tot een tweetal beperkt. In de zoo even herdachte
spelen
waarin nevens de helden uit de Grieksche
van 1616 vertoonde de Delftsche Kamer een spel ,
geschiedenis , Themistocles
, Aristides , Pausanias enz. , ook Eendracht , LIefde en Trouw
De bloemen toen
1) Tot onderwerp van een lied werd dit thema opgegeven :
Door eendracht die macht maeckt , is een Landt sterck en krachtich ,
Maer door inlandschf onvree winnelijck en onmachtich.''
Eindelijk werd voor de zoogenoemde knie-gedichten als refereinregel voorgeschreven
:
1! Dus b.aert onvrede vree , en vrede weer onvree-f'
2) Schotel is in zijne Gescbied. der Rederijkers fn Nederland, 11 , 39 van
eene anderemeening. ,,De poëzy onderscheidt zich gunstig van die der overige
Kamers , en vooral verdient de Togt van Xerxes tegen Griekenland en diens
nederlaag, van den dichter G. van Hoogendorp , eene gunstige onderscheiding.
De stijl is ook veel beschaafdel' en de taal ztliverder.''
3) Bij Schotel , Geschled. der Rederljkers in iWederland, I D., bl. l 34 ,
vindt men de volgende titels opgegeven : De Handel der Amoreusheyt . . . van
eTupiter en Yo (Brussel l 583) ; Spel van sinne van Charon de helsche schippere
; Spel van Narcissus ende Echo (1 552) ; Spul van Jason , Orfeus , Alexander
, den Koninck van Vranckrike , Abrahams wtganck ; Abrahams oflkrhande ,
Nahman Prinche van Syriën. Een geestelyck spel van sinnen seer leerlyk :
Hoe Christus zit onder die Leeraers , (1560). Drie spelen van dwerck der
Apostelen , door Jvillem van Haecht. De bekeeringhe Pauli ( 1563). Van Sint
Jans onthoofdinghe (1 562).
HERoïscHE SPELEN.
voorkomen ; in dat van Schiedam aanschouwt men nevens Oicinius ,
Brutus , Marcus Yalerius , enz. , ook Roma , de Geunieerde #rp,ïAlciè'n
en Goddeljjcken Raedt. 't Is eindeljk bekend genoeg , hoe nog
in Hooft's Gerard ran Velzen buiten de historischepersonen ,
twee drietallen : Twht , Geweldt , Bedrogh , en Eendraght , Trouw
en onnozelheidt optreden , om van den Stroomgodt de Vecht niet
te gewagen. Het is merkwaardig , dat de onderwerpen der oudste
niet zinnebeeldige stukken aan de ridderljke Romantiek ontleend
zjn , zooals wj boven (bl. 353 en 354) zagen. Bj de daar genoemde
stukken zj nog vermeld : dat in 1498 door sde ghesellen vander
Retorjcke van Peteghem tspel wlzl Gryselle (Griseldisl'' vertoond
de
werd 1). Maar weldra begon men op die overleveriug laag neer te
zien en moest de Romantiek voor het Olassicisme wjken. Reeds
in het begin der zestiende eeuw had Houwaert proeven van antiek
historisch of helden-drama gegeven in zjne Aeneas c,4 Dido en
enkele andere stukken , hoofdzakeljk sden handel der amoureusheyt''
voorstellende.
Onder al die heroïsche stukken uit dittjdperk is er geen enkel ,
dat om zjne kunstwaarde verdient besproken te worden , en de
soort levert te weinig karakteristieks op , om er uit dit oogpunt
bj stil te staan. Eerst in het volgende tjdvak heeft het Nederlandsche
ernstige drama aanspraak op uitvoeriger beschouwing.
Hoe eerzaam didactisch de smaak des tjds in het bloeitjdperk
der Rederjkers ook geweest zj, het volkskarakter had men niet
z0o verloochend ) dat het comische geene aantrekkeljkheid meer
had voor de menigte. Van de eerste helft der zestiende eeuw
althans kan men het tegendeel aanwjzen. Geljk men zich nu en
dan tegen de ondichterljke allegorie t
aan het abele spel der middeleeuwen aansloot , zoo gaf men ook
de Klucht niet prjs q ja? het schjnt , dat nevens het mysterie- en
zinnespel het comische drama , zj het al niet door innerljke
voortrefeljkheid , dan toch door talrjkheid van uitingen werkeljk
gebloeid heeft.
a1s het ware uit verzet
Overal
medien
vinden wj sedert de vjftiende eeuw gewaagd van ncoofte
esbattementen'', dat zjn de vrooljke opvolgers der
1) Serrure , Vaderl. uvuseuzn , V , l l .
476 KLUCHTEN.
oude klucht , in aanleg en strekking van die der veertiende eeuw
niet verschillende. Het zjn nog altjd tafereeltjes uit het volksleven ,
die worden vertoond q niet zeer ingewikkeld en zonder kunstig
geweven intrigue , niet veel meer dan gedranzatiseerde sproken ,
waarin misbruiken en volksondeugden met naïeve naaktheid worden
ten toon gesteld . maar daarmeê tevens ten scherpste gehekeld. Zj
mogen daardoor veelal losbandig van inhoud en onkiesch van
inkleeding zjn (verg. bl. 380 v1g.) , men krjgt ook hier den indruk t
dat geen aanblazing der hartstochten , maar zedegisping t dus verbetering
? het doel was , dat de dichters beoogden.
Veel van die kluchtspelen zjn verloren gegaan , en de namen
hunner opstellers meestal niet tot ons gekomen. Onder de bekenden
en gunstig bekenden behoort Cornelis Everaert , die van 1509 af
een aantal esbattementen en tafelspelen dat zjn kleine stukjes ,
welke bj gastmalen vertoond werden - heeft geschreven. Een dertigtal
daarvan is in handschrift bewaard , en MTillems getuigde er
van : zj zjn mwaarltjk geestig: tooneelmatig bewerkt : en moeten y
door de kluchtige situatiën welke er in voorkomen , voorvast het
Brugsche publiek , in den schouwburg der Drie Stzkàcff'zlzl:zl , harteljk
hebben doen lachen'' 1). Everaert was namelijk Factor der
Kamer van dien naam , te Brugge gevestigd. Als een proefje y
waaruit men het genre kan leeren kennen , volge hier een beknopt
overzicht van het stuk , getiteld : Stout 6,84/: onbescaemt , waarvan
uitdrukkeljk getuigd wordt , dat het eene boel.de was , den
Facteur der Kamer suut jonsten verteld.''
Het stuk wordt geopend met eene
welke zich beklaagt : dat zj een man
alleenspraak eener vrouw ,
heeft ?
Die juecht noch vruecht !* en heift in tlij-cf7
terwjl zj zichzelf als meen we1 lustich wjf'' schildert. Zj zou
zich gaarne door een ander laten opvrooljken t al ware hj rcoster
of clerc.'' De Koster van het dorp vindt haar in die stemming, en
weldra worden beiden het eens , om 's nachts in de schuur sam en
te komen , alwaar een paerdich chierken'' van lekker eten en wjn
zal gereed staan. Inmiddels valt de avond , en twee speellui , Stout
en Onbescaemt , die een nachtverbljf zoeken : kloppen bj de vrouw
Belg. kvtfseu?n , VI , bl. 4 1 .
CORNELIS EVERAERT.
aan, maar worden onmeêdoogend afgewezen. Zj sluipen hierop in
de schuur en leggen zich daar ter ruste. Omstreeks tien uur komt
het verliefde paar , en nu begint een tooneel , waarbj , zooals
W illems zich uitdrukte het vjfde des vierden bedrjfs van Molière's
Tartufe slechts eene kleinigheid is. rAly dunct ,'' zegt de eene
muzikant , ptsal gaen bruloft wesen.'' - sJa ,'' iuistert de ander t
en ic zal de bruloft pypen.'' En inderdaad beginnen X zj te pjpen
en te tamboeren , dat de schuur er van dreunt. W jf en Koster
vliegen op van schrik en nemen overhaast de vlucht ; want zj
wanen dat er de nnecker is ofte eenich ander ghedrochte.'' Daarop
vergasten de twee landloopers zich vrooljk aan de achtergelaten
lekkere brokjes. Den anderen morgen gaau zj naar het wjf en
vragen nog betaling voor de gemaakte muziek. puut ontsienisse
by bedwanghe'' is zj verplicht hen tevreden te stellen ; en het
stuk eindigt met deze moralisatie van Onbescaemt :
!!Ofse alle zo voeren , die zijn van dien ,
Sen zouden sule werck niet so lichte ghetemen.'f
moge onze kieskeurigheid zich schamen bj dergeljke grappen
te lachen , toch moet ons de frischheid van deze uit het volksleven
gegrepen kluchten dubbel trefen , als men ziet ? wat het
comische onder de handen der moraliseerende kamerbroeders
worden kon. Op het Antwerpsche Landjuweel van 1561 toch vertoonde
men na de ernstige spelen ook nog pboerdeljcke ende zeer
belacheljke Factien of Oluchtspelen ,t' geljk de uitgever ze genoemd
heeft. Maar zj hebben weinig recht op dien naam , want het zjn
bloot gedialogiseerde didactisch-allegorische ontboezemingen zonder
geur of leven , waarin de geestigheid z00 diep verborgen ligt , dat
ze terecht tot opschrift hebben den regel , aan een van haar
ontleend :
Nu
!!Wy sijn soo vrolijck al laghen wy opt sterven-''
Omtrent de tooneelvertooningen nog een paar opmerkingen van
algemeenen aard.
Vooreerst zj
dongen naar den
vier- of vjf- tot
bljkt uit eene
herinnerd , dat de lengte der stukken , die meèprjs
, altjd vooraf werd bepaald : doorgaans van
zeshonderd regels. De inrichting van het tooneel
teekening , die geplaatst is voor de uitgave der
478
Gentsche spelen van 1530. Het tooneel , dat op de markt was
opgericht , is daar aan drie zjden open :
wordt ingenomen door den voorgevel van een gebouw in Renaissance-
stjl opgetrokken , en bestaande uit eene halve roionde in
het midden , ter weerszjden ge:ankeerd door een dubbelen eereboog
van veel geringer afmeting. Het middelstuk is in twee verdiepingen
verdeeld , beide op vier kolommen rustend , waarvan
natuurljk de twee middelsten nog al sterk vooruitspringen op het
proscenium ; deze rotonde wordt , zoowel als de zjbogen , gekroond
door een koepel, mede op pilastersrustende. De bovenste kroonalleen
de achtergrond
van het middenstuk is met lij st verschillende Yorsierd
, en op elken der drie koepels
De bovenverdieping diende waarschjnljk tot de plaatsing van
tableauz of allegorische tafereelen , die in alle zinnespelen voorkomen
(verg. boven bl. 457 , 462 vlg.). Denkeljk waren zj meestal
geschilderd , maar soms schjnelt zj o0k uit meer eigenljke beelden
te hebben bestaan , althans in 1496 stelde de Kamer van Nivelle
te Antwerpen de Penitentie sint was'' voor.
Het tooneel zonder decoratief , in den
wellicht geschikt voor het vertoonen van de statige zinnespelen
zonder locale kleur; voor historische stukken was het zeker weitegenwoordigen
zin , was
nig passend. Trouwens , toen het uit de open lucht binnen schouwburgzalen
werd overgebracht , is dit zeker o0k veranderd. W e1
ziet men uit de platen van den eersten schoqwburg te Amsterdam
1) , hoe uiterst eenvoudig de inrichting nog in de zeventiende 9
eeuw was ; maar dat men aan decoratief en kostuum al vroeg
waarde begon te hechten , bljkt van verschillende kanten. W elk
Xkunst- en vliegwerk'' men al te baat nam om op de verbeelding
der toeschouwers te werken , bljkt uit de middelen door Yan
Mander, den bekenden
ning van zjne stukken. ln het spel van Salomon en A'bzlïzwï/lzl:
Seba voerde hj kemelen en ander vreemd gedierte, door hem
schilder en poëet , gebezigd bj de vertoogesehilderd
, ten tooneele q
verder. Hj had , om den zondvloed te verbeelden , op een groot
en in zijn Noaclt ging hij nog veel
doek ljken
geschilderd. Dit werd over het tooneel getrokken , terwjl er door
Yan menschen en dieren , in het Nvater drijvende ,
wapenschilden
staat een beeld.
In Van Lennepfs Vondel , 1II , ô20.
y'wcTlEx vAx 1561.
W IJZE VAN VERTOONING.
middel van pompen en waterleidingen t die het water hoog opvoerden
, zoo zwaar een plasregen viel , dat de toeschouwers genoodzaakt
waren achteruit te wjken. De Ark scheen werkeljk op het
water te drjven , en , voegt Van Mander's levensbeschrjving er
bj, de teerhartige oude lieden konden op 't zien van zoo natuurljk
eene vertooning , hunne oogen van tranen niet welrhouden , bewogen
door medeljden met de menigte der verdronkenen , en de angst
en bekommernisse van de in levensgevaar verkeerende menschen 1).
Onder den invloed van Jan Vos zullen wj dit pKunst- en
Vliegwerk'', zoo op den voorgrond zien treden , dat het bjna
geheel de plaats van de dichterljke opvatting en inkleeding
inneemt.
aangaat t in verscheidene zinnespelen wordt
de rjke kleedj der voornaamste personages aangegeven :) Hier en
daar werden dan ook prjzen uitgeloofd , niet slechts voor de beste
uitspraak , maar ook voor de schoonste kleeding. Dit had b.v. in
1509 en 1620 te Meehelen plaats 3).
het zich aanzien , dat vroeger , hier geljk elders : de
vrouwenrollen door manspersonen werden vervuld , in de zestiende
eeuw schjnt het optreden van vrouwen niet overal aanstoot ge-
Laat
geven te hebben. Dit mag men althans opmaken uit de statuten
der Kamer van Veere , welke verboden vrouwen in de vergadering
te brengen , pten waeren eerbaer vrouwen oft maeghdekens , die
mede in spelen speelden'' 4).
De rolverdeeling had we1 min of meer met gemeen overleg
plaats 5) , maar toeh was men verplicht de rol , door Prins of
En wat het kostuum
1) Zie ook Schotel , Geschiedenis der Redernkers , I D. , b1. 142.
2) Ik kies eenige voorbeelden uit de Antwerpsche spelen van zinne van 1561 :
Loon , eenen man seer ryckelijck ghecleet. De lie/de 51 , verciert nae der
consten aert, op haer hooft hebbende eenen crans van roode roosen. Recht in
gulden cleederen , met eenen lauwer crans op haer hooft. Fame van eeren , vol
ooghen , tonghen en twee vloghels op haer lijf. Den g/lee':f #er Wajsheyt , a1s
een ingel met M ercurius sceper met vleugelen. Ledicheyt , een cierlycke vrouw.
Behoefticheyt, een vrouwe armelyck gecleet. Natuerlqck Leven , een vrouwe
ghecleet int hemelsblau met groen cruyden inde handt. Vreese des Heeren ,
een mans personagie na den Jodensche wyse ghecleedt.'f
3) HS. van Gllard , I , l04 , l l 1. #) Zie Kops , Khets , b1. 334.
') Verg. de statuten der Kamer van Hoogstraten , Belg. Museum VII, b1. 382.
480 HET IXSTUDEEREN.
Dekens opgelegd , te aanvaarden op straFe van eene geldboete.
Verloor men zjn afschrift , dan was men gehouden het op eigen
kosten op nieuw te laten rolleel'en. Had men eenmaal de ro1
ontfaen'' en den rlast daeraf aenveerd'' dan X h moest men voorts
ook de oefeningen of repetitie bjwonen t zoo dikwerf de bevoegde
macht , gewoonljk Deken of Factor , dat verlangde. W eigerde
men de rol , terwjl men pabele ende idoine ten spele'' was , dan
mocht vreemde medewerking ingeroepen worden 1).
Te Lier hadden de gezellen bj het vproberen'' van een esbattement
het recht 5eene OP
drinken , en bj een spel van zinne twee Q) ; en zoo was het waarkanne
biers den kost der Camer'' te
schjnljk ook elders.
Daar goede spelers en dichterszeldzaam waren , deed de plaatseljke
jdelheid soms kunstenaars van naam uit de stad hunner
inwoning lokken door het aanbieden van voordeelen. Zo0 leest
men in de stadsrekeningen van Audenaarde 3) van 1513 en 1514
van zekeren ploos van Coye , retorisien , den welcken in m eeninghe
was uit deser stede te
stede
vertreckene , omme te gaen wonene in de
van Aelst , daer hj versocht was te commene om zjne conste
van rhetorjcken ; daaromme hem onthauden ende gheordonneert te
ghevene 12 pond parisis.''
De Rederjkers waren met hun werk hoogeljk ingenomen. Ik
wjs , ten voorbeeld , op den lof , dien de uitgever der Antwerpsche
spelen van 1561 aan de in zjn oog onnavolgbare poëten van zjn
tjd toezwaait , eene loftuiting die zoo op stelten gaat : dat zj ons
onweerstaanbaar tot lachen noopt 1). W ant e1k , die kennis gemaakt
bij
I11 ,
S)
1) Zie de statuten der Fonteine bij Blommaert 1. c., b1. l0l : die van Veere
Kops , Schets, b1. 333 ; die van de Christus otwdn te Diest , Vaderl. M useum ,
bl. 1 l9.
Vaderl.Jfuseu?zl , 111, bl. 1 l 9.
3) Belg. Museum , VII , 22.
.) In de beschrijving van het feest heet het, dat s,die conste der Poesien
inde voorg. Landt-luweelen noyt soo seer geooreert en heeft, a1s nu in onsen
tijden , noch die conste in sodanigher abundancien byden Componisten gebruyct
als in deze feeste W ant die voorgaende Landt-luweelen en
hebben maer een Batement verthoocht, maer nu als die verstanden cloecker
zijn ende alle consten in meerder kennisse , der Poeten vele ende der liefBEOORDEELING
DER ZINNESPELEN.
heeft met deze stukken , noch door inhoad , noch door vorm
poëtisch of aanlokkeljk , zal tot de overtuiging zjn gekomen ,
die Kops deed uitroepen , sdat de pracht en staatsie , bj deze
gelegenheid , meer dan de poëzie heeft uitgemunt.''
En waarljk , het kon wel niet anders. Op den naam van dramatische
kunstvoortbrengsels mogen ook de meest opgehemelde
zinnespelen niet de minste aanspraak maken.
Eene eerste voorwaarde van het Drama is , dat er in gehandeld
worde : zonder dat laat de vertooning ons koud en onbevredigd.
En van eigenljke handeling is hier nergens sprake. Maar al ware
men ook toegevend genoeg , om in die dialectische schermutseling:
die het wezen van het zinnespel uitmaakt , handeling te zien ,
dan zou zj nog lliet kunnen boeien , omdat hier alleen abstracte
personages optreden in steê van wezens van vleesch en been ? van
individualiteiten , ons plastisch voorgesteld , doordien zj zich onder
den prikkel van den hartstocht , in zjne uiting door de eigenaardigheid
der karakters gewjzigd, tot handelen genoopt voelen.
Bewuste handeling van karakteristieke individualiteiten stempelt
het Drama a1s zoodanig , geljk wj reeds opmerkten (boven b1.
326) ; dit alleen maakt het voor ons aantrekkeljk en geeft er
kunstwaarde aan. Allegorie en dialectica vermogen dat niet.
zinnespelen als drama's nog niet zoo
geheel verwerpeljk waren , zj zouden a1s allegorische tafereelen
toch
Maar indien ook de
op het gebied der Kunst niet veel te beteekenen hebben.
481
hebbers sonder ghetal , ende Castaliusfonteyne haren vloet nt1 ter tijt door
dese Nederlanden wtghespreyt heeft ,zijn Apollinis kinderen sonderling verwect
geweest , om te laten blijcken den liefelijcken smaeck die zy inde Musen ,
inwoonerssen des berchs Helicon , bevinden , hebbende overvloedelijck met
sondellinghe harmonie te samen ghevoecht ende verthoont , diveerse materien
deser consten , soo in Comedien , Ebatementen , Moralen , a1s inde Poetijcse
punten , Epigrammen , Baladen ,
recht soude moghen segghen dat den berch Parnassus bij ons nu opgheresen
is ende Castalides
dat
onse Poeten , ghelijck Ttalien met haren Petrarcha ende Ariosto , Vranckrijck
met Cl. Marot , Ronssard , enz. tot vereeringhe der edeler consten Retorica
ende vercieringhe van onse Nederlandsche tale.
''
Nlrmphae hen wooninghe by ons vercoren hebben, hopende
wy eer langhen tijt sullen monsteren ende paragonneren moghen met
Retrograden ende Devijsen , sulx datmen met
aoxcKsr-ox'r , Ned. Letterk. M iddeleeuwen , I1, 4e druk.
482 ALLEGORIE ONAESTHETISCH.
Allegorie is een verstandswerk , geen voortbrengsel der scheppende
In
phantasie , en dus onaesthetisch.
de Kunst moet de vorm de onmiddelljke en tastbare uitdrukking
zjn eener gedachte, die plastisch voor onze zinnen waarneembaar
kan worden gemaakt. W aar de vorm de gedachte niet
volkomen uitdrukt, of ook waar het denkbeeld niet terstond door den
vorm heen schijnt , wordt het gevoel van het Schoon niet geboren ,
en er is geen' spraak van Kunst t die dat moet teweegbrengen.
Afgetrokken denkbeelden , het begrip van vergeljking of quantitatieve
verhouding , en dergeljken , zjn niet zinneljk voor te
stellen en vallen dus buiten het bereik der Kunst. Noch het begrip
noch het tweemaal twee van grooter of kleiner , is vier kan door
Plastiek , Toonkunst of Poëzie worden uitgedrukt. O0k DE Deugd
kan niet aesthetisch , dat is voor de zinnen waarneembaar t worden
geschilderd : wel eene bepaalde
zich in de handeling eener
Daarom
deugd , in
concreete
gegeven omstandigheden
individualiteit openbarend.
Twht , Ledigheid , Liefde of Conste onmogeljk ten
tooneele te brengen. Als men peenen man seer rjckeljk ghecleet''
ziet optreden , dan bestaat er
gens de bedoeling van den
*IS
geene enkele reden om daarin , vol-
Rethorisien t Zppzl , te zien ; evenmin
als men , zonder op het gebied van verstandeljke vergeljking of
conrentioneele beeldspraak over te stappen , op de gedachte kan
komen , dat een slang , met den staart in dbn bek , de eeuwigheid
verbeeldt.
spelen van zinne niet
alleen den boventoon , maar heerscht daarin alleen en oppermachtig.
Nu mag men om phet grootmoedige en menscheljke'', dat in deze
moraliseerende dialogen heerscht , die altjd beoogen een zedeljk
of maatschappeljk vraagstuk dialectisch op te lossen , zich aangetrokken
voelen tot de mannen , die zoo onbesehroomd eene nieuwe
Het verstandeljk reglement heeft in de
orde van zaken voorbereidden , men heeft evenwel geen recht zich
deswegen over pden form'' heen te zetten of dien te vergoeljken.
Ook in de onderdeelen , in baschrjvingen of ontboezemingen ,
verwachte men geene poëzie : de wind woei niet uit dien hoek.
Eene slecht gecomponeerde schilderj kan nog de aandacht trekken
door technische behandeling of door schoonheden van détail ;
men kan weigeren in Danecker's Ariadne het door Theseus verlaten
en door Bacchus vertrooste slachtoFer te zien , zj bljft eene
DE REDERIJKERS VERVULDEN EEN BURGERPLICHT.
voortrefeljke vrouwen:guur , evenals de Madonna's van Murillo
niet zonder trefende werking bljken , ook op hem , die daarin
mist , wat de Maria''s van Rafaël juist tot Madonna's stempelt.
Maar ook dat ontbreekt bj de Rederjkers. Ik herinner mj niet
twee poëtische gedachten of eene enkele wegslepende schildering
te hebben opgevischt uit die zee van zinnespelen , bj wier lezing
men gelukkig is het luctor et dzzldr.
gp te kunnen uitspreken.
Trouwens , naar poëzie streefden die rexcellente poëten'' ook niet.
Zj schreven pden toehoorders tot een stichteljck vermaen'' ; en de
Antwerpsche Oljjftak drukte volkomen de richting des tjds uit ,
toen zijhare Muze lietZeggen:
483
11Ick Rhetorica
W ilt dichten tot stichten van des menschen gemoet.ff
En zj waren vast overtuigd , daarmeè een burgerplicht te vervullen;
want zj kenden der Poëzie eene groote rol toe in de
ontwikkeling der menschheid. Als Van Meteren van Frankrjk's
diep zedeljk verval onder Hendrik 11 gewaagd heeft , laat hj er
deze woorden op volgon : pdaer seer toe hielpen veel Fransoysche
poëten ende rjmers die veel vuyle t lichtveerdighe poësien dageljcx
voortbrochten , die veel goede , wjze lieden toeschrjven de
verdiende strale , den rjcke van Yranckrjck overvallen-''
Een anderen , een tegenovergestelden weg in te slaan , was eene
eigenaardige ,
Nederlandsche Rederjkers.
Alleen in het Battement , de Klucht , plaatsten zj zich op een
ZiJ* het dan ook geene poëtische verdienste der
voor de Kunst meer gezonden bodem. Na hetgeen wj daarover
reeds gezegd hebben , behoeven wj hier over het ontluikende
Nederlandsche comische Drama niet verder uit te weiden.
Y.
KUNSTYORM DER REDERIJKERS.
W at den poëtischen vorm betreft , de Rederjkers zochten dien ,
in hunne dramatische zoowel als in hunne lyrische voortbrengsels ,
hoofdzakeljk in kunstenarjen met het rjm , waarover wj straks
eenige wenken zullen geven. Hoe kunstig hun rjmen ook was ,
meester van de taal waren zj niet ; ja , niets verwondert ons meer ,
dan den eersten uitgever van zinnespelen te hooren gewagen van
dé rvercieringhe van onse Nederlandsche tale'', waartoe de dichtwerken
der Rederjkers zouden bjdragen. Zoo ooit , dan was de
man hier het slachtofer eener zonderlinge zinsbegoocheling , want
de taalverbastering nam onder hunne handen op schrikbarende
wij ze toe.
Tjdens het bewind der Graven uii het Beiersche Huis was de
Nederlandsche taal, vooral in Holland , besmet met Hoogduitsche
woorden en taalvormen : germanismen van allerlei aard. Daaraan
stelde toenmaals de overgang van het gebied in het Bourgondische
Huis paal en perk ; maar nu deed zich een nieuw gevaar op , dat
weldra bleek veel dreigender te zjn (verg. b1. 256).
De invloed van een Fransch sprekend Hof was altjd nadeelig
voor de zuiverheid der moedertaal geweest. Het Vlaamsch en Brabantsch
was dan o0k veel meer dan het Dietseh t dat in Holland ?
zelfs onder de Henegouwers , geschreven werd , door bastaardwoorden
ontsierd. Toen de Bourgondiers over al de Nederlandscbe
gewesten het Fransch a1s Hof- en Kanselarjtaal verbreidden , bereikte
de kwaal spoedig eene ongekende hoogte. Van dien tjd
dagteekent verfransching van vele onzer spraakkunstige vormen q
toen kwamen een aantal nieuwe uitdrukkingen en aan het Fran,sch
ontleende spreekwjzen op , die onze taal wezenljk hebben gewjzigd;
toen raakten allerlei W aalsche zoogenoemde stadhuiswoorden in
YERFRANSCHING DER TAAL.
het dageljksch leven in
quasi-vlaamschen volzin
stapelen , a1s maar immer
den tast genomen , en in
hoe ver dat ging 1).
zwang , en werd het mode om in een
zooveel bastaardwoorden op elkander te
mogeljk was. Een paar voorbeelden , op
de noot medegedeeld , mogen doen zien ,
485
In 1539 hoorde men te Gent in een derzinnespelen :
maer !,lc wilde wel coopen , ic en hebbe niet
Daer ic mede zoude meughen doen payment,
W are trijcdom van haven in my prezent,
Zo mochtic brieven van pardoenen coopen,
llutvaerden , jaerghetyden stichten bij hoopen ,
Om daer duere tezyne
- N' een , mensche , dat ware
uutpurgacye.
God defamacye ;
Moght ghy duer eyghen invencye zijn zaligh
Zo en hadde Christus niet ghezijn betaligho, enz.
Tn een ander:
Tes tijt dat hier werdt inft beqwame gheprouft
Den zin der Chaerten duer ons arguweren ,
Op dat wy mueghen int clare solveren
Met apetyte ongheveynst propoost es
Avelc den mensche stervende meesten troost es.**
In Middelburg hoorde men tenzelfden jare deze taal :
!!Lamenteren blyvic in desperacien ,
Jont mi wat gracien , in corter spacien ,
Ter confortacien van mi arme slichte ,
Oft doer de turbacien dwingt mi de desolacien
Ter murmeracien en arguacien ,
Daer ie in desperacien by sou comen lichte-''
Houwaert schreef b.v. deze regelen :
Nu ghepresupponeert , dat iemant iseloquent
En dat hy inder Rhetorijcke is exellent,
Dat hy Philosophelijck can argumenteeren ,
Dat hy de harmony der Musijcken kent,
Mitsgaders dell loop weet van et firmament ,
En dat hy alle hantwercken can useren ,
Dat hij de republycke weet te regeren ,
Dat hy kennis heeft van Nigrom ancye ,
Dat men hem in de rechten heeft sien doceren ,
Dat hy gheleert is in alle const en cleergye ,
So en weet hy nochtans niet ten selven tye ,-
Ten s)r dat hy weet te doen de wille van Godt.
Die buyten Godts woort wilt wijs zijn , is sot-''
oEFExlxoEx.
Z0o al in den regel de tooneelspelen door de Facteurs der
Kamers werden vervaardigd , de overige gildebroeders bepaalden
zich niet bloot tot het vervullen der rollen en het deelnemen aan
schitterende intreyoe .. allen oefenden zich op gegeven dagen in
de rjmkunst. Hoe dit toeging , zal het best bljken uit het daartoe
betrekkeljk artikel der statuten van de Gentsche Fonteinisten J.
want zoo a1s het daar ging , geschiedde het overal.
Item , zal men alle drie weken tsondaeghs X ten tween naer
noene up de camere vander Fonteine gheven een hoedeken , ende
de ghuene dien 't ghegheven zal worden , zal zjn ghehouden binnen
derden daghe daer naer over te ghevene een refrain , van
alzo vele veersen als hem ghelieven zal , omme 't ghezelschip
binnen den drye weken daer naer te dichtene. O0c za1 hy upstellen
eenen prjs , zulc ende alzo cleine van prise als hem ghelieft ,
omme te hebbene den ghuenen diene best nae doen zal. Ende
tsondaeehs ter drie weken omme za1 e1c ghehouden
zjn ten twee ueren naer noene , ende ter plaetse voorseit , over te
ghevene voor 't ghemeen ghezelschip 't ghuent , dat hy daer naer
hedaen zal hebben. Ende de ghuene die 't holdeken alzo ghehadt
za1 hebben , zal dan den ghezelschepe te voren gheven eenen pot
wjns van zes grooten , ende voort by haerlieder rade 't hoedeken
overgheven in de manieren voren verclaert. Emmers we1 verstaende ,
dat de commende ten referaine : ghehouden werdt ten incommene
commende
voor 't ghezelschip te dichtene twee veersen , of meer , ofte zynghene
of anders yet bourdelicx te doene, up verbuerte van eenen grooten.''
Men begrjpt , dat die driewekeljksche leveranties niet veel waarborg
voor de uitnemendheid der dus verkregen kunstvoortbrengselen
opleverden. En toch was men over de snelheid van het werk nog
niet tevreden en streefde naar nog grooter vaardigheid in het
handwerk. Daaraan hadden de zoogenoemde kniedichten hun oorsprong
te danken , die echter : naar het schjnt t' alleen in Holland
bekendwaren ; althans Matthjs De Casteleyn vermeldt ze niet.
Kniedicht beteekent sneldich,t , eztetnpore , dat als het ware op de
knie geschreven werd. Als het z/ll,re; want of dit in eigenljken zin
ooit heeft plaats gehad, valt zeer te betwjfelen. Op het Vlaardingsche
Rederjkersfeest. van 1616 werd ook een prjs voor het kniewerk
uitgeloofd , dat moest bestaan in een referein van vier eoupletten ,
e1k van dertien regels , waarvan de laatste telkens moest luiden :
486
KNIEDICHTEN.
Dus baert onvrede vree en vrede weer onvree.''
487
De vraag werd 'smorgens om tien uur uitgegeven , met den last :
De antwoordden besteldt , ten tween ,! op het tooneel
In handen van degeen die zitten ten oordeel.''
Er werd dus vier uren tjds gelaten : en omtrent de wjze van
werken was niets bepaald.
De Factor der Vlaardingsche Kamer De Akkerboom , welke den
prjskamp had uitgeschreven , de prul-poëet Job Van de W ael ,
schreef bj de uitgave van pder Kameren Proef-stuck'', zooals hj
de verzameling van de toen geleverde kniedichten noemde , eene
in kreupel-rjmen vervatte verklaring van pwat het is op d, e knie
te dichten'', waarin hj allerlei bjzonderheden vertelt over de wjze ,
waarop dit eertjjds plaats had 1). Maar uit niets bljkt , dat het
1) j:Waerom dit by 't Rederijck
Knie-dicht hiet gemeenelijck ,
Ditfs om dat eertljts dit dicht
W orde op de Knie verricht.
De Knie was het schrijfkantoor.
Op de Knie quam ft dicht te voor.
Op de Knie worde beprooft
W atter staak in 's Dichters hooft.
Dit ging toe op dese wijs :
Den Voorsteller stelde prijs
Op 't Voorstel , en riep by een
Alle Dichters in 't gemeen ,
Die dan Knie-wercker woud' zijn ,
Die quam daer dan ten voorschijn ,
En onting
Eerst een
Twee schrijf-pennen wel gesneen ,
Enen Incktpot met inckt reen ,
Een zandt-doosien met stof-zandt
('t was de manier)
schoon ve1 post-papier ,
Van het beste dat men vandt ,
Dfene zat bij dfander neer,
A1 vervolgens in een heir,
Elek worde een Kaert gebrocht
Daer hy hem na houden locht.
So haest als die was doorzien ,
Leyd' men Papier op de Knien ,
W ant daer was noch bort noch planck ,
Tafel nochte oock Schrijf-banck :
Daer en was noch dit noch dat
Daer men op mocht leggen wat ,
Het gebruyck niet toe en liet
Dat men daer toe bruyckte yet ,
So nauw' sach men op den naem
Die met 't doen over een quaem ,
Datter niet een enich ding
Mocht zijn tot behulleping :
Maer daer het de naem van droech
Moest zijn tot het werck genoech ;
Avast een Liedtjen of gezang ,
Daer was tijdt een ure lang ,
Een Re-î:ier-een of Rev'reyn ,
Hadd' twe uren loops gemeyn.
Na de grote of de kleent'
Van 't werck worder tijt verleent.
Elck die schreef daer strijt om strijt ,
Elck die bruyckte kunst en vlijt
Om by tijts hebben gedaen ,
En daer niet beschaemt te staen :
Niemant was'ergaren lest ,
Daerom so preegh elck zijn best ;
Avant de leste kreegh een jouw ,
En die niet gereet zijn souw ,
Moest horen tot een verwijt :
Ghy een verlang-Dichter zijt.
488 KNIBDICHTEN.
ooit werkeljk zôd gebruikeljk is geweest. 't Schjnt veeleer , dat
de zaak in 1616 nog vrj nieuw was 1) en dat zelfs de naam , dien
men er aan gaf , verklaring behoefde.
Dat op de Referein-feesten , die niet zelden gegeven werden ,
en waarop verschillende Kamers om den prjs van het beste Referein
dongen , dat stormdichten werd aangemoedigd of beoefend , ware
eene gissing, door geen enkel bewjs gesteund.
Dat de kniedichten niet veel om 't 1jf hadden t za1 niemand
verwonderen. Zelfs den eerzamen Van de W ael kwamen zj niet
vlekkeloos voor , bljkens het sonnet , dat hj er bj ten beste gaf ,
en dat wj uitschrjven als een proefje van de laagte , waartoe de
Hollandsche Kamers op dat tjdstip gezonken waren.
Ghy Dichters die veel tijdt , wanneer dat, 1, ghy sult dichten
Zit heele daghen lang en zindt en weer-verzindt ,
En alst u trage Pen alschoon heeft voor de windt ,
Salse thien regels nau des daegs konnen verrlchten.
En wilt ghy door den druck yet brengen in het llchte ,
Tien kladden maeckt ghy ooek eer dat het komt in 't print ;
1st wonder datmen u ghedichten netter vindt ,
Dan die u dach-werck in een quartier uers beslichte ?
Doch ghy sult seggen dat wel-doen veel is ghedaen :
ft Is waer , ick staet u toe : maer doorziet eens de blaen
ln ft Kameren Proef-stuck ghemaeckt met haeste vaerdigh ;
Ghy vindt daer dichten die niet en zijn te versmaen ,
Die ick , om de haestigheyts wille souw verstaen
Meer eere , als de verlangzame te zijn waerdigh-''
Men ziet het , de haestigheyt was de proefsteen der Kunst !
Om over de techniek der Rederi.jkers-poëzie te kunnen oordeelen ,
behoeft men slechts kennis te maken met De ffpzl.sf van Rethoriken
van den Factor der Audenaardsche Kamer Paoe Fbôk',:6?/&l , Matthjs
De Casteleyn , waarin men onderricht vindt rniet alleen in allen
soorten ende sneden van dichten , maer oock in alles dat der
edeler konst van Poësien aankleeft.''
De schrjver van dit werk leefde te Audenaarde van omstreeks
1488 tot 1550 : hj was Geesteljke en Apostolisch Notaris , maar
1) Ik vind het woord voor et eerst gebruikt in l 6 13 , zie Kops , Schets,
bl. 290.
MATTHIJS DE CASTELEYN.
bovenal Factor van de rpaxvobianen en der Kersauwieren.'' Als
zoodanig was hj de ziel der Rederjkkamers zjner vaderstad , voor
wier bestuurderen hj een onontbeerljk man was geworden , zoo
voor het vervaardigen van gelegenheidsgedichten , a1s voor het
ontwerpen van openbare volksfeesten.
Ofschoon Geesteljke , was De Casteleyn toch een vrooljk gezel.
Dat bljkt uit verscheiden zjner refereinen en liederen 1) , waaronder
niet slechts drinkliederen , maar ook vele tameljk dartele
minnezangen worden aangetrofen :). Hj komt er voor uit , dat
hj van jongs af met vrooljke gezellen , allen bj name door hem
genoemd , pden wjn ghedroncken en goet chier ghemaect'' had.
Hj was desniettemin een zeer ontwikkeld man , uitnemend met
de Ouden bekend en gansch niet van vernuft ontbloot , zoodat
vele zjner balladen en refereinen t a1s voorbeelden in zjne R'jmàpzldf
ingelascht , zich ook thans nog met genoegen laten lezen.
Zjn hoofdwerk , waarom het ons hier te doen is , was zjne
Rjjmkonst , die hj schreef , omdat de Kunst al te zeer mishandeld
werd door pveel Facteurs'', die niets dan screpel dichten'' in de wereld
zonden. llj was we1 bevoegd om lessen te geven , want hj had
eene lange practjk achter zich. Hi.j had zooveel gedichten geschreven ,
Zaeghdy den hoop, ghy zaudes !, verwonderen.''
Behalve een groot aantal tooneelstukken 3) , en eene menigte
489
Uitgave van 1616 , bl. 70 , 84 , l 60.
Aldaar , b1. 11 l , 1 13 , l35 , l45 , l49.Ter karakteristiek het volgende. Bl. 51 :
Naer dat ick beseFe ende klaer aenschauwe,
Zoo en isser in des warelts landauwe
Men zie ook
3) Ziehier
Niet importuundere dan een preussche vrauwe.''
de Ballade nan zevenen , bl. 56.
zijne eigen opgave , b1. l 7 l , Couplet 2 12 :
,5Ick hebbe ghedicht met bliden talenten ,
In M ercurius tenten van minen beghinne ,
Onder veuren en naer, zesse en dertich esbatementen ,
Achte en dertich tafel-spelen , zom in prenten ,
Ende in twaleve staende spelen van zinne.
Voort hebbick ghemaect (met paeis en minne)
Dertich waghen-spelen . ik moet vermanen ,
A1s iek Factuer was te kleenen ghewinne
Vanden Keersauwieren ende Paxvobianen.''
400
kleinere gedichten , gaf hj in het licht : de Hhtorie van pprlAzlt4,
ende T/lïdù: 1) , de Balladen ran Doornycke en een Liedekens-boek.
De R'jmkonst is geschreven in negenregelige strofen , die kunstig
gerjmd zjn ; en elk voorgchrift wordt steeds toegelicht door een
voorbeeld, aan
natuurljk
tjds teekenen.
Zoo vindt men hier de leer , door alle Rederjkers steeds in
practjk gebracht , dat het in de Poëzie niet zoozeer aankomt op
poëtische gedachten , als we1 op sschoon termen'' (O. 60) , of ,
's meesters eigen werken ontleend. Wj zullen
slechts bj die wenken stilstaan , die den smaak des
geljk hj het elders uitdrukt (CT 101) ,
Int paeien der ooren leit de !, scientie meest.''
Hij geeft dan 0ok deze 1es (C. 66) :
DE CASTELEYN S KONST VAN RETHORIKEN.
sjDus verheft dijn redenen vul staten statelick ,
W ilt naer schoon gocabelen op elck saeysoen spoen ,
M en zietse verachten ende haten hatelick ;
Die alle haer redenen met daghelicks sermoen voen.f'
De inrichting der verzen verschilt zoowel van den Middelnederlandschen
a1s van den tegenwoordigen regel. Oudtjds werden
de silben C,niet geteld , alleen de toonslagen (verg. I D., bl. 149) ;
thans moet , buiten de Ode , het vers bestaan uit regels , die een
geljk aantal lettergrepen van dezelfde kadans bevatten. Bj de
Rederjkers heerschte op beide punten willekeur , waardoor dan
ook hunne verzen in ons oor te veel hobbelen en te weinig
rhythmisch zjn , om ons maatgevoel te streelen. Volgens De
Oasteleyn mocht men naar welbehagen een geljk getal lettergrepen
in de regels houden , of ook niet. Gewoonljk gebruikt men regels
van negen of twaalf lettergrepen , maar dit is geene wet , zegt hj.
Men mag tot vjftien gaan , zooals de pauwers'' dat deden 2).
1) Zie over dit tooneelspel : dr. G. Penon , Blj. drakqen tot de geschledenis #er
Nederlandsche Letterkunde (Groningen , 1884) III , bl. 10-1 5.
2J Bl. 29 , Couplet 102 :
1,Angaende van langden , end der metren verstant ,
Dat blijckt voor de handt , zoo elck mach weten :
Neghene en twaleve usiertmen hier int lant ,
Niet min , elcke Kamere heeft haer verbant,
DE CASTELEYN 1 S KONST vAN RETHORIKEN. 491
Nagenoeg alle gedichten waren in coupletten (nnedettj afgedeeld :
het aantal regels , waaruit die mochten bestaan , was onbepaald.
ln een Refel-ein kon men echter niet verder gaan dan tot twintig.
Hj waarschuwt tegen nieuwigheden :
!,M et tgeen dat vonden es haudt u te vreden ,
Maect gheen nieu sneden.''
De meest gebruikeljken waren de Ballade , het Refet'eill en het
Rondeel.
De Ballade omvat , volgens sommigen ,
Allerande dichten , hoedanich sy zjn.ee
Gewoonljk bestaat zj uit coupletten van zeven , acht of negen
regels. - Een gedicht uit tien- tot twintigregelige coupletten
samengesteld , waarin de slotregel a1tj4 herhaald wordt , heet
referein. p'Van Refererene heetet een refereint't
,!W t causen om dat den stock wordt gherefreert.''
Rondeelelt bestaan uit sneden van acht regels : waarvan de
eerste , vierde en zevende geljkluidend zjn en de tweede met
den laatsten.
Voorts komen nog in aanmerking Ketendichten en Retrogz-aden ,
hoewel die reeds tot de 'vreemde 'szlc#:s gerekend worden. De
W aergy dicht , dat en zult ghy niet vergeten :
W y leeren nochtans uten Poëten ,
t'Wiens compositie ick ooit vul weerden zagh)
Dat een reghel duert , onghetelt , ongemeten ,
Also langhe a1st eenen aesseme heerden magh . . . .
Doet u oock een syllebe , oft twee , quellage ,
Laet liden , en maeckt daer gheen verdeelen in ,
svant ick advertere 1.1 , in dit passage ,
Een syllabe bedeerft eenen gheheelen zin .
Als ghy dicht wt ghenouchte , niet om prijs ,
Laedt u ghesegghen , volght mijn advijs ,
Stelt van uwen sylleben tot vijftienen ,
Veel schoon sententien zullen 11 dienen
Die u zonder dat , zouen vallen fantelick :
Ons Ausvers , die in dees koust kroone spienen ,
Hebbent dus gheuseez't , dus volghet stautelick-''
492
eerste zjn dus genaamd , omdat de rjmklank telkens in 't begin
van den volgenden regel herhaald wordt , welke schakels het geheel
als een keten aaneensnoeren. B.v. :
DE CASTELEYN S KONST VAN RETHORIKEN.
hYy lesen dat Socrates wijs 11 boven schreven ,
Verheven in sijn leven ende vu1 practijcken ,
Tkijken der sterren hebbende begheven ,
Benevens den kinders vreucht heeft bedreven'' enz.
Retrograden konden even goed van achteren naar voren als
omgekeerd worden gelezen. Ziehier een voorbeelp , aan het Antwerpsche
feest van 1561 ontleend :
11Versaemt , jonstich , broeders , hout peys en rrede
Lustelljcken , comt in Andtwerpen binnen
Beschaemt , en straft discoert vo1 onsede
Rustelljcken , prijs en eere wilt winnen.n'
Nog kunstiger aldus bj Anna Bjns :
Betamelic vreese ick u schepper almachtich
kvarachtich eeuwich woort geboren lichameljc
Blamelqc gegeesselt gecroont onsachtich
Gedachtich weest ons verlosser namelljc.n'
Het gedicht bestaat uit 24 zoodanige strofen , wier aanvangletters
nog daarenboven het alfabet uitmaken.
Eindeljk gewaagt hj nog van zekere vreemde vormen , die hj
samenvat onder den naam van rrethorike extraordinaire'', waarvan
men volstaan kan met de namen te kennen , waartoe ik naar de
noot verwijs 1).
B1. l 72 ,(),' . 2 0 6 :
11Hier zuldy gaen lezen dan vry zonder swichten ,
Om aerbeits verlichten , of Godt macht beletten ,
Intricate Baladen , die menighen ontstichten ,
Dobbel steerten ende Ketendichten ,
Vreemde sneden , schaeckbert , vrij van smetten ,
Veersen in dichte, Simpletten , Dobbletten ,
Ricqueracken , Baguenauden , als qua juweelen ,
M et twee stocken , al dichten en hart om zetten ,
Linien , of Deëanchen , ende Rondeelen.
RIJMKUNST HOOFDZAAK. 403
Uit de laatste proeven zagen wj reeds , welke plaats de rjmkunst
, in eigenljken zin , bj hen beslaat. Ik wjs o0k nog op de
zoogenaamde dobbelsteerten , waarvan de tweede aanhaling op bl.
490 een proefje heeft. Niet tevreden met de rjmklanken op het
eind der regels aan te brengen , was men ook zeer gesteld op
het middenrjm , dat reeds in de middeleeuwen a1s eene schoonheid
gezocht werd. Dit bestond in de herhaling van den rjmklank
midden in het vers , zoodat hj in twee regels minstens driemaal
voorkwam. Bj Balladen en Refereinen was dit bjna een vereischte.
Dat men in de eerste n0g op vaak herhaalden rjmklank prjs
stelde , bljkt b.v. uit de laatst aangehaalde noot. Het toppunt van
kunst was natuurljk het aldieht , waarin e1k woord rjmde , als :
Voort , zijt niet moe , wilt mi saen versinnen ,
Hoort , zwijt , siet toe : stildt , wij gaen beginnen-''
207. Tbegin ende hende van zommighen spelen ,
Benedicite zal ick quelen metter gratien
Superiue dicht en zal u niet vervelen,
Parabolen , Cocorullen en mach ick niet helen ,
M oralen , Regheldicht noch Comparatien ,
Hendelveers , Sproken ende Interrogatien ,
Epitaphien , Proverbien , ick verklare ,
Gheraetsels ende Eed der Rethorijcscher natien :
Ende dit heete ick Rethorike extraordinaire.''
ANNA BIJNS.
Na hetgeen over de luttele waarde der Rederjkers-poëzie gezegd
is , za1 men niet verwachten , dat wj lang zullen stilstaan
bj de bundels , die van lieverleê het licht hebben gezien. Ik
verwjs dan ook slechts naar de verzameling Politieke Balladen ,
Refereinen : Liederelt en Spotdichten #6/- X VIC fp?/f/7 : voor de
Vlaemsche Bibliophilen uitgegeven door Jhr. Ph. Blommaert. Ztj
bevat 67 stukken door een' Spaensch-gezinden 5 in eenen bundel
verzameld'' : het jongste is van 1584. Evenzoo noem ik alleen de
Refereinen :zl andere .ç:tfïc/àfcol Eeltto , verzameld :?z
afgeschreven #ppr Jan de Bruyne , uitg. door K. Ruelens voor de
uit de X rf:
Antwerpsche Bibliophilen. De verzamelaar t een Antwerpenaar ,
die in de jaren 1579- 1583 leefde , bracht in zeven boekdeelen een
aantal gedichten bjeen : slechts een dier deelen , 144 stukken bevattend
, is tot ons gekomen , waaronder van Anna Bjns : W illem
van Haecht ? Jan Fruytiers t Pieter I-leyns , Frans Fraet , enz.
Slechts zeer enkele werken verdienen eene korte beschouwing.
W j meenen te kunnen volstaan met de bloote vermelding van
Jakob Vilt , van Brugge , die van 1462 tot 1466 eene , deels in
proza : deels in verzen vervatte vertaling bewerkte van het geschrift
van Boëthius De Cpzldplcfïpzl: Philosophiae. Even weinig
valt tezeggen van Lambert Goetman en zjn Spiegel der e/brlgdr,s ,
omstreeks 1488 te Antwerpen gedicht en 't eerst in 1488 in Leiden ,
in 1490 en sedert herhaalde malen in Antwerpen gedrukt. 1). W e1
was in zjn tjd zeer beroemd de Bruggenaar Anthonis De Rovere ,
van wien reeds in 1466 te Lier verschillende spelen vertoond
1) Door C. P. Serrure later op nieuw uitgegeven voor de ivaetsch. der
Vlaemsche Bibliophilen , (3e Serie , no. 8).
ONBEDUIDENDE INHOUD.
werden , en wiens Rethoricale W ereken in 1562 te Antwerpen het
licht zagen ; maar tot karakteriseering van den tjd hebben wj
niet noodig ons bj hem op te houden , evenmin a1s bj sommige
anderen , wier namen wj zelfs niet noodzakeljk rekenen aan de
vergetelheid te ontrukken.
Hoe weinig beteekenend de genoemden waren , de ongenoemden
z iJ-n van nog minder gehalte. En men za1 zich daarover niet verwonderen,
als men weet, dat in het begin der zestiende eeuw
de Ylaamsche zanger weinig aanmoediging genoot , althans aan
het Hof te Brussel, waar Margaretha van Oostenrjk alles deed
om Fransche Kunst en Poëzie te populariseeren en ook hare opvolgster
, Koningin Maria , alleen de Fransche Muze vierde. Men
heeft we1 het denkbeeld uitgesproken 1) t dat veel van hetgeen
geschreven is , niet werd gedrukt , omdat men zich niet waagde
aan de censuur , en dat men waarschjnljk onder dat nog onuitgegevene
piets beters , of ten minste iets belangrjkers zal aantreFen
dan in de met goedkeuring gedrukte bundels van dien tjd.'' Ik
vrees , dat die hoop niet za1 worden verwezenljkt : de stukken
door de Vlaemuche en Antwerpsche Bibliophilen in het licht gebracht
, weerspreken die goede verwachting. Hj ware bj den
toenmaligen stand van zaken ook bjna onmogeljk.
De Ylaamsche geest behoefde een nieuwen en krachtigen prikkel
om iets karakteristieks voort te brengen : dien prikkel gaf de
Hervorming.
W j zagen reeds , wat zj uitwerkte op dramatisch gebied ; maar
ook op dat der Lyrische Dichtkunst bleef haar invloed niet achter.
Terwjl op het tooneel doorgaans de aanval op de Roomsche Kerk
zich rtriomphanteljc'' deed
Ballade meestal tot hare
niet gewaagd , uit deze omstandigheden af te leiden , dat de meerderheid
der poëten , en zeer zeker ook het publiek , hetwelk in
de tooneelvertooningen belang stelde , in de nieuwe richting was
gelden , zien wj Lied , Referein en
verdediging gebruikt ; en het is zeker
meègesleept , hetgeen trouwens door de staatkundige geschiedenis
van Nederland bevestigd wordt. Des te achtenswaardiger komen
ons daarom de weinigen voor , die , ondanks de bljkbare , zj het
495
1) K. Ruelens in de lnleidin.q tot de Re/ereinen enz. uit de .xYFfe Eeuw ,
b1. XIV en XVIII.
496
dan ook tjdeljke , impopulariteit der Katholieke beginselen in
het Zuiden , moedig voor hunne overtuiging uitkwamen en met
de scherpste geesteljke wapenen de nieuwe dwaalleer bestreden.
Te meer treft dit , a1s wj zien ? dat de moedigste en meest talentvolle
dier verdedigers eene vrouw was.
Die vrouw was Anna Bjns. En het zj terstond opgemerkt :
dat zj a1s dichteres in deze richting niet alleen stond. Terwjl zj
zich vooral tegen de Luthersche ketterj verzette , stond in de
rjen der bekampers van Calvjn Catharina Boudewjns vooraan.
W j meenen evenwel te kunnen volstaan met eene beschouwing
der eerste en meest beroemde , die grooten naam heeft verworven ,
en niet zonder invloed
breedvoeriger
op haar tjd gebleven is. Zoo wj wat
over haar handelen dan misschien met het bestek
van dit werk overeenkomt , men zal dit , hoop ik , ter opklaring
van den nevel , die deze merkwaardige persoonljkheid tot n0g toe
omhulde , niet geheel ongepast rekenen.
Anna Bjns bloeide in de eerste helft der zestiende eeuw. Tot
voor weinige jaren schuilden nagenoeg al hare levensbjzonderheden
in het duister. De geschiedenis zweeg q authentieke stukken op
het Antwerpsch Archief gaven niet veel
niet , dat hare werken eenige bjdrage
kunnen teekenen.
licht , en men vermoedde
leverden om haar beeld te
ANNA BIJNS.
Uit het Archief bleek : dat zekere Anna , pdochter van Jan
Bjns , kousenmaker , en van Lysbeth 's Yoochts'', met haar broeders
een huis had bezeten aan de groote markt , genaamd de
m pltlïzlzle; en verder leest men in een stuk van 7 September
1573 , dat rluFrouwe Anna Bjns al noch ongehoulyckt , out
omtrent tachentig jaeren'', een huis pgeheeten troosterken'', in de
Keizerstraat, verkocht. Die stukken zjn meêgedeeld in een Vlaamsch
tjdschrift , en uit de bewoordingen van het laatst aangehaalde
heeft men opgemaakt , dat de daargenoemde Anna omstreeks 1494
geboren was 1).
Het is meer dan waarschjnljk , dat daar werkeljk sprake is
van de vermaarde dichteresse. Immers de hier bedoelde vrouw
was bljkbaar algemeen bekend. W elnu , de dichteres had in 1528
1) Zie het artikel van den Heer P. H. Moons van der Straelen in D6
Vlaemsche ,9/100! , V , b1. 132.
AXNA BIJXS.
een eersten bundel uitgegeven , die veel opgang maakte , menigmaal
herdrukt , en zelfs in 1529 in het Latjn vertaald werd 1).
In 1548 volgde een tweede boekdeel en in 1567 zag eene derde
verzameling gedichten van hare hand het licht door de zorg van
B. Henrick Pippinck , Minister Provinciael T van deser Nederduytslanden.''
In zjne voorrede zegt deze , dat dit gcleyn boec
seer consteljc gemaect (was) van een godljcke wjse Catholicke
maget , Anna Bjns , binnen Antwerpen residerende ende in verre
landen seer wel bekent 2) , die altjt in het recht geloove heeft
ghepersevereert , ende die joncheyt onderwesen , met groote love ;
die tegen Luthers doctrine vol fenjne t over vjftich jaer oft daer
ontrent , vromeljc heeft gescreven , als twee diversche boecken ,
die noch in die handen der menschen zjn , we1 getuygen , daer
zy seer schoon verclaert die vruchten wt Luthers schole geresen ,
ende alle andere seeten van diverscher conditie'' enz.
Het oudste gedagteekende gedicht , dat wj van haar kennen 5 ,
is een Meilied van het jaar 1522. Uit den datum mag men aEeiden
? dat de dichteres ten minste in de laatste jaren der vjftiende
eeuw , eer wat later dan in 1494 , geboren werd ; en ook dit pleit
voor de eenzelvigheid van de dichteres met de dochter van rlan
Bjns , kousenmaker.''
Sommigen noemen haar eene schoolmatres 4) , ofschoon daarvan
in de Antwerpsche akten niets bljkt , waarin we1 haar broeder
XMeester Merten Bjns''? in een stuk van 23 November 1573 ,
407
1) j,per doctissimum
latus *' staat er op den
lielmum Vorsterman. Anno
29 Hij zegt niets te
denkelijk door
Een schrijver
van zijn tijd.
3) Het komt voor in het later tebespreken Brusselsche handschrift , fo. : v@.
Misschien heet zij zoo in de gemelde voorrede , ofschoon de uitdrukking
51 die die jon.cheyt heeft onderwesenf' ook in 't algemeen op de strekking harer
gedichten zou kunnen slaan.
heet het: srde Jonckheidt instruerende in het oprechte Catholijck geloove.''
De uitgever van Den Gheestelycken Naclttegael , een onvolledigen nadruk van
den derden bundel , en in het jaar 1623 te Antwerpen in het licht verschenen ,
Mttar evenzeer op den titel van dien bundel
k)
aoxcltnl-os'r , Ned. Letterk. uvidtfeleeuznegl. 11, 4e druk. 32
virum Eligium Eucharium in linguae latina transtitel,
en de druk geschiedde gjAntverpiae apud Gui-
MDXXIX , cum Gratia et Priviligio.''
veel, want tot zelfs in Zuid-Frankrijk was haar roem,
de Latijnsche vertaling van haar eersten bundel , verbreid.
uit die streken rekent haar onder de drie beroemde vrouwen
498 AxxA Blzxs.
als pschoolmeester'' voorkomt 1). Op den titel harer twee eerste
bundels komi die benaming ook niet voor , die wellicht alleen
aan een misverstaan van de door Pippinck gebruikte uitdrukking
moet worden toegeschreven.
Misschien is ze zich later na 1548 aan het onderwjs gaan
wjden ; want dat zj het in hare jeugd reeds zou hebben gedaan ,
is hoogst onwaarschjnljk : toen dacht zj aan heel wat anders. De
geheele zaak is zeer aan twjfel onderhevig.
nog toe Anna Bjns bj uitslaiting voorstelde
a1s eene eerzame , bedaagde Bagjn , welke zich met de
wereldsche zaken buiten haar schoollokaal alleen bemoeide voor
W anneer men zich tot
zoover zj die ernstig bedreigd rekende door den aartsketter Maarten
Luther , de oorzaak daarvan 1ag in de beide bundels , waaraan
zj haar roem ie danken had , en wier inhoud , of althans wier
titels in het geheugen bleven , terwjl de derde verzameling in
later jaren weinige , althans weinig aandachtige lezers schjnt te
hebben gevonden.
ilaar eerste werk verscheen
licht. Van die uitgave
thans in de Koninkljke
vermeldt o. a. : pDit is een schoon ende
dende veel schoone constige
refuteerende alle dese grote dolingen comende uut die vermaledjde
Lutersce secte . . Gheprint Tantwerpen bi my Jacob
van Liesvelt , int jaer 1528.'' Het schjnt, dat daarvan verschillende
herdrukken in het licht verschenen zjn. Na verloop van vele jaren
gaf Marten Nuyts te Antwerpen een tweeden bundel van haar
ten jare 1528 te Antwerpen in het
is slechts een eenig exemplaar bewaard ,
Boekerj te Brussel berustende. De titel
suverlije boecxken inhourefereinen
van diveerscen materien
uit , waarschjnljk eerst in 1548 , bevattende een t'weede ôpp/c
soortgeljke gedichten ; en nu werd , naar het zich laat aanzien ,
noemt haar in zijne voorrede l,eene Maghet kleyn van af-komste maer groot
van verstande , Godt-vruehtich van leven : eertijds , ende in de meeste troubelen
van onze Nederlanden met de Jonckheydt binnen Antwerpen tonderwijsen ,
tot vry consten te stieren , goede recreatien te oeflkpen haer generende-f*
Aubertus Le Mire noemt haar in zijn Loy'-spreacke vöör de gezamenlijke uitgave
van hare werken van 1646 : ljMaeghet en School.Aleestersse tot Antwerpen.'f
1) De Vlaemscbe Scbool, V , bl. 133, kol. Q.
DE BRABANTSCHE SAPPHO.
ook de eerste verzameling , onder een gewjzigden titel, als het
eerste boek herdrukt 1).
Vöör dat tweede boek prjkt een
eerwaarden Levinus Brechtanus , waarin
eene verdienste toerekent , dat in haar
Latjnsch gedicht van den
hj het der dichteres tot
werk
Ni1 Ventls in sancto sibi carmine vindicat ulla'',
waarom hij haar toeroept:
499
Hoc opus , Anna, tuum , casto 1, veneranda pudore
In rithmis Sappho , Lesbia teutonicis-''
Sedert is haar die naam van Brabantsche
gegeven, zonder dat men vermoedde, dat
op had dan uit hare anti-Luthersche verzen
ln 1567 , toen zj dus ongeveer zeventig
geljk wj zeiden , eene derde verzameling
gegeven door B. Henrick Pippinck 2).
Sappho herhaaldelj k
zj er meer aanspraak
vielOP
'Jaar oud was , werd )
van hare gedichten uitte
maken.
1) De titel is gelijkluidende met den eersten druk, behoudens het begin :
Het yerste boeck inhoudëde veel scoone constige referynen enz.'' s,Gheprint
inden gulden Eenhoren bij Marten Nuyts.f'
Aan het slot wederom : :rfl.heprint
buyten die Camer poorten by Marten Nu)-ts-f' Daarachter is het keizerlijke
wapen gedrukt, maar geen datum.
Doorgaans is daarmeê samengebonden : s,llqet
constighe Refereynen , vol scrifturen ende leeringhen van menigherhande
sttken , na uutwijsen der regulen die hier int register navolghen , seer subtijlijck
ende Rethorijckelijck gemaeckt vander eersame ende verstandigh: maecht
Thantwerpen inden gulden Eenhoren
tweede boeck volschoone ende
Anna Bij ns seer trefrelijck straflknde alle ltetterijen ende dolinghen van
desen onsen tijde.
Gheprint Thantwerpen inden gulden
printer by Keyserlijcke gracie ende Privilegie.'f
Toch verscheen er aldra een nadruk van dit tweede boek bij Jan van
Ghelen , j:gheswooren boecprinter ende Librarier van Antwerpen'', waarvan
het volkomen met het vorige overeenstemmellde privilegie is gedagteekend
!,den lesten Februarie Anno 1553.99
2) Dit boek was Tyflheprint Tantwerpen by Peeter van Keerberghe op onser
Vrauwen Kerchove inde gulden Sonne. Anno 1567.5* Het privilegie is gedagteekend
: yyA.nno 1566 den 6 M artii , stilo Brabantie.''
In 1875 zijn die drie deelen in édnen bundel herdrukt door Dr. W . L.
ô2*
Eenhoren by Marten Nuyts gheswooren
500 HANDSCHRIFTEN AIET NIEUWE GEDICHTEN.
Dit zjn geen schimpgedichten op Luther : de stukken , hier bjeengevoegd
, zjn onder vier verschillende rubrieken te rangschikken :
1. achttien Jofzangen op Christus en de H. Maagd , 2. achttien
Nieuwejaars- of Kerstgedichten , 3. achttien boetzangen , 4. vjftien
refereinen van verschillenden inhoud.
De refereinen van dezen bundel zjn , naar het schjnt , vroeger
nooit met aandaeht doorlezen , althans de vele toespelingen op
het leven der dichteres , die daarin voorkomen , werden niet opgemerkt.
nog bjna geheel onuitgegeven bronnen ,
waaruit vrj wat kennis van hare levensbjzonderheden te putten
valt. Vooreerst een handschrift , dat eenmaal aan J. F. W illems
toebehoorde , en thans ter Koninkljke Bibliotheek van Brussel
bewaard wordt 5 ten anderen een manuscript , toebehoorende aan
Bovendien bestaan er
den Heer Eugène Van Damme te Brugge.
Het eerste handschrift (A) , waarin het jongste gedicht omstreeks
1540 geschreven werd , is , bljkens de handteekening op de twee
perkamenten schutbladen , af komstig van Pater Engelbrecht Van
der Donck , Minderbroeder te Antwerpen. Deze was niet alleen
bezitter van het boek , maar hj heeft het meer dan waarschjnljk
zelf geschreven. Het bevat ook verscheiden gedichten , die al den
schjn hebben van zjne hand te zjn ; doch verreweg het grootste
deel is afkomstig van Anna
betrekking tot hem gestaan
Bjns , welke bljkbaar in zeer nauwe
heeft.
Onder die stukken van onze dichteres zjn er vele , die reeds
in hare gedrukte werken voorkomen : zeventien in den eersten ,
twee in den tweeden , en drie in den derden bundel q maar de
meeste en belangrjkste zjn nog geheel onbekend.
Het tweede handschrift (B) t evenals het eerste op papier , maar
een tiental jaren vroeger geschreven , bevat vooreerst zeventien
reeds gedrukte gedichten , op twee na alle uit den eersten bundel;
voorts vjf-en-dertig stukken , die alleen nog in het eerstgemelde
handschrift voorkomen ; en eindeljk negen-en-vjftig anderen , noch
Van Helten , onder den titel : Xe-tkreinen rcn Anna ft/n,s , naar de nalatenscltap
pcn M r. A. Bogaers uit.
qegeven. - Enkele refereinen komen ook elders voor :
twee in de Politieke Balladen , Refereinen enz. uitgegeven door de Vlaentsche
Bibliopbilen , en twaal/ in de Refereinen enz. door K. Ruelens uitgegeven voor
de Antwerpsche Bibliopbilen.
LEVENSBIJZO"SDERHEDEN. 501
in den Brusselschen codex, noch in eenige uitgave te vinden.
Zeer merkwaardig is daarbi] , dat onder vele der hier opgeteekende
refereinen een datum staat: denkelijk weI die, waarop zij vervaardigd
werden, ofschoon hij misschien ook maar den tijd van 't
afschrift aanwijst 1).
Zien wij thans, wat die bronnen ons omtrent haar leven leeren.
Zg, die zich Anna Bijns op traditioneele wijs voorstellen als een
bedaagd, godvruchtig "kwezeltje", zullen moeilijk kunnen gelooven,
dat zij eenmaal jong en schoon geweest was, en gedurende
eene reeks van jaren aan de verlokkingen der wereld gretiger oor
geleend had dan zij op rijpen leeftijd voor haar geweten kon
verantwoorden. Toch betuigt zij ODS dit zelve. J a, als men de
heftige uitdrukkingen, die zij bezigt, letterlijk moest opvatten,
zou men er wellicht voor terugdeinzen om de diepte van haren
val te peiIen.
In hare boetverzen roept zij Gods genade in, nu eens door
een referein met den stokregel
~,Ic bidde ghenade op beyde myn knien",
dan weer luidt het:
"De sonden myner jeucht en wilt niet ghedincken",
of weI:
"Here, al come ic spade, u genade waeckt.'
En waarvan klaagt ze zich al niet aan! In het algemeen heet het :
"AIle sonden ben ic gewoonlic ,
Vleeschlijc levende, als mensche sinlic" . . .. ~)
"Soude ic u mijn sanden noemen bysonderlijc ,
"t Wacr my onmogelijk, want sy zijn ontellijc" •... 3)
I) Beide handschriften zouden door Dr. Van Helten en mij 'worden uitgegeven.
In 1880 verscheen dan oak bij ~T. B. Wolters een eerste stuk, 66
refereinen bevattende volgens hs. B. Maar de belangstelling in Noord- en
Zuid-Nederland 'was zoo groot, dat er 13 exemplaren van werden verkocht.
Vandaar , dat de uitgave niet werd voortgezet. Vanwege de 111aatschappij der
Vlaeinsche Bibllophilen is sedert de hier bedoelde uitgave verschenen onder
den titel: "Nieuu;e refereinen va-tz Anna Bijns en andere rederijkers uit de X VI
eeuu:,~., als no. 6 del' 4e Serie del' door haar uitgegeven " ...erken. ~a6
2) In de uitgave van Van Helten, u. 397. 3) t. a. p., als boven.
502 LEVENSBIJZONDERHEDEN.
Soude ic repeteren al de articulen
Daer ic in sculdich ben ; van sticke te sticke ,
W aer ic misdaen hebbe , met wien en hoe dicke ,
't W aer onmogelijcqf @ @ @ @ 1)@
W el had zj gestreden tegen de aanvechting ; maar het vleesch
had doorgaans gezegevierd over den geest 2).
Is het ook uit te maken , waarin hare zondigheid eigenljk bestond
? W j hebben hare gedichten maar na te gaan om die vraag
te beantwoorden. Daaruit zal ons bljken , dat waarschjnljk niet
alles , waarover zj zich later schaamde , zoo ergerljken naam verdiende
, a1s zj er aan gaf , en dat zj geen' ongeljk had , toen zj
verklaarde :
1, *. . . Mijn arm beladen conscientie
Van cleyne gebreken maect groote mentie ,
Die ic , gesont zijnde , niet eens en achtte'' ' :.
Toen zj ouder werd , vond zj het verschrikkeljk , dat niet al
hare gedachten aan God gewjd waren geweest , en dat zj uit
gezelligheid de wereld had aangehangen :
11 * * * *De werelt vecht my ane seer sterckelick ,
Ic luyster na haer , want ic ben gesellic'' A).
Dat noemde zij zijn
11Verslonden gheheel in eertschen dingen.''
Daarom verwijt zij zich :
11Is dlijf inde kercke, therte is daer buyten ,
Al hoor ic Gods woort, ic en stelts niet te wercke ;
t. a. p., 368.
Ziehier een paar bewijsplaatsen :
!!En altijt gevoele ic in my de voncke
Der quader begeerten , contrarie Gods wet ,
Al wil ic ft goet volbrengen , 't wert my belet ,
Dus doe ic dicwils etgene dat ic lake'' . . . . *).
!,Den geest soude geerne wat goets aenveerden ,
't Vleesch soect wellust, nae zijn oude plege. . . .*' tA. #
t. a. p. , 388. A) t. a. p., 398.
t. a. p. , b1. 369. t. a. p., 355.
LEVEXSBIJZONDERHEDEN. 503
Maer, lacen ! ic hercke meer nae sotte cluyten ,
Ic hoorde veel liever herpen en luyten ,
Bommen en Quyten , oft ander instrument
Dan tgodlijc woort'' ').
Men begrijpt nu ook , wat zij bedoelt , als zij zegt ;
1,Spaerlic doe ick deucht, maer veel quade cluchten ,
Gheruchten hoor ick gheerne, van eertscher ghenuchten'' Q).
In 't algemeen een vrooljk leven , dat was haar begeerte :
1,Den geest begeert al hemelsche dingen ,
Het vleesch wilt lachen en singen ,
Hoveren , boeleren , dansen en springen ,
Ydelheyt hantieren'l . . .
1,Spelen en singen , alomme inde feeste ,
Is svleesch begeerte . . .
svaer een ydelheyt wil pleghen , ben ic de tweeste'' *).
Dit noemde zij later :
Den costelycken tijt heb ic overbrocht
In ydelheden'' 5).
Dans , muziek , gezelligheid , tooneelvertooningen , vrooljkheid ,
ziedaar haar verleden. Zj had er ook de poëzie bj kunnen
voegen , want terecht dankt zj God voor de vele gaven , waarmede
zj bedeeld was : -
1,O milde Heere , ghy hebt my veel gaven
Gegeven , beyde gecstelijc en natuurlijc . . . . 6)
. . . . Ghy hebt my verleent cloecke sinnen ,
Subtijl verstant'' 7).
Alaar, zegt ze,
11Myne lichamelijke gaven , die heb ic meest
Tegen God gebruyct en deerlijc verquisf'; . . . . 8)
1,Mrille , verstant , ende ooc memorie ,
Die crachten mijnder zielen , mijn sinnen vijve ,
En hebbic niet gebruyct tot Gods glorie ,
Maer tot ydelheyt der werelt, so ic schrijve'f e).
1) t. a. p., 362.
.9 t. a. p., 363.
1) t. a. p., 351.
:) t. a. p. , 378.
5) t. a. p. , 86l .
i') t. a. p. , 354.
'h/ t. a. p. , 401.
6) t. a. p. , 351.
9) t. a. p. , 35l .
504 IuEvExssllzoxpsausoEx.
Dat wi1 zeggen , dat zi.j niet altjd ter eere Gods gedicht had y
maar om den l0f der wereld te verwerven :
In ydelheden ben ik mijn verstant scherpende ,
Om der wereld 1of te studere , ic dichte ,
De godlijcke inspraken vander hant werpendene. . . . 1)
In idel glorie ken !! ic my schuldich ,
's Werelds 1of begerende'f S).
En die lof was niet uitgebleven. Het 22ste referein uit haar
tweeden bundel 3) leert dit. Het is niet van haar , maar van een
harer vereerders , die haar we1 snoyt met Ooghen sach'', doch hoogelijk
met haar ingenomen was , en haar sprincesse , alder Rethorisienen
vrouwe'' en onder constenaers een robyne fer'' noemt.
Ook in andere opzichten had zj getoond veel aan het oordeel
der wereld te hechten. Ondanks haren wereldschen zin had zj
zich steeds als eene eerzame jufer gedragen , en voor het uiterljke
hare godsdienstplichten waargenomen , niet alleen ; maar zj
liet zich daarop niet weinig voorstaan en trok den neus op voor
wie niet z0o :jn was a1s zj. Ik heb ook hierin , zegt ze :
1,Gods eere niet gesocht , maer altijt de mijne :
Ick was so behangen met 's werelts terre ,
Diende ic somtijts God 't was met valschen schijne ;
Eel'den hem de lippen , et herte was hem verre'f . . . #).
En al mocht ic somtijts wat deuchden plegen ,
Sy is onpuer, meest met qtlade ghemingt'' 5h.
!,Myn eigen wercken , sijn my verdoemelijck ,
Avant ic heb gheleeft seer ypocrijtelijc
'Can mijnen weldaden my beroemelijc ,
En ander menschen haer crancheyt verwijtelijc
Theghen mijnen naesten stuerlijc en spijtelijc
lleb icmy gehadt , seer ongenadelijcff 6).
En daarenboven,
!,Dat tot wellust des lichaems scheen profjtelijc
Heb ic gesocht seer appetijtelijck ,
Niet achtende, al wast der sielen schadelijc ;
Van eertscher genuchten , was ic onversadelijc ,
En hoe meer gepleecht, hoe meer gebrekelijc'' 7) .
1) In de uitgave van Van Helten , bl. 370. 2) t. a. p., b1. 350.
3) ln de uitgave van Van Helten , b1. 1 75. *4 t. a. p. , bl. 349.
') t. a. p. , bl. 368. 6) t. a. p., b1. 399. 7) Als boven.
MINNARIJ.
Daardoor had zj dan ook wel eens hare ingetogenheid vergeten ,
zoodat rvader , moeder : niet gheëert'' werden , en nu en dan
ook wel eens sde heilich dagen niet geviert'', zoodat zj verklaren
moest :
505
Ik kenne , dat ic 1: door quaet exempel
Mijnen evenmensch heb geschandaliseert.''
geweest , dat zj op de spraak kwam ,
zj beklaagt zich althans , dat men hare eer bekladde en haar
belasterde l). En het schjnt , dat men , aan hetgeen haar te laste
gelegd werd , geloofde :).
Het is echter duideljk : dat , z0o ze door buitensporig levensgedrag
ergernis gegeven heeft , dit niet van den beginne af aan
geschiedde. W j kunnen de aanleiding tot hare tekortkomingen
met den vinger aanwjzen : eene ongelukkige liefde was hier ,
als z0o dikwerf , de bron van het kwaad.
W j wisten reeds uit haren derden bundel , dat zj een bjzonderen
rriend had gehad , om wiens dood zj pvan herten beswaert''
was , en wiens ziel zj in Gods genade aanbeval. Thans weten
wj nog iets meer omtrent die betrekking. Hare deels nog onuit-
#e#6Ve11
minder
refereinen leeren ons ten duideljkste , dat die rriend niets
dan een minnaar was.
Dit was misschien oorzaak
Daù de ,eerzame'' Anna Bjns eenmaal tot over de ooren toe
verliefd was , klinkt zoo vreemd , dat het wel bewjs behoeft. In
beide handschriften , vooral in het Brugsche : treft men een aantal
1 ) zoo b.v. in het 8e referein in den derden bundel (bij Van Helten ,
b1. 248) , in het tweede van de Nieuwe Acykrefnen , b1. 3.
5 Zij zegt zelve :
1,Al willen quaey tongen mijne fame berooven
En loghenen versieren tegen mijn eere,
En mijn vrienden , willen zij hen laten verdooven ,
Haer logenen meer dan de waerheyt gelooven ,
Tis al menschen werc , ic en achts niet seere . . . . .
Men mach my niet belieghen aen onsen Heere
W ant hy can tbinnenste der herten aenschouwen :
Mrie dat my afgaet , met hem wil ickt houwen.
Ick set alle danck by (hemj , mach ick hem behaghen ,
Doen my de menschen anders dan si souwen ,
Den Heere sal ick alleene mijn lijden clagen.''
MINNARIJ.
gedichten j die het buiten kjf stellen ; maar wj moeten spaarzaam
zjn in onze aanhalingen. Ik wjs op een paar refereinen , die ons
doen zien : hoe de afwezigheid of ontrouw des geliefden haar
martelde. Men zie Nieuwe Ref. , bl. 17 , 22 , 70 , 78. Ik schrjf uii
het tweede een paar strofen af , die ons ook nog van eene andere
zjde een blik in haar leven gunnen :
Al mocht ic hoveeren , eten ende drincken ,
Al waerder alle vruecht , diemen mocht bedincken ,
Tamboeren , velen , herpen ende luten ,
Geen spel en mach mij in dooren clincken ;
Maer alle genuechte die dunct mij stincken ;
Uut my en can geen blijscap gespruten ;
Het derven van lieve mij therte doet sluten
Vruecht blijfter buten.
Al hoordic oec uuten
Consteghe woordekens der rethorijken soet,
Refereynen , baladen , oft ander cluten ,
Ic bleve in muten ;
Ten baet geen Quten
Oft soeten sang der eedelder musijcken goet.
Liefs derven na lieve altijt omkijcken doet,
W ant tes quaedt langhe van lieve te sijne
Duer tderven van lieve therte beswijcken moet :
Dus seg ic noch eens te desen termijne :
Wat liefs te dervene es groote pijne.
A1 ben ic bij gheselscap genoodt ,1 uut trouwen,
Daer vruecht anthieren mannen ende vrouwen ,
A1 te samen en acht icx niet een haer
Al mach ic van buyten tghelaet me houwen,
Van binnen es mij therte vol rouwen
A1s dalderliefste verre es van daer.
Och , wat liefs te derven es alte swaer !
Elcken dach , voorwaer ,
Schijnt meer dan een jaer,
M'anneer dalderliefste moet absent sijn ;
Therte heeft dagelijcx anxt, vreese ende vaer
Voer sijn liefste paer ,
En daer haket naer ,
Altijt zoudt gheerne zijnen lieve omtrent sijn.
Als twee herten beyde vo1 liefden geprent zijn ,
Eendrachtelijc treckende altijt een lijne ,
MINNARIJ. 507
Het scheyen van desen moet we1 groot torment zijn ,
Bitter a1s galle , vo1 van venijne ;
Wat liefs te dervene es groote pijne.
Liefs derven doet somtijts 1, veel nachten waken
Ic weet bij mij zelven van deser saken ,
Dus derf ic te stouter tvonnisse gheven'' enz.
Maar toch ,
Ghij blijft int herte al sijdij uut den oogen''
is de sstock'' van een in A (f 0. 33) , terstond daarop volgend
roerend minnelied , waarvan ik , om niet al te uitvoerig te worden ,
slechts dit eene couplet durf aanhalen :
!!A1 quamer een coninck met sijnder croone ,
En dat hij ware als Absolon schoone ,
Zoo frisch van persoone en wel besneden
Van allen leden ,
W e1 sprekende , wel singende , soet van toone ,
A1 wilde hij mij setten in zijnen troone ,
Ick en achte niet een boone zijn mogentheden ,
Landen oft steden ;
Veel bat ben ic met u , liefken , te vreden.
U eerbaer seden mij zoo zeer behagen ,
A1 waert dat alle menschen haer beste deden
Met giften , met beden, bij nachte , bij dagen ,
Ja , dat sij mij ooc dreyghden met allen plagen ,
Die dooghen oeyt sagen , zij en zouden niet moogen
Mijn liefde tuwaert doen vertragen :
Ghij blijft int herte , al sijdij uut den oogen.''
A.l spoedig schjnt ze echter gezien te hebben , dat hj haar niet
met geljke trouwe aanhing : althans zj was bitter jaloersch. Zj
bekent hem , dien zj toespreekt (A , f0. 54) a1s :
Vercoorne vrindt , die ic mijn herte boot ,
U eyghen te zijne tot inder doot''
dat zj aan hem twjfelt, vooral daar zj ziet ,
11Dat er vele uwen persoon beminnen ,
Die met allen sinnen u bijsijn begheeren--'
Die twijfel ,
508 JALOEZIE.
Die doet mij verteeren vleesch 11 ende bloet ,
W ant verloor ic 1.1 , waer soudic mij gheneeren ? . .
W ant ic u beminne boven alder werelt goet-''
En toch ,
11Ic moet daghelijcx scouwen
Dat ghij sprect teghen maechden en vrouwen . . .
'W' aer ic slape oft wake ,
Altijt comt mij dit ghepeys te voren . . .
Ic heb u ghegheven mijn herte reene ,
In mijn herte staet ghij alleen ghescreven . . .
En ic sie ghij zijt alder weerelt ghemeene ,
Groote en cleene minlijc bereet ,
Dits tprincipael puntken , daer ic meest op beene-''
Op deze bittere , aan het hart ontwelde klacht , volgt een antwoord',
dat zj hem in den mond legt , en waarin hj haar van
de trouwste liefde verzekert. Daarin komen deze merkwaardige
uitdrukkingen voor :
Op u en peysde ic noyt vilonije ,
Maer een eerbaer vrije es tusschen ons beyen . .
. . . lcke en ghije en sullen niet scheyen ;
A1 waert , dat alle menschen quaet van 11 seyen.
W' ilden zij mij verleyen duer selcken melden ,
Ic en soude niet achten smeeken oft vleyen-''
Haar te zien is zijn geluk ; maar , zegt de pstock''1
Mijns herten begheerte ghebuert mij selden ;''
en als zij verre is ,
11Zoe en dunct mij smaken spijse noch dranck
Gheen snaren gheclanck mij oock verhuecht ,
Rethorijcke , musijcke , der voghelen sanck.''
W j hoorden hem eene toespeling maken op kwaadsprekers , die
wantrouwen tusschen hen zaaiden. Iets dergeljks vindt men in
een Meilied in Hs. B (f0. 92 v0.) . Daar verwenscht zj de sclappaerts
en clappeyen'' die hen tegen elkander wilden opzetten ,
maar zj stoort er zich niet aan , en zegt hem :
1,Alder weerelt vrientscap heb ic om u versaeckt.''
zAruoEzlE. 509
Het laat zich aanzien , dat hare bloedverwanten er onder roeiden ;
immers in een stuk in hetzelfde handschrift (f0. 55 v0.) , heet het :
A1 zouden mij onterven neven ende nichten ,
U eygen sal ic zijn ;''
en in Hs. A leest men (f0. 56) q
Vrienden en maghen 11 , neven en nichten
Teghen mij vichten en willen mij krincken-''
In 't eind moest zj hem we1 wantrouwen. W j zagen reeds ,
dat hj niet altjd bj haar kon zjn. Hj schjnt soms gevaarljke
reizen te hebben gedaan , zooals bljkt uit deze woorden van een
gloeiend minnedicht (Hs. B , ft). 84) :
!,Rethorizienen , oratueren , poëten ,
M arcurius geesten ,
Baerdt nu u consten in alle feesten ,
Verblijdt u met mij , minste met den meesten ,
Tot mijnen gelucke
Es mijn liefken verlost uut veel tempeesten ,
Over zee , over sandt , door wilde foreesten ,
Uut grooten drucke ;
Door zijn comste ic vruchten van minne plucke.''
Daar schijnt zijne trouw evenzeer a1s te huis bezweken te zijn.
Immers toen hj zich ,in vremde contryen'' had laten sverleyen'',
verweet zij hem in een brief zijne ontrouw (f0. 113) :
11Met ander vrouwen houdij u bancketten !''
Zj verviel
wenschte te
de wereld te
den Xstock'' :
tot wanhoop : zj was ter dood toe bedroefd en
sterven (f0. 104). Toch trachtte zj hare smari voor
verbergen , bljkens een gedicht (f0. 112 v9.) mei
Ic moet leeren sterven , suchten en zwijgen.''
zj er aan t hem vergifenis te schenken ,
vooral toen hj berouw huichelde. Eens gestruikeld is toch zoo erg
niet , zegt hj (f0. 90) ; maar zj weet , dat hj haar wel honderd
maal bedrogen heeft. Dat maakt vergifenis onmogeljk (f0. 90 , 66).
En nu stort zj haar zieleleed in een referein uit , waarin b.v.
deze regels gevonden worden (Hs. A , P. 56 v0.) :
Een oogedblik dacht
510 MINNELIED.
Die voermaels mijn vrient hiet , heeft 11 mij bedroghen ,
Schoon bueselen hij mij int ooren stiet ,
W anckelbaer a1s een riet , dobbel en duertoghen
Heb ic hem vonden , al scheen hij schoon voor
Trouwe es vervloghen , dit doet mijnen moet sincken.
Dlijden es groot, dat ic moet ghedoghen :
oghen.
Ic segt ongheloghen , die woerden clincken ,
Meer suers dan soets moet ie eenpaerlije drincken.''
Op dat thema zingt zij allerlei variatiën ; b-v. , (N.R. , bl. 17) ,
een referein , met den pstock'' :
11Gheen meerder lijden dan Nrients ontrouwe ,'*
of een ander , bl. 19 met dit slotvers :
Vriendts ontrouwe as quaet om verdragell ,**
en waarin zij uitroept :
Noyt lijden zoe zwaer oft siecte zoe wreet ,
Trouwe es onghereet , dwelc ic nu eerst weet :
Dit doet mij trueren.
M ach liefde zoe vercoelen , zy scheen soe heet !
Noch dinck mij zo en speet , dus es lijden mijn cleet
Tot allen hueren-''
En zj mocht wel treuren ,
te hebben : (b1. 80)
want zj schjnt hem niets geweigerd
,1Der minnen vruchten ic u mildelijck gaf,
Maer een eewich zuchten hotlde ic daer af :
Ic salt draghen int graf.''
Het vermoeden is niet ongegrond , dat zj tegen die zielskwelling
aieiding en troost gezocht heeft in den maalstroom der wereld.
Zeker is het , d.at de verleiding op haar aasde. In hare droefenis
riep men haar toe (lIs. B , f0. 60) :
Verchiert u , steldt recht u tuytkens ,
Vermaect uwen geest met herpen, met l'Iytkens ,
svilt eten drincken ,
Gaet dansen en springen met bommen , met iuytkens.''
Niewe amoruesheit doet zwaerheyt verlichten ,
W ilt soete refereynkens van minnen dicllten ,
VERLEIDING.
Maect goede chiere ;
Soeckt vrolijck geselschap , dat droef heyt doet swichten ,
Slaet u minlijcke oogskens op schoone aensichten ,
A1s Venus cameriere ;
En sorcht niet , de mans en sijn niet diere.
Dit veersken wel speldt ,
Hebdy eenen verlooren , ghy crijehter viere
Dus met vijven telt.''
En wederom (f0. 89) :
Wilt hij u om een ander lief ken laten ,
Gaet , tapt ghy ook vrueght uut niewen vaten . . . .
Vrouwen herte en es gheenen steene ,
Speles ghij hem twee , speeldt hij u eene . . . .
Gaet , speeldt met andere inde groene rijsen ,
Hij sal al janckende noch na u bijsen ,
Momt met tortijsen en maeckt goede chiere ,
Dus zout ghij hem leeren , dit zijn de ghijsen.f'
In den beginne sloot zj hare ooren voor die lokstem. Zj waarschuwde
den ongetrouwe (fB. 64 v0.) :
Daer zijn lieden , die willen mij verleyden ,
Van u doen scheyden ,
Zij zenden mij brieven , gesteldt in dichte.'f
Nog staat zj pa1 (f0. 68) :
A1 ben ic versocht meer dan van thienen ,
Ic sa1 u vertroosten ja , cundijt verdienen.''
Ja , zoolang zij nog op hem durfde hopen , is het (f0. 60) :
Totter doot blyve ic u , 11 lief , getrouwe.''
Toen hij voor haar verloren bleek , hield het gevoel van betameljkheid
haar nog in 't rechte spoor ; want, zegt ze (P. 112 v0.) :
1,W aer ic een lichte dille ,
Ic hadt langhe vercooren twee voor eenen.''
Eindelijk zwichtte zij : op hem mocht de schuld van haren
misstap komen ! In een referein , waarvan de pstock'' is :
Niewe vreugt doet ouden druck vergeten ,''
512 TROOST GEzocH'l'.
heet het (Hs. B , f0. 111) :
Heb ic eenen verlooren ,
Twee daer voore vercooren , dwelck de seden ;jn
Opten dach van heden zijnf' . . @
TW ant mijn lief heeft eerst gebroken 1 de trouwe ,
Dus , wat ic brouwe , het werdt hem verweten'' . .
Sot ben ic, dat ic ona hera dus druck verpachte,
Bij dage, bij nachte gae suchten en trueren;
Ic salt aventueren
En ontfangen wat goedts a1st mij mach gebueren.
Trouwe wi1 ic schueren a1s oudt en versleten
En sluyten alle droef heydt buyten der dueren ;
Nieuwe vrueght doet ouden druck vergeten.''
Dergeljke plaatsen waren gemakkeljk te vermeerderen. En nu
begrjpt men , wat zj bedoelt in haar derden bundel; als zj zich
aanklaagt , dat ze in bezoeking haar troost elders dan bj God
zocht. In no. 38 (bj Van Helten , b1. 350) bekent ze : slk heb ,
11A1s u vaderlijcke hant my wilde castien
Geenen troost aen u gesocht in mijn lijen ,
Maer inde creaturen.''
En daarmeô hangt geheel samen deze andere ontboezeming (no.
41 , bl. 361) :
Ic minne God lauwelijc , maer vierich blake ick
In eertsche liefde : nae creaturen hake ick ;
Heel nachten wake ic , ent is my cleyn seer ,
In der werelt dienst-''
Toen ging de molen door den vang (Hs. B , f0. 135 v0) :
11Ick sangck , ic sprangck , ic verkeerde , ic speelde . . .
Duer vleeschelijcken wellust , die in mij brande ,
Verquiste ic Gods gaven menigherande ;'''
en dat noemde zij o0k hier :
1,In teghenspoet ghesocht troost in creaturen.ff
Een ander tafereeltje schetst zj ons iets verder (P. 137 v0) ,
waar zj zegt : Ik heb
ljMijnen tijdt versleten in ijdelheden ,
H eel daghen lanck aenden disch gheseten ,
DE MAALSTROOM DER W ERELD.
W ellust gesocht in drincken , in eten ,
Om de lecker beten Gods ghebot vertreden . . .
Tot allen feesten , in dorpen , in steden ,
Gheloopen , ghereden-''
513
Maar zj leerde hare gezellen kennen !
In corter uren es haer trouwe vervloghen ,
Het begheeft mij altsamen , vrienden , ghebueren , . . .
Ic werde verspoghen.''
Toen kwam zj tot inkeer , klaagde over den verloren tjd ? en
vergeleek zich bj Maria Magdalena. In dien toon zong zj een
boet-referein in het Brusselsche handschrift , f0. 79 vo t waarin zj
zich van de wereld afscheidt en tot Jezus wendt :
Ontfermbertighe God , zijt milns ghenadich ,
A1 ben ick mesdadich ,
En weest u edel handtwerck niet versmadich ,
Minlijcke Heere ,
W ilt my niet vreygheren , al come ic spadich ,
Zijt mij beradich.
Och, menschelijcken troost es zoe onversadich ,
Dwelck ic nu leere :
Daghelijcx vinde ict zoe langhe zoe meere.
Zoete Jesu , ons glorie , ons eere ,
Op mijn mesval siet.
Heb ic voormaels eerdtschen troost ghesocht te zeere ,
Verghevet mij , want als ick ten halven keere
En dole ic al niet.
T;j valsche weerelt !! en al u ghesinne ,
T;j eerdtsche minne ,
Ghij loecht op mij zeer vrientlijck , ten beghinne
Docht ghy mij zoe ;jn ;
Uwen dranck heeft meer gallen dan honich inne.
Nu ic u kinne ,
Voerwaer zoe hate ick ghelijck een spinne
JONCKBLOET,
U valsch venijn.
U vrientscap en es niet dan eenen schijn ,
Ongheduerich , broosch , cranck a1s verrotten twijn ,
Ick hebt zoe vonden vrij.
O edel Samaritaen , gheeft mij medicijn ,
Legt mij op u beestken , olie ende wijn
Ned. Letterk. M iddeleeuwen , 11 , 4e druk. 33
514 BEROUW.
Ghiet in mijn wonden , ghij ;
W ant aylacen ! mijn vrienden , die mij stonden bij ,
Hebben mij begheven , haer valscheyt proef ic.
Afgront der ghenaden , wie sa1 deurgronden dij ?
Troost mi-j , bone Jesu , want troost behoet' ic.
O eerdschen troost, die ic te minnen plach ,
Ghij betaelt u ghelach
Met quader munten , ic naems wel verdrach :
Noyt schaers meer en sneet.
Almachtighe God , aenhoordt mijn gheclach .
Sluyt my niet buyten , och ,
Al heb ic menichmael ghebroken mijnen eet
En schandelijck besmet mijnder zielen cleet . . .
Troost mij, zoete Jesu , en 1, beydt niet langhe ,
Maer metten ganghe
Conforteert mijn herte , het es zoe banghe.
Vader ghebenedijt ,
Eest dat ic van u gheenen troost en ontfanghe ,
Daer ic na hanghe ,
Zoe sal haer verblijden de helsche slanghe ,
Diemy welvaert benijt.
Heb ic in eerdtschen troost te zeere
Tes mijn schuld , Heere , ic kent en ick lijt . . . .
verblij t
Princhelijcke Prinche , daer alle princhen voer beven ,
Zoet euwich leven ,
Al begheven mij vrienden , nichten en neven ,
N' u wil ic hopen . . . .
Heb ic van eerdtscher weelden ghesopen ,
Levende beestelijck ,
W ilt mijn herte met uwer gracien nopen :
Als de verloorne zone come ick gheslopen ,
Ontfanct mij feestelijck.
Mijn vleeschelijck herte wilt maken geestelijck ,
Laet aen mij niet verloren u bitter doot ,
Als den windt der temptatien waeydt tempeestelijck ,
Troost mij , bone Jesu , ic hebs groot noot-''
Roerend is die kreet der ziele , welks beteekenis niet te miskennen
valt. Het is onmogeljk hier bloot aan mystieke overdrjving
te denken 5 het is de bede om hulp en kracht voor de zondares
, die zich uit den poel der ongerechtigheid wil opheFen ,
waarin zj verzonken was.
JARENLANGE BEDWEL:MING. 515
En ongetwijfeld was zij daar dieper in afgedaald, dan men over
het algemeen bij 't vernemen onzer eerste zeer onvolkomen aanwijzingen
1) weI heeft willen gelooven.
"DIeven lust my, tvIeeseh treet my, de werelt vleyt ,"
zegt ze ergens naar waarheid. En aan die lokstem had zij gehoor
gegeven. Zingenot, "wellust", als zij 't noemt, ging haar boven
alles. Ja, zij deinst niet terug voor de sterkste uitdrukkingen:
"AI he b ie onredelije geleeft als een beeste,
In deerde gewroet, gelijc de swijns" ... 2).
"Ie heb leggen wroeten jaren, maenden, weken
In den dreek del' sonden" ...
Uit de laatste aanhaling kan men al opmaken, dat het geen
voorbijgaande vlaag van zinsbedwelming geweest was. Zoo zegt
zij elders:
"Heere,
Ais Ghy my riept, ie steldet wte tot merghen,
Van jare te jare nemende "t vertreek,
En hoe langer gheleeft, hoe die per in den dreck"...
• . . . . "Ie heb den wolven gheslacht,
Hoe ouder, hoe arger, vol van fenijne ... 3)
"Want tot noeh toe heb ik geweest verblint:
Hoe ouder hoe arger, van jare te jare
My selven ghes,oeht en de werelt bemint."
Intusschen, niet bloot hare eigen neiging volgde zij daarin,
maar, gelijk wij zagen, ook de stem der verleiding. Zij beklaagt
zich over degenen, die "naer (haer) siele stonden"; want
"Tallen tijen
Bestrijen my vyanden, die om my swermen" It).
Zij had dan ook het meeste kwaad, waarover zij later zoo'n
berouw toonde, in gezelschap van anderen gepleegd, en herinnert
herhaaldelijk, dat God weet, met wien zij 't bedreven had. B.v. III,
no. 40, bl. 360:
1; In de eerste uitgave van dit werk, I D., bl. 480 vlgg.
2) Bij Van Reiten, t, a. p., bI. 357.
S) Bij Van Helten, t. a. p., bI. 359. 4) t. a. p., bI. 348.
~3·
516 JARENLANGE BEDWELMING.
Here , ic moet voor U , ick en machs niet ontvlien ,
Reden geven van elcken ooghenblicke ,
Die ick misbruyckt hebbe , Ghy weet waer en met wien ;''
of no. 3 , b1. 229 :
De boecken sullen opgaen , als 11 staet geschreven ,
Daer wt sal blijcken , waer oft met wien
W y tegen Gods wet oyt yet bedreven.f'
Hoever was zj daarin we1 gegaen ? Zj klaagt zichzelven aan
(H1 , no. 38 , b1. 352) :
11Ick en vinde my selven niet vry gheheel
Vanden hoofdsonden ; maer in alle sevene
Kenne ic my schuldich , te zninyfen een deel.''
Steekt in de laatste woorden reeds een opmerkeljk voorbehoud ,
dit wordt nog duideljker in de aanklacht :
In onsuyverheit , fen minsten metten gedachte't ,
Ken ic my schuldich.'f
En zj schjnt er prjs op te stellen bj herhaling te doen uitkomen
, dat , zoo hare gedachten niet altjd volkomen rein waren ,
zj toch metterdaad den Rubicon niet overschreden had :
11Ileb ic may door d-erc niet oncuyschlijc gedragen,
Ic heb door consent gesondicht misschien.'f
W at beteekeni hier door cpAîtsdzlf ? Bljkbaar wil het alleen zeggen
: in g:tfcc/lfes , of ivt den geest. Daarvoor pleit ook deze
uitdrukking , b1. 398 :
11De boose geest die is my ooc quellic :
Dit heeft my dicwils doen sondigen merkelic
Met wille in consente en ook werckelic.'f
Die zucht naar genot was in menig opzicht gevaarljk. Zj was
niet bem iddeld. Zi.j klaagt zelve (N. R. , bl. 52) :
W aer ic rijck van goede , haddic gelt en scat ,
Zoo souden mij wel veel vrienden aencleven
In mijn leven ;
Maer nu es mijn borse van gelde plat ,
Dus vallen mijn vrienden tot mijwaert prat-''
JARENLANGE BEDM'ELMING.
Zoo sprak zj , kort nadat haar ontrouwe minnaar haar in den
steek gelaten had. En uit hetgeen er volgt , mag men opmaken ,
dat het goed , dat zj eenmaal bezeten had , haar door onrechtmatige
processen was af handig gemaakt.
517
Elck wilt mij verdrucken ,
Heb ic lettel goets , dat werdt mij ontkeven ,
Onttelt en ontschreven : dat zijn mijn gelucken.
Gae ic te rechte , trecht gaet op crucken-'f
't Is , alsof ze daardoor van hare familiebetrekkingen afhankeljk
geworden was : althans in het 23e referein van haar tweeden bunde1
verklaart ze aan de eer van Gods Kerk alles ten ofer te
willen brengen. Ja , roept ze uit ,
Ic en soude naer goet, nichten oft neven vragen.''
Maar al vroeg raakte ze met dezen in onmin. W ellicht had
de laster er onder geroeid : zj wist althans (111 , no. 68) :
Een dobbel tonghe ....
Van broeders en susters maect si doot vyanden ,
Dat si malk-anderen vervolghen en quellen.''
Misschien was de klove ontstaan
misschien ook omdat
toegedaan , terwjl zj
de vjandschap staat
dat zj verdrietig is ,
wegens hare eerste minnarj ;
hare betrekkingen der Hervorming waren
er zoo hevig tegen jverde l). Hoe het zj ,
vast ; want nu eens zegt ze (Hs. A , P. 56 v9.) ,
sFant vrienden en maghen, 11 neven en nichten
Tegen mij vichten en willen mij krincken :*'
en elders (111 , no. 8) :
1) Tot die gissing geeft aanleiding , dat zij (111 , no. 34 , b1. 338) tot de
Christelijke Prinsen zegt :
svilt de ltoomsche Kercke voor u moeder kinnen.
Raden u contrarie neven oft nichten nu ,
Segt met suchten swaer :
O Heere , wilt alle blinden verlichten nu
Met dit nieuwe jaer/'
Er moet toch wel eene reden geweest zijn , welke haar hier die neven en
nichten deed te pas brengen. Of was het enkel de dwang van ft rijm ?
518 ONMIN MET BLOEDYERWANTEN. GELDZUCHT.
Vervolgen
Ten is van
W ant van
my mijn naeste , tzijn doude gewenten ,
gisteren niet oft van heden ,
mijnder jeucht zy noyt anders en deden
Danse altijt quaet van my hebben ghesproken . . .
Almogen zij mijn fame een weinig croken ,
Is Godt met my , wie mach my schaden ?''
Om haar dorst naar genot te kunnen lesschen moest zj zich
geld verschaFen ; en het sehjnt , dat dit niet altjd op de meest
eervolle wjze geschiedde. Zj erkent het (111 ) n0. 38) :
Om dlichaem te voeden heb 11 ic gedaen list ,
Daertoe ghebruyckende al mijn engien :
Op tvoetsel der sielen seer weynich gegist'' . . .
W elnu , in datzelfde gedicht , waarvan elke strofe slait met het
referein :
!!Des biddic genade op beyde mijn knien ,'*
wordt tweemaal die zucht naar tjdeljk goed in verband gebracht
met onkuischheid. Van de hoofdzonden sprekende , zegt ze (b1. 352) :
11In giericheit kenne ic mij te snevene ,
Recht oft ic eeuwelijk- meynde te levene
Mrercke en slave ick vroech en late ,
In allen dinghen soeckende eygen bate.
In onsuyverheyt, ten minsten metten gedachten ,
Ken ic my schuldich-''
En verder nog duideljker :
11Al en heb ick niet ghestolen , goet ront ,
1ck heb door bedroch , uut mijnen gierigen gront ,
Om goet te vercrijgen geleyt veel lagen.
Heb ic my door dwerc niet oncuyschlijc misdragen ,
Ick heb door consent gesondicht misschien :
Valsch getuych gegeven , gelogen met
Des bidde ic genade op beyde mijn
vlagen.
knien-fe
En in het Brusselsche handschrift , f0. 80 v9., leest men :
11W at baten eest , dat men hier veel tritlmpheert ,
En om tijtlijck ghewin mallcaltderen fru3n/keer/ .'''
Ik kan en mag geene gissing wagen omtrent den aard der
GEluozvcll'r. 519
gelegde lagen ; maar ik moet toch verwjzen naar deze woorden ,
die de verleiding haar toeiuisterde (Hs. B , f0. 61) :
Daer zijn veel schoone , frissche 1, jongelingen , .
Die uus wel begeerden ,
Zij bieden u juwelen en propere dingen ,
Schoon silveren riemen en gouden ringen
Van grooter weerden-''
Tegen dergeljk aanbod was zj niet bestand , en het schjnt we1 ,
dat zj op die wjze geld winnende , zich met recht kon noemen
11Door quade costuyme ter onduecht gewent ,
Seer diligent int winnen van eertschen goede.''
Er kwam dan ook
schreef ze (Hs. B , f0.
een tjd , dat geld haar alles was , en toen
147) een geheel referein op het thema :
1:Gheen beter vriendt dan geldeken in de handt ,''
waarin de merkwaardige betuiging voorkomt :
11Al quaemdy in uus eyghen broeders huys ,
Men zal de lippe op 11 laten hanghen ,
W ijsen u duere en maken een cruys.''
En zj
zooals men
practjk zjde meè gesponnen te hebben ,
uitdrukkingen mag opmaken 1).
Men moet dus we1 toegeven , dat zj wat dieper gezonken was
dan dat men hare latere verzuchtingen eenvoudig a1s mystiekascetische
overdrjving eener benauwde ziel mag opvatten.
schjnt
uit enkele harer
er in de
Zou het mogeljk zjn iets naders te weten omtrent de personen ,
Van haar stervensuur sprekende , kegt zij :
!,Tgene dat ic heb vergaert en gespaert met liste
Moet ic hier laten.'*
En zij gewaagt van
1,Mijn vrienden ,
Die meer mijn goet dan mijn leven begheeren ,'*
1,A1s mijn magen , die naer my mijn goet sullen erven
Mijns niet en achten , maer na plonderen kijcken.f'
520 NAAMVERZEN.
met welke Anna Bjns in betrekking heeft gestaan ? Als wj hare
gedrukte zoowel a1s ongedrukte gedichten met de noodige aandacht
onderzoeken t geven zj ons wel eenig antwoord op die
vraag , al is het nog niet volkomen voldoende.
W j moeten ons hier evenwel een kleinen omweg veroorloven
om tot ons doel te komen.
Het was al bekend , dat onze dichteres , evenals Matthjs De
Casteleyn 1) , naar wien zj zich stellig gevormd had , er van hield
om haar eigen naam te vermelden , en wel door middel van zoogenoemde
naamverzen , waarbj men bjzonder op de aanvangletters
der regels te letten heeft.
In haar eersten bundel komt terstond achter de tafel der refereinen
zoodanig naamvers voor. In den tweeden vindt men er drie ,
en in den derden wordt men er veertien malen op vergast. Soms
is de naam daarin slechts eenmaal gevlochten , soms meermalen op
zeer kunstige wjze :). Evenzoo vindt men nu en dan haar naam
in de voorletiers van het slotcouplet van een referein.
nog andere namen dan de hare in hare verzen te
spellen , onder anderen manneljke persoonsnamen. Het slot van
H1 , no. 9 , bl. 253 bevat dien van Dierick 2#rï@6Al.9; III , 30 ,
bl. 324 geeft : Patere GkxïlA8îzzlzlf.: ; 1II , 33 , bl. 334 Pater Acff/lïld;
het Brusselsche handschrift , f0. 34 : (#.) Franciseus.
Er zjn ook
Deze namen komen , zoo wj goed gezien hebben , slechts een-
1) Zie b-v. zijne Konst rc'l Rethoriken , uitg. van 16 l 6 , bl. l 16 , 130, en
verg. bl. l :4.
2) Ik geef slechts dit voorbeeld uit den eersten bundel , bij Van Helten ,
tegenover b1. 1 :
Artiûciael gheesten , die na consten haect ,
N iet en eest gemaect dan wt rechter trouwen sterc ,
N eemt hier aen gemerc , op dat ghi jonste smaect,
A l isser yet misraect ; peyst tis al vrouwen-werck.
Ik verwij s
347 , 358 ; 420
B equame sinnen , onder correctie reene
Ic mi stelle , mach wilsheit in mi vermeert sijn
Jn consten kenne ic mijn prefectie cleene ,
Noch leerkint , dus meesters moeten gheëert zijn ,
Seer gheerne wil ic van constenaers geleert zijn.
voorts naar b1. 8 , 149 , 18l , 1 9 1 ; 269 , 290 , 294 , 300 , 339,
440, 444, 448, 454, en nog kunstigez' bl. 267 en 310.
wIE wAs HAAR MlxxAwR ?
maal voor. Zeer dikwjls daarentegen , zoowel in den derden bundel
a1s in de handschriften , vindt men dien van Bonaventura. Dit was
stellig de Heilige van dien naam 1). Ook de H. Bernard wordt op
dezelfde wjze een paar maal vermeld 2). Te zamen noemt zj hen
uitdrukkeljk in het 28e stuk der 7T. W. (b1. 62). Gods passie ,
Dit es dat boeck , den !, costelycken pandt ,
Daer Paulus in vandt , dat vat uutvercooren ,
Smakelijcke wijsheyt , die hij in menich landt ,
Daer hem de Heere sandt , heeft laten hooren.
Bernardus , Bonaventura sonder stooren
Beleden al vooren , dat dit boeck contempleeren
Hen meer heeft geleerdt dan meesters oft doctooren.''
Evenals van deze Heiligen vormen de voorletters van sommige
harer verzen de namen van M aria en vooral dien van
hare patrones A'nna , voor wie zj natuurljk eene bjzondere devotie
had. Maar hoe komt die Franciscaner Heilige Bonaventura zoo dikwerf
op geheimzinnige wjze bj haar voor ?
Twee zaken zjn daarbj opmerkeljk : 10, dat hj bjna altjd in
een adem genoemd wordt met de H. Hzàzlc , 20, dat hj alleen
voorkomt in gedichten , die op haren ontrouwen minnaar betrekking
schjnen te hebben 3).
W ordt men niet a1s vanzelf tot de
naast hare patrones den patroon
gedachte gebracht, dat zj
van haar minnaar noemde? lk
weet er geene andere verklaring voor. Zien wj, of ' wj iets naders
omtrent dien minnaar kunnen opsporen , en onderzoeken wj in de
1) Vroeger rtweede uitgave , I , 336) was ik van meening , dat met dien
naam haar minnaar zelf bedoeld was. Dit was eene misvatting.
2) Drie refereinen van den derden bundel, nos. 21 , 23, 36 (bl. 293, 299 ,
347) beginnen de eerste regels van het slotcouplet met de letters : Bern. A1s
men in no. 2 l de eerste letter van den vijfden regel verandert door Also te
lezen in plaats van So , verkrjgt men den naam Bernard of Bernardelus.
Diezelfde naam schuilt blijkbaar ook in de twee andere plaatsen, waar hij
gevolgd
Dat de afschrijvers , die het geheim van de dus ingevlochten namen niet
kenden , zich vaak kleine veranderingen in enkele woorden veroorloofden , leert
wordt door dien van d. Anna.
de naam Bonaventura meer dan eens. M en zie b-v. N. R., b1. 26.
3) B.v. bij Van Helten , 111, no. 42 , b1. 364 ; x'Vt R. , bl. 19 , 2 l , 24 , 28 ,
30,enz.
DIERICK ADRIAENS.
eerste plaats , of een der boven vermelde namen Op hem past.
Sommige verzen , waarin zj voorkomen t bevatten bljkbaar eene
terechtwjzing voor iemand , die 't zoo nauw niet nam. Dezelfde
strekking hebben al de nieuwjaarsdichten , waarin de naam voorkomt
, en wier laatste strofe duideljk op een bepaalden persoon
het oog heeft. Zoo 1II , no. 22 , bl. 296 ; no. 26 : bl. 309 ; no. 29 ,
b1. 320 ; no. 42 , vs. 366.
Ontwjfelbaar wordt een bepaald persoon bedoeld in 111, no. 25 ,
b1. 306 , b-v. :
522
Besnijt u herte , vernieut ,! u conversatie
Opdat ghy niemant meer en schandaliseert ;
Neerstelijc neemt waer des Heeren vocatie ,
Als den ouden aer u jeucht renoveert'' enz.
En zoo is het met alle.
W at Dierick drfrïc6z/,s betreft , men mag zjne persoonljkheid
beoordeelen naar 't gedicht : waarin zjn naam wordt aangetrofen.
Men luistere slechts naar de eerste regels , bl. 251 :
Het opperste goet , vo1 alder gerusticheyt ,
Daer elck mensch natuerlijck toe heeft appetijt ,
Soect deene in hoocheyt, dander in wellustichelrt,
De derde in rijckdom en tijtlijck proijt ,
De vierde in genuechte en eertsch jolijt ,
In dansen , in springhen , in drincken , in eten ,
In ciericheyt des lichaems , in pompeus habijt ;
En dese dolen al in haer vermeten ;''
want, zegt de stock..
,!Niet en mach ons versaden dan God alleene-''
aan ,dathj onder die wereldlingen behoorde. Dit
had hj dus gemeen met dien vriend , die een minnaar van wereldsch
genot , van Poëzie en Muziek was en overigens geen zeer stichte-
1jk leven schjnt geleid te hebben.
W ellicht was deze Dierick de ontrouwe minnaar; immers is men
geneigd dat af te leiden uit de bittere toespeling , die zj maakt :
Alles duidt
:1Mindt men creaturen , oft is men daer af gemint ,
Ontrouwe is int eynde de gagie-''
En het is hoogst merkwaardig , hoe daarop weldra de verklaring
DlEalcx woRlwExs. 523
volgt : dat de aoeiding t die zj in zingenot gezocht had , de droefheid
haars harten uiet kon wegvagen :
Amoreuse
Volcxken
heesten , ï fray Godinnekens ,
die Venus legende studeren ,
Aen eertsche ghenuchte leggende haer
Dansen en springhen en triumpheren ,
Haer lachen , haer singen en haer boeleren
sinnekens,
En blijft (nietq altijt in zijnen Eeure ,
Tijtlijck jolijt moet metter tijt passeren :
Daer Arruecht int huys is staet druc voor de duere.
Al hadden Wy van genuchten onsen cuere ,
Sy en can ons niet volcomelijck vermaken :
Als de vruecht cesseert , therte bltj/t in getruere.
Diet proeft gheeft tvonnisse : ghy weet vander saken.
Bancketeert , hoveert , vult wel u kaken ,
Schinckt , drinckt den wijn met potten , met cruycken ,
Sijt ghy heden versaet en verhuecht door tsmaken ,
Morghen haeckt ghy naer voetsel met ydel buycken.
Avilden wy wel ons verstant ghebruycken ,
W y hielden ons van eertscher ghenuchten reene :
Niet en mach ons versaden dan God alleene.'f
Onmogeljk is het dus niet , dat wj hier den waren naam van
den minnaar hebben leeren kennen ; ofschoon uit het aangehaalde
gedicht evenzeer is op te maken , dat Dierick Adriaens een der
eerste vrienden geweest is , met wien Anna zich heeft zoeken te
troosten over de ontrouw van dien eenen , dien zj eigenljk nooit
vergeten heeft.
Maar zj heeft oOk
in zekere nauwe
daaromtrent ook
n0g tot anderen, zj het dan misschien later j
betrekkingen gestaan. Geven hare gedichten
eenig licht ? Die , waarin de namen van de Paters
Guilhelmus en Matthias voorkomen , niet.
Het is misschien al te gewaagd , bj den laatsten aan Matthjs
De Oasteleyn' te denken , ofschoon hetgeen wj van zjne persoonljkheid
weten , de gissing niet afsnjdt , dat hj de ontrouwe minnaar
geweest is. Hetgeen tot die gissing eenige aanleiding geeftj
is , dat zj ergens tot dien minnaar zegt (Hs. B , P. 111) :
X
1,Casteleynken mIjnder herten ic u houde ,''
terwjl zj elders (f0 151 v0.) verklaart :
524 P. FRANCISCUS.
Moest ic u , mijn alderliefste goedt laten ,
Alder werelt schat my min dan lueren dochte ,
Twaer al niet, wat tradt van avontueren brochte ;
Wilde zij van my het liefste greyn drijven ;
Met u ic broodt van dueren te dueren sochte ,
Mocht ic by u , mùns herten castelleyn blijven'' 1).
Is die toespeling op den naam toevallig ?
De werken van De Casteleyn geven geen licht in deze duisternis.
En wat nu het gedicht betreft , waarin men Ptaterh) Franciscus
aantreft (Hs. A) , het is een nieuwjaarsgedicht , dat op verbetering
van zeden aandringt. Daarin komen uitdrukkingen voor , als deze :
Met den nieuwen jare , na Paulus vermaen soet ,
Trect vuyt den ouden mensch, den nieuwen aendoet :
Ghiericheyt , onctlysheyt , hooverdije
En tyrannije
Es den ouwen mensche , weest in tverstaen vroet.
* @ @ * *' * @ * *. * * * * @ * * * *
Vernieut in duechden en laet u leven quaet,
Dout sondich sneven moet zijn verdreven , jaet,
Oft anders sellen de helsche honden
De ziele verslonden.
@ @ * @ @ * * * @ * @ @ @ * * * @
Ghelijc den ouden aer moet vernieuwen u jeucht nu ,
Snijdt af het quaeye en aenveerdt de duecht nu;
Laet varen den ouden sondighen ganck.'*
Het sloteouplet luidt in Hs. A. aldus :
Prinche bemindt, mijn vrindt vuytvercoren 1, zeere ,
Feestelijc ontfanct den nieuwen gheboren heere ,
Rasch ofert hem myrrhe , wieroock ende gout.
A 1 u sonden vuytspout.
N eemt myrrhe des berous op dat Gods thoren keere ,
Claer gout der liefden geeft God al voren eere ,
Innich wieroock des ghebets , den heere betrout ;
Siet dat ghy wel onthout.
1) Maar ook in een gedicht, dat denkelijk niet van haar is , schoon het
onder hare Nieuwe Re/ereinen , bl. 66 voorkomt , leest men :
11Daer en mach maer eene int herte certeyn ,
Diet bewael-dt en regeert als ftc:felesyn ,'%
en daar is sprake van eene vrouw.
P. FRANCISCUS.
Cleyn acht u selven en bekent 11 schout ,
V veest niet 1au oft cout , maer suvert u
Sijdij in sonden verschimmelt , verout ,
Eest dat u berout, God en sa1 u niet laten.
Neemt altijt Gods passie , zijn wonden te baten ,
vaten.
Nestelt in die gaten , al zijdij een sondare ,
Doet gheerne werken van charitaten ,
Niemant en wilt haten , verre oft nare ,
Vernieut in duechden met den nieuwen jare !**
525
Daarop laat zj den naam van hare patrones volgen :
Aenveerdt mijn dicht slicht , al eest van consten bloot,
Neemt dancklijck , ontfanclijc , vuyt liefden , diet riet ;
Niemant en laect , al eest mesraect , want vuyt jonsten sproot ,
Aenmerct den sin , tes vrouwen ghespin , wiet siet-''
Evenzoo had ze boven het gedicht dit distichon geschreven :
Vuyt reynder jonsten overvloedich claer
W ensch ic u een nieu salich , voerspoedich jaer-''
0P,
jeugd te doen hebben, uit
het? Is maet Plater @)
verborgen ligt, een man,
eene aanroeping van des
Franciscus? Het laatste
Alles wjst er dat
worden door die twee
bijzonder nauwe
staan. W j zouden
orde geweest ware.
Het zooeven aangehaalde stuk is in Hs. A het derde van eene
reeks nieuwjaarsdichten. Het eerste is kort na 1523 geschreven :
waarschjnljk nog in 1524. Daarin klaagt de dichteres t dat de
zonden toe- en de deugden afnemen. In het bjzonder : pliefde ,
trouwe , es doot.'' Maar zj beschuldigt noch zichzelf , noch haar
wj hier met een gedicht uit Anna's
den tjd harer eerste liefde. W ien geldt
Frqvtciscu'n , wiens naam in de slotstrofe
een monnik bedoeld , of is het alleen
beminden schutspatroon , den Heiligen
komt mj het waarschjnljkste voor. Wj
patronen gewezen op iemand , die in eene
betrekking tot de orde der Franciscanen moest
niet zeer verwonderd zjn , als hj een lid dier
vriend.
Het tweede begint met het opschrift :
Een eerlijck leven , Gods rijcke 11 hier naer , siet
Anders en wensche ic u voer een nieujaer niet ,''
BROEDER EXGELBRECHT.
waarop dan de eerste strofe aldus aanvangt:
Het nieuwe jaer mij op vrienden 1, doet dincken ,
W ant vrienden malcanderen ghiften goed schincken ;
Dus wensch ic u oeck , maer God moet gheven
Een eerlijck leven-''
Het geheele gedicht dringt
levenswandel aan.
op de wenscheljkheid van zoodanigen
Ook hier nog geen verwjt ;
en het komt mi.j voor , dat er
aan de woorden uit het derde
maar toch eene sterke aanmaning q
wel eenig gewicht is te hechten
couplet :
!,Die wolf wel somtijts eens lams habijt draecht ,
Maer God hier na elcken ypocrijt plaecht-''
Het derde eindeljk bevat de aanmaning om het zondige leven
te laten varen.
De veranderde stemming is opmerkeljk ; want men is wel gedrongen
aan één en denzelfden persoon te denken. W elnu het
slotcouplet van het tweede stuk bevat een naam :
Beminde vriendt , mijn dicht wilt knouwen wel,
Reyn duecht vermeerdt , wilt sonden scouwen wel ,
Ons eyghen wercken sal God ons loonen.
En laet u niet hoonen ;
Die nu eerlijck leeft , twerdt hem vergouwen wel.
Een eerlijc leven vuecht mans en vrouwen wel.
Recht eest, datmen eerlijcke duecht sal croonen :
En ick wilt bethoonen.
Noyt en liedt de Heere eerlijcke personen.
God wilder in woonen , tzijn tempels ons Heeren.
Eere der weerelt en is niet weerdt twee boonen :
Laet dan duechden verschoonen den naem van eeren.
Bij desen wilt eerlijcke wercken vermeeren
Mn vaedt mijn slecht leeren , dwelck jonste
Eerlijcke deuchden zijn dalder beste cleeren.
R asch wilt u keeren tot dat Godt gheboot ,
Tot dat ghij vemverft een salighe doot.''
ontsloot :
Broeder Engelbeert : dat is de bezitter , de afschrjver van het
handschrift 1) , waarin dit gedicht voorkomt , en dat ook verschei-
1) De lettertrekken zijn overal gelijk aan die van de beide handteekeningen
op de schutbladen.
BROEDER EXGELBRECHT.
den verzen van zjne hand bevat; want in het voorwerk zegt hj
van dit boeksken:
Het is ghemaect vuyt conpassien , siet ,
Van twee persoonen , dwelc jonste bloot riet.
Hj was Franchkaner , en dus is het stuk , waarin de stichter
zjner Orde wordt genoemd , bljkbaar ook voor hem bestemd. Maar
ziet , die namen Franciscus en Broedeî. Engelbeert zjn eerst later
in de slotstrofen gebracht , beide malen ter vervanging van
Bonaventura.
In het Brugsche handschrift (B) , waarin de drie gedichten , wien
het hier geldt , niet terstond op elkander volgen , luidt de variant
van de laatstaangehaalde strofe aldus , Nielg'u)e #:J6r. , bl. 7 :
Beminde vriendt , mijn dicht wilt cnouwen wel ,
Op duechden 1et , wilt zonden schouwen wel,
ITC: stin wercken sal God een yeghelijck loonen ,
Als scriftueren ons thoonen ,
Vvie eerlijck leven , Gods geboden houwen wel.
Een eerlijck leven vuecht ooc mans en vrouwen wel.
N oeyt en sachmen eere zonder duechden croonen ;
Tquaet sa1 elcken hoonen.
V vien zal de gratie Gods bewoonen ?
Reyn eerbaer persoonen : tsijn
A l deertsche eere en is niet
M aer duecht moet verschoonen
Altijt wildt eerlijcke wercken vermeeren
Na mijn simpel leeren , dwelck jonste ontsloot ,
N amaels zijn duechden der zielen beste cleeren.
Altijt wilt u keeren tot dat God geboot ,
Zoe zeldy wel sterven een salighe doot.
tempels des Heeren.
waerdt twee boonen ,
den naem der eeren.
Het slotcouplet , dat in Hs. A , f0. 34 den naam #. Franciscus
bevat : en waarop daar het aangehaalde naamvers volgt , luidt in
Hs. B , N. ff. , bl. 30 , aldus :
Beminde , mijn vrindt , uutvercooren zeere ,
Oflkrt giften den niewen gebooren heere ,
Neempt geestelijck wieroock , mirre ende goudt ,
Al u zonden uutspoudt.
V vieroock des gebeedts geeft God al vooren eere ,
En mirre des berous , op dat Gods tooren keere ,
Noch goudt der liefden ; ziet dat ghijt wel onthoudt,
528 BROEDER ENGELBRECHT.
Tquaet altijt schoudt.
V veest vierich in liefden , niet lau oft koudt ,
Rasch mijn woorden knoudt , en wiltse wel vaten ,
Al zijdij in zonden verschimmelt , veroudt ,
&1s u tquaet beroudt , God en sal u niet laten.
N eempt Gods passie , Gods wonden te baten ,
Nestelt in die gaten, al zijdij een sondare ,
Altijt doet wercken van charitaten ,
En wildt niemandt haten , verre ofnare ,
Vernieut in duechden met den niewen jare !
De vergeli.jking der teksten leert t dat die van het Brugsche
handschrift (B) de oudste , de oorspronkeljke isq en het ljdt o0k
geen twijfel, dat de veranderingen van de hand der dichteres
zelve zijn.
waaruit de
Vanwaar anders het naamvers achter het couplet ,
wjziging haar naam had doen wegvallen ?
Heeft men geen recht uit dit alles te besluiten t dat zj in de
verzen , voor het publiek bestemd , den naam haars minnaars
verzweeg;
plaatse dien
persoonsnaam in de plaats van den schutspatroon kwam ?
Dat dize Broeder Engelbrecht in eene nauwe betrekking tot de
dichteres stond , ljdt geen twjfel. Hj heeft eene menigte gedichten
van haar bewaard t afgeschreven en met de uitvloeisels van zjne
eigen poëtische ader in éénen bundel samengebonden q in die vermaar
in het exemplaar , dat ze hem toezond , te dezer
naam vulde ? W at kan anders de reden zjn , dat die
zameling ontbreekt o0k het antwoord niet , dat door den ontrouwen
minnaar aan de jaloersche schoone werd toegezonden ; en eindeljk
noemt zjzelve hem haar
(boven
Noopt dit alles ons niet tot de vraag :
brecht Van der Donck niet de minnaar der Ejne zus geweest zjn ?
Vooralsnog is die vraag niet met zekerheid te beantwoorden ;
maar mag daarop het antwoord bevestigend luiden , dan rjst die
andere , of hunne betrekking dagteekent uit den tjd , dat hj nog
niet tot den geesteljken stand behoorde ? Men kan dit moeiljk
beminde vrindt , vuytvercoren zeere''
bl. 524) , wien zj een gedicht rvuyt 1 liefden'' toezendt.
zou deze Broeder Engelaannemen
, daar men dan zou moeten veronderstellen , dat de
eenmaal losgereten band weer was aangeknoopt t toen zjne opname
in het Antwerpsehe Franciskaner klooster hem voor goed in hare
nabjheid bracht. En daarvoor is uit geen enkel gedicht een bewjs
te putten. Dat Geesteljken in die dagen soms wat wereldscher
DART'ELHEID DER KLOOSTERLINGEK. 529
leefden dan men zou gewenscht hebben, is bekend genoeg. Matthijs
De Castelyn stond in menig opzicht op eene IUn met Breeder
Engelbrecht, en Anna heeft ons in het 13e referein van haren
eersten bundel reeds op de tekortkomingen der geestelijken gewezen ,
die ze vergoelijkt met de opmerking:
"Ten sijn gheen inghelen, maer menschen crane."
Daarom zegt ze dan ook:
"Oft priesters ooc som met vrouwen om ghaen ,'"
dat mochten de wereldsche lichtmissen niet· al te zeer veroordeelen,
want
"Oft de priesters ooc somtijts hadden een care,
De dnvel die u qnelt, hen ooc tempteert:
Haer lichaem, als duwe, gheseyt int clare,
Is tot alder crancheyt gheinclineert."
dus luidt de stock:
"PI iesters zijn ooc menschen als ander Iien."
Dat dit ook haar minnaar gold, bIijkt. In het van hem afkomstige
handschrift vindt men een aantal verzen van zijne hand, zoo
dartel , zoo getuigende van een zeer wereldschen geest, dat de
vele aanmaningen tot verbetering van IevenswandeI, door Anna
tot haar vriend gericht, zeker weI door den dichter dezer stukken
mochten ter harte genomen worden. En dat het in zijn klooster
niet ten eenenmale toeging, zooals het weI moest, blijkt uit een
gedicht, dat op fOe 37 v", van het Brusselsche handschrift voorkomt
en tot slotregel heeft:
"Twaer goet, weert zoe, maer ic sorghe neent.""
Dat zij zel ve eene Begijn was, zegt de overlevering. En deze
schijnt bevestigd te worden door het tweede der Nieuwe Refereinen
(bI. 3) , waarin allerlei uitdrukkingen voorkomen, die bewijzen ,
dat zij eene geestelijke was; nog duidelijker door het eerste, waarvan
de tweede strofe aldus aanvangt:
"AI hebben wij begheeven vader ende moeder
En achtergelaten ODS haven en erven,
JONCKBLOET, Ned. Letterk. Middeleeuicen. II, 4e druk. 34
530 AVAARDEERING HARER POZZIE.
Vrienden en magen , suster en broeder ,
En moeten alle weerlijcke dingen derven ,
Nochtans zoo mueghen wij dat wel verwerven ,
Om vroolijck te zijne , alst zoo es ghelegen-''
En dat die Begjnen-vrooljkheid nog al d0l kon zjn , leert het
XXIe referein uit dien bundel , hetwelk evenwel denkeljk niet
van hare hand is.
Anna's minnarij valt omstreeks het jaar 1525 : dit blijkt uit
verschillende toespelingen op de tjdsomstandigheden en komt 00k
overeen met de dagteekeningen in Hs. B. Van Broeder Engelbrecht
Van der Donck weet ik alleen , wat W illems in eene aanteekening
vooraan in het Hs. zegt : rDeze wordt vermeld in een schepenbrief
van den 12 April 1548 onder de Seitillt'e.? :?? Discreteit
der Minderbroeders te Antwerpen.''
lloeveel nevelachtigs er ook nog in Anna's geschiedenis overbljve
, dit schjnt wel vast te staan , dat zj in hare jonge jaren
smaak had in de vermaken der jeugd , in poëzie , muziek , dans
en spel , dat ze later door de ontrouw eens minnaars er toe gebracht
werd om heul te zoeken in den zwjmelkroes van meer
uitgelaten genot , om eindeljk voor die uitspattingen G0(1 op beide
knieën vergiFenis te vragen.
Zj schjnt een hoogen ouderdom bereikt te hebben t als zj he:
werkeljk is , die in een stuk van 1573 nog vermeldt wordt.
W at daarvan zj , de gedrukte werken van onze dichteres werden
lang hoog gewaardeerd , bljkens de vele uitgaven , die het licht
zagen. En die ingenomenheid was ten volle verdiend. Zoo hooge
poëtisehe vlucht al niet het hoofdkarakter van haar talent uitmaakt,
het overtreft in dichterljk gehalte verreweg dat van hare
tjdgenooten , (als men Matthjs De Casteleyn uitzondert) zoowel
wat vorm a1s inhoud betreft. Ofschoon de kring harer gedachten
tameljk beperkt is , ontplooit zj binnen dien
digheid van verbeelding en zooveel bijtend
eene doorgaans heldere , zuivere , niet zelden
zj ook thans nog de aandacht trekt. Bastaard-woorden komen bj
haar , buiten den dwang van het rjm , veel zeldzamer voor dan
bj eenig harer tjdgenooten ; en zoo hare verzen al niet geheel
aan ons begrip van rhythmus voldoen , zj bezat een ingeboren
kring eene levenvernuft
, geklee: in
krachtige taal , da:
WAARDEERING HARER POZZIE. 531
gevoel voor harmonie , dat ze voor ons o0r nog aangenaam doet
klinken en er waarljk peene gratie van liefeljkheid'' aan geeft.
Daarbj verbazen wj ons over de vaardigheid in het vermenigvuldigen
van rjmklanken , die zich als vanzelf aan hare pen schjnen
op te dringen. Dat zj met onkiesche uitdrukkingen kwistiger is
dan thans wenscheljk voorkomt , is een verwjt , dat haar nauweljks
ten halve kan trefen , omdat , geljk wj later zien zullen , de
maatstaf der kieschheid toen een andere was dan thans.
Al hare gedrukte gedichten hebben eene
strekking. De merkwaardigsten ,
ben vermaard gemaakt , zjn die ,
ketterj te velde trekt. Die bestrjding is heftig , en men vindt dit
misschien vreemd bij eene vrouw ; maar uit hare eigen gezegden
bljkt, h0e veelvuldig vrouwen zich met Theologie inlieten , vooral
om de nieuwe leer ingang te doen vinden.
zedeljk-godsdienstige
die haar naam wjd en zi.jd hebwaarin
zj tegen de Luthersche
Men ghelooft precaren oft 11 observanten niet ,
Maer den spinroc devangelie exponeert.
* * @ @ * * @ @ * @ @ . . @
Doctoren , pastoren , licenciaten
Averden nu vanden wijfs onderwesen ,'*
roept zj uit ; en ofschoon
sche doctorinnen'' te velde
zj dit afkeurt 1) en tegen die m Duyttrekt
: laat zj zich toch door haar
voorbeeld meêslepen en gordt zich aan ter verdediging van de
Roomsche Kerk. Dat dit in verzen geschiedde , is niet te verwonderen
, want de aanval had vaak op geljken trant plaats. Men
denke slechts aan de anti-lfatholieke rjmen van dell Factor der
Haarlemsche Oude Kamer , Hendrik Adriaanse ? die hj in 1568
met zjn leven moest boeten 2). Anna Bjns zegt zelve :
Al hebbic hier gescreven wat verwytelijc iet
Tegen de Luteranen , ten es gheen wonder v1*)-
svant sy scryven wel noch eens so spytelijc siet
Teghen de heylighe kercke , daer sy tonder by
Brenghen tgheloove ; ic fundere bysonder my
Opt woort dat de wijseman sonder spot seyt :
Ghy seldt den sot antwoorde naer sijn sotheyt-''
1) Zie de Ballade op het a b c in den eersten bundel , bl. 45, die van 1523 is.
2) Zie Kops , Scltets, b1. 26l vlg.
532 WAARDEERING HARER POZZIE.
En herhaaldeljk geven hare refereinen een weerslag op een
kettersch gedicht 1).
Ilverend voor het geloof ,'' zegi een Katholiek X beoordeelaar
terecht 2) , rbestreed zj in hare refereinen , met eene bjtende
scherpte en eene buitengewone zeggenskracht : de allengs Finnende
nieuwe denkbeelden en bepaaldeljk , zooals zj zegt : die rermaledjde
î'dffA6r,$: secte. Zj heft den wapenkreet aan en verwittigt ieder
tegen het kwaad. Zj moedigt de getrouwen aan en bedreigt de
afvalligen. Zj herinnert de volbrenging der voorzeggingen en de
nieuwe beloften van God. Zj ontbloot de gebreken , de ondeugden
en bedriegerjen der ketters en betreurt hunne laatdunkendheid
en de
gevaar van den
aenstaende desolatie der seden. Zj waarschuwt van het
omgang
bereid aan de ongehoorzamen. Zj toont den oorsprong : de oorzaken
en byzonderljk de gevolgen der lutheraansche ketterj. In de
twee eerste boeken , zegt Pippinck , pverclaert si die vruchten wt
Luthers schole
eonditie ,
dorpen , steden ende landen toe comen door valsche opiniën , door
ende alle andere secten van diverscher
groote perjckelen ende schaden , daer
geresen ,
si vertoont die
met de boozen en van de straFen voor-
Bij een gedicht , met den grstock-reghel'' :
En onder 't schijn van deuchden soect ghy der lien kiste ,
teekent zij aan :
!!Teghen een Luters Refereyn vol venijns
Es dnavolghende ghemaeckt duer vrindts begeeren ,
Daer den stock af was , tdocht selcken wat fjns :
En onder tschijn van duechden sy de schapen scheeren.''
Bij een ander , met den stock :
Dit sijn de ghone die Martinum Luter minnen ,
zegt zij :
Teghen een Luters Refereyn was dit gemaect
Ter eeren Gods wt rechter charitaten :
Dit sijn ghene Luter. haten.fq
Niet onaardig is deze commentaar op een ander gedicht :
1,5Vt lieften totter waerheyt es dit volendt vry ,
Hoe mijn sinnen licht int onthouden gedwaelt hebben
Hadt ic dluyters refreyn ghjhadt ontrendt my ,
Ic soude den facteur licht beter betaeldt hebben.''
den sin we1 smaeckt :
de
3VaS ,
die M artinum
Dr. H. Collaes in de Dietsche JFcran#e VII , bl. 60.
Daer den stock af
'VAARDEERING HARER POEZIE. 533
secten diemen vry ende vranc laet geworden." Zy wenkt zelfs op
valschheden, dolingen en onrechtvaardigheden van het Lutherianismus
en roept tegen hetzelve de hulp in der theologanten, predi ..
kanten en wereldlijke vorsten."
Hoewel zij daarbij nu en dan ook de verkeerdheden der hooge
Geesteliikheid bestrijdt en de tekortkomingen van priesters en
nonnen meer vergoelijkt dan verschoont, is zij alIes behalve conciliant
in hare polemiek,
~,Die anders seyt , te rechte ic hate ;''1
zegt zij; of weI:
"Snijt af de quay leden eel' theel lichaem verrot ,""
roept zy elders uit ; en hare spreuk ; .Meer suer dan soets past
volkomen als motto voor hare anti-Luthersche poezie.
GEUZEN-POC' ZIE.
In haar derden bundel roept Anna Bijns haren tijdgenooten toe :
Maer schout de sangen die !, ketterye smaken ,
Die alsnu in veel landen werden geuseert-''
Zonder ze te schuwen zullen wj er echter niet bj stilstaan.
Het Geu.sen-Liedtboeck is misschien de zuiverste uitdrukking van
de theologico-politische richting der menigte ; maar wj hebben
niet noodig het te doorbladeren om met de stemming , die deze
liederen in de
stukken , die er in voorkomen , behoort zeker het lzfrïf/z:îpzzfrs-lied
van Marnix : waarvan de tekst al in vergetelheid moge zjn geraakt,
doch welks (nieuwe) melodie nog altjd de uitdrukking is van het
vaderlandsch gevoel , dat in de Yorsten uit het Huis van Oranje
pen gaf : bekend te worden. Onder de belangrjksto
de afstammelingen eert en liefheeft van dien pW illem van Nassouw
en'', die de Redder #c,: Vaderlands genoemd werd.
Men verwacht misschien hier eene beschrijving der vrij vele
Roomsche en on-Roomsche geesteljke lied-boeken , die uit de
tweede helft der zestiende of de eerste der zeventiende eeuw tot
ons gekomen zjn ; maar de geringe poëtische inhoud dier bundels
ontheft ons van den last van dit langademig werk. Slechts bj een
enkel wensch ik , om zjne bjzondere belangrjkheid stil te staan 1).
1) Men leze hierbij vooral het
van Max Rooses , Geuzen- e?7
belangrijke , door proeven verduidelijkt opstel
anti-geuzenliedere'è der -YVI edukc (in Nieuw
Schetsenboek- , Haarlem , z. j.) en voor de liederen zelve , voor zoover men
niet over de oorspronkelijke uitgaven beschikken kan :
Politieke balladen , re/ereinen , liederen en spotdichten der X V1 eetfktl , naar een
gelijktijdig handschrift (uitgegeven door Ph. Blommaert voor de Vlaemscbe bibliopbilell)
; Van Vloten , xhkderlandsche Gescltiedzalbqen , 2 bundels (Amsterdam ,
1 852 1864) ; H. J. Van Lummel , x'Yieuw Geuzetl-liedboek (Utrecht , l 872).
LIED-BOEKEN. 535
Van de Katholieken vermeld ik alleen het boeksken onder den
volgenden titel verschenen :
ken , in den welcken ghy
Gheesteljcke liedekens , allen menschen tot devotien verweckende.
Op nieuw ghecorrigeert ende verbetert. - Noch zyn hier achter van
nieus by ghevoecht vele schoone geboort-luiedekens t Leysenen ,
Hymnen : ende Gheestelycke Liedekens. - tAmstelredam by Cornelis
Claesz.op 't W ater , int schrjfboeck by de nieuwe Brugge.''
Het is zonder jaartal: maar op bl. 45 v0. leest men : sDe liedekens
ende Leysenen zjn gevisiteert , om ghedruckt ende vercocht
te worden , door M. Heyndrick Yan den Donghen, Canonick : uyt
bevel van den Bisschop van Antwerpen , den 17en November in
Dit is een schoon suyverljck Boecxvinden
sult veel schoone Leysenen ende
't Jaar 1552'' 1).
De inhoud levert niets bjzonder merkwaardigs op. Als curiosum
neem ik dit Notabel over (b1. 23 v9.) :
1:Dient Godt vier uren alle daghen
Dry uren neemt voedtsel tuwen behaghen ,
Slaept seven uren , oft condt ghy , min ,
Dan sorgt acht tzren om u ghewin.
Twee uren mocht ghy verscherpen den sin.
Mfilt dus den tijdt smaldeellich kiesen ,
Soo en sult ghy siel noch tijdt verliesen.e'
Merkwaardiger is het volgende geuzen-bundeltje , ook om de
oudheid van den inhoud : rEen Geestelyck Liedt-Boecxken : Inholdende
veel schoone sinrjcke Christeljcke Liedekens : Oock troostrjcke
Nieuwejaren , Claech unde Lof-sanghen , ter eeren Godes :
Alle oprechte Godt-meenende Liefhebberen der W aerheyt-ohristi ,
Olden ende jonghen , seer diensteljck : Deur D. J. Ps. 89 , vs. 1.:'
Het bevat op 92 bladen of 184 bladzjden , een aantal , meest
alle gedagteekende liederen , uit de jaren 1529- 1536 : benevens
n0g acht andere stukken, en wordt toegekend aan den beruchten
David Joris , een der Hoofden van de W ederdoopers. Inderdaad
schjnen ook verscheiden liederen van zjne hand te zjn , bljkens
het klaverblad , dat er onder staat. Het Referein tot Lof des
1) Zie over dit en andere boekjes vooral bl. l 7-22 der reeds genoemde
verhandeling van prof. Acquoy , Het peesfe/t//c lied i1t de Nederlanden rddr de
fferpprplïnp.
LIED-BOEK VAX DAVID JORIS.
Nedet.landts $/446 del. .D,,fy/,sc/?6'8. khlvaeckeit : îltet ,szj'pl liedekest ,
f0. 85 v0., geeft het hoofddogma van dien profeet terug. Maar hj
had verscheiden medewerkers. F0. 71 v0. leest men : svolgen hier
na drie liedekens , waeraf het eerste gemaeckt is b)r Jacob Symonss
unde die twee andere navolghende by Alichael Janssen.'' Het
eerste is gedagteekend 1534 , het tweede 1532 , het derde 1531.
Voorts : rNoch een ander Liedt gemaeckt by Anneken N. op de
W yse : Na Oostlandt zfpï! ick rarelt.'' Jacob Symons is de martelaar ,
die in 1533 (Stil0 Curiae) te Delft ter dood werd gebracht : Anneken
N. was waarschjnljk Anneken Jans , die in 1537 hetzelfde
lot onderging.
De inhoud dient
de vrome
vreeseljke strafoefeningen na de bekende gevaarljke aanslagen
der W ederdoopers op Leiden en Amsterdam) q de toon is mystiek )
apocalyptisch 9 de taal , doorspekt met overlandsche vormen. Bj
het eerste couplet van elk lied staan de zangnoten.
lk geef uit dezen hoogst merkwaardigen bundel een paar proefjes.
wjzen op de vervolgingen , die
ondergaan geestdrjvers (men denke aan de
Yooreerst het Nieuwejaars-lied , f0. 5 vû :
lvooral, om te
hadden
Die Salichmaker pleyn , is gheborn kleyn
Hy brengt ons ghemeyn , int openbaer':k
W ant anders gheyn , mach ons maecken reyn
Dan alleyn dat greyn , int Nieuwe-jaer.
Ghy Armen kompt voort, tot dit accoort ,
Christus gheboort, werdt openbaer :
Hoort Suyden unde Noort , dat Godtlijcke Avoort
Is Vleysch geworden int Nieuwe-laer.
Ghy Christen-Tuuyden , wilt nu verblyden ,
U Coninck kompt ryden , sachtmoedich eenpaer :
Voor u te stryden , sonder eenich myden ,
Om u te bevryden int Nieuwe-laer-''
Van Annekens lied geef ik de coupletten 10- 12 , (f0. 84 1.0.) :
1,Den tijt is hier om te maeyen ,
Want die boosheydt heeft die overhandtl,
Daer en is schier gheen plaets om te saeyen ,
Het Oncruyt Arervult dat gantsche lant :
Die Somer is byna voorleden ,
M' en hoort der Trompetten ghepijp :
LIED-BOEK VAN DAVID JORIS. 537
Die Verachters verachten den vreden ,
T' is tijt die Persse te treden ,
Slaet aen u Zeyssen den Oogst is rijp.
Die Heer sal alle vogelen een maeltijt bereyden ,
Te Bosra in Edom , so Ick las ,
Van et Vleysch der Coningen en Princen beyden ,
Compt ghy Ghevoghelt' versaemt u ras :
MTilt u van des Landts-Heeren Vleysch voeden ,
So sy deden , wert hen gherlaen ,
Maer ghy oprechte Christens sijt vroom van moede ,
svacht ghy u voeten te storten bloede ,
Mrant dit loon sullen onse Roovers ontfaen.
Verblijt 11 met vreuchden unde joechen ,
Speelt op u Herpen een nieuwe Liet ,
Avilt u in onsen Godt verhoechen ,
Ghy alle die dese wraecke voorsiet.
Die Heer compt om te betalen
Ende te wreecken ons aller bloet :
Sijn gramschap begint te dalen ,
Mry verwachten die leste schalen ,
O Bruyt gaet u Heer en fv'oninck tegemoet.''
Zulke verzen teekenen dcn tjd. - A1s curiosum geef ik nog de
zoogenoemde (f0. 92 v0.) :
BALLADE
op de duydeljjcke Duytscbe sprake.
Het vernedert Nederlandt sal wt nederheyt oprysen ,
Die duydelijcke Duytsche spraeck ghaen boven alle Spraecken :
Daerom moet ick Nederlant und' het Duytsch hooch-prysen ,
JV' ant Godt wil s' W erelts wijsheyt hier deur tot niet maecken :
Ja alle Tonghen die den Geest der Mraerheyt versaecken
Sullen opholden , unde vergaen aen allen oorden ,
A1s men nu die Geestlijcke Gaven sal smaecken ,
Die ons ghegheven sijn in die duytsche Woorden :
W ant den Geest des Heeren die rust hier int Noorden.''
Zachar. 6.
1,Ennde deses teghenwoordighen Liedt-Boecxkens.''
Fanatischcr Yaderlandsche ontboezeming zal men niet licht vinden.
ln sommige der geestelijke Lied-boeken vindt men liederan door
538 HET RIJPER LIEDT-BOECK.
martelaars voor 't geloof gedicht of op den brandstapel gezongen ;
waar het slachtoFer vrouw en kinderen gedenkt , kan men die
smartkreten niet zonder betraande oogen lezen. Hoe diep die
vreeseljke treurtooneelen in 's volks gemoed drongen , bljkt daaruit ,
dat zj nog
Immers in
de Ryp , by
1636'' leest men o. a. b1. 285 : sHet 116e Liedt t welck is g'emaeckt
van een jonck Broeder, genaemt Joost Joosten, ghebooren van
Dergoes, een stedeken in Zeelandt, ende is ghevanghen ghenomen
ter Veer in Zeelandt
jaren lang een echo in de gezangboeken vonden.
den tweeden druk van Het Ryper fzïetyf-l?ppcz/zdp/ : sln
Claes Jacobsz. , woonende in de Laeckenwinckel , anno
doen hy achtien jaren oudt was , ende
zwaerljck ghepjnigt zjnde ? heeft hy dat verduldeljck ende vromeljck
geleden , niet willende van de waerheydt wjcken : soo is
hy ten laetsten veroordeeld om verbrant te worden , ende in het
stroyen huysken staende daer mede hy verbrant werde , so heeft
hy noch 't laetste veersjln van dit sjn liedeken ghesongen , den
Heere danckende ende lovende , ende heeft also sjn leven vromeljck
gelaeten om Godts woord ende waerheydts wille.''
Of bl. 287 het volgende : sluiet welck is ghemaeckt van een
jonghe Dochter , die haer jonge leven ghelaten heeft om het woord
Gods , ende haers Bruydegoms Ohristi wille , doense maer veertien
jaren oudt was , is tot Rotterdam ghedoodet , alwaer sy is onder
het 1Js gesteecken ende verdroncken'' 1).
Dit zjn vreeseljke illustraties van 't verhaal van B0r , dat de
slachtoFers ster dood gaande , bljdeljk en vrjmoedeljk , alsof âj
ter bruiloft of t0t een heerlijke of bljde feeste zouden gaan ,
psalmen zongen , lofzangen en geesteljke liedekens.'' En wjl ze
door hun voorbeeld velen tot hun geloof overhaalden , ssoo werdt
de vervolghing oock dageljcx grooter.''
Vreeseljke tjden !
Naarmate het Protestantisme veld w0n , deed zich , ook bj de
Katholieken , de behoefte aan stichteljk gezang gevoelen. Daaraan
kwam in 1539 Jhr. W illem Van Zuylen van Nyevelt te gemoet door
zjne Soute'r Liedekens , eene vertaling der Psalmen , ingericht en
1) Deze en verscheiden andere liedboeken bevinden zich ter Konink-lijke
Bibliotlzeek te 's Gravenbage. Alell vindt er enkele ljamen t'll vele sllreuken
van de liedjes-zangers in.
PSALMBERIJAIINGEN.
bestemd , som in die plaatse van sotte vleescelike liedekens t'' op
de mqest populaire wereldsche zangwjzen gezongen te worden ?
ter stichting van de Katholieke jeugd. Zj dienden echter niet
alleen tot huiseljk gebruik , maar werden zelfs bj de Protestantsche
preek gebezigd. Die uitgave voldeed zo0 aan de behoefte , dat
binnen het jaar zes oplagen daarvan het licht zagen. De berjming
is niet zonder kunstwaarde : zj munt vooral uit door eenvoud en
zuiverheid van taal. Evenwel werd zj op den duur voor kerkgebruik
bj de Protestanten minder geschikt gerekend , en in 1566
vervangen door die van Jan W tenhove 1) : een Gentsch edelman ,
die zich een groot voorstander der Kerkhervorming getoond had ,
maar wiens werk uit een letterkundig oogpant verre bj dat van
zjnen voorganger achterstond. Ook deze vertaling werd verdrongen
door die van den beroemden of beruchten Petrus Dathenus , den
jveraar bj uitnemendheid , welke naar het Fransch van Clement
Marot bewerkt was en ten zelfden jare in het lieht verscheen , om
weldra en dikwerf herdrukt te worden. Tot op het laatst der achtis
het oëciëele gezangboek ïiende eeuw zj voor de Hervormden
in Noord-Nederlandgebleven :).
Het is onnoodig ons lang bj deze psalmenbundels
evenmin bj dien , welken de schilder Lucas De Heere in 1566 in
het licht zond , of dien , welken W illem Van Haecht in 1579 voor
de Luthersche gemeente te Antwerpen deed drukken. Het zj
genoeg op te merken , hoe uit de menigvuldige oplagen der verschillende
psalmberjmingen
tantsch-godsdienstige zin was opgewekt ook in Zuid-Nederland ,
vooral te Gent t waar , geljk men weet t Datheen met Hembyse
geruimen tjd aan het hoofd eener Calvinistische republiek stond.
bljkt , in welke naate d e Protesop
te houden ,
Onder de Protestantsche schrjvers , die 4)m den invloed door
hen geoefend en de waarde hunnergeschriften eene ietwat meer
uitvoerige vermelding verdienen ? bekleedt Filips van Marnix ,
Heer van St. Aldegonde , eene eerste plaats. Ziehier h0e Motley
dezen voortreFeljken Nederlander karakteriseert :
1) Zie over hem : dr. F. Pijper , xlan Utenbove , zijn leren en zïp-ne werken ,
(Leiden , 1883).
S) Vergel. J . 5V. Margadant , lnvoering der nieuwe psalmberijming in den
jare l 773 (in : Stemmen roor 'Waarheid en Frede XXIV).
540 MARNIX YAN ST. ALDEGONDE.
Sint Aldegonde was een der uitstekendsie X mannen zjner eeuw.
Hj herinnert aan de grootheid van de helden der oude tjden.
Hj was een dichter met eene krachtige verbeelding begaafd q een
prozaschrjver , wiens stjl door niet eell zjner tjdgenooten overtroFen
werd ; een staatsman , op wiens bekwaamheid en omzichtigheid
W illem van Oranje zich in de belangrjkste
onderhandelingen immer verliet; een spreker , die als zoodanig in
verschillende politieke omstandigheden de opmerkzaamheid van
Europa trok ; een krjgsman : wiens dapperheid op meer dan een
slagveld , in meer dan een hevigen strjd uitblonk ; een in den
godsdienstigen pennestrjd zoo bedreven godgeleerde ) dat hj aan
eene vergadering van bisschoppen , in het hun bjzonder eigen
vak , zegevierend het hoofd bood. Kortom : hj was een zoo door
en door geleerd man , dat hj niet alleen de klassieke en verscheien
neteligste
den levende talen sprak en schreef , maar ook de psalmen David's
uit het Hebreeuwsch , ten gebruike van het volk , in Vlaamsche
verzen vertaalde ; en dat hj op het einde van zjn leven door de
Staten-Generaal der Bataafsche Republiek
Schrift over te zetten , een werk , dat
gelast werd de gansche
de dood hem belette te
volvoeren/'
W j hebben hier alleen met hem te doen als dichter en prozaschrjver.
En dan valt niet te ontkennen y dat zjne psalmberjming ,
deels in ballingschap , deels in de gevangenis en onder andere
bekommernissen geschreven , de meeste vertalingen van zjnen tjd
verre overtreft regelmatigen rhythmus t door
sierljke , kernachtige en zuivere taal. Yerschillende oorzaken verdoor
vloeienden :
hillderden de invoering van Marnix' Psalmberjming. De boekhandelaars
in meer dan eene stad - o. a. te Dordrecht - verzetten
er zich tegen , omdat het privilegie Noor het drukken dier vertaling
aan Gillis van den Roede te Antwerpen was gegeven , waardoor
zj in hunne geldeljke belangen zouden geschaad worden. Toen de
Synode van 1586 besloten had , Aldegondes berjming in te voeren ,
werkten verschillende oorzaken , waaronder ook wel weder de belangen
der boekverkoopers behoorden : mede om dat te beletten 1).
l
z J . J. Van Toorenenbergen , De Psalmberijming van Ph. van Marnix ,
door de boekhandelaars met succes belaagd , en door de nationale synode
van l 586 zonder succes tot kerkelijk gebruik aangenomen (in : Arcltief ctlt?r
Nederl. Kerk.qescbiedellis 1, 's-Gravenhage , 188445.
MARNIX VAN ST. ALDEGONDE. 541
Overigens staat hj als prozaschrjver in het algemeen hooger dan
als poëet.
Hi.j zond een aantal geschriften in het licht , zoowel in het
Fransch , als Vlaamsch , over kerkeljke en staatkundige onderwerpen
1). Munten die alle door een helderen en krachtigen stjl
uit , één werk is er , dat uit een letterkundig oogpunt bjzondere
waarde heeft , dat hem a1s hekelschrjver en prozaïst den eersten
rang verzekert : De Byenkorf der H. Sppzzldch6 Kercke.
Dit werk verscheen in 1569. Een Fransch theoloog , Gentiaan
Hervet, had een geschrift uitgegeven om den Roomschen lgodsdienst
tegen de aanvallen der Hervormden te verdedigen. Marnix
nam daarait aanleiding om der Roomsche Kerk een geweldigen
knak toe te brengen. Hj bezigde daartoe het scherpste wapen van
spot en ironie. Schijnbaar sluit hj zich bj Hervet aan En bekrachtigt
diens betoog met nieuwe teksten ;. maar de bewjzen zjn
zoo gekozen , dat zj het verkeerde van het stelsel der tegenpartj
doen uiikomen en vooral de dwaasheden en schandalen , waaraan
de priesters zich schuldig maakten. Om nu aan zjne spotternj
de kroon te zetten , draagt hj het boek op aan dien Sonnius ,
Bisschop van Den Bosch , die als de hevigste ketterjager bekend
stond.
Nooit heeft de Roomsche Kerk heviger aanval te verduren gehad
; en den bitteren spot van dit sfenynich boeck'' kwam zj
toen in Nederland niet te boven , ondanks de vele conflttatièbt , die
daarvan werden opgesteld.
Terecht zeiden de jongste uitgevers : sEen getrouw denkbeeld
van den Byenkorf af te schetsen , is geene geringe zwarigheid.
Allerhande geest , allerhande stjl - uitboezemingen van toorn en
vloek bjtende , bitsige hekeling , luchtige , geestige spot -
hoogdravende gedachten , ruwe uitdrukkingen - dit alles komt in
1) Uitgegeven door Alb. Lacroix
J. J. van Toorenenbergen , Ph. rc?l
en kerkelijke geschriften , voor het eerst
rische en taalkundige opheldering Cs-Gravenhage ,
maar zakelijk overzicht van Mavnix' werken , en eene waardeering van zijne
persoonlijkheid gaf prof. Paul Frldfricq , onder den titel : ivarnix en zj'ne
Nederlandscbe Cescbrijten (Gent , l88 1. Uitgave van het Willems-fonds).
en Alf. W illems in acht deelen. Voorts
Marnix rcn St. Aldegonde, Godsdienstige
of in herdruk uitgegeven met histo-
1871- 78). Een beknopt,
542 ANNA BIJNS EN AIARNIX.
den Byenkol'f voor , in een elkander hortende mengeling , uit
welker botsing de bliksem moet ontschieten , die de middeleeuwsche
kerk za1 vernielen.''
Wat den titel betreft, de schrjver geeft daarvan de volgende
verklaring in zjne opdracht : nEnde , om dat dit van velerley en
menigerhynde bloemk-ens by een geraept is ,
genaemt Delt Wyp/î-/cpr/' der Wppzlldc/?d/' Kereken , om te kennen
so hebbe ick het selve
te
hande bloeme alleene , maer uyt vele verscheyden
geven , dat geljcker-wjs a1s een Honich-bey niet uyteinderharen
honich
bereyt , also en staet de Roomsche Kercke oock niet op
hande Schrift , Bybel , Concilie oft Decreetboec , dan sy raept
einderhet
uyt een yegeljck , 't geene dat haer alderbest dient'' enz.
Het valt niet te loochenen , dat men als vanzelf genoopt wordt
tot eene vergeljking van Marnix met Anna Bjns. Beiden waren
met hetzelfde vuur bezield , beiden beschikten over een buitengewoon
talent , beiden hadden geest , beiden zwaaiden niet alleen
den geesel van spot en satyre , m aar ook den moker der argumentatie
tegen kerkeljke tegenstanders. En toch is er onderscheid.
Het allerminst is dit daarin gelegen , dat de een tot den hoogmoed ,
de ander tot de ootmoedigheid zou spreken , als beweerd is ; niet
daarin , dat deze peene hemelsche vrouw , gene een ingeljfde
plaeggeest'' was ; maar de tegenstelling openbaart zich hierin t dat
de begaafde vrouw worstelt t0t instandhouding eener levensbeschouwing
, die de uitdrukking is van een tjdperk der historie ,
dat voorbjgegaan was , terwjl Marnix de krachtige woordvoerder
is van den nieuwen tjd. W aarin hj haar bovendien verre achter
zich laat , 't is in de
taal. De taal der
fljnheid van zjn
Antwerpsche jufer
geest en de keurigheid zjner
is de laatste Eikkering van
het Middelnederlandsch , evenals hare refereynen de laatste spranken
zjn van middeleeuwsche poëzie. Het proza van Marnix is
reeds dat van Hooft, van Brandt , van Yan der Palm en Opzoomer.
Het Nederlandsche
Ruysbroeek
in de pen van Marnix krjgt het die kracht , die sierljkheid en
smjdigheid , die het tot het geschikte voertuig maakt der nieuwere
denkbeelden.
Proza , met de burgerij geboren , had met
een grooten stap ter ontwikkeling gedaan 9 m aar eersi
J. B. HOUW AERT.
Nog één dichter moet genoehld , eer wj van de Zuidnrderlandsche
Rethorjkers afscheid nemen : 't is Jehan Baptista Houwaert
, die in zjn tjd voor den beroemdsten letterkundige van
Brabant gold.
Houwaert was in 1533 te Brussel Yan eslachte''
geboren 1) en bewoontle nabi.j Schaarbeek een door hem zelf
bouwd landhuis pKlein Venetië'', ook phet Kasteel'' of ,,de
ïenaamd.
was , hetgeen trouwens door zjne gedichten wordt bevestigd.
Overigens bezitten wj niet het minste bericht over zjne jongelingsjaren.
Zjne schriften verraden eene zeer uitgebreide geleerdheid ,
de kennis der oude , zoo gewjde als wereldljke schrjvers. Het in
Hij erkent zelf , dat hij delicatelijck opghevoedt''
een hoogen graad klassieke karakter zjner wetenschap laat ons
veronderstellen , dat hj het keurig onderwjs der pBroeders van
het gemeenzame leven'' of pllieronymieten te Brassel genoten had'' 2).
Zjn broeder , de monnik Balthasar , stichtte te Brussel eene
Luthersche gemeente. Onze dichter ha4 de Moederkerk wel niet
ge-
Borcht''
edelen
verlaten , ofschoon hj haar niet zeer toegedaan was , toch nam hj
een jverig deel aan de staatkundige gebeurtenissen van den dag.
In 1568 werd hj daarvoor in den kerker gesloten , waar hj onmenscheljk
gefolterd en door den Bloedraad ter dood veroordeeld werd.
Over de familie van Houwaert en van diens
Coudenberg raadplege
waert. Documents inldits
2)
schouwd als dtchter cp? als
vrouv- Oouwenberg of
men vooral K. Ruelens , Ze polte ./ccn Baptiste Hou-
LBibliophile Belge 111).
K. F. Stallaert in zijn belangrijk opstel ttql'an .Ncy?/?'.:/c Ilouwaet't , bestaatsburger
(Nederlandsch Museum 11 , b1. 81 vlg. ,
Gent , 1885) dat vele nieuwe
en ander ontleend is.
levensbi-jzonderheden bevat en waaraan hier een
1)
544 PEGASIDES-PLEYS.
In zijn werk: "De vier Wterste", maar dat volgens een bevoegd
beoordeelaar met meer juistheid zou heeten: "De laatste dag eens
ketters" heeft hjj ons een blik doen slaan in zijn kerker, waarin
toen verscheiden aanzienljjke personen, onder anderen de ongelukkige
Antwerpsche burgemeester Van Straelen, gevangen waren.
Houwaert zegt o. a.:
In donker coten en eyselijcke gaten,
Waer dat ,vy gheboeyt en ghevarghen saten,
Aloft wy gheweest hadden seer misdadich,
Wy werden wel bewaert van wreede soldaten,
Die ons (weer wy sliepen, droncken oft aten)
Tracteerden als moordenaers onghenadich;
Veel vileynighe acten en woorden versmadich
Moesten wy van hun verdraghen en lijen.
Nero, die seer wreet was en van bloet on versadich
En plocht d'onnooscl soo niet te castijen
Als de tyrannighe rechters in dese tijen
Ons castijden , sender recht, reden oft schult.
Hij weet wat lijden is, die de roeden ghevult.
Sy hebben grouwelijck hun leet op ons gbewroken;
D'een hebben 8Y in t' pijnen t'l ghebeente ghebroken;
D'ander die hebben sy doen vermincken ,
Eenighe deden sy die leden croken,
En die crancken, die in den hoeck lagen ghedoken,
En wilden sy een druppel nats niet schincken,
Soodat sy haer eyghen water moesten drincken
Om den onlijdelijcken dorst te verslaen;
En omdat de cavieten 1) te meer souden stincken,
En hebben sy het mest niet uytghedaen,
Soodat wy som Iiever tel' doot hadden te gaen
Dan langher te blij ven in sulcken dal van weene.
Menich mensch die sterft thien dooden voor eene.
Soo onmogelijck als mij waer , met goeden bescheet,
Te tellen al de druppelen van de zee,
En al de sterren die in den blauwen hemel staen,
Met aIle de voghelen en aIle het vee,
Soo onmoghelijck waert mi] (tot hunnen lee)
Hier te verhalen met klachtich vermaen
Al die tijrannye die sy ons deden aen.
1) Kilaen; kaveete, cavea, career == kerker,
PEGASIDES-PLEYN.
Reeds een
had men hem
jaar had hj in dien kerker gezucht, meer dan eens
het uur van zjn dood aangekondigd, zjn voortreffeljken
vriend Van Stralen had men reeds van zjne zjde naar
het schavot gevoerd. Toch werd hj , volgens sommigen niet dan
door eene afzwcring van het protestantisme , ontslagen. Sedert
dien tjd trad hj handelend op a1s medestrjder tegen Spanje :
hj werd popperbestuurder'' der verdetligingswerken van Brussel.
Bj plechtige gelegenheden , o. a. bj de inkomst van W illem den
Zwjger in 1577 , en bj die van Matthias in 1578 te Brussel , trad
Houwaert als feestredenaar op.
Na eenigen tjd a1s buitengewoon lid der Rekenkamer van
Brabant werkzaam te zjn geweest, werd hj in 1585 afgevaardigd
om mede te onderhandelen: aangaande de overgaaf van Brussel
aan Spanje.
Houwaert bleef t0tzjn d00d in de Zuideljke Nederlanden wonen
en overleed er in het jaar 1599.
Ondanks zjne bedrjvige loopbaan heeft hj tjd gevonden
om veel te schrjven. Behalve enkele tooneelspelen heeft hj vooral
didactische gedichten nagelaten.
lrtersten wcz?, den Dtlpf , ran het tlprtf:6l ,
de Py3zp dev Helle , schriftureljck gheinventeert ende rhetorickelyek
g/l:cprzlwprld6r/. Voorts : Den gnneralen fzpp.
p der W erelt , begrepen 'J3à
ses rermakeljcke lp6càep,y en Paranesis Politica , Polityceche 0nran
deeuwiche Leven , ran
derwysinghe fpf dienste 'ptzs alle mensohen : om te gebruycken zzldf
lnatigheit in 'ppprtswpdf en tg/tzzltfzhctvff,g/l:ï# in tegenspoed. Eindeljk
zjn hoofdwerk : Pegqsides Pleyn ende D:?l L'ust-hof dev Maecltden ,
waarbj wij een oogenblik moeten stilstaan.
W ij vermelden alleen De z'ïdr
Het is een gedicht , in zestien boeken vervat , en in strofen
van elf regels geschreven. De toon is die der huiseljke keuvelarj.
In het eerste boek verhaalt de dichter : hoe hj eerst bj Venus
op pder welden berch'' lustig leefde. Daarbj spelen allerlei allegorische
personages eene rol, want pso wanneer Poëterye ghelesen
wordt met Allegoria (dat is met eenen deughdeljcken sin) s0o is
sy seer orboorljc entle pro:jtelick.'' Pallas redt hem uit dien
ioestand en zegt :
M'ilt met my vertrecken uyt !, deser contreyen ,
Ick sal u a1s een goetjonstighe vrindinne
In Pegasides Pleyn en gheweste leyen ,
JoxcltsroE'r , -Ve#. Letterk. lff##:leeuktlell. 11 , 4e druk.
546 PEGASIDES PLEYN.
M en vint gheen playsanter plaetse om vermeyen ,
Voor const beminders , gheesten en jonghe jeughden ,
Noydt mensch en is mistroostich van daer ghescheyen ,
En dees plaetse is ghenaempt den berch van vreughden ,
Parnasus , Helicon , oft den berch der deughden ,
Daer Phoebus hout sijn habitatie ,
En daer eeuwighe vreught is sonder dolatie.
In desen pleyn meught ghy in vrede wandelen
En meught daer volmaeckte conste leeren ,
Phoebus leertse met vrolyckhede handelen
Syn liere , die in desen pleyn verkeeren ,
Soo wie die const hier dan hout in eeren ,
Die wort terstont vermaert in alle wijcken ,
Avant Phoebi const can elx fame vermeeren ,
Om datter gheen const en is te ghelijcken
By die edel const der Rhetorijcken ,
A1s men den sin verchieren can mette dichten ,
En in goede manieren dan eleken stichten-f'
Het zjn vooral de vrouwen , die hj nstichten'' wil. Het geheele
gedicht is eene doorloopende waarschuwing tegen de gevaren der
liefde , min of meer een tegenhanger van den Roman de fc, Rose ,
dien hj stellig kende. De didactische strekking komt duideljk uit
in deze woorden van de voorrede :
'W ant ghy, eersame Lesers , in dese sesthien boecken deughdljcke
instructie ghenoech vinden sult om manierljck , betameljck t
eerbaerljck ende deughdeljck te leven : al waren eenighe dochters
oft vrouwen oock soo slecht (d. i. eenvoudig) , dat sy maer onthouwen
en consten sommighe stichteljcke sententien ,
oft dergeljcke : Kent zf selvett oft Houdt Middelmate.''
Houwaert muni
als d'ese
uit door noch in beschouwingen
,
poëzie , zjne
verhalen : die als voorbeelden het betoog
opluisteren. Niet alleen , dat hj meestal slechts berjmd proza geeft ,
maar niet zelden is hj , voor onzen smaak ten minste , al te plat. En
a1shj een zonderling verhaal boekt, kwaljk onder het oog eener
jonkvrouw passend , dan verontschuldigt hj zich met te wjzen op
den Bjbel , waarin ook historiën gevonden worden rdie onstichteljck
ende ondeughdeljck zjn , ende oock onsen leven schadeljck ,
alsmen die naer de letteren soude willen verstaen . ende naervolniet
noch in de
BEOORDEELING.
ghen.'' Onder de vereischten
hj moet
Als Cato prolixiteit verfoeyende ,1 zijn ;''
maar juist is prolimiteit zijne zwakke zijde. Dit bracht het gem'e
zjner poëzie mede , dat hem nu eens noopt te verhalen , hoe hj
door de Fevre g?xtzrf6ys: in het schrjven bemoeieljkt werd ; dan
weer om aan de schildering van zjn buitengoed , in het begin van
het negende boek , niet minder dan negen-en-twintig strofen te
wjden. W j mogen hem dank weten , dat hj maar zestien boeken
geschreven heeft, want hj had wel pmaterie'' gevonden
van een dichter rekent hj , dat
!!Om te schrijven , zoo Chrysippus dede ,
Zeven hondert boecken met goet vermaen-''
ls de onbeduidendheid van den poëtischen inhoud , gepaard aan
groote onzuiverheid van taal en groot gemak in het rjmen , kenmerkend
voor den tjd , niet minder de classieke behandeling.
Geene enkele toespeling op vaderlandsche overlevering , letterkunde
of geschiedenis komt er in die zestigduizend verzen voor; daarentegen
ontbreekt er ter nauwernood één naam uit de classieke
mythologie en historie. Ja , zjn Classicisme gaat zoover , dat hij
niet alleen gewaagt van
11Jovem den hooghen , lieven Godtif'
maar zelfs vertelt , hoe hj door 't springen van een kruidtoren
ernstig bedreigd werd door groote steenen , die door de lucht gierden ,
!!Maer Juppitter houwende syn moghende hant
Voor my , hiel van 't gheschut de weghen vr)-f.
Ondanks dat alles werd hij door zijne vrienden ten hemel toe
verheven. Zekere Peter Custodis schreef :
!,Ghy wort als een Po/et voor elcken ghepresen
1ck dencke datter eenen nieuwen Virgilius is verresen ,
Homerus oft Petrarcha , vo1 constighe conserven ,
Ovidius die leeft noch al moest hy sterven.
@ *. @ * @ @ * @ * @ @ @ @ *
Homerus , Maro , Ovidius alle drije
Syn gheweest seer groote verstanden wijt
ln haren tijt , maer tis seker dat ghije
Nu den Ceur van alle dese landen ziJ't.''
548 JAN S'AN DER NOOT.
En dat oordeel kwam tameljk wel met zjne eigen meening
overeen. Niet licht , zegt hj , zou iemand in z0() korten tjd (zes
maanden) iets dergelljks inventeeren 1).
Dergeljk gevoel van eigenwaarde zat in de lacht. Jonker Jan
Van dér Noot , die een aantal lofdichten op Houwaert geschreven
heeft , getuigt evenzeer van zichzelven rqu'il e:t devenu en sa
langue , par ses perfections ) graces , et vertuz poëte tant bon ,
tant grand et tant perfaict ,
poëtiques , luy tout seul , comme entre les Laiins Virgile l'est #
seulement es vers heroiques ; Horace es vers liriques , Ovide es
en toutes sortes de vers et d'oeuvres
élégies , Tibulle es épigrammes , et autres en autres sortes de vers.''
Elders roemi hj van zichzelf :
Soo dat ick 11 , snydende myn eere ,
Diep in der Famen tempel sterck ,
Bekendt sal sijn tot allen keere
Over ft gants' eerdtrijck , deur mijn werck.
Deur het straf Duitslandt , over Rijn ,
Bebaeydt , Verfraeydt
Van de Denouwe , sal ick zijn
Eeuwich bekendt, met lof besaydt.ff
ûverlgens munt deze dichter uit door nauwkeurige , zuivere
taal , en door bjzonder regelmatigen versbouw. Hj schjnt een
der eersten geweest te zjn , die het Alexandrljnsche vers met
regelmatig afwisselende toonslagen bezigde ? lang vöör dat Heinsius
of Hooft dat gebruik algemeen maakte ; want hj leefde van
1538 tot even na 1595.
Tjden van maatschappeljke gisting zjn den Muzen niet voor-
!,Die ghene die myn wercken met schimpicll verwijt
Zullen verachten oft vitupereren ,
Moesten die soo vlitich , en op soo korten tijt ,
Ghelijcke sestien boecken inventeren ,
En (sonder behulp) in Rethorijcke coucheren ,
M en soude daer ter aventuren i)1 vinden
Veel meer fauten om te corrigeren ,
Al en sou ick my dat niet willen onderwinden ,
De meeste ezels (die noyt konst en kinden)
Jugeren als Midas tot hunder oneeren ,
En de soegh wilt A'linervam leeren.''
BESLrIT. 549
deelig ; nog minder dagen van omwenteling en algemeene beroerte.
Poezie en Kunst eischen eene kalme omgeving; en waar de dichter
den strijd tusschen genade en goede werken, tusschen gemoedeluke
overtuiging en inquisitorialen mutsaard, tusschen absolute
Monarehie en mederegeering der Algemeene Staten, tusschen
Spaansche soldenieren en Nederlandsche burgers aanschouwde en
zelf in het strijdperk geworpen werd, daar kon een Geuzenlied
ontstaan of een referein voor of tegen Luther en Calvijn, maar
degelijke kunst ontwikkelt zich niet in dien dampkring. Zeer terecht
zei dan ook Houwaert:
"Heb ick my in "t dichten niet wel ghequeten j
Oft is u de materie niet aenghename,
Oft heb ick daer in te stellen iet vergheten,
Ick bid u, laet dat toch on verweten ,
Want dat is toekomen door den wonderlijcken tijt.
"t Is qualijk moghelijck dat de divijn .Poeten
Haren geest konnen baren in tyen van strijt.
Ais ick meynde werken , heb ick dickwijls .rubijt
Voor de penne de wapen moeten aenveirden ,
En voor de boecken de briesschende peirden."
En reeds Anna Bijns schrijft (N. R., bI. 46):
"Men hantierdt nu niet veel rethorijcken
Oft soeter musijcken; men houdt nu geen feesten
Zoot voortijdts dede , maer zweerden en pijcken
Doen nu bezwijken Marcurius geesten."
Weldra zou het in Zuid-Nederland nog erger gesteld zijn, Te
midden der Spaansche beroerten gingen Kunst en Letteren te
niet; ja, de geheele algemeene ontwikkeling werd er voor langen
tijd achteruitgezet, omdat al wat aan de spitse der beschaving
stond of den toon gaf, de nieuwe begrippen in Kerk en Staat
was toegedaan en, zich dus niet veilig achtend onder het Spaansch
bewind, het land verliet. Reeds v66r, maar hoofdzakelijk gedurende
Alva's bestuur had de uitwijking bij duizenden plaats gevonden:
in die mate , dat eenmaal bloeiende steden kwijnden en
het gras op de straten groeide. De staatkunde, door Parma gevolgd,
was niet geschikt om het vertrouwen weer op te wekken:
hij was even uitsluitend als zijne voorgangers. Toen door den val
550
van Antwerpen in
en de strjd ten
1585 , Noord en Zuid voor goed gescheiden ,
voordeele der absolutistische staatkunde beslist
scheen , begrepen staatslieden , geleerden , kunstenaars en geletterden
, dat zj de lang gekoesterde hoop om eenmaal naar het geliefde
vaderland terug te keeren , moesten opgeven. Maar in den
vreemde ? zonder hof of haard , kon men niei, altjd bljven zwalken
: men wendde den blik naar Noord-Nederland , waar zeden en
gewoonten niet veel van die van Brabant en Ylaanderen verschilden
5 waar dezelfde Dietsche taal gesproken werd en waar de
denkbeelden , voor welke men zich het martelaarschap getroost had,
zegevierden. Men besloot zich daar te vestigen en Holland tot
vaderland aan te nemen.
Zoo kon het gebeuren , dat sedert
eeuw Holland de bakermat
de laatste jaren der zestiende
der nieuwere Nederlandsche ontwik-
Kunst en Letteren keling werd , dat W etenschap , hier in ongelooEjk
korten tjd eene buitengewoon hooge
die Europa zou verbazen. Van dit oogenblik
der middeleeuwen op.
Zoo België tot dien tjd aan de spitse
Holland de eereplaats innemen. Maar het
dien bloei zonder naijver aanzien , want
zaaiers , die daar den oogst bereidden.
vlucht konden nemen ,
houdt de geschiedenis
stond , van nu af zou
geteisterde Zuiden kon
het waren vooral zjne
BESLUIT.
EINDE VAN HET TW EEDE DEEL.
R E G I S T E R
OP DE MIDDELEEUW EN.
Agricola (Rudolf ), zie Rudolf Agricola.
Achlry (D') , 1j 77. Aimoinus , I , 364.
Achilleis , 11 , 70. Aiol , I , 14, 414 vlg.
Achterban van het Romantisme (De) , Aiol (Chanson d') , I , 414.
I , 393. Aken (Hein Van) , zie Hein Van Aken.
Ackersdjk , Yan Troyen , 11 , 65. Alanus , 11 , 12.
Acquoy (J. G. R.), I , 25 ; 11 , 297. Albéric de Besançon , I , 128.
Acquoy (J. G'. R.) , Het geesteljk lied Albericus Triumfontium : I , 185, 409,
in de Nederlanden voor de Hervor- 414.
ming, 11 , 262, 308 vlg , 319, 321. Albertano Van Brescia , 11 , 175.
535. Albertus M agnus , I , 3539 11 , 127.
Acquoy (J. G'. R.) , Het klooster Albrecht Van Yoorne, 11 , 31.
W indesheim en zjn invloed , 11 , Aldinus Manutius , 11 , 419.
400, 401. Alençon (Filips Yan) , zie Filips Van
Acquoy (J. G'. R.) , Kerstliederen en Alençon.
leysen , I1j 309, 310, 311. Alexander, I , 128, 305, 3 53, 375, 407,
Acquoy (J. G. R.) , zie Archief voor 436 ; I1, 45, 156, 200, 223.
Nederl. Kerkgeschiedenis. Alexander (Middelhoogduitsche) , l ,
Adam de la Halle , 11 , 349. 46, 47.
Adenez , 1j 116, 356, 416. Alexander (Ouderdom van den), l1, 24.
Adenez le Roi , zie Adenez. Alexander Hegius, 11 , 420.
A denls li Rois , zie Adenez. Alexandre de Bernay ) 11 , 58.
Aeneis, 11 , 71. Alexandreis , 11 , 59.
Aesopische fabelen , 11 , 4. Alexandrjnen, I , 96, 409 ; 11 , 58, 548.
Aesopus , I , 365. Alexanders geesten , zie Franck.
Aëighem (W illem Van) , zie W illem Aliénor van Poitiers , I , 304 ; 11 ? 53.
Yan Afighem. Alkemade (Corn. Van) , Rjmkroniek
Agnes Yan Lgon , 1, 136. van M. Stoke , 11 , 149.
A.
552
Alkuïn , I , 5;.
Allegorie onaestheiisch , 11 , 4 82.
Alliteratie , I , 29.
Amadas , I , 391.
Amadas en Ydoine , 1, 306.
Amand (Sint), 1, 456.
wmis et Amiles, 1, s9, 96. i,
wubri de sorgengoen , I , 411.
wnalecta van Mattheus, II, 406. l wugustjnken van oordt , II, 241 vlg.
André le Chapelain , I , 304 , 11 , 54. j Aurea legenda Sanctorum , 11? 403.
Angillis (A. A.) , 11 , 283. 1 Avianus ) I t 365.
Annales Egmundani, 11, 149. i
Anna Bjns , 11 j 494 vlg. B
Anthonis de Rovere , 11 , 494. .
Antieke stoFen , 11 ? 57.
Antiphonarium (Het Utrechtsch), 11 , Babrius , l , 365.
337, 366. Ba1 (Hendrik) , zie Hendrik Bal.
Apcoude (Hanneken Yan) , zie Han- Balladen en romancen , l1, 286 vlg.
neken Van Apcoude. Ballaer (Franchoys Van) , zie Fran-
Aquino (Thomas Van) , zie Thomas choys Van Ballaer.
Van Aquino. Bang (A. Ohr.) , I , 23.
Archief voor Kerkgeschiedenis , (Kist Bangert , 1, 412.
en AIo1l) , I1, 342, 402. Barden , l , 24.
Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis, Barlaam en Josapbat , I , 432,
(J'. ()'. R. Acquoy en H. C. Rogge) , Barrois (J.) , Ogier , 1, 415.
I , 25, 58, 365, 434 ; 11 , 148, 262, Bartsch (K.) , 1, 85, 162.
297, 308, 309, 310, 540. Bartsch (.K.) , Flovent , 1, 412.
Ardenoes (W illem die) , zie W illem l Bartsch (K.), Untersuchungen iiber das
die Ardenoes. Nibelungenlied , I ? 161.
Arimathea (Jozef Van) , zie Jozef Yan Bataille d'Aleschans (La) , 1, 189.
Arimathea. Bataille de Loquifer (La) , l , 91.
Aristoteles, I1, 421. Baudouin de Sébourc , l1, 376.
Arnold , 1, 36. Bazel (N. C. K. de) , 11, 401.
Arnold (Pronotarius) , lI, 32. Beatrjs , 1, 447.
Ars amatoria, I , 319. Beauvais (Vincent Van) , zie Vincent
Artur , I , 106. Yan Beaavais.
Artur (Merljn 11), I , 223. Bediedenisse vander Alissen , 11, 192.
Artur-gedichten (Karakter der), 1, 108. Beerte metten breden voeten , l , 356.
Artur-romans , I , 206. Beets (A) , De disticha Catonis, 11 , 3.
Artur-romans (Episodische) , 1, 318. Begin der geschiedenis onzer letter-
Artur-sage , 1, 106: 117 ; 11 : 112 vlg. kunde? l , 4.
Arthure (La morte d') , l . 290. Begin der Middelnederlandsche Let-
Artus (Le livre d') , 11 , 8H. terkunde (Eigenljk) , 1, 126.
Astronomus , l , 78, 84.
Athis t l1, 200.
j Ascetisme in de kunst (Het) , 1, 445. ! Assonnance , I , 100. l:-
r Assenede (Diederik Van) , zie Diederik
! Van Assene de.
oe&LKPIN- BEGIN.
BEIEREN- BLOMAIAERT. 553
Beieren (Hedwig Yan) , zie
Yan Beieren.
Hedwig j Bibliotheca belgica , 11 , 456.
Bibliotheek van Mnl. Letterkunde ,
Beka , 11 , 406. l , 143, 146, 150, 165, 166, 175, 190,
Beke (Jan Yan der) : zie Beka. 196, 202, 203: 305: 306, 324: 325,
Bekker , 1, 358. 335, 339, 342, 356, 359, 360, 411,
Belgisch Museum , 1, 29, 100, 203: 412, 418, 422, 423, 424, 428, 433;
4,54 ; 11 , 160, 185, 193, 200, 205, 11 , 3, 5, 6, 32, 33, 34, 4b, 47, 56,
209, 213, 356, 357, 366, 391, 426, 58, 65j 122, 126, 199, 202, 328, 393.
427, 428, 433, 438, 439, 440, 441, Bilderdjk , Alalagjs , I , 427.
443, 449, 451, 452, 416, 419. Bilderdjk , Nieuwe Yerscheidenheden,
Bellum Judaicum , 11 , 129. l , 427.
Benamingen onzer taal , I , 16. Bilderdjk , Spieghel historiael, ll, 130.
Benedictus Van Peterborough , I1, 66. Birch-Hirschfeld , Die Sage vom Gral ,
Benetlcia, l , 112. l , 244, 245, 247, 248, 249, 252,
Benlby, 1, 363. 298, 299, 312.
Benoit de Sainte More, 1, 146 ; I1, Bisschop (W .), Aiol, I , 414.
66. Bisschop (W .) en E. Yerwjs , Ge-
Beôvulf , I , 36, 74. dichten van Mrillem Van Hildegaers-
Bergh (L. Ph. C. Yan den), I , 140. berch , I1, 243, 244, 246, 247, 251,
Bergh (L. Ph. U. Van den) , Aubri 331, 332.
de Borgengoen , I , 411. Blazoenen der Rederjkerskamers, l1,
Bergh (L. Ph. 0. Yan den) , De Neder- 433 vlglandsche
volksromans , II, 406. Bleiswjck , 11 , 339.
Bergh (L. Ph. C. Van den) , Geeste- Blommaert (Ph.) , zie Serrure.
ljke liederen, 11 , 308. Blommaert (Ph.) , Aubri de Borgen-
Bergh (L. P. 0h. Van den) , Oorkon- ; goen , 1, 411.
denboek, 11 , 389. Blommaert (Ph.) , Borchgravinne van
Bergh (L. Ph. C. Van den) , Roman Yergi , l1, 198.
van Limborch , lI, 219, 221. Blommaert (Ph.) , Der Vrouwen Hei-
Bernard's (Sint) , Epistelen j 11 , 292. melicheit, 11, 193.
Bernay (Alexandre de) , zie Alexandre Blommaert (Ph.), Dietsce Lucidarius,
de Bernay. 11 , 191.
Bernlef, l , 25, 33. Blommaert (Ph.) , Geschiedenis der
Berte aus grans piés t I , 88, 116, 356. j Rhetorykkamer de Fonteine , 11 ,
Bertke (Suster), 11 , 317, 321. l 433, 448, 451, 452, 454, 480.
Bertremiels , l , 462. Blommaert (Ph.) , Leven van Sinte
Besançon (Albéric de), Albéric Amand , 1, 456.
de Besançon. Blommaert (Ph.) t Nieuwe doctrinael, I
Bessell, 1, 56. 1 l1, 183.
t Blommaert (Ph.) Bestiaris , l , 382. , Oudvlaemsche ge-
Bestuur der Rederjkerskamers , 11 t dichten , I , 433 ; 11, 183, 191, 193,
434. 198, 242.
554 BLOMMàERT- BREDERO.
Blommaert (Ph.), Politieke balladen Bormans (J. H.) , Fragmenten van den
enz., lI, 473, 494, 534. Parthonopeus van Blois , I , 354.
Blommaert (Ph.) , Seneca Leeren , 11. Bormans (J. H.), La Chanson de Ron-
191. cevaux : l , 175.
Blommaert (Ph.) , Sinte Brandaen , Bormans (J. H.) , Legende van Sint
I , 433. Servaes, 1, 131.
Blommaert (Ph.) , Theophilus : I , 454 ; Bormans (J. H.) , Leven van Sinte
11 , 198, 199. Christina, 1, 458.
Blommaert (Ph.) , Tondalus , I , 460. Bormans (J. H.) , Leven van Sinte
Blommaert (Ph.) , Vander sielen en Lutgardis , I , 456.
vanden lichame , 1, 461. Bormans (J. H.) , Malagjs , l , 427.
Blommaert (Ph.) , Yander feesten een Bormans (J. H.), Natureù Bloeme,
proper dinc , 11 , 199. 11 , 39, 126.
Blommaert (Ph.) , Van Troyen , 11 , 65. Bormans (J. H.) , Saksenkrjg, 1, 196.
Bodel (Jean) , zie Jean Bodel. Bormans (J. H.) , Speghel der W js-
Boec van den Houte (D'), l , 443. heit , 11 , 161.
Boec van Seden (Die), 11 , 190. Börne (0.) , I , 399.
Boèce , I , 96. Borron (Helie de) , zie Helie de Borron.
Boekdrukkunst , 11 , 423. Borron (Robert de) , zie Robert de
Boekerj der abdj te Egmond (De) , Borron.
I , 58, 64. Borroen (Robrecht Van) , zie Robert
Boendale (Jan Van) , zie Jan Yan de Borron.
Boendale. Boudewjn , I , 378.
Boerde (De) , 11 , 202 vlg. Boudewjn Yan der Loren j 11 , 210.
Boerden , 11 , 355. Boudewjn van Konstantinopel , 1: 117 ;
Boerden (X. Goede) , 11 , 203 vlg. 11 , 265.
Boëthius : I , 56 ; lI, 494. Bovennatuurljke in de Kunst (Het) ,
Bogaers (A.) , 11 , 500. l , 444.
Böhringer , 11 , 395. Brabant (Jan Yan) , zie Jan Van
Bonaventura , 11 , 392. Brabant.
Bonaventura (De Heilige) , I , 452. Brabantsche Yeesten , 1, 353; 11 , 148,
Bonnardot (F.) , 1, 200. 159 vlg., 167.
Bor (P.), 11, 464. Brakelmann : l , 248.
Borch van Vroudenryc (De) j 11 , 242. Brandaen (Sint), l , 143, 346, 433.
Borchgrave van Couchi, 1, 383 ; 1l, 239. Brandstetter (R.) , l1, 382.
Borchgravinne van Yergi, 11 , 198. Braune (W .) , l , 61j 133.
Bordeaux (Hugo Yan), zie Hugo Van Braunholtz (E.) , I , 432.
Bordeaux. Breda (Pieter Van) , zie Pieter Yan
Bordeaux (Huon de), zie Huon de Breda.
Bordeaux. Bredero (G. A.) , 11 , 295.
Bormans (J. H.) , De Brabantsche Brescia (Albertano Yan) , zie Alber-
Yeesten , 11 , 159. tano Van Brescia.
BRET- CHANSOXS. 555
Bret , 1, 248.
Bretonsche
Cambrensis (Giraldus) , zie Giraldus
zangers ? 1, 107. Cambrensis.
Briele (Claes Van den) , zie Claes Cambrian Biography : I , 293.
Yan den Briele. Campbell (M. F. A. G.) , Patricius
Brill (W . G.) , Rjmkroniek van AI. Vaghevier ? 1, 460.
Stoke ? 11 , 149. Campbell (AI. F. A. G.) , Reynardus
Brill (W . G.) , Sint Brandaen , 1, 433. Vulpes , 1, 378.
Brinckerinck (Jan) , zie Jan Brincke- Oantilène de Saint Faron , l , 83.
rinck. Cantilinae , 1, 83.
Britsche legende door trouvères ver- Cantimpré (Thomas) , zie Thomas
werkt , 1, 206. Cantimpré.
Broederschappen , 11 , 428: 4s0. Capua (Johannes Van) , zie Johannes
Brouwer (P. A. S. Van Limburg) , ! Van Capua.
I , 366. ,Caradoc Van Lancarvan , l , 293.
Brugman (Johannes) , zie Johannes j Carel ende Elegast , I , 177, 408.
Brugman. ' Carel Yan Afander , 11 , 478.
Brunaburh , l , 63. Carmen de rebus gestis Ludovici Pii,
Bruneborch (Romance van) , 11 , 298. I , 79.
Brusele (Heinrike Van) , zie Heinrike Cassamus (Roman van) , 11: 58.
Yan Brusele. Casteleyn (Matthys de) , zie Afatthys
Brut , 1, 107, 248, 249, 309. de Oasteleyn.
Bugge (S.) , I , 23. Cato , 11 , 3.
Bukelare (Jan) , zie Jan Bukelare. Cato (Der deutsche) , 11 , 3.
Bulletin mensuel de Numismatique et $ Oatoen (Die Dietsche), I1, 3.
d'archéologie: 1, 142, 375, 376. Cats (Nicolaas Yan) , zie Nicolaas Van
Burgerljke School (De) , 11 , 7. Cats.
Burgerj en de ridderpoëzie (De) , l , Oavallo , lI, 285.
118. Oaxton : 1: 290.
Burman , 1, 64. Chabaille (P.), l , 370.
Busch (H.) , 1, 161. Chalmer , 11 ? 347.
Bussenblaser (Die) , 11 , 379. Champagne (Alaria Yan) , zie Maria
Bjbelvertalingen , 11 : 389 vlg. Yan Champagne.
Bjbelvertaling van Ulfla ? I , 56. Chanson d' Antioche (La) : l , 127.
Bjns (Anna) , zie Anna Bjns. Chanson de geste in het Romaansch,
Byenboec (Het) , 11 , 403. l , 76.
Chansons de geste (Oudheid der), 1, 86.
Chanson de geste (Voordracht der) ,
l , 94, 101.
Caesarius Yan Heisterbach , l , 449. Chanson de geste (Vorm der) , l : 95.
Calfstaf , 11 , 5. Chanson de geste (Vorming der) l , 85.
Cambrai (Raoul de) , zie Raoul de Chanson d' Yon , I , 200.
Cambrai. Chansons des Saxons, 1, 88.
556
Chapelain (André 1e) , zie Andrl le ' Clute van Nu noch (Die) , 11 , 380.
Chapelain. Cluyte van Playerwater (Die), l1, 380.
Charlemagne à Jérusalem t (Voyage Codex argenteus : 1, 56.
de) 1, 96. Ooinsy (Gatztier de) , zie Gautier de
Charrette (La) , I , 207, 294, 301. Coinsy.
Charrette (Conte del) , I , 318. Colet , 11 , 420.
Charrette (Li contes de la) , 1, 255, Collaes (H.) , 11 , 532.
260: 288. Comestor (Petrus) , zie Petrus Co-
Charrette (Roman de la) : l : 111. mestor.
Charroi de Nlmes (Le) , I , 189. t Oommendatie Ch ? 1, 112. arters (Ylaamsche), 11 , 389. l Communisme, 1l, 13.
Chatillon (Gauthier de), zie Gauthier 1 Concilie van Florence, 11 , 419.
de Chatillon. ( Confrerieën, I1, 427, 4ë9 vlg.
Ohevalier au lion (Le) , l , 319, 320, itContes d'avonture , l , 109.
348. i Conventioneele idealen , 1, 113. l
Cholevius , l , 366. Coornhert (F.) , 11 , 345 l).
Chrestien de Troies , 1, 117, 207, 244, Ooradin , I , 321 , 386.
260, 300, 311, 318 vlg. Corbeil (Gilles de) , zie Gilles de
Christina de W onderbare (Leven van Corbeil.
Sinte) , I , 458. Oornelis Everaert , 11 t 476.
Chronica Flandriae t 1, 187. Coronemens Looys (Li) , 1, 110.
Chronicon Hieronimi , I1, 83. Coster (Jacob de) , zie Jacob de Coster.
Chronicum Egmundanum : 11 , 149. Coster (Samuel) : ll: 294.
Olaes Yan den Briele , 11 , 21. Cosjn (P. J.) , Oud-nederl. psalmen,
Clara (Sinte) t 11 , 40. l 1, 13, 135.
Clarisse , Heimeljkheid der Heime- ) Couplets similaires , I ? 97.
ljkheden , 11 , 128. Couronnement du roi Louis , 1, 79,
Clarisse, Natuurkunde van broeder 189.
Gheraert , 11 9 192. j Coussemaker (De) , 11: 306, 308, 310,
Classicisme, 11 , 463. ( Ooye (Joos Yan), zie Joos Yan
Classieke Letterkunde : I1: 419. j Coye. Cl ausule van der Bible : 11 : 140. l Cracht der Mane (Die) : l1? 192.
Clerc (Guillaume 1e) , zie Guillaume Creta (Dictys van) , zie Dictys van
le Clerc. Creta.
Ulerck (Jan.de) , zie Jan de Clerck. Cuelenaere (Jan de) , Zie Jan de
Cligès , I , 207 , 319. ouelenaere.
Clignett (J. A.), Esopet , 11 , 5. ' Curtius (Quintus) , zie Quintus Cur-
Clignett en Steenwinkel, Spieghel his- tius.
toriael , 11 , 130. ( Custodis (P.) ) 11 , 547.
CIIAPELAIN- CUSTODIS.
Y Bij vergissing wordt bl. 345 D. V. Coornhert genoemd : *t was zijn broeder
Frans , die genoemde rol vervulde.
DAAR- DIJKSTRA. 55;
Disputacie van onser Vrouwen ende
van den H. Cruce, 1I, 139.
Daar ging een patertje langs den Disputacie van 1 Rogiere ende van
kant , 11 , 305. Janne ? 11 , 40, 189.
Damascenus (Job.) , zie Johannes Da- Disticha de moribus , 11, 3.
mascenus. Dictys Yan Creta , 11 , 66.
Dante , 1, 286, 441. Dit syn die X plaghen ende die X
Dareg de Frygiër , 11 , 66. Ghebode : 11 , 192.
Dathenus (P.) , 11 , 539. Doerne ende van der Linde (Yan
David (J.) , Rjmbjbel, 11 , 129. den) , 11 , 244.
David (J.) , W erken van Van Ruys- Donck (Engelbrecht Yan der) , zie
broeck , ll, 395 vlg. Engelbrecht Van der Donck.
Decamerone (Boccacio's) : I1: 255. Doodschuld : 11 j 427, 432.
Deen gheselle calengiert den anderen Doon de Mayence , I , 411.
die wandelinghe: 11 , 209. Dordt (Augustynken Yan) , zie Au-
Demogeot , 11 , 203. gustynken Yan Dordt.
Dpnys Piramus , I , 352. Doulens (Gauthier de) , zie Gauthier
Der Naturen Bloeme , 11 ? 126 vlg. de Doulens.
Des Conincs Somme, 11 , 403. Dousa (J.) , Rjmkroniek van M. Stoke,
Deventersche fraterschool : I1, 420. 11 , 149.
Deviezen der Rederjkerskamers , 11 , Dozy (R.) , 1, 108.
433 vgl. Drama (Het) , 11 , 323: vlg.
Dialoog niet voor vertooning bestemd , Drama (Aard van het) , 11 , 327.
11 , 332. Drama (Oorsprong van het Neder-
Dicere-scribere : I , 299. landsche) , 11 , 325, vlg.
Dictys Yan Creta : Il, 66. Drama , uit het mysteriespel ontstaan
Didactiek , 1I, 1: 16. (Het wereldljke) , l1, 335.
Diederik Yan Assenede, I , 145, 354. Drien Coren (Van) , 11 , 246.
Dien God gaf (Segher) , zie Segher. Drie daghe here ? I1, 379.
Dierenfabel : 1, 361. Driespraken komen niet voor , II, 334.
Dierenfabels (Grieksche), I , 365. Drievoudicheden (Van der) , 11 , 41,
Dierenfabels (Latjnsche) , I , 365. 139.
Diernovellen (Indische) , 1: 366. Druïdische zinnebeelden , 1, 252.
Dieren-sage (Ontstaan der) I , 361. Ducange, 11 , 38.
Dietsce Catoen (Die) , 11 , 191. Du Aléril (Edélestand) , I , 197, 358.
Dietsce Lucidarius , 11 , 191. Dufay (Guillaume): zie Guillaume
Dietsche Doctrinale (Die) , 11 , 173 vlg. Dufay.
Dietsch-Duutsch , l , 17. Duinkerker Kribbetje (Het) , 11 , 350,
Dietsche W arande , I ? 414 ; I1, 205. 359.
Dirk Van Herxen , l1, 322. Duitsche vorsten in Frankrjk opge-
Dirk Potter ! I1, 254 vlg. voed , I , 127.
Disciplina clericales , 11 , 200. Djkstra (R.) , I , 379.
D.
558
' Etiennes (de) , 11 , 420.
Ettmiiller , 1, 36.
Ecbasis Captivi , l , 6S. Evangelien-harmonie van Tatian , 1,
Eckehard , 1, 64, 66. 56.
Edmund (De Heilige) , 1, 353. Evangelien metten epistelen (Die), 11 ,
Eduard (Yan den derden) , 11 , 160. 393.
Eerste Bliscap van Afaria (Die) , 11 , Everaert (Cornelis) , zie Cornelis Eve-
366 vlg. raert.
Eigenhoorigheid , 11 , 12. ' Everwjn van Guterswick (Jonker) ,
Eilhard von Oberg, 1, 128. 11 , 72.
Einhard , I , 28, 75. Excerpta e libris Senecae , 11 , 191.
Elie de Saint-Gille , 1: 414. j Exemplaer , 11 ! 173. Elucidarium Anselmi , 11 , 191. g Expugnatio hibernica , 1, 298.
1 - k (Hubert en Elzas (Filips Yan den), zie Filips !E) c Jan Van) , zie Hu-
Van den Elzas. l bert en Jan Van Eyck.
Emg (Rudolf von), zie Rudolfvon Ems.l
Enfances de Guillaume (Les) , 1, 189. I j,a.
Enfances Ogier (Les) , 1, 416. lr
Engelbrecht Yan der Donck , 11 , 500, l Fabelen , 11 , 1.
530. l Faro (Cantilene de) : 1: 73.
Eneas (Roman d') , l1: 66. Fauriel , l , ;8.
Eneas , I , 146. Favorinus , l1, 57.
Eneïde, I , 132, 146, 391. Feesten , een proper dinc (Yander),
Enelt, 1, 128. lj 11, 199.
Episodes uit Alaerlant's Historie van I Fergus (Roman de) , I , 323.
Troyen , 11 , 65, 67. j Ferguut (Roman van), I , 324, 346 ;
Epistola (Alexandri Magni) , 1J , 62. j l1? 225.
Epistolae obscurorum virorum , lI, 423. ltFerguut (Uitgaven van den) , l , 324.
Epistola Pilati , I1, 83. t Feys , 11, 306, 308.
Epitome etc. , 11 j 57 , 63. j Fierabras y 1, 391.
Epos (Yorming van het), I , 29. ' Filips Utenbroeke t 11 , 135.
Epos en Lyriek , 11 , 260. Filips Yan Alençon , 11 , 250.
Erasmus : 11, 421 vlg. Filips Van den Elzas , I : 11; ; l1, 53.
Erdmann (0.) , 1, 46. Fischer (H.) , Forschungen ûber das
Erec , l , 129, 207, 3199 l1, 1. Nibelungenlied , 1, 24? 31, 161, 162.
Ermoldus Nigellus , 1, 79? 83. Fisier (Janne) , zie Janne Fisier.
Ernst (S P.), I , 139, 140. Flandrjs , 11 , 224 vlg., 238.
Esbattementen , 11 , 475 vlg. Flavius Josephus , 11 , 83, 129.
Eschenbach (W olfram von) , zie W ol- Fleck (Konrad) , zie Konrad Fleck.
fram von Eschenbach. Floire et Blance:or , l , 145.
Esmoreit , 11 , 373 vlg. Floovant (Chanson de) , I ? 412.
Esopet , I , 365 ; 11 , :. Florence , 11, 419.
F
ECBASIS- FLORENPE.
FLORIS- GESCHIEDENIS. 559
Floris Y , 11 , 39, 42. Gandersheim (Gerbirg Yan) , zie Ger-
Floris en Blance:oer , I , 306, 354 ; birg Yan Gandersheim.
11 , 3. Gansvoort (Wessel) , zie Wessel Gans-
Flovent , 1, 74.
Förster ('W.) , Aiol , I , 414.
Förster (W.) , 1, 319, 414. Garjn van Montglavie , I , 411.
Fraet (Frans) , zie Frans Fraet. Gautier (L.) , Chanson de Roland , 1,
Franchoys Yan Ballaer , 11 , 367. 169, 176.
Franciscus (Sint) , l , 307, 452 ; 11 , 40. Gautier (L.) , Les épopées françaises ,
Franck (Joh.), ll, 5. I , 26, 63? 72, 74, 76, 83, 85, 86,
.voort.
Garin le Lohérain , I , 197.
Franck (Joh.) , Alexanders geesten , 87, 89, 91, 94y 96, 97, 100, 143,
I , 305, 306, 375 ; 11 , 19, 28, 34,
45, 47, 56, 61, 64: 85, 87? 88, 1 19. Gauthier de Châtillon , 11 ! 59, 135.
Franck (Joh.) , Flandrjs , 11 , 224, Gauthier de Coinsy , l , 372, 454.
225, 226, 227. Gautier de Doulens , 1, 312.
Frankisch , l , 10. Gauvain (Roman de) , I , 145.
Frans Fraet , 11, 494, Gaweloen , 11 , 463.
16 9 ? 4 1 8 .
Frans Van Mieris , 11 , 406.
Fredegarius , I ? 364.
Frédéricq (Pau1) , I1, 126, 306, 541. Geert Groote , 11 , 393, 395, 400, 418.
Frenesie (De) , 11 , 219. Geertruid Van Oosten , 11 , 297: 322.
Friesch, 1, 11. Geesteljke dichtgenootschappen , 11
Fromund Yan Tegernsee , I , 67, 364. 429.
Fruytiers (Jan) , zie Jan Fruytiers. Geesteljke geschriften , I , 56.
Fuite des enfans Aymery de Nar- Geesteljke gilden , 11 ? 352, 427 vlg.
bonne (La) , 11 , 350. Gekunsteldheid der ridderpoëzie, 1,
Fulberti (Yisio) , l , 461. 115.
Gebrek aan
Redichten
poëzie bij didactici , 11 t 15.
gelezen ? I , 99.
Geraert (Broeder) , I , 457.
Geraert Yan Viane : l , 411.
Gérard , 11 t 346, 357, 436, 444, 449,
452, 479.
G.
Galanterie (Ridderljke) , I 9 303. Gerard Yan der Meire , 11 , 417.
Galie ende Morant , I , 391. Gerbert , 11 , 340.
Gallée (J. H.) , I , 13 ; 11 , 41, 65, Gerbert de Montreuil , I , 312.
122, 207,
Gallée (J. H.) , Bjdrage
denis der dramatische-vertooningen Germania, I , 37, 188, 293, 412.
in de Nederl. , II, 327, 337, 339, 340, Gervinus , Reschichte der deutschen
Gerbirg Van Gandersheim , I ? 64.
tot geschie- Gerhard von Minden , 11 , 6.
Dichtung, 1, 363; 11 , 266.
366, 371, 372. Gervinus , I , 288, 298.
Gandavensis (Hendricus) , zie Hendri- Geschiedenis der Mnl. Dichtkunst ,
ctls Gandavensis. zie Jonckbloet.
343, 344, 345, 354, 354, 355, 356,
5s0 GESCHIEDEXIS- VAN HAAIEL.
Geschiedenis der overlevering , 1,
Gesta Pilati , 11 , 83.
Gewijde poëzie , I , 431.
Geyter (J. De) , I : 379.
Gheile, I1, 20, 34.
Ghelre (Rhoeswjn Yan) , zie
wijn Yan Gelre.
Gheraert (Broeder) , 11 , 192.
Ghesellen : 11 , 332.
Ghesellen vanden spele , 11, 351
Ghilden (Yan) , 11 , 247.
Ghoeswjn van Rhelre , 1I, 332.
70. Grein , 1, 36.
Grieksch aan het hof der Saksische
keizers , I , 64.
Grimbergsche oorlog (De): 11 , 147,
159.
Ghoes- Grimm (Jacob) , I , 8, 37: 47, 68, 298.
Grimm (J.) , Geschichte der deutschen
Sprache, 1, 16.
Grimm (J.) , Reinhart : 1, 370.
vlg. Grimm (J.) , Reinhart l Fuchs , 1, 361,
364.
IlGroote (Geert), zie Reert Groote.
Gielis van Molhem , 1, 462. Grosshans , 1I, 38.
èilles de Corbeil , II, 59. Grumelkrut (Johan) , zie Johan
Gilles de W evel , 1, 456. Grumelkrut.
Giraldus Cambrensis , I , 207, 298. Guessard , Les anciens poètes de la
Glichesaere (Heinrich der) , zie Hein- France , l , 409: 410, 411, 412.
rich der Glichesaere. Ruicciardini , 11 , 285, 424.
Gloriant, 11 , 373: 377, 378. Guillaume de Dole (Roman de), I , 323.
Godefroi de Lagni , 1, 300. Guillaume Dufay , 11 , 417.
Godfried van Monmouth , I , 107, 205, Ruillaume le Clerc , 1, 323, 334.
249, 307. Ruillaume de Lorris , 11 , 213, 214,
Goedroen, I , 38. 228 vlg.
Goedroen-sage , II, 290. Guillaume d'Orange, 1, 86, 88, 189.
Goethe, I , 379. Guiron le Pourtois ? l , 248.
Goetman (Lambertus) , zie Lamberius Gutenberg (Johan), zie Johan Gu-
Goetman. tenberg.
Graaf Rudalf, I , 127.
Graal , I , 319. H.
Graal (Roman du Saint-) : I : 209.
Graal uit het Latjn vertaald (De) , Hadewjch (Zuster) , lI, 270 vlg., 301.
1, 249. ( Haecht (W illem Van) , zie W illem
Graal-xerljn . l , 208 ; 11 , 45, 72, 89, Yan Haecht.
92 vlg., 119. Haeghen (F. Yan der) , 1, 427,.
Graalqueste (De) , I , 244, 280, 297, Haerlem (Klaes Yan) , zie Klaes Van
301 ; 11 , 94. Haerlem.
Grafenberg (W irent von) , zie W irent Hagespelen , 11 , 438 vlg.
von Grafenberg. Hahn (K. A.) , 1, 288.
Grandmaison , I , 410. Halbertsma (J. H.) , I , 253.
Grâter (F. D.) , Reinhart Fuchs , 1: Halbertsma (J. H.) , Die dietsche Ca-
361. toen , I1, 3.
Gregorius van Tours , I , 71. Hamel (A. G. Yan) , 1, 97.
VAN HAMEL- HOE. 561
Hamel (A. G. Van) , Renclus , I , 462. Helten (W. L. Yan) , Refereinen van
Handschriften , 1, 101. Anna Bjns , IIj 499, 501, 502, 503,
Handschriften zorgvuldig bewaard , 504, 505, 515, 520, 521, 522.
1, 91. Helten (W . A. Van) , Yan den Yos
Hanneken Yan Apcoude, 11 , 330. Reynaerde , 1, 361) 374.
llans Memmelingj 1I, 417. Hendricus Gandavensis , 11 , 283.
Hansen , I , 427-.' Hendrik , 1, 462.
Hariulfus , 1, 77 , 83, Hendrik Adriaanse , 11 , 351.
Hartmann , 11: 359. Hendrik Bal , 11 , 357.
Hartmann von Aue , I , 129. Hendrik 1II van Brabant : 1I, 265.
Hase , 11 , 327 vlg. 1 Hendrik 11 van Engeland, 1, 107.
Hedwig Yan Beieren , I , 64. Hendrik Yan Yeldeke, I , 128, 129:
Heelu (Jan Van) , zie Jan Yan I-leelu. 131, 137, 436.
Heemskinderen (De) , I , 117, 187, Hendrik Mandej 11 , 400 vlg.
418, 430 ; 1I, 166. Hendrik Pippinck (Br.) , lI, 497, 499,
Heere (Lucas de), zie Lucas de Heere. 532.
Hegius (Alexander) , zie Alexander Henning , I , 160.
Hegius. Heremans en Ledeganck , W erken van
Heiligenlegenden , 1I, 403. Zuster Hadewjch , II, 271.
Heimeljkheid der Heimeljkheden , Hero en Leander , 11 , 298.
11 , 128. Heroïdes (De) , 1I? 255.
H eimelicheden van man ende vrottw, Herwig-sage , I , 46.
11 , 193. Herxen (Dirk Yan) , zie Dirk Yan
H einrich der Glichesaere , I , 321, 370. Herxen.
Heinrie van Hollant , 11 , 192. Herzog (Hans) , I , 359.
Heinrich von dem Tûrlin , I , 289. Herzog Ernst , I , 136.
Heinrike van Brusele , lI, 231. Hese (Johannes de), zie Johannes de
Hein Yan Aken , 11 , 161, 212 vlg., 255. Hese.
Heinsius (N.) , I , 64. Hexe (Die) ? 1I, 379.
Heinzel, 1, 161. Heyns (P.) , zie P. Heyns.
Heisterbach (Caesarius Yan) , zie Cae- Heyns (Z.) , I , 366.
sarius Yan Heisterbach. Hildebrandslied , I , 27 vlg.
Heldendicht in Frankrjk (Het) , 1, :0. Hilde-sage , I , 46.
Heldenepos en volksoverleveringj 1, 31.
Helgarius, I , 73.
Helie de Borron , l , 247: 248, 291, 300.
Helinandus , I , 248, 249, 308.
Hêljand , 1, 59.
Hellwald (F. von) , I , 36 ; 11 , 135.
Helten (W . L. Van) j Over middel-
Hildegaersberch (W illem Yan) , zie
Avillem Van Hildegaersberch.
Hippeau (C.), Messire Gauvain , I , 399.
Historia britonum : I , 205, 249.
llistoria de Praeliis , 11 , 57.
Historia Scolastica , 11 , 129, 390.
Historie van Troyen,ll, 31j 78, 119, 225.
Hoe dierste partien nederl. versbouw , I , 149. in Holland quamen,
Helten (W . L. Van) , zie Jonckbloet. 11 , 246.
JoxcKsLoz'r , Ned. Letterk. Jff4dcleeutnen , 11 , 4e druk. 36
HOFFMAXX- IW EIN.
Holmann von-.
Fallersleben , l , 356, Hrabanus Maurus , l , 5;.
359, 422, 428 ; I1, 30s. llrosvitha van Gandersheim , I , 64.
HoFmann von Fallersleben , de Abele llubert en Jan Yan Eyck , 11 , 416.
spelen , 11, 373. Hucbald , l , 61.
Hofmann von Fallersleben , Floris en l'lucher (E) , Le Saint Graal, I , 209.
BlanceQoer , l , 359. lluet (C. Busken) , Het Land van Rem-
Hofmann von Fallersleben , llorae brand , l , 119, 120, 388, 300, 450.
belgicae , 1, 177, 359, 4239 11 , lluet (G. Busken) , I , 433.
286, 373. Hugdietrich j I , 74.
HoFmann von Fallersleben, Liedekens- Hugo van Bordeaux j I , 409.
boeck van Jan Roulans, 1I, 286, 289. Hugo van Tabarie, lI, 213, 218.
Hofmann von Fallersleben, Nieder- Huizinga Bakker , 1, 148.
deutscher Aesopus , 11 , 6. Humanisme j l1j 419 vlg.
Hofmann von Fallersleben , Niederl. Ilugo van Morville, 1, 288.
geistliche Lieder , 11 , 286, 308, 312. Hulst (Jan Yan) , zie Jan Yan Hulst.
Hofmann von Fallersleben , Niederl. Huon de Méri, l , 299, 323.
Yolkslieder , l1, 286, 290. Huon van Bordeaux , I , 420.
lloFmann von Fallersleben , Vbersicht Huydecoper (Ba1th.) , Melis Stoke , I y
d. Mnl. Dichtung , 11 , 267, 283. 310 ; 11 , 149, 179.
Holder (A.), Dat Lyden ende die Passie Hymni , 11 , 308.
Ons Heren Jhesu Christi , 11 , 393.
Holland arm aan heldensagen , I , 37. 1.
Holland , Chrestien von Troies , 1,
298, 300, 311, 312, 320, 322 ; I1, 2. Ic stond op hoghen bergen j 11 j 298.
Hollant (Heinric van) , zie lleinric Immuniteit , 1, 102 , 112.
van Hollant. j Indeeling onzer letterkunde, I , 5.
Holtzmann (A.) , I , 29. Indo-Germaansche taalstam , 1, 7.
Holtzmanu (A) , Uxltersuchungen ûber Innocentius 1 IY , 11 j 23, 32.
das Nibelungenlied , 1, 85, 160, 161. Intreyen der Rederjkers , 11 , 438.
Homagium , 1 , 112. lnvallen der Noormannen , I , 77.
Hone , 11 , 359. lnvloed d. lfruistochtenj 1, 90, 103, 126
Honigh (C.) , 1, 447. lnvloed der levenswjze op de Poëzie y
Honigh (C.) , Geen zomer , 11 , 447. 1, 93: 105.
Honigh (C.) , Onverwelkte bloemen , lnvloed (Fransche) , I , 116.
11 , 32 1. lnvloed van het Fransch op onze taaly
H onorius Augustodunensis , 11 , 62. 11 , 484 vlg.
Hooft (P. C.) , 11 , 294, 422, 465. Invloed der vreemde letterkunde op de
H ooft van Iddekinge , 1, 139, 140. onze, I , 116.
H orant , 11 , 288. Invloed van het Christendom j 1, 55.
Houdenc (Raoul de) , zie Raoul de Isidorus , 1, 56.
Houdenc. Ivain , I , 207.
Houwaert (J. B.)j II, 485, 543. lwein, I , 129.
562
JACOB--JONCKBLOET.
Jeune (Le) , 11 , 308
Job Van de W ael, 11 , 487, 488.
Jacob die Coster van M aerlant , 11,. Johannes Brugman , 11 , 322, 402.
17, 75. Johannes Damascenus , 1, 432.
Jacob van Maerlant , 130: 146, Johannes de Hese , 11 ? 405.
305; 11 , 17, 44. Johannes Tauler , 11 , 395.
Jacob van Maerlant (Levensbjzonder- Johannes Yan Capua, 1, 366.
heden van) 11 , 32, 52. Johanna van Constantinopel , l , 117.
Jacob Yilt , 11 : 494. Johan Grumelkrut , I , 423.
Jacobus de Yoragine , lI, 403. Johan Gutenberg , 11, 423.
Jan 1 van Brabant , 11 , 265 vlg. Johan Yan Soest , I , 423.
Jan Brinckerinck , 11 , 402. John de Mandevjl j II, 404.
Jan Bukelare , 11 , 126. Joly (A..) , Roman de Troie, 1, 146 ;
Jan de Clerck, 11 j 4, 143, 158 vlg., 11 , 66.
167 vlg., 403. Jonckbloet (W. J. A.) , Beatrjs en
Jan de Cuelenaere ) 11 , 358. Carel ende Elegast , 1, 177, 185,
Jan De W eert, 11 , 183 vlg. 187, 408, 409, 447.
Jan Fruytiers , 11 , 494. Jonckbloet (W. J. A.) , Die Dietsche
Jan Ockegem , 11 , 417. Catoen, 11 , 3.
Jan Praet , 11 , 161 vlg. Jonckbloet ( W. J. A.) , Etude sur le
Jan Roulans' Liedekensboek , 11 , 286, roman de Renart, 1, 320, 363, 371,
289- 372, 373, 386, 388 ; 11 , 58.
Jan Yan Boendale , zie Jan De Clerk. Jonckbloet (W . J. A.) , G'eschiedenis
Jan Yan Brabant , 11 , 301. der mnl. dichtkunst , I , 51, 63,
Jan Van der Beke, zie Beka. 176, 197, 203, 342, 353, 363, 416,
Jan Van Heelu , I , 308 ; 11 , 137, 418, 419 ; 11 , 5, 23, 168, 171, 173,
146. 174, 178, 193, 205, 210, 328, 329,
Jan Yan Hulst , lI, 269. 332, 347, 385.
Jan Yan Mechelen , 11 , 211. Jonckbloet (W . J. A.) , Guillaume
Jan Yan Raemsdonc , 11 , 330. d'Orange, 1, 83, 84, 86, 91, 189.
Jan Yan Rode , 11 , 403. Jonckbloet (W. J. A.), Middelnederl.
Jan Yan Ruysbroeck , lI, 185, 315, Yersbouw , I , 148.
394 vlg. Jonckbloet (W. J. A.) , Moriaen j 1,
Jan Yan Ylaanderen , 1I, 210. 335.
Jan Yan Ylaardingen j II, 241. Jonckbloet (W . J. A.) , Roman van
Jan Yisier , 11 , 110. Lancelot , I , 230, 250, 260, 288,
Jan Yrouwentroost , 11 , 211, 332. 296, 300, 314, 394, 402, 403 ; II,
Janne Fisier , 11 , 332. 97, 99, 101, 106, 110.
Jans Teestye, 11 , 168. Jonckbloet (W . J. A.) , Roman der
Jean Bodel, 1, 196 ; 1I, 348. Lorreinen, I , 168, 202, 204.
J'ean de Meung, I1, 213, 231 vlg. Jonckbloet (W . J. A) , Roman van
Jendeus de Brie , I , 91. W alewein , I 9 145, 330, 349.
:6*
J.
563
564 JONCKBLOET- KLUCHTEN.
Jonckbloet (W. J. A.) , Yan den Yos Karl Meinet , 1, 408.
Reinaerde, 1, 361, 373, 382, 383, 386. Karel-romans , I , 167.
Jonckbloet (W . J. A.) en W . L. Yan Karelsagej I , 105.
Helten , Nieuwe Refereinen van Karlamagnus-sage , I , 188.
Anna Bjns , 11 , 501, 505, 506, 507, Karna, I , 23.
510, 516, 521, 524, 527, 529, 549. Karna-siegfried , I , 23.
Jongleurs , 1, 83, 84, 87. lfatteel (Het beste) , 11 j 8.
Jonkheere Yan der Alinne, 11 , 211. Kauflann , Ij 56.
Joos Yan Coye, 11 , 480. Kausler (E. von), Denkmëler altnie-
Joris (David) , 11 , 535. derl. Sprache und Litteratur, II,
Jornandesj 1, 22, 25. 122, 128, 160, 189, 191, 192, 200,
Jostes (F.) ; I1, 395, 399. 2059 213.
Jourdain de Blaives , 1, 96. Kausler (E. von) , Disputacie van
Jozef van Arimathea, I , 208. Rogiere ende van Janne , 11 , 189.
Jubinal , 11 , 210. Kausler (E. von) , Die boec van sedenj
Jus de St. Nicolai, 11, 348. 11 , 191.
Jus de la feuillie, 11 , 349. Kausler (E. von) , Die Rose, 11 , 213.
Kausler (E. von) . Heimeljkheid der
K. j heimeljkheden , 11 , 128.
1 Kausler (E. von) , de Martjns, 11 , 122.
KalF (G) , Het lied in de middel- Kausler (E. von), St. Bernhards episeeuwen
, 11 , 244, 261, 265, 267, tele , I1, 192.
268, 269, 270, 286, 288, 289, 297, Keller (A. von) , Karl Meinet, I , 408.
298, 300, 303, 304. Keller (0.), 1, 363.
KalF (G.) , Middelnederl. Fragmenten, Keltische mythologie, 1, 106, 294.
1, 36, 74, 143, 151, 165, 166, 167, Kemble, 1, 36.
168, 175, 190, 196, 203, 411, 412, lferken Claghe (Der) , 11 , 140.
413, 428. Kern (H.) , 1, 11.
Kalila en Dimnah , I , 366. Kero , 1, 56.
Kamers van Rhetorica, 11, 426. Kerstliederen , 11 , 312 vlg.
Kamers (Yrje en onvrje) , 11, 432. Kerstspelen , 11 : 358.
Kar (Ridder met de) , I , 208, 291. Kettner, l , 161.
Karajan, 11 , 135. Keuren , 11 , 389.
Karakter der Burgerljke letterkunde, Keurmede (De) , 11 , 7.
11 , 9. 4Kiliaen , l1, 421.
Karakter van de Lyriek , 11 , 260. Kinzel (K.) , I , 128.
Karel de Groote teekent oude liederen Klaes van Haerlem j I , 194.
op , I , 75. Klankverschuiving , 1, 8.
Karel ende Galiëne, I , 391, 408. Kleyn (H. G..)j I j 58, 64 ; 1I, 148.
Karel-gedichten , 1, 407. Kloosterscholen , 1, 57.
Karel-gedichten (Ffagmenten van) , Kluchten , 11 , 4;6 vlg. , 3;9 vlg.,
1, 409. 456 vlg.
KLUCHT- LEVENE.
Klucbt van den Alolenaar , 11 ,
Kluit , 11 j 254.
Kluit , Historia Critica , 1, 50,
II, 26, 27j 28, 389.
Kniedichten , 11 , 486 vlg.
Knorr (W.) , I , 372, 374.
lloenraad, 1, 128.
Kok (A. S.), 1, 286, 441.
Konrad 9 I , 31, 67, 162.
Konrad Fleck , I , 358.
Konstantinopel (Boudewjn Van) ,
Boudewjn Yan Konstantinopel.
Köpke (R.) , I , 66.
Kops , Schets eener geschiedenis
rederjkeren , 11 j 433, 467,
479 , 480 , 531.
Koschwitz (E.) , I 1 96.
Kressner , 11 , 141.
Kr1st (Otfried's) , I j 58.
Krône (Diu) , I 9 289.
Kronieken , 11 , 405.
Kuhn (A)., I , 23.
Kunstlied (Het) j 11 , 265.
Kunstvorm der Rederjkers 1
vlg.
Kuonrad tpfaflbl , 1. 69.
Kûpp , (0.) , 1, 311.
11 ,
305. Lambrecht , I j 128.
Lambert li Tort , I ) 96 ; 11 , 58.
3;8 ; Lambertus Goetman , 11 , 4, 494.
Lamprecht , I , 69.
Lancelot , I , 207, 254, 255, 306, 317,
l 339 ; lI, 223.
Lancelot du Lac , 11 j 101.
Lancelot (Roman van) ? I , 260, 288,
394, 402, 403; l1, 92.
Lande van Overzee (Vanden) , 11 , 140.
zie Landgraf , 11 , 57.
Landjuweelen, 11 9 438 vlg.
Landjuweel van Antwerpen , 1I, 441.
der 444 vlg., 477, 480.
473, Landjuweel van Gent (Het), 1Ij 466 vlg.
Languet (H.), 11 , 473.
Lanseloet van Denemerken , 11 , 373,
377 vlg.
Lanzelet , I , 287, 288.
Lapidaris (de) , 11 , 38, 126.
Latjnsche gedichten : I , 4.
Ledeganck (C. J. K.) , 11 , 271.
Ledeganck (K. L.) , 11 , 283.
484 Leendertz W z. (P.) , 1, 148 ; 11 , 390.
Leendertz W z. (P.) , Minnenloep ,
II: 254.
Leenwezen , I , 112.
Leerdicht (Overgang tot het) , 11 , 119.
L. Leerdichten (Alaerlant's) , 11 , 121.
Legouais de Sainte-More, 1, 319.
Lachmann, I , 289. Legendespel , 11 , 347.
Lachmann's Theorie over de Nibelun- Legende (De Heiligen) , I , 432.
gen , I j 85. Leibnitz , I , 185.
Lachmann , Uber die urspr. Gestalt Leken Spieghel (Der) , 11 , 170, 212.
der Gedichte von der Nibelungen Lenval , I j 391.
N0th , I , 85. Leo , 11 , 57,
Lachmann , Zu den Nibelungen u. Leo X. , 11 , 420.
zur Klage , 1 , 85. Lerberghe (L. Yan) , l , 350.
Lacroix (A.) j 11 , 541. Letterkunde (Omschrjving van) , I j 1.
Lagni (Godefroi de), zie Godefroi de Letterkunde (Poëtische) , I j 3.
Lagni. Levene ons Heren (Yanden) , I , 439,
Laistner , Ij 364. 446.
5s5
566
Leven van Jezus , 1, 14, 140, 4539 Liederen bewaard (Oude) , II, 286.
Il, 391. Liederen en Gedichten (Oud-vlaem-
Leven van Jezus (Het Bonaventura- sche) , 11 , 268.
Ludolphiaansche) , 11, 392. Liever tjt (Yander), ll, 245.
Levinus Brechtanus , 11 , 499. Limborch (Roman van) , 11 , 213,
Leysen, 11 , 309 vlg. 219 vlg.
Lied (Het), 11 , 2.59. Limburg (Ontwikkeling van), I , 139.
Lied (De liefde in het) , 11 , 298. Limburgsch dialect , I , 415.
Lied op Gheraert van Yelsen , 11 , 290. Liudari , I , 25.
Lied van Danielken (Het) , 1l, 288. Liudgeri (Yita) , I , 25.
Lied van den Hertog van Brunswjk , Lodewjkslied (Het) , I , 63.
11 , 290. Lodewjk Yan Velthem , I , 224, 305,
Lied van de Koningsdochter (l-Iet) , 317, 402 ; 11 , 88, 106 vlg-j 135
II, 298. vlg-, 158.
Lied van den Ouden Hillebrant (Het), Logeman (H.) , I , 378.
11 , 289. Look (H. Yan) , l , 352.
Lied van de twee Koningsdochterkens Loon (Agnes Van) , zie Agnes Van
(Het), Il, 289. Loon.
Lied van xDes Soudaens Dochterkjn'', Lootens , 11 , 306, 308.
I1, 321. Loren (Boudewjn Vander) , zie Bou-
Lied van Gerrit van Raephorst (Het) , dewjn Yander Loren.
Il, 295. Lorrains (Chanson des) , 1, 811 197.
Lied van Halewjn (Het), II, 286 vlg. Lorreinen (Lied der) , I , 80, 88.
Lied Het daghet in den Oosten (Het) , Lorreinen (Roman der) , I , 197.
11 , 295. Lorris (Guillaume de) , zie Guillaume.
Lied van Mi Adel en Hir Alewjn Loy Latewaert , 11 , 238.
(Het) , 11 j 289. Loyhier en Malaert , I , 428.
Lied van Mooi Aaltje (Het) , 11 , 295. Lucas de Heere , 11 , 539.
Lied van mjn here van Malleghem , Ludolph van Saxen , 11 , 391.
Il, 295. Lummel (H. J. Yan) , Nieuw Geuzen-
Lied van Thysken vander Schilde liedboek , 11 , 534.
(Het) , lI, 294. Lutgardis (Leven der H.) , I j 456.
Liedboeken , 11 , 534. Ljfeigenschap , l1, 7.
Liedekens-Boeck van Jan Roulans ,
11 , 286, 289 vlg. X .
Liederen der minnende Ziele , 11 , 315
vlg. Maastrichtsche Paaschspel (Het) , 11 ,
Liederen (Historische) , l1, 290. 360 vlg.
Liederen uit den heidenschen tjd , Maatschappeljk vraagstuk (Het), 11 ,
II, 289. 11.
Liederen uit de veertiende eeuw , lI, Mabinogion , 1, 384.
295. Aladock , I , 382.
LEVEN- XADOCK,
AlztERL,txT- Mzox. 5s7
Maerlant (Jacob Van) , zie Jacob van Alartin (E.) , Reinaert , 1, 140, 361,
M aerlant. 378, 383.
Maerlant (Ligging van) , 11 , 20. Martin (E.) , Le roman de Renart , 1,
M agnin , II, 327. 371, 374.
Magnus (Albertus) , Albertus Alartin (E.) , Wackernagel's Geschichie
Magnus. der d. Litteratur , I , 29, 128, 137.
Malagjs, I , 384, 426. Martin (E.) , Zur Gralsage , 1, 252, 289.
M alone, 1I, 327, 347. Alaskaroen , II, 87.
Malory (Thomas) , I , 290, 292, 293, Massmann (H. F.) , Partonopeus un;
294. M elior , I , 354.
Mande (Hendrik) , zie Hendrik Alande. Massmann (1-1. F.) , Roman der L0r-
Mander (Carel Yan) , zie Carel Yan reinen , I , 202.
Mander. Matthes (J. C.) , 1, 416, 419.
Mandeville (Reis van) , 11 , 404. Alattbes (J. C ) , De vier Heemskin-
Mandevyl (John de) , zie John de deren , 1, 418, 419, 424.
Alandevyl. Matthes (J. C.), Fragmenten der Lor-
Manesse (Ilandschrift van) , 11 , 266. reinen, l , 202.
Manessier, I , 117, 312. Alatthes (J. C.) , Reinout de Montal-
Mannhardt (W .), I , 23. baen , 1, 418, 422, 423, 424.
Alanutius (ztldinus) , zie Aldinus Ala- Matthes (J. 0.) , Ogier I , 417.
nutius. Afattheus , 11 , 406.
Map (W outer) , zie W outer Map. Matthys de Casteleyn , 11 , 488 vlp,
Marbodus , I , 454 ; 11 , 38. 520 , 523.
Margadant (J. W .) , 11 , 539. Mayence (Doon de) , zie Doon de
M argaretha Yan Vlaanderen , 11 , 53. Mayence.
Margaretba Yan Oostenrjk , 11 , 495. Mechelen (Jan Van) , zie Jan Yan
M aria van Champagne , I , 117 ; 11 , 53. Mechelen.
Maria-dienst , I , 447. Meersch (D. J. van der) j De boee
Maria-mirakelen , I , 456. van Catone , 11 , 3, 191.
Marnix Yan Sint Aldegonde , 11 , Meersch (J. van der) , Die boec van
540 vlg. Seden , 11 , 190.
Marot (Clement) , 11 , 539. Aleeu , 11 , 332.
Martjns (De) , 11 , 35. Aleiliederen , 11 , 300.
Martjn (Eerste), 1l, 121. Alelis Stoke , I , 50, 116, 310 ; II,
Martjn (Dander) , 11 , 35, 121, 139. 75, 137, 149 vlg. , 1799 406.
Martjn (Derde) , I1, 121. Mellibeus (De) , 11 , 174.
Martjn (Yierde), 11 , 161, 216 vlg. Memmeling (llans) t zie Hans Alem-
Martjn (W apene) , 11 , 35, 121, 208, meling.
265, 333. Aléon , Roman du Renart , I , 370.
Martin (E.) , Fergus , I , 324, 334. Aléon , Roman de la Rose , 11 , 218,
Alartin (E.) , Kutrun , I , 31, 43, 45, j 228.
46, 48, 49, 50. l Allon , 11 , 198.
5s8 MERAUGIS- MOXXOUTH.
Meraugis le Portlesgucz , I , 823, 300 ;
lI, 2, 96.
Mlri (Huon de) , zie Huon de Méri.
Merljn , I , 217, 2234 11 , 17, 32, 65,
72,
Merljn
Merljn
Merovingische sagen , I , 71, 413.
111, 369, 409.
(Historie van), 11, 156, 157.
(Vervolg op den) , 11 , 90 vlg.
Minden (Gerhard V0n) , zie Gerhard
Yon Minden.
Minneliederen , 11 , 299.
Minneliederen (Lyrische) , 11 , 303 vlg.
Minneliederen van Jan I van Brabant ,
II, 266.
Minnenloep (Der), 1I, 254 vlg-j 260.
Miracle de Theophile , 11 , 349.
Metamorphoses (De) , 11 , 255. Mirakel-spelen , 11 , 336 vlg-, 347.
Metamorphosen , 1, 319 ; 11 , 60, 71. Miserere, l , 462.
l Molhem (Gielis Yan) Metellus von Tegernsee , zie Gielis Yan , l , 162. j
Meteren (Van), Historie, 11 j 438, Molhem.
468, 483. Moll (W .) , I , 25.
Metbodius , I1, 181. Moll (5V.), Johannes Brugman , I1,
Metrum , I , 2. 297, 308 vlg., 311, 319, 321, 391,
Meung (Jean de) , zie Jean de Meung. 392, 393, 400.
Mejer (G. J.) , Leven van Jezus en Moll (W.) , Zuster Bertke, 11 j 322.
Nalezingen , I , 202 ; 11 , 121, 391. Moltzer (IT. E.) , 1. 160.
Afejer (G'.) , I , 363. Moltzer (H. E.) , Floris ende Blance-
Mejer (P.) , 1, 399. floer , 1, 356, 358, 359.
Mejer (P.), Alexandre le grand, I1, 57. Moltzer (1T. E.), De invloed der Re-
Mejer (P.) , Histoire de la légende naissance op onze Letterkunde ,
d'Alexandre , 1, 85, 128. 11 , 422.
Meyerus , I , 187. Moltzer (H. E.) , Middelnederl. dram.
Afichel (F.) , Le chanson de Rolant , poëzie , I1, 328, 329, 333, 334, 35%
1, 63. 351, 360, 366, 367, 371, 372, 373.
Michel (F.) ) Le Roman de Frégus , 376, 380.
I , 324. Moltzer (H. E.) , Geschiedenis van hei
Michel (F.) , Roman de la Rose , 11 , wereldljk tooneel: l1, 347, 383.
213. M oltzer (.H. E.) , Studiën van Nederl.
Michel (F.) , Le Roman du Saint- letterkunde, 1I, 422..
Graal , 1, 209, 218. Mone (J. F. J.), I , 168.
Michelant j I , 399. Mone , Malegjs , 1, 427.
Michelant et Guessard , Floovant , I , Mone (F. J.) , Reinardus Yulpes , 1,
412. 68, 367.
Michelant (H) , Renous de Alontauban , Mone (F. J.) , Ubersicht d. niederl.
1, 41:, 419, 425. Litteratur ëlterer Zeit , I , 418 ; 11 ,
Middelnederl. gedichten aangehaald , 267, 270, 272, 327, 334.
I , 306. tAloniage (Le) , 1, 190.
Mieris (Frans Yan) , zie Frans Van Alonick (Yanden) , I1, 243.
AI ieris. Monmouth (Godfried Yan) , zie God-
Mieris , Charterboek j II, 28, 389. fried Yan M onmouth.
MONTALBAEX--ONS.
MontalLaen (Reinout Van), zie Rei- Mysteriespel (Ontwikkeling van het) y
nout Yan Montalbaen. 11 , 341 vlg.
Montauban (Renaus de) , zie Renaus Afystisch-ascetische letterk. (Waarde
de Afontauban. der) , I , 463.
M ontbéliard , I , 245.
Montreuil (Gerbert de) , zie Gerbert N.
de Montreuil.
Moons van der Straelen (P. H.), 11 , Naturen Bloeme, I , 382 ; 11 , 39j 208,.
496, 498. Naturis rerum (De) , 11 , 127.
Morf (H.) . 1, 97. Natuurkunde van Broeder Gheraert ,
Moriaen (Roman van) , I , 37, 314, 11 , 192.
316 , 335; 1I, 9;, 100, 104, 226. Naumann , l1, 417.
Mors Pilati, 11 , 83. Nederlandsche tongvallen , I , 11.
Mort du roi Gormont (La) j I , 77. Neder- en lloogduitsch , 1, 9.
Morus (Thomas) , zie Thomas Morus. Neghen besten (Yan) , 11 , 1s0, 247.
Morville (H, ugo van) , zie Hugo van Nevelingen-lied (Het) , I , 31, 151.
Morville. Ne&-elingen-lied (vertalingen van het),
Mouskès (Phil. de) , zie Philippe de 1, 151, 165.
Mouskès. Nicolaas Yan Cats , 11 , 39.
Mouwen (Ridder metter) , I , 402. Nikolaas Y j 11 , 420.
Mule sans frein (La), I , 339. Nieuwe Doctrinael (De), 11 , 183.
MiillenhoF (K.), I , 25, 61. Nigellus (Ermoldus) , zie Ermoldus
AlûllenhoF (lf .) , Kudrun , I , 85. Nigellus.
MûllenhoF (K.) und Haupt , Zeitschrift Nivardus (Magister), I , 368.
f. deutsches Alterthum , I , 21, 45, Noord- en Zuid-Nederland , I j 3.
47, 49, 128, 135, 140, 188, 319, Noot (J'an Van der), II, 548.
363, 364, 310, 4s0. Normqnd (J.) , Aiol , I , 414.
Mûllenhof (K.), Zur Geschichte d. Notker Labeo , I , 56.
Nibelungen N0t : I , 160. ) Noureddin , I , 320.
Muller (J. W.) , De oude en jongere 1 àNoydekjn , 11 , 5.
bewerking van den Reinaert , 1, 378, j
388, 390 ; 11 , 252. 'i 0. i Muller Hzn. (S.) j Borchgravinne van
Yergi , 11 , 198. Oberg (Eilhard von) , zie Eilhard von
Mûller (AI.) , I , 23. Oberg.
Mitller (R.) , I , 49. Oberon , I , 409.
Munlium , I j 112. Ockegem (Jan) j zie Jan Ockegem.
Muspilli , 1, 56. Oehlenschlëger , 1, 379.
Mussafa , I , 399. Ogier , 1, 117, 353, 423.
Alystieke Britsche romans , I , 205. Ogier le Danois , l 415.
Mysteriespel (lIet) , 11 j 336 vlg. j Oranje (Willem van) , I , 3539 11 j 223.
359 vlg. Ons Heren verrisenisse , 11 , 346, 353.
5s9
ONS--PERCHEVAL.
Ons Heeren Wonden , (Yan) , 11 , 140. Paris (G.) , Les romans en vers du
Ontwikkeling der Yrjheid , 11 , 8.
Ontwikkeling in Vlaanderen en Limburg,
I , 12.
Ontwikkeling van het Nederlandsch ,
cycle de la table ronde , I , 100,
107, 128, 205, 200, 300, 301, 312,
321, 323, 340, 342, 345, 346, 349,
397, 399, 402, 404.
I , 6 vlg. Paris (P.) , I , 298.
Paris (P.) , Les Otfried, I , 58. aventures de maltre
Otterloo (A. A.. van) , Johannes Ruys- Renart , I , 370.
broeck , 11 , 394, 395, 399 vlg. Paris (P.) , Les romans de la Table
Oudemans (A. C)., Bediedenisse van Ronde , I , 224, 247, 249.
der Alissen , 11 , 192. Paris (P.) , Li romans de Garin le
Oudemans (A. C.), Der Ystorien Lohlrain , I , 197.
Bloeme , 11 , 192. Paris , (P.) , Nouvelle ltude sur le
roman de Renart , I , 363.
11 , 245.
Oud-Nederlan dsch ,I , 6. 1
1 van) Oud-Nederlandsche psalmen, I , 140. . , I , 354.
Oudt-liedeken , 11 , 298. Parthlnople de Blois , I , 145.
Overlevering (Arische) , I , 23. Parzival (W olfram von Eschenbach's),
Overlevering (Vervorming der), I , 26. I , 37, 129.
Ovidius' Aletamorphosen , I , 319 ; 11 , Passau (Piligrin Yan) , zie Piligrin
60, 71. Yan Passau.
Owen , I , 293. Passionael ('t), 11 , 403.
Oxford (W alter van) : zie W alter van ' PatriciusYagevuurtsint), 1,460; 11,403.
Oxford. Paul und Braune, Beitrëge zur Gesch.
d. deutsch. Sprache u. Litteratur j
1, 43, 61, 166.
P@ Paul AYarnefried , I , 22, 5;.
Pauw (N. de), 1, 384, 427.
Paaschspelen , 11 , 360 vlg. j Pauw (N. de), Bjdrage tot de Ge- aeschspel, (Het Maastrichtsche) , schiedenis der Mnl. Letterk. in
11 , 360. Vlaanderen , 11 , 408.
Paep , die syn baeck ghestolen wert Pauw , Etude sur le poème . . . . du
(Vanden) , lI, 243. Renard, 1, 377 , 385.
Pakscher (A.), 1, 87, 177. Penninc , I , 349.
Palamedes , I , 248. Penon (G.) , I , 383, 412, 414.
Pantschatantra , I , 366. Penon (G.) , Bjdr. tot de Geschied.
Paon (Les voeux du) , 11 , 58. der Nederl. letterk. , l1, 200, 490.
Paris (G.), 1, 33, 145, 245, 288, 293, Percheval, 1, 207, 244, 254, 306, 307,
295, 302, 318, 413 ; II, 53. 310, 339.
Paris , (G.) , Histoire poltique de Percheval (Middelnederl.) j I , 315 ; 11 j
Charlemagne, 1, 63, 185, 188, 425. 97, 101.
Parthenopeus, 1, 306, 351; II, 222, 407.
Parthenopeus en Melior (Fragmenten
Ouden ende vanden jongben (Vanden)
510
PERK--REFEREINFEESTEN. 5;1
Praet (Jan) , zie Jan Praet.
Preeken (A liddelnederl.) , 11 , 402.
Prieel van Troyen , 11 , 65.
Peter Yan Pisa , I , 57. Prise d'Orange (La) , 1, 89, 189.
Peterborough (Benedictus van) , zie Processiespelen j 11 , 371.
Benedictus van Peterborough. Proza en Poëzie , I , 1, 2.
Petrarca, lI, 419. Proza, I , 2.
Petrus Comestor, 11 , 129. Proza in de middeleeuwen (Het) , 1lj
Pfeiler , I , 162. 389 vlg.
Phaedrus , 1, 365; lI, 6. Proza-romans (Britsche), 1, 207.
Philip Utenbroeke , 11 , 108. j Proza-Yoltsboeken , l , 429.
Philippe de Alouskès: I , 7;, 413) 424. ' Prudens Yan Duyse, I , 379.
Philippus à Leydis : 11 , 405. Psallere , I , 25.
Pierre de Saint-cloud , 1, 323, 371, 384. j Pseudo-callisthenes , 11 , 57, 62.
Pierre du Yernon , 11 9 128. ' Pyramus en Tllisbe, 11 , 298, 490.
Pieter Heyns , 11 , 494.
Pieter Van Breda , 11 , 2 l1, 332.
Pieter Vostaert , I , 349. Q.
Pieter Yreugdegaar , 11 , 211. j
Pjper (F.), 11 , 539. : Quintus Curtius 1 , 1I, 59, 62.
Piligrin Van Passau , I , 31, 67- j
Piot , I , 356. )
Pippinck (Br. H.) , zie H. Pippinck. j R*
Piramus , 11 , 200. !
Pisa (Peter van) , zie Peter van Pisa. lj Raemsdonc (Jan Yan), zie Jan Yan
Plaatsnameninhet G'aedroen-lied, 1, 47. Raemsdonc.
Plaid (Le), l , 371. Ragisel (Die Wrake over) , I , 394 ;
Plakkatentegende Rederjkers, lI, 436. 1I, 96 v1g , 102, 104, 105.
Plantjn, Il, 424. Raguidel (La lengeance de) , I , 307.
Platduitsch , I : 10. Raimbert , I , 416.
Plato , 11 , 421. Rajna (Pio) , Origini dell'epopea fran-
Poenitentiarius , I , 68. cese, I , 28 , 33, 74.
Poeta Saxo, 1, 28, 71, 15. Raoul de Cambrai , I , 80.
Poëtenscholen , 11 , 421. Raoul de lloudenc , 1, 145, 323, 399 ;
Poëzie, I , 2. 11 , 2, 96.
Poitiers (Aliénor Yan) , zie Aliénor Raumer (Fr. Yon) , I , 353.
Yan Poitiers. Rederjkers (De) , 1I, 415, 426 vlg.
Potter (Dirk) , zie Dirk Potter. Rederjkersfeest te Ylaardingen , II,
Potvin (Ch.) , Le roman du Renard , 473, 486.
I , 363. Rederjkers op de hervorming (In-
Potvin (Ch.) , Percheval le Gallois , vloed der) , l1, 436, 4ç4 vlg.
1, 311. Refereinfeesten , 11 j 488.
Perk (M. A.) j I , s6.
Pertz , I , 25.
Peter (A.) , 293.
REGIMENT- RUDOLF.
Robert de Houdenc, 11 , 96.
Robrecht Yan Borroen j zie Roberk
Reilenberg 1, 409. de Borron.
Reiflbnberg, Mouskès , I , 77. Rochat (Alfred) , I , 311.
Reinaert, 1, 22, 175, 430 ; lI, 241, 407. Rode (Jan Van), zie Jan Yan Rode.
Reinaert de Yos , I , 131. Rödiger (M.) , I , 160.
Reinaert (Oudere en jongere bewer- Roelants-lied , I , 144, 169.
king van den) , I , 378, 388. Rogge (H. C.) , zie Archief v. Nederl.
Reinaert (Omwerking van den) , 'II , Kerkgeschiedenis.
248 vlg. Rogier van der W eiden , 11 , 417.
Reinaert (Uitgaven van den) , I , 361. Roland (Chanson de) 1, 87, 98, 128,
Reinaert in Nieuw-Nederlandscbe ver- j 169.
I Romania, I , 339 zen (De) , 1, 379. 145, 1:7, 200, 206,
Reinaert gevolgd naar het Fransch , 245, 285, 288, 289, 293, 294, 295,
I , 373. 299, 300, 303, 304, 318, 319, 340,
Reinardus Vulpes, I , 68, 367. 346, 353, 413, 432.
Reinaut vanden W itten Dorne t 1, 419, Romans en sprokenj 11 , 197.
Reinhart Fuchs , I , 361. Romans (biographische) , I j 206.
Reissenberger (K.) , 1, 370. Romans (Byzantjnsche) , I , 351.
Remedia amorls , I , 319. Romans (episodische) , I , 206.
Renaissance , 11 , 415, 418 vlg. Romantiek in handen der klerken
Renart (Roman du) , I , 320 , 370. (De), 11 , 44.
Renart (Etude sur le roman de) , 1, Romantiek (Tjdeljke bloei der) , 1,
320, 363, 371 ; 11 , 58. 124.
Renaus de Montauban, I , 91. Romulus , I , 365; 11 , 6.
Renaus de Montauban (Chanson de) , Roncevaller slag (De), 1, 430.
I , 185. Ronde Tafel (De), 1, 206.
Renout van Montalbaen , I , 418. Rooses (Max), 1, 151.
Restor du Paon (Le) , I , 186. Rooses (M.), Reuzen- en anti-geuzen-
Rhythmische vorm der sagej I , 28. liederen , 11 , 534.
Richthoven (K. von) , 11 , 149. Rose (Die) , 11 , 188, 213 vlg-, 255,
Ridderpoëzie in Frankrjk , 1, 102. 260.
Ridderpoëzie niet nationaal (De) , I , Rothe (A.) , Les romans du Renardj
124. I , 370.
Ridder metter mouwen , 11 , 97 , 104. Rother , 1, 74.
Ridder met den zwaan , 1, 33. Rou (Roman de) , I j 107.
Ridderwezen , I , 111. Roulans (Jan) , zie Jan Roulans.
Rinclus (Li) de Moliens j I j 462. Rovere (Anthonis de). Zie Anthonis
Rinclus , 11 , 219. de Rovere.
Robin et Marion , 11 , 349- Rubbenj 11 , 379.
Robert de Borron , I , 243, 244, 248, Rudolf Agricola, lI, 420.
311 ; lI, 73, 84, 85. Rudolf Von Ems , I , 129.
Regimeni van goeden heren (Van 't)
II, 246.
572
RUELENS - SERRURE.
Ruelens (K.), Le poète J. B. Hou- Salmasius , 11 , 420.
waert , I1, 543. Salomon , I , 136.
Ruelens (K.), Refereinen en andere Sandys , 11 , 359.
gedichten , II, 494, 495. San-Marte , 1, 273, 293.
Ruodlieb j I , 67. San-Alarte , Die Sage vom Gral , I 1
Ruolandslied , .1, 128. 245.
Rutebeufj 1I, 141, 349. San-Alarte , Zur Gral- und Arthur-
Ruysbroeck (Jan Yanlj zie Jan Yan sage , I , 106.
Ruysbroeck. Saxen (Ludolph van) , zie Ludolph
Rjm, 1, 96 , 100. van Saxen.
Rjmbjbel, I , 130, 383; 11 j 21, 40, Scaecspel, 11 , 404.
129 vlg. Scheepje (Het) , 11 , 242.
Rjmkroniek van Melis Stoke, 11 , Schefel, I , 253.
149. ScheFer (J. G. de Hoop) , I , 148.
Rjmkroniek van Jan Yan Heelu , Scherer , Geschichte d. deutschen Lit-
II, 149. teratur, lj 29, 31, 49, 59, 67, 137,
138, 160, 363.
Scherer (W .), Jacob 8 Grimm , I , 363.
* School van Chrestien de Troies , I , 323.
Schönbach , I , 370.
Sacerdos et Lupus, I , 68. Schuttersfeesten, lI, 439.
Saint-cloud (Pierre) , zie Pierre de Schotel (G. D. J.) , Geschiedenis der
Saint-cloud. Rederjkers , 11 , 345, 429, 431, 467 j
Saint-Gille (E1ie de) , zie Elie de 474, 419.
Saint-Gille. Schröder (C.) , I , 436.
Saxo Grammaticus, 1, 44, 47. Schrëder (E.) , 1, 128.
Sage (Aard der) , 1, 24. Scof , I , 25.
Sagen der Goten , 1, 22. Scotus t 11 , 422.
Sagen in het Goedroen-lied (Holland- Seelmann (W.) , Fragment van den
sche), I j 49. Parthonopeus , 1, 354-
Sagen in den Zwaanridder (Oude) , Seelmann (W .) , Fragmenten van Va-
I , 36. lentjn en Nameloos , 1, 428.
Sagen in Duitschland (Merovingische) , Seelmann (W .) , Gerhard von Minden ,
1, 74. ll, 6.
Sagen (Plaatseljke) , I j 80. Segheljn van Jerusalem j 11 , 236 vlg.
Sagenkring van Karel den Grooten , Segller Diengodgaf , 11 , 65j 67.
1, 78. Seiler , I , 67.
Sainte More (Benoit de) , zie Benoit Sermoen van Sente Reinuut , II, 463.
de Sainte More. Serrure (C. A.) , l , 131, 4149 II,
Saksenkrjg, I , 196. 43j 219, 283.
Saksenspiegel, 11 j 12. Serrure (C. A.) , Geschiedenis der
Saksischj I , 11. letterk. in Ylaanderen j I , 375.
5;3
SERRURE--SPEL.
Serrure (C. A.) , Letterk. Geschiedenis Snellaert (F. A.) t Schets eener geschiev.
Ylaanderen, 1, 142, 143, 354, 378, denis d. Nederl. letterkunde , 11 ,
3839 II, 20, 349, 376, 383, 389, 409. 271.
Serrure (C. A.) , J. Yan Afaerlant en Snellaert (F. A.), Yerhandeling over
zjne werken , I1, 43. de Nederl. letterkunde , 1I, 271.
Serrure (C. P.) , l , 350, 427, 443. j Snelriem , 11, 211.
! Soest (Johan Yan) Serrure (C. P.) , Die dietsche Catoen , , zie Johan Yan
11 , 3. Soest.
Serrure (C. P ) , Miserere, I , 462. Sompniarys, II, 38.
Serrure (C. P.) , Nevelingenlied , I ) Sotternien , 11 , 355.
151, 165. Sotternien (Yertooners der) , II, 355
Serrure (C. P.) , Segheljn van Jeru- vlg.
salem , 11 , 236. ' Sotternie van Lippjn , 11 , 379.
Serrure (C. P.) , Spiegel der Jongers , Souters , II, 393.
11 , 494. Southey (R.) , 1, 290.
Serrure (C. P.) , W iselau , I , 167. Souvereine Kamer , II, 435-
Serrure (C. P.) en Ph. Blommaert , Speculum majus , 11 j 13t.
uitgave van den Grimbergschen oor- Speculum mundi, II, 131.
log, 11 , 147. Speghel der W ysheit of Leeringhe
Servaes (Sint), I , 13, 14, 131, 135, der Zalichede j 11 , 161.
140, 144, 146, 436. Spelen der Rederjkers (Heroïsche) ,
Sibille (Koningin) , I , 391, 408. 11 , 475.
Sidrac en Bottus , I j 353. Spelen en Sotternieën (Abele) , 11 , 373.
Siegenbeek (AI.) , 1I, 121. Spelen van Zinne, 11 , 456 vlg.
Siegfried , I , 23, 24, 33. Spel van Arnoute , 11 , 354.
Siegfried van Moringen , I , 49. l Spel van Arthur , 11 , 348.
Slag van W oeronc (De) , 11 , 148. Spel van de drie Coningen, II, 339, 346.
Smeken , 11 , 371. Spel van Florysse ende Blanche:oere ,
Snellaert (F. A.) , 11 , 32, 327 vlg. 11 , 354.
Snellaert (F. A.), Alexanders geesten , ! Spel van Griseldis, 11 , 348.
, 1I 56. jl Spel vanden Heiligen Sacramente van-
Snellaert (F. A.), Dit es van Saladine ,I der Nyeuwewaart (Het), II, 371 vlg.
II, 213. Spel van Herodes (Het) , 11 , 346.
Snellaert (F. A.), Dit syn die X pla- Spel van het huweljk , 11 , 349.
ghen , 11 , 192. Spel van Onze Lieve Yrouwe, II,
Snellaert (F. A.), Jans Teestye , II, 352, 357.
168 vlg. Spel van 0. L. Yrouwe boodschap
Snellaert (F. A.) , Mellibeus , II, 178, (Het), 11 , 366 vlg.
179. Spel van Palmerjn , II, 348.
Snellaert (F. A.) , Nederl. gedichten uit Spel van St. Quintjn , II, 348.
de XIY eeuw, II, 87, 160, 168, 169, Spel van den Sacramente j 11 , 371.
170, 171, 174, 178, 181, 192, 213. Spel van St. Gommer j 11 j 348, 357.
5:4
SPEL--TOOXEEL. 5;5
Spel van St. Rombout , 11 , 352. Tabarie (Hugo Yan) ) zie Hugo Yan
Spel Yanden AYinter en vanden Somer , Tabarie.
11 , 373, 3;8. Tacitus , l , 21, 25.
Spel vanden wjghe van Ronchevale : Taliësin j 1, 253, 254.
11 j 354. Tannhëuser , 11, 288.
Spiegel (H. Lz.) , 11 , 149. Tarbl (Prosper) , 1, 260.
Spieghel Historiael , l , 307, 310, 346, Tatian , 1, 56.
424 ; 11 , 39 41, 100, 108, 130, 154, Tauler (Johannes) , zie Johannes
226. Tauler.
Spieghel der Minne (De) , ll, 213. Tegernsee (Fromund Yan) , zie Fro-
Spieghel der Sonden , I1, 183 vlg. mund Yan Tegernsee.
Sprekers, lI, 207 vlg., 332. Tegernsee (Metellus Yan) , zie AIe-
Spreuken en fabelen , 11 , 1. tellus Yan Tegernsee.
Sproken , 11 ? 198. Tennyson , 1, 108.
Stafrjm, I , 29. Tergouw (J.) , 1, 419.
Stallaert (1f. F.) , J. B. Houwaert j j Theganus , 1, 28, ;9.
lI, 543. lTheophilus , l , 454.
Stecher , Histoire de la littlrature Thomas Yan Aquino , 1l, 422.
Néerlandaise en Belgique , I , 116, Thomas van Cantimpré , I , 457 , II,
124, 380, 432. 39, 127, 403.
Steenwinkel , 11 , 130. Thomas Alorus , 11 , 420 .
Steinhöwel , I , 366. Thjm (J. A. Alberdingk) , Fragment
Stengel, I , 197. van Floris en Blanceooer , I , 359.
Stoke (AIe1is) , zie Alelis Stoke. Thjm (J. A. Alberdingk) , Karolingi-
Strophische gedichten van Maerlant , sche verhalen , 1: 177, 190, 359, 419.
II, 139. Thjm (J. A. Alberdingk) , Littérature
Studie van het Duitsch j 1, 57. néerlandaise , 11 , 271.
Studiën en bjdragen op 't gebied der Thjm (J. A. en L. J. Alberdingk) ,
historische theologie, 11 , 393. Oude en nieuwe kerstliederen , 11 ,
Suchier (H.) , 1, 248, 353, 433. 308.
Sundmacher j I , 359. Tideman (J.) , Leven van Sint Fran-
Symons (B.) j I , 23, 128, 364. j ciscus j I : 452.
Symons (B.) , Kutrun , I j 43, 44, 45, Tideman (J.) , Boec vanden Houte ,
46, 47, 48j 49. 1, 443.
Titurel, I , 253.
T Tnugdali (Visiolj I j 460.
* Tondalus Yisioen, I , 383.
Tondalus , I , 460.
Taalk. Bjdragen, 11 j 200. Tonis Harmansz. van Warvershoef ,
Taal- en Letterbode j I , 186, 359, 11 , 322.
417, 427 ; lI, 38, 58, 173, 384. Tooneel (Het) , 11 , 359, 383.
Taalgids , I , 330. Tooneel (Inrichting van het), 11 , 382.
TOONEEL- VERSBOUW.
(Het) , V.
Toorenenbergen (J. J. Yan), 11 , 540, Yaderboeck (Het) , 1I, 403.
541. Yaderlandsch Museum , 19 151, 165,
Torec (Roman van), 1, 4039 I1, 46, 167, 414, 443, 462 ; 11 , 126, 193,
88, 9;, 104, 105, 223, 225. 205, 216, 219, 236, 283, 284, 356,
Tort (Lambert li), zie Lambert li 367, 427, 448, 450, 452, 475, 480.
Tort. Yagevuur van St. Patricius , I : 294.
Tours (Gregorius Yan) , zie Gregorius Valentjn en Ourson, I , 429.
Yan Tours. Yalentjn en Nameloos , I , 428.
Tristan , 1, 128, 129, 306, 307, 319, Yalerius (J.) , I1, 57, 63, 181.
391. j Yalois (De Kardinaal van) , 11 , 250.
l Yander Avontuer Triumfontium (Albericus) , zie Albe- , 11 , 331.
ricus Triumfontium. Vander Feesten , I j 353.
Troie (Roman de) , 11 , 66. Vanderkindere (Léon) , I 9 10.
Troies (Chrestien de) , zie Chrestien Yan der Afeire (Gerard) , zie Gerard
de Troies. Yan der Meire.
Trouvères , l , 84. Yander Sielen ende vanden Lichame ,
'Troyen (Historie van), 1, 407 ; 1I, I , 461.
156, 223. Yan der Straeten (E.), 1I, 417.
Truwante (Die) , II, 379. Yan der W eiden (Rogier), zie Rogier
Tûrlin (Heinrich von dem) , zie Hein- Yan der W eiden.
rich von dem Tiirlin. Yastenavondspelen , 11 , 355.
Turoldus , I , 169. Yeldeke (Hendrik van) , zie Hendrik
Tween ghesellen (Yan) , II, 200. van Yeldeke.
Tjdschrift voor Nederl. taal- en let- Velthem (Lodewjk Van) , zie Lodeterkunde
, I , 202, 209, 243, 249, wjk.
250, 251, 255, 383, 414, 428, 433; Verdam (J.) , 1, 409, 427 ; 1I, 191,
II, 290. 200, 219.
'Tjdsbepaling van de Borron's Graal- Yerdam (J.) , Oude en nieuwe fragroman
j I : 245. menten van den Aiol, 1, 14.
Verdam (J.) Episodes uit Maerlants
historie van Troyen, 1, 146.
Verdam (J) , Malagjs , I , 427.
Uhland (L.) , I : 1ç8. Yerdam (J.) : Segheljn van Jerusalem ,
Ulfla, 1, 56. 11 , 236, 238.
Ulrici , 11 , 327. Yerdam (J.), Theophilus , I , 454, 455.
Ulrich von Zatzikhofen, I , 287, 288. Yermeulen (P. J.) : Yanden levene ons
Ulrich von Zetzikon? 1, 287. Heren , I ? 439, 446.
Urbanus VI, 1I, 251. Yernon (Pierre du) , zie Pierre da
Utenbroeke (Filips) , zie Filips Uten- Yernon.
broeke. Yersbouw (Middelnederl-) j I j 147.
Tooneel bj de Rederjkers
11 , 478.
576
VERSMAAT- VOORNE. 5;7
Vincent Van Beauvais, 1I, 41, 131, 139.
Versnaeyen (K.) , 11 , 20. Violette (Romltn de 1a) , I ? 94.
Versus de Gallo , I ? 68. Visier (Jan) , zie Jan Visier.
Yertaalde gedichten besproken ? (Moe- Visio Tnugdali , I , 294.
ten) , 1, 120. Visscher (L. G'.) , Ferguut , 1, 324.
Vertaalde gedichten nationaal , 1, 121. Vita Gildae , 1, 293.
Yertaalziekte, 1', 119. Yita Merlini , 1, 249.
Vertooningen (Stomme) , 11 , 344. Yita Sancti Willelmi , I , 83.
Yertooning der geesteljke drama's , Vitalis (ordericus) , 1, 86? 89.
11 , 351. Yitry (J. De) , 1, 380.
Verval der ridderpoëzie , l , 391. ( Vlaamsche charters , I , 142.
l Vlaamsche Verwjs (E.) , 1, 17, 186, 433, 462 ; j wereldhandel , l ,141.
11 , 173. ?lYlaanderen (lnvloed van) , l , 15.
Yerwjs (E.) , Cassamus , 11 : 58. Ylaenderen (Margaretha Van) , zie
Yerwjs (E.), Die Rose : 11 , 214, 216, Margaretha Van Ylaenderen.
217, 219. Vlaenderen (Jan Van) , zie Jan Yan
Yerwjs (E.) , Dit syn X goede boer- Ylaenderen.
den , l1, 203, 205, 219. Ylaardingen (Jan Van) , zie Jan Van
Verwjs (E.) , Fragment van den Ylaardingen.
Parthonopeus, I , 354. Yloten (J. van) , Nederl. Geschied-
Yerwjs (E.), Ferguut , I , 324, 325, zangen , 11 , 294, 534.
327. Vloten (J. van) , Merljn , I , 217 ; l1,
Yerwjs (E.) , Martjn , 11 , 122, 139. 91 vlg.
Yerwjs (E.) , Maerlant's Strophische Yloten (J. van) , Verzameling van
gedichten , 11 : 139, 140. Nederl. Prozastukken , l1, 391: 396,
Verwjs (E.) : Naturen Bloeme , 11 , 397, 398, 399, 400, 401, 402, 403,
33, 39, 126. 404, 405.
Yerwjs (E.) , Spel vanden Heiligen Yoigt (E.) , Ecbasis captivi , I , 66, 363.
Sacramente vander Nyeuwervaert , Yoigt (E.) , Ysengrimus : l , 68, 367,
11 , 371. 368.
Yerwjs (E.) , Van tween kinderen , Yolks- en Kunstlied , 11 , 262.
l1, 200. Yolkslied (Het geesteljke) , l1, 308.
Verwjs (E.) , Yan vrouwen ende van Volkslied (Karakter van het) : 11 , 306.
minne , 11 , 199, 200, 202. Volkslied (Oudheid van het) , I1, 263.
Yerwjs , zie Bisschop. Volkslied (Het wereldljke) , 11 , 284.
Verwjs (E.) en M. de Vries , Spieghel Yolkspoëzie , l , 25.
historiael , 1, 309 ; 11 , 40, 70, 76, Volkspoëzie (Oudduitsche) , 1, 21.
109, 110, 130, 132, 133, 135, 138, Yolkspoëzie in Latjnschen vorm, 1, 63.
157. ' Volksverhuizing , I , 26.
Yier Heren W enschen , I , 166. Voûrdracht der gedichten , l , 94.
Viétor (W .) , I , 197. Yoorne (Albrecht Van) , zie Albrecht
Villemarque (Th. de la) j I , 252, 296. Van Voorne.
JoxcikBl-ou'r, Ned. Letterk. klfïddeleeukcen. 11, 4e druk. 37
Versmaat , 1, 110.
578 VOORTPLANTIXG- WILLELMUS.
de overlevering , schen Litteratur , l , 17, 32? 66,
I , 71? 83. 127, 128, 136, 137, 370; 11, 263, 264.
Yorm der middeln. poëzie, I , 147. W ackernagel (W .) , Handbuch d. deut-
Vorming van het volksepos , I , 29. schen Litt-, 1, 29.
Voragine (Jacobus de) , zie Jacobus W ackernagel (W.) , 1, 289, 363.
de Yoragine. W ael (J0b Van de) , zie Job Yan de
Yortigern , I , 106. W ael.
Vos (Jan) , II, 345, 479. Wagenaar (J.), Yaderlandsche historie ,
Vostaert (Pieter) , zie Pieter Vostaert. 11 , 151 , 250.
Yragen des tjds bj de Rederjkers , Waghen (Yanden) , 11 , 243.
11 , 466 , 473. W agner (A) , 1, 460.
Yreugdegaer (Pieter) , Pieter j W aitz , 1, 11.
Yreugdegaer. i W alewein (Roman van) ! , I , 330, 343:
Yries (Af. de) , 1, 202. ( 353, 430 ; 11 , 97, 226, 407.
Yries (AI. de) , Borchgrave van Couchi : W alewein en Keye ? I , 402.
1, 383. l W alter van Oxford, 1, 107.
l Waltharius
Yries (AI. de) , Cracht der manen , , 1, 65, 93.
11 , 192. W alther-sage , 1, 45.
Yries (AI. de) , uitgave v. e. fragment W apene-Alartjn , 11 , 121 vlg.
v. d. Lancelot , I , 255, 260. Ward (Henry) , 1. 248.
Vries (M. de) , Johannes de Hese, W arnatsch , 1, 290.
11 , 405. W arnefried (Pau1), zie Paul W arnefried.
Vries (AI. de) , Leken Spiegel , 11 , W arnkönig-Gheldolf , Histoire de la
143, 170, 171. Flandre , 1, 141 ; 11 , 26.
Yries (M. de) , zie Yerwijs. Weert (Jau De), zie Jan de W eert.
Yries (AI. de) , Taalzuivering , l , 360. Weiden (Rogier Yander) , zie Rogier
Yrouden (Vanden V) , 11 , 140. Vander W eiden.
Vrouwen Heimelicheit (Der) , II, 193. W einhold , 1, 66 ; l1, 359.
Vrouwen ende van minne (Van) , 1I, W enceslas (Hertog) , 1I, 265.
199, 200, 202. W erken der Yereeniging ter bevor-
Vrouwengeschal? 11, 211. dering van Mnl. Letterkunde , I ,
Yrouwenrollen door mannen vervuld ? 168, 202, 350, 443, 452 ; II, 254.
11 , 479. W erner, 1, 69.
Yrouwentroost (Jan) , zie Jan Vrou- W essel Gansvoort , 11 , 420.
wentroost. . W etenschap geëerd (De) : 11, 14.
W evel (Gilles de) , zie Gilles de W evel.
W -. W igalois , 1, 128.
W ilde Yos (De) , I1, 211.
W ace , 1 , 107, 206, 248, 309. W ilhelmus Clericus , I : 377.
W achtendoncksche psalmen, 1, 13. W illehalm , I , 194.
W achterliederen , 11 , 300. W illehalm von Oranze , 1( : 129.
W ackernagel , Geschichte der deut- W illelmus Flamingus, 1) 377.
Yoortplanting van
WILLELAIUS- YSEXGRIMUS. 570
Winkel (J. Te) , Esopet ! 11 , 5, s.
W illem die Ardenoes , I , 416. W inkel (J. Te) , Gesch. d. Nederl.
W illem van Aëighem , l , 457 ; 11, 283. letterk., l1, 32, 33, 112, 2 18, 282.
Willem Van Haecht : 11 : 494 , 539. W inkel (J. Te) ? Maerlants Werken
W illem Utenhove , 1, 382 ; 11 , 127. beschouwd , I1, 13, 17, 18? 32, 41,
W illem (dichter van den Reinaert) , 48, 143, 144, 157.
I , 3:4. W inkel (J. Te) , Roman van Moriaen,
W illem van Hildegaersberch , 11, 206, 1, 31 , 50, 311, 316, 335, 338, 339,
211, 241 vlg. , 330 vlg. 340, 342, 343.
Willem van Oranje , I ? 143, 188. Winkel (J. Te) , Roman van Torcc ,
Willems (J. F.) , De eerste bljdscbap 1, 402 , 40; ; l1, 32, 46.
van Alaria , 11 , 366. ! sYinkler (Johan) , 1, 17.
Willems (J. F.) , Fragment van de $ Wirent von Grafenberg , 1, 128.
Lorreinen , 1, 202 , 203. Wisselau (De Bere) , I , 143, 167.
Willems (J. F.) , Hildegaersberch , Wolf (F.) , Vber zwei niederl. Yolksl1,
209. bùcher , 1, 408, 410.
Willems (J. F.) , Hugo van Tabarie Wolf (F.) , Pber die Laïs : 299.
1I, 213. W olfdietrich , 1, 74.
W illems (J. F.) , Ogier van Ardennen , W olfram von Eschenbach , I , 129.
I , 416. W outer Map , I , 208, 296, 300, 461.
W illems (J. F.) , Oud-vlaemsche lie- W raken (Boec van der) , 11 , 118 , vlg.
deren , I , 29 ; l1, 266, 306, 334. 187.
W illems (J. F.) , Reinaert de Yos , W rake van Jherusalem : lI, 129.
I , 361, 373, 383. W rake (Yan Ons Heren) , 11 , 84 vgl.
W illems (J. F.) , Rjmkroniek van J. W tenhove (Jan) , 11 , 539.
Yan Heelu , 11 : 146. 'Wjbrands (Aem.W .), De vertoonplaats
W illems (J. F.) , Van den Derden onzer oude spelen , 11 , 383, 384.
Edewaert , 11 , 160. Wjbrands (Aem. W )., Opmerkingen
W illems (J. F.), Yan tween kinderen, over hei geesteljk drama hier te
11, 200. lande , 11 , 329, 330, 331, 333, 340,
Willems (J. F.), Willem van Oranje, 341, 342, 343, 344, 345, 346, 348,
1, 190. 349, 351, 352, 354, 357, 358, 369,
Willems (J. F.) : Bewerking van Rei- 370 , 376, 427, 428, 429, 436.
naert de Vos , 1, 379. M-jbrands (Xem. W .) , Duinkerker
Willems (J. F.) en J. H. Bormans, Kribbetje , 11, 359.
Brabantsche Yeesten , I1, 159. W jn (H. Van) , 11, 40, 1b2, 236.
W illems (Alphons) , 11, 58, 541. W jn (H. Yan) j Hist. eu letterk.
Willems (A.) ) ztude sur le poeme avondstonden , 11, S0.
Van den Yos Reinaerde , I , 377.
W ind (S. De) , 1, 409. Y.
Mrinkel (J. Te) , l , 209, 243, 249,
1 Ysengrimus 414: 428 ; 11 , 87, 380, 384. , l , 68, 367.
W illelmus Physicus, 1, 378.
YSIDORIJS- ZW AARD.
Ysidorus , II, 156, 157.
Ystorien Bloeme , 11 , 192.
Zeven wjzen van Rome (De) , 11, 236.
Zingerle ,
1, 399.
Zingerle , I , 145 ; 11 . 57.
Zinnespel, 11 , 347.
Pber Raoul deHondenc,
%.
Zacher (J.) ? 11, 206.
Zacher, Uitgave van het Maestrichtsche Zinnespelen (Beoordeeling der), 1I, 481.
Paaschspel. Il, 360. Zinnespelen te Antwerpen , 11 , 465,
Zarncke , Zur Nibelungenfrage , 1, 85. 479.
Zinnespelen , 11, 456 vlg.
Zarncke (Fr.) , I1, 3.
Zatzikhofen (Ulrich von) : zie Ulrich Zinnespel
von Zatzikhofen. (Het), 11, 468 vlg.
Zinnespelen te Gent , 11, 465, 466 vlg.
de Boom der Scllrifturen
Zeitschr. f. d. Alterth. und Litterat. , Zotenberg, 1, 432.
I1, 5, 200, 206, 224, 360. Zumbini , 1, 356.
Zeitschrift f. Deutsche Philologie ? 1, Zuylen Yan Nyevelt (W . Yan), 11 , 538.
133, 161, 245, 248, 252, 254, 273- Zwanenjonkvrouwen? 1, 3;.
Zetzikon (Ulrich von) , zie Ulrich Zwaanridder (De) , l 9 33, 43 0.
von Zetzikon. Zwaard des Graals (Het) , l , 254, 273.
580
D R U K F O U T E N.
Dl. 1, b1. 298 , noot 2 , staat : Die Sage vom Graal , lees .. Die Sage vom Gral.
D1. 1, bl. 312 , noot 2 , staat : Die Sage vom Graal , lees : Die Sage vom Gral.
Dl. 1, bl. 372 , regel 12 boven staat: Gautier de Coillsi , lees : Gautier de Coinsy.
Dl. 1, bl. 434 , noot , staat : Acquoy en Aloll , lees .. Acquoy en llogge.
D1. 11 , b1. 345 , regel 22 onder , staat : :,de beroemde schrijver Coornhert''. Dit
is niet juist ; 't was niet Diederick Volkertsz. , maar diens broeder
Frans , die zie D. V. Ooornhert's opdracht van zijne Comedie
?'t4?? Israel (Mrerken 111, 542) wel T?van de konstf', maar
toch geen beroemd schrijver was. Zie dl. 111 , bl. 25 , noot l .
UITGAVEN VAN J. B. WOLTERS TE GRONINGEN.
Asselijns werken, uitgegeven door Dr. A. de Jager. . . . . . f 3,60
J oh, Berghuis, Het opstel voor de volksschool • • . . . - 0,50
A. M. Bogaerts en M. J. Koenen, Practische Taalstudie. I: Woorden
en Uitdrukkingen . . . . . . . . . . . . . 8ste druk - 1,25
A. M. Bogaerts en M. J. Koenen, Practische Taalstudie. II: Taal en
Taalstudie. • • . • . . • • • . • • • . . 5de druk - 1,25
A. M. Bogaerts en M. J. Koenen, Practische Taalstudie. III: Taalgebruik
en Woordverklaring • • • • • • • . .• 6de druk - 1,25
B. van Bruggen, Stijloefeningen. . . . . . . . . - 0,75
H. W. Dijken, Woorden en zinnen. 7 stukjes. . • . . . . it - 0,07 5
Douwes, Renssen en van der Veen, Verstandig schrijven. Oefeningen voor
de hoogste klasse der Volksschool . . . . • . . . . . . - 0,25
Douwes, Renssen en van der Veen, De kleine Wekker. Stijloefeningen
voor de Volksschool. Ie stukje . . • . . 3de druk - 0,20
Douwes, Renssen en van der Veen, De kleine Wekker. Stijloefeningen
voor de Volksschool. 2e stukje . . . . . . • • 3de druk - 0,20
Douwes, Renssen en van der Veen, De kleine Wekker. Stijloefeningen
voor de Volksschool. 3e stukje . . . . . . 3de druk - 0,20
C. F. van Duyl, Eerste trap van het Taalonderwijs, A Eerste stukje:
Taaloefeningen • . . . . • . . . • • . • . 6de druk - 0,25
C. F. van Duyl, Eerste trap van het Taalonderwijs, A. Tweede stukje:
Taaloefeningen • • • • • • 7de druk - 0,25
C. F. van Duyl, Eerste trap van het Taalonderwij s , A Derde stukje:
Taaloefeningen • • . • • • 7de druk - 0,25
C. F. van Duyl, Eerste trap van het Taalonderwijs, A Vier de stukje:
Taaloefeningen . . • . • • • • • 5de druk - 0,25
C. F. van Duyl, Eerste trap van het 'I'aalonderwjjs , A Vijfde stukje:
Taaloefeningen . . . . . . . . . • . . . . . - 0,25
C. F. van Duyl, Oefeningen in 't zuiver schrijven van 't Nederlandsch
5de drulc - 0,50
Eerste trap van het Taalonderwijs, B Eerste stukje:
• • • • • . • . . . • • • . 2de druk - 0,25
Eerste trap van het 'I'aalonderwjjs , D Tweede Stukje:
• • • . • • 2de druk - 0,25
trap van het Taalonderwijs, B Derde stukje:
· • • • • • 2de druk - 0,25
trap van het Taalonderwijs, B Vierde Stukje:
• . . • • • • • • • - 0,25
C. F. van Duyl,
Stijloefenjngen
c. F. van Duyl,
Sty loefeningen
C. F. van Duyl, Eerste
Stijloefeningen
C. F. van Duyl, Eerste
Styloefeningen
UITGAVEN VAN J. B. WOLTERS TE GRONINGE~.
J. L. Ph. Duijser, Nederlandsche- 'I'aaloefeningen voor inrichtingen van
middelbaar onderwijs en Normualscholen . . . . . . . . . f 0,25
J. L. Ph. Duijser, Theoretisch-practische handleiding bij het onderwijs in
de Nederlandsche taal. 1e Oursus . . . . . . . 2de druk - 0,50
J. L. Ph. Duijser, Theoretisch-practische handleiding by het onderwijs in
de Nederlandsche taal, 2e Cursus . . . . . . . 2de druk - 0,50
J. L. Ph. Duijser, Theoretisch-practische handleiding bij het onderwijs in
de Nederlandsche taal, 3e Cursus . . . . . . . 2de druk - 0,50
J. L. Ph. Duijser en G. A. C. van Goor, Letterkundig leesboek. I. Bloemlezing
uit de werken van de voornaamste schrijvers der 17e en 18e eeuw - 1,25
J. L. Ph. Duijser en G. A. C. van Goer , Letterkundig Leesboek, II.
Bloemlezing uit de werken van voorname schrjjvers der 1ge eeuw - 1,25
J. G. Frederiks, Oefeningen in het sehrjjven der Nederlandsche taal - 0,90
J. J. A. Goeverneur, Nieuw Fabelboek, met 24 gekleurde platen, 4 deeltjes
9de druk a - 0,90
De Groot, Leopold en Rijkens, Nederlundsche Letterkunde. De voornaamste
schrijvers der 4 laatste eeuwen, 2 dIn.. . . . . . 6de druk - 3,80
Dr. W. L. van Helten , Kleine Nederlandsche Spraakkunst 5de druk - 1,90
Dr. W. L. van Helten, Nederlandsche Spraakkunst, ten behoeve van
onderwijzers, I, II . . . . . . . . . . . . . . . . - 3,75
Dr. W. L. van Helten, Vondel's taal, Grammatica van het Nederlandsch
der zeventiende eeuw. . . . . . . . . . . . . . . . - 3,75
Dr. W. L. van Helten, Vaderlandsche-Taalstudie in Nederland. - 0,60
Dr. W. L. van Helten, Middelnederlandsche versbouw . - 1,90
Dr. W. L. van Helten, Middelnederlandsche Spraakkunst . - 7,50
Dr. W. J. A. Jonckbloet , Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde,
6 deelen, ingebonden. . . . • . . . . . . . 4de druk a - 2,90
Dr. W. J. A. Jonckbloet, Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche
Letterkunde, uitgegeven door Dr. G. Penon . 3de druk - 2.50
Dr. W. J. A. Jonckbloet , Vanden Vos Reinaerde . . . . . . - 4,90
Dr. W. J. A. Jonckbloet , Etude sur Ie roman de Renart. . . . - 6,90
Dr. W. J. A. Jonckbloet , Het professoraat in de Nederlandsche Taal- en
Letterbode • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - 0,60
Dr. W. J. A. Jonckbloet en Dr. W. L. van Helten, Nieuwe refereinen
van Anna Bijns, I. . . . . . . . . . . . . . . . . - 1,50
M. J. Koenen, Eerste aanschouw. taalonderwijs, Voorlooper v. h. Nieuwe
Taalboek. Gehoor-, Spreek-, Lees- en Schrijfoefeningen 3de druk - 0,25
M. J. Koenen, Het Nieuwe Taalboek, Taal-, Stijl- en Dicteer-oefeningen
voor de verschillende klassen der Volksschool. Eerste stukje 8de druk - 0,20
M. J. Koenen, Het Nieuwe Taalboek. 2e stukje . 8de druk - 0,20
M. J. Koenen, Het Nieuwe Taalboek. 3e stukje . 6de drulc - ·0,20
L'ITGAVEN VAN J. B. W OLTERS TE GRONINGEN.
M. & .ffpezl:s , Het Nieuwe Taalboek. 4e stukje le gedeelte ede druk f 0,20
M. J. Koenen , Het Nieuwe Taalboek. 4e stukje 2e ged. 3#6 druk - 0,25
M. J. Koenen , Het Nieuwe Taalboek , Taal- , Stjl- en Dicteer-oefeningen
voor voortgezet lager onderwi.is en de eerste klasse van normaallessen.
Yjfde stukje 6#: druk - 0,50
iV. J. Xp:zles , Het Nieuwe Taalboek , Taal- : Stjl- en Dicteer-oefeningen
voor voortgezet lager onderwjs en de tweede klasse van normaallessen.
6e stukje 4#: druk 0,50
leerkringen
voor de verschillende klassen der Yolksschool. le Stukje 2#: druk - 0,20
IL J. ILoenen, Denken en Schrjven. 2e Stukje
3f. J. ILoenen, Denken en Schrjven. 3e Stukje
lf. J. ILoenen, Denken en Schrj ven. 4e Stukje
AL J. ILoenen, Denken en Schrjven. 5e Stukje
M. J. Xp:vzevz : Beknopte Handleiding ten gebruike bj de Steloefeningen
in vjf leerkringen . - 0,50
2de dr'uk 0,20
2de #z'.?xk - 0,20
2#: druk 0,25
0,25
@
M . J. Koenen ,
Denken en* S @ @ @ @
chrijven. Steloefeningen in vijf
M. J. Koenen , Een kleine Sleutel.Toelichtingen bj 't gebruik van mpractische
@ * *
der Nederl. Taal , in linnen 3* druk - 0,25
Txalstudie'' I . .
AI. J. Xp:zîe'pz, Zakwoordenboekje
M . J. Koenen , Staring.
ningen en portret
L. .Ldp.
pp/#, Hoofdpersonen uit de geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde.
Met 36 portretten . . . . . 2de druk - 4,50
0,25
Keur uit Starings gedichten , met aanteeke-
. . . . . . . . - 1,00
J. A. en L. Leopold , Van de Schelde tot de W eichsel. Nederduitsche
dialecten in dicht en ondicht. 2 dln. . . . . . . - 17,50
M, Zdpylpf: ,De nieuwe Aesopus. Groot Fabelboek voor jong en oud.
M et 160 platen . . . .
M. en L. Leopold , Een Sleutel. Rj vanoorspronkeljkeP*rozastukken
ter voorbereiding van de studie onzer letterkunde . 5de #rlfk - 1,90
M. en L. Zdoy?pîtf, Een Sleutel. Rj van oorspronkeljke Ge d i c h t en
ter voorbereiding van de studie onzer letterkunde . 3de druk - 1,90
M . en L. Leopold , Oud en Nieuw. Letterkundig Leesboek , I .
M . en L. Zdpzapltf, Oud en Nieuw. Letterkundig Leesboek, 11
Kath. .r:p/loftf: Tooneelstukjes voor kinderen
P. Lou'trerse, Rjmpjes en vertellingen voor onze kleinen. Yjf prentenboeken
met gekleurde platen in groot folio à - 0,75
R. en V. Loveling, Gedichten , gebonden . 2de *'lf/c 2,90
1,75
1,75
. - 0:75
G. < .
Dr. J. C.
Lorendaal , Lied der Liefde . 1,50
Matthes , De vier Heemskinderen . . - 1,50
Dr. J. C. A cff/ldd, Geeraerdt Brandt's Leven van P. C. Hooft en de
Ljkreeden . - 1,50
- 7,50
UITGAVEN YAX J. B. W OLTERS TE GRONINGEN.
Dr. J. C. Matthes , Regels voor de geslachten en de spelling 4de druk f
br. J. C. Matthest Uit onze beste schrjvers , Leesboek bj het middelbaar
en gymnasiaal onderwjs . . . . . . . . . . . 2(& druk - 1,90
Mr. H . E. Jfpf/zer en Dr. Jan te W inkel , Bibliotheek van Middelnederl.
letterkunde j met medewerking van Prof. G. <. Brill , J. F. J.
0,60
de Vries. 43
M I.. H. E. J.fpîfz:r, Anna Roemers Yisscher
Prof. T#r. J. ,1. Jonckbloet , Prof. J. Verdam en Prof. M.
A.fl. . . . . . à - 1:50
M r. M oltzer , Hareniana .
M r. .vpî/zer, Richting in de Taalkunde .
M r. M oltzer , Studeeren en studeeren is twee
Mr. Moltzerb Bilderdjk en het Nederlandsche volk .
Mr. M oltzer , Heiligerlee
Mr. M oltzer, Shakspeare
0.30
@- 0.75
@- 0.40
*- 0.60
*- 0.60
@
Mr. Apîfzdr, Historilche beoefening der Ned. taal .
Mr. Moltzer , Yolksverbeelding in het rjk der Taal .
M r. M oltzer , Historisehe beoefening der Ned. letteren
Dr. H . J. Nassau's Geschriften uitgegeven door M r. H . J. Smidt , 1 , Dr.
H . J. Nc,sqstz'?x Nool.dewier j J. B3uls en 2. JF'. Stellwagen. 3 deelen ,
0,40
@- 1,50
. - 0,50
. - 0,25
. - 0,25
15,00
. - 0.60
met portret . . . . . . .
< . ran Palntar , De Golden Kette . . .
Dr. G. Penon , Bjdragen tot de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde
D1'. G.
5,70
Penon , Nederlandsche Dicht en Prozawerken. 1, III , IY? V. (Bloemlezing
bj Dr. Jonckbloet's Letterkunde) , gebonden
< . Reinkingh, De Nederlandsche werkman . .
2,90
1,20
< . Reinkingh , 'n Oetmiening ien 'n Jachtwaide - 0,25
A . < . Stellwagen , Proza. Leesboek voor school en huis 2de druk - 2,50
A . < . Stellwagen , De levende Taal. Een boek voor Gymnasia, Hoogere
Burgerscholen en jonge onderwjzers . . . . 4de druk 1,50
)a
T. Terwey , Xederlandsche Spraakkunst , ten behoeve van inrichtingen van
middelbaar onderwjs en tot opleiding van onderwjzers 1de tfro//c - 1,25
T. Terwq , Beginselen der Nederlandsche Spraakkunst
T. Terwey , Korte Nederlandsche Spraakkunst
T. Terlrey , Oefeningen bj de Korte Nederlandsche Spraakk. 5de druk - 0,60
G . J. W endel , Schets van de geschiedenis der Nederlandsche letteren ,
1,00
5de tfrlf/c - 0,60
3de druk 1,00